Você está na página 1de 91

1

Manual de preparo de idiomas

CREOLE

BRASIL A SERVIO DA PAZ!

INTRODUO O Manual de Preparo de Idiomas Creole - uma gramtica bsica para falantes de lngua portuguesa feita a partir de pesquisa, traduo e formatao de diversos sites da internet e tambm de material confeccionado pelos intrpretes de Francs dos 4, 5 e 6 contingentes do Batalho Brasileiro de Fora de Paz no Haiti.. O mtodo composto por um livro dividido em 4 captulos, abrangendo o nvel bsico, com textos e exerccios que se destinam prtica intensiva da capacidade de compreenso do contedo gramatical e aperfeioamento da pronncia com base no Alfabeto Fontico
Internacional (IPA).

O presente manual aborda estruturas do nvel elementar e est programado para 90 120 horas de trabalho. Contm explicaes sobre fontica, estruturas gramaticais e lexicais, seguidas de alguns exerccios de aplicao. No final deste manual, o aluno estar apto a exprimir, de forma simples, idias em Creole, quer oralmente, quer por escrito, dominando as construes frsicas elementares do presente e do passado e usando adequadamente as funes da linguagem. O autor agradece a colaborao dos intrpretes de Francs dos 4, 5 e 6 contingentes do Batalho Brasileiro de Misso de Paz no Haiti, os quais apoiaram o desenvolvimento deste trabalho atravs de pesquisa, montagem, traduo de parte do material usado neste manual; essas atividades foram fundamentais e determinantes para a implementao e concretizao deste projeto.

O AUTOR

NDICE
- BREVE HISTRIA DO CREOLE HAITIANO ........9 - Uso fora do Haiti ....10 - Gramtica ...11 - Lxico ..11 - Sons e Ortografia ...11 CAPTULO 1 - GRAMTICA
- FIGURACO DOS FONEMAS 14

- Exemplos do lxico do Creole haitiano ....14 - Exerccios ...............................................................................................................................16 - O ALFABETO CREOLE .................................................................................................................17 - VOGAIS - as 7 vogais orais ..18 - as 4 vogais nasais ....18 - as 3 semivogais ou semiconsoantes ...............18 - CONSOANTES - as 17 consoantes orais ............19 - as 3 consoantes nasais ........19 - NUMERAIS - Ordinais ......20 - Cardinais ................21

- ARTIGOS - O Artigo Definido ......22 - O Artigo Indefinido ...23 - O Artigo Partitivo ......25 - SUBSTANTIVOS - Substantivos derivados de marcas famosas ....25 - PRONOMES - Pronomes Possessivos ...26 - Pronome impessoal ...27 - Pronomes Compostos ...27 - Pronomes indefinidos ........28 - Pronome relativo ....28 - Pronomes Demonstrativos ....28 - ADJETIVOS - O Adjetivo Demonstrativo ....30 - O Adjetivo Indefinido ............30 - O Adjetivo Qualificativo .......................................................................................................31 - O COMPARATIVO - Comparativo de superioridade .....33 - Comparativo de inferioridade ......33 - Comparativo de igualdade ....34 - Exerccio .................................................................................................................................34 - O SUPERLATIVO - Superlativo relativo .......35 - Superlativo absoluto ..........36 5

- ADVRBIOS - Advrbios Especiais .......36 - Advrbios de afirmao e dvida .....37 - Advrbios de lugar .....37 - Advrbios de modo ....38 - Advrbios de quantidade ......38 - Advrbios de interrogao .......39 - PREPOSIES - Preposies de Tempo ..... 40 - Preposies de Lugar 41 - Preposies de Modo/Causa .....41 - CONJUNES COORDENADAS ................................................................................................42 - CONJUNES SUBORDINADAS ...............................................................................................42 - INTERJEIES ..............................................................................................................................43 - DIMINUTIVO ..................................................................................................................................44 - VERBOS - Conjugao verbal ....45 - Tipos de oraes (verbo ser, estar, ficar) .....47 - Oraes transitivas ....48 - Oraes Transitivas/Intransitivas.....48 - Oraes relativas .......48 - Subordinao temporal ....48 - Negativa ..........49 - Perguntas 49 - Palavras Interrogativas .49 6

- Conectivos ..............................................................................................................................50 - Outros verbos importantes (Ter, Existir, Saber, Ser capaz de) ................50 - Marcadores de tempo ............................50 - Passado simples ou passado perfeito ...................52 - Passado progressivo ..............52 - Presente progressivo .................53 - Futuro prximo ou definido .................53 - Futuro .........................53 - Exerccio .................................................................................................................................53 - CONTRAES .................................................................................................................................55 - Exerccio .................................................................................................................................55 CAPTULO 3 - VOCABULRIO - DIZENDO AS HORAS ....................................................................................................................58 - DIAS DA SEMANA .........................................................................................................................58 - DIAS DO MS ...................................................................................................................................59 - CORES ...............................................................................................................................................59 - O CORPO HUMANO .......................................................................................................................60 - FAMLIA ...........................................................................................................................................62 - TTULO OFICIAL ...........................................................................................................................63 - VOCABULRIO USUAL.................................................................................................................63 - Contedo lexical do texto ......................................................................................................63 CAPTULO 4 - DILOGOS - Conhecendo algum (1, 2, 3) ........

- Na escola ................................................................................................................................68 - Conversando com uma vendedora ......................................................................................68 - Consulta mdica ....................................................................................................................69 - Informaes sobre a temperatura ........................................................................................70 - No txi .....................................................................................................................................70 - No hotel ...................................................................................................................................71 - Na alfndega ...........................................................................................................................72 - No restaurante.........................................................................................................................72 - No telefone ..............................................................................................................................73 - No guich do aeroporto .........................................................................................................74 - FRASES IMPORTANTES PARA O USO DIRIO - Comandos usados na abordargem .......................................................................................75 - Cortesia ..................................................................................................................................76 - Frases bsicas e expresses ...................................................................................................78 - Exrcito /armas .......................................................................................................................82 - Perguntas .................................................................................................................................83 - FOLHAS DE RESPOSTAS DOS EXERCCIOS ..........................................................................86

1. BREVE HISTRIA DO CREOLE HAITIANO O Creole haitiano um dos dois idiomas oficiais do Haiti, sendo Francs a segunda lngua. Freqentemente chamado Creole (kreyl ayisyen), falado por aproximadamente 8.5 milhes de pessoas, quase a populao inteira do pas. Foi criado com base principalmente no Francs e alguns idiomas africanos Ocidentais (principalmente o Wolof, e alguns idiomas de Gbe, inclusive Fon e Ewe/Anlo-Ewe). Tambm contm algumas influncias de Tano, portugus e espanhol. O idioma tem dois dialetos distintos: Fablas e Plateau. Devido ao empenho de Flix Morisseau-Leroy, desde 1961 o Creole haitiano foi reconhecido como um idioma oficial junto com o Francs, que havia sido o idioma literrio exclusivo do pas desde a sua independncia em 1804, e esta condio foi apoiada pela constituio do pas de 1987. Seu uso em literatura pequeno, porm crescente, sendo o escritor Morisseau um dos primeiros e mais significantes exemplos. Muitos pedagogos, escritores e ativistas enfatizaram o orgulho que tinham do idioma e tem preparado todo o material escrito para a alfabetizao em Creole desde os anos oitenta. Hoje existem vrios jornais, programas de rdio e televiso em Creole.

1) Uso fora do Haiti O Creole haitiano amplamente usado entre haitianos que se mudaram para outros pases, particularmente para os Estados Unidos, Canad e alguns dos centros mais populosos que incluem Montreal e Qubec onde o Francs o idioma oficial, e partes das cidades de New York, Boston e Sul da Flrida (Miami, Fort Lauderdale e Palm Beach). Vrios anncios do servio pblico, comunicaes das escolas dirigidas aos pais e outros materiais so produzidos neste idioma pelas agncias do governo. O municpio de Miami-Dade na Flrida envia documentos de comunicaes em Creole haitiano, alm de Ingls e Espanhol. Tambm so observados anncios em Creole no sistema de metr de Boston.A HTN, canal de televiso com base em Miami, a nica rede de televiso na Amrica Norte em Creole. A rea de Miami tambm apresenta meia dzia de estaes de rdio que transmitem no idioma Haiti. H atualmente controvrsia sobre se Creole deveria ser ensinado dentro das escolas pblicas do Municpio Miami-Dade. Muitos argumentam que o Creole um idioma de campons e que no importante; outros, por outro lado, afirmam que fundamental as crianas conhecerem sua lngua nativa.

10

2) Gramtica A gramtica do Creole haitiano difere muito do Francs e se flexiona de maneira muito mais simples: por exemplo, os verbos no so flexionados para tempo ou pessoa, e no h nenhum gnero gramaticalsignificando que no so flexionados os adjetivos e artigos de acordo com o substantivo. utilizado o sistema SVO para a ordem das palavras, entretanto, as variaes nos verbos e adjetivos so minuciosas se comparadas s regras complexas empregadas em Francs. Muitas caractersticas gramaticais, particularmente pluralizao de substantivos e indicao de posse, so indicadas juntando-se certos sufixos (posposio) como yo para a palavra principal. Tem sido debatido, j alguns anos, o que deveria ser usado para conectar os sufixos palavra. As alternativas mais populares so: um travesso, um apstrofo ou um espao. Torna-se mais complicado quando o prprio sufixo" encurtado, formando uma s letra (como m ou w). 3) Lxico A maior parte do lxico derivado do Francs, com mudanas significantes em pronncia e morfologia. O artigo definido do Francs foi, de maneira abrangente, retido como parte do substantivo. Por exemplo, o artigo definido Francs la de em la lune (uma lua") foi incorporado ao substantivo lua do Creole: lalin. 4) Sons e Ortografia A ortografia do Creole tem quatro princpios fundamentais: 1. Um sinal para cada som. 2. O mesmo sinal para o mesmo som. 3. Nenhuma letra sofre modificao. 4. Cada letra tem sua prpria funo. Existem sete vogais no Creole haitiano enquanto o Francs padro possue 12. Isto acontece principalmente devido perda de vogal arredondada posterior. Em Creole, estes fonemas franceses so fundidos normalmente com seu homnimo no arredondado. Conseqentemente, / y / torna-se / i / e / / torna-se / e /. Por ser relativamente recente, a ortografia do Creole haitiano principalmente fonmica, e semelhante ao Alfabeto Fontico Internacional (IPA). As principais diferenas so: j = //, y = / j /, = //, ou = / u /. A nasalizao indicada por um n. O Creole como toda lngua falada, se pronuncia por meio de SONS. Diferentemente do Francs, no Creole haitiano tudo o que se escreve se pronuncia, ou seja, tudo o que se escreve est em correspondncia ao som. Entretanto o Creole faz economia de algumas letras que podem ser dispensadas e rejeitadas como sendo inteis. Exemplo: Tte (cabea) escreve-se tt Tapis (tapete) escreve-se tapi 11

Botte (bota) escreve-se bt Banc (banco) escreve-se ban Chanter (cantar) escreve-se chante

12

13

2. FIGURACO DOS FONEMAS

Fonemas so as menores unidades sonoras da fala. Na lngua escrita, os fonemas so representados por signos ou sinais grficos chamados grafemas ou letras. O conjunto das letras se denomina alfabeto. importante no confundir grafema (letra) com fonema. O fonema o som e o grafema (letra) o sinal grfico que representa o som. 1) Exemplos do lxico do Creole haitiano: Creole Bagay Bannann Bekn Bondye Dy Diri Fig Kay Kiyz, tchk, poban Kle Kle kola Konnflek Kawoutchou Lalin Makak Makom Matant Moun Mwen Nimewo Ozetazini Piman Pann IPA* / bagaj / / bnn / / bekan / /bdje/ /dj/ /diri/ /fig/ /kaj/ /kijz, tk, pob/ (*) /kle/ /kle kola/ /knflek/ /kawutu/ /lalin/ /makak/ /makom/ /matt/ /mun/ /mouin/ /nimewo/ /ozetazini/ /pim/ /pn/ Fr. Cl /kle/, "key" Fr. Cl /kle/, "key" + eng. "cola" (?)En. "corn flakes" Fr. Caoutchouc, "rubber" Fr. La lune /lalyn/ Fr. Macaque /makak/ Fr. Ma co-mre, comre (#) Fr. Ma tante, "minha tia" Bantu mountuFr. Moi, "mwen meme" Fr. Numro /nymeo/ Fr. Aux tats-unis /ozetazyni/ Fr. Piment Fr. Pendre Origem (?)Fr. Bagage," bagagem" Fr. Banane," banana" Fr. Bcane /bekan/ Fr. Bon Dieu /bdj/ Fr. Derrire /dj/ Fr. Du riz /dyi/ Fr. Figue (?)Fr. Cahutte /kayt/

14

Pwa Chent Tonton Vwazen Zwazo Zye

/pwa/ /ent/ (^) /tt/ /vwaz/ /zwazo/ /zje/

Fr. Pois /pwa/, eng "peas"

Fr. Oncle Fr. Voisin /vwaz/ Fr. Les oiseaux /lezwazo/ Fr. Les yeux /lezj/

IPA* Alfabeto Fontico Internacional (*) Uma banana que pequena e encorpada, no um tipo comum ou convencional; regionalmente chamada "Hog banana ou Sugar banana em ingls. (#) A relao compartilhada entre a me e madrinha de uma criana. (^) A abertura entre os dois dentes da frente de uma pessoa. Leia a frase e substitua a palavra com a correspondente em Creole: Ou kapab bay Voc ou, Pode kapab Dar bay A palavra bay (dar) muda a forma quando usada com um pronome (uma exceo para a maioria das palavras em Creole). Quando se usa li (ele ou ela), ou e yo, bay torna-se ba quando usado antes de pronomes. importante entender que a pronuncia tambm muda, pois o som do y no existe por ele ter sido extrado da palavra. Quando bay usado no sentido de entregar (ao invs de dar) com li sendo o objeto, ele no muda. Ex: Ki kote pou mwen bay li Onde eu o entrego (dar) Ou kapab bay youn voc pode dar um Ou kapab ba li youn voce pode dar um a ele Bay torna-se ban quando usado antes dos pronomes mwen e nou. Outra vez, note a mudana na pronuncia. O som an em creole nasalizado semelhante a bando em portugus. Estas regras no sero usadas quando bay vier antes de pronome. Bay mwen bagay la torna-se Ban mwen bagay la (de-me o objeto) Mwen bay bagay la permanece da mesma forma (eu dou o objeto) Nota: a palavra kapab pode vir na forma contrata ka ou kab. Em caso de haver dvida, kapab ser sempre entendido da seguinte forma: Ou kapab bay pode ser Ou ka bay; com a palavra bay comea com a letra b voc no diria kab. 15

Exerccio: 1- Escreva em Creole as palavras abaixo: A coisa ______________ Sim No ______________ ______________

Pouco, pequeno ______________ Pessoa L ______________ ______________

Pgina ______________ Pode ______________

2- Escreva as frases abaixo usando a forma correta do verbo dar D-lhe ____________________________ Eles do ___________________________ Ela d ___________________________

D-lhes ____________________________ D-nos ____________________________ Eles do a voc ______________________

3 - Associe as palavras correspondentes abaixo:

a) Pouco b) Pagina c) Algum d) Pode e) A coisa f) Ns g) Ela h) Sim i) No j) Para

( ( ( ( ( ( ( ( ( (

) Bagay la ) Kapab ) Nou ) Wi ) Paj ) Pa ) Li ) Pou ) Piti )Yon poun

16

3. O ALFABETO CREOLE Quando se fala, no se pronunciam letras, mas se pronunciam SONS. O Creole haitiano tem 34 sons: 7 vogais orais, 4 vogais nasais, 3 semivogais ou semi consoantes, 17 consoantes orais e 3 consoantes nasais. Cada som tem somente uma transcrio fontica. Letra A Na B Ch D E En F G I J K L M N O On Ou P R S T V W Y Z Nome Ah Ah-en Bee See-ahsh Dee Ay Ay en Ay grav Ehf Gay Ee Zhee Ka Ell Em En O Ograv Owen Oo Pee Ah-wah Ess Tah Va Doob va Eep-seelon Zed som A Ong (no pronucie o g) B Ch D Ay Ang no pronucie o g) E F G I Zh K L M N O Aw O Ou P N/a S T V W Y, ee y Z

17

4. VOGAIS Dominar os sons das vogais a chave para se aprender uma lngua. Quanto mais natural o som for produzido, mais fcil se tornaro a compreenso, a fala e a escrita do Creole. As vogais do Creole mostram freqentemente a influncia do Francs. Falantes fluentes em Francs pronunciam algumas vogais diferentemente daqueles que s falam Creole. Existem onze vogais e trs semivogais no Creole haitiano. As listas abaixo contm uma descrio fonmica e exemplos em creole, francs e portugus. Na recente padronizao de ortografia do creole, foi feito grande esforo para fazer a correspondncia de som-smbolo consistente para maior facilidade na aquisio de habilidades de alfabetizao. Em outras palavras, cada som representado pelo mesmo smbolo escrito (Ex: carta ou grupo de cartas). An, en, on, ou sempre funcionam como vogais nicas com um som cada. O acento grave (\) modifica o som do a, e e o (ex:. separa as vogais an, en, on, ou) 1) as 7 vogais orais Grafema A E I O Ou Transcrio fontica Creole Pat Tete Bt Piti Moto Pt Boul Francs Patte Sein Bte Petit Moto Porte Ballon Portugus Pata Seio Bicho Pequeno Moto Porta Bola

[a] [e] [i] [o] [] [u]


[ ]

2) as 4 vogais nasais Grafema An En On Oun Transcrico fontica [] [] [] Creole Pantalon Men Kochon Moun Francs Pantalon Main Porc Personne Portugus Cala Mo Porco Pessoa

[u]

18

3) as 3 semivogais ou semiconsoantes Grafema W Y Ui 5. CONSOANTES Existem dezessete sons de consoantes no Creole haitiano. Para muitos dos sons descritos existem algumas variantes. As variantes comuns esto marcadas com asterisco (*). 4) as 17 consoantes orais Grafema B Ch D F G H J K L P R S T V Z Dj Tch Transcrio fontica Creole Bon Chabon Danse Fanm Gen Hanch Janbon Kepi Lalin Pye Renmen Soup Tant Vl Zl Djl Tcheke Francs Bon Charbon Danser Femme Il y a Hanche Jambon Kpi Lune Pied Aimer Soupe Tante Vol Aile Vantard Vrifier Portugus Bom Carvo Danar Mulher Tem, h Anca Presunto Quepe Lua P Amar Sopa Tia Roubo Ala Fanfaro Verificar Transcrio fontica [w] [j] [y] Creole Wanga Peny Uit Francs Magie Peigne Huit Portugus Magia Pente Oito

[b] [] [d] [f]


[g] [h]

[]
[k]

[l] [p] [] [s]

[] [v] [z] [d] [ ]

5) as 3 consoantes nasais Grafema m n ng Transcrico fontica

[m] [] []

Creole mal manm penng

Francs malheur me pingre

Portugus infelicidade alma Avarento

19

* / n / em posio final freqentemente nasaliza a vogal que o precede. * / r / em crioulo haitiano no pronunciado em Portugus / r /. Antes de vogais arredondadas pronunciado [w] e escrito do segundo modo, por exemplo: wouj. Em outros casos pronunciado como um velar [F]. * / / s vezes pronunciado como o Francs / z /. * / h / s existe no Creole falado no sul do Haiti; ou ento no parte do sistema fonolgico. 6. NUMERAIS Estamos contando Um Dois, Duas Trs Quatro Cinco Seis Sete Oito Nove Dez Onze Doze Treze Quatorze Quinze Dezesseis Dezessete Dezoito Dezenove Vinte Vinte e um Vinte e dois Vinte e trs Vinte e quatro Vinte e cinco Vinte e seis Vinte e sete Vinte e oito Vinte e nove Trinta Trinta e um Quarenta Quarenta e um Cinqenta Cinqenta e um N-ap konte En De Twa Kat Senk Sis St Uit Nf Dis Onz Douz Trz Katz Kenz Sz Dist Dizuit Diznf Ven Vente-en Ven-de Ven-twa Ven-kat Ven-senk Ven-sis Ven-st Vent-uit Vent-nf Trant Trante-en Karant Karante-en Senkant Senkante-en Nous comptons Um Deux Trois Quatre Cinq Six Sept Huit Neuf Dix Onze Douze Treize Quatorze Quinze Seize Dix-sept Dix-huit Dix-neuf Vingt Vingt et un Vingt-deux Vingt-trois Vingt-quatre Vingt-cinq Vingt-six Vingt-sept Vingt-huit Vingt-neuf Trente Trente et un Quarante Quarante et un Cinquante Cinquante et un

20

Sessenta Sessenta e um Setenta Setenta e um Setenta e dois Oitenta Noventa Cem Mil Milho

Swasant Swasante-en Swasant-dis Swasant-onz Swasant-douz Katreven Katrevendis San Mil Milyon

Soixante Soixante et un Soixante-dix Soixante-onze Soixante-douze Quatre-vingt Quatre-vingt-dix Cent Mille Million

1) Para transformar um nmero cardinal em um nmero ordinal adicione ym". Obs: Uma exceo a mudana do nmero um para primeiro. En(1) = Premye(1) Numerais Cardinais Primeiro (a) Segundo (a) Terceiro (a) Quarto (a) Quinto (a) Sexto (a) Stimo (a) Oitavo (a) Nono (a) Dcimo (a) Undcimo Duo dcimo, Dcimo-segundo Vigsimo Vigsimo primeiro Vigsimo segundo Vigsimo terceiro Trigsimo Trigsimo primeiro Quadragsimo Qinquagsimo Sexagsimo Setuagsimo Octogsimo Nonagsimo Nonagsimo primeiro Centsimo Centsimo primeiro Centsimo segundo Milsimo Nonb pou plas Premye Dezym Twazym Katriym Senkym Sizym Setym Uitym Nevym Dizym Onzym Douzym Ventym Vente-inym Vent-dezym Ventwazym Trantym Trante-inym Karantym Senkantym Swasantym Swasantdizym Katreventym Katreven-dizym Katreven-onzym Santym San-inym San-dezym Milym Numraux cardinaux Premier Deuxime Troisime Quatrime Cinquime Sixme Septime Huitime Neuvime Dixime Onzime Douzime Vingtime Vingt-et-unime Vingt-deuxime Vingt-troisme Trentime Trente-et-unime Quarantime Cinquantime Soixantime Soixante-dixime Quatre-vingtime Quatre-vingt-dixime Quatre-vingt-onzime Centime Cent-unime Cent-deuxime Millime

21

7. ARTIGOS 1) O Artigo Definido O artigo definido (o, a) se posiciona depois da palavra que ele determina. Ele no marca o gnero, marca somente o nmero. No Creole, existe um artigo plural yo (eles, elas), entretanto, possue cinco artigos usados no singular, iguais a um eco, respondendo a uma msica da lngua. Esses artigos so: la, a, an, nan, lan. Artigo Segue as palavras terminadas Pelas semivogais w ou y no precedidas da consoante nasal e as consoantes p, l, b, t, d, k, g, f, v. Exemplo creole Exemplo portugus 1-A coisa; 2-a batalha; 3-a tabela; 4-a coruja; 5-a caminhonete; 6-a porta; 7-a gourde; 8-o saco; 9-a regra; 10- o galo; o vestido. 1-a meia; 2-o arroz; 3-o trigo; 4-a terra; 5-o vodu; 6-o automvel; 7-o porto. 1-O po; 2-o salo; 3-o vinho; 4-a mo; 5-o caminho; 6-o banco; 7-a mame. 1-A cama; o jovem; 3-a vendedora; 4-o zenglendeng. 1-O pente; 2-o engraxador.

La

Na

Nan

Lan

1-Bagay-la; 2-batay-la; 3tab-la; 4-chwt-la; 5taptap-la; 6-pt-la; 7-goudla; 8-sak-la; 9-rg-la; 10kk-la; 11-kasav-la; 12-rbla; 1-Ba-a; 2-diri-a; 3-ble-a; 4Pelas vogais a, i, e, , o, , t-a, 5-vodou-a; 6-Oto-a; 7ou. p-a. 1-Pen-an; 2-salon-an; 3Pelas vogais nasaisen, diven-an; 4-men-an; 5an, on kamyon-an; 6-ban-an; 7manman-an. 1-Kabann-nan; 2-jenn-nan; Pelas consoantes nasais n, 3-machann-nan; 4m, ng. zenglendeng-nan Pela semi-vogal y precedida da consoante 1-Peny-lan; 2-chany-lan. nasal.

2) O artigo definido (O) la (singular) e yo (plural). O artigo definido acrescentado ao que pode se chamar uma frase substantiva. Essa frase substantiva pode consistir em um nico substantivo, um substantivo e seus adjetivos, um substantivo e uma frase que funcionam como um adjetivo, ou uma frase possessiva. 1) substantivo = lt-la = a carta. 2) substantivo = adjetivo = lt vye-um = a carta velha. 3) substantivo e frase = ke de lt m ekri-um = a carta que eu escrevi. 4) frase possessiva = kay moun-um = a casa do homem. 3) Voc deve ter notado que a frase no sempre seguida por - la. O artigo definido muda ligeiramente no singular dependendo que letra o precede. a) depois de qualquer consoante exceto n ou m adicione - lt de la 22

lt = carta youn lt = uma carta lt la = a carta lt yo = umas cartas b) aps palavras terminadas em m, nm, nn, gn, ng ,la torna-se nan chanm = quarto youn chanm = um quarto chanm nan = o quarto chanm yo = os quartos c) aps vogais la torna-se a ri = rua youn ri = uma rua ri a = a rua ri yo = as ruas d) aps palavras terminadas em n, la torna-se an chen = cachorro youn chen = um cachorro chen an = o cachorro chen yo = os cachorros Quando o substantivo previamente mencionado for utilizado, deve-se usar la. Ou pran ri a. = Voc pega a rua. M pran ri la? = Eu pego a rua? 4) O Artigo Indefinido Os artigos indefinidos do Portugus (um, uma) se traduzem, em Creole, pelo determinanteyonque no nem masculino nem feminino j que o substantivo em Creole no tem gnero. Yon sempre utilizado antes do nome. Ex: yon jou (um dia)- yon fanm (uma mulher). O artigo Francs des (uns, umas) no tem correspondente em Creole. Nesta lngua, h trs possibilidades: a) Primeira possibilidade: No se utiliza nenhuma palavra para expressar a vontade de passar uma informao vaga e incompleta. um plural indefinido mesmo. Ex: Creole Francs Portugus Mgen liv Jai des livres Eu tenho livros 23

b) Segunda possibilidade: Para expressar a vontade de indicar uma pequena quantidade indefinida de objetos, utiliza-sekk, de-twa (Adjetivo indefinido em creole). Ex: Creole Mgen kk liv Francs Jai quelques livres Portugus Eu tenho alguns livros

c) Terceira possibilidade: Quando a inteno for indicar uma quantidade indefinida de objetos, utiliza-se anpil, yon chay, yon kantiteetc. Ex: Creole Mgen anpil liv Francs Jai beaucoup de livres Portugus Eu tenho muitos livros

O artigo indefinido (um, uma) yon ou youn e eles so utilizados antes do substantivo. Youn usado com palavras monosslabas que terminam em oun. Caso contrrio use yon. A verso para o plural (alguns) kk.

Exemplos... Yon chen Kk chen Yon ri Kk ri Youn moun Kk moun 3) O Artigo Partitivo O Creole no tem um equivalente ao artigo partitivo Francs. Existem duas possibilidades em Creole. a) Primeira possibilidade Ausncia total de equivalente. Exemplo Portugus Estou bebendo gua. b) Segunda possibilidade A vontade de transmiti uma preciso com locues como ti gout, ti kras, ti moso, ti kras etc. Creole M-ap bw dlo. Francs Je bois de leau. Um cachorro Alguns cachorros Uma rua Algumas ruas Um homen Alguns homens

24

Exemplo Portugus Da-me um pouco dagu. Da-me um pouco de comida. Da-me um pouco de po. Da-me um pouco de suco. 8. SUBSTANTIVOS

Creole Ban-m (Ban mwen) ti gout dlo. Ban-m (Ban mwen) ti kras manje. Ban-m (Ban mwen) ti moso pen. Ban-m (Ban mwen) ti tak kola.

Francs Donnez-moi un peu deau. Donnez-moi un peu de nourriture. Donnez-moi un peu de pain. Donnez-moi un peu de jus.

Os substantivos no Creole haitiano, diferentemente daqueles em Francs, no so marcados em gnero e nmero. Em outras palavras, no existe distino gramatical, como em le soleil ('o sol, masculino) vs. la lune (a lua, feminino), que ocorre no Francs. Tambm no existem plurais terminados em s, entretanto, os substantivos nominais terminados em ez indicam o feminino: koutirz (costureira) Os substantivos no variam para indicar uma mudana em nmero. Pelo contrario, o nmero indicado por um artigo ou um nmero. Li gen youn sak. Ele tem uma mala (sacola). Li gen twa sak. (Ele tem 3 malas(sacolas) Suiv siy yo. (Siga os sinais) Plural Para formar o plural coloque o artigo plural yo aps o substantivo. bf = boi bf yo = (os) bois 1) Substantivos derivados de marcas famosas. a) Muitas marcas famosas se tornaram substantivos comuns em Creole haitiano (como aconteceu, por exemplo, no portugus com Bombril" e "Xerox, por exemplo). klgat (Colgate) "creme dental" jilt (Gillette) "lmina de barbear" pampz (Pampers) "fraldas" kodak (Kodak) "camera" frejidaire (Frigidaire) - "refrigerador" delco (Delco) - "bateria" igloo (Igloo) - "isopor" chiklt (Chiclet) - "chiclete"

25

9. PRONOMES 1) Existe apenas uma forma de pronomes. Qualquer mudana causada por ligao e no por caso. 1 2 3 singular M / mwen W / ou L / li plural Nou Y / yo

2) Existem seis pronomes, um pronome para cada combinao de pessoa/nmero. No h nenhuma diferena entre o direto ou indireto. Alguns so de origem francesa, outros no. Pessoa/nmero Creole 1/singular 2/singular 3/singular 1/plural 2/plural 3/plural Mwen Ou (*) Li Nou Nou or vou (**) Yo Y Forma abreviada M W L N Francs Je, me, moi Tu, te, vous Il, elle, on Nous Vous Ils, elles, eux

(*) s vezes ou escrito como w. (* *) dependendo da situao. Quando o pronome preceder um verbo, ser o sujeito. Quando seguir um verbo, o objeto direto. Quando dois pronomes seguirem um verbo, o primeiro ser o objeto indireto e o segundo ser o objeto direto. Quando o pronome for colocado depois de um substantivo, ser o adjetivo possessivo. Para o sujeito de um verbo, utiliza-se normalmente a forma abreviada. Para o sujeito de um adjetivo ou verbo de ligao, use a forma cheia. Para o objeto do verbo, coloque a forma cheia depois do verbo (com exceo de mwen que s vezes abreviado) 2) Pronomes Possessivos O Creole, diferentemente do ingls, no usa letras para formar possessivos. Para expressar destaque, coloca-se o possuidor depois do artigo possudo. Isto semelhante construo francesa de chez moi ou chez lu que so meu lugar" e o lugar dele, respectivamente. li de lajan -" " o dinheiro dele/dela fanmi mwen or fanmi m - "minha famlia" kay yo - "a casa deles" ou "as casas deles" papa ou ou papa w - "seu pai" 26

chat Py - "o gato de Pierre" chz Mari - "a cadeira de Marie" zanmi papa Jan - "o amigo do pai de Jean" papa vwazen zanmi nou -" o "pai do vizinho de nosso amigo kay Jan A casa de Jan. chen moun nan O cachorro do homem Pam Paou Pali (pal) Meu Seus(este o seu) Dele,seu, dela sua, neutro. Panou Payo Nosso (este o nosso) Deles (este o deles)

Se liv-mwen. = O meu livro. Se pam. = meu. Se chen li. = o cachorro dele. Se pali. = dele. 3) Pronome impessoal Quando usamos pronome impessoal e neutro, no se referindo a uma pessoa, lugar ou coisa, utiliza-se o Li. Li f lapli. 4) Pronomes Compostos Para fazer construes como eu mesmo, utilize menm depois do pronome; mwen menm. Se eu mesmo, se voc mesmo, etc. so usados aps uma preposio. Deve-se usar tt em vez de menm. Mwen menm, mwen pa kwe li. = Eu mesmo no acredito nisto. Mwen gen yon kado pou tt mwen. = Eu tenho um presente para mim mesmo 5) Pronomes indefinidos Creole Anpil Tout Plizy Kk Enpe Ase Slman Okenn Nenpt Psonn Chak Portugus Muito Tudo, todo o mundo, Vrios, muitos Alguns, alguns, Poucos Bastante S Nenhum (um) Qualquer (um) Ningum Cada (um) Est chovendo

27

Sl Youn Anyen Okenn moun Nenpt kimoun Youn moun Okenn bagay Okenn moun 6) Pronome relativo O pronome relativo (quem, o qual, que) ki. 7) Pronomes Demonstrativos

nico Um Nada Ningum Qualquer um Algum Nada Ningum

Para usar o pronome demonstrativo como um adjetivo, coloque-o depois do substantivo. Para usar o pronome demonstrativo como um pronome com o significado este, etc., voc deve usar somente o demonstrativo. Para isto, aquilo ou aquele adicione sa a ao substantivo. Ex: chen sa a = aquele (este) cachorro Para estes, esses ou aqueles acrescentam sa yo ao substantivo. Ex: chen sa yo = aqueles (esses) cachorros Se voc precisa diferenciar entre isto e aquilo ou enfatizar isto em lugar de aquilo (aquele) voc pode adicionar sila a ao substantivo para isto (isso) ou sila yo para estes (esses). Ex: chen sila yo = estes, estas, esses, estas (no aqueles, aquelas, esses, essas) cachorros. Se voc quer falar sobre algo a uma distncia, voc pode usar sa laba a para aquilo l (yon) ou sa laba yo para aqueles l (yon). Ex: chen laba a = aquele cachorro l chen laba yo = aqueles, aquelas (esses, essas ai) cachorros la M w chen sa a. = eu vejo aquele(ou este) cachorro. M w sa a. = Eu vejo aquele l. Outros exemplos: youn chen = um cachorro chen an = o cachorro chen sila a = este(no aquele) cachorro chen yo = os cachorros

28

Exerccio: Escreva em Creole as palavras abaixo: Comear __________________ Vinte Igreja _________________ _________________

Ferir, machucar __________________ Quinta-feira Loja Minha casa Traduza : O casa dele O cachorro deles Os cachorros dele Meu cavalo grande __________________ __________________ __________________

O cachorro deles _________________ Homem Comprar _________________ _________________

__________________________ __________________________ __________________________ __________________________

para ela, no para voc __________________________

29

10. ADJETIVOS Adjetivos descrevem ou modificam substantivos e pronomes. No Creole haitiano, os adjetivos precedem os substantivos que eles descrevem e so invariveis. ti chyen an (O cachorrinho) Eles no requerem verbos e so traduzidos como ser, estar. malad = doente M malad. = eu estou doente. Nou malad. = Ns estamos doentes. 1) O Adjetivo Demonstrativo Creole Chen sa-a mechan. Chat sila-a saf. Fl sa-yo santi bon. Mango sila-yo dous. *Sa-a *Sila-a *Sa-yo *Sila-yo Francs Ce chien-ci est mchant. Ce Chat-l est gourmand. Ces fleurs-ci sentent bon. Ces mangues-l sont sucres. Ce, cet / cette... ci Ce, cet / cette... l Ces... ci Aqueles (esses) / Aquelas (essas) Portugus Este cachorro mau. Esse gato guloso. Estas flores cheiram bem. Aquelas mangas so doces. Este / esta Aquele (esse) / aquela (essa) Estes / estas

N.B. A traduo deste adjetivo por este, esse, ou aquele depender do contexto. No obstante, em Francs para indicar a proximidade ou distncia do objeto, utilizamos, depois do substantivo, as partculas-ci (aqui) ou -la (ali). Em Creole, o adjetivo demonstrativo se posiciona depois do nome ao passo que em Francs ele utilizado antes do substantivo (ver os exemplos acima). 2) O Adjetivo Indefinido Creole *Kk *Plizy *Tout *Anpil *Chak Ex: Creole Francs 30 Portugus Francs Quelques Plusieurs Tout Beaucoup Portugus Alguns / algumas Vrios, as Todo Muito, a, os, as Cada

Machte kk liv. Li gen pliz kay. Tout moun pa menm. Men anpil chay pa lou. Chak koukouy klere pou je li.

Jai achet quelques livres. Il a plusieurs maisons. On est diffrent lun de lautre. Lunion fait la force. Chacun pour soi Dieu pour tous.

Eu comprei alguns livros. Ele tem vrias casas. A gente diferente uma de outra. Unio faz a fora. Cada um para si Deus para todos.

3) O Adjetivo Qualificativo - Alguns raros adjetivos mantm uma forma quando se referem aos homens e outra quando se referem s mulheres. Gason Garon Moo Fanm Femme Moa Malere malheureux infeliz Malerz malheureuse infeliz Parese paresseux preguioso Paresz paresseuse preguiosa Serye serieux srio Seryz srieuse sria Visye vicieux vicioso Visyz vicieuse viciosa Pet roublard astuto Petz roublarde astuta Vl voleur ladro Volz voleuse ladra Blag blagueur brincalho Blagz blaguese brincalhona Mant menteur mentiroso Mantz manteuse mentirosa - Em Creole o adjetivo utilizado geralmente depois do nome que ele qualifica. Em alguns casos pode ser colocado antes. Creole Yon kay vt Yon Chat malpwp Yon tablo sal Yon chemiz pwp Yon fanm pv Timoun piti yo Yon bl kay Gran ng yo Francs Une Maison verte Un Chat malpropre Un tableau sal Une chemise propre Une femme pauvre Les petits enfants Une belle maison Les hommes riches Portugus Uma casa verde Um gato porco Um quadro sujo Uma camisa limpa Uma mulher pobre As crianas pequenas Uma casa bela Os homens ricos

-O adjetivo qualificativo do Creole no varia em gnero (masculino ou feminino). Creole Yon gwo gason Yon gwofi Francs Um gros garon Une grosse fille Portugus Um moo gordo Uma moa gorda

31

-O adjetivo qualificativo do Creole no varia em nmero. Creole Yon gwo camion Gwo camion yo Yon gwo kay De gwo kay Francs Um gros camion Les gros camions Une grande maison Deux grandes maisons Portugus Um caminho largo Os caminhes largos Uma casa grande Duas casas grandes

- utilizado geralmente depois do nome que ele qualifica. Em alguns casos, pode ser colocado antes. Creole Yon kay vt Yon Chat malpwp Yon tablo sal Yon chemiz pwp Yon fanm pv Timoun piti yo Yon bl kay Gran ng yo francs Une Maison verte Un Chat malpropre Un tableau sal Une chemise propre Une femme pauvre Les petits enfants Une belle maison Les hommes riches Portugus Uma casa verde Um gato porco Um quadro sujo Uma camisa limpa Uma mulher pobre As crianas pequenas Uma casa bela Os homens ricos

- O adjetivo atributo utilizado depois do nome e do artigo, dependendo do nome. Em resumo, o adjetivo toma geralmente a mesma posio como em Francs. Creole Kay la bl Ng yo gwo 11.COMPARATIVO Para o comparativo (mais) coloque pi/plis na frente do adjetivo. Para o Superlativo (o mais) coloque anpil aps o adjetivo. Para enfatizar (muito) coloque anpil aps o adjetivo. Use tro para muito. Li gran = Ele grande. Li pi bon = Ele maior. Li bon anpil.= Ele o maior. Li bon anpil anpil.= Ele muito maior. Mais ..... que Menos .... que tanto...quanto No to.... quanto pi .... pase mwen ... pase tankou pa... tankou francs La maison est belle Les hommes sont gros Portugus A casa bela Os homens so gordos

32

Li pi vye pase fr li. = Ele mais velho do que seu irmo. Li mwen bl pase se li. = Ele est menos bonito que a irm dele. Li brav tankou youn chat = Ele to valente quanto um gato. 1- Comparativo de superioridade: O comparativo de superioridade se traduz em creole pela expresso pi... pase = (plus... que = mais... do que). Creole Pi bl pase lakansyl. Pi f pase yon bf. Francs Plus beau que larc-en-ciel. Plus fort quun boeuf. Portugus Mais belo do que o arco-ris. Mais forte do que um boi.

N.B. Em creole se utiliza muito a forma negativa do comparativo de superioridade (pa pi. pase) para sugerir uma idia de igualdade. Dizemos Filip pa pi entenlijan pase Michl para expressar que Michel to inteligente quanto Philippe. 2-O comparativo de inferioridade: o comparativo de inferioridade se exprime por meio das expresses mwen + adj +pase ou mwens + sub + pase. Creole Pierre mwen rich pase Jacb. Li gen mwens kb pase Jj. Francs Pierre est moins riche que Jacob. Il a moins dargent que Georges. Portugus Pierre menos rico do que Jacob. Ele tem menos dinheiro do que Georges.

N.B. O Creole utiliza com freqncia o contrrio da expresso para explicar a inferioridade. Creole Jj pi rich pase Pierre. Wob pi pv pase Jan. Francs Pierre est moins riche que Georges. Jean est moins pauvre que Robert. Portugus Pierre menos rico do que Georges. Jean menos pobre do que Robert.

3-Comparativo de igualdade: O comparativo de igualdade tal como ns o conhecemos em francs se traduz em creole pela expresso menm jan ak, ligando os dois termos do comparativo, mas estas expresses so geralmente subtitudas pelas expresses tankou, kouw, kon, kou. Creole Kochon sa-a gwo menm jan ak yon vo. Jn fi-a bl kouw Choukoun. Francs Ce porc est aussi gros quun veau. La jeune fille est aussi belle que Choucoune. Portugus Este porco to gordo como um bezerro. A moa to bela como Choucoune.

33

Exerccio: 1. Traduza as sentenas abaixo usando o comparativo: Ele digita melhor que Pierre. ____________________________ Voc tem mais do que eu. ____________________________ Choveu mais hoje do que ontem. ____________________________ Michael mais velho do que voc. ____________________________

34

12. SUPERLATIVO 1. Superlativo relativo: O superlativo relativo se expressa por meio das expresses: *Se + sujeito +ki pi + adj *Sujeito + pi + adj + pase tout + substantivo *Sujeito + se pi + adj + ki genyen Creole Se li ki pi rich. Li pi rich pase tout moun. Li se pi bon gason ki genyen. Francs Cest lui le plus riche. Il est le plus riche de tous. Cest le meilleur garon du monde. Portugus ele o mais rico. Ele o mais rico de todos. o melhor moo no mundo.

2. Superlativo absoluto: O superlativo absoluto se expressa por repetio do adjetivo ou por adio de um advrbio como anpil. Creole Li bon bon gason. Li belle ti fi anpil. Francs Cest un trs bon garon Cest une trs belle jeune fille. Portugus um moo muito bom. uma moa muito bela.

35

13. ADVRBIOS Geralmente, em Creole, para se formar um advrbio utiliza-se avk/ak (com) com a forma de substantivo do adjetivo. Por exemplo, para fielmente voc usaria com f: avk/ak fidelite. M a voye w youn mesaj ak lespwa ke ou resevwa l. = Eu lhe enviarei uma mensagem e espero que voc a receba. Voc tambm pode formar advrbios de adjetivos, adicionando - man (como o portugus mente) para o adjetivo. Ra = raro raman = raramente konplt = inteiro konpltman = inteiramente 1) Advrbios Especiais Men significa aqui esto/est. Men yo = aqui esto. Men yon chemiz m achte pou ou.= Aqui est a camisa que comprei para voc. Men matant ou ap vini. = L vem sua tia. Genyen significa "existe/existem". Normalmente reduzido a gen exceto quando for a ltima palavra na orao. Gen dlo nan canari-a. = H gua no jarro. Gen mango nan panye-a. = H mangas na cesta. Outros exemplos: Creole Ale Anl At Byen Kan Km L Mal Pandan Slman Senpleman Stman Tankou Tou Tr Portugus Na hora certa Sobre, sobre No cho Bem, totalmente, realmente Quando (Francs) Como Quando Ruim Durante, enquanto S Somente, simplesmente Seguramente Como J, completamente Mesmo

36

2. Advrbios de afirmao e dvida Creole Wi Non Pa Janm Pett Kanmenm 3. Advrbios de lugar Creole Anba Anl Anndan Anwo Dey Isi, isit Kote La, laba Ladan Kole Toukole At B Devan Dy Lwen Pre Toupatou Toutotou Lt b B lt b Francs Sous Sur Dans En haut Dehors Ici ct La, l-bas Dans Proche Trs proche Par terre ct Devant Dy Lwen Prs Partout Tout autour L-bas L-bas Portugus Debaixo de Em, em cima de Dentro de A cima Fora Aqui Ao lado Ali Em Perto Muito perto No cho Ao lado Diante de Detrs de Longe Perto Em todo lugar Em toda a volta Ali Ali Francs Oui Non Ne...pas Jamais Peut-tre Quand mme Portugus Sim No No Nunca Talvez Embora

37

4) Advrbios de modo Creole Byen Konsa Kouman Kman dinman Espesyalman Francs Bien Ainsi Comment Comment Ordinairement Spcialement Portugus Bem Assim Como Como Ordinariamente Especialmente

Como em Francs, o Creole forma um grande nmero de advrbios de modo acrescentando o sufixo man ao adjetivo. Creole Nou aprann kreyl la fasilman. Francs Nous apprenons le crole facilement Portugus Ns aprendemos o creole facilmente.

s vezes, em vez de acrescentar o sufixo man ao adjetivo para formar um advrbio, utilizase o adjetivo e no um advrbio. Creole Nou aprann kreyl la fasil. Francs Nous apprenons le crole facilement Portugus Ns aprendemos o creole facilmente.

O advrbio de modo utilizado geralmente no fim da frase. No entanto, os advrbios byen e mal precedem, frequentemente, o verbo: Byen konte/ mal kalkile, Li travay byen, Li mache mal 5) Advrbios de quantidade Creole Anpil Antyman Ase Enpe Konpltman Tr Tw Pi plis Piti Slman Tou Mwens Francs Beaucoup Entirement Assez Un peu Compltement Trs Trop Plus Moins Seulement Tout Moins Portugus Muito Inteiramente Suficiente Um pouco Completamente Muito Demais Mais Menos S, soamente Todo, tudo Menos

38

6) Advrbios de interrogao Creole Ki b Ki jan Ki l Konbyen Ki kote Kman Kouman Francs O Comment Quand Combien O Comment Comment Portugus Onde? Como? Quando? Quanto? Onde? Como? Como?

Creole Ki b ou prale? Ki b ou soti? Ki b ou rete? Ki jan ou rele? Ki jan ou f? Ki l li ye? Ki l ou ap pati ? Konbyen liv sa-a koute ? Ki kote ou prale? Ki kote ou soti? Ki kote ou rete? Kman ou rele? Kman yo rele papa-w? Kouman yo f AK-100? Kman yo bati kay sa-a? Konbyen kay sa-a koute ?

Francs Ou vas-tu? Dou viens-tu? Ou habites-tu? Comment tappelles-tu? Comment fais-tu? Quelle heure est-il? Quand partiras-tu? Combien cote ce livre? O allez-vous? Do venez-vous? O habitez-vous? Comment vous appelez-vous? Comment sappelle votre pre? Comment prpare-t-on lAK100 ? Comment a-t-on bti cette maison ? Combien cote cette maison?

Portugus Aonde voc vai? De onde voc vem? Onde voc mora? Como voc se chama? Como voc faz? Que horas so? Quando voc vai embora? Quanto custa esse livro? Aonde voc vai? De onde voc vem? Onde voc mora? Como vec se chama? Como se chama o seu pai? Como se prepara o AK-100? Como se construiu esta casa? Quanto custa esta casa?

39

14. PREPOSIES As preposies geralmente precedem um substantivo e indicam movimento, presena ou falta. Ex: nan (para, em, de, a) Li nan youn bl otl. (Ele est em um hotel legal) A (a, em) Ann ale a uit mwen ka. (Vamos partir s 7:45.) avk, ak (com) youn chanm ak douch (um quarto com chuveiro) pa (por,de) Li konn leson an pa k. (Ele aprendeu a lio de cor.) san (sem) youn chanm san douch (um quarto sem chuveiro) de (de) Li gen twa pye de long. (Tem trs ps de comprimento.) ba (por) M ap pale ba ou. (Eu falarei por voc.) pou (para) youn chamn pou de moun (um quarto para duas pessoas) 1. Alguns exemplos das preposies mais comuns do Creole De Tempo Creole A Apre Avan/anvan B D Depi Jouk Juiska Jus Pandan V Portugus A, por, em Depois de Antes de A, por, em J em, de em Desde ento (tempo), durante, para (tempo), de At onde At onde At onde Durante, para (tempo) Sobre, ao redor

40

2) Preposies de Lugar Creole An / nan An dedan Anba Andann Anfas Antrav B Devan Dy Dey Kote/ b kote Ladan Lwen Nan Pami Pr Sou Toutotou Vizavi Portugus Em, no topo de, em cima de, sobre Dentro de, dentro Debaixo de, em baixo de Dentro de, dentro Defronte, em frente a Por Perto de, se aproxime por, ao lado de Antes de, comparou com Atrs de, depois de Fora de Ao lado de, prximo a, para Em, dentro de, de Longe de Em, debaixo de, dentro, por, de, fora, fora de Entre, entre Perto de, se aproxime por Em, em cima de, sobre, sobre, por, de, em, para, debaixo de, em Em um lugar, sobre, ao redor de Defronte, em frente a

3) Preposies de Modo/Causa Creole Avk/av/ak Dey Eksepte Grasa Kont Malgre Men/me Pami Poutt San Portugus Com Atrs de, depois de Exceto **** Contra Embora Mas Entre Talvez Sem

41

15. CONJUNES COORDENADAS As conjunes unem duas ou mais frases ou oraes. Elas ligam duas frases ou oraes de valores iguais: e, ak (e) epi, epitou (e, tambm) ositou (tambm) men (mas,entratanto) ou (ou) Creole Avk/ak Donk Epi Konsa Men Ni..ni Non slman.. Men Omwen Osi Oubyen Oubyenoubyen Pa slman, men ank Pase Tou 16. CONJUNES SUBORDINADAS Ligam uma orao subordinada com a orao principal: si (se) kon (quando) kou (quando) kidonk (portanto) Para a expresso comum si m te. . .m ta. . . (se eu podesse, eu.... ): Si m ta rich m ta achte anpil rad. (se eu fosse rico, eu compraria muitas roupas.) Portugus E Assim, ento E, ento Assim, ento, assim que, como Mas Ambos.. E, nenhum nem No s mas Finalmente Ento, assim Ou Qualquer um ou No s mas tambm Para, desde Ento, assim

42

Para dar nfase, repita o verbo precedido por ala: Si m te gen lajan ala achte m t achte. (Se eu tivesse dinheiro, eu realmente compraria coisas). Creole Amwens Apre Avan/anvan Depi Jan Jan..konsa Jouk/jis Kan Km Kmsi Kou/kon L Malgre Menmsi Pandan Pase Pase pou Paske Pou Poutt San Si Sf si Tankou 17. INTERJEIES Creole Alo Anmwe Banm zry Kisa Lap No O Pe la Silans Portugus Oi! Ajuda! Cale-se! O que! Paz ! No! Oh ! Quieto! Quieto! Portugus A menos que Depois de Antes de Desde ento (tempo), contanto Como, como, assim, tanto Como assim Cultive, at Quando Como Como se, como se Como, quando Quando Embora At mesmo se Enquanto Para, em vez de Em vez de Porque De forma que, em ordem para Porque Sem Se A menos que Como

43

18. DIMINUTIVO Creole Ti km Ti fi Ti gason Ti moun Ti jennm Ti dam Ti ng Ti fr Jenn gason Jenn dam Jenn jan Jennm Jennfanm Jenn ti fi Jenn fi Jenn moun Ti s Francs La jeune fille La fillette Le garonnet Lenfant Le petit jeune homme La jeune fille Le petit ngre Le petit frre Le garonnet La jeune dame Le jeune garon Le jeune homme La jeune femme La jeune petite fille La jeune fille La jeune personne La petite soeur Portugus A mocinha A menina O menino A criana O rapazinho A mocinha A negrinho O irmozinho O menino A jovem senhora O menino O rapaz A mulherzinha A jovem moa A moa A jovem pessoa A irmzinha

44

19. VERBOS O verbo bsico usado como infinitivo, imperativo, presente e como passado simples, sendo compreendido atravs do contexto. Outros tempos verbais so formados adicionando-se partculas verbais. No existem verbos irregulares em Creole. Muitos verbos em Creole haitiano constituem as mesmas palavras faladas do infinitivo em Francs, mas soletrados foneticamente. Como indicado acima, no existe nenhuma conjugao; os verbos tm uma s formao, e as mudanas na marcao de tempo so indicadas pelo uso de marcadores.

Li travay le maten - Ele vai trabalhar pela manh. Li swa de le de dmi - Ele dorme pela noite. Li li Bebem la -" Ela l a Bblia." Mwen f manje - Eu fao comida. Nou toujou etidye - Ns estudamos todo o tempo. 1.Conjugao verbal

Infinitivo Pale Imperativo Pale! Fale! Annou pale! Falemos! Kit m pale. Deixe-me falar. Presente M pale Ou pale Li pale Presente progressivo M ap pale W ap pale L ap pale Passado M pale Ou pale Li pale Passado 45 Eu falei Voc falou Ele falou Yo pale Eles falaram Nou pale Ns falamos Eu estou falando Voc est falando Ele est falando Y ap pale Eles esto falando Nou ap pale Ns estamos falando Eu falo Voc fala Ele fala Yo pale Eles falam Nou pale Ns falamos Falar

progressivo Mwen tap pale Ou tap pale Li tap pale Futuro M a pale W a pale L a pale Futuro com ale M pral pale Ou pral pale Li pral pale Pretrito M te pale Ou te pale Li te pale Condicional Mwen ta pale Ou ta pale Li ta pale Passado condicional Mwen ta ka pale Ou ta ka pale Li ta ka pale Condicional perfeito Mwen te ka pale Ou te ka pale Li te ka pale Eu teria podido falar Voce falar teria podido Yo te pale 46 ka Eles teriam podido falar Nou te ka Ns teriamos podido falar pale Eu poderia falar Voce poderia falar Ele poderia falar Yo ta pale ka Eles poderiam falar Nou ta ka Ns poderamos falar pale Eu falaria Voc falaria Ele falaria Yo ta pale Ns falaramos Nou ta pale Ns falaramos Eu tenho falado Voc tem falado Ele tem falado Yo te pale Eles tem falado Nou te pale Ns temos falado Eu irei falar Voce ir falar Ele ir falar Yo pral pale Eles iro falar Nou pale pral Ns iremos falar Eu falarei Voc falar Ele falar Y a pale Eles falaro Nou a pale Ns falaremos Eu estava falando Voc estava falando Ele estava falando Yo tap pale Eles estavam falando Nou tap pale Ns estvamos falando

Ele teria podido falar

Imperfeito M kon pale Ou kon pale Li kon pale Eu falava Eu estava falando Voc falava Voc estava falando Ele falava Ele estava falando Yo kon pale Eles falavam Eles estavam falando Nou pale kon Ns falavamos Ns estavamos falando

2. Tipos de oraes. A. Oraes com verbo ser, estar, ficar, um substantivo e mais um adjetivo verbal. Mwen las. = Eu estou cansado. Yo nan march. = Eles esto no mercado. Nesta orao, voc pode usar ainda as partculas de verbo embora o verbo seja compreendido (ou esteja faltando). Em oraes interrogativas, adicione y ao final. Kikote yo ye? = Onde eles esto? B. Oraes com o verbo ser, estar, ficar com a partcula se. Use se quando 1. O predicado um substantivo ( um...) John se youn jadinye. = O Joo um jardineiro. 2. O sujeito sa (que) S bon de se. = Isso bom. 3. Oraes enfticas com ye Se ayisyen m ye = Eu sou haitiano Move o predicado para segunda posio com sujeito em tereiro e adiciona ye C. Oraoes com verbo ser, estar, ficar sem substantivo sujeito. Se youn machin. = um carro.

47

D. Oraes transitivas. Estes seguem o formato sujeito - verbo objeto indireto - objeto direto. Ou a w youn gro bato. = Voc ver um grande barco. Yo te ban m anpil lajan. = Eles me deram muito dinheiro. Li montre timoun yo liv la. = Ele mostrou para as crianas o livro. (ou o livro para as crianas). Li montre yo liv la.= Ele lhes mostrou o livro. Li montre yo li. = Ele mostrou para isto a eles. E. Oraes Transitivas/Intransitivas. Contm um sujeito pode atuar como o sujeito ou atuar como o objeto do verbo, um predicado que contm um verbo intransitivo, e, s vezes, um ou mais adverbiais. Li vini jodi a. = Ele veio hoje. Anita ap desann Ptoprens. = A Anita est indo a Porto Prncipe. Para enfatizar 1. repita a frase 2. ala + predicado, sujeito + predicado 3. se + predicado, sujeito + predicado Necessidade Use pou ou fo. pou, deveria Kikote li ale? = Onde eles foram? Kikote pou li ale? =Onde eles deveriam ir? F, deveria/deve coloque f no inicio da orao F ou ale. = Voc tem que ir. f) Oraes relativas. Para o relativo (que) faa duas oraes ou adicione ke entre as mesmas Li di l ke l prale. = Ele lhe falou que est indo. Para o significado esse que ou " o que , voc deve usar o mesmo formato e sa no lugar de ke Li di l sak l konnen. = Ele disse o que ele sabe

48

g) Habilidade Use kapab ou kap (ser capaz, poder) h) Preferncia Use pito. M pito dlo. = Eu prefiro gua. i) Subordinao temporal Le w a vini, m av ap travay. = Quando voc vier eu estarei trabalhando. Pandan ou te dmi, m te travay= Enquanto voc dormiu, eu trabalhei. j) Negativa Para formar uma orao negativa coloque a negativa pa antes do verbo. Pa Pa janm Pa ____ anyen Pa ____ psonn pk M w youn moun. = Eu vejo um homem. M pa w youn moun. = Eu nao vejo um homem. M pa janm w moun yo. = Eu nunca vejo os homens. M pa w anyen.= Eu no vejo nada. M pa w psonn. = Eu no vejo ningum. M pk w youn moun. = Eu ainda no vejo um homem. l) Perguntas Para formar uma pergunta sem o uso de palavras interrogativas, utilize apa (no so / no ) ou eske ( isto) no inicio da orao. Ou rele Paulo. = Seu nome Paulo. Apa ou rele Paulo? = Seu nome no Paulo? Eske ou rele Paulo? = Seu nome Paulo? No Nunca No ____ nada No ____ ningum Ainda no ( no use pa)

49

m) Palavras Interrogativas. Kimoun Kikote Kil Kisa Kijan Kils Kidonk Kib Sa, sak, Quem Onde Quando O que Como O qual, quem, De onde Onde O que

Sa a palavra que corresponde a ce/ceci do Francs ou a, e a " isto" e" isso do Portugus. A exemplo do Portugus, pode ser usado como um demonstrativo, a no ser que seja colocado depois que o substantivo que o qualifica. seguido freqentemente por a ou yo (para marcar nmero): Jardin sa (a) bl - " Este jardim est bonito." Como em portugus, pode ser usado tambm como um pronome, quando substituir um substantivo: Sa se zanmi mwen - "este meu amigo" n) Conectivos O conceito expresso em portugus pelos verbos ser, estar e ficar expresso em Creole por duas palavras, se e ye. O verbo se (pronunciado como o verbo sei) usado para ligar um sujeito com um predicado nominativo: Li se fr mwen-" ele meu irmo" Mwen se dokt -" eu sou um doutor" Sa se yon pyebwa mango - "Aquilo uma mangueira (rvore) Nou se zanmi - "Ns somos amigos O sujeito sa ou li pode s vezes ser omitido com se: Se yon bon lide - "isso uma boa idia Se nouvo chemiz mwen - "essa minha nova camisa Para o tempo futuro, como em eu queira ser", normalmente usada a palavra vin (tornar-se, transforma-se, ser ) em vez de se. L ap vin bel fr mwen -" Ele ser meu cunhado" Mwen vle vin yon dokt - "Eu quero ser mdico Sa ap vin yon pyebwa mango - "aquilo se transformar em uma mangueira (rvore) N ap vin zanmi - "Ns seremos amigos 50

"Ye" tambm significa ser, estar, ficar, mas utilizado exclusivamente no final da orao, aps o predicado e do sujeito (nesta ordem): Ayisyen mwen ye = Mwen se Ayisyen -" eu sou haitiano" Ki moun sa ye? - Quem aquele? Kouman ou ye? - Como voc est?. o) Outros verbos importantes Ter O verbo Ter genyen, freqentemente usado como gen. Mwen genyen lajan nan bank lan - "Eu tenho dinheiro no banco". Existir O verbo genyen (ou gen) tambm significa "existe/existem" Gen anpil Ayisyen nan Florid - "Existem muitos haitianos na Flrida". Gen yon moun la - Tem algum aqui". Pa gen moun la - "No tem ningum aqui". Saber Existem trs verbos que so traduzidos freqentemente como saber, mas eles significam coisas diferentes. Konn or konnen significa "saber" + um substantivo (cf. Connatre Francs). ske ou konnen non li? - "Voc sabe o nome dele?" Konn ou konnen tambm significa "saber" + um fato. M pa konnen kote li ye - "Eu no sei onde ele est" (pa = negativa) A terceira palavra sempre soletrada konn. Significa "saber como" ou ter experincia.Isto semelhante ao saber" usado na frase saber como andar de bicicleta": no s denota um conhecimento das aes, mas tambm um pouco de experincia com as mesmas. Mwen konn f manje - "Eu sei cozinhar" (lit. "Eu sei como fazer comida") ske ou konn ale Ayiti? - "Voc j esteve no Hati?" (lit. "Voc sabe ir para o Haiti"?) Li pa konn li frans - Ele no sabe ler francs (lit. Ele no sabe como ler francs) Outro verbo importante f que vem do Francs faire e traduzido freqentemente como Fazer". Tem uma grande gama de significados por ser um dos verbos mais comuns usado em frases idiomticas.

51

Kouman ou f pale kreyl? - " Como voc aprendeu falar o Creole haitiano?" Mari konn f mayi moulen. - " A Marie sabe fazer maisena." Ser capaz de O verbo kapab (ou abreviado como ka, kap'ou 'kab) significa ser capaz de (fazer algo). Refere-se tanto a capacidade como a disponibilidade, muito similar ao verbo poder. Mwen ka ale demen - "Eu posso ir amanh." Pett m ka f sa demen - "Talvez eu posso fazer amanh" p) Marcadores de tempo No existe conjugao em Crioulo haitiano. No tempo presente simples, s se usa a forma de verbo bsica para verbos condicionais: Mwen pale kreyl - Eu falo o Creole haitiano Note que quando a forma bsica de verbos de ao for usada sem qualquer marcador de verbo, esta geralmente compreendida como sendo o passado: mwen manje-" eu comi" ou manje-" voc comeu" li manje -" Ele/Ela comeu" nou manje -" ns comemos" yo manje -" eles comeram" (Observe que manje significa comida e comer) m ap manje bon manje - "Eu estou comendo boa comida". Para outros tempos, utilizam-se marcadores de tempo especiais que so palavras utilizadas antes do verbo. Os marcadores bsicos so: te passado simples tap (or t ap) passado progressivo (a combinao de te e ap, "estava fazendo") ap - presente progressivo (Com ap e a, os pronomes quase sempre tomam a forma abreviada (m ap, l ap, n ap, y ap, etc.) a - futuro (algumas limitaes no uso) pral prximo ou futuro definido (traduz como indo para ) ta - futuro condiciional (a combinao de te and a, "far") q) Passado simples ou passado perfeito: mwen te manje - "Eu comi" ou "Eu tinha comido" ou te manje - "voc comeu" ou "voc tinha comido" li te manje - "ele/ela comeu" ou "ele/ela tinha comido" 52

nou te manje - "Ns comemos" ou "Ns tnhamos comido" yo te manje - "Eles comeram" ou "eles tinham comido" r) Passado progressivo: mwen t ap manje - "Eu estava comendo" ou t ap manje - "voc estava comendo" li t ap manje - "Ele/Ela estava comendo" nou t ap manje - "Ns estamos comendo" yo t ap manje - "Eles estavam comendo" s) Presente progressivo: m ap manje - "Eu estou comendo" w ap manje - "voc est comendo" l ap manje - "Ele/ela est comendo" n ap manje - "Ns estamos comendo" y ap manje - "Eles esto comendo" Nota: para o presente progressivo "Eu estou comendo agora" comum, porm no necessrio, adicionar exatamente agora: M ap manje kounye a - "Eu estou comendo agora" t) Futuro prximo ou definido: mwen pral manje - "eu irei comer" ou pral manje - "voc ir comer" li pral manje - "Ele/Ela ir comer" nou pral manje - "Ns iremos comer" yo pral manje - "Eles iro comer" u) Futuro: N a w pita - "Vejo voc depois" (lit. "Nos veremos depois mais tarde) v) Outros exemplos: Mwen te w zanmi ou y - " eu vi seu amigo ontem " Nou te pale lontan - "Ns conversamos por um longo tempo" L li te gen uit an... - "Quando ele tinha 8 anos..." M a travay - "Eu irei trabalhar M pral travay - " Eu estou indo trabalhar" N a li l demen - "Ns iremos ler amanh Nou pral li l demen - "Ns estaremos lendo amanh" Mwen t ap mache e m w yon chyen - " eu estava caminhando e vi um cachorro"

53

Exerccio: 1. Transforme as frases abaixo para o tempo passado: Yo ale legliz ________________________________________ Medam yo genyen bl zoranj. ________________________________________ Li travay ________________________________________ Nou vini ak chawal nou yo _________________________________________ 2. Reescreva as seguintes frases, colocando-as na forma negativa. Gason an vini jodi a _________________________________________ Fr li va vini jedi _________________________________________ Mwen ap pale __________________________________________

54

20. CONTRAES As contraes so muito usadas no Creole, entretanto no so necessrias para se falar a lngua. Quando voc tiver dvidas, voc pode sempre formar suas sentenas sem utilizar as contraes e ser entendido. Contudo, devido a outros casos de usos das contraes, ser mais fcil para voc entender o que os falantes esto dizendo se voc conhecer as contraes mais comuns. Pa te (passado negativo) tem a forma contrata como pa t Ex: Li pa te fini travay li y fica Li pa t fini travay li y. Pral ou va (futuro) tem a forma contrata como Ex: Li pral fini travay li demen fica La fini travay li demen Quando estiver usando ap (ao continua) o pronome que precede ap fica na forma contrata: Ex: Li ap fini travay li fica Lap fini travay li O pronome Mwen o nico usado na forma contrata no incio de uma sentena, a menos que a palavra seguinte seja uma vogal. Ento, enquanto voc diria Mvle por Mwen vle , voc no poderia dizer Lvle ou Yvl. Observe os seguintes exemplos: Eu quero vir Mwen vle vini Mvle vini Ele quer vir Li vle vini Eles querem vir Yo vle vini Eu fao seu eu quiser M f l si m vle Ele faz se ele quiser Li f l si l vle Eles fazem se eles quiserem Yo f l si yo vle Observe a diferena nos exemplos seguintes quando a palavra que segue os pronomes comea com uma vogal: Eu compro Mwen achte li - Machte li - Machte l Ela compra Li achte li Lachte li - Lachte l Voc compra Ou achte li Wachte li - Wachte l Eles compram Yo achte li Yachte li - Yachte l Para o tempo futuro, todos os pronomes devem estar na forma contrata: Eu virei se eu quiser Mwen pral vini si mwen vle Ma vini si m vle Voc vir se voc quiser - Ou pral vini si ou vle Wa vini si ou vle (o segundo ou no est na forma contrata porque wvle no fcil de pronunciar) Ela vir se ele quiser Li pral vini si li vle - La vini si l vle Eles viro se eles quiserem Yo pral vinis o yo vle Ya vini si yo vle (o segundo yo no est na forma contrata porque yvle no fcil de pronunciar)

55

Exerccio 1 - Sublinhe as palavras que podem ser usadas na forma contrata nas seguintes sentenas: 1. Kay pa mwen gwo. 2. Yo pral vini demen. 3. Mwen vle w kay pa li. 4. Nou achte li nan gwo magazen ano 5. Li pa ap ale lekl jodi a men li va ale demen. 6. Mwen kapab f li. 7. Yo va vini tan-zan-tan. 8. Nou va bati kay pa ou ansanm. 9. Li te vle dis zoranj men mwen pa te genyen dis. 10. Yo pa te kapab rale li. 2 - Reescreva as sentenas acima usando as palavras em forma contrata onde for necessrio: 1. _____________________________________________________________ 2. _____________________________________________________________ 3. _____________________________________________________________ 4. _____________________________________________________________ 5. _____________________________________________________________ 6. _____________________________________________________________ 7. _____________________________________________________________ 8. _____________________________________________________________ 9. _____________________________________________________________ 10_____________________________________________________________

3 Transcreva as sentenas acima para o Portugus: 1. _____________________________________________________________ 2. _____________________________________________________________ 3. _____________________________________________________________ 4. _____________________________________________________________ 5. _____________________________________________________________ 6. _____________________________________________________________ 7. _____________________________________________________________ 8. _____________________________________________________________ 9. _____________________________________________________________ 10_____________________________________________________________

56

57

21. DIZENDO AS HORAS Ki l li ye? = Que horas so? Li in. = 1:00 hora. Ki l li fmen? = a que horas fecha? Li fmen a dez. = Fecha s 2:00 horas. maten = manh dimaten = pela manh midi= meio dia a midi = ao meio dia aprmidi = tarde nan aprmidi = pela tarde 22. DIAS DA SEMANA Portugus Os dias da semana Segunda-feira Tera-feira Quarta-feira Quinta-feira Sexta-feira Sbado Domingo Creole Jou la semn yo Lendi Madi Mkredi Jedi Vandredi Samdi Dimanch Francs Les jours de la semaine Lundi Mardi Mercredi Jeudi Vendredi Samedi Dimanche

Portugus Quando? Ontem Hoje Amanh Depois damanh A prxima semana A semana passada

Creole Ki l Y Jodi-a Demain Apre demen Semn k-ap vini-an Semn pase-a

Francs Quand Hier Aujourdhui Demain Aprs demain La semaine prochaine La semaine passe (dernire)

58

23. DIAS DO MS Portugus Os meses do ano Janeiro Fevereiro Maro Abril Maio Junho Julho Agosto Setembro Outubro Novembro Dezembro 24. CORES Portugus As cores Vermelho Azul Verde Preto Branco Rosa Violeta Laranja Amarelo Moreno Cinza Marrom Creole Koul yo Wouj Ble Vt Nwa Blan Woz Vyolt Oranj Jn Bren Gri Mawon Francs Les couleurs Rouge Bleu Vert Noir Blanc Rose Violet Orange Jaune Brun Gris Marron Creole Mwa ane-a Janvye Fevriye Mas Avril Me Jen Jiy Out Septanm Oktb Novanm Desanm Francs Les mois de lanne Janvier Fevrier Mars Avril Mai Juin Juillet Aot Septembre Octobre Novembre Dcembre

59

25. O CORPO HUMANO Creole Cheve Sousi Zory Tt Je Nen Bouch Lestomak Vant Lonbrit Dwt Jenou Pye Zoty Janm Gwo pous Men Bra Zpl Kou Bab Moustach Dan Lang Jansiv Manton Senti Koud Ren San K Venn Bouda, dy Kk, pijon Bouboun, bbt Svo Machw Nwa kou Ppy Cheviy Krk Koko Zozo Francs Les cheveux Les sourcils Loreille La tte Loeil (ls piur) Le nez La bouche Lestomac Le ventre Le nombril Le doigt Le genou Le pied Lorteil La jambe Le pouce La main Le bras Lpaule Le cou La barbe Les moustaches La dent La langue La gencive Le menton La ceinture Le coude Le rein Le sang Le coeur La veine Les fesses Le pnis Le vagin Le cerveau La machoire La nuque Les paupire La cheville Le clitoris Le vagin Le pnis, la verge 60 Portugus O cabelo As sobrancelhas A orelha A cabea O olho (os olhos) O nariz A boca O estmago A barriga O umbigo O dedo O joelho O p O dedo do p A perna O polegar A mo O brao O ombro O pescoo A barba Os bigodes O dente A lngua A gengiva O queixo A cintura O cotovelo O rim O sangue O corao A veia As ndegas O pnis A vagina O crebro O maxilar A nuca As plpebras O tornozelo O clitris A vagina O pnis

Gj Pwl, plim Fon Tou dy

La gorge Les poils Le front Lnus

A garganta Os plos A frente O nus

61

26. FAMLIA Creole Papa Manman Pitit gason Pitit fi Fr S Mari Madanm Fiyanse Marye Selibat Tonton Matant Kouzen Kouzin Neve Nys Bfr Bls Pitit pitit Granp Granm Bp Blm Bofis Blfi Parenn Marenn Fiyl Komp Kom Vwazen Zanmi Ti moun Fi Ti gason Ti fi Gason Jenn Jen nonm Jenn fanm Jenn moun Gran moun Francs Le papa La maman Le fils La fille Le frre La soeur Le mari La femme Le fianc Le mari Le clibataire Loncle La tante Le cousin La cousine Le neveu La nice Le beau-frre La belle-soeur Le petit-fils Le grand-pre La grand-mre Le beau-pre La belle-mre La beau-fils La belle-fille Le parrain La marraine Le filleul Le compre La commre Le voisin Lami Lenfant La fille Le petit garon La petite fille Le garon Le jeune Le jeune homme La jeune femme Ladolescent Ladulte 62 Portugus Papai Mame Filho Filha Irmo Irm Marido Mulher Noivo Casado Solteiro Tio Tia Primo Prima Sobrinho Sobrinha Cunhado Cunhada Neto Av Av Sogro Sogra Genro Nora Padrinho Madrinha Afilhado Compadre Comadre Vizinho Amigo Criana Filha Mocinho Mocinha Menino Moo Rapaz Moa Adolescente Adulto

27. TTULO OFICIAL Creole Ma Me Mon P Monseny Past Jij Mon Sjan Mon Sou Lyetnan Mon Lyetnan Mon Kapitn Mon Maj Mon Kolonl Mon jeneral 28. VOCABULRIO USUAL Ex: Avan ou gen laj ennan ou kapab trennen at sou kat pat, sa vle di sou de men ak de pye ou. Apr yon lane ti bebe yo kmanse pale, yo kanpe, yo mache. A ki laj yo fin pale? Pett dezan ou twazan. Men l yo gen katran yo deja ale nan matnl. Senkan pran yo lekl matnl. Se l yo gen sizan yo pase lekl prim pou aprann li ak ekri. Uitan=uit lane Nevan=nf lane Contedo lexical do texto Creole Avan Gen (genyen) Laj Ou Trennen At Sou Kat Pat Sa Vle di De Men Ak Francs Avant Avoir Age Tu; vous Traner Par terre, terre Sur Quatre Patte cela, a Signifier, vouloir dire Deux Main Et, avec 63 Portugus Antes de Ter, haver idade Tu, voc; vs Arrastar, demorar No cho Em, sobre Quatro Pata Isso Significar, quer dizer Dois, duas Mo E, com Dizan=dis lane Onzan=onz lane Francs Rvrende Mre Rvrend Pre Monseigneur Rvrend Pasteur Honorable Juge Mon Sergent Mon Sous-Lieutenant Mon Lieutenant Mon Capitaine Mon Major Mon Colonnel Mon Gnral Portugus Reverenda Madre Reverendo Padre Monsenhor Reverendo Pastor Meritssimo Juiz Senhor Sargento Senhor Subtenente Senhor Tenente Senhor Capito Senhor Major Senhor Coronel Vossa Excelncia

Pye Apr yon lane Ti bebe yo Kmanse Pale Kanpe Mache Fin Pett Dezan Twazan Ou Men L Katran Deja Ale nan Senkan Pran Lekl matnl Sizan Pase Lekl prim Aprann Li Ekri Tande Ale (Al) lekl Monte machin Ale lakay ou!

Pied Aprs Une anne, un an Les tous petits Commencer Parler Se tenir debout Marcher Finir Peut-tre Deux ans, deux annes Trois ans Ou Mais, main Quand, heure Quatre ans Dj Aller Cinq ans Prendre cole maternelle Six ans Passer cole primaire Aprendre Lire crire Entendre Aller lcole Monter en voiture Rentrez (retournez) chez vous!

P Depois Um ano Os bebs Comenar Falar Manter-se em p Andar Acabar Talvez Dois anos Trs anos Ou Mas, mo Quando, hora Quatro anos J Ir para Cinco anos Tomar Ensino maternal e pr-escolar Seis anos Passar Escola primria Aprender Ler Escrever Ouvir Ir para escola Entrar o carro Volta a sua casa

64

65

29. CONVERSAO 1) Conhecendo algum Creole Kouman (kijan) ou rele Mwen rele Jozf Pychal. Siyati mwen se Pychal, Ti non jwt mwen se Djo. Ki laj ou genyen? Mwen gen venteyen lane. Kisa ou f Km metye? Mwen se mekanisyen. E ou menm, ki metye ou? Mwen menm, mwen se cultivat. O revwa 2) Conhecendo algum. (2) Creole On! Pa gen moun? Wi gen moun! Respe! Bonjou madanm. Bonjou misye Mwen te pote pantalon saa pou fr telm Fr Tlm pa la, mse madanm li. Anchante madan Tlm. Ou mt ban mwen pan pantalon an pou li. Men wi, madanm Tlm Msi anpil, ki moun ma di? Wa di se misye Jozafa. Orevwa misye Jozafa. Pote ou byen madanm Tlm. Francs Salut! Il ny a personne? Oui, il y a quelquun. Salut! Bonjour madame. Bonjour monsieur. Jai apport ce pantalon pour mon ami Telhomme. Votre ami Telhomme est absent, je suis sa femme. Enchant madame Telhomme. Vous pouvez me remettre le pantalon, je le lui donnerai. Bien sre, madame Telhomme. Merci beaucoup, vous tes monsieur? Vous direz que cest monsieur Josaphat. Au revoir, monsieur Josaphat. Portez-vous bien, madame Telhomme. 66 Portugus Ol! Tem algum aqui. Sim, tem algum, ol! Bom dia senhora. Bom dia senhor. Trouxe essa cala para o meu amigo Telhomme. O seu amigo Telhomme no est, eu sou a mulher dele. Prazer em conhec-la senhora Telhomme. O senhor pode entregar a cala, que eu lhe darei Pois no, senhora Telhomme. Muito obrigada quem o senhor? Pode dizer que o Josaphat. Adeus senhor Josaphat senhor Francs Votre nom monsieur? Je mappelle Joseph -Pierre Charles. Mon nom de famille est Pierre Charles, Mon surnom est Djo. Quel ge avez-vous? Jai vingt et un ans Que faites-vous comme mtier? Je suis mcanicien, et vous, quel est votre mtier? Moi, je suis cultivateur. Au revoir. Portugus Como o senhor se chama? O meu nome Joseph Pierre Charles. O meu sobrenome Pierre Charles, O meu apelido Djo Que idade tem o senhor? Tenho vinte e um anos Que profisso exerce o senhor? Eu sou mecnico, e o senhor, qual a sua profisso? Eu sou cultivador. Adeus.

Fique bem, senhora Telhomme.

Msi, pase bn jounen. 3) Conhecendo algum. (3) Creole Bonjou monch. Bonjou s m Mta vle prezante w korin, madanm mwen. Anchante, mbyen kontan f konesans ou korin. Anchante mwen menm tou. Mte anvi f konesans ou depi lontan. E k a Korin? Grasadye man sante, wi. Mswete ou byenvini nan localite a. Epipa a bliye, vwazinaj se fanmi. Msi. Mswete f konesans ak pitit ou, epi mari ou. Mari m gentan al travay, ti moun yo al lekl. Menvite w asw a lakay pou rankontre yo. Dak, na w asw a. Orevwa. Pase bn jounen.

Merci, bonne journe vous.

Obrigada, bom dia ao senhor.

Francs Bonjour, cher ami. Bonjour mona mie (ma soeur) Jaimerais vous prsenter Corine, ma femme. Enchante, heureuse de faire votre connaissance Corine. Enchante moi aussi. Je voulais vous rencontrer depuis longtemps. Et ta sant, Corine? Grce Dieu, je vais bien. Je vous souhaite la bienvenue dans la localit et puis, noubliez pas, les voisins cest comme une famille. Merci, jamerais faire la connaissance de vos enfants et de votre mari. Mon mari est dja parti travailler, les enfants sont alls lcole. Je vous invite ce soir la maison pour les rencontrer. Daccord ce soir. Au revoir et bonne journe.

Portugus Bom dia, caro amigo. Bom dia minha amiga (a minha irm). Queria lhe apresentar Corine, a minha mulher. Prazer em conhec-la, Corine. O prazer meu, eu queria encontr-la h muito tempo. E a sua sade, Corine? Graas a deus, tudo bem. Eu lhe dou as boas-vindas no bairro e depois no se esquea, os vizinhos so como uma famlia. Obrigado eu queria conhecer as suas crianas e o seu marido. O meu marido j saiu para trabalhar, as suas crianas foram escola. Essa noite convido voc para conhec-los em casa. Fica combinado assim. At a noite. Adeus e bom dia.

67

4) Na escola Creole Mesyedam lasosyete, bonswa. Bonswa pwofes. Aprmidi a nou pral etidye aksidan otomobil. Tanpri profes, ki paj? Paj10 , mezanmi. Tr-byen, nou pare. Ki moun ki vle li pou mwen ? Mvolont wi ! Msi apil. Kmanse non. Francs Mesdames, messieurs toute lassemble, bonsoir. Bonsoir professeur. Cet aprs-midi, nous allons parler des accidents de voiture. Sil vous plat prof, quelle page ? La page 10, mes amis. Trs bien, nous sommes prts. Qui veut lire pour moi? Je suis volontaire, bien sr. Merci beaucoup, commencez donc. Portugus Senhoras, senhores toda assemblia, boa tarde. Boa tarde, professor. Esta tarde, vamos falar sobre acidentes de carro. Por favor, professor, que pgina? Pgina dez, os meus amigos. Muito bem, estamos prontos. Quem quer ler para mim? Eu sou voluntrio, claro. Muito obrigado, ento comece.

5) Conversando com uma vendedora! Creole Machann! Machann1! Men mwen madanm, bonjou madanm, kia sa ou vle? Mbezwen cawt ak powo. Mgen kawt, men powo a fini. Ki sa ye? Sa se boujon benndoliv. E sa, ki sa li ye? Se k palmis, wi. Ki sa ou gen ank? Mret slman de-twa grenn pmdet. Konbyen k palmis la? Senk pyas twa-ka. Li ch anpil. Li pa ch non, cheri Francs Marchande! Marchande! Me voici madame, bonjour madame, que dsirez-vous? Il me faut des carottes et du poireau. Jai des carottes, mais je nai plus de poireau. Quest-ce que cest a? Cela, ce sont des bourgeons de benndoliv. Et a, cest quoi? Cest du coeur de palmiste, bien entendu. Quavez-vous de plus? Il me reste deux ou trois pommes de terre. Quel est le prix du coeur de palmiste? Cinq gourdes trois quarts. Cest trs cher. Ce nest pas cher, mon 68 Portugus Vendedora! Vendedora! Estou aqui senhora, bom dia senhora, o que a senhora deseja? Preciso de cenouras e de alhopor. Eu tenho cenouras, mas no tenho mais alho-por. Que isso? Isso, so rebentos de benndoliv. E isso, o que ? corao de palmito, com certeza. O que tem mais? S restam duas ou trs batatas. Qual o preo do corao de palmito? Cinco gourdes e setenta e cinco centavos muito caro. No caro, minha amiga.

Ou bay li pou senk goud? Non cheri, mba ou li pou senk pyas ak de gouden. A mach senk pyas eka se byen peye. Pran l non, pou n ka f bon pratik. 6) Consulta mdica Creole Dokt bonjou. Bonjou. Eske ou santi ou mye depi kout telefn y swa a? Non dokt, mpi mal. Eske ou te pran aspirin yo? Wi dk. Eske ou gen maltt toujou? Dk, tt mwen ap fann, wi. E fatig la, eske li sou ou toujou? Non mwen gen mwens fatig, wi Eske ou santi chal? Dokt, mswe kon pitit Bouki. Eske ou gen do f mal? Kounye a, anplis do a, se bra mwen ak tout janm mwen kap sipte doul yo. Dokt, ske se posib? Dk, map mouri, se pa manti non. Se pa anyen mach, se siman malarya, nap f yon ts touswit. Ou pral w se pa anyen ou genyen non. Nan de jou ou sou pye.

amie. Vous me les laissez cinq gourdes. Non, mon amie, je vous les laisse pour cinq gourdes et demie. Oh mon amie, cinq gourdes un quart, cest bien pay. Prenez donc, pour que nous puissions faire des transactions.

O Senhor me faz por cinco gourdes. No, minha amiga, fao por cinco gourdes e cinqenta centavos. O meu amigo, cinco num quarto bem justo. A senhora pode lev-los.

Francs Bonjour, docteur. Bonjour. Vous sentez-vous mieux depuis votre appel dhier? Non docteur, cela a empir. Aviez-vous pris les aspirines? Oui, docteur. Avez-vous toujours mal la tte? Docteur, ma tte clate. Vous sentez-vous toujours fatigue? Non, je me sens moins fatigue. Avez-vous chaud? Docteur, je transpire beaucoup. Avez-vous mal au dos? Maintenant, outre mon dos ce sont mes bras et mes jambes qui me font mal. Docteur, estce possible? Docteur, je vais mourir, je ne vous mens pas. Ce nest rien ma chre. Cestprobablement la malaria. Nous allons faire un test immdiatement. Vous allez voir que ce nest rien. Dans 69

Portugus Bom dia doutor Bom dia. Voc se sente melhor desde sua chamada de ontem? No doutor. Voc tomou as aspirinas? Sim, doutor. Voc tem dor de cabea sempre? Doutor, a minha cabea est estourando. Voc se sente cansada sempre? No, me sinto um pouco cansada. Voc sente calor? Doutor, eu transpiro muito. Suas costas doem? Agora, alm das minhas costas, so meus braos e minhas pernas que esto doendo. Doutor, isso possvel? Doutor eu vou morrer, Minha cara, no nada. provavelmente o paludismo. Vamos fazer um exame imediatamente. A senhora vai ver que no nada. Dentro de

deux jours vous tes remise. 7) Informaes sobre a temperatura Creole Kijan tan an ye? Li f bon. Li f fre. Li frt. Li f cho. Li pral f lapli Lapli ap tombe. Lap vante. (van ap vante) Tan an maske. Tan an kalm. Syl la ble. Tan an bl. 8) No txi Creole Psit! taxi Kote ou prale? Mprale lekl Ttilyen Wi, men ki b ou prale? Sou Chanmas Monte non, map rive pi devan, epi map depoze w. Konbyen kous la chof ? Kous nmal la 7 goud. Eske ou gen monnen nan 10 goud? Pa gen pwoblm. Men, gen l ou pa moun Ptoprens; Ki kote ou moun? Mse moun nan Sid. Men ki kote ou soti nan Sid la? Mse moun Okay. Depi konbyen jou ou sot Okay? Francs Taxi O allez-vous? Je vais lcole Tertulien. Oui, mais o allez-vous? Au Champs de Mars Montez. Je vais un peu plus loin et je vous depose. Combien est la course, chauffeur? Le prix normal cest 7 gourdes. Avez-vous de la monnaie dans dix gourdes? Pas de problme. Mais il me semble que vous ntes pas de Port-au-Prince? Do venez-vous? Je viens du Sud. Mais dans quelle region du Sud? Je suis des Cayes. Depuis combien de temps vous avez quitt les Cayes? 70 Francs Quel temps fait-il? Il fait bon. Il fait frais. Il fait froid. Il fait chaud. Il va pleuvoir. Il pleut. Le vent souffle. /Il y a du vent. (Il fait du vent). Le temps est nuageux. Le temps est calme. le ciel est bleu. Il fait beau temps.

dois dias, a senhora estar curada.

Portugus Como est tempo? Est bom tempo. Est fresco. Est fro. Est calor. Vai chover. Est chovendo. O vento est soprando. O tempo nublado. O tempo calmo. O cu azul. Est bom tempo.

Portugus Txi! Onde que voc vai? Eu vou a escola Tertulien. Sim, mas onde que voc vai? Ao Champs de Mars. Entre no carro, eu vou um pouco mais longe e o deixo l. Quanto custa a volta, motorista? O preo normal 7 gourdes. Voc tem moeda de dez gourdes ? No tem problema. Mas me parece que voc no de Port-au-Prince? De onde voc vem? Eu venho do sul. Mas em que regio do sul? Sou de Cayes. Desde quando voc deixou os Cayes?

Se y swa slman... E ki kote ou rete nan Ptoprens lan? Mpa rete Ptoprens, mrete Delma 42. Ki b kay ou ye, paske ou konnen mrete Delma 42 tou? Wo! Monch mka f pratik avk ou. Se domaj msoti depi katr dimaten. Mregrt mpap ka ofri w yon abnman. Men nou gen tan rive. Babay, na rancontre sou katye-a. 9) No hotel

Cest hier soir seulement... Et o habitez-vous Portau-Prince? Je nhabite pas Port-auPrince, mais Delmas 42. O se trouve votre Maison, parce que, savez-vous, jhabite Delms 42 aussi. O!, je pourrais mabandonner vous. Cest dommage, je laisse la maison 4 heures du matin. Je regrette, je ne pourrai pas vous offrir um abonnement. On est dj arriv. Au revoir, on se rencontrera dans le quartier.

Ontem E onde voc vive no Port-auPrince? No vivo em Port-au-Prince, mas na Delmas 42. Onde fica a sua casa, porque, voc sabe, moro no Delmas 42 tambm. Oh, Eu poderia ir com o senhor. pena, deixo a minha casa s 4 horas da manh. Eu lamento no poder ajud-la. J chegamos.

Adeus, a gente se encontrar no bairro.

Creole Bonjou, mte f yon rezvasyon. Ki non ou epi ki nimewo rezvasyon ou silvoupl? Mwen rele Chal Mondesten, nimewo rezvasyon na se 102. OK. Ranpli fy sila. Nimewo chanm ou se 226. Men kle a. Restoran na se anba adwat. Pisin nan se anba agch.

Francs Bonjour, javais fait une rservation. Quel est votre nom et quel est votre numro de rservation, je vous prie? Je mappelle Charles Mondestin, mon numro de rservation est 102. Daccord, remplissez cette feuille. Votre chambre sera le numro 226. Voici la clef. Le restaurant est au rez-dechausse, droite, la piscine est au rez-dechausse, gauche.

Portugus Bom dia, eu fiz uma reserva. Qual o seu nome e qual o seu nmero de reserva, por favor? Me chamo Charles Mondestin, e o meu nmero de reserva 102. Muito bem, preencha essa folha. O seu quarto ser o nmero 226. Aqui est a chave. O restaurante est no trreo, direita, a piscina est no trreo, esquerda.

10) Na alfndega Creole Eske ou ka montre mwen fy deklarasyon an silvoupl? Men li (men ni). Kisa oupote nan malt sa Francs Puis-je voir votre dclaration de douane, sil vous plat? Voici. Quest ce que vous apportez 71 Portugus Eu posso ver a sua declarao da alfndega, por favor? Aqui est. O que a senhora traz nessa

madanm ? Mgen rad mwen, ak af psonl mwen nan malt la, misye. Esk ou ka louvri l silvoupl ? Natirlman. Men ni. Tr byen ou mt fmen li koulye a. Msi, misye. 11) No restaurante Creole Gason, eske ou ka bonmwen yon meni silvoupl? Wi madanm. Men li. Banm yon vl dlo, silvoupl. Eske ou pare pou kmande madanm? Wi, mwen pare.Map pran z fri bouwe ak sosis, yon v ji zoranj ak yon tas kafe silvoupl?

dans cette mallette, madame ? Japporte mes habits et mes objets personnels dans cette mallette, monsieur. Pouvez-vous louvrir, sil vous plat ? Bien sre. Voici. Trs bien, vous pouvez la fermer maintenant. Bon sjour. Merci, monsieur.

mala? Trago as minhas roupas e os meus objetos pessoais, senhor. A senhora pode abri-la, por favor? Pois no. Aqui est. Muito bem, a senhora pode fech-la agora. Boa estadia. Obrigado, senhor.

Kijan dejene a te ye madanm? Dejene a se te koupe dwt. Mka gen resi a silvoupl? Msi anpil, map pote nt la pou ou. Ki kote sinema ki pi pre b isit la ye? Gen youn nan kafou a, adwat, l ou soti nan lotl la.

Francs Garon, puis-je avoir un menu sil vous plat? Oui, madame. En voici un. Puis-je avoir un verre deau, sil vous plat? Etes-vous prte commander, madame? Oui, je suis prte. Je prendrai, des oeufs brouills avec des saucisses, un verre de jus dorange et une tasse de caf, sil vous plat. Comment tait le petit djener, madame? Le petit djener tait dlicieux. Puis-je avoir laddition, sil vous plat? Merci beaucoup, madame, je vous apporte la note. O se trouve le cinma le plus proche dici? Il y en a un au coin, droite, en quittant lhtel.

Portugus Garom, eu posso ver um cardpio, por favor? Sim, senhora. Aqui est. Eu quero um copo de gua, por favor? A senhora j deseja pedir? Sim, j escolhi. Quero ovos mexidos com salsichas, um copo de suco de laranja e uma xcara de caf, por favor. Como foi o caf-da-manh, senhora? O caf-da-manh estava delicioso. A conta, por favor? Muito obrigado, vou trazer a conta. Onde fica o cinema mais prximo daqui? Tem um no canto, direita, deixando o hotel.

72

12) No telefone Creole Alo Edn! Bonsoir Marina, kouman ou ye. Mpa pi mal, msi. Mfk jwenn yon travay secret. Mkontan pou ou, mach. Kouman ou santi-w nan travay la? Map degaje m ladan l wi. Kouman patron an ye? Misye tchak anpil, men km mse moun ld ak disiplin mpa gen okenn pwoblm. Kouman patwon an rele. Li rele misye Derans Derans kman? Li rele Derans Kolnwa. Ala yon non manman! Enben, bn chans Marina. Kenbe pa lage. Msi monch, bn aprmidi. Salye tout moun lakay. Avan ou ale, banmwen nimewo telefn nan travay ou. Nimewo telefn nan travay mwen se 512-3436. E ou menm, ki nimewo telefn nan travay pa ou? Se 512-7890, men se yon nimewo ki na pn depi nf mwa. Francs All Edner! Bonsoir Marina, comment vas-tu? Assez bien, merci. Je viens de trouver un travail comme secrtaire. Je suis heureux pour toi, ma chre. Il te plat ce travail? Je fais de mon mieux. Comment est ton patron? Il est trs difficile, mais comme je suis une personne ordonne et discipline, je naurai aucun problm. Comment sappelle ton patron? Il sappelle Deux-Rans. Derans comment? Il se nomme Deux-Rans Colre Noire. Quel nom, oh la la! Et bien, bonne chance Marina, tiens ferme. Merci, mon cher. Bonne aprs-midi; salue la maisonne de ma part. Avant de nous sparer, donne-moi ton numro de tlphone au travail. Le numro de tlphone mon travail cest le 512-3436. Et toi, quel est le numro ton travail. Se 512-7890, mais cest un numro en panne depuis neuf mois. Portugus Al Edner! Boa tarde Marina, como voc est? Muito bem, obrigado. Acabo arrumar um trabalho como secretria. Estou feliz por voc, minha cara. Voc est gostando desse trabalho? Fao meu melhor. Como o seu patro? Ele difcil, mas como eu sou uma pessoa arrumada e disciplinada, eu no terei nenhum problema. Como se chama o seu patro? Ele se chama Deux-Rans. Deux-Rans como? Ele se chama Deux-Rans Colre Noire. Que nome, heim. Boa sorte Marina. Obrigada, minha amiga. Boa tarde; cumprimente todos seus familiares por mim. Antes de separar-nos, d-me o seu nmero de telefone no trabalho. O meu nmero de telefone no trabalho o 512-3436. E voc, qual o nmero no seu trabalho? 512-7890, mas um nmero que est com problemas h nove meses.

73

13) No guich do aeroporto. Creole Madanm, mta renmen achte yon tike ale retou Pou PtoprensMonreyal-Ptoprens, sil vou pl. Tanpri, mta renmen plas fent. Francs Madame, je voudrais acheter um billet aller et retour Port-au-PrinceMontral-Port-auPrince, sil vous plat. Je voudrais une place prs dune fentre. A quelle heure lavion dcollera-t-il? Lavion dcollera six heures du soir. A quelle heure lavion atterira-t-il Montral? Il arrivera dix heures prcises du soir. O puis-je enregistrer mes bagages et quel est le poids autoris pour eux. O est la porte de dpart, sil vous plat? Portugus Senhora, eu queria comprar uma passagem de ida e volta Port-au-Prince-Montral-Portau-Prince; Por favor, eu quero me sentar perto de uma janela. A que horas o avio descolar? O avio descolar s seis horas. A que horas o avio aterrissar em Montrral? Chegar s dez horas em ponto da noite. Onde posso fazer o check-in das minhas bagagens e qual o peso autorizado para elas. Onde fica a porta da partida.

A ki l avyon na ap vole ? Avyon an ap kite a size diswa. A ki l avyon an ap ateri Monreyal? Lap rive a dize diswa tapan. Ki kote pou m al anrejistre bagay mwen yo epi ki pwa yo otorizepou yo? Ki kote pt anbakman an ye silvoupl?

74

30. FRASES IMPORTANTES PARA O USO DIRIO 1) Comandos usados na abordargem: Portugus Pare No se mexa Mos para cima Abaixe suas armas Vire-se Vire para a direita Vire para a esquerda Deite-se de bruos Para frente No fale Quem o responsvel? Vamos! No resista Nada acontecer com voc Ande devagar Renda-se Ingls Stop Do not move Hands up Drop your weapons Turn around Turn right Turn left Lie on your stomach Move/Walk forward No talking Who is in charge? Let's go Do not resist Nothing will happen to you Move slowly Surrender Espanhol Detngase No se mueva Manos arriba baje sus armas Dse Ia vuelta Gire a Ia derecha Gire a Ia izquierda Tindase sobre su estmago Avance No hable Quin est a cargo? Andando No se resista Creole Rete Ia Pa bouje Mete men ou anl Mete zam ou at Vire k ou Vire adwat Vire agch kouche sou vant ou Marche Devan Pa pale ki moun ki responsab? an ale Pa reziste Pronncia Ret l Pa buy Met main u anl Mete zam u at Vire co u Vir aduat Vir a goch Cuch su vant u March devan Pa pal Qui mun qui responsab? an al Pa rzist Anyien pa riv u Mach dusman bay lyen

Nada le suceder An-yen pap rive ou a usted Avance Mach dousman lentamente rendirse bay legen

75

2) Cortesia Portugus Somos brasileiros Baixe as mos Voc est a salvo No tenha medo Voc Precisa...? Terminamos, permanea aqui V... para d-me. Onde est? Para que lado? Est longe? H estrada para.,.? H homens armados perto daqui? De onde vieram? Onde eles foram? Onde voc est ferido? Pode nos levar? Quantos? Que armas? Estamos aqui para ajud-los Ingls We are brazilian Lower your hands You are safe Don't be afraid Do you need ... ? We are done. stay here Go to .. for give me ... Where is .? What direction? Is it far? Are there roads to .. ? Are there armed men near here? Where did You see them? Where did they go? Where are you injured? Can you lead us to? How many? What types of weapons? We are here to help you Espanhol Somos brasilenos Baje ias manos Usted est a salvo No tenga miedo Necessita...? Terminamos permanezca aqui Vaya .. para dme ... Dnde est..? Qu direccion Est lejos? Hay caminos a .. ? Hay hombres armados cerca de aqui? Dnde los vieron? Donde se fueron? Dnde esl herido? Nos puede dirigir a ... ? Cuntos? Qu armas? Estamos aqui para ayudarlos 76 Creole Nou s brezilyen Desan men ou Ou an sekirite Nou pa bezwen p Ou bezwen .. ? Nou fini rete ia Ale ... pou Ban mwen. Ki kote .. ? Ki b? Eske li iwen? Eske gen rout ki ? Eske gen moun ak za'm nan zon nan? Ki kote ou te we yo? Ki kote yale? Ki kote ou blese ia? Eske ou ka mennen nou Konbyen? Ki za'm? Nau vni isit pou ede ou Qui cot u t w yo Qui cote yal Qui cot u bls l U ka m nen un? Combien Qui zam Nu vini ic pu d u Pronncia Nus brezillen Desan maln u U an scurit Nu pa besuen pb

Un fini rt l Qle pu Qui cote? Qui b?

Portugus Fiquem aqui Para trs Forme uma fila Um de cada vez Fale devagar Repita H um telefone perto? Al! At mais Obrigado

Ingls Stay here Move back Form a line One by one ou One at a time Speak slowly Say it again Is there a telephone nearby? hello See you later Thanks

Espanhol Qudese aqu Retroceda Forme una Fila Uno a Ia Vez Hable lento Dgalo de nuevo Hay un telfono cerca? Hola Nos vemos Gracias

Creole Rete isit F bak f yon ran On sl moun alafwa pale dousman redi sa ank Eske gen ou telefn isi- ya? Alo Na w Msi

Pronncia Rt ic F back F yan ran On sei mun alafua Pal dusman Rdsa anko ske gem u Tlfon ic ya? Alo Na u Msi

Portugus A ajuda estar logo aqui Tarde Munies

Ingls Help will be here soon Afternoon Ammunition

Espanhol La ayud estar pronta a aqui Tarde

Creole Yap vini d tale Apremidi minisyon kamyon gad jou Ls Asev Eksplozif Manje Bon Move Kilomt

Pronncia lap vini d tal Apre-midl Minson Camion gad Ju Ls Asu Ecsplozf Manj Bn Muv Kilomet

municiones Carro blindado Carro blindado para Armored personnel para transporte de tranporte de pessoal carrier(APC) personal Dia Day Da Leste Noite Explosivo Comida Bom Mal Quilometros East Evening Explosive Food Good Bad Kilometers Este noche Explosivo Comida Blen Mal kllmeros

77

Portugus Lanamento de foguete Abrigo Franco atirador Sul Tanque Caminho Vila Povoado gua Arma Oeste Sim No

Ingls Rocket launcher Shelter Sniper South Tank Truck Village Water Weapon West Yes No

Espanhol Lanzamiento de cohete Refugio Tirador emboscado Sur Tanque Camin Aldea-pueblo Agua Arma Oeste Si No

Creole Lansgrenad kay Frantir Sid Tank kamyon Bouk Dlo Zam Lwes Wi Non

Pronncia Lansgrnad Cay Frantr Sd Tanc Camion Buc Dl Za:m Lust W Non

3) Frases bsicas e expresses Portugus Por favor Tudo bem Muito bem, obrigado Sinto muito Desculpe Tenha um bom dia Bom dia! Tchau Grande Pequeno Certo Ingls Please Ok Ok, Thank You Sorry Excuse me Have a nice day Good moming Good bye Big Small Right Espanhol Por1avor Correcto, conforme Bien, gracias Lo siento Disclpeme Buen dia Buenos dias Adis Grande Pequeno Correcto Creole Tanpri Oke Oke, msi Regrt Eskizem Bom jounen Bonjou Babay Gro ou Gwo Piti Rezon Pronncia Tanpri Ok Ok, msi Regrt Exkizm Bon junen Bon jur Babi Gro Pit Rezon

78

Portugus Errado Bom Mal, ruim Negro Azul Verde Vermelho Branco Amarelo Menino, menina Famlia Parentes

Ingls Wrong Good Bad Black Blue Green Red White Yellow Child Family Relatives

Espanhol Equivocado, ncorrecto Bueno, bien Mala, deficiente Negro Azul Verde Rojo Blanco Amarillo Nino, nina Famila Parienles

Creole Ant Bom Move Nwa Ble Vt Rouj Blan Jn Ti mouo Fanmi Fanmi

Pronncia Ant Bom Mov Nua Bl Vr Uuj blan Jon Timn Fmi Fmi

Portugus Refugiado Para cima Para baixo Esquerda Direita Aqui Ali Em frente Perto Longe Base

Ingls Refugee Up Down Left Right Here There Straight forward Near Far Base

Espanhol Refugiado Arriba, para arriba, hacia arriba Abajo, para abajo, nada abajo Izquierda Derecha Aqui AlI Directo, recto Cerca Lejos Base 79

Creole Refijye Anro Anba Agch Adwat Isit Laba Devan dwat Toupre Lwen Baz

Pronncia rfiyi Anr Onba Agch Aduat isi Lab Devan, du Tu-pr Luin Baz

Portugus Barracas, Quartel Acampamento Casa Campo de aviao Porto Estrada de terra Estrada asfaltada Ponte Carro Avio Barco

Ingls Barracks Camp House Airfield Harbor Dirty road Paved road Bridge Car Plane Ship

Espanhol Barracas, cuartal Campament Casa Campo de aviacin Puerto Camino de tierra Camino pavimentado Puente Auto Avin Buque

Creole Kazn Kan Kay Teren avyasyon Waf Rout ante Rout asfalte Pon Machi'n avyon Bato

Pronncia kazn Kan Kai T rain aviazion uf Rut ant Rut asfalt Pon Machine Avion Bat

Portugus Reboque Gasolina Barraca rvore Vilarejo Caminho Quadra Fronteira Montanha Floresta Vale

Ingls Trailer Gasoline Tent Tree Village Path Square Border Mountain Forest Valley

Espanhol Remolque Gasolina Tienda de campaa rbol VIla Senda, camino, pista, trayectonia Escuadra, Quadrado, plaza Frontera Montaa Bosque, selva Valley

Creole Trele Gaz Tant Pye bwa Bouk Chemen Viaj Fronty Mn Rakbwa Vale

Pronncia Trel Gaz Tont Pisoua Buk Chemen

Fronti Mon Rakbua Val

80

Portugus Colina Praia Costa Lago Mar Campina Rio Rocha Dia Hora Minuto Semana Agora

Ingls Hill Beach Coast Lake Sea Meadow River Rock Day Hour Minute Week Now

Espanhol Cerro, colina Playa Costa Lago Mar Pradera Rio Roca Dia Hora Minuto Semana Ahora

Creole Timon

Pronncia Timon Plach

Lakot Lak Lam Savan Rvye Wch Jou L Minit Semn Tousuit

Lakosl Lak La mer Savan Rfv Rch Ju L Minit Semn Tusuit


.

Portugus Depois Segunda-feira Tera-feira Quartafeira Quintafeira Sexta-feira Sbado Domingo Ontem Hoje Amanh

Ingls Later Monday Tuesday Wednesday Thursday Friday Saturday Sunday Yesterday Today Tomorrow

Espanhol Despus Lunes Martes Mircoles Jueves Viernes Sbado Domingo Ayer Hoy da Maana

Creole Pita Lendi Madi Mkredi Jedi Vandredi Samdi Dimanch Y Joda Demen

Pronuncia Pit Undi Mad Mecredi Yed Vandredi Samd Dimanch i Jod Demen

81

4) Exrcito /armas Portugus Artilharia Granada Lanadorde foguete Mina Morteiro Campo minado Jeep Canho Mssil Pistola Fuzil Ingls Artillery Granada Rocket launcher Mine Mortar Minefield Jeep Cannon Missle Pistol Rifle Espanhol Artillaria Granada Lanzaderde cohete Mina Mortero Campo de minas Jeep Caon Misil Pistola Fusil Min kan-no mtye Teren ak min Djip Kan no Misll Revolv Pistol Fizi Creole Atiyr Grenad Pronncia Atiyr Grnad Lans grnad Min Kanon Motie Tren ak min Jip Kanon Misi Revolv Fiz!

Portugus Fortaleza Comandante Inimigo Amigo Oficial Soldado Motorista Guarda Mecnico Mensageiro Piloto

Ingls Stronghold Commander Enemy Friend Officer Soldier Driver Guard Mechanc Messenger Pilot

Espanhol Fortaleza Comandante Enemigo Amigo Oficial Soldado Conductor Guardia Mecnco Mensajero Piloto 82

Creole biskad Kmandan Lenmi 2anmi Ofisye Slda Chof Gad Mekanisiyen Misyon Mesaje Avyat

Pronncia

Comandn Len m 2anm Ofisi Sold Chol Gad Mcanisien Mision Mensaj Aviat

5) Perguntas Portugus Algum fala..? Eu no falo Creole Francs Ingls Espanhol Qual a sua profisso? Onde voc serve? Portugus Em que grupo voc est? Responda as perguntas! Qual o seu nome? De onde voc vem? Voc est Entendendo? Eu no estou entendendo. Quantos, quantas? Repita! Onde est sua unidade? Ingls Does anyone speak .. ,? I don't speak.. Creole French English Spanish What is your Job? Where do you serve? Ingls Which group are you in? Answer the questions! What's your Name? Where do you come from? Do you understand? I don't understand How much/ many? Repeat it! Where is your unit? Espanhol Alguien !labia .. ? (yo) no hablo. Creol Francs Ingls Espanol Cu es su trabajo? Dnde sirve? Espanhol En cul grupo est? Conteste Ias preguntas! Cal es su nombre? De dnde viene? Entiende? No entiendo Cunto (a) cuntos, cuntas? Repita! Dnde est su unidad? Creole Geo meun Ia k pale? Mwen pa pale Kreyl Frans Angl Pan-yl Ki lravay ou f? ki kote ou sevi? Creole Nan ki group ou ye? Repon'n kesyon yo! kman ou rele? Moun ki b ouye? Ou konpra-n? Mwen pa konpra-n konbyen? Repete-li ! Kote rejimam ou? Pronncia Jan mun qui pale? m pa pal Creil Franc Angl Panil Ki trava i u f? Ki kot u sv? Pronncia Nan ki grup u y? Rpon kesion yo komn u rl? Mun ki b u y? U conpran? muen p conpran Conbin Rpt li Kot ryma u?

83

Portugus Venha aqui! Venha comigo Leve-me Siga nossas ordens Siga-me Espere aqui Deixe-nos passar Entre na fila Rpido Devagar Portugus Mexa-se Pare ou atiro No se aproxime, mantenha distncia Fique onde est Deite-se Levante-se Cuidado Abra Feche Voc tem uma arma? No atire

Ingls Come here! Come with me Take me Follow our orders Follow me Wait here Let us pass Line up Hurry up Slow down Ingls Move Stop or I will shoot Keep away Stay where you are Lie down Get up Watch out Open Close Are you carrying a weapon? Dont shoot us

Espanhol Venga aqu Venga conmigo L1veme Siga nuestras rdenes Sgame Espere aqu Djenos pasar Frmese Dse prisa Disminuya Ia velocidade Espanhol Muvase, desplcese Alto o disparar No se acerque mantngase a distancia Qudese donde est Tndase Levntese Cuidado Abra Cierre Lleva un arma? No nos dispare 84

Creole Vini isit! Viniavm Men-nen mwen Swiv ld nou ba ou Suiv mwen Tan-n isit kite nou pase F yon ran F vit Ralanti Creole Deplase Rete oubyen map tire Rete Iwen pa avanse pipUs Rete kote ou ye-a kouche Leve Ft atansion Ouve Femen Ou gen zam sou ou? Pa tire sou nou

Pronncia Vin ist Vin avm Mnmuen Suiv ld nu b u Suiv muen Tan n ist quit nu pas

Fvt Ralant Pronncia Dplas Rt ubien map tir Rt iuen pa avans Pi plis Rt kol u l a Cuche Lv Fl atansion Uv Fm U jenzam su u? Pa tir su nu

Voc est preso No tenha medo Tudo bem, no h problema

Vou are a prisoner Don'l be frightened Ok, no problem

Est prisionero No tema Est bien, no hay problema

Ou seyor przonye Ou pa bezwen pi Dak pa gen

U s yon przoni U pa bezuan p Dc pa yen problem

85

Respostas dos exerccios: Exerccio pg 15 1- Escreva em Creole as palavras abaixo: A coisa bagay la Sim No wi pa

Pouco, pequeno piti, li Pessoa L moun la

Pgina paj Poder kapab, ka, kab

2- Escreva as frases abaixo usando a forma correta do verbo dar D-lhe Bay li Eles do Ba li Ela d Li bay

D-lhes Ba yo D-nos Ban Nou 3 Associe as palavras correspondentes abaixo: a) Pouco b) Pgina c) Algum d) Poder e) A coisa f ) Ns g) Ela h) Sim i) No j) Para ( e )Bagay la ( d ) Kapab ( f ) Nou ( h ) Wi ( b ) Paj ( i ) Pa ( g ) Li ( j ) Pou ( a ) Piti ( c) Yon poun

86

Exerccio pg 28 Escreva em Creole as palavras abaixo: Comear kmanse Vinte Igreja ven legliz

Ferir, machucar Blese Quinta- feira Loja Minha casa mkredi magazen kay mwen

O cachorro deles chen yo a Homem Comprar nonm achte

Traduza : O casa dele O cachorro deles Os cachorros dele Meu cavalo grande kay li chen yo a chen li yo gwo chwal mwen ou gwo chwal pa mwen ou gwo chwal pa m

para ela, no para voc li pou li, li pa pou li Exerccio pg 34 1. Traduza as sentenas abaixo usando o comparativo: Ele digita melhor que Pierre. Li tape pi byen pase Pierre Voc tem mais do que eu. Ou genyen plis pase mwen ou Ou genyen plis pase m Choveu mais hoje do que ontem. Li f plis jodi a pase y Michael mais velho do que voc Michael pi gran pase ou

87

Exerccio da pag 54: 1. Transforme as frases abaixo para o tempo passado: Yo ale legliz Yo te ale leqliz Medam yo genyen bl zoranj. Medam vo te qenven bl zorani. Li travay Li te travav Nou vini ak chawal nou yo Nou te vini ak chwal nou vo. 2. Reescreva as seguintes frases, colocando-as na forma negativa. Gason an vini jodi a Gason an pa vini iodi a Fr li va vini jedi Fr li pa p vini jedi Mwen ap pale Mwen pa p pale

88

Exerccio pg 56 1 - Sublinhe as palavras que podem ser usadas na forma contrata nas seguintes sentenas: 1. Kay pa mwen gwo. 2. Yo pral vini demen. 3. Mwen vle w kay pa li. 4. Nou achte li nan gwo magazen ano 5. Li pa ap ale lekl jodi a men li va ale demen. 6. Mwen kapab f li. 7. Yo va vini tan-zan-tan. 8. Nou va bati kay pa ou ansanm. 9. Li te vle dis zoranj men mwen pa te genyen dis. 10. Yo pa te kapab rale li. 2 - Reescreva as sentenas acima usando as palavras em forma contrata onde for necessrio:
1. Kay pa m' qwo. 2. V'a vini demen. 3. M' vle we kay oa 1'. 4. N' achte I' nan qWO maoazen ano 5. Li p'ap ale lekl iodi a men I'a ale demen. 6. M' ka f 1'. 7. V'a vini tan-zan-tan. 8. N'a bati kay pa w' ansanm. 9. Li te vle dis zorani men m' pa t' oenyen dis. 10. Yo pa t' ka rale 1'.

3 Transcreva as sentenas acima para o Portugus: 1. Minha casa grande 2. Eles viro amanh 3. Eu quero ir para sua casa 4. Ns compramos em uma loja grande 5. Ele no foi escola hoje, mas ir amanh. 6. Eu posso faz-lo 7. Eles viro de tempo em tempo 8. Ns construiremos sua casa juntos. 9. Ele/ela queria 10 laranjas, mas eu no tinha 10. 10. Eles no poderam pux-lo

89

BIBLIOGRAFIA: O contedo da gramtica foi pesquisado e traduzido dos sites abaixo relecionados: http://www.cal.org/co/haiti/hcreole.html
H TU UT H

http://www.ebenezermissions.org/GrmBasics_nn4.html http://www.geocities.com/frenchcreoles/kreyol/
H TU UT H

http://en.wikipedia.org/wiki/Haitian_Creole_language#See_also
H TU UT H

Nota: O contedo descrito neste manual relacionado s vogais, consoantes, numerais, artigos, advrbios, adjetivos, comparativos, fruto das pesquisas dos intrpretes de Franes dos 4, 5 e 6 contingentes do Batalho Brasileiro de Fora de Paz no Haiti. O udio foi produzido atravs de um trabalho de colaborao da capito Smara, intrprete de ingls do 7 Contingente, pelos intrpretes haitianos Emmanuel Joseph, Lafortune Jean Pierre, Michael Ferry Antonie J C e Wils Mathias Cherubin.

90

91

Você também pode gostar