Você está na página 1de 11

Nelyse Apparecida Melro Salzedas

UNESP - Campus de Assis

o ate de definir exige conhecimento de tg


dos os termos que formalizam a defini~ao bem como prec!
sac de objetivos, ponto de chegada. Definir texto, i~
plica definir linguagem e ambos os termos, ainda ho;e,
comportam uma estereotipia definidora. Existe, atualme~
te, uma LinqfiIstica do Texto que pretende definir, del!
mitar. tra~ar sua natureza e funcionalidade. Enrique
Bernardez levanta. das varias correntes filologicas e
ling~Isticas, algumas definicoes e, posteriormente, ar
rola-as em bloco para que se observem as perspectivas
crlticas e as diferen9as especlficas que algum defini
dor novo introduz na defini~ao, transformando-a.

Ve;amos algumas definicoes:

Carreter, Lazaro - V~ee~onak~o detekm~no6


6Llo.f.ogie06 .
.,. "Todo conjunto ana.f.~za.b.f.e
de -!'~gno6. Son textos por
tanto. un fragmento de conversacion. una conversacion en
tera, un verso, una novela, la lengua en sua totalidad.
etc... (p. 391) It

Dubois et Alii - V~c.c.~onak~o de Ung!H6t~


ea.
'" "texto es •.• el conjunto de enune~ado6 .f.~ng~Z6tleo6
sometidos al analisis: el texto es, por tanto, una mues
tra de comportamento ling~Istico que puede ser escrito
o trabalho ••• " (p. 600).

"L. Hjelmslev toma la palabra texto en su senti do ma


amplio y desiqna con ella un enunciado cualquiera, ha
blado 0 escrito, largo 0 breve, antiquo 0 moderno.
Stop es un texto al igual que El Conta4
de MIo C~d. Todo material linq~istico estudiado forma
igualmente un texto ••. Constituye una clase analizable
en generos, a sua vez divisibles en clases. y as! su
cesivamente hasta agotar la posibilidades de division"
(p. 600) •

•.."producto del habla (enunciado) reproduzido por e~


crito" (p. 483).

M. Ruffaterre - Le Style, c'est Ie texte


meme.

- Le texte n'est seulement Ie phenomene literaire,mais


aussin son lecteur et l'ensemble des reactions pos
I -
sibles der lecteur du texte a ebonce et enonciation.

La communication est un jeu, ou plutot urn gymnasti-


que puIsque c'est un jer gatrde, programme pa4 ie
texte.
Realmente sac bem diferenciadas essas de
fini~oes. pois vao desde texto como qualquer produto da
ala, ,de texto como corpus, como produto de linguagem.
como fogo programado, como produto do leitor e de suas
posslveis reacoes; a texto como produto escrito. Contu
do. sac unilaterais, excludentes, por isso restritivas,
fugindo ao geral, ao ample que caracteriza e fundamenta
urna defini~ao.

Em 1979, Janos S. PetOfi, em varias obras,


tenta muitas definicoes, com perspectivas distintas. O~
tros autores adentrando pela pragmatica, pela semantica
fazem, igualmente, tentativas.
1) "Como .tex.topuede designarse todo aquello que es Ie!!
guaje en forma comunicativa 0 social, es decir, ref~
rida al interlocutor" (Schmidt, 1971: 30: citando a
Hartmann) • (1)

Os elementos gordia1s embasa~se na P~a~


ma.tiea. enfatizando 0 interlocutor, a situay80 comunic~
tiva e 0 social, estas ultimas apoiadas no elemento pri!!
cipal: 0 interlocutor.

2) "Poderiamos definir .•. el .tex.tocomo el mayor signa


linglHstico" (Dressler, 1978, p. 136) (2).

Esta defini980 contrasta com a de Har~


mann, inclinado para Pragmatica, uma vez que se posici2
ne com 0 funcionalismo linq~istico.

3) "Tex.to es un mensaje objetivado en forma de documen-


to escrito. que consta de serie de enunciados unidos
mediante diferentes enlaces de tipo lexico, gramati-
cal y logico. Tiene caracter modal bien definido, 0
intencion pragmatica y una adecuada elaboracion ltte
raria" (Gal'perin, 1974: 7).

o tra~o marcante da logica de Gal'perin e


a inclusao do literario em oposi~ao ao situado, do es
crito em oposi9ao ao falado: porem, conserva a postura
pragmatica ao inclinar-se para 0 locutor.

4) "El texto es un sistema de enunciados que se entien-


den cono oraciones actualizadas. Es producto de la
actividad linq~istico-espiritual del hombre, se nos
aparece como una unidad especial de caracteristicas
semanticas y estrucLurales, y cumple funciones comu-
nicativas en las relaciones humanas. en el terreno
del material, la superestructura. y 10 espiritual."
(Gatkov, 1974; 13)
Gatkov amalqama as varias correntes lin
g~!sticas: 0 estruturalismo, 0 idealismo ling~!stico,
sem contudo ladear a Pragmatica ao incluir funcional-
mente 0 homem. a situa~ao comunicativa e a inter-subj~
tividade locucional.

5) "Entenderemos por ~ex~o ••• un complejo de siqnos li~


g~!sticos que mustra al menDs las caracter!sticas s!
guientes: sucesion de oraciones ordenadas, integrada.
finita, continua, constru!da de acuerdo con las r~
glas de la gramatica, que el productor (0 105 varios
productoresi pretende que sea semanticamente cerrada,
y que proporciona el desarrollo lineal del desenvol-
vimento de un tema a partir de su nucleo tematico".
(Agricola, 1976: 13).

o enunciado definidor de E. Agricola re


cai sobre
o
0 plano hi " co do textof sobre 0 textema; porem
torna'dependente do etico, ao mencionar produtor e te
ma. Formalizando, assim os dois niveis do texto: emico
e etico. Es~e ultimo produto da enuncia9ao e como tal
dotado de uma intencionalidade ora<mlatica.

6) "El texto es la forma primaria de organizacion en la


que se manifiesta el lenauaie humano. Cuando se pr2
duce una comunicacion entre 105 seres h~~anos (h~

nicacion human a es siemore una accion social, el tex


to es al mismo tiempo la unidad por medio de la cual
se realiza la actividad linq~istica en tanto que ac
tividad social - comunicativa, 0 sea. una unidad en
la que se oraaniza la comunicacion linq~istica (Ise~
berq, 1976: 54).

Isenberq, segundo Maria Elisabeth Conte,


em R~~ie~~~on~ ~uiia ~eo~ia de! te~to, inicia sua re
flexao na comunica9ao oral/escrita, como Vigner. visan
do uma a~ao social. Aglutina pontos lingaIsticos e pra~
maticos: atividade ling~lstica e socio-comunicativa.

7) Pretenderemos por texto un signo. lingaIsticor es


decir, una ordenacio~ de contenidos, conceptuales,c£
mo reflejos de hechos y fenomenos de la realidad. y
sucesiones de sonidos e grafemas realizadas de acueE
do con un determinado plan de actividad (reqlas de
composiclon del texto 0 reflas de desarrollo de un
tema, y realizada mediante las reqlas del sistema de
la lenqua. Todo texto es, en consecuencia, la nom~n~
c~on de un determinado suceso, hecho, estado 0 situ~
cion de la realidad, representa una sucesion de enu~
ciados que refleia los objetos y situaciones de rea
lidad y las relaciones existentes, 0 potenciales. e~
trp. 10s mismos. Los textos son resultado de la acti
vidad lingaIstica del ser humano. Pero como activ!
dad lingaIstica es una actvidad productiva,creadora,
con fines socilaes .•• todo texto cumple, conjuntame~
te con la funcion de nominacion •.. una determinada
funci6n comunicativa. Los aspectos nominativos y co
municativos estan estrechamente relacionados en el
texto y se reflejan de manera especlfica en la es
tructura textual". (Viehweqer. 1976: 197).

Este trecho selecionado por Bernardez. de


Viehweger, condensa varios postulados teoricos que vao
desde 0 Estruturalismo a semi6tica: da Teoria do texto
a Pragmitica. Ao admitir os aspectos do signo correlato
aos referentes, como reflexos de feitos, fenomenos de
realidade e a~ao social. circula num mesmo plano olin
g~lstico e semioticoi ao admitir uma sucessao de enun
ciados que reflete os obietos e as situa~oes reais exis
tentes e os aspectos comunicativos encaminha-se para a
pragmatica, mais especialmente para 0 discurso.
8) "Oesde el punto de vista de su origen, el texto es
producto y obra de la actividaq ling~Istica activa
(as1 como de las actividades unidas a ellas) del ser
humano, desde el punta de vista de su funcionamiento
el texto es objeto de la percepcion e interprer.acion
por el receptor. El texto posue propiedades caracte-
risticas para todos los productos humanos con fu~
cion social" (Hausenblas, 1977: 147-148).

e a actividade produtiva que aparece na origem e no fun


cionamento do texto; introduz, ainda, 0 receptor como
urn determinante da produ9ao e da recep9ao e as poss!
veis variaveis advindas da fun~ao social. Mais uma vez,
as relagoes interlocutivas, pressionadas pela intersub
jetividade, pela situa~ao socio-comunicativa, nao sac
ignoradas. A Pragmatica faz-se presente.

9) (Concebemos) el texto como producto del acto del ha


bla, como discurso en el que se produce un mensaje
y se proyecta. con una pratica significante centrada
en un aquI-ahora configurado por un yo que Ie da ori
gen; surgira como vestigio material de la dinamica
del conjunto de relaciones que se establece en y en
trecuzam entre los diferentes polos del acto verbal~
(Fonseca. Fonseca, 1977: 113).

Fonseca esta com Austin e Searle; parti~


do do ate de fala, do contexto situacional. do eu emis-
sor, circunscrito pela condi~ao de produ~ao, encaminha-
-se para a linha do discurso. Porem, admite que se en
trecruzam as varias linguagens culturais, configuradas
nos con~untos de relacoes. Tal linha, tambem teorizada
por M. Pecheux, substitui a mensagem oela seq~encia veE
bal e a correlaciona ao locutor. ao receptor, a condi
~ao de produ~ao, ao contexte situacional. a lingua, es
tablecendo 0 jOQO lingnIstico. Mais uma vez a dominan-
10) "El texto es un coni unto verbal funcional completo.
un un acto de habla ... el texto es el habla estruc-
turada y al mismo tiempo el coniunto comunicativo
superior" (Kozevnikova, 1979: 28.50)

Esta defini9ao coniuga-se as demais que


perspect1vam 0 texto funcionalrnente, como ate de fala
estruturado, como urn polo comunicativo. Alinha-se a
Praqma.tica discursiva.

11) "El texto es una unidad lingftIstica especIfica que


no se puede considerar solo como un conjunto de pr2.
pos1ciones" (A.A. Revz1n).

L. I. Revz1n em seu ensa10 publicado


Poet'<'c~ (pp. 2-26) "On the continuous nature of
ooetic semantic" contribui substancialrnente com este es
tudo mostrando a influemcia da comunidade socio - cultu-
ral, que e tarnbem comunidade polItica, na heterogeneid~
de da lIngua mas tambem como ela equilibra a Standa~d.
assegurando a comunica~ao entre os multiplos qrupos. a
contexto determina as rela90es interlocutivas, enfilei-
rando mais esta def1ni¥ao na Pragmatica discursiva. Co
mo se pode analisar, se perpassarmos os olhos por estas
defini90es, quase todas elas admitem que 0 texto e fOE
made por uma sucessao de frases e que possuem urna fun
¥ao comunicativa. Poucas excluem-se deste campo teori
co. Outras, alem de ressaltarem a seqftencia verbal pr2.
duzida pelo falantt e dotaja de intencionalidade comuni
cativa, especificam tambem uma fun9ao social. Enfim,
grande parte d",la:ssublinham a dtividacie - 0 carater
pragmatico: e ainda as normas regentes da estrutura te!
tual. Tentando sincret1zar as teorias e as defini90es ,
Bernardez propoe:
"Tex-to e.6 la unidad linglU.6-tic.a c.omunic.a-
-tiva 6undamen-tal, p~oduc.-to de la ac.-tividad ve~bal hum~
na, que po~ee ~iemp~e c.a~ac.-te~~oc.ia..e.;e~-ta c.a~ac.-te4iz~
do po~ ~u c.ie~~e ~eman-tic.o y c.omunic.a.tivo, a~Z c.omo po~
.6u c.ohe~enc.ia p~o6unda y 4upe~6ic.ia..e., debida a. la. in-te~
c..<.ondeL ha.bLa.n-te de c.~ea.~un -te.x-toZn-teglLo, y a.6U e.6
-t~uc.-tu~a median-te do~ c.onjun-to~ de lLegLa~: la. plLopia. del
nlveL -tex-tua.l y la.4 del ~i~-tema de La. Lengua.."

Esta tentativa, alem de conter os diver


sos termos e propostas das anteriores, introduz:

a) 0 nucleo lingUistico-comunicativo basico como produ


to da atividade hurnana;

d) a estrutura superficial e profunda do texto, coeren-


tes entre si;

f) a estrutura normativa decorrente do sistema lingUis-


tico e do nivel textual.

Parece-nos que os elementos nucleares do


texto ai estao: carater lingUistico-comunicativo; 0 so
cial; 0 situacional; 0 estrutural-normativo. Entretanto,
urn dos problemas mais agitados pelos teoricos do texto
nao e discutido: 0 modo como associa a comunica9ao lin
gUIstica corn a comunica9ao social. E isto vai envolver
o ate de fala, a competencia lingUistica, a competencia
textual e outras tantas cornpetencias e saberes, pois 0

texto como unidade semantica e pragmatica nao existe


por si e nem ern si mesmo. Nao e autotelico. ~ urn prod~
to de divers as opera90es e atividades. Se resulta do
enunciar e do receber, efetiva-se em urnprocesso comun!
cativo, implicando fatores sociais, culturais, psicolQ
gicos, etc. que envolvem tanto 0 emissor quanto 0 re
ceptor. Por isso a importancia das competencias atra
ves dos potenciais ilucutivos e perlocutivos, enerentes
ao ate de fala. Como se ve, 0 texto nao e apenas urna
sucessao casual e diferenciada de enunciados.! muito
mais complexo. Nao e a toa que teoricos, temerosos em
definI-lo, circunscrevam-se as fun90es, a estrutura, a
natureza e limitam-se a descreve-lo, evidenciando a na
tureza lingnIstica e sociologica do texto. Assim 0 fi
zeram Hartmanna, Oomenn, Frese etc .•• Outros como Pe
tefi (3) , Orecchioni, Van Dljik abstiveram-se do rigor
da defini9ao:

"I use the term tex.t as un undefinde ba


sic notion with the implicit interpretation, that all
(written or spoken) verbal "objects" are considered as
texts qualifying for it on the basis of some intuitive
moti vatrion". (Petefi)

"Determinlr' ce que sont les propietes des


textes represente la tache meme de la science du texte,
il ne nous es~ donc pas possible de donner une defini-
tion de la notion du texte". (Orecchioni) (4)

"Neanmois, il nous semble necessaire en


premier lieu de preciser ce que nous entendons intuiti
vement par texte". (Van Dljik) (5)

Apesar da diversidade das correntes lin


g~Isticas e dos multiplos aspectos das defini90es, em
urn ponto firmou-se a maioria: a fun~ao comunicativa. A
eoncordancia de postura crltica levar-nos-a a busca do
elemento causa-efeito desta fun9ao.

Ora, tal fun~ao liga-se a urn enunciado,r~


alizado por socios na transmissao, atraves de codigos
convencionais, com inten~ao comunicativa. Joga, porta~
to, com os parceiros, com 0 codigo. Ao envolver os par-
ceiros atinge 0 social ao envolver 0 codigo, 0 sistema.
Ambos estao interligados, urna vez que os parceiros ao
manipularem 0 codigo produzem a textualidade. Logo a
textualidade tern forma~ao normativa e aparece como e!
trutura necessaria em todos os sistemas de comunica~ao.
Assim sendo, 0 texto funcionaria como a realiza~ao li~
g~Istica da textualidade. Produto do codigo seria urn
conjunto de sinais comunicativos; produto dos parceiros
teria uma fun~ao socio-comunicativa. t, pois, urn prod~
to simultaneo do ling~Istico e do social. lsto, como
diz Schmidt (6) , exclui a sua concep~ao como estruturas
purarnente verbais e abordaveis exclusivamente por fate
res ling~isticos.

"0 texto nao e urna entidade imediatarnente


dada ao pesquisador ... 0 texto, independenternente de
sua produ<;:aoou recepc;:ao, (leitura) nao existe".

agruparam
teoricos puros, pesquisaores, e professores ~ de todos
os graus que buscam respostas as suas indaga~oes, d!
retrizes as suas pesquisas, solu<;:oesmetodologicas para

No Brasil, atras de sugestoes, respostas


e ate mesmo solu<;:oes,surgiram Congressos, Simposios,R~
vistas, Associac;:oes de Leitura impulsionados pelos te~
ricos do texto e pela Estetica da Recep~ao, fundada em
69, na Alemanha, pelos professores da Universidade de
Konstanz.

(1) "Semantics - Pragmatics - Text Theory" - in P.T.L.,


2, 1 (1977), p. 127 e outras com M.A.R.Halliday e
(2) Dressler, Wolfgang V. - "Current trends" - in Te.lC..t
lingui4.tic4. Berlin, Nova York, Watter de Gruyter,
1978, p. 136.

(3) PetOfi, Janos S. - "Text-Grammars, text-theory and


theory of literature", in POe..t.iC4 7, p. 38. apud.
Aguiar e Silva - Te.o4la da L.i.te.Aa.tuAa, Coimbra-Al-
meidina, 4a. ed. p. 529.

(4) Orecchioni, Catherine-Kerbrat - L'e.noncia.tion de. la


4ubje.c.t.ive daM le langaA66, Paris, Colin, 1980,p.
254. Apud.

(5) D!jik, Teien A. Van - "Le texte: structures et


fontions. Introdution elernentaires a la science du
texte" - in A. Kibedi Varga (ed.) Theo4le de. la
L.i.t.teAa.tuAe. Paris, Picard 18, 1981, p. 66.

(6) Schmidt, Siegfried J. - L.ing~14.t.ica e TeoA.ia do


TelC..to. Sao Paulo, Pioneira, 1978, p. 165.

Você também pode gostar