O incrio das nassas c o asccnso dc nvcl, a aliiiudc do icno quc clc anuncia, nao sao or sua vcz nais quc siniona dc un faio nais conlcio c gcral. Esic faio c quasc groicsco c incrvcl cn sua sinlcs cvidcncia. , sinlcsncnic, quc o nundo, dc rccnic, crcsccu, c con clc c nclc, a vida. A vida nundializou-sc cfciivancnic; qucro dizcr quc o conicudo da vida no Ioncn dc iio ncdio c Iojc iodo o lancia; quc cada indivduo vivc Ialiiualncnic iodo o nundo. Ha ouco nais dc un ano, os scvilIanos aconanIavan, Iora a Iora, cn scus jornais oularcs, o quc csiava aconicccndo con uns Ioncns junio ao Polo; qucro dizcr, quc solrc o fundo ardcnic da canina lciica assavan llocos dc gclo dcriva. Cada cdao dc icrra nao csia ja rccludo cn scu lugar gconcirico, nas ara nuiios cfciios viiais aiua nos dcnais onios do lancia. Scgundo o rincio fsico dc quc as coisas csiao ali ondc aiuan, rcconIcccrcnos Iojc a qualqucr onio do glolo a nais cfciiva uliquidadc. Esia roinidadc do longnquo, csia rcscna do auscnic, auncniou cn roorao falulosa o Iorizonic dc cada vida. 93 E o nundo crcsccu ianlcn icnoralncnic. A rc-Iisioria c a arqucologia dcscolriran anliios Iisioricos dc longiiudc quincrica. Civilizacs iniciras c incrios dos quais ncn o nonc sc susciiava, foran ancados a nossa ncnoria cono novos coniincnics. O jornal ilusirado c o cincna iroucran csics rcnoissinos cdaos dc nundo visao incdiaia do vulgo. Mas csic auncnio csacio-icnoral do nundo nao significaria or si nada. O csao c o icno fsicos sao o alsoluiancnic csiuido do univcrso. Por isso c nais jusiificado do quc soi crcr-sc o culio vclocidadc quc iransiioriancnic ccrciian nossos conicnorancos. A vclocidadc fciia dc csao c icno nao c ncnos csiuida quc scus ingrcdicnics; nas scrvc ara anular aquclcs. Una csiuidcz nao sc odc doninar a nao scr con ouira. Era ara o Ioncn qucsiao dc Ionra iriunfar no csao c no icno cosnicos(33}, quc carcccn or conlcio dc scniido, c nao Ia razao ara csiranIar dc quc nos roduza un ucril razcr fazcr funcionar a vazia vclocidadc, con a qual naianos csao c jugulanos icno. Ao anula-los, vivificano-los, iornanos ossvcl scr o arovciiancnio viial, odcnos csiar cn nais lugarcs quc anics, gozar dc nais idas c nais vindas, consunir cn ncnos icno viial nais icno cosnico. 94 Mas, cn dcfiniiivo, o crcscincnio sulsianiivo do nundo nao consisic cn suas naiorcs dincnscs, nas cn quc inclua nais coisas. Cada coisa ionc-sc a alavra cn scu nais anlo scniido c algo quc sc odc dcscjar, icniar, fazcr, dcsfazcr, cnconirar, gozar ou rcclir; noncs iodos quc significan aiividadcs viiais. Tonc-sc qualqucr una dc nossas aiividadcs; or ccnlo, conrar. Inagincn-sc dois Ioncns, un do rcscnic c ouiro do scculo XVIII, quc ossuan foriuna igual, roorcionalncnic ao valor do dinIciro cn anlas as cocas, c conarc-sc o rccriorio dc coisas cn vcnda quc sc ofcrccc a un c a ouiro. A difcrcna c quasc falulosa. A quaniidadc dc ossililidadcs quc sc alrcn anic o conrador aiual cIcga a scr raiicancnic iliniiada. Nao c facil inaginar con o dcscjo un oljcio quc nao cisia no ncrcado, c vicc-vcrsa. nao c ossvcl quc un Ioncn inaginc c dcscjc quanio sc acIa vcnda. Dir-nc-ao quc, con foriuna roorcionalncnic igual, o Ioncn dc Iojc nao odcra conrar nais coisas quc o do scculo XVIII. O faio c falso. Hojc odcn conrar- sc nuiias nais, orquc a indusiria laraicou quasc iodos os ariigos. Mas finalncnic nao nc inoriaria quc o faio fossc ccrio; clo conirario, sullinIaria nais o quc icnio dizcr. A aiividadc dc conrar conclui cn dccidir-sc or un oljcio; nas c ianlcn anics una clciao, 95 c a clciao conca or crcclcr as ossililidadcs quc ofcrccc o ncrcado. Dc ondc rcsulia quc a vida, cn scu nodo conrar", consisic rincirancnic cn vivcr as ossililidadcs dc conra cono iais. Quando sc fala dc nossa vida soi csqucccr-sc disio, quc nc arccc csscncialssino. nossa vida c cn iodo insianic c anics quc nada conscicncia do quc nos c ossvcl. Sc cn cada noncnio nao iivcsscnos nossa frcnic nais quc una so ossililidadc, carcccria dc scniido cIana-la assin. Scria acnas ura ncccssidadc. Mas ai csia. cssc csiranIssino faio dc nossa vida ossui a condiao radical dc quc scnrc cnconira anic si varias sadas, quc or scrcn varias adquircn o caraicr dc ossililidadcs cnirc as quais Iavcnos dc dccidir(34}. Tanio valc dizcr quc vivcnos cono dizcr quc nos cnconiranos cn un anlicnic dc ossililidadcs dcicrninadas. A csic anliio cosiuna cIanar-sc as circunsiancias". Toda vida c acIar-sc dcniro da circunsiancia" ou nundo(35}. Porquc csic c o scniido originario da idcia (nundo}. Mundo c o rccriorio dc nossas ossililidadcs viiais. Nao c, ois, algo aric c alIcio a nossa vida, nas quc c sua auicniica crifcria. Fcrcscnia o quc odcnos scr; orianio, nossa oicncialidadc viial. Esia icn dc sc concrciizar ara rcalizar-sc, ou, diio dc ouira nancira, cIcganos a scr so una aric nnina do quc odcnos scr. Da quc nos arccc o nundo una coisa iao cnornc, c 96 nos, dcniro dclc, una coisa iao cqucna. O nundo ou nossa vida ossvcl c scnrc nais quc nosso dcsiino ou vida cfciiva. Mas agora inoria-nc so fazcr noiar cono crcsccu a vida do Ioncn na dincnsao dc oicncialidadc. Conia con un anliio dc ossililidadc falulosancnic naior quc nunca. Na ordcn iniclcciual cnconira nais caninIo dc ossvcl idcaao, nais rollcnas, nais dados, nais cicncias, nais onios dc visia. Enquanio os ofcios ou carrciras na vida riniiiva sc nuncran quasc con os dcdos dc u'a nao asior, caador, gucrrciro, nago , o rograna dc nisicrcs ossvcis Iojc c sucrlaiivancnic grandc. Nos razcrcs aconiccc coisa arccida, sc lcn c o fcnncno icn nais gravidadc do quc sc suc nao c scu clcnco iao culcranic cono nos dcnais asccios da vida. Enircianio, ara o Ioncn dc vida ncdia quc Ialiia as urlcs c as urlcs sao a rcrcscniaao da cisicncia aiual , as ossililidadcs dc gozar auncniaran, no quc vai dc scculo, dc una nancira faniasiica. Mas o crcscincnio da oicncialidadc viial nao sc rcduz ao diio aic aqui. Auncniou ianlcn cn un scniido nais incdiaio c nisicrioso. un faio consianic c noiorio quc no csforo fsico c csoriivo sc cunran Iojc crfornanccs quc sucran cnorncncnic quanias sc conIcccn do assado. Nao lasia adnirar cada una dclas c 97 rcconIcccr o rccord quc laicn, nas advcriir a inrcssao dc quc o organisno Iunano ossui cn nosso icno caacidadcs sucriorcs s quc nunca icvc. Porquc coisa sinilar aconiccc na cicncia. En un ar dc lusiros iao soncnic, csia anliou c invcrossinilncnic scu Iorizonic cosnico. A fsica dc Einsicin novc-sc cn csaos iao vasios, quc a aniiga fsica dc Ncwion ocua nclcs acnas un soiao(36} E csic crcscincnio cicnsivo sc dcvc a un crcscincnio inicnsivo na rccisao cicnifica. A fsica dc Einsicin csia fciia aicndcndo s nninas difcrcnas quc anics sc dcsrczavan c nao cniravan cn conia or arcccr scn inoriancia. O aiono, cnfin, liniic onicn do nundo, Iojc incIou aic sc convcricr cn iodo un sisicna lanciario. E cn iudo isio nao nc rcfiro ao quc ossa significar cono crfciao da culiura isso nao nc inicrcssa agora , nas ao crcscincnio das oicncias suljciivas quc iudo isso suc. Nao rcssalio quc a fsica dc Einsicin scja nais caia quc a dc Ncwion, nas quc o Ioncn Einsicin scja caaz dc naior caiidao c lilcrdadc dc csriio(37} quc o Ioncn Ncwion; do ncsno nodo quc o cancao dc loc da Iojc nurros dc naior calilrc quc janais sc dcran. Cono o cincnaiografo c a ilusiraao cn anic os olIos do Ioncn ncdio os lugarcs nais rcnoios do lancia, os jornais c as convcrsacs lIc fazcn cIcgar a noicia dcsias crfornanccs iniclcciuais quc os aarclIos iccnicos rcccn- 98 invcniados confirnan dcsdc as viirinas. Tudo isso dccania cn sua ncnic a inrcssao dc falulosa rcoicncia. Nao qucro dizcr con o diio quc a vida Iunana scja Iojc nclIor quc cn ouiros icnos. Nao falci da aiualidadc da vida rcscnic, nas acnas dc scu crcscincnio, dc scu avano quaniiiaiivo ou oicncial. Crcio con isso dcscrcvcr rigorosancnic a conscicncia do Ioncn aiual, scu ion viial quc consisic cn scniir-sc con naior oicncialidadc quc nunca c arcccr- lIc iodo o rcicriio afciado dc cqucncz. Era ncccssaria csia dcscriao ara olviar as luculracs solrc dccadcncia, c, cn csccic, solrc dccadcncia ocidcnial quc ulularan no ar do uliino dcccnio. Fccordc-sc o raciocnio quc cu fazia, c quc nc arccc iao sinlcs cono cvidcnic. Nao valc falar dc dccadcncia scn rccisar quc c o quc dccai. Fcfcrc-sc o cssinisia vocalulo culiura? Ha una dccadcncia da culiura curocia? Ha soncnic una dccadcncia das organizacs nacionais curocias? SuonIanos quc sin. Dasiaria isso ara falar da dccadcncia ocidcnial? Dc nodo algun. Porquc sao csias dccadcncias dininuics arciais, rclaiivas a clcncnios sccundarios da Iisioria culiura c nacs . So Ia una dccadcncia alsoluia. a quc consisic nuna viialidadc ninguanic; c csia so cisic quando sc scnic. Por csia razao nc dciivc a 99 considcrar un fcnncno quc soi dcsaicndcr-sc. a conscicncia ou scnsaao quc ioda coca icn dc sua aliiiudc viial. Isio nos lcva a falar da lcniiudc" quc scniiran alguns scculos dianic dc ouiros quc, invcrsancnic, sc vian a si ncsnos cono dccados dc naiorcs aliuras, dc aniigas c dcslunlranics idadcs dc ouro. E conclua cu fazcndo noiar o faio cvidcnissino dc quc nosso icno sc caracicriza or una csiranIa rcsunao dc scr nais quc iodo o icno assado; nais ainda. or dcscnicndcr-sc dc iodo rcicriio, nao rcconIcccr cocas classicas c nornaiivas, scnao vcr-sc a si ncsno cono una vida nova sucrior a iodas as aniigas c irrcduivcl a clas. Duvido quc scn sc afianar lcn ncsia advcricncia sc ossa cnicndcr o nosso icno. Porquc cssc c rccisancnic scu rollcna. Sc sc scniissc dccado, vcria ouiras cocas cono sucriorcs a clc c isio scria una c ncsna coisa con csiina-las c adnira-las c vcncrar os rincios quc as infornaran. Nosso icno icria idcais claros c firncs, ainda quc fossc incaaz dc rcaliza-los. Mas a vcrdadc c csiriiancnic o conirario. vivcnos cn un icno quc sc scnic falulosancnic caaz ara rcalizar, nas quc nao salc o quc rcalizar. Donina iodas as coisas, nas nao c dono dc si ncsno. Scnic-sc crdido cn sua roria alundancia. Con nais ncios, nais 100 salcr, nais iccnicas quc nunca, o nundo aiual vai cono o nais infcliz quc icnIa Iavido. urancnic ao acaso. Da cssa csiranIa dualidadc dc rcoicncia c inscgurana quc sc aninIa na alna conicnoranca. Aconiccc-lIc cono sc dizia do Fcgcnic duranic a infancia dc Luiz XV quc iinIa iodos os ialcnios, ncnos o ialcnio ara usar dclcs. Muiias coisas arccian ja inossvcis ao scculo XIX, firnc cn sua fc rogrcssisia. Hojc, dc ianio nos arcccr iudo ossvcl, rcsscniinos quc c ossvcl o ior. o rciroccsso, a larlaric, a dccadcncia(38}. Por si ncsno nao scria isio un nau siniona. significaria quc volianos a ionar coniaio con a inscgurana csscncial a iodo vivcr, con a inquiciudc a un icno dolorosa c dcliciosa quc vai cnccrrada cn cada ninuio sc salcnos vivc-lo aic o scu ccniro, aic sua cqucna vsccra aliianic c crucnia. Ccralncnic, rccusanos ionar cssa ulsaao avorosa quc faz dc cada insianic sinccro un niudo coraao iranscunic; csforando-nos or ganIar scgurana c inscnsililizar-nos ara o dranaiisno radical do nosso dcsiino, vcricndo solrc clc o cosiunc, o uso, o ioico iodos os clorofornios ., ois, lcncfico quc cla rincira vcz dcois dc quasc ircs scculos nos surrccndanos con a conscicncia dc nao salcr o quc vai aconicccr ananIa. 101 Todo aquclc quc sc coloquc anic a cisicncia nuna aiiiudc scria c sc faa dcla lcnancnic rcsonsavcl, scniira ccrio gcncro dc inscgurana quc o inciia a crnancccr alcria. A aiiiudc quc a ordcnana ronana inunIa scniincla da lcgiao cra nanicr o indicador solrc os lalios ara cviiar a sonolcncia c nanicr-sc aicnia. Nao csia nal cssc adcnanc, quc arccc incrar un naior silcncio ao silcncio noiurno, ara odcr ouvir a sccrcia gcrninaao do fuiuro. A scgurana das cocas dc lcniiudc assin na uliina ccniuria c una ilusao oiica quc lcva a dcsrcocuar-sc do orvir, cncarrcgando dc sua dircao a nccanica do univcrso. O ncsno quc o lilcralisno rogrcssisia c o socialisno dc Mar, sucn quc o dcscjado or clcs cono fuiuro oiino sc rcalizara, incoravclncnic, con ncccssidadc arclIa asironnica. Proicgidos anic sua roria conscicncia or cssa idcia, soliaran o lcnc da Iisioria, dciaran dc csiar alcria, crdcran a agilidadc c a cficacia. Assin, a vida sc lIcs cscaou dcnirc as naos, fcz-sc or conlcio insulnissa, c Iojc anda solia, scn runo conIccido. Sol sua nascara dc gcncroso fuiurisno, o rogrcssisia nao sc rcocua do fuiuro; convcncido dc quc nao icn surrcsa ncn scgrcdos, criccias ncn inovacs csscnciais; ccrio dc quc ja o nundo ira cn linIa rcia, scn dcsvios ncn rciroccssos, rcirai sua inquiciudc do orvir c sc insiala nun dcfiniiivo rcscnic. Nao 102 odcra csiranIar quc Iojc o nundo arca vazio dc rojcios, anicciacs c idcais. Ningucn sc rcocuou dc rcvcni-los. Tal icn sido a dcscrao das ninorias dirigcnics, quc sc acIa scnrc ao rcvcrso da rclcliao das nassas. Mas ja c icno dc quc volicnos a falar dcsia. Dcois dc Iavcr insisiido na vcricnic favoravcl quc arcscnia o iriunfo das nassas, convcn quc nos dcslizcnos or sua ouira ladcira, nais crigosa. 103
V. UM DADO ESTATSTICO
Esic cnsaio quiscra vislunlrar o diagnosiico dc nosso icno, dc nossa vida aiual. Vai cnunciada a rincira aric dclc, quc odc rcsunir-sc assin. nossa vida, cono rccriorio dc ossililidadcs, c nagnfica, culcranic, sucrior a iodas as Iisioricancnic conIccidas. Mas assin cono scu fornaio c naior, iranslordou iodos os caninIos, rincios, nornas c idcais lcgados cla iradiao. nais vida quc iodas as vidas, c or isso ncsno nais rollcnaiica. Nao odc oricniar-sc no rcicriio(39}. Tcn dc invcniar scu rorio dcsiino. Mas agora c rcciso conlciar o diagnosiico. A vida, quc c, anics dc iudo, o quc odcnos scr, vida ossvcl, c ianlcn, c or isso ncsno, dccidir cnirc as ossililidadcs o quc cn cfciio vanos scr. Circunsiancias c dccisao sao os dois clcncnios radicais dc quc sc conc a vida. A circunsiancia as ossililidadcs c o quc dc nossa vida nos c dado c inosio. Isso consiiiui o quc cIananos o nundo. A vida nao clcgc scu nundo, nas vivcr c cnconirar-sc, incdiaiancnic, cn un nundo dcicrninado c insulsiiiuvcl. ncsic dc agora. Nosso nundo c a dincnsao dc faialidadc quc inicgra nossa vida. Mas csia