Você está na página 1de 36

GAZETA DE FISICA

REVISTA DOS ESTUDANTES DE FSICA E DOS FSICOS E TECNICO-FSICOS PORTUGUESES

VOL. I, FASC. 6 JANEIRO, 1948

PORMENOR DUMA PINTURA DE HANS HOLBEIN PROVA RADIOGRFICA E FOTOGRAFIAS ANTES E DEPOIS DO RESTAURO (LABORATORIO DO MUSEU NAC. DE ARTE ANTIGA)

I( v . p g . 1 6 1 )

GAZETA DE FISICA
Vol. I, Fasc. 6 Janeiro de 1948
RESPONSAVEIS DAS SECES
1. TRIBUNA DA FSICA

SUMRIO
1. Tribuna da Fsica
A aco dos fsicos e dos qumicos nos laboratrios dos museus de arte por Joo Couto A propsito de uma cadeira de ptica por A. Gibert
161 168

Armando Gibert
2. ENSINO MDIO DA FSICA

J. Xavier de Brito
3. ENSINO SUPERIOR DA FSICA

2.

Ensino Mdio da Fsica


Sobre problemas de fsica por Jaime Xavier de Brito
172
4.

F. Soares D avid, Ldia S algueiro e Antnio da Silveira.


EXAMES DO ENSINO MDIO

Rmulo de Carvalho

3.

Ensino Superior da Fsica


Illustration des conceptes de la mcanique statistique
por G. Dedebant

5.

EXAMES UNIVERSITRIOS

174
6.

Carlos Braga, Joo de Almeida Santos, Mrio Santos, Jos Sarmento e Glaphyra Vieira
PROBLEMAS DA INVESTIGAO EM FSICA

8. Divulgao e Vulgarizao
Como apareceu inicialmente a ideia da quantificao
por A. Marques da Sitva

176 179
7.

Manuel Valadares
PROBLEMAS PROPOSTOS

Au service de la physique nuclaire por Znti

Amaro Monteiro

9. Histria e Antologia
Max Plank por K. Bechert Apreciao sobre Plank por Albert Einstein
181 183

8.

DIVULGAO E VULGARIZAO

Rmulo de Carvalho
9. HISTRIA E ANTOLOGIA

10. Qumica
Noo de concentrao de um soluto por Alice M. Magalhes Problemas de exames universitrios. Resolues de Alice M.
Magalhes e Afonso Morgenstern

Francisco Mendes 184 186


11. 10. QUMICA

Alice Maia Magalhes, Afonso Morgenstern e Marieta da Silveira.


A FSICA NAS SUAS APLICAES

11. A Fsica nas suas Aplicaes


Lipsophone por F. Rayjen
187 191

12. Informaes Vrias

Carlos Assuno, Ruy Lus Gomes, Kurt Jacobsohn, Flvio Rezende, Hugo Ribeiro e Manuel Rocha.
12. INFORMAES VRIAS

A matria de cada artigo tratada sob a inteira responsabilidade do autor.

Direco

DIRECO: Jaime Xavier de Brito, Rmulo de Carvalho, Armando Gibert e Ldia Salgueiro TESOUREIRO: Carlos M. Cacho ; SECRETRIOS: Carlos Jorge Barral e Maria Augusta Prez Fernndez COLABORADORES DO ESTRANGEIRO: Miguel Cataln (Madrid), A. Van Itterbeek (Louvain), Jean
Rossel (Zrich), Pierre Demers (Montral Canad), Marcel L. Brailey, (Pittsfield, Mass. U. S. A.) PROPRIEDADE E EDIO: Gazeta de Matemtica, Lda.

Correspondncia dirigida a GAZETA DE FSICA Lab. de Fsica F. C. L. R. da Escola Politcnica LISBOA NMERO AVULSO ESC. 10$00 Assinatura: 4 nmeros (1 ano) Esc. 30$00 Depositrio: LIVRARIA ESCOLAR EDITORA Rua de Escola Politcnica, 68-72 Tel. 6 4040 LISBOA EM TODO O BRASIL: NMERO AVULSO 10 CRUZEIROS Distribuidor exclusivo: LIVRARIA BOFFONI B. Carias & C. Lda. Rua Chile, 1 RIO DE JANEIRO
T ipograf ia Mat emt ica, Lda.-Rua Almirant e Barroso, 20, r/ c. Lisboa-N

GAZETA DE FSICA
Fundador: ARMANDO GIBERT

Direco: J. Xavier de Brito Rmulo de Carvalho Armando Gibert Ldia Salgueiro

Vol. I, Fasc. 6

Janeiro de 1948

1. TRIBUNA DA FSICA
A ACO DOS FSICOS E DOS QUMICOS NOS LABORATRIOS DOS MUSEUS DE ARTE A falsificao das pinturas antigas pelo artista Van Meegeren, julgado em Novembro de 1947 no tribunal de Amsterdam(1), a Exposio de pinturas beneficiadas na National Gallery, de Londres(2), a publicao recente da monografia cerca da Virgem dos Rochedos, de Leonardo da Vinci existente naquele museu ingls e o aparecimento de muitos artigos em revistas de arte respeitantes actual polmica cerca do restauro vieram de novo fixar as atenes dos especialistas na aplicao dos raios X e de outros agentes fsicos e qumicos ao exame dos velhos paineis. J se no discute entre a maior parte dos homens do ofcio a importncia e a necessidade de utilizar processos cientficos quer como ensaio preparatrio para o restauro dos qua(1) The Modern Vermeer picture trial: Van Meegeren and his work in Court. Em The Illustrated London News Nmero de 8 de Novembro de 1947. Hans Van Meegeren foi condenado a um ano de priso e multa, vindo a falecer no Hospital de Amsterdam, em 30 de Dezembro de 1947. (2) Cleanedpictures National Gallery, 1947 (Catlogo). (3) Leonardo da Vinci. The Virgin of the Rocks in The National Gallery 16 plates, with an account of the .documentary evidence concerning the picture, by Martin Davies. Londres 1947.

dros(1), quer como auxiliar na descoberta de falsos, quer como elemento importante para aproximaes de tcnicas e possveis identificaes de autores(2). Tambm no se principia a beneficiao de uma pintura de merecimento sem anteceder o trabalho do restaurador de um exame prvio e sem se organizar um processo no qual a ficha radiogrfica ocupa papel de capital importncia. O nosso estudo, publicado de colaborao com o Dr. Manuel Valadares, realizado antes do restauro por Fernando Mardel da pintura A Salom, de Lucas Cranach, o Velho, pertencente ao Museu de Lisboa, d a nota exacta das vantagens de um diagnstico pelos raios X. Outro exemplo. Disse-se e escreveu-se que o restauro dos paineis de So Vicente de Fora, atribudos pelo Dr. Jos de Figueiredo ao pintor Nuno Gonalves, alterara parcelas da pintura e deturpara a
Philip Hendy Science and picture cleaning: How National Gallery masterpieces are examined and cleaned by modern means. Em The Illustrated London News. Nmero de 4 de Outubro de 1947. (2) Roberto de Carvalho e Pedro Vitorino Reve laes dos raios X nos quadros antigos. Guimares 1937. The National Gallery Laboratory. Com introduo e notas de Ian Rawlins Londres 1940.
(1)

161

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

obra realizada pelo seu genial autor. Quando se radiografaram os paineis verificou-se que o trabalho de Luciano Freire fora serissimo e escrupuloso e que se alguma coisa havia a censurar era o facto do exmio restaurador no ter limpo as tbuas to profundamente quanto algumas vezes as circunstncias exigiam. Hoje, deante das pelculas radiogrficas, verifica-se

laboratrio, no tiveram boa aceitao quer dos historiadores e dos crticos de arte, o que no admira, mas dos conservadores dos museus, o que realmente muito de estranhar. Justifica-se porm esta atitude deante da necessidade, premente em muitas pinacotecas importantes, de rever as suas fichas de inventrio principalmente no que diz respeito

Fig. 1

que o trabalho de remoo de repintes e de sugidades podia ter ido mais longe. Os estudos da aplicao dos mtodos cientificos ao melhor conhecimento das pinturas, que j h bastantes anos vinham a ser realizados na Alemanha e tiveram depois grande desenvolvimento nos Estados Unidos da Amrica do Norte, dando lugar publicao da magnfica revista Technical Studies in the field of Fine Arts(1) e na Inglaterra, onde a National Gallery de Londres instalou um modelar
(1) Technical Studies iniciaram a sua publicao em Julho de 1932 e terminaram em Abril de 1942. Publicaram-se dez volumes. A iniciativa desta obra pertenceu ao Fogg Art Museum, da Universidade de Harvard.

autoria de seus quadros, trabalho moroso, incmodo e sobretudo perigoso se acaso viesse a abalar um conhecimento tido durante longos anos como certo e tantas vezes apoiado em alicerces frgeis e em argumentos presunosos. No caso particular do restauro das pinturas no qual, segundo parece, no devia haver atitudes de desconfiana dos estudiosos e dos tcnicos tambm a reserva se mantem. Do director da Galeria de Arte de Glasgow (1) so as seguintes palavras Unfortunately, and notwithstanding the great scientific work of A. P. Laurie, G. L. Stout (U. S. A.) and
(1) T. J. Honeyman The Cleaning of pictures. Em The Studio. Nmero de dezembro de 1947.

162

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

others who have not yet recieved adequate acknowlegment for what they have done and are doing, cleaned pictures which astonish artist and laymen are still looked upon as something in the nature of a miracle. Graas boa vontade do Dr. Jos de Figueiredo e colaborao muito erudita e dedicada do Dr. Manuel Valadares, pude, quan-

dotado com um aparelho de raios X, especialmente estudado pelo Dr. Manuel Valadares e construido sob a direco do engenheiro de uma casa alem com sede, ao tempo, em Lisboa. No Museu j antecedentemente se realizavam com entusiasmo e excelente material trabalhos de fotografia luz razante, segundo o plano do Dr. Perez, fundador do Instituto

Fig. 2

do ainda era conservador do Museu Nacional de Arte Antiga, preparar o terreno para se dotar este estabelecimento com um laboratrio, suficientemente equipado para prover ao estudo objectivo das suas pinturas. Impunha-se esta realizao no s para o Museu de Lisboa se colocar a par dos outros museus da Europa e da Amrica, mas, e isso era o ponto essencial, para melhorar os nossos conhecimentos cerca dos processos usados pelos antigos pintores da grei, dos quais ainda existe felizmente quantidade aprecivel de obras, e finalmente para provar a actuao inteligente e cuidadosa dos nossos restauradores, injustificada e malevolamente acusados por vezes de ineptos e at de prevaricadores. O laboratrio comeou a funcionar em 1936,

Mainini, do Louvre. Mais tarde o laboratrio foi dotado com aparelhos para os exames aos raios infra-vermelhos e ultra-violetas e foi possvel adquirir um tintmetro (Lovibond) e a instalao completa microscpio, jogo de lentes, lanterna, suporte especial, etc. para a obteno de micro-fotografias. Acompanhou-se sempre o esquema adoptado na National Gallery, de Londres, e alguma da nossa aparelhagem igual aquela que ali se utiliza. No possvel no curto espao de um artigo mencionar, ainda mesmo em resumo, o resultado da actividade deste importantssimo departamento do Museu. Os opsculos e os artigos publicados no Boletim da Academia Nacional de Belas Artes e nos Boletins do Museu do notcia dos trabalhos ali produzi-

163

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

dos. O momento que precedeu a grande exposio de pintura dos sculos XV e XVI,

sidade. Os nossos arquivos contm inmeras fotografias obtidas pelos processos que nele se

Fig. 3

realizada nas Janelas Verdes por ocasio das Comemoraes Centenrias de 1940, foi sem

Fig. 4

dvida aquele em que a actividade do instituto foi maior e em que se demonstraram mais claramente 45 vantagens da sua opero-

utilizam e com muito desse material foram organizados relatrios, entre os quais destaco o da pintura A Virgem, o Menino e Santos, de Holbein, os dos paineis de S. Vicente de Fora, o da Salom, de Cranach, o Velho e os trabalhos mais recentes do nosso colaborador Abel de Moura cerca dos resultados obtidos pela aplicao dos raios infra-vermelhos e ultra-violetas. No campo especial da radiografia, os fsicos que deram ao Museu desinteressada e valiosssima colaborao Dr. Manuel Valadares e as licenciadas Maria Valadares e Olvia Trigo de Sousa, obtiveram at hoje 485 pelculas de pinturas das escolas portuguesa e estrangeira. Os benefcios desse trabalho, quasi ignorado do pblico, podem ser atestados por todos aqueles que ao nosso laboratrio tm recorrido: conservadores dos museus, restauradores e particulares na posse de quadros que tiveram de ser sugeitos a beneficiao. Descobriram-se em muitos painis danos inevitveis produzidos pela aco do tempo e dos homens e com as

164

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

indicaes obtidas o prtico poude proceder conscienciosamente ao seu arranjo. Muitas vezes foi possvel verificar a sobreposio de pinturas realizadas ou no intuito de produzir obra nova sobre outra desprezada, ou para alterar a ideia do pintor, procedimento sempre de ponderar pois pode tratar-se de um trabalho do mesmo mestre que executou a pintura

e na tbua A Virgem, o Menino e Santos, de Holbein. Muitos outros casos deveras curiosos, suscitados pelas radiografias obtidas pelos fsicos, podiam ser apontados. Os benefcios que se conseguem pela aplicao destes meios no estudo das pinturas so to evidentes e de resultados to srios

Fig. 5

recoberta. Convm ento discutir sriamente se tal facto sucedeu e no caso afirmativo se o repinte deve manter-se. o problema que se levantou depois do Dr. Valadares ter conseguido a magnfica radiografia da cabea do Santo no painel do Infante, do polptico de So Vicente de Fora(1). Deve tambm apurar-se se o recobrimento da pintura inicial foi feito com o intuito de ajustar o significado da obra de arte a novos ditames de doutrina, como sucedeu, por exemplo, no painel O Calvrio, da Igreja de Jesus, de Setbal (2)
Joo Couto A Cabea do Santo do Painel do Infante. In Boletim dos Museus Nacionais de Arte Antiga, fasc. 9-10, de 1944. IdemO Calvrio painel do polptico da Igreja do Convento de Jesus de Setbal. Em Boletim da Academia Nacional de Belas Artes, fasc. IV de 1938.
(2) (1)

que em nosso parecer qualquer pinacoteca de certa importncia tem de possuir um laboratrio para o exame das obras que lhe pertencem ou lhe so apresentadas. Dos resultados ali obtidos no pode prescindir o conservador, pois, como se viu, so indispensveis para a organizao da ficha de inventrio e tambm para fundamentar as indicaes a dar ao restaurador se a actuao deste tiver de exercer-se. Devo acrescentar que o trabalho dos laboratrios no se limita pintura, embora esta seja a modalidade da arte que maiores benefcios obtm da sua prtica. Nas artes decorativas, os conservadores das seces de cermica, de vidraria, de tecidos, de ourivesaria e outras, tm muitas vezes de recorrer, para a boa compreenso dos processos de

165

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

fabrico, ao parecer de competentes cientistas(1). Dada a natureza dos trabalhos dos laboratrios nas pinacotecas, a assistncia constante de tcnicos especializados indispensvel: de fsicos para as radiaes(2) e para a colorimetria, de qumicos para as anlises dos pigmentos e das substncias utilizadas nos

dioso e complexo. Mas isso no obsta a que esta contribuio tenha sido descurada. Um cientista exmio, amigo do Museu, tem procedido no campo dos pigmentos a demoradas investigaes cujos resultados sero oportunamente anunciados. Assim nos ltimos tempos a fsica e qumica vm sendo associadas museologia. Se os

Fig. 6

preparos dos suportes. At hoje ainda no foi possvel ampliar o laboratrio do Museu de Lisboa dotando-o do que necessrio para os exames qumicos. Carecemos de espao e de meios para adquirir um material dispen-

(1) Charles Lepierre Estudo chimico e technolgico sobre a cermica portuguesa moderna. Lisboa 1899. Idem Estudo sobre o estado actual da indstria cermica na 2. circunscrio dos servios tcnicos da indstria. Lisboa, 1905. Idem Exame de fragmentos de vesturio encontrados no tmulo de um bispo que estava na capela-mr da S Velha de Coimbra. Coimbra 1896. Prof. Pereira Forjaz A qumica aplicada s artes e s indstrias. Lisboa 1936. (2) Dr. Manuel Valadares Elementos de Fsica Atmica, Lisboa, 1947, pg. 145 e seguintes.

conservadores no podem ignorar as vantagens enormes que seus ensinamentos lhes oferecem, fsicos e qumicos tm de vir at ns por ser imprescindvel o seu servio nos laboratrios dos museus, onde devem ocupar lugares ao lado dos tcnicos do restauro. A justificao da existncia de quadros de pessoal, organizados desta forma parece to evidente e os resultados obtidos no nosso Museu de Arte Antiga so to sugestivos, que uma legislao futura respeitante organizao dos museus e servios anexos no pode deixar de considerar a criao na nossa primeira pinacoteca de lugares destinados a tais especialistas.
JOO COUTO
DIRECTOR DO MUSEU NACIONAL DE ARTE ANTIGA

166

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

Nota As estampas que ilustram ste artigo reproduzem pormenores da pintura de Hans Holbein, do Museu Nacional de Arte Antiga de Lisboa, que representa a Virgem, o Menino, Doadores e vrios Santos. A estampa da capa revela o aparecimento na pelcula radiogrfica de um falco que em arranjo posterior do painel havia sido coberto e que a ltima beneficiao (F. Mardel) repoz na forma original. A radiografia, figura no 1, bem como as fotografias, figuras nos 2 e 3, mostram o agrupamento de anjos msicos do lado esquerdo do quadro, entre os quais est o retrato dum personagem civil, porventura o pintor Hans Holbein, que aqui se apresenta como um falcoeiro. Outros pormenores denunciam vrias diferenas entre o estado actual do quadro, cuja beneficiao ainda no foi inteiramente realizada, e o seu aspecto original. As figuras 4, 5 e 6 so a radiografia e as fotografias da parte superior do corpo arquitectnico que ocupa a parte central da pintura de Holbein. Pelo seu exame pode verificar-se a existncia de uma inscrio, posteriormente recoberta com uma camada de tinta verde e hoje posta de novo em evidncia. Bibliografia Portuguesa ou referente a Portugal cerca do tema deste artigo PEDRO VITORINO A tbua de Margarida de Frana e a sua radiografia (Museu Municipal do Porto). Em Portucale, vol. VII, nos 37-38, Janeiro-Abril de 1934, Porto. R OBERTO DE C ARV ALHO E P EDRO V ITORINO A Trindade do Museu do Porto vista aos raios X. Em Portucale, vol. VII, Porto, 1934. LUIS REIS SANTOS Os processos cientficos no estudo e na conservao da pintura antiga. Conferncia realizada no Porto (Liga de Profilaxia Social), em 1936, Porto, 1939. R OBERTO DE C ARV ALHO E P EDRO V ITORINO Revelaes dos raios X nos quadros antigos. Em Revista de Guimares. Guimares, 1937. JOO COUTO e MANUEL VALADARES A Salom de L. Cranach, o Velho A inter-

veno do Laboratrio para o exame das obras de arte do Museu das Janelas Verdes nos trabalhos preparatrios do restauro de pintura Salom de Lucas Cranach, o Velho. Em Boletim da Academia Nacional de Belas Artes, fasc. IV. Lisboa 1938. MANUEL VALADARES Laboratrio para o exame das obras de arte. Em Boletim dos Museus Nacionais de Arte Antiga, vol. I, pg. 32. Lisboa 1939. JOO C OUTO O Calvrio, painel do polptico da Igreja do Convento de Jesus, em Setbal. Em Boletim da Academia Nacional de Belas Artes, fasc. IV. Lisboa 1938. OLVIA TRIGO DE SOUSA Exame comparativo ao raio X de alguns quadros atribudos aos Cranach (Velho e Novo). Em Boletim dos Museus Nacionais de Arte Antiga, fasc. VIII, pg. 188. Lisboa 1943. Idem, idem Relatrio do exame radiogrfico do quadro A Virgem e o Menino de Hans Memling. Em Boletim dos Museus Nacionais de Arte Antiga, fasc. VIII, pg. 189. Lisboa, 1943. JOO COUTO A pintura flamenga em vora no sculo XVI (variedade de estilos e de tcnicos na obra atribuida a Frei Carlos). Lisboa 1943. JOO COUTO A cabea do Santo no Painel do Infante. Em Boletim dos Museus Nacionais de Arte Antiga, fasc. IX e X. Lisboa 1944. M ANUEL V ALADARES Exame ao raio X de um painel representando Cristo descido da Cruz. Em Boletim dos Museus Nacionais de Arte Antiga, fasc. IX e X. Lisboa 1944. AARO DE LACERDA Pinacoradiologia. Em Comrcio do Porto, 12-XII-1945. Idem Idem A cincia ao servio da arte. Em Comrcio do Porto, 19-XII-1945. MANUEL VALADARES Elementos de Fsica Atmica, pg. 145 e seg. Lisboa 1947. THEODORE ROUSSEAU The Cleaning Controversy. Em Art News, nmero de Outubro de 1947. No artigo fazem-se referencias ao laboratrio do Museu de Lisboa e aos trbalhos ali realizados.

167

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA
A PROPSITO DE UMA CADEIRA DE PTICA

Janeiro, 1948

Durante muito tempo, entre ns, o ensino da ptica esteve anacrnicamente ligado a matrias de facto distintas na chamada cadeira de Acstica, ptica e Calor... A Reforma recente que criou a licenciatura em Cincias Geofsicas, por razes que alis no me parecem bvias, incluiu tambm modificaes do plano de estudos da licenciatura em Cincias Fsico-Qumicas. Entre estas, a mais notvel e progressiva a da criao da cadeira anual de ptica, tendo como precedncia um Curso Geral de Fsica, anual tambm. (Infelizmente a Electricidade no , como deveria ser, precedncia da ptica). Uma tal inovao veio colocar num plano inteiramente diferente a organizao dos estudos de ptica. At aqui, deve ter sido um verdadeiro pesadelo, para os mestres regentes da extinta cadeira, a ordenao das matrias dispares, os assuntos a incluir e a excluir, a extenso relativa dos captulos, a distribuio dos trabalhos prticos, etc.. E, por isso, de louvar a criao de uma cadeira de ptica, embora venha a propsito dizer que no se compreende porque no se criou simultneamente uma cadeira semestral de Acstica e no se transformou em anual a cadeira de Termodinmica... A precedncia obrigatria do Curso Geral de Fsica, excelente iniciativa,(1) perde assim muito do seu interesse por falta de cadeiras de especialidade que venham consolidar a formao bsica, indispensvel, que ele deve conceder. Pense-se por exemplo que, em nenhuma destas cadeiras de especialidade apenas 2 anuais (ptica e Electricidade) e 2 semestrais (Mecnica Fsica e Termodinmica) cabem, necessriamente (embora possam ser incluidos), assuntos to vastos e fundamentais como Fsica Molecular, Fsica atmica e Fsica Nuclear! Ora, ser legtimo admitir que um
(1) Esta ideia no alis nova e algum j a tinha inspirado ao legislador duma reforma anterior.

fsico dos nossos tempos ignore totalmente, ou qusi, questes to importantes como so, por exemplo, a espectrografia infra-vermelha, os raios X, a ciso nuclear e a radiao csmica, ou que s saiba destas questes essenciais do seu curso, prticamente o mesmo que qualquer pessoa culta pode encontrar nas numerosssimas revistas cientfico-recreativas que se publicam por esse mundo fora? A verdade que, com o desenvolvimento actual da Cincia, o problema da cultura especializada s pode resolver-se por meio de cadeiras livres, em que as matrias versadas variem frequentemente... Por outro lado toda a orgnica do ensino da Fsica (e provvelmente, tambm, de outras cincias) enferma, entre ns, dum mal gravssimo: a no considerao das duas formas do desenvolvimento cientfico, terica e experimental. Se se disser que o nosso ensino de natureza experimental, verificar-se- que absolutamente insuficiente, bastando para isso pensar nas dotaes minguadas dos nossos Laboratrios, na escassez de aulas prticas, na exiguidade dos locais, na assombrosa desproporo entre o nmero de assistentes e o de alunos, na durao dos tempos lectivos, etc.. Se se disser que ele de feio terica, ter-se- um desmentido imediato nos programas das cadeiras, na ausncia de Seminrios, na prpria tendncia da grande maioria dos nossos professores e encarregados de curso, etc.. E, por isso, frequente ouvir dizer-se que o nosso ensino tem uma feio mixta, que abrange harmoniosamente os dois aspectos, terico e experimental, da Fsica, embora se insista um pouco mais no lado experimental... Quem assim se pronuncia fecha evidentemente os olhos (conscientemente, sabotando o nosso progresso, ou inconscientemente), baixssima eficincia do nosso curso comprovada, entre outros, pelo facto de, em tantos anos de existncia, no ter ainda dado

168

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

lugar a nenhuma profisso definida: como se a existncia do Instituto Superior Tcnico, por exemplo, no implicasse a da profisso de engenheiro! De facto o nosso curso, hbrido em si, tem estado muito mal orientado na prpria organizao interna das partes. Qualquer destas, e em particular a Fsica de que aqui nos ocupamos, ao mesmo tempo experimental e terica, e isto no pode ser ignorado ou amesquinhado na organizao do seu ensino. facto que a Fsica uma cincia experimental, mas isto quer dizer que as suas leis devem ser verificadas pelos resultados de experincias objectivas, e de modo algum que procedam necessriamente de investigaes experimentais. So tantos os exemplos a confirm-lo que seria injurioso recordar algum... E agora fcil compreender que a boa orgnica, do ensino da Fisica aquela em que as aulas (alis entre ns chamadas tericas) sejam predominantemente de Fsica Terica (embora incluindo as indispensveis referncias a aparelhos tpicos de investigao experimental) e em que as aulas prticas sejam efectivamente aulas de Fsica Experimental. Numa tal orgnica o Curso Geral de Fsica deveria ter dois anos, com carcter descritivo, e as cadeiras livres deveriam repartir-se por assuntos tericos, ensino de tcnicas experimentais especializadas, ramos de construo emprica, resultados experimentais no confirmados por teorias existentes, ete.

Ao fazer estas rpidas e incompletas referncias aos aspectos que nos parecem susceptveis de melhorar o ensino da Fsica, quizemos apenas chamar a ateno para o facto de, mesmo nas circunstncias actuais, no ser bvia nem simples a organizao do programa da cadeira de ptica e seu ensino. Mas este facto ser ainda reforado se considerarmos que, alm das duas formas de desenvolvimento, terica e experimental, da Fsica, esta cincia tem ainda uma terceira. forma, j talvez no de desenvolvimento, mas sem dvida de cultura: a das aplicaes.

Chamaremos Fsicos tcnicos queles que se dedicam ao estudo das aplicaes da Fsica: aperfeioamento das existentes, investigao de outras (e mesmo queles que aplicam simplesmente os resultados da Fsica desde que actuem como fsicos). Os fsicos tcnicos espalham-se imediatamente por trs ramos distintos, quanto aos objectivos pelo menos 1) os das reparties do Estado (com funes essencialmente fiscalizadoras: investigao criminal, servios alfandegrios, museus, bibliotecas, reparties de Pesos e Medidas, etc. ou mesmo investigatrias: hospitais, material. de guerra, Correios e Telgrafos, Centros de Investigao, etc.; 2) os das outras Cincias (biologia, qumica, medicina); 3) os da Indstria. evidente que o nosso curso no forma fsicos destes, no por inteno, mas porque no basta para tais prticas o conhecimento, mesmo perfeito, dos compndios do ensino liceal e porque pouco mais se pode esperar dos nossos alunos mdios, alguns anos aps o fim dum tal curso. Deveria ento form-los deliberadamente? Cremos que no, pois, pelo menos por agora, a procura de tais fsicos prticamente nula entre ns... Alis, haver algum pas onde se formem taxativamente fsicos tcnicos? A soluo est em formar fsicos, simplesmente fsicos! Se o Curso fornecer a base slida da formao profissional, depressa a prtica da profisso dar a cada fsico aquela cultura especializada de que s ele precisa, que o Curso no lhe podia dar, mas cuja aquisio foi tornada possvel pela seriedade dos estudos feitos. Portanto, num Curso de Fsica, no se trata de ensinar fsica aplicada. A aplicao daquilo que sabemos bem sempre fcil, relativamente, mas seria ilusrio sacrificar o conhecimento da prpria cincia que se pretende aplicar ao de circunstncias particulares desta ou daquela tcnica aplicada... Assim, neste momento, a necessidade de criar a profisso de fsico tcnico no deve interferir na organizao do Curso. Se este formar, como deve, fsicos, estes por seu turno

169

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

sabero aplicar os princpios gerais da sua especialidade a qualquer tcnica particular a que se dediquem, sabero ser, numa palavra, profissionais. No entanto, sucede por vezes que a interveno da fsica numa tcnica (ou cincia) determinada to forte que, se essa tcnica (ou cincia) tiver um grande desenvolvimento, chega a justificar-se a criao de cursos ou ramificaes especiais para a formao dos fsicos destinados respectiva profisso. At entre ns isso se deu, precisamente com a criao da licenciatura em Cincias Geofsicas. O mesmo tem sucedido noutros pases, onde existem cursos, ou ainda Institutos, de Hidrodinmica, de Astronomia, de Biofsica, de Radiologia, de Optica Instrumental, etc.. Excludos estes casos, por exigirem um estudo apropriado, sempre complexo, fica assim claramente posta a necessidade de atender existncia duma Fsica Aplicada, de vastssimas propores, na organizao dum Curso de Fsica (ou na do programa de qualquer das suas cadeiras). Por isso, para alm daquelas bases mnimas que devem produzir fsicos em 4 anos, h que escolher os assuntos por forma a preparar para as mais frequentes solicitaes da vida prtica, como alis se procura conseguir em todos os cursos. No tentaremos fazer a anlise do nosso curso luz destes princpios gerais, limitando-nos aqui ao estudo da organizao da Cadeira de ptica, embora acompanhado de consideraes de ordem geral que nos parecem indispensveis. De facto, seria alongar incomportvelmente este artigo, alm de ser de eficincia muito duvidosa, procurar detalhar um programa de ptica, ou mesmo justific-lo apenas nas suas linhas gerais. Porm, julgamos de algum interesse tentar completar as consideraes que precedem, esclarecendo, ou ilustrando com exemplos, alguns modos possveis de atender aos vrios pontos focados. Note-se que as nossas opinies no passam de um ensaio e que muito do que se vai apontar no se considera completo nem exclusivo de outras orien-

taes, igualmente justificveis, pelo menos sempre que no se afirme o contrrio. Conforme anotmos, h ento a considerar, em particular na ptica, a parte terica, dominante nas aulas tericas e a parte experimental (com estudo de livros de texto tambm, evidentemente) qusi exclusiva das aulas do Laboratrio. Mas, para evitar sobreposies ou, pior, contradies, deve ponderar-se cuidadosamente a distribuio dos temas de estudo por estes dois tipos de aulas. Um exemplo bastar talvez para tornarmos claro o critrio que nos parece dever seguir-se a este respeito. Para isso consideremos dois assuntos que muito provvel encontrar em qualquer curso anual moderno de ptica: o estudo dos interfermetros e o efeito Zeeman. Ao contrrio do que se poderia supor, parece-nos (para um Curso que ainda no de especializao) que o estudo dos interfermetros se deve incluir na aula terica (onde indispensvel para a boa compreenso de muitas questes tericas) e no na aula prtica (por ser demasiadamente especializado) e que o efeito Zeeman deve pertencer ao programa de trabalhos prticos (por se prestar a demonstrar as profundas ligaes terico-experimentais da Fsica) e no ao programa terico (porque, do ponto de vista terico, se deve incluir na Fsica Atmica e no na ptica). No quer isto dizer que no se deva trabalhar com um interfermetro no Laboratrio ou no fazer a mnima referncia ao efeito Zeeman na aula terica: estudar uma coisa, manejar ou descrever outra... Dever ainda atender-se influncia da orientao profissional dos alunos (princpios de fotometria, fotografia, raios X, raios infra-vermelhos etc., variando os assuntos de ano para ano, atendendo a pedidos dos alunos, aproveitando-se de visitas de estudo, etc.). Examinar-se-o tambm os antecedentes e consequentes do Curso, a preparao matemtica dos alunos e ser legtimo exigir o perfeito conhecimento das matrias versadas no Curso Geral de Fsica1.
1

Ver nota 1 na pgina seguinte.

170

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

Mas, mesmo depois de considerar judiciosamente todos estes factos, no ficar determinado o programa do curso, pois ser ainda necessrio fazer a escolha do que se ensina e do que se exclui e, dentro daquilo que se ensina, da extenso relativa dos vrios captulos (vejam-se tratados clssicos de ptica, como os de Drude, Wood, Born, Bruhat e os 4 volumes de 1000 pginas cada do Handbuch der Physik). Acima de tudo, no se poder ignorar o caracter ainda geral, da Cadeira de ptica, e sacrificar questes essenciais a uma especializao que s poderia ser perniciosa (por exemplo, no dar questes excessivamente restrictas como tecnologia das lentes intil ou espectrografia dos raios X particular). Dever no entanto ter-se em considerao, desde j, as tendncias actuais da respectiva disciplina (elementos da teoria quntica da radiao)2, bem como a importncia relativa, para um fsico, dos seus vrios captulos (a ptica Ondulatria incomparvelmente mais importante que a ptica Geomtrica). Ser tambm conveniente mostrar a interdependncia dos diferentes ramos da Fsica (ptica e Mecnica, etc.) e no deixar de levar e aluno suficientemente longe para que ele tenha uma ideia das fronteiras actuais da ptica (dualidade fotes-ondas, etc.). E ser ainda necessrio ponderar na possvel exigncia, para exame, de matrias no versadas nos tempos lectivos (se estes no forem suficientes) a exemplo do que se faz e notrio evitando embora exageros condenveis com a cadeira de Anatomia das nossas Faculdades de Medicina. Ser igualmente indispensvel, por virtude da prpria orgnica geral do curso, examinar a possibilidade de incluir nesta ou naquela cadeira, em particular na de ptica, questes que lgicamente deveriam pertencer a outras
1 Por exemplo: a ptica Geomtrica, mas sem o princpio de Fermat. (Este aparecer como caso limite das equaes da ptica Ondulatria, demonstrando-se a sua equivalncia s leis de Descartes). 2 No nos referimos teoria quntica da radiao trmica, de Planck.

cadeiras, mais especializadas, mas no existentes (raios X, princpios de Mecnica Ondulatria, noes de teoria quntica dos campos). Este esquema , evidentemente, muito sumrio, mas no poderia ele servir desde j, aos fsicos de boa vontade, de base para um estudo do problema do ensino da ptica entre ns? No poderia mesmo, eventualmente, servir de padro ou, pelo menos, de incentivo, a estudos anlogos relativos s restantes cadeiras de Fsica (estudos que se publicariam sucessivamente na Gazeta de Fsica)? Finalmente, quanto s pessoas: se o encarregado do curso for um especialista dum dos captulos da ptica (porque especialistas de ptica s podero existir presentemente n esprito de alguns ignorantes) dever evitar de dar sua especialidade um desenvolvimento excessivo; se for um especialista de outro ramo da Fsica no dever tentar incluir matrias desse ramo que de outro modo no se justificariam. Se o encarregado de curso no tiver uma especialidade definida, o que se vai tornando qusi impossvel para as novas geraes, excluindo os incompetentes que sabem tudo, dever antes de mais nada preocupar-se com a necessidade de o seu exemplo no afastar os seus alunos da especializao, isto , da investigao. Que isto , em princpio, possvel, todos ns o sabemos que tivmos o privilgio de tirar a extinta cadeira de Acstica, ptica e Calor com o Professor Cyrillo Soares. Mas, que esta notvel excepo no nos iluda e sirva antes de confirmao regra da especializao indispensvel para a eficincia do ensino. No se trata s do especialista ensinar a sua especialidade (entre ns isto impossvel pois no h cadeiras especiais em nenhum curso de Cincias), mas sim da influncia que a maneira de ser tpica dos investigadores traz para o ensino, no s na sua substncia como, e principalmente, na sua funo formativa,..
A. GIBERT EX-ASSIST, DA FAC, DE CINCIAS
DE

LISBOA

171

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA D E FSICA

Janeiro, 1948

2 . ENS INO M DIO DA FSICA


SOBRE PROBLEMAS DE FSICA A Gazeta de Fsica teve o prazer de receber de Um estudante de Fsica um escrito intitulado cerca de alguns problemas que, vulgarmente, nos so ensinados a resolver nos Liceus no curso do 7. ano. Apresenta-nos o enunciado de trs problemas, que adiante trancrevemos, e as solues que, segundo diz, so ensinadas em alguns liceus e em outros. Desculpar, Um estudante de Fsica, no registarmos aqui algumas das solues que indica, por enfermarem de defeitos e at de erros, pelo que no nos parece pedaggico reproduzi-las. Sobre problemas de Fsica j, por mais de uma vez, tivemos desejo de fazer algumas consideraes em consequncia dos enunciados de problemas aparecidos em exame e por ns publicados na respectiva seco. As principais consideraes a fazer diriam respeito: falta de clareza ou de rigor nos enunciados, desconexo no grau de aproximao dos vrios dados no mesmo problema, ao afastamento em que se encontram da realidade, etc.. A propsito de cada um dos problemas que originaram estas palavras faremos as objeces que lhes disserem respeito. E para encurtarmos espao, passemos aos problemas. O enunciado deste problema poder dizerse claro e correcto mas incompleto. Quanto aos dados, no de aceitar o rendimento de 81%, porquanto s em casos excepcionais e em ms condies se pode admitir um tal rendimento, o que implica a no aplicao das regras usualmente empregadas e a necessidade de outros dados, em especial as resistncias sobre que debitaria a corrente no secundrio e a resistncia no primrio. A frmula que relaciona o nmero de espiras com as tenses nos terminais deduzida no caso em que se desprezam os produtos dos valores das resistncias dos enrolamentos pelos das intensidades das correntes que neles circulam, e a sua aplicao no pode dar-se quando haja tal perda de rendimento. Na opinio de fsicos de categoria, este problema, tal como enunciado, s pode resolver-se no que diz respeito s alneas a) e b). Portanto a suspeita de Um estudante de Fisica de que o problema no estava bem resolvido em ambas as maneiras tinha toda a razo de ser. II Um mvel, com a massa de 40 kg, partindo do repouso, resvala por um plano inclinado de ngulo igual a 30, em local em que g = 9,8 m/s2. No fim de 20 metros de percurso, a velocidade do mvel igual a 10 m/s. Pergunta-se qual a energia absorvida pelos atritos. III Um mvel, com a massa de 40 kg, partindo do repouso, resvala por um plano inclinado de ngulo igual a 30, em local onde g = 9,8 m/s2. No fim de 4 segundos de percurso atinge a velocidade de 10 m/s. Calcular a energia, absorvida pelos atritos. Os enunciados destes problemas, podem dizer-se correctos e claros. Para maior correco, poderia dizer-se:... energia absorvida pelos atritos quando tivesse percorrido 20 metros, em II, e..., absorvida pelos atritos no fim de 4 segundos, em III; mas isto

I O primrio de um transformador esttico constituido por 400 espiras e o secundrio por 4000. No primrio lana-se uma corrente alternada monofsica sob a tenso eficaz de 200 V, que produz uma corrente de 10 A eficazes. O rendimento do transformador de 81%. Para simplicidade de clculos, supem-se os dois enrolamentos como circuitos no indutivos. Pedem-se: a) a potncia lanada no primrio; b) a potncia obtida no secundrio; c) a intensidade eficaz da corrente secundria; d) a tenso obtida no secundrio.

172

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

teria o inconveniente de alongar os enunciados e este aditamento nada mais esclareceria alm do que se depreende dos enunciados, tal como so apresentados. H, porm, desconexo na aproximao dos dados; assim h dados com um algarismo significativo (4 segundos), com dois e com trs. Um estudante de Fsica verificou que estes dois enunciados correspondem a um nico problema porquanto, no caso do atrito o mvel est sujeito a uma acelerao que a diferena entre a componente da acelerao da gravidade ao longo do plano e a acelerao proveniente do atrito o que conduz a determinar em cada um dos problemas um valor dado no outro. Com efeito, das expresses v2 = 2je e v = jt, sendo v a velocidade adquirida pelo mvel ao cabo do espao e, ou depois de decorrido o tempo t, tira-se, eliminando j, vt = 2e o que d, em II, t = 2e/v = 220:10 = = 4s e em III, e = vt/2 = 10 4:2 = 20 m, que so respectivamente dados em III e em II. A resoluo destes dois problemas depende evidentemente do que se pretende e assim considerados separadamente, poderia supor-se que teriamos em II de calcular a variao da energia potencial deslocando-se o mvel sem atrito sbre o plano inclinado, ou, o que o mesmo, a energia cintica adquirida, no percurso de 20 metros, e em III de fazer o mesmo clculo para a energia cintica adquirida no fim de 4 s, o que daria valores diferentes, porque se no houvesse atrito, o mvel deslocando-se sbre o plano inclinado sujeito acelerao j = g sen ; isto j = 9,80,5= 4,9 m/s2, adquiriria a velocidade de 10 m/s depois de ter percorrido e = 100/9,8 (pouco mais de 10 metros e no 20 metros), no tempo t = 10/4,9 s (ligeiramente mais de 2 s e no 4 s). Ora em qualquer dos casos estamos em presena dum mvel que se desloca dum ponto A dum plano inclinado para outro ponto B em nvel inferior (admita-se que se desloca sobre a linha de maior declive), percorrendo o espao AB = 20 m em 4 s. Ento, pelo princpio da conservao da energia, a perda de energia

de posio ser igual soma da energia cintica adquirida com a energia absorvida pelos atritos. Nestas condies, s a resoluo apresentada por Um estudante de Fsica em II que convm e que como segue. A energia cintica adquirida pelo mvel deslocando-se, com atrito, no percurso de 20 metros, isto , quando tinha a velocidade de 10 m/s W a = mv 2 /2 = 40 10 2 :2 = 2,0 kJ; o trabalho realizado pela gravidade, sem atrito ou seja, a variao da energia de posio nos mesmos 20 metros do plano W = mge sen = 40 9,8 20 0,5 = 3,9 kJ; energia absorvida pelos atritos W Wa = 3,9 2,0 = 1, 9 kJ.

Porque estamos convencidos de que Um estudante de Fsica tambm um estudioso da Fsica, e portanto na posse de mais alguns conhecimentos alm do 7. ano dos liceus, e porque esta seco tambm ser lida por outras pessoas com maior bagagem cientfica, iremos tratar, embora sucintamente, estes problemas entrando em considerao com o atrito e comparando com o caso de no haver atrito. Para simplificar, suporemos que os atritos a que o mvel est sujeito se reduzem ao atrito de escorregamento. Sabe-se que no caso de um mvel se deslocar com atrito sobre um plano, est submetido a uma fora que se ope ao movimento e que depende duma quantidade f a que se d o nome de coeficiente de atrito. Quando um mvel resvala sem atrito por um plano inclinado fazendo com um plano horizontal um ngulo num lugar da Terra onde a acelerao da gravidade g, est animado dum movimento uniformemente acelerado cuja acelerao j dada por j = g sen , como j atrs usmos; no caso de resvalar com atrito e sendo f o coeficiente de atrito, a acelerao do movimento ento j = g (sen f cos ). As expresses que determinam a variao da energia potencial, so W = (mg2 t2 sen2 ):2 = mge sen = mv2/2 quando no houver atrito; se considerarmos
173

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

o atrito nas condies indicadas, ento a energia actualizada Wa ser dada por qualquer das expresses equivalentes Wa = (m g2 t2 : 2) (sen f cos 2) = = mge(sen f cos ) = mv2/2 As condies dos problemas enunciados e as igualdades anteriores determinam f=8 3 /49, por ser = 30e g = 9,8 m/s2. Com este valor torna-se fcil resolver o problema; com efeito, a energia absorvida pelos atritos (supondo estes s devidos ao atrito de escorregamento) igual, em valor absoluto, ao trabalho das foras de atrito e portanto, por lhe corresponder a acelerao fg cos , vem W = mg ef cos = = 40 9,8 20 (8 3 : 49) ( 3 : 2) =1,9 kJ

que , como no podia deixar de ser, o valor obtido anteriormente e onde apenas se considerou o movimento do mvel sujeito ao atrito sem ter necessidade de fazer qualquer comparao. Resta-nos agradecer a um Um estudante de Fsica o ter-nos proporcionado abordar o assunto dos problemas e ainda ter patenteado o interesse e a utilidade que a Gazeta de Fsica tem para estudantes e professores. Julgamos no conhecer o nosso colaborador acidental, mas temos a convico de que se tratar de algum que d mostras de boa f e dedicao ao trabalho e que seria, portanto, um bom elemento para nos ajudar na nossa tarefa desinteressada.
J AIME X AVIER
DE B RITO PROF. DO LICEU PASSOS MANUEL

3 . E N S I N O S U P E R I O R D A F S I C A
ILUSTRATION DES CONCEPTES DE LA MCANIQUE STATISTIQUE

1. Les jeux de hasard ont toujours t la base des concepts statistiques, aussi bien dans les sciences conjecturales que dans les sciences exactes, dans lesquelles se range la Physique thorique. Loin dexclure comme futiles les exemples emprunts aux jeux de pile ou face, de ds, de cartes etc., jestime quils on la plus grande valeur pdagogique. Cest ce que je vais essayer de montrer ici. 2. On fait reposer la Mcanique Statistique (depuis Gibbs) sur les quations de Hamilton parce que celles-ci jouissent des deux proprits suivantes: a) le volume de lextension en phase: dq dp, est invariant par une transformation canonique, cest dire quil ne dpend pas des variables choisies, pourvu que les q et les p soient toujours des variables conjugues. b) ce volume ne varie pas avec le temps, lorsque les q et les p voluent en satisfaisant aux quations de Hamilton.

Ce sont ces proprits qui ont permis de voir dans le volume de lextension en phase une dfinition thorique rigoureuse de la probabilit. Pour ma part jestime que la Mcanique Statistique ne doit pas tre subordonne aux quations de Hamilton, mais que lon doit plutt rechercher le sens profond des hypothses dont on a besoin et les noncer sous forme daxiomes, leur validit dpassant de beaucoup le mcanisme trop etroit reprsent par lesdites quations. 3. Jouons aux ds, avec deux ds numrots 1 et 2. Soit x 1 le point amen avec le d 1, x2 le point amen avec le d 2. Reprsentons nous chaque d comme une molcule et chaque point du d comme une valeur possible de lnergie de la molcule. Nous entendons cette nergie au sens suivant: cest la somme de son nergie cintique et de son nergie potentielle, lorsquelle est seule, cest dire lorsquelle ne fait pas partie du systme

174

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

form par la paire de molcules (1,2). Son nergie potentielle vient de ce quelle est plonge dans un champ de forces extrieur, comme le champ de la pesanteur par exemple. Lorsque nous considrons un couple de molcules (cest dire 2 ds), nous posons que lnergie du couple est la somme des nrgies des parties (cest dire quelle est reprsente par la somme y = x1+ x2 des points amens avec les deux ds). Le couple [n 1 , n 2 ] est un microstat. Il y a 36 microstats possibles, galement probables a priori. Lensemble des microstats qui correspond a une somme y = x1 + x2 donne (cest dire une nrgie donne) est un macrostat. Il y a 11 macrostats possibles (2, 3, 4, , 12). Ils ne sont pas tous galement probables. La probabilit de chacun deux peut se calculer par un dnombrement (ou statistique). Le rsultat de cette statistique dpendra de la loi de probabilit conjugue [x1, x2] des points amens avec chacun des ds. Cette loi est en quelque sorte la rgle du jeu et peut tre fixe notre guise. Cest elle qui exprime les interactions entre les molcules. 4. Donnons des exemples. a) Soit dabord deux ds indpendants. La loi (x1, x2) est le produit (x1)(x2) des lois individuelles. Don le tableau: des valeurs de y = x1 + x2 pour les 36 microstats
x1 x2

do lon deduit les probabilits des divers microstats: y 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 36 P 2(y) 1 2 3 4 5 6 5 4 3 2 1 Le macrostat y = 7 est le plus probable (P2(7) = 1/6) b) Imaginons la rgle suivante (qui rappelle le principe dexclusion de Pauli). On considre comme impossibles (ou de probabilit nulle) les cas o les points amens avec les deux ds sont gaux. Le tableau des valeurs de y = x1+ x2 est alors:
x1 x2

2 3

3 4 5

4 5 6 7

5 6 7 8 9

6 7 8 9 10 11

1 2 3 4 5 6 3 4 5 6 7

5 6 7 8 7 8 9

9 10 11

1 2 3 4 5 6 7

2 3 4 5 6 7 8

3 4 5 6 7 8 9

4 5 6 7 8 9 10

5 6 7 8 9 10 11

6 7 8 9 10 11 12

do les probabilits suivantes des macrostats: y 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 36 P 1(y) 0 2 2 4 4 6 4 4 2 2 0 Le macrostat 7 encore le plus probable, mais sa probabili 1/5 est plus forte que dans le cas prcdent. c) Imaginons encore la rgle suivante (qui rappelle la quantification de lnrgie): Seuls sont possibles les couples qui donnent une somme paire. Alors (tableau dans la page suivante): do: y 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 P 1(y) 1 0 3 0 5 0 5 0 3 0 1 Il y a deux macrostats plus probables: 6 et 8.

1 2 3 4 5 6

175

Vol. I, Fasc. 6
x1 x2

GAZETA DE FSICA
2 3 4 4 6 6 6 8 8 8 10 10 12 8 10 4 5 6 8 6

Janeiro, 1948

1 2

1 2 3 4 5 6

Le d 2 au lieu dtre effectivement un second d distinct du prmier nest autre que le d 1 lui mme, dont on lit le point non plus sur la face suprieure, mais sur la face cache, en contact avec la table. Alors, on a toujours: y = x1 + x2 = 7. Il ny a plus quun seul macrostat possible ayant la probabilit unit. 5. Ces exemples visent montrer que, bien quon admette toujours que lenergie du couple et la somme des energies individuelles, on tient compte cependant de linteraction par lintermdiaire de la loi de probabilit conjugue (ou corrlation) entre les deux individus.
G. DEDEBANT
PROF. CAT. UNIV. REP. ARGENTINE

d) Soit encore la rgle suivante (qui rappelle le cas dune liaison rigide entre molcules):

8. DIVULGAO E VULGARIZAO
COMO APARECEU INICIALMENTE A IDEIA DA QUANTIFICAO Faleceu recentemente (4 de Outubro de 1947) na Alemanha o grande fsico Max Planck a quem se deve a introduo na Cincia da ideia da quantificao da energia. Vamos indicar por forma muito elementar a origem desta ideia que to largo desenvolvimento teve posteriormente e to grande revoluo fez nas ideias fundamentais no s da Fsica, mas da prpria estrutura do conhecimento. de todos sabido que quando se colocam em presena corpos a temperaturas diferentes, os mais quentes arrefecem e os mais frios aquecem at que se obtenha uma uniformizao de temperaturas. No estudo emprico do calor interpretava-se este facto admitindo que os corpos mais quentes cediam calor aos mais frios e que esta troca de calor cessava quando todos os corpos em presena atingiam a mesma temperatura. Esta interpretao, extremamente simples, no resiste no entanto a uma crtica um pouco mais profunda. Em primeiro lugar notemos que a igualizao de temperaturas se d mesmo que os corpos considerados estejam situados no vacuo. Ora, o calor que um corpo possue, uma modalidade de energia que no mais do que a energia cintica das suas molculas. Esta energia no pode propagar-se no vcuo, por ausncia de molculas. A energia que se transmite atravez do vcuo tem o nome de energia radiante. Na Fsica clssica admitia-se que ela era constituda por ondas electromagnticas, quer dizer por um campo electromagntico alternativo, propagando-se no espao. A frequncia deste campo alternativo, ou frequncia da onda, podia variar dentro de largos limites e as propriedades da radiao dependiam dela. Da o terem-se dado nomes diferentes radiaao cuja estrutura era a mesma mas a que correspondiam frequncias diferentes e tambm processos de produo diferentes. Por

176

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

ordem crescente de frequncia essas radiaes, chamadas ento radiaes electromagnticas, designao hoje substituida pela de radiaes luminosas, receberam os nomes de: ondas hertzianas, raios infravermeihos, radiaea visveis, raios ultravioletas, raios X e raios gama. Qualquer corpo pode absorver energia radiante e transform-la em energia cintica das suas molculas, quer dizer em energia calorfica, e vice-versa. Razes que seria um pouco longo expr levaram Prevost a admitir que qualquer corpo a qualquer temperatura est constantemente a emitir energia radiante para o espao que o rodeia e simultneamente a receb-la dos outros corpos. Se h equilbrio de temperatura entre o corpo considerado e os que o rodeiam, as quantidades de energia emitida e recebida por qualquer deles num dado intervalo de tempo so iguais e no h portanto variaes de temperatura. A quantidade de energia emitida num certo intervalo de tempo varia com o comprimento de onda da radiao com a temperatura do corpo e ainda com a natureza deste. A energia dW emitida no intervalo de tempo dt por um elemento de rea ds da superfcie do corpo situado num ponto A e cujo comprimento de onda est compreendido entre e + d, evidentemente proporcional a dt, a ds e a d e teremos dW = e dt ds d. Ao coeficiente de proporcionalidade e chama-se poder emissivo do corpo considerado no ponto A, para o comprimento de onda . Este coeficiente depende como dissemos da temperatura do corpo. No caso dum corpo homogneo a temperatura uniforme, o poder emissivo o mesmo em todos os pontos. Da energia radiante que incide sobre um corpo uma parte absorvida e outra parte reenviada para o espao por reflexo ou por difuso. D-se o nome de corpo negro a um corpo que tivesse a propriedade de absorver totalmente toda a energia que sobre ele incide. Posto que na realidade no haja corpos rigo-

rosamente negros pode fcilmente realizar-se na prtica corpos muito aproximadamente negros. Sobre a repartio espectral da energia emitida por um corpo negro Wien conseguiu mostrar, pela simples aplicao dos princpios da Termodinmica, que o poder emissivo de um corpo negro varia com o comprimento de onda e com a temperatura absoluta por forma que o produto E 5 uma funo exclusiva do produto T, isto : E5 = f(T) Este resultado, confirmado experimentalmente, posto que importante, o mximo que se pode tirar da aplicao dos princpios da Termodinmica ao estudo da radiao trmica. Para ir mais alm, isto , para poder determinar a forma da funo f, necessrio estabelecer hipteses suplementares sobre o mecanismo da troca de energia entre a matria e a radiao, quer dizer, sobre o mecanismo da transformao da energia radiante em energia cintica das partculas materiais e vice-versa. A hiptese mais simples consiste em admitir que na matria existem osciladores de dimenses atmicas capazes de emitir e absorver energia de frequncia igual do oscilador, e que a intensidade da radiao emitida, de determinado comprimento de onda proporcional ao nmero de osciladores com a frequncia correspondente energia mdia destes. O nmero de osciladores duma dada frequncia pode calcular-se, independentemente de qualquer hiptese suplementar, pelo estudo dos modos de vibrao independentes de um meio elstico contnuo. Chega-se concluso que no caso de vibraes transversais (caso das ondas electromagnticas) o nmero de osciladores de frequncia compreendida entre f e f + df, a que correspondem comprimentos de onda entre e d 84d. Para ter a energia mdia de cada oscilador Raleygh admitiu que o princpio da equipartio da energia de Maxwell, que se aplica energia cintica das molculas de um gaz, era ainda aplicvel energia dos vibradores

177

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

atmicos. Esta hiptese conduz a atribuir a cada vibrador a energia mdia kT (em que k a conhecida constante de Boltzmann). Conclumos pois que a potncia radiada pelo corpo negro temperatura T e de comprimento de onda compreendido entre e + d por unidade de volume 84kTd (frmula de Raleygh). Notemos que este resultado est de acordo com a lei de Wien. Com efeito a potncia de comprimento de onda emitida proporcional a E donde E5 = C8kT. sendo C a constante de proporcionalidade; E5 portanto funo exclusiva de T. No entanto a frmula de Raleygh grosseiramente errada. D resultados de acordo com a experincia para os grandes valores de T mas afasta-se enormemente nos resultados experimentais para valores pequenos de T. De resto a frmula prev que a potncia emitida tanto maior quanto menor fr o comprimento de onda tendendo para infinito quando o comprimento de onda tende para zero o que manifestamente contrrio experincia e mesmo logicamente absurdo. A contradio entre o resultado terico e os resultados experimentais podia ser atribuida ao facto de termos aplicado ao clculo da energia mdia de um vibrador atmico o principio da equipartio da energia, e concluiramos ento que tal princpio no aplicvel ao caso em questo. Jeans tratou de calcular directamente o valor da energia mdia de um vibrador servindo-se da Mecnica Estatstica sem nenhuma hiptese suplementar. possvel calcular pela Mecnica Estatstica o nmero de osciladores cuja energia est compreendida entre q e q + dq. Calculando o nmero de vibradores de energia mdia nula (compreendida entre 0 e dq), de energia mdia q (compreendida entre q e q + dq), de energia mdia 2q, 3q,..., multiplicando o nmero de vibradores de cada energia pelo respectivo valor da energia e somando, temos a energia total dos vibradores; o cociente desta energia pelo nmero total

de vibradores d a energia mdia de cada. Jeans obteve para valor da energia mdia de um vibrador a seguinte expresso q : (eq/kt 1). Mas no clculo ns s consideramos os vibradores cuja energia mdia tinha os valores discretos 0, q, 2q, ... Conforme as idias clssicas a energia de um vibrador pode ter um valor qualquer ou o que o mesmo, a energia dum vibrador varia duma maneira contnua. Para termos o valor mdio da energia dum vibrador devamos procurar o limite da expresso anterior para q = 0. Ora esse limite precisamente kT, como fcilmente se reconhece. Quer dizer, somos levados ao mesmo valor da energia mdia obtido por Raleygh e vamos portanto novamente cair na frmula de Raleygh logicamente absurdo e contrria experincia. Mas agora no fizemos nenhuma extenso de um princpio a um caso novo. O resultado foi obtido pela aplicao da Mecnica Estatstica clssica e so ento os prprios princpios dessa mecnica que esto em jogo. Foi precisamente Planck que resolveu a dificuldade avanando uma hiptese extremamente arrojada mas que a experincia vm confirmar brilhantemente. Visto que quando se procura o limite para q = 0 da expresso anterior se obtm o valor kT incompatvel com a experincia, no procuremos esse limite e tomemos como energia mdia de um vibrador o valor q : (eq/kT 1). Esta atitude corresponde afinal a admitir que a energia de um vibrador no pode tomar qualquer valor mas apenas aqueles que so multiplos inteiros de uma quantidade de energia q. Esta quantidade aparece-nos assim como um tomo de energia: A este tomo de energia chamou Planck quanto de energia. Para que o produto E5 obedea lei de Wien necessrio que entre q e a frequncia do oscilados exista uma relao de proporcionalidade q=hf. A constante de proporcionalidade h chamado constante de Planck tem o valor (6,6100,015)1027 ergs.s.

178

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

Admitida a hiptese de Planck a lei de distribuio espectral da energia toma a forma


E 5 = 2hc 2 (frmula de Planck) e hc / kT 1

em que c a velocidade de propagaco da energia radiante no vcuo. Esta frmula plenamente confirmada pela experincia. Para terminar devemos observar que a hiptese de Planck no implica propriamente uma estrutura atmica para a energia radiante.

Ela limita-se a admitir que a matria no pode absorver nem emitir energia seno por quantos inteiros, mas nada diz sobre a maneira como a energia se propaga. Mais tarde, Einstein, para interpretar as leis do efeito fotoelctrico foi levado a admitir que a energia radiante de facto formada por pequenos granulos de energia, cada um correspondendo a um quanto e aos quais deu o nome de fotes.
A. MARQUES DA SILVA
EX -1

A SSISTENTE DA F ACULDADE DE CINCIAS DE LISBOA

AU SERVICE DE LA PHYSIQUE NUCLAIRE A lpoque de la physique classique, cest--dire avant le dbut du sicle, les phnomnes lectriques taient gnralement considrs comme des processsus relevant dune substance continue. Ce fut ensuite dans lespace de quelques annes cette suite dobservations capitales exigeant pour leur interprtation lexistence de charges lmentaires: llectron et le proton taient dcouverts. Presque simultanment souvrait dans la radioactivit nouvellement dcouverte un vaste domaine plein dlments imprvus et surprenants. On reconnut rapidement que les radiations qui sy manisfestaient prsentaient de trs troites relations avec les particules lmentaires. Dans le but dtudier de faon plus avantageuse les effets, pour une grande part fort mystrieux, de ces rayons, les physiciens entreprirent leur cration artificielle. Mais cela dura bien 30 ans jusqu ce que Cockroft et Walton purent annoncer leurs premiers succs. Et ce fut alors un rapide dveloppement qui par des voies diffrentes conduisit des appareils de beaucoup plus grands, si bien que la physique nuclaire neut pas grand peine ravir lastronomie sa renomme de science onreuse. La plus grande partie de nos connaissances actuelles a t acquise au moyen de telles machines. Quil nous soit permis de prsenter les principaux types dappareils utiliss en physique nuclaire en choisissant comme exemples les installations en usage lcole Polytechnique Fdrale Zurich et que nous connaissons pour avoir eu loccasion den exprimenter le fonctionnement. Le problme fondamental est toujours le mme: il sagit de communiquer une particule charge lectriquement, que ce soit un lectron, un proton (noyau dhydrogne) ou une particule a (noyau dhlium), une vitesse aussi grande que possible. Le chemin le plus direct consiste produire une trs haute tension continue destine acclrer la particule dans un espace o lon maintient un vide pouss. La tension continue peut tre obtenue de deux faons essentiellement diffrentes: Linstallation dite de Van de Graaff nest au fond quune construction amliore de la machine lectrostatique vieille de plusieurs sicles et qui reposent toutes sur le principe du transport mcanique des charges. Au lieu du disque tournant de verre ou dbonite on emploie des courroies de transmission de caoutchouc ou de soie, haut pouvoir isolant, de grande largeur et se mouvant avec rapidit. Notre installation relativement modeste permet datteindre 600.000 volts pour un courant utile de 0,3 mA. On lemploie pour lacclration de protons qui servent exciter

179

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

des radiations monochromatiques et de grande nergie. Les installations de Van de Graaff ou gnrateurs lectrostatiques, comme on les apellent galement, tablies dans des salles de trs grandes dimensions ou dans des enceintes o lon prvoit une atmosphre dair comprim, peuvent livrer les tensions continues les plus leves quon ait jamais produites savoir 4.000.000 de volts. Cependant il est trs difficile daugmenter le courant utile qui du point de vue du rendement de linstallation peut tre aussi important que la tension. Dans la deuxime installation utilise Zurich et appele Tensator, on fait usage de la possibilit de construire dans un espace trs rduit un systme redresseur de courant du type ordinaire pour tensions modestes (environ 100.000 volts). Une telle unit se compose dun gnrateur de tension alternative, dun transformateur haute-tension, dun redresseur et dun condensateur de filtrage. Des ensembles de ce type sont ensuite superposs et les gnrateurs sont mus par un axe commun en matire isolante. On dsigne un tel assemblage par le terme significatif de dispositif en cascade. Lextrmit suprieure de linstallation est de cette faon porte un potentiel gal la somme des tensions de tous les lments. Dans le cas du Tensator comportant 10 tages, la tension totale est denviron 1.000.000 de volts, tandis que le courant utile peut atteindre 3 mA. La machine sert principalement acclrer des noyaux dhydrogne lourd (deutrons) qui leur tour sont employs la production de neutrons. Il existe encorre dautres types de dispositifs en cascade o le transport dnergie ne se fait pas mcaniquement par axe isolant mais lectriquement par lintermdiaire de transformateurs ou de condensateurs. Une caractristique commune tous ces dispositifs est la grande souplesse de rglage et la production leve de courant. Mais lencombrement ainsi que le matriel requis sont importants et limitent pratiquemepr la tension maximum 2.000.000 de volts.
180

Pour un grand nombre de problmes, les vitesses atteignables par la mthode directe sont trop faibles. La solution a t trouve dans le cyclotron dont le principe fort lgant est fond sur laction simultane dun champ magntique intense et agissant sur une grande portion despace et dun champ lectrique haute frquence limit la fois en intensit et en tendue. Les particules charges sy meuvent sur une trajectoire en spirale et subissent une acclration chaque fois que la tension de haute frquence passe par un maximum. Le cyclotron de lE.P.F. possde un champ magntique de 95 cm de diamtre. La tension de haute frquence y est produite par un emetteut ondes courtes de 40 kW sur une longueur donde de 18 m. Les protons peuvent y atteindre une vitesse correspondant au passage travers une diffrence de potentiel de 7,5 millions de volts ces--dire une nergie de 7,5 MeV (mgalectronvolt), les deutrons une nergie de 15 MeV et les particules mme 30 MeV! Ce sont l des valeurs normales caractristiques des cyclotrons existants. Il est vrai que ces grandes nergies sont obtenues au prix dintensits de courant utile faible, dun maniement fort dlicat et dun cot dtablissement lev. Il est frappant de constater que llectron, premier en date des particules lmentaires ne sest jusquici gure illustr au service de la connaisance du noyau; il na en effet jou en physique nuclaire quun rle exprimental secondaire et seules quelqnes installtions du premier type dcrit ont t utilises comme accclrateurs dlectrons. De plus le cyclotron, cet appareil magnifique, est dans ce but parfaitement imprope. Il est possible cependant que cette situation soit transforme dans un proche avenir. Il a t possible en effet grce lemploi de champs magntiques variables de produire des lectrons dune nergie de 100 MeV et davantage dans une machine appele btatron justement en lhonneur de llectron ou particule . A laide de champs lectriques de trs haute frquence cette puissance est susceptible dtre augmente encore et lon annonce dj la constru-

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

ction dinstallations dont on espre tirer des nergies atteignant 300 MeV. Des phnomnes nouveaux et encore inconnus de transformation du noyau atomique sont alors probables. Qui sait si llectron ne deviendra pas

au jour de son 50eme anniversaire une des particules lmentaires les plus efficaces pour les progrs futurs de la physique nuclaire?
ZNTI ASSIST. INST. PHYS. (E.T.F.ZRICH)

9. HISTRIA E ANTOLOGIA
MAX PLANCK

El fundador de la teoria de los cuantos, el gran sbio Max Planck muri en Goettingen el 4 octubre del pasado ao. El mundo cientfico ha perdido uno de sus miembros los ms excelentes. Max Planck naci el 23 abril de 1858 en Kiel, en una ciudad pequea de Alemania del Norte. Su padre era entonces catedrtico en la Facultad del Derecho de la Universidad de Kiel. En la historia de la Familia de Max Planck se encuentran entre los antecesores varios telogos y jurisperitos, personajes de considerables mritos cientficos. En los aos de alumno de liceo en Munich, ya se manifest el genio de Planck, su profesor de Matemtica le hace dar clase a los alumnos en los cursos elementales y avanzados. Le vemos inscribirse como estudiante de Fsica y Matemtica en la Universidad de Munich, en 1875. Tres aos despues, va a Berlin para asistir a los cursos de Helmholtz, de Kirchhoff y de Weierstrass. Otro ao ms, Planck propone a la Facultad de Ciencias Naturales de Munich su tesis de doctorado Sobre la Segunda Ley Fundamental de la Termodinmica. La Facultad le acuerda el predicado summa cum laude lo que significa la mejor calificacin posible. Pocos meses despues, en 1880, Planck es nombrado Privatdozent por la misma Facultad, y con sto comienza un desarrollo cientfico brillante, que conduce a Planck con una rapidez extraordinaria a las cumbres de la Ciencia. Planck estaba convencido de que la Ley Segunda de la Termodinmica en realidad no slo es una ley valedera para la Termo-

dinmica sino para todos los campos de la Fsica. El gran problema que Planck se puso, era la aplicacin consecuente de la Ley Segunda a los fenmenos fundamentales de la Fsica. Em 1881/82 trata cuestiones de condensacin, evaporacin y de sublimacin; lo mismo que muchos de sus contemporneos, Planck cree que solamente una teoria contnua de la materia podr dar cuenta de todos los hechos experimentales. En 1885, la Facultad de Ciencias Naturales de la Universidad de Kiel, le nombra profesor extraordinrio de Fsica Terica. Planck trabaja sobre el Principio de la Conservacin de la Energia, y usando las dos leyes fundamentales de la Termodinmica, da una demostracin simple y directa de las leyes de las soluciones poco concentradas. La Universidad de Berlin le ofrece, en 1889, la ctedra de Kirchhoff, y Planck acepta. Tres aos despues, la misma universidad le nombra catedrtico de Fsica Terica. Planck concentra su inters en la transformacin de la energia trmica en energia elctrica. La hiptesis de Rankine y de Ostwald, el famoso sistema energtico. no puede satisfacer al ingenio crtico de Planck; em 1896 Planck, y al mismo tiempo Boltzmann, publican trabajos en contra de la Energtica. Un campo nuevo atrae su inters: la Termodinmica de la radiacin trmica. Por las investigaciones de Kirchhoff, Stefan, Boltzmann, y de W. Wien, la cuestin de la distribucin de la intensidad en la radiacin trmica estaba esclarecida hasta el punto del clculo

181

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

de la distribucin para qualquier valor de la temperatura suponiendo conocida la distribucin para una sola temperatura. Pero tericamente, la distribucin no estaba conocida para ningun valor de temperatura. Al fin de un discurso dado por Kurlbaum y Rubens en la sociedad de Fsica sobre nuevas medidas de la radiacin trmica, Planck hizo conocer por la primeira vez su frmula famosa al mundo cientfico, la ley fundamental de Planck de la radiacin trmica. l la habia encontrado por una interpolacin, como resultado semi-emprico de una combinacin de ideas tericas con hechos experimentales. Faltaba la fundacin terica en el sentido riguroso de la palabra. Los dos meses entre este dia, el 10 octubre 1900, y el dia de nacimiento de la teoria de los cuantos, el 14 diciembre del mismo ao, fueron para Planck los tiempos los mas laboriosos de su vida. La teoria estadstica de la entropia de Boltzmann se mostr incapaz de hacer entender la estructura de la frmula de Planck, la cual, por otra parte, correspondi perfectamente a las medidas. En este dilema, Planck se haba decidido a una hiptesis extraordinaria y extremamente audaz: la emisin radiante de los sistemas atmicos procede por cuantos de energa; un sistema atmico no es capaz de emitir cualquier cantidad de energa, sino cantidades bien determinadas nicamente; las energas no forman una serie continua de valores sino discontinua. La combinacin de la hiptesis de los cuantos con la ley de Wien del desplazamiento de la radiacin trmica di a Planck su constante, la constante h, el cuanto fundamental de accin. El descubrimiento de Planck fu el comienzo de un desarrollo de ao en ao ms triunfante de las consecuencias de su idea fundamental. Los puntos ms marcados de este desarrollo son: la hiptesis de los cuantos de luz (Einstein 1905), la teoria semi-clsica del tomo (Bohr 1913, Sommerfeld 1916), la derivacin de la ley de Planck por medio de la hiptesis de los cuantos de luz (Einstein 1917), el Principio de Correspondencia (Bohr 1921), el Principio de Exclusin de Pauli, y las Estadsticas cuantistas

(Bose, Fermi, 1924/25), la hiptesis de las ondas de materia de Louis de Broglie (1924), la mcanica cuantista (Heisenberg 1925), la mecnica ondulatoria (Schroedinger 1926) y el clculo de operadores cuantistas (Dirac 1926), la interpretacin estadstica de la mecnica ondulatoria (Born 1926), las Relaciones de Indeterminacin (Heisenberg 1927), la teora relativista del electrn (Dirac 1928), las teoras del psitron (Dirac 1930) y del meson (Yukawa 1936), los comienzos de una teoria del ncleo atmico (Heisenberg 1932) y de una teoria compresiva de la materia y de los campos electromagntico y nuclear. La concurrencia entre la Fsica Clsica y la Fsica Atmica termin por la victria completa de la Fsica Atmica, las Relaciones de Indeterminacin de Heisenberg indicando los limites de aplicacin de la Fsica Clsica, y acentuando la importancia fundamental del cuanto de Planck para la Fsica: nicamente en casos en que el producto de las incertidumbres de dos variables conjugadas sea mucho mas grande que h, las leyes de la Fsica Clsica se obtienen. El dominio de la Fsica Clsica se encuentra as determinado como el dominio 1 de los procesos multi-atmicos, en los cuales toma parte un gran nmero de sistemas atmicos en interaccin irregular e independiente, o 2 de procesos a gran excitacin en que el sistema atmico contenga una energa bastante elevada comparada al estado normal, supuesto que la medida de cantidades fsicas en este estado no se efecte con una exactitud demasiado grande, o 3 generalmente de procesos a exactitud pequea de medidas. Estamos todava en medio del desarrollo rpido y aventurero de la aplicacin de la idea de la estructura cuantista del mundo; los fenmenos de la radiacin csmica, la desintegracin del ncleo atmico por partculas de energa elevada, la escisin del ncleo en la opinin de muchos fsicos parecen inexplicables sin nuevas restricciones en los conceptos fundamentales de la descripcin de los fenmenos fsicos; hay discusin sobre la cuantizacin del espacio y del tiempo. Descubrimientos recientes demuestran la impor-

182

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

tancia de procesos de tamao atmico y de estructura cuantista para los organismos... La obra cientfica de Planck continu con trabajos sobre la absorcin y reflexin de la luz, sobre el teorema de Nernst, sobre la teora relativista de Einstein, y sobre la teora de los cuantos y del tomo. La Academia de las Ciencias de Berlin le nombr Secretrio Permanente en 1912, lo que caus a Planck dedicar gran parte de su tiempo a la organizacin de la ciencia. Em 1927, a la edad de 70 aos casi, Planck renuncia de su ctedra, pero su actividad le impulsa a dar lecciones pblicas acerca de cuestiones de Fsica y de Filosofia, que, durante dos decenios, continuan su srie de publicaciones hasta los ltimos meses de su vida. De 1930 a 1937, Planck es presidente de la Kaiser-Wilhelm-Gesellschaft para el fomento de las ciencias, es decir de una organizacin de 35 institutos cientficos. Y Planck dedicaba sus esfuerzos a los problemas de organizacin con la misma energa que a los problemas complicados de su ciencia. Planck era miembro de honor de un gran nmero de academias y de sociedades cientficas europeas y americanas; entre los honores y decoraciones se encuentra el prmio Nobel de Fsica del ao 1919. La integridad

del gran sbio, su verdadera humanidad, le hacen uno de los representantes los ms distinguidos de la Ciencia. Esta vida esplndida, honrada y gloriosa ha sido extraordinariamente trgica tambien. El hijo mayor muri em 1916, em la primera Guerra del Mundo; dos hijas le murieron, muri su primera esposa, a su hijo menor lo mataron los Nazis en 1945 como conjurado del 20 Julio de 1944; la casa de Planck en el Grunewald cerca de Berlin, la destruyeron las bombas de la guerra pasada. Soldados americanos acompaaron a Planck, y a su esposa, de su refugio cerca de Berlin hacia Goettingen; una maleta y un poco de bagaje era todo lo que llevaron consigo. Hace pocos meses, que los Physikalische Bltter refirieron que Max Planck se encuentr en el hospital de Goettingen, sufriendo de edema de hambre a causa de malanutricin. Pero, hasta cuatro meses antes de su muerte, Planck di conferencias y escribi artculos sobre cuestiones de inters cientfico, filosfico o moral, conservando hasta la muerte su estilo sencillo y a la vez extremamente claro. El mundo cientfico ha perdido un gran sbio, la humanidad un verdadero Arstide.
K. BECHERT
UNIVERSIDAD DE MAGUNCIA

APRECIAO SOBRE PLANCK Muitos tipos de homem consagram a sua vida cincia, mas nem todos por amor da cincia. Uns entram no seu templo porque este lhes proporciona a oportunidade de desenvolverem os seus talentos pessoais; para estes a cincia uma espcie de desporto em que se deleitam, tal como um atleta no exerccio das suas proezas musculares. H uma outra classe de homens que entra nesse templo oferecendo as suas faculdades na esperana de uma recompensa. Estes so cientistas por acaso, simplesmente porque certas oportunidades surgiram na altura em que escolheram uma carreira, e seriam do mesmo modo polticos ou negociantes se as circunstncias tivessem sido diferentes. Se um anjo descesse do cu e expulsasse do Templo da Cincia todos aqueles que pertencem s categorias que mencionei temo bem que o templo ficasse qusi vazio. Dos que lhe prestam culto apenas muito poucos ficariam uns das geraes passadas, outros dos nossos dias. A estes ltimos pertence o nosso Planck; por isso que o estimamos tanto.

Tenho a certeza de que Max Planck se riria da minha maneira infantil de procurar

183

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

em redor com a lanterna de Digenes. Pois bem! para que hei-de eu falar da sua grandeza? Ela no necessita da minha fraca confirmao. O seu trabalho deu ao progresso da cincia um dos mais fortes impulsos e as suas ideias manter-se-o enquanto a cincia fsica existir. Espero, alm disso, que o exemplo que a sua

vida oferece no seja menos eficiente para as futuras geraes de cientistas.


ALBERT EINSTEIN (Extrado do prefcio de Albert Einstein ao livro Where is Science going? de Max Planck, edio de 1933). Trad. CARLOS BARRAL

10. QUMICA
NOO DE CONCENTRAO DE UM SOLUTO A concentrao de um soluto aparece definida de maneiras diversas, nos vrios livros adoptados para o ensino liceal, o que pode estabelecer a confuso no esprito dos alunos desprevenidos. Tendo-nos sido chamada a ateno para o facto, por algum que estranhou a variedade de definies, pareceu-nos til tentar esclarecer a questo. Transcrevemos a seguir algumas daquelas definies, tiradas de livros portugueses para o ensino mdio, e tambm de livros estrangeiros: Curso elementar de Fsica Zamith e Prudente (ed. de 1940): relao entre a massa do dissolvido e a massa do dissolvente chamamos concentrao da soluo. Assim, o dizermos que de 4% a concentrao da gua brica (soluo de cido brico em gua), significa que em 100 gramas de gua esto dissolvidos 4 gramas de cido brico. Curso de Fsica elementar Prof. Forjaz (ed. de 1937): A relao entre a massa da substncia que se dissolve (solvido) e a massa da substncia em que a dissoluo se realiza (solvente) d-se o nome de concentrao do soluto. Compndio de Fsica III ciclo A. Machado (ed. de 1940): Concentrao duma soluo a razo da massa m do solvido para a massa m do solvente. Tambm se chama concentrao a razo da massa do solvido para a massa da soluo ou para o volume da soluo. As duas primeiras definies deste livro encontram-se tambm no Compndio de Fsica para o II ciclo, de A. Machado, Cerdeira G. e Fernanda Machado (ed. de 1944). Eptome de Qumica A. Areal: (ed. de 1944). Ttulo ou concentrao de uma soluo o pso(1) da substncia dissolvida contido na unidade de volume dessa soluo. Prcis de Physique A. Boutaric: On appelle concentration dune solution la masse de solide dissoute par gramme de solvant. Leons lmentaires de Physique A. Turpain: La quantit de solide ncessaire pour raliser, une temprature donne, une solution sature de ce solide, marque ce quon nomme la concentration c de la dissolution. On convient dexprimer c en grammes du corps dissous par unit de masse du dissolvant. (H aqui manifesta confuso entre concentrao e coeficiente de solubilidade). Em resumo, encontram-se, para definir a concentrao, cocientes dos tipos:
1)

m msubstan cia m 2) substan cia 3) substan cia mdissolvente vdissolvente msoluto

(2)

4)

msubstan cia vsoluto

Para solues suficientemente diludas, os


(1) A palavra pso est certamente empregada no sentido de massa da substncia. (2) Ver: Prcis de Chimie-Physique F. Vls.

184

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

valores expressos por aqueles cocientes so muito prximos, (e em certos casos podem substituir-se uns pelos outros, sem erro aprecivel). No entanto, em geral, apresentam diferenas importantes. Para o demonstrar, consideremos dois solutos aquosos de cloreto de sdio de concentrao dada, e resumamos em quadros as correspondncias, para cada um, entre a quantidade de substncia dissolvida e a massa ou volume de soluto ou de dissolvente: 1. SOLUTO
20 g em 100 g de soluo (definio 2)
Substncia dissolvida Massa do soluto Massa de gua Volume do soluto

20 g ap. 24 g

100 g

80 g

ap. 83,3 cm3 100 cm3

2. SOLUTO
20 g em 100 cm3 de gua (definio 3)
Substncia dissolvida Volume de gua Volume de soluto

20 g ap. 19,2 g

100 cm3

104 cm3 100 cm3

A diferena, na quantidade de substncia em 100 cm3 de soluto, vai de 19,2 a 24 g. ou sejam cerca de 5 em 20 g, conforme se exprime a concentrao pelas expresses (2) ou (3). Torna-se pois indispensvel, quando se menciona a concentrao de um soluto, indicar as grandezas e unidades em relao s quais ela definida. As expresses (2) e (4) so as mais frequentemente utilizadas na prtica laboratorial, com as seguintes unidades: para o numerador, o grama, o mol (molcula-grama), o val (equivalente-grama); para o denominador, respectivamente, o grama, o litro ou o cm3. Note-se que a expresso (4) a que serve em Qumica-Fsica e Termodinmica para de-

finir a grandeza concentrao de um soluto num dos seus constituintes(l), cujas dimenses sero portanto ML3. Por meio da expresso (2) define-se o ttulo de uma soluo num dos seus constituintes, e este ser por conseguinte uma grandeza abstracta.(1) Apresenta, sobre a grandeza anterior, a vantagem de ser independente da temperatura e da presso. Os solutos mais correntemente empregados em volumetria(2), obedecem expresso msubst/vsoluto, e neles podem distinguir-se trs categorias(3): 1. Solutos sistemticos: msubst tem um valor relacionado directamente com um nmero proporcional (massa molar ou equivalente). Ex.os: solutos normais, solutos molares. 2. Solutos de concentrao arbitrria: msubst tem um valor qualquer. Ex.o: soluto aquoso de cloreto de sdio a 5 g/l. 3. Solutos de concentrao emprica ou especial msubst convenientemente escolhida, de modo a simplificar operaes numricas. Ex.o: soluto de anidrido arsenioso a 4,42 g/l usado em clorometria (tal que 1 l <> 1 l de cloro). Os primeiros so sem dvida os que tm maior amplitude de aplicao. Mas, tanto em Anlise como em outros campos da Qumica e da Fsica, frequente o emprego de solutos cujas concentraes (usando esta palavra no sentido geral) so expressas em percentagem, (e assim figuram em tabelas de constantes fsico-qumicas). Ex.o: soluto de cloreto de sdio a 20%. Nesse caso deve, com rigor, considerar-se o cociente msubst/msoluto, e portanto a massa de substncia dissolvida por 100 gramas de soluo(4).
ALICE MAIA MAGALHES ASSISTENTE DE QUMICA DA F. C. L.
(1) Grandezas e Unidades Fsicas Amorim Ferreira. (2) hbito chamar-lhes solutos titulados, o que, em face das definies anteriores, no correcto. (3) Volumetrie. A. Jouniaux. (Act. Scientifiques et Industrielles, n.o 351). (4) Assim o aconselha, por exemplo, a Farmacopeia Portuguesa, (ed. de 1936), nas suas Advertncias.

185

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

PROBLEMAS DE EXAMES UNIVERSITRIOS


F. C. L. Curso Geral de Qumica e Curso de Qumica F. Q. N. Janeiro de 1947. 58 Os calores de formao do sesquixido de alumnio e do sesquixido de ferro, so respectivamente 399000 e 192200 cal. Calcular: a) O calor libertado na reduo de 120 g de sesquixido de ferro pelo alumnio. b) A massa de ferro obtida. R: a) A partir do princpio de Hess, calcula-se q=207 k cal, para 160 g de O 3 Fe 2 . Para 120 g, ser x=155 k cal. b) m=84 g de Fe. 59 Calcular a concentrao, em g/l, duma soluo de benzoato de sdio, sabendo que a taxa de hidrlise desta substncia 1,29102%, e que o grau de dissociao dum soluto N/4 de cido benzoico 0,0154 (considere a hidrlise fraca). dado Kw=1014. R; A partir da expresso Ka=2n/(1), calcula-se a constante de dissociao do cido Ka; substituindo depois este valor em Kh=Kw/Ka e finalmente o de Kh em h=Kh/n vem n=0,01 e portanto c=1,44 g/l. F. C. L. Curso Geral de Qumica e Curso de Qumica F. Q. N. Maio de 1947. 60 Que quantidade de antimnio se obtm reduzindo pelo carvo o resduo da ustulao de 500 kg duma antimonite com 80% de S3Sb2, sendo o rendimento prtico igual a 70% do rendimento terico? R: Por meio de propores obtidas a partir dos esquemas S3Sb2 + 9O O3Sb2 + 3SO2 e 2O3Sb2 + 3C 3CO2 + + 2Sb, calcula-se m=200 kg. 61 0,9 g dum cido orgnico ternrio, com OCu em excesso, do 1,32 g de CO2 e 0,54 g de OH 2. A densidade do seu vapor 3,13. Indique as frmulas molecular, racional, de constituio e estereoqumica do composto. R: cido lctico. F. C. L. Anlise Qumica, 1. Parte Fevereiro de 1947. 62 O precipitado que se forma pela dissoluo de 4,500 g duma mistura de Cl2Ba e SO4Na2, pesa 1,300 g. Indicar as, composies possveis da mistura. R: H duas solues possveis, correspondentes presena de um ou outro dos componentes em excesso. Com excesso de SO4Na2, obtm-se, a partir duma proporo, 1,16 g de Cl2Ba e 3,34 g de SO4Na2. Se o excesso for de Cl2Ba, obtm-se anlogamente, 0,79 g de SO4Na2 e 3,71 g de Cl2Ba. 63 Evaporando secura 150 cm3 de soluto saturado de cloreto de chumbo, a certa temperatura, fica um resduo slido de 1,65 g. Determinar o produto dos no caso em estudo. b) Diga como varia a heterogeneidade dum sistema com 40% SiO2 e 60% Al2O3, de solubilidade do sal a essa temperatura. (Supe-se que est totalmente dissociado). R: A concentrao do soluto sat. de C12Pb igual a 11 g/1=0,0395 moles/l; e como, de Cl 2 Pb 2Cl +Pb ++ , se tira [Cl ]= =2[Pb++], vem P=(0,079)20,0395=2,46104. F. C. L. Anlise Qumica, 1. Parte Maio de 1947. 64 Dissolve-se, em ClH dil., 0,100 g de fio de ferro, e trata-se o soluto obtido, depois de se ter oxidado completamente o Fe++, por C12Sn, aq. (1 litro corresponde a 11,2 g de ferro). Gastam-se 10,02 cm3 do titulante, cujo excesso se determina com soluto de iodo (tal que 2 cm3 correspondem a 1 cm3 de soluto estanoso); gastam-se 2,24 cm3 deste. a) Determinar o teor do fio, em ferro. b) Interpretar por esquemas os fenmenos que se passam. R: Fe + 2ClH Cl2Fe + 2H; 2Cl2Fe + 2ClH + O 2Cl3Fe + OH2; C12Sn + 2C13Fe 2Cl2Fe + Cl4Sn; Cl2Sn + I2 + 2ClH C14Sn + 2IH. O excesso do titulante de 10,021,12=8,9 cm3, que correspondem a 0,0997 g de Fe. Percentagem pedida: 99,7%. 65 5 g de um ao sulfurado foram tratados pelo cido clordrico. O cido sulfdrico libertado foi recebido em 25 cm3 de uma soluo 0,01 N de iodo. O excesso de iodo exige 14,53 cm3 de S2O3Na2, 0,015 N. Indique a percentagem de enxofre na amostra. R: O volume de soluto de iodo necessrio para a oxidao do SH2, 3,21 cm3. Da correspondncia: I2 <> SH2 <> S e atendendo concentrao do soluto de iodo, calcula-se que, nos 5 g, existem 0,00052 g de S. Percentagem: 0,01%. Resolues de ALICE MAGALHES I. S. T. Qumica Inorgnica Junho de 1947 66 Estudo do diagrama SiO2 Al2O3 a) Indicar quais os tipos de diagrama que esto representa-

186

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

quando arrefecido desde 2100 C a 1500 C, com suficiente lentido para que se possa considerar sempre em equilbrio e qual a natureza das fases e seu estado fsico. c) Calcule a composio qualitativa e quantitativa desse sistema a 1700 (ponto p). R: a) Esto representados os seguintes tipos: Tipo 1. No h combinao entre os componentes nem formao de solues slidas. Caso de uma s soluo lquida (esquerda). Tipo 2. Componentes podem reagir dando origem a compostos definidos; fuso incongruente (direita). b) De ab: 1 fase lquida de composio constante. De bc: 1 fase lquida de composio varivel de bg; 1 fase slida, Al2O3 pura. De ed: 1 fase slida (SiO2, nAl2O3); 1 fase lquida de composio varivel de ge. De df: 1 fase slida (SiO2, nAl2O3); 1 fase slida SiO2 pura. c) Qualitativa: Composto 3Al2O3, 2SiO2 (mulite) e lquido

com 15% Al 2 O 3 e 85% SiO 2 . Quantitativa: 20% do referido lquido, 80% de mulite. 67 Calcular a quantidade mxima de calor posta em jogo, referida a 1 m3 de CO2, p. t. n., quando este gs passa sobre carvo ao rubro a 800 C. Dados: Constante de equilbrio Kp (atm.) da reaco CO2+C=2CO; log Kp = 40000/4,6 T + 2,5 log T 0,001T + 2,8. Calor de formao da gua: 59000 cal a 0; C+ OH2 =CO+H2-29000 cal a 0; CO + O2 = CO2 + 68000 cal a 0. Calores especficos moleculares: CO212, CO7, C6. R: 1) Clculo do calor de reaco a 0: 38.000 cal. 2) Clculo do calor de reaco a 800: 34.800 cal. 3) Clculo da constante de equilbrio a 800: 0,025. 4) Clculo da fraco de CO2 decomposto: 8%. 5) Clculo do calor libertado por m3: 124000 cal. Resolues de AFONSO MORGENSTERN

11. A FSICA NAS SUAS APLICAES


LIPSOPHONE Le trafic tlphonique a pris ces dernires dcades, une expansion prodigieuse. Durant ce dveloppement on a toujours cherch utiliser dune manire plus intensive les possibilits offertes par le tlphone. Il y a particulirement deux problmes que le tlphone na pas encore pu rsoudre. Premirement, il arrive frquemment quune conversation tlphonique ne puisse avoir lieu par suite de labsence de labonn. Pour cette raison, les lignes et slecteurs sont souvent occups inutilement, et lappelant ne peut, en dpit du temps quil perd, transmettre un message un abonn qui lui-mme ne peut savoir quil a t appel. De plus le tlphone actuel noffre aucune possibilit de rpter une ou plusieurs fois les communications, surtout lorsquil sagit de messages importants ou de conversations coteuses avec ltranger. Ces deux problmes sont rsolus par lipsophone. I. Les fonctions de lipsophone Lipsophone est un appareil denregistrement et de reproduction par procd sonore magntique, largement automatis, qui peut remplacer nimporte quel appareil tlphoFig. 1

nique. Lipsophone se compose de lappareil denregistrement et de reproduction (fig. 2) et

du poste de commande (fig. 1). Il offre les possibilits suivantes:

187

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

1. Enregistrement distance. A chaque appel tlphonique auquel il nest pas rpondu aprs quatre rptitions du signal dappel lipsophone entre automatiquement en fonction et rpond: Voil ipsophone F. Dubois & Cie., Genve votre communication est enregistre automatiquement atendez-veuillez parler maintenant. Aprs cette invitation le dispositif enregistreur de lipsophone se met en marche automatiquement et prend note du message.

II. Construction de lipsophone

1. Mode denregistrement. Pour lenregistrement de la parole on a utilis le procd sonore magntique et comme porteur du son un fil dacier dun diamtre de 0,3 mm. Cette mthode prsente lavantage dune dure pratiquemente illimite de lagent sonore. Les enregistrements peuvent tre couts aussi souvent quon le dsire; ils peuvent tre annuls et substitus par dautres 2. Dicte. Le mienregistrements crotlphone du sans quil y ait altposte de commanration du fil. Le de sert galement systme mcanique lenregistrement pour le bobinage de dictes. du fil travers les 3. Conversations. ttes sonores fixes Par simple pression peut tre facilement snr un bouton du contrl. poste principal, Sur la premire nimporte quelle paire de bobines conversation tlgauche (fig. 2) senphonique peut tre roule le fil dacier enregistre au comcomportant le texte plet ou partielledannonce mis par ment. lipsophone aprs le 4. Reproduction quatrime appel tau poste principal. lphonique; les fils Les enregistredune capacit de 5 ments peuvent tre et de 25 minutes couts au rcepdenregistrement teur du poste prinsont enrouls sur cipal aussi souvent Fig. 2 les deux autres paiquon le dsire. res de bobines. La 5. Reproduction distance par le moyen mise en marche des bobines a lieu par un seul de la cl secrte. En reformant une certaine moteur de commande. Par lintermdiaire de cl secrte, le titulaire de lipsophone peut se couplages lectromagntiques elles peuvent faire rpter tous les enregistrenents depuis tre mises en marche indpendemment lune de nimporte quelle station tlphonique. On lautre. Pour lenregistrement et la productrouvera plus loin la description dtaille du tion, le fil se droule raison denviron 60 cm/sec, tandis quil revient sa position dispositif de commande distance. 6. Annullation. Aprs la reproduction au initiale une vitesse cinq fois plus grande. poste principal de commande ou distance, les enregistrements peuvent tre annuls magntiquement. 2. Amplificateur et relais dimpulsion. Pour que la rptition des communications soit nette, il est de toute importance que la tension four-

188

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

nie la tte sonore soit la plus constante possible. Lors de lenregistrement, un amplificateur rgle automatiquement les tensions dentre provoques par la voix de lappelant. La fig. 3 montre le pegel de sortie de lipso-

Lipsophone automatis au plus haut degr, exige un nombre considrable de relais et darbres cames; ces derniers dclenchant diverses fonctions se succdant intervalles rguliers. Nous avons dj mentionn la mise

Fig. 3

phone en fonction de la tension primaire, c. . d. de laffaiblissement de ligne. En outre, lamplificateur actione un relais spcial de supervision dimpulsions. Ce relais remplie des fonctions trs importantes. Pour viter quune partie du fil ne reste inutilise, les bobines, pendant la dicte et lenregistrement distance, ne sont mises en mouvement qu larrive dimpulsions sonores dans lamplificateur. De mme lappareil est mis hors fonction si, pendant une dure de 12 secondes, aucune impulsion ne parvient lamplificateur. Cest cependant lors de la reproduction distance que ce relais agit de la manire la plus remarquable. 3. La partie automatique et la cl secrte

au point de lipsophone et son branchement au rseau tlphonique au moyen du courant dappel du central ainsi que la mise en marche ou larrt automatique par larrive ou labsence dimpulsions sonores. Nombreuses sont les caractristiques de lipsophone. Nous donnons ci-dessous la description dun dispositif particulirement intressant, c. . d. de la cl secrte acoustique. Les oprations qui se droulent pendant la reproduction distance peuvent tre rsumes comme suit: lappareil principal comporte 10 boutons, numrots de 1 10. En tournant dun quart de tour droite la cl se trouvant gauche sur le devant du bti, on peut tablir un chiffre cl dtermin, par exemple

189

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

289, en pressant les boutons correspondants. En donnant en suite un quart de tour gauche, les boutons reprennent leur position initiale, laissant intacte la combinaison choisie. Si le titulaire dsire couter distance les enregistrements, il appele comme dhabitude son ipsophone qui lui met le texte dannonce. A loue du mot attendez qui constitue pour lui un signal convenu, il prononce par deux fois all et lipsophone contrle sil connat le chiffre secret. A cet effect, lipsophone numre lentement les chiffres de 1 10. Le chiffre cl secret est reconstitu si le titulaire prononce deux fois all aprs chacun des chiffres pralablement choisis c. . d. 2... 8... 9... Il devra par contre garder le silence lnonc des autres chiffres. Lappelant, ayant ainsi reconstitu le chiffre correctement entendra ensuite la reproduction des renseignements. A la fin de la reproduction, lipsophone peut, sur le dsir de lappelant, retenir ou effacer les messages enregistrs, aprs avoir entendu deux fois le mot effacer, prononc par lappelant. Suivons laide du schma de principe (fig. 4) les oprations de la cl secrte. T montre 5 des 10 boutons de la cl secrte et le chiffre choisi est 34. Larbre cames N est synchronis de telle faon avec le texte dannonce que les cames 1 5 excitent les contactes aprs les impulsions vocales mises. Le relais de surveillance J est excit par des impulsions vocales dune certaine longueur (il faut en verit 2 impulsions, mais cest pour simplifier que nous avons omis cet arrangement). Si le relais G est excit il actionne son tour le relais de blocage S et empche ainsi la reproduction. On constatera facilement que ce relais nentre en action quen cas de fausse nonc du chiffre convenu.

Par exemple aprs lannonce du chiffre, le contact 1 se fermera et commutera le ple ngatif dune batterie au fil. Le relais G est excit si (par erreur) une impulsion vocale actionne le relais J. Par contre aprs le chiffre 3, le relais G nest pas excit sil

Fig. 4

arrive une impulsion vocale, tant donn que le ple ngatif est en contact avec p, tandis que le ple positif est dclanch simultanment par le relais J. 4. Utilization. Lipsophone fut cr pour les besoins des hommes daffaires et du commerce dans le but dlargir les possibilits demploi du tlphone et den assurer la prsence permanente. A lheure actuelle ce nest qen Suisse quil peut tre instal, ou il est en service dans tous les domaines du commerce et de lindustrie. Lintrt manifest dans les autres pays est galement considrable, mais ce nest quen coopration avec les administrations comptentes quune introduction ltranger sera possible.
F. RAYJEN Dr. s. Se. Nat. (E. P. F. Zrich)

A Expanso da Gazeta de Fsica, alarga-se. A importante Livraria Boffoni, do Rio de Janeiro, sob a direco do Prof. B. Carias, a distribuidora exclusiva da Gazeta de Fsica em todo o Brasil.
190

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

O leitor acaba de tomar conhecimento da modalidade mais recente e mais aperfeioada do telefone: o ipsofone. Quis-nos parecer que seria interessante oferecer ao leitor uma imagem do telefone nos seus primeiros tempos e por isso reproduzimos abaixo uma gravura representando uma instalao de telefones numa sala da pera de Paris, h 55 anos.

12. INFORMAES VRIAS


NOTICIRIO Dos jornais ... Pelas informaes prestadas Nao pelo sr. Ministro das Obras Pblicas ficou-se sabendo que, das 7200 escolas primrias, compreendendo 12500 salas de aula, previstos no chamado plano dos Centenrios, se encontram j constitudas 1200 com 2500 salas em plena utilizao ou prestes a entrarem em funcionamento. foroso confessar que no demasiado. ... A falta de instruo, com todas as suas desgraadas consequncias, em que o povo portugus tem vegetado, atrasou-o desmedidamente, forando-o a ocupar ainda hoje, no quadro onde se inscrevem os demais povos, um lugar de baixa categoria cultural.... ao analfabetismo inveterado que se deve a falta de um artesanato... falta de conhecimentos precisos para se lanar para a frente com um pouco mais de coragem e de confiana... que se deve assacar uma boa parte da vida amargurada que nota por essas aldeias quem as percorrer, no apenas com olhos de turista, mas com o propsito louvvel de alguma coisa observar e aprender. A instruo popular, digam o que disserem... est na base de todo o avano e de todo o progresso das nacionalidades. E s no a possuem em toda a sua plenitude os povos que jmais tiveram governos capazes de lha darem... ... Mas no s com escolas novas, simpticas e atraentes que se resolve o momentoso problema. Os bons professores, razovelmente pagos; as cantinas escolares bem abastecidas e uma rede de transportes, por meio do qual se levam s escolas todas as crianas na idade prpria, que vivam longe, so tam-

191

Vol. I, Fasc. 6

GAZETA DE FSICA

Janeiro, 1948

bm indispensveis. em tudo isso que tem de pensar aquele que quizer resolver de vez em Portugal o problema do analfabetismo. A instruo no pode ser o previlgio de alguns. Tem de ser o patrimnio espiritual de todos. O pas que no alcana esse objectivo tem de ser, por fra um pas atrasado. (Passagens transcritas, com a devida vnia, do artigo de fundo publicado em O Sculo de 1/XI/947). A. G. De O Sculo de 7-XII-947 transcrevemos com a devina vnia, e o maior aplauso, algumas passagens do artigo de fundo assinado Serras e Silva. No meu tempo de estudante senti a penria da cincia portuguesa: nem na Fsica, nem na Qumica, nem na Astronomia apareciam nomes portugueses na paternidade das leis ou mtodos daquelas cincias. Na Medicina observei que sucedia o mesmo... As nossas descobertas eram geogrficas... ...Em Teologia, Literatura, Cincias Morais, os portugueses fizeram grande figura no sculo XVI mas fora da Ptria... Os portugueses do sculo XVI no teriam no Pas condies de independncia? Seja como for, o gosto pela independncia, de toda a espcie que ela seja, muito necessrio para haver originalidade, e sem originalidade a criao cientifica qusi (?) impossvel. As escolas, neste ponto, deixam muito a desejar, tanto no terreno secundrio como no superior... ... verdade que temos muito caminho para andar embora o sculo XX tenha sido infinitamente mais original de que o sculo passado. Hoje existem mestres que tm nome conhecido, pelos seus trabalhos originais, em todo o Mundo. ...Na vida dos professores a investigao cientfica deveria ter um lugar eminente para que se no d o caso de virem a ser professores catedrticos ou assistentes, s por terem estudado, em livros e revistas, determinado ramo de conhecimentos, mas por terem por si prprios adquirido experincia profissional e poderem dizer: Eu vi, eu fiz. Assim falou na ltima lio, no Instituto Superior Tcnico, o professor Vicente Ferreira. ...O ensino superior comea a tomar em Portugal uma fisionomia nova, com a investigao e originalidade de alguns mestres. com as lies e convvio de tais professores que se pode adquirir aquela independncia mental que nos falta. A. G. CRTICA DE LIVROS Practical Optics
por B. K. Johnson

instrumentos auxiliares dos seus trabalhos. E, deste ponto de vista, a obra de Johnson, incompleta como no podia deixar de ser, parece-me extremamente til. Depois duma introduo original e curiosa, trata sucessivamente do telescpio, do microscpio e das lentes fotogrficas, concluindo com um captulo muito interessante sobre a manufactura e estudo do vidro ptico e um apndice instrutivo contendo numerosas recomendaes de alto valor prtico. A. G.
The Halton Press, Ltd. London, 1945 (190 pg.) oferecido pelo Instituto Britnico.

Elementos de Fsica Atmica Conforme anuncimos no ltimo nmero da Gazeta de Fsica, transcrevemos a crtica do livro Elementos de Fsica Atmica feita na Revista Portuguesa de Filosofia. Valadares, Manuel Elementos de Fsica Atmica. Vol. de 225x160 mm. e 389 pgs, S da Costa, Lisboa,1947. Props-se o A. publicar um livro de Fsica moderna que auxiliasse os estudantes de Medicina e Biologia das nossas universidades, onde escasseia bibliografia portuguesa sobre os assuntos descobertos no sculo XX. Conseguiu maravilhosamente o seu fim, quer pelos assuntos tratados, quer pela feio prtica e clara que deu obra, onde se reflete bem o domnio do A. sobre os problemas tratados. Na I parte estuda as diferentes radiaes luminosas detendo-se mais nos raios X, cujas aplicaes Medicina so hoje de uso comum. Trata, em seguida, da constituio da matria, detendo-se na rdio-actividade quer natural quer artificial, cujos efeitos teraputicos se empregam j em grande nmero de clnicas. Numa III parte espcie de apndice ocupa-se da Electrnica, desenvolvendo sobretudo o estudo das lentes electrnicas que vieram abrir novos horizontes Biologia pela adaptao do microscpio electrnico. Os assuntos tratados pelo A. com o fim indicado no deixam de ter interesse tambm para o filsofo, dadas as relaes existentes entre a constituio da matria e certos princpios cosmolgicos. Muito acertadamente identifica o A. o problema da continuidade da matria com o da sua divisibilidade indefinida. Porm, logo a seguir, trata da sua constituio corpuscular, como se implicasse a negao da continuidade (p. 207. Ainda mesmo que a molcula fosse um mero agregado de tomos, e o tomo mero agregado de partculas, o que nem todos admitem ficaria vlido o problema do contnuo aplicado ltima partcula que no fosse um puro agregado. Certamente no poder provar-se a repugnncia da sua divisibilidade, apesar de no se ter conseguido. Mas isto secundrio numa obra de fins puramente cientficos e que honra no s o A. mas tambm a nossa cultura cientfica. J. F.

O Prof. Johnson autor de dois importantes livros de ptica, muito apreciados, publica agora ste livrinho destinado principalmente aos cientistas, tcnicos e industriais que usam os aparelhos de ptica (e so tantos, presentemente, nos pases civilizados!) como

192

D em o vo ss o apo io in ve st ig a o c i ent fi c a

Você também pode gostar