Você está na página 1de 30

gerais 15,1 Caractersticas dosartrpodos

O filo Arthropoda (do grego rtmt, ti cuo,e podos,p, pata) reneniais dota ,iculadaspor dosde esqueeto extemo e ptts juntsmveis.Os artrpodos nis conecidos (caranguejos, crnaes etc.). soos crustceos (aranhas, escorpies etc.)e osinos arcndeos etc.).O filo Arthropod stos(moscs. baratds Sde inse rene maisde I nilho de espcies. q!se900 m esp tos,por exempo, existem ciesclogds.

o grande nmero de espcies. a abundnci de indivduos em cda uma delas e a enore di vesidade de habitts colocam os arpodos enmais bem-sucedidos tre os organismos doplne(Tig. t15.l)

co?oral bsic Organizao


Como os neldeos, os arpodospresentam metmeria, ou seja,tm o co?o orgnizdo en metnerosou sllgnentos.Na moidos apodos,entretnto.a metameri evidente pens ns fasesembionftias. Nos arpods adultos,o coryo formadopor trs paes bsi

cs- cbe,trx e bdome . originadasa par de metmeros qe se fundiram.A cbea cleum inseto,por exempo, fomada pelatuso de seis metmerosEm rpodos comooscrustceose racndeos. a cabee o trar tambm se Iundemdurante o desenvolvimento embrionio,originando umeslrutura denominada cfalotrax.(Fis. 1s.2)

rgurc 5.2 Nos ortpodos, d disiino enhe osmef- rom, ro deconerdo evolu, oo desempenho dos meros lend que moisvoriodds o desopor*er noose oduho, umo vez nes: locomo, copturo d presos, vrios deles s tundm porc omor os pqrtes bsicos iriiurco, suco de olinenic,limpezo do corpo,rdocopo: coh.d, lorcx e obdome. Em olsunsftpo cepo de eslmulos elc. Os ondicesdos insetos e ds, o cobeo eo lrox lombm seturdem, oriqinordo ds o.ocnid@s (unnromosos), so simples enqlanto o cetu drcx.AsoiJsmoshdm doisesrosios d; de*n- os do cdmor (bromoss). $obiturcods o rmo volvimenio de uminslo, d mosco wreieirc,notose de "Uniromo", nom do subilo que englobo os inseios, (direirol. lovo {esquerdo)e noo* oduho derivd xoiomnl do faio de s insetos opresniorem
opndices unnromosos.

rguro 15.3 Os opndices dosrirpodos seodopb

,\pn'ic.\ rrr clados


posscardio dtroge.ado, a quitin. prorege os

Os artrpodosse caracerizm por presen rgos intemos e fomece pontos firmes para a l pndics corporaisrticulados, especili fixao da muscuatu,o que permite grande zdos nasmaisdiversas funesi andar, ndr, eficinciana movimenro. (Fig. 15.4) obter alimeno,perceberestmulosqumicos o nccnicos, copnlr etc.(Fis. 15.3) l,lrdac 0escionr0
Para crescer, um artrpodo precis abndonar o exoesqueelo e produzir uln maior, O corpo dos apodos revesdoexlemr aJustado ao novo tamnho do co?o. Essa"tromentepor umaamduresstente. denominad c de c.!ca". que os cjentisis denoinam exoesqueleto(do grego exos,foa. exGro). O muda ou ecdise.ocorre perodicmcnredufanexoesqueleto, constitudopor protenas e por um 1e vida do animal.

L\oesquerero

244

escopio; Figuro15.4 Ao lodo, esqoerdo, direiio, corongueio Ambos imexoesquel qlitinosos, d. usi_ los exlernos cqrocteristico vo do iloAdfiropodo. A mde prcregd cr pontos de oplo po, o exoesqleleio ornece

Durantc a nrudaa epiderncsc solm do ero elqueleto c um novo exoesquelelocomea a ser produzido sob o antigo. Qundo o novo tcrninade se for, o exoesque exoesqueleto eto antigo se rompe o ongo do doso e o nimal sai de dento del.Por serflexve, o exoesqueeto recm-formado pemite que o colpo cresaduranteum curto peodo de tempo. Depois disso o exoesqueeto endurecee o crescr(Fis. ls.s) mento cessa.

e classiicao 15.2 Diversidade dosartrpodos


O filo Arhropoda dividdo, por alguma! no,l ema,. dn,r..ubhl o5:C ru\t. l : r* rfi cJne. ,i -r' . r * :^ er... (-hel i cert! pr. \ e Unirrni ir'ld anhr.. e.corTio('. ,i.Jrn\ .io.. quJopnJ,e Jipn|"J, A. princ.odr.cbrctestcas levMs em conta ness cassico .;o a orgni /o do corpo., nmeroeti po.dr pndice..e a presen$ e nmerodenlens. "

Crustceos
por lgns o subflo Crustacea. considemdo os uma clsse.rene os camare!. as lgosts. lagoslins.os caranguejos e as cracas,cntre outos, lotaizandomis de 26 miespcies. A Tai oi d do. cru.rdceo' rem o corT' ' Ji \' doi \ d rdoen cfl otrd\e bdomee dpre' enr p resd( nten..O e\oe.queeroqui ri no.o !e i .' . Jr' ' ub{nci r. cacJr d menre e i mp cgnddo o que o tur rgdo. umexo ocmo)mostro Fisurols.s Afolo( esquerdo, eto de cgo'ro o'esoo Lmoro p a c esqre 'ozo qoro o obondonou po.q crescer/ do rmon_ em segu moior Os ort.opodos l'(o- o dooJl'o soesqLele'o N o sroi coo e .o e-" el eo" o ' o' * ,e' drroreoudo represento desconi_ o cres.imenls curuoem vermelho pelos l foixos emosoopontodos nudosortrpodos. .erosde*o om o. perodospqmudo ondeo orimo s' or'lid., olle( qLeLm rovo exoesqJeeo creic pre_ o creimentoconinuo cuwo em ozul represenro 5 e '" m mJi l se.pei e.deo.i no 5 i l L,i rdoto

No<imir

EMPO

,lu to

245

Quelicerados
masconhecidos do subfOs pesentntes qeconstuem lo Cheliceta soos rcndeos, a principalclasse do subfilo,aArachnida. A cascrrpse Aachnidnearnhas. escotpies, tos e caros, totalizando maisde 60 mil espcies. A maioiadosaracndeos temo co?odjvidiquatro do eln ceflorar e bdome.apresenta paresde pfse no po6s ntens. sem Quase pre possuemum pa de quecers. estuturs adas queparticipanda capura de limento.

Origem e evoluodos artpodos

Os artrpodos tm esteitas relaesde prentesco evolutivocom os neldeos. Alguns cientistasacreditamqueesses dos filos descendem de um mesno ancestra,enquantooutros achamque os arpodos se o ginm de um grupo prirnitivo de aneldeos. A maior evidnciadas reesevolutivs enlre aneldeos e artrpodos segmento metamric do corpo. Atrpodosprimitivos hoje extinlos apesentavm, nasfasesduts,o corponitdamente dividido em segmentos seme hntes. Apesar de no ser tao evidente nos ' Unirrmeos:insetos, adutos atuas, devido espetpodos fuso e quilpodos e diplpodos meta ciaizaodos segmentos, a organizao O subfilo Uniamia ene as classes Insec- mrica estpresentens fasesembionriasde (Fig. 15.6) ta. Chilopoda e Dipopoda.totalizandocercade todas do grupo. asespcies 1 nilho de espcies. os insetosconstituema classenais diversi 1cadado fo, e lguns de seusepresentantes gafnhotos. comuns somoscas, mosquitos, ba rtas, as, formigs, belhas, ibulas ejoamnhs,entreotos. Os insetostm o corpo dviFiguro15. Os hilod;do em cabea,trx e bdome,ts pars de = patas e um par de antns. Os diplpodos e os quilpodos tm corpo 00 e 250 milhs de vermifome e muitasptas.sendoPo ssogenericamentedenominados miripodos (do grego flrya. inneros,milhares.e podor p, pt). Exemplosde quilpodossoaslacraiase centopias;exemplos de diplpodos soos piolhos (Tab.1s.1) de-cobr.

Tobelol5.l Closrifico ddsddrpdos odolodoneste ivrc.

246

dostrpodos, so esOsapnces aiculdos trutrras homlogs. isto, tnorigemenbrionia ididePrentesco evousemelhae. lssorefora os !ndices s tivo entear!6podos e areldeos: podemter se onginado dosparap{idos rtropodos polquebs deanedos ancesis.

Alm das semelhanas estruturais e em hiptese briolgicas, do parentesco evolutivo entre aneldeose rpodos reforada pel existnciade m fio dnimal - Onycophora com cractestics ntidamenteintemediias

f-i.,lr t,,,i1;.1.' ....,.,'.


inlermedirias do anldeos apresenlam caaclesticas Os onicoros do gupo prtencem ao gos principais represenlantes e de arlrpodos. acacioi. neroPeripatus, com uma6spcienativado Brasll,o Peripatus Os onicoros tm corpolongado, ent 5 e 10 cm de comprimnto, presd papeleaveludada, e numerosos de cor mromou acinzenlada, que terminam gaas aidas,O nome tas curtase grossas, em pequenas portdor), do fllo, Onycophoa (do gego onychos, unha,garra,e p,toros, rr-s xtamnte presena dessasgaras. Na cbdos onicforos exisleum par de antenase um par de papilas secetoras de muco,com as quaiso animlpode lanaum jato gose capturm so carnvoros meno,que imobiliza as presas.Os onicforos qudevoram cono auxlio de denisquilinosos insetos, vermese lesmas, e alados, um grupomuitoantigo.Os sseisindicam Essesanimaisconstiluem poucomudounos ltique a organizao bsicado corpodos onicoros apnas70 espmos 500 milhesde anos.Atualmente so conhecidas em loests lopicaisda muitopartculares, cies, que habitamambintes Afica,Asia, Austrliae Amricado Sul. O fato d eslaemamplamnto dislribudos lev os cientists a pensarque essesnimaisi oram muito comunsno passado, Sua cutcula, doladade pouc Os onicoros vivemem locaismidos. quitina, secosos Nosperodos no impernevel comoa dos atpodos. animaisvivemscondidos em buracosna terra ou sob troncospodres na oganiza anldeos aparecem As semelhanas entreonicforos pof constiludo sob a ple,no sislemaexcrtor em camadas omuscula, As semelhanas com os nelrdios e na esulura dos goseprodutivos. lraabefto e o sislmrespiratio anrpodos so o sistemaciculatio queal. (Fig. Q15.1-1)

!ilo

FigurdOl5.l-l Oe onicoros opresenlom corccterhlicos que os oproxmom ton|odo5onelideos cono dos ortpodos.

247

15.3 Aspectos anatmicos e fisiolgicos dos artrpodos


muscular Sistema
A nusculaturadosarpodos de bastante por senvolvida; a partecomeveldo camaro, principalmente por ms exemplo, constituda Os mscuosse fixan na pae interna do exoesqueleo e tuncionamem antagonismo. a atuaode mscuosanlagnicos, conjusadaao exoesqueeto gido, quepemtea grndevariedade e eficinci dos novimentosdos arpodos.(Fig. 15.7)

Figuro 15.7 O$ insetos von groG mkulos onldgncos situodd dnhodo lrox,que lhspermiiem boieros ososmilhores de wes porsesundo.

Sistemadigestivo
Figuro 15.8 Dirersidode dosoporelhos bucois de inseapore h lmbdorsugodor r,os. de borboleto, lAl O sistemdigestivo dos arrpodos comsusornctor doslores.lBlApopeto.A bocasitu-se em posio venhale, em odadodo lombre rlhomostgodorsugodor de belho melifera, odopto' queauxiliama a1i- do ionlod mosligqo tono dela.existemapndices e monipu odectuqunto mentao. Osapndices bucais vanam nasd;ver suco dos flores. picodorsude nrcror lc) Aporelho sasespcies de acordo com o tipo de aliment sodordepercdio, odopbdo peruroo do pele do de fluidos hospedei e suco coryorois. o.(Fs. 15.8)

244

extracelulr. A digesto dosartpodos queatuam nacvidde intestinal so As enzimas seetadaspela parededo tubo digesnvoe por e os ecos rgosanexos. o hepatopnceas gstricos. soabso idospelasclulsda Osnutrientes paedeinrestinae aingemo sangue. de ondese distribempeocorpo.Restosde alimentosnopeonus. digeidos soeiiminados

que se projetan da superfciede certsregies de guaentrc os fiamentos A circuo banqais permite que o gsoxignio dissoviparao sangue. do na guadifund-se O gscpesente no sngue, por suavez,difunde' bnico separaa aguo edor, Respnrio ndqueal

os insetos. os quilpodos, os diplpodos. 1 gunscanaparos por e agumas anhas respiram sistena ciculat meiode trquis. Os artrpodos aprsntam Esas sotubos ranificados. tu cujs extremidades rio do tipo beo ou lacunr. H um corao tingen'paticmente todas quebombeia as pes do organismo. bular,localizadoemposiodorsa, O sistem trqueal se dsaririas.Es- comuniccom o a tmosfricotrvsde mio sangue,ou hemolinfa, a1vs rasse abremem espaos ent os tecidos,as he- nsculas burs ou porosexistentes n supera fcie do corpo,os espirculos. moceasou lcuns sngnes.Ds acunas dasveias. hemolinfarctomao corao atavs possuem, Alguns nsetos aind,coraes Re\tr!o ll01r( ra que ajudama bombear hemoo" scessorios estutns Muitos rcndeos apresentam pa os vsosdasextemidadesdo copo, prtidenominadas pulmesfoiceos, respiratrias culamentepsra sasas. e em comu A funoda henojnfvar nos feentes loczadosno interiordo abdone por exempo,aln ncocom o exterior atravsde uma pequena atrpodos.Nos crustceos, e excrees celulares, de transpoa nutrients os pulmesfoliceosso formadospor quetransporpigmetos espridos elapossui irigado por capilad hemolina rrun\po, minasde tecido altamente lamga.e..Janosin"ero.. que penetra O a atmosfdco osga.es circulan res sangneos. Jpenas nulrienle\ e e(ceoes. por umaredesepaadr. quetica em comunica pela bertuarespiatriacirc entre as lmia hemoinf e del ecebendo nas, oJ(igenndo gscarbnico.

Sistemacirculatrio

Sistemarespirtrio
O ' r ' t em d es prra to ri \a o rj t n ^ q d i fe re n re . grupo. de anopodo'. relendoa udprdo do. d rl e ren e' m bienr e 't\r5 . re m \ ri p o sd e s i \l e mr respiairio nos podos: J' br nqui|. a d p r d o re ' p i rd oe rn meio lquido, present nos crustcesi b) trqueI, adaptdo espirao area, preenre no5 inseros.quilpodos.plcjpodos e em algunsaracndeos; c | ffolraque|. adaphdo recpiracioaer. presente nos arcndeos. Respj'4io brmquial

Sistemaexcretor
gr O sistema excretorvaria Dosdiferentes posde artpodos e podeserclassificado em trs tipospdncpars: a) glndulas antenais (o elnduas vernosustceos; des), presentes de nosinseb) tbulos Malpighi, presentes em guns aacndeos; tos e pesentes nosaracdeos" c) glndulscoxi6, Cnduds antonuis

A excreodos crustceos est cago de um paf de glndulas antenais. {mbmconheO . c u' r ac eosr e .p i ' .m J r v e ' d e b r n - cidas por glnduas vdes. As glndulasvere deemovem as ex quias. drgo' re.pir.rnrios :ddplddo' ao meio desfiltram a hemon1 aqulico. qs branquia\'o e\rrurrd\ filamenro crees,eliminando-satrvsde um poro exsd.. decadase dlamenre irigdds de 'angue. crcto qreseabeDabsealnlen.

249

l ibLr o\.1 rl .g h \rl Os tbulos de Mlpighi. presentes eminsetos e em agunsracndeos. so lubos finos que pac' da regio mediana do inlestino e ficam meguhados nr hemocela, em contato direto com hemolinfa.Os buos de Malpighi filrrm hemolinf e dela renoven s excrees. con duzindo-aso intestino,de onde seroeimin dasluntamentecom as 1zcs.

(iinrL lr\ r!\rrs As glnduas coxais sorgosexcretores tpicosdos amcndeos. g]ndulas Essas selocalizm no cefotrx e se abrempaao exteror atavs deporoslocizadosjunto base daspaAs glndulas coxis so luncionalmenr equvlentes s glndulas anrenis dos cu (Fie.15.9) ceos.

Porc9nildl

Fsuo15.9 Anolomio d trsepresentnrs (Aj Crusrceo. (B)Inseio. do ilo Arihropod. lC)Arocndeo.

250

Sistemasnervosoe sensorial
fornO sistemanevoso dos artrpodos do por um gnglio cerebrl ligado a umacadeia ervos ventral. O gnglio cerebal,localizado na cabea,resulta da tuso de vrios gnglios menores e sega a Lma cdeinervosquepercolre ventralmente o corpo.Do gnglio cerebral patemnevosqueconectam e d cadea nervosa o sistemane oso aos mscuose s esfuturas O sistemasnsoril dosadpodos muito H estrunrms sensoriats especildesenvovido. (tato), zadas na captao de estmosmecnicos qumicos(ofto e pladd), sonorcs(audio)e (viso). lumnosos Tat0 esta carO sentidodo taro nos artpodos go de plos tteis, presentes em diversaspaes pEsses do corpo,princpalmente nsantenas. los estoligados neflos que evam as sensesde toqreao sistemnervosocentral. 0lf,loepaldar desenvol Osartrpodos tmolfto e paadar vidos e so capazesde detecta e discriminar qumicas quantidadesmnimas de substncias m suspenso na g! ou no ar. Isso pemte ocliz fontes de alimento e disciminar o mbientepeocheiro ou peogosto. socapazes de secomuniMlritos rtpodos da de substncias odorferas ca atrvs emisso de feromnios. Em certas espcies denondas capaz de delectar o cheira maiposasi o macho gandos de dislanca. da lmea a qujlmeos qunico pelo de seus feromios. at ela rsto quein'eLos sociais com{' Os ciensla' acredin e {ormigc recoecem os membrc'de asabelhas suaconipor meio do olfato. Audqo o. rpodo socapares de per.eber.on. po meiode pelo.especiai(. di.ibudo'pelo pelo.crplamond''onora\decercorpo.Esse' \on' produ/idorpe raslreqncias. derecrJndo por inimigo'ou por ind\rduos do la. prera". (Fig. 15.10) sexooposto.

sensodis do, odrpodos so Fisuro 15.10Osplos A obundncio copozsde @pirr cheirc!e vhroes. d losnos onlnos deemocho de pemilonso, pr |omo-o nrndmenle sensEl coplo dos exemplo, prcduzidos peloboter zomhidos dososos dosmeos. Muitos inseospossuem rgosuditivos por uma membana o tmconstitudos esticada, pano,queviba em resposta feqncias a cens A vibraodo tmpanoestimuacelos sonoras. nervos,qe aertamo sistema nervosocentrI. \t\o estmulosluminoOs trpodospercebem por sos meio de trstipos de rgosvisuais:ocelos, olhos simples e olhos compostos. ntensidade e a dneo Os ocelosdetectam da luz, rs no socapazes de forrnrimagens. pesentes emcertos Esto crustceos e nos;nselos. possuem Osaacndeos decinco a oito olhos simples,dotadosde cristalino e capazes de fo' A preciso m imagens, com quece1s aranbas captu.amsuspess evelaum aguado sentido de viso. os olhos compostossofomadospor miomtlharesde unidadesvisusdenomnadas tlios, cadum dotadode cmeae cristalinoprquecdaomadio capteimaprios.Acredit-se gemde umapateda cenaobsevda e a transmita o sstemanervoso,que compeas itragens paciis de modo a produzi um imagem total bem definida. O oho compostode um insetotem lta capacidde depercebermovimentos. Experincias que o oho de um mseto cpaz demonstram po de detectamais de 300 lampejosuminosos enqanro o olho bumano detecr. no segundo. visodas mximo. 50.Os inseros m excelene radiaoultracores e mtos podem:enxergar (Fig.15.11) insvelaosnossos olhosr vioet,

251

Figurol5.l l O olhcomposio dosqrlr podo5 por mihore5 de !nidod* formodo

15.4 Principaisgrupos de artrpodos

como as ctacrs, pc't H cruslceosssses n viven fixas a rochs. conchas, exemp1o,.ue subnersos. J deir e diversosoutros substraros e lgostrs cninhm no fud{) os siris. canrrcs Crustceos viven en locason minho. e glnsespcies enlendas no lodo ou naareia. pcaente Os crustceospesetm s seguintesca capzcs dc cregar guanas II caranguers brnquiiis, o quc lhcs pcnite supoar a) corpo dividido em cefalotraxe bdonei cmrs teleslongos peodos for d gua. Crustccos b) dois paresde.nlcnsl c) rpndices oconotorcsno cefaotrax tres conroos tatuzinhosde jardim vive penas sob de alta umidade.escondidos em anrbientes (Fis. 15.12) peas ou loncos apodrecidos. Hrri1 hLitu vaiam entreos crs Os hbitoslimentares vive en ambientes tceos.As crcas,pof erenpo. so aDjaisfil A nori dos crustccos aquticos,marios ou dc gua doce. Existem tadores.alinrentmdo'sede paculas etirrds da gua. Certos crustceosso hebivoros.a poucN especres renesrres.

=
I

: -

figrd 15.12 Divenidode d crlsi. cec. (a) corcngueomorlnho.(B) Cooroquevivenkeosrenc!os (C)Losos dewq qnmono-do-mqr. d cimo).(E io. (D) crccos (vistos Toluzinho-de-iordim, !m dspoucos

252

(ocicoi mentndo se de a1gas. Outrossocarnvoros. pendioes rentandose de nimaisvivos ou de cadveres.Oscamares. porexemplo, alimentam-se de O trx do camoe de vrios outroscrus, detritosorgnicos em gea1. tceos ormadopela fuso de oito segmentos. Os ts primeirospossuem, cadum, urn pa de Ipoincir croSi0r 0coonmic! apndices denominados maxilpedesl como o nomeindic, esses apndices so"patasma{ilaOs crusiceos nicoscpicos. denominados res",cuja fno manipl o aliento,pasgenericnente microcrustceos, so os organis- sndoo paaasmxilase mndbulas. Os ourros mos mis bundntes do pncton marinho.O cincoapndices do tax possuem. cada um.um plncton comunidade pe- par de pereipodos.Os pereipodos de seres flutuantes soas pasenenosmse nosgrandes lagos,e consrituia taspropriamente ditas,dptadas paracaminha baselimentrda major pae da launaaqutica. nosfundos submercos. Crustceos comooscamares, srise lagostssoaltamene aprecidos comolimento,sen' r\pandices abdonimj\ (Fig. ls.13) do consumidos emtodoo mundo. O abdomedo cammo formado por seis distintostambmn fsedulta.Cada segmeltos m dos cinco pimeiros segmentos abdominais presnta um pr de pndices denominados plepodos,dptdos pam ndare caminha.O ltimo segento abdominlcontm uln par de Fi g u r c 15. 13 O s ou3 apndices achatdos, os urpodos,que,juntatoceos lm impdncio mente cornulnapedenoninada telson.fonam econmicocon,iderpara (Fig.15.14) umacuda usada ndr. vel. Lososids comoles sdo o menlos lor g o menleqpr ec iodos , oiingindoqhos prcos

A reproduo dos crustceos A maioia doscrstceos diica.Os rna chos usm apndices pra especaizados tlnslrseus espermatozides pos recep tclos sminis d fmea, ondeelesficam ar-

O cmro, um exemplo d crustceo A cbeae o trar de um camaroadulto estofundids,formndoo cefalotax. Na fase embroni,porm, cabeae trax so clra menledistintos. Apndices cerlico s

A cabea do camaro formdapo seis segmentos. O primeirodelesnopossuiapndiccse os demais possuem um par de apndicescda. posO segundo e o terceiro segmento suemicadaum. um par de antetras,que desempenhm funes no equilbio, no aoe no -aPndic6 Iobdominois paladar. No quartosegneno, os apndices so efolcicG (plpodod um par de mndbulasfortes,usadas na mastigo e natritumodo alimenlo. O qunloe o sexro segmenro apresenam, cadaum. um par Figuro15.14 Anoicmiodtemo de um comdro. A de maxilasque mnipulm o alimentoe o en- moiorio do5crustoceos tm.orpodividido em ceolocaminhm para boca.' lrcxe obdomeedos por* dontenqs.

253

lCyd"p"l

Zo@ {corcnsuelol

{lsosro)

Fisuro15.15 A moioriq indnd,cmvrios doscruslceos apresento dsenvovimntio oses lo*ois. No dese" nho,ts tlposde lovos de crustceo. Os vulos soelininadosparaforadocorpo e ficaln adeidos ao abdome por meio de ulna espcie de co. onde os espeflnatozides amazenadosos tcundn.A fecundo , poltanEnl agunas espces decustceos. os ovos se desenvolvem diretamente eln fbrms jovens. semehantes aospis (desenvolvimentodireto). Em oulIs espcies, osjovens passnnpor um ou mis estgios lrvis (desenvolmnto indire(Fi g. i o ). 5. 15)

Aracndeos
presenam Os amcndeos s scguintes c, ) corpodivdidoemcefaLotax e abdome. b) qelces e pedipalposl de ntenas: c) ausncir (Fig. I5.16) pares de patas. d) quarro Hxblrr ehlh (tr Os cndeos soninas terestres. Arapntanos, nhshbitnmtas, desertos e casas. = -

a 2 'a

2 -

Figurdl5.l Os orccnides soonimkiipico menleleeslrs. H cerco de0 milespces, dos quos reprsenlonres mo comlnsso scor pres {a), opi ie5(B),oronhos(c), coroporo5 (D ecoros (E l .

254

Muitas espcies vivem no solo, entle rochasou fiandeias. estrutusonde desembocam as em buracos: outrasvivem em teiasqueeasmes- glndulasprodutorasde sedapara a confeco mas constroem.Escorpiessocomunsem re- da teia.(Fis. 15.18) gies desicas.passando o dia escondidos em tocase saindo noite pffa ca pequenos ani. mais.gealmente insetos. Algumas nhse os escor?ies sotemi prodzern dosporque venenos mu;topoderosos. As nhs injetamo veneno napresaatravs ds qeces, enqunto os escor?ies utilizamum (Fig. 15.17) guiho cadl.

qtemodeumo Figro 15.18Anoiomio orcnho. A repoduo dos arac dos

Os aacndeosso diicos. Nas aranhas.o machosexuamente mduofabricaum saquinho de seda, onde deposit espermatozides. Ao ent conIar umalmeaadult,ele inroduz os espermatozides no poro genitalfeminino com aux Liodossespedippos. A fecdao intrna e os ovos socoocadosdentro de um casulo de sedtecido pea fe, o ovissco.Algumasespecies de rnhas tigurc 15.17 Copod un mnuolde pr caregm consrgoo seuovrssco, orinio enquamoouporodpelolnsliilo Buion6de SoPoulo sobre pretras prendemno n teia ou en rmosde irvore venoe lroldmni. de ocidenls .om npodosveprximos shbitao. Dos ovos eclodempequenas arnhas, semehantesaos pais (desnvolvimentodirto). A arnh, um exemplo de rcndeo Comooutrosarpodos, a ranhasofre sucessvasmudsdurantesuvd. (Fis. I 5.I 9)
As ranhas apresentm o cefalotax igado ao abdome po rneio de um fin 'tintur". Na regio nierior do cefaotx exisem germene entre cinco e oito olhos simples, um p de quecers fildse um p de pedipalpos. As quelceras so utilizadaspara ;njetd rm venenoque paralis vtir. Em seguid nha elimina, pel boca, scosdigestvosprodzidos pels glnduls sdivres, que penetrn peos feri.nentos provocrdos pelas quelces e digerempdcialnente os tecdos.Os pediplpos juda a espremer a presa e tambm atuam comorgosgustativos. pecebendo o sbordos

a
J

Figurc15.19 Fme de umoesp.i d oronhqu corcgo cuidddodisso@ (soco comosovos). Aps As arnhas, como os outro$ a.cndeos, o noscimenlo/ os ilhois vivemdurcnlecedolempo possuemqur.o pes de p1s no ceilotrx. ebre o corpodo me.Ess cuidodo como p@le soN extremdade do bdome localizam-se s ron|e oho |oxo de sobsvn.io do$filholos.

UADRO 5.2

QunucnrulosuurNHos:Lnttll-tls

O sulrilo Cheicerta apresenla unc asse,Merostomata, culosfepresenlanles r.afinho. A c asse Mostomata v vem no ambienle rene gnefo: lrmrlrs,o caranguejojefaduapens cinco espc es de unnico ra.Apesarde lembrarurr caranguelo os nulos seuaspclo nosocruslcos as p< po\i-os dsardrrd, . qcorp e. O cefalotax do nulo proegdo por uma forte carapaa convexa m fofmade fefradua, ondh umparde olhos compostos grandes e dois co r1d oo> T SJd O aodorln o r d lr dr gu dr e surseg-e'rloc necdo porua carapaa orte, comespnhosnve s nsbordasO timo segmenlo abdomifal e mvel e pontagudo, enforma d bionela. Linuluspoiyphemus habta as guasda cosaat niicada Anerica do 20 e 30 cn inclindo a ba onel No e al o Mxico, e medeentre cauda . Viveserai-enteado na arei parancontfa e na larna dspralas, cavando polquetos, s alrnentos. bivalves e vermes seuspfincipa Na epocade feproduo, os mcfos de Llmulus sobennascoslasdas meas e ambos e ininam seusgameias na guado mar,ondeocorr a fecundaao. Os ovosse desenvolvem em umalarva achaiada, de abdorne segmnlado e sencauda. Depo s d dversas muds, as larvas adquren (Fig. o aspecio lpico dosadultos. O15.21)

FiguroQl5.2-l Linulus paVphenus, enodlr,no um c.usrceo enbarc chomodo coronsueio masum quelicrod. A qplkoo poro o seme hon onormlco .om os carons,ueios qle ambos vtvem no mar e exporomo mesm lipo de ombenl, iendoskidddopto.s smelhonies. Tsies hioqumcos iombm mos tromorofdessemelhorco5 nireos lmuls e os outros orocndeos

z5t)

Insetos
Os inselosapresenram as segujntes camcre a) coryo dridicloer cba. rar e rbdole;

Dl n par de rDenasi c) fs p!fesde pausi d) ur ou dojs p as de xsas(a rna;oa) algunas espciesso pleras. isto . sem ass. (Fi g. 15.201

Figurc15.20 Rpresenlontes d ln slos. A .lose Insecro en qlos um milhode espces, o dbrod nmro de iodosos ouhosspcies (A)Borbole|o (BlLblu conhcidos. (E)Pll ro. (c)Moriposo. {Dl Boroio.

DL: . in'pornte. .,uc en5ncr. cor.Fburrirr. pr que os insetos concuistassem o ambiente lerOs inseLos, como os r.ndcos. csLo drp- resle: a presenade um exoesqueetoimpeneadosao nrbientctc.rcslrc c live bcm .1 cl !cl, cucul, e a existnca dexln elciente siste regnicsdcstics. H. pornnr,diversascspcics r pri tocas gsoss con o , as trquis. cnjas l.rvsc mcsmo os rdulos!ilcn n gu Os iselossoos ncosinimsinreb doce.Os sctG s no sno bundntcs no lna: d . * c. p.,/e.d( \or. S u:' .J,1. .,o< \prn.or.Ll so conhec as poucasespcies de insetosma superlcecorpof (epiderree cutclla).que s nhos. ene elas destacando-se aguns besouos I r o! In<r.,mcmJ a.r\:,,,do' .nJ.cLrl o,oe\o. que liven nft prnias r's zonasds nars. localizadosdenro do L(rrx. Har rt hih rL'

257

| poI n , 1. f . i ri i ir 0 | 0 1 i n rr Os inletos tm grandeimpotnciecolgicx conn) elos fundmetas em cadeia! amenta rcs.Pssanrs. pexes, mamferos. anfbiose pteis mentrn-se de insetos.As laras de determinados nseix aimenam-se de cadvees de aninis e de pantas,contibuindopa a ecicagemde nurientes. Ceas espcies de insetosso prgse causam enormesprejxzospecuia voura.A noscado bene, por exempo,coloc sersovos sob apee do gdobovino, onde s rvsse deque lrc senvovem, cusndo ndsdoloross, qentemnte infeccionrm. Asmoscs ds fruls coocmovos em vriostipos de rto. casndo grndesprcjuzoseconmicos. Mosquiios sug^doresde sangue,piolhos, p u l g a s e ot r os ins e to s p o d e n tra n s n i tr

doenas ao homcrn e a aninis domsticos. Mlri{, febre n.rcla e tariosc so rguns xemplos de docnstransmtidspor nosqui to!. As oscrs n.nsitem vus c brctdrs de discnteras.Os bafbcircs tmDs causadores mitem a doenade Chagsjc as pulgas so ve tores da peste bubnica. Muos nseossoteis ao honen.As abehas,vespas, besouros e outrosinsetossoagentes poinzadores de plantsculivadspeo homem. As behasso resporsveispea produo de nel. um mponte alimento para a hu m,nidrde.A tvidadedas lagrtsdo bicho-d sedlomecc llhes dc tonelads nuisde sd usdn confcco dc roupas.Cerls espcics dejornnrha concm pulsesque cusnprcju (Fi g. 15.21) z o s l avoum.

= J

(A) Colmlo que produzme, prpois, cerc, Figoro15.21 mportncio econmicq dos iseos. de obelhos, plenk. (B).{c) c6o de moiposos do sdoEombix mori(mocho pinrodo de ozu ). (D cosulos de L non, pelo oruo.IEJ c!o envohro .oisiirudopor um lonsofio de sedo, produzido e enrolodo ioontnhos comem pllses de plonlos poro reduziro op koo de inseikidos vm sendo empresodos xico5 (Fl toNos de borboets e moriposos preiuzos por beme(nduls cousom lovourc. nple Berns soo lG) Godoqtocodo lorvm do moro Hypodermobovn (H).

254

O gfnhoto, um xemplo de inseto

spiculos.O ltimo segmento pa adptado (Fig. 15.22) asfunes reprodutivas.

A cabea de m gfanhoto,como a dos demaisinsetos,resultad fusode seissegmentos. A reproduo dos insetos Nea se locljzamum pr de antenas, um par de ohoscmpostos Os insetossodiicos. Durantea cpl,o e trs ocelos.Na parteinje.or d cabeaocalizam-se as pe{as bucis(mand machointoduzo pnisna vaginda frne, onde bus,mxilsetc.).adaptadas para ingesto de eimina os espematozides. Esespssampa aimentoslido. um rcservatriodenominado esprmatec, onde O tra{ formadopor ts segmentos! cada fi cam temporaiamente armazenados. qal com um pa de patsticuds. Oslulos poduzidos No segnnosovios cminham peaespermateca, do e no terceosegmento tocjco.dependendo posovidutose, aopssar so podemestarpsentes A fecundo, poanto, intern. da espcie de inseto, as fecundados. Em segida,ocoe a postua dos ovos. Em alasas, emnmero de um ou doispares. O bdome compese de onze segmentos guns insetos, poo terminl do bdomeda no-fundidos e semapndices. possvelnotar, fmeaform umapojeochamada ovopositor, na atrlinferior dos segmentos abdominais, as que perfuro soo, frurasou inesmooutros anipequens dosovos.(Fig.15.23) abetursdo aparelhorespiratro,os mspra posta

Figuq15.22 notmio xte.no d um gofonhoio, reprsnlonl do

F;surot5.23 Acimo,deenho esqumti@ do sktemo rProduror de insetos. Ao lodo, squdo,iooninhqs emcpulo. Nold dihrno morolosico sdimorismo xuoll entrcmochoe bme. direro,iooninhopondo ovos$h@ umobthq.

259

15.3 As onnnls uaDRo nnnqsrros


A c asseInsecla subdiv didaem diversas ordens. dasqus as rnais conhec dasso:

(cercade 500 espcis): OrdemThysnur sen asas, con un par de antenslongase ts longas"cauds"(cecoscaudas). Ex.: ta dos que se allnnta livros, da coausda na ericader

OrdenOdonat(cercade 5 nll espcies): doispaesde asasf nas e tansparenles e othos bastanlegfandes.Predadors d olrtrosinsetos (nina) Narasejovem vivena gua.Ex.: blu as.

(cefca Ordem Orthoptera de 11 milespc es): a m oiacomdo s pres d asas, sendo o paran te o menor e raais rgido do queo posterior Algu nsespcies so heivoras e outas, onivoras (alimentao vaiada). gf os e Ex.: galanholos,

O d em H emyptera(cercade 50 m espces): a m a o ri com do s pafs de asas,sndoo pa ani e ro r mai s rgi dona base e membanoso na extem i d a d .S o paasi l as externos de ani mas e pl ani a s . E x .: pecvej os e brbe ros, estes l i mos i ra n s mssoresda doenade C hagas.

Orden Homoptera (cerca de 25 ni espces): d n a o n con doi s p.' es d sas e a gua( spcies sem asas (pteras).Almentam se de sejva vglal, parasiandoplantas. Ex.i pulges e ciqarras.

O ' dr Lpidop t ra (c e r. d e 1 0 5 n r c p cies): dois paes d gandes asas membranosas. As lavas, popularmenie conhec das como talura nas ou mandofovs, so herbvoras e muilo voa ze s, O s adult osalim e n l a ms e d o n c l a r d e o e s ,

OdemDiptra(cecade 95 mil espcies): um par de asas desenvolvidas, inase transparenles, correspondentes ao par anteTiori asasposierores qr.re modiflcadas, auamcomorgosd equllbrio (balanc ns). A alineniao var a com a especie. Ex.:moscas e rnosquilos.

O r dem S iphon a p t ra (c e rc a d e 1 .2 0 0 e s p cies): sem asas. Penas posieioes longas e adapl a d a s par a s al ar . Al l me n ta m-s ed e s a n g u e d e a ve s e m am er os E . x .: p u g a s .

(cercde 400 mil espOrdemColeoptera cis):dois paesde sas;as poslerioes inase membranosas, sob s asas antriores alojadas (litros), convexas e dufas. A alimenlao varia de joaninhas, por exmplo, acordocorna espci; so pedadoras de ourosinstos;certosescara ve hos alimentam se de esterco. Ex.:besouros e

(cercade 200 mil esOdemHymenoptera pces):algumas espcies comdoispresde asas inas e membanosas, outrssen asas.Algumas socal.Ex-: espces com altograude organizo ablhas, vespas, ormigas e cupins.

261

fipos d dsenvolvimerto Desenvohinento di10 eindielo Em ceas espcies de nsetos,do ovo emerge um indivduomuito semehante o aduto; fala-se, nessecaso,en dsenvolvimentodireto. Em otros instos,o indivduo que emerge do ovo difere centudment do dto;fa-se, ento,em desenvolmnto indireto. Astboor: nsetos ser ncLinoose Os insetos que prcsentm desenvolimento direto so denominados ametbolos (do grego a, negao, e Deaole, transfor ma).O termo "ametbolo" essalta o fato de no haver gndestnsfomes duranteo desenvolvimento do inseto, uma vez que a fom jovem j se assemelha ao adulto.sen do pens menor.J os insetosque apesen tam desenvolvimento indieto sodenominados metbolos,uma vez que o jovem passa por transformaes durante o desenvolvimento at atingir a forma adulta. Os insetosmetboosso clssficdos ern hemimtbolos e holometbolos, de cordo com o ipo de hansformaoque sofrem pra angi a fsedulta.

Henetboos: nsetos com metnmodose incomphla hemimetboos (dogrego Nosinsetos nemr, metade).as fomasjovens j trn lgurnseme lhanacom o adulto. A cd nda. a selnelhanpelas toma-se maior. As ses quais passa um a inseto hemimetboloso denominadas ninfs. Um vez que as mudnaspa.a a fase aduta ocoem gaduamente,o processo denomindo metmorfosehcomplet ou $dua. H.locLbo(: inselos 0oImeamorlose compera (do gego oios, Nos insetoshoometbolos queelode totl),o indivduo do ovo un pe quenoser vemiforme,de corpo segmentdo, qre pode ou nao ter patas,e que no tem olbos nemass. Estfasevermiforme,chmd larva, passa por sucessivas mudas, t s imobilizar, em rnapupa o crisida. transfomando-se A pupa sofre profundsmudanasi os tecidos larvais so destrudose novos tecidos.cractestcos do aduto,sofornados. A fase de pupreplesenta. assim, o momento cruciada trnsfomao da lv en adulto.Um vez fomado, o aduto rompea cutcapupale emerge. no softendomais nenhuma muda. A trnsformao de larva em adulto, fenmnoqueocorreo final da fasede pup, de (Fig.15.24) nominada metamofose complet.

tisuro 15.24 (A) De*nvolvimenb dEio, m melomoos. (B)De*nvolvimenloindireto,com metomoose nconrplerr; 05ohos ioBs s6oos nnos.lcl Desenrclvimenro indiEic, commeromoscompleto; do ovoeclode o loro que,opssoer umdiieminodonmerc demudos, serronsormo no pupo, de ondeemerse o odulic.

262

Insetos sociais: abelhasmlferas

so alimentadaspincipalmente com mel, enquantoslarvasqueoriginaoasrias soaliesp' mentadas com uma substncia rica em honA ordemHymenoptera renediversas pelasoperias ciesde insetosqueapresentam altssimaogni- nios, a geliareal, produzida (Fig. 15.25) zaosocil.Dentreelas destaca-se a abelh adultas. por suaimportn Apis melrei, muito estudad cin produao demel. Quilpodos e diplpodos As belhsmeferasfolmam colniasaltamenteoganizads denominadas colmias.NesQuilpodos sociais, ou cstas: a raitsexistem trsclasses nha, os zanges e soperis. A raia a Os quilpodos, cujos rcpresentantes mais ca fmeafrtil da colme suatuno a pos- conhidos soascentopias tm e lacralas, um todos osin- cbe turadosovos, dosquais seoriginm pequena, onde se locaizaum par de andivduos.Os zanges sonchoscuj funo tens,e um tonco aongado, semdifeencaAo est- nrretrx e bdome.O tonco formdo po fecundara rainha.As opeissofmes reis cuja funo construira colmie clridrde m nmeo de segmentos que vari entre 15 e suamanuteno, fomecendoalimentoe segurn- 1?0,dependendo da espcie. Cadsegmento tem moradores. a a todosos seus um pm de ptas. A lia, ao se toma sexualrnente madura, vo e se acasata no r com diversoszanges, r Diplpodos mzenando o esperm em suaespermateca. A se guir e1om colnie comea p& ovosdentro Os diplpodos, cujos representantes nais (embus), pelas conhecidos de clulshexagonais de cela, consrudas soos piolhos-de-coba midos,genlmenteno solo pamessa finlidade. vivem em ambientes opersespe.ialmente A aia podecolocdoistipos de ovos.de- de florestas.sobfolhase oncosem decomposipendendo com um par de do tamanho dcluldece:fecunda- o. Eles tm cabeapequen, on- antenas. um tax cuo. lbrmadopor quatrosegdos e no-fecundados. Os ovos fecunddos ginanfmeas e um bdome longo,lbmado po.25 a diplides.Osovosno-1cundadosmentos, po urn pocesso denominado 100segmentos. O segundo, o terceiroe o qurto desenvolvem-se p.tenogese hpides. segmento torcicotm, cdaum, um pr de pae onginamrnachos abdomin , na verdade, forUma fme se operriaou rainha depen- tas.Cdasegmento que recebe mdopo dois segmentos fundidos,presentndendo da quadade da aljmentao (Fig. 15.26) depatas. na fasearval. Laflas de operrias e de zanges do dospares

Figuro 15.25 As ob lhqs so insetos socios princenls ordm (Al AsHymnoprro. pcl gerol d .olmid. (B)Ronho sendo lcenho) cuidddo pelos ope os. enh {c) zonso(centrol prrior. peDl Duos

5
:

(B)Deio hedo.esioonterior d umolocroio em Fig!rc 15.2 lA)Looo, reprsenlonie do closse Chipodo. Dipopodo(D) Deto he do regoonleriorde !m vistololercl.{C) Piolho-d'cobro, rcpresenl,onte do closs piolhode cobroemvisil lolerol.

& Quoooo-*rruno anrnpooos


quilinoso e apndics articuados. Diagnosedos artrpodosAnimas de xoesqueleo dotados a bilateral. Tiblsticos, celomados. undidos. Sirnelr Copometamezado,cornvrios segmentos consiluem o ma or e maisdiversi cadof lo d Ondencontraratroodos? Os anroodos testres e aquiicos, de guadocee salgaEsloprsnles em todosos ambientes, animais. paaslas d p anias e espcies tem vida live, mas h dlversas da. A maiora dos atrpodos aqulicos e vivemno m, er. rios e lagos;exislem anmais. Crustcos so, em sua maiorla, poucasspcios que habiiaambientes ierestes,como o lauzinho-de-jdim, de cruslceos pedominanement leestres, com poucosepresenso arlrpodos de alla umidade, Insetos d voar,Aracndeos so atrpodospecapazes tnlesaquticos; soos nicosinvertbrados que,comoos insetos, podemhabitar tanioos anbienles midos de ierestes, dominaniemente Callinectes d crustceos: danae(sl-azul), lorestas So exemplos como regissdeslics, peoratus (taluzinho-de-jard m); de inselos:Perplanevulgare Balanus lctaca)e Armadillidiun (abelhadomst (l:,aa),Muscadonestica(mascadomslica) e pls ml/ifera ta americana (escotpio) (aranha viva'neg), Cenlrurolds e Dernacenca); de aracndeos: tactrodectus (cruslceos), (aracClassiicaoO ilo Athropoda Crustacea Chelicerala renetfs subilos: parass (insetos, quilpodos As pincipais caactersticas dlplpodos). ndeos) Uniramia (plas, aticulados coporal-e o nmeroe tipos de apndics classilico so a organizao antenas etc,),

264

Dados cleanalomiae fisjologia (comboca e nus).Peasbucaisadapads aliSistem digestivo Presente, complto (mandbulas, quelcas maxilas, etc.).TubodigesUvo com regies dierenciadas menlao (hepalopncreas). (estmago, associada Dietc-),com glndula digesliva cecosgsticos gesloexlacelula. Corao a Sistemacicultrio Preseni, do lipo abeno(lacunar). dorsal,que impulsiona por vasosque vo a lodo o cofpo. Cruslceos e aracndeos lm hemocianina hemolin inselosno tm pigmenlos rspiratrespifairio dissolvido na hemolinla; como pigmeno riosna hemolina. queealizam irnbrnquas, lrocasgasosas entre Sislemarespiratrio Presente. Cuslceos que levam ar dietarnenle aostecidos; aacndeos e a hemolinfa; insetos m lraquias, a gua que rcalizam locasgasosas ento ar e a hmolinfa. lm lotraq!ias ou pulmes oliceos, (glndulas Sstemaxcrelor Pesente. im glndu as antenais verdes)iinselos Crusceos glndulas im, almde lbulosde lalpighi, coxais. lm ibulosde l.4alpighii aacndeos po um par de gnglios cerebrais sobea nge,po SistemanervosoPesenle. Constiiudo porsegmenlo. gnglios nervosovenal, comumparde gnglios subesofgicos e porumcordo Sistemasensorial Presenle, bem desenvolvdo, Todosos arirpodos lm ploscom lunque ornarn e insetos tm olhoscompostos, imaCrustceos o tclile quimorecepiora. presentes gns,almde oihossimples(ocelos), slestmbm ernaacndeosi as antenas, pesentes rgostctes; inselostm rgosaue inseos, so impotnles em cruslceos (estalocislos). timpnicas) e cruslceos lm fgosde equilbio ditivos(rnembranas Beprocluo tm ecundao exiena A maioria dos arlrpodos dilca.Cuslceos Sexuada. podeserdireoou indireto, laruais. nselostmcuncom vioseslgios e o desenvolvimnto podeser direto(instos amelbolos) ou indireto, com neta daointerna e o desenvolvimento (melbolos). Aacndeos trnecundao inler_ moose gradual(hemimelbolos) ou completa na e desenvolvimenlo drto,sem estgo larval.

*lo iroduzidoe odoptododo ortgo"Chorlotes Poient - Spiderwebs inspire ensiners", de lizobeth corcoron,publcodo ond oher proteins Amenton, vol. 26, ne, o. 146, 1992. no revisloScienrtiic

quea sedaprodunorte-americano descobru No finalddcada de 1960,o exrcito que poderiase e elstica zida pela6aranhas na construo das teias to resisenle nermesmo de colets povade balas.Eniretnto, as forasarmausadana confeco poderiam suastlopascomcoleies abricasuportr os cuslosde equipar das americanas doscomfiosde leiasde aranha. fsico-qumica dasteiasdasaranhas com estoestudando a estrutura Os cientistas proprieddesEssanovarea cieno objelivo sinlticos comas mesmas de criarmateriais denominada sicabiomimtica, aindno tficana pesquisa de maleriais biomolculares, com a fabricao de novas subsdeu lucros, masos pesquisadores estoentusiasmados proticas. tncias baseadas emstruturas

que controla "O potencil mgnfico!", declaraStephen J- Brewr, a qumicade bioprodutos da indstaMonsnto, em SaintLouis(EUA). "Ainda estmos longede obler produtos "masestamos comrcializvis', elecrscnta, aprendendo muitosobrea qumicadas protnas, prmitir o qu podr o desenvovimento de oulrosprodutos". Os novos matriais soumexemplo do quepodesurgir da combinao d disciplinas cientficas distintas. Durnte dcadas, os qumicos especializados em polmeros desenvolplacombinao veram compostos quando de divorsos monmeros. l\,,las, msmo s toma o mxmo de cuiddo na produo de um polmero, o resultado umamistura d cdeias polimricas de diversos comprimentos, o queaftaas propedads do produlo inal. genticos, por outro lado,se especializaram Os ngenheiros em copiarprotns prciso. genesem microorganismos, comenorm Inserindo elesj socapazes d produzirmilhares de molculas absolutamente idnticas. quetrbalham Essipode prociso tem sidoo sonhodos qumicos com polmros. quaumentamos "Historicmnte, a cincia dospolmeros temavanado smpr ocontrole que podemos polimricas', oxercer sobreas cadias informa Dvid A. Tifill, diretor do Laborato de Cincias dosMatdais da Univrsidad d l\rssachusetts, (EUA). mAmherst "Assim, pmtido plaEngnhaa promete o control absoluto de procssamento Gentica levar um domnio de materiais al agorainxplordos", leacresconta. "Entendercomo umaaranha libra suasdtambm muitoimportante", acrescenta DvidKaplan, um membro do Cntro d Psquisa, Desenvolvimenlo Engenharia de (EIJA). Armamenlos, em lvassachustts Fibrssintticas tm de sr produzidas com a ulilizao processmenlos de cidos otese rqurem tcnicos especiis, com o emprego de altastemperauras. J a arnh tm um segredo: sintotiza umaprotena solvel em gua,mas a scrtana ormd fortssimos fios insolvois om gu.O conhecimento sobrea conshuo das teispodelanarnovaluz sobrea tcnica d produo de matriissinlticos.

266

tividodes

FICHA I
CAtd{crERsrrcscERAtsE cl,AssrFcao Dos aRTRpoDos
1. Qi! os pdncipisg.upos de aninisnuidos no fito Arhropoda? 2. O que netanei? 3. Quis soas patesbsicas do corpo de um (rpodol 4. Qual a caracterstic que moivou utilizodo termo 'rrrcpodo"? 5. Epique brevementccm que consisreo exoesquelero dos alrpodose quais s suas lL'nes. 6. Qu a rclaoentrc x p.esena do exoesqtrelelo e a nuda (oLccdse)t xpique rcsu mrdanene como nrudaocoe. 7. Quais os subllosque conperr o o A.thropoda?EIn que sc baseir essad\rjsoen 8. Fa um,tabelaque ccrerize cadasubtilo cofikr Ahropod de acolo com os se ) organizaocorporl bca (dlvsesdo co?o): c) presene nnero de anrens: b) nmerode pDdices locomotorcslorcicost d) nmco proxjmadode espces. 9. Qual o filo de animaisque se supese o mais estretmenre .ctaciondo com os rr podos?Qusso s eridnciasdesse parentesco evourivo?

AspEcros NATMlcos E Frsror,clcos Dos RTRpoDos


Descreva as prncipais crracrcrsticas de cadaun dossistemas de rgos prcsetes nos a) sislemrmusculr: bl sstcnra digestivo:
c ) s iem ac lr c u t .i o i

d) sisena respnrfi{)r e) sstena excreto.i

f) ssrena nervoso: g) sstelnll scnsoda.

;.:..:.::.:.::t:::::,.i ::.,::. ..-..:.\.::::

267

quedistinguemos clstceos dosoutrosrrpodos? I . Qissprincipaiscaracterstics D cxempos. 2. Erqetiposde ambiente vivemoscrustceos? e cconmic doscusceos. , inponcia ecolgica 3. Expique esumidamente ,1. Aponle, paacdpae do corpo de um camro(cbe, trax e abdome), os tipos de suasespectivs funes. explicandoresumidamente pndices articadospresentes, comrel4o o: 5. Cr,cteize a reproduo doscrusrceos a) sexodosindivduos: b) tipo de fecundaoi c) tipode dcsenvolvinento. quedisringuemos aracndeos dosoutrosatrpodos? 6. Quaissprncipiscaactersticas vivemos rcndeos? D exemplos. 7. En quetiposde anbiente respond: de maaanha, orgnizao corporal bsic 8. Sobre dospedipalpos? c) nmero de divises do corpo? a) Qualo Quala funo quelceal b) Qual a tunodas dos3cndeos coln reho o: 9. Caactedze a reprcduo ) sexodosindivduos; b) tipo de fecundaoi c) tipode desenvolvimcnlo. questinguem os insetos dosoutospodos? 10. Quis sprncipais caratersticrs D exemplos vivenos insclos? 11. Em quetiposde ambiente o ambienquecontrbuam paraqueos insetosconquistssem 12. Cte duascarctestica-s caduma delas. te tenestre,explicandobrevemenle e econmicados insetos. impofncia ecolgic 13. Explique rcsumidmenle respond: corporalbsjcde rn gtnhoto, 14, Sobrea orgnizao do corpo? a) Quais asdivises podemesapresentes no tra? b) Queipos de apndices c) O que soespirculos e em quepae do corpo seloclizam/ 15. Caacteizea replduo dos insetoscom relaoxo: ) sexodosindivduos: b) lipo de fcundaoi c) po de desenvolvimento. e hoomerboos. D um exemhemimetbolos 16. Expliqueo que soinsetosmetbolos. po de cdatipo. dasabehas, responda: 17, Sobe a sociedde sociis encontradas em u colmia? ) Quaissoa.!classes por vos fecunddos poduzidos. e no so respectivmente, b) Quetipos de abelhas c)Oqepaenognese? 18. Carcterize, em lias geris.qipodose diplpodos.D exempode um represeDante de cda g$po.

268

. TESTES Bloco 1. Caractersticsgerais e classificodos rpodos r. (UFRS) A presena deumesquelero exteo quitinoso e depatas aiculadas cacreriza o filo:

a) tbulos dMalpighi- d) clula$flama. b) glndular vordes. e) slndulas coxais.

2. (F. M. ABC SP)Dos cmcteresix. o nico comumosartltpodos e eelideos : a) pndices aiculados pares. b) segnentao do corpovedadeim. c) ceombemdesenvoldo. d) exoesqueleto quitiDoso. esencialmenle e) sisleM circulatriofechdo. 3. (LlFNtrA) Socmctesdcasdos cruceos: a) dois pdes de ntenas. cabea, trax e abdome. b) um par de antenas, cefalotrd e bdone. c) dois lres de antems,cefaolrd e abdone. d) un pd d anteMs,cabe. trd e abdone. 4. (FuvestSP) Um invertebrado cujo corpo cons ltudo por cefalotraxe bdone, que noposui ntea!, que tem quarropms depalaslocoororas e un pe de quelceras um: d) diplide.

E. (F. Oswaldo Cuz SP) En um arrpodo.com cefaolraxe abdome.de respjraobrdquiai. cujo tipo bsicode extremidd ! bineme, es leramos enconlrarjtambm: ar um par qe dEns. b) dois pNs de dina!. c) excreo lor nibulos de Malpighi. d) sislem circulatriofechado. 9. (Fiube-MG)Em quealtemativaascacterlc! apftsentadas denficm os crusceos?
a)

Branquil

r0. (UFSC)So nimaisque apresentd aprelho crculatriodo tipo aheo: l nolusc e tpodo. d) !]efrc e molusco. b) molso e nedm. e)mmfero e artrtodo. c) neldeo e trpodo. rr. (Mackenzie-SP) Corsidereascrcre.stcd: res !ao traquealisistemacirculto abertosem feit po. tbu !gnenos rcslia1rios;excreo os de Mlpigii corpo revestidolor m exoesqueetoquinosoi na cabea um pe de antenas. Os aninis que apresentm essas caracredsticas a) acndeos. b) cruceos. d) aneldeos. e) insetos.

s. (UIRS) Un dos imais abaixo alresenraas segntes cdaclersticsrcorpo divdido em cabe cm hs parcsde patastor a, tru e abdome, cics e um!d de mtenas. Indjque-o. ) Esco?io.

6, (FuvestsP) O que que a mnhocatem e a mos a) Sistemacirclatrio fechado. c) Resliao cuinea. d) Hermafroditismo. e) Desenvolvimento direlo. Bloco 2. Aspctos anatmicos e ffsiolgicos dos aarpodos 7. (F. Ibero-Americea SP) Em cnst@osos resduosoignicose o sngue dascavidades do cor por esrrutM deno !o soretindos e excrtdos mnadas:

12, (vuresp) O sistemacjrculatrio dos in*1os no pemile .pjd circulodo sdgue. nas eses eimais podemconsegDir grndes qlandades de energiarapidmente porque: a) soamerbicos. b) conlmpigme.tos exclusivosp.ao rspor c) s armaznm aimentosna fom de cboid) asacunas do seusstem circular.iomaze e) sus clulasno dependm do sgue pda re-

269

13. (FMU-SP) A inxisnci d enentos respi dosinsetoseslrelrcionadacon tnosno sgue o fato de que eles: a) soseres erbicos. b) no lm coniole da suatemperatura corporal. c) ln pqen atividdemetablica. d) no possuenapelho ciculatrio. di e) possuem ubosque levaD o r !nosfrico retamcDte os tecrdos. 14. (U. AMonas AM) Os tbul6 de Mlpighi so estruturd especaliailas na elimindodos ex crelasnitrogeDdos nos: !) anedeos. c) irsetos. b) platenintosd) celenlemdos.

ra, pedras,entulhos. fetrdasn paede ou atrs de mvois. Ditinnt, peo menos uma pe$ soa picada por esco.pio atendidano Contro de Toxologir do HospilaJooXXIu." (EslaOa 90) do de Maas,1,'7 Es mtria sobrco qorpio inco m eo ao: seucompomedo. a) descrever b) indi seuhabilat. c) indicn supeodo de rclroduo. clssificao d) rcfer-se sDa taxonmic nocividado. e) ron.-s sDa

19. (IFPA) ..- 1rpeoem'rMpedra scavoacavidade desc.berle ma eaa imensade lo vemolho ne olha fixmene, imvel. grande comoca8uejo. . . un besouro doudone lraao mel1i su enqurmto despdece 15. (FespPE) Obsere a descrio da excreo d a seD radinnteacoJrjs. . ." cono un rempa8o uma ceta case de uima: as estrutis xNesrctreho Neruda o cir nimis dEnpo dos: cretoras sofilifomes. co umaxtremidade d) diplpodos. desembocando no intestinofrdio otra mersohaddna efrolinfa (s8te) de onde re lira os podutos d exfieo qne so lanados no intslino,sendoe.to elimiMdos com as fezes.O mterialexcretado esl corsttudo z). (Uio) pri.ciplme.tede cidorico. L escor?io l. Crustea Mdqu r altmativa que indica a case de niz.lagosta tr.Insecra mal queexcrel.se8udo a descrio eim4 e s 3. cerlopia Itr. Afrcbnida respecnva esruura excreora. 4. gaf.nhoto IV. chilopoda a) Arachnida;clula flama. 5- piolho de cobra V. Diplopoda protonefrdo. b) Crustacear \aL Onychophora c) IoeibrnqDios: nefrdio. coetmen Assinlea opoabaixoque ssocia d) Insst; lbulos de Mabighi. n colunda esquerda te os dimais apresenldos e) Asterides:solencilo. (en lsdismos bicos) com asdiveBsca$es do filo Athropoal apresentadas M colunada di eita (em agarisnos rc'ruot: a) 1-Ilr,2-IV. 3-II, 4-I, 5-V. Boco 3. Pitrcipais grupos de artrpodos b) IJII. 21, 3-ry,4,I, 5-V. c) 1-1, 2-II, 3'Itr, :l-IV, 5-V. 16. (UFCE) Numjmtd em que seserviulagost4 ca' 2-VI, 3-W,4-, 5-nt. d) 1-I, podea que povo, afiI] mdo, ostra. ua e e) I IV. 2-VI.3-tr. 4-r.5-III. ) somene moruscos. 21. (UnB-DF) Nuna coleta, um estudoto cdptuou b) crustceos, mouscos e peixes. alguns animais e. basendo-se apens uma c) soneite pees e crustceos. confor cdactstio. separou-os em s Crupos, d) sometrte crusrccos e moluscos. o disiminado ablxo. me el someDe crosaceos. ncontmos 17. (Mdkeie-SP) Enrrcosoruscos ) excluivnent nd;hos. b) exclusjvmen de gudoce. narinhose de guadce. c) xcusivamenle d) m{inhos. de guadocee tnestres. e)N.d.a. lE. UFMC ACo.loe \elemh' . '; r . me'e\ eL que mlis aparecefrscorpjes, lois justa menrenc\\e\ me\e. que ele\ Lmseu!e,iodn de eproduo. O in.eto\e retugra tro' mai\ d,iereres lupdes.como'monloldo. Llaadei Crupol Anha Ercorpio Cpato Tatuzicde'jddn Cmao Sti Cpo 3 Fomiga Cupim Bmta d'gua

Dentre as opes a rica que apresnta que pemitiu ao estudn1 uma cdactstica 'bao, sede apndics a) pre"sna aiculados no corpo. b) psna de segrentaono corpo.

270

22. (UFGO)

27. (Fuvest-SP) Obseveo anjmal desenhdo

C,qa

bddo

Tmstrc

Do F6

Cidorrd e dome Collod

ndiero

quti.o

itr

Nrlc

Dircb

Teftsh

a) A que lilo e c6se el peence? b) Ce duascdacteric!, visveis no desenho, quc o disiDguemde u inseto.

No qadro anirior, cadcluna se refe.e a caraclesticasde uma classe de dt pod. Asinae a altmtivaque indica a orden coel

24. (PUC SP)Nm al de Bioogia os tunoscl


sincam os arlrlodos queo profesor ths ap seDtou em trs 8ruposjd acordocom cdaclers tis que disringuim ca.lagrupo dos demais: I arnh besouro; II bdata e escorpio; Itr cdusuejo e siri quea cla$fio estltv O trofssor diss emda. ) Regup os animais,crgindo os enos. b) Cite ur cctestic etema exclusiva de cdagrulo que vocfomou.

a) b) c) d) e)

I I I I I*

crustceo;II iNeb; IlI mcndeo. inseto:tI acdeo; III cruslceo. inseto:II cnsceo: trI acrdeo. dendeo: tr crusceo;Itr inselo. crustc@;tI acnideo; Itr inseto.

23. (Fuvest-SP) Metamorfose a trdsformao do estgiojovem pm o adulro.Alguns insetostm metmortos onplel (hetbolos).enquanto em outrcsa mtamorfose gndu1(henjmtbolos). o prmeiroe o segunQuaisinsetosexempliJicam do tlo de melmorfose, respecvanenle? a) Gafanhob e b]ula. b) Borbolel basta. c) Mdipos abelha. d) Percevjo e nosquito. e) Besoro Dosca.

29.(Fa1&-SP)Faum rabelconprandonstos.
dacndos e mstceos.em relos seguinrs cectesticas: divisesdo corpo,nmerode p, tase de dtenas. espiraoe excreo-

3{. (FuvestSP) "Como chegavas do casulo.


inacabada sedalida luas dtenas fios sotos .la tma de que estecida, e lus olhos,dois g.osda noile de ondeo teu nistrio surgia." CeclaMenele. a) A qu fio o cassepertenceo dimal de que b) Qua a seqncia dos esgios de seu desen

B. QUESTES DISCURSIVAS
24. (FV-SP)No anvo$io de llm cidade beipronoveu ur "Feivl d ra t. m re.slaunnt Crustdceos": iagost,iula. cmo, ostra e mxiho. Quaisdeses dimais !o deveriamesI! itrcu dos no cddpjo? Por qu? 25. (Unicamp-SP) Jooziho estuddre do 2egraue lassou a na toda observdo os mimais em um nat. I ique qurlo filo de mimais quedeveria estd maisrpresntdo nrsobserves de Joozio e duascdactersticasimpoartes des 2. (Fuvsl-SP) Por quo sefsem necessrias !s nudasnos a.podos?

31.(Unicrp'SP) Indiquedoisaspecios dislints que


resalleft a imloncia ecomicadosinsetos. (Unicamp-SP)Expique se ibo no sistema circuano de bdat interfercou noem sua 'rm

33. lU. F. Llbelndia'Mc) Desrcv sncin(menteos


sistems neroso, ci.culatrio e exctor de uma

34, (Fuvest-SP) osestgios dedesnvolviQutis so


mentode uma bdala e de um bdboleta?

271

dos niMis 1emcrcsci1. Enqunloa maior pa1e mento conlnuo, um art!podo, se analisadoao logo de suavida. lodena rer o seucr6omnLo rcgisbdono gfrco a seeir.Explique e ditcta o que esse8rJiconosb.

a cxcreo fetatavs de gnf,. Nos crusiceos. dulasque seabrcmna supedciedo corpo.Nos no nsotos,os produtosde excreosaolandos pelostbulos de Malpighi.Rela tubodigestivo cione esas diforentesestrargilsde elimjno dos excreLs do corpo com o modo de vlda dos classes d podos. membrosdessas 4. hdique os tertos que deviam substtu !s leo quadro tms (d), (b), (c) e (d) paracompetar
&trrlekstod Tipo dercsNao

inetrquano 2. Cruceosrespirm por brnquias. setosrespne por tfaquias-Que corelo se podeestabeecer entreo tipo de sistemaespira pelo dnal e o anbiete onde trio apresentado

{c)

272

Você também pode gostar