Você está na página 1de 22

PRESENA HISTRICA DO URSO EM PORTUGAL E TESTEMUNHOS DA SUA RELAO COM AS COMUNIDADES RURAIS1 Historical presence of Brown bear in Portugal

and evidence of its relation with human communities


Francisco lvares2 e Jos Domingues3

Palavras-chave: urso; Portugal; distribuio histrica; extino; etnozoologia Key words: brown bear; Portugal; historical distribution; extinction; ethnozoology

Imagem da capa extrada do livro El Trampeo y dems artes de caza tradicionales en la Pennsula Ibrica da autoria de M. Boza (2002). 2 Bilogo, Centro de Investigao em Biodiversidade e Recursos Genticos da Universidade do Porto (CIBIO-UP), falvares@mail.icav.up.pt 3 Jurishistoriador, Universidade Lusada Porto, jdomingues@ulusiada.por.pt.

PRESENA HISTRICA DO URSO EM PORTUGAL E TESTEMUNHOS DA SUA RELAO COM AS COMUNIDADES RURAIS Francisco lvares e Jos Domingues

Resumo
O presente trabalho descreve o patrimnio construdo associado ao urso-pardo em Portugal e analisa a ocorrncia desta espcie desde a Idade Mdia, com base numa pesquisa bibliogrfica e documental. A relao das comunidades rurais com o urso originou um legado cultural constitudo por engenhos armadilhados dedicados sua caa e por muros apirios de construo robusta destinados proteco das colmeias contra as suas investidas. Com base nos registos obtidos, o urso ainda ocorria nas serras fronteirias do Norte do pas durante o sculo XIX e at meados do sculo XX. Desta forma, esta espcie esteve presente muito para alm de 1650, data anteriormente apontada para a sua extino em Portugal. A presena de ursos em territrio portugus durante o sculo XX dever ter resultado, maioritariamente, de incurses espordicas de indivduos provenientes de ncleos reprodutores situados em Espanha. No entanto, existem evidncias que poderiam ter constitudo os ltimos exemplares de uma populao residual ainda com reproduo. Por fim, evidencia-se a necessidade de estudos adicionais que permitam avaliar a possvel presena de urso em pocas recentes, noutras regies de Portugal.

Abstract
The present study describes the constructed heritage related to the presence of the brown bear in Portugal, and an analysis of the presence of the species since the Middle Age, based on bibliographic references and historical documents. The relationship between rural communities and the bear gave grounds to a cultural legacy consisting in trapping mechanisms and robust confined walls dedicated to prevent the destruction of beehives by bears. Based on the records obtained, the bear occurred in the northern mountain ranges of Portugal during the XIX and up to the middle of the XX centuries. Thus, the species was present in the
AAFA On Line, n 3 (2010) Associao de Estudos do Alto Tejo, www.altotejo.org

PRESENA HISTRICA DO URSO EM PORTUGAL E TESTEMUNHOS DA SUA RELAO COM AS COMUNIDADES RURAIS Francisco lvares e Jos Domingues

area long after 1650, the date previously reported for its extinction in Portugal. The presence of the bear in Portugal during the XX century may have been mainly related to sporadic movements of dispersing individuals coming from Spanish populations. However, there is evidence that they may have constituted the last individuals of a residual, but still reproducing, population. Finally, we underline the necessity for further studies to evaluate the potential presence of the bear in other regions of Portugal in recent times.

AAFA On Line, n 3 (2010) Associao de Estudos do Alto Tejo, www.altotejo.org

PRESENA HISTRICA DO URSO EM PORTUGAL E TESTEMUNHOS DA SUA RELAO COM AS COMUNIDADES RURAIS Francisco lvares e Jos Domingues

Introduo
A anlise da rea ocupada por uma espcie animal em tempos histricos e das causas que conduziram ao seu desaparecimento extravasa a rbita das cincias biolgicas e envolve necessariamente uma abordagem multidisciplinar (NORES, 1986). Neste mbito, a pesquisa e interpretao de fontes de documentao histrica constitui uma das ferramentas mais frequentemente utilizadas (NORES & VON LETTOW-VORBECK, 1992; LVARES, 1997; TORRENTE, 1999; DOMINGUES, 2005a; GONALVES, 2006). Porm, o estudo dos sistemas de conhecimento, prticas e crenas que as comunidades humanas possuem em relao fauna silvestre denominado etnozoologia (REYES-GARCA & MARTI SANZ, 2007) apresenta-se, igualmente, como uma importante fonte de informao, nomeadamente para espcies que possuem uma estreita relao com o Homem pelo seu interesse cinegtico ou pela competio por recursos (LVARES et al., 2000; BOZA, 2002; LVARES & PRIMAVERA, 2004). Este o caso dos grandes carnvoros, e em particular, do urso-pardo (Ursus arctos). Na Pennsula Ibrica, o urso sofreu uma acentuada reduo da sua rea de distribuio devido aco directa e indirecta do Homem, e encontra-se actualmente circunscrito s montanhas do Norte de Espanha, com populaes reduzidas a menos de 100 indivduos na Cordilheira Cantbrica e cerca de uma dezena nos Pirinus (NAVES & PALOMERO, 1993). A presena e distribuio histrica do urso em Espanha tm sido investigadas em vrios estudos (p.e. NORES & NAVES, 1993; CASANOVA, 1997; TORRENTE, 1999; PIEIRO MACEIRAS, 2000; GRANDE DEL BRIO et al., 2002). Pelo contrrio, no que respeita a Portugal, esta temtica apenas conta com o estudo monogrfico de BAETA NEVES (1967), que situou a extino desta espcie no nosso pas em meados do sculo XVII. Porm, recentemente, surgiram evidncias para uma possvel sobrevivncia desta espcie em territrio nacional em datas posteriores (PIMENTA, 2001; DOMINGUES, 2005b). O presente trabalho pretende contribuir para o conhecimento da presena histrica do urso em Portugal e da sua relao com o Homem. Para tal, efectua-se: i) a descrio do patrimnio construdo associado ao urso, a nvel ibrico; ii) a anlise da ocorrncia desta espcie em Portugal desde a Idade Mdia, com base numa compilao bibliogrfica e pesquisa de fontes documentais posteriores ao sc. XVII, respeitantes ao territrio portugus e a regies

AAFA On Line, n 3 (2010) Associao de Estudos do Alto Tejo, www.altotejo.org

PRESENA HISTRICA DO URSO EM PORTUGAL E TESTEMUNHOS DA SUA RELAO COM AS COMUNIDADES RURAIS Francisco lvares e Jos Domingues

espanholas fronteirias; e iii) a discusso da provvel data de extino do urso em territrio nacional, com base nas novas evidncias obtidas.

1. Patrimnio construdo associado ao urso


A relao das comunidades humanas com o urso originou um rico e nico patrimnio construdo. Este legado cultural constitudo, sobretudo, por estruturas dedicadas captura do urso e por mecanismos de proteco dos bens contra os seus ataques. Como principais bens a proteger, destaca-se a produo de mel, actividade com grande importncia na economia rural desde a Idade Mdia (HENRIQUES et al., 1999), e para a qual o urso constitui uma ameaa devido ao seu frequente hbito de destruir as colmeias para obter alimento (CLEVENGER & PURROY, 1991). Os muros apirios so exemplos de arquitectura popular, destinados a assegurar a proteco das colmeias (HENRIQUES et al., 1999; RODRIGUES & NEVES, 2002). Com frequncia, os muros apirios consistem em simples e toscos cercados de pedra seca com uma altura de cerca de 1 metro e dispostos em redor de uma rea de dimenso varivel, com o objectivo de protegerem os cortios do fogo, bem como da pilhagem por parte de animais domsticos e selvagens de mdia dimenso, como o texugo (Meles meles) (Figura 1).

Figura 1. Muro apirio simples, Fafio, Montalegre (fotografia de P. Primavera).

AAFA On Line, n 3 (2010) Associao de Estudos do Alto Tejo, www.altotejo.org

PRESENA HISTRICA DO URSO EM PORTUGAL E TESTEMUNHOS DA SUA RELAO COM AS COMUNIDADES RURAIS Francisco lvares e Jos Domingues

No entanto, em algumas regies da Pennsula Ibrica, nomeadamente na Cordilheira Cantbrica, os muros apirios so edificaes monumentais mais elaboradas, cujo principal objectivo que se lhes atribui impedir a entrada no interior do recinto de um possante apreciador de mel, o urso (TORRENTE, 1999; BOZA, 2002). Estas estruturas, conhecidas em Espanha por colmenales, alvarices ou cortinos, so identificveis pela execuo de muros com face externa homognea e altura por vezes superior a 3 metros, e pela existncia de um capeado projectado para o lado exterior do recinto, que forma um rebordo no topo ou a da altura da parede. Por vezes provida de uma slida porta que permite a entrada do apicultor, mas na maior parte dos casos o interior do recinto torna-se apenas acessvel atravs da utilizao de uma escada (BOZA, 2002) (Figura 2).

Figura 2. Silha ou muro apirio destinado proteco face ao urso, Serra da Queixa, Ourense, Espanha. (fotografia de F. lvares)

AAFA On Line, n 3 (2010) Associao de Estudos do Alto Tejo, www.altotejo.org

PRESENA HISTRICA DO URSO EM PORTUGAL E TESTEMUNHOS DA SUA RELAO COM AS COMUNIDADES RURAIS Francisco lvares e Jos Domingues

Em Portugal encontram-se identificados muros apirios, ainda que muitas vezes em avanado estado de degradao, que apresentam uma construo elaborada e robusta, caracterizada pela execuo de muros dobrados com cerca de 1 m de espessura e mais de 2 m de altura, e rematados por placas avanadas para o exterior (HENRIQUES et al., 1999; RODRIGUES & NEVES, 2002). As caractersticas de construo destas estruturas permitem enquadr-las na tipologia dos muros apirios existentes no Norte de Espanha, que se destinam proteco face s investidas dos ursos. Desta forma, constituem um importante testemunho material da presena histrica desta espcie em Portugal e da sua relao com as comunidades rurais. Dependendo da regio do pas, estas estruturas so vulgarmente denominadas silhas, colmeais, muros ou alvarizes (HENRIQUES et al., 1999). No presente trabalho optmos por design-las como silhas, de forma a evidenciar as caractersticas estruturais que as parecem destinar proteco face ao urso, e assim distingui-las dos muros apirios simples de menores dimenses. A funo destas estruturas como estando associada ao urso encontra-se actualmente perdida na memria colectiva da maioria das comunidades locais. Porm, foram recolhidas vrias referncias documentais do sculo XVIII que atestam a construo de silhas pelos habitantes do Norte de Portugal, no intuito de proteger as suas colmeias face frequente destruio provocada por estes animais (documento 1, 4 e 5, no Anexo I). A prospeco de campo e a recolha de registos fotogrficos e bibliogrficos (p.e. HENRIQUES et al., 1999; RODRIGUES & NEVES, 2002) permitiu confirmar vestgios materiais de muros apirios com caractersticas atribuveis a silhas, num total de 27 concelhos de Portugal. Acrescese ainda mais 11 concelhos onde a presena deste tipo de estruturas se considera provvel, tendo por base somente testemunhos orais (Figura 3). De forma geral, as reas com edificao confirmada destas estruturas coincidem com as principais regies montanhosas do Noroeste de Portugal (Serras de Arga, Soajo, Amarela, Gers, Cabreira, Barroso, Larouco, Alvo, Padrela), o extremo Norte do Distrito de Bragana (Serras da Coroa e Montesinho) e as bacias do mdio Douro e Tejo, junto fronteira com Espanha. Existem ainda evidncias no confirmadas, da edificao de muros apirios semelhantes a silhas em alguns sistemas montanhosos da regio centro do pas (Serras da Arada, Montemuro, Lous, Aor e Sic) e na bacia do mdio Guadiana (Figura 3).

AAFA On Line, n 3 (2010) Associao de Estudos do Alto Tejo, www.altotejo.org

PRESENA HISTRICA DO URSO EM PORTUGAL E TESTEMUNHOS DA SUA RELAO COM AS COMUNIDADES RURAIS Francisco lvares e Jos Domingues

Figura 3. Concelhos com edificao confirmada ou provvel de muros apirios com caractersticas estruturais atribuveis a silhas (destinados proteco face ao urso).

AAFA On Line, n 3 (2010) Associao de Estudos do Alto Tejo, www.altotejo.org

PRESENA HISTRICA DO URSO EM PORTUGAL E TESTEMUNHOS DA SUA RELAO COM AS COMUNIDADES RURAIS Francisco lvares e Jos Domingues

Na Pennsula Ibrica existem tambm registos da construo de engenhos destinados a dar caa ao urso. Em Espanha, referida a utilizao de covas armadilhadas especificamente construdas para a captura deste animal (PIDAL & DE QUIRS, 1897; JUSTO MNDEZ, 1993; BOZA, 2002), apesar de em Portugal no se ter conhecimento de fontes documentais que comprovem a sua utilizao. Nas Astrias conhece-se ainda a utilizao de pequenas construes em pedra destinadas captura do urso, com o nome popular de pezugos. Nestas armadilhas o chamariz consistia na deposio de um cortio de abelhas assente numa plataforma de madeira que, ao cortio ser retirado, accionava a queda de uma grande pedra ou tronco sobre o animal (Figura 4; TORRENTE, 1999; BOZA, 2002). No que respeita a Portugal, foi possvel recolher uma referncia documental do sculo XVIII que descreve como os habitantes da Serra do Gers davam caa a este carnvoro atravs de um engenho armadilhado com um tronco de rvore e que utilizava um cortio de mel como isco (documento 1, no Anexo I). A descrio desta tcnica de caa permite associ-la ao pesugo, cuja utilizao se encontrava somente referenciada para determinadas reas das Astrias (BOZA, 2002). No entanto, as prospeces de campo realizadas at data no permitiram obter qualquer evidncia de vestgios materiais destas estruturas cinegticas em Portugal. Por fim, encontra-se referida com frequncia na documentao medieval, uma armadilha de caa destinada ao veado, javali e urso, denominada madeiro. Este tipo de armadilha j aparece mencionado nos forais da Beira do sculo XI, porm no se conhece qualquer descrio detalhada do seu modo de funcionamento.

2. Presena histrica e extino do urso em Portugal


A ocorrncia histrica do urso por todo o territrio nacional comprovada pela toponmia, quer integrando o vocbulo osso, ou utilizando uma grafia actualizada[4]. No que respeita a fontes documentais, os registos mais antigos relativos presena da espcie em Portugal encontramse nos forais do sculo XI e XII, e relacionam-se com o facto de a caa grossa estar sujeita ao tributo de condado ou montaria. Este tributo obrigava os caadores a entregar, ao rei ou seu representante, a parte mais nobre de cada pea de caa maior abatida: regra geral, do javali ou
Rio dos Ossos (Melgao / Lisboa / Oliveira de Azemis); Casal dos Ossos (Lisboa); Vilar dos Ossos (Vinhais); Valdossos (Vila Nova de Famalico); Serra da Ossa (Alentejo); Valdossa (Alij); Osseira (Caldas da Rainha / bidos); Ursa (Albufeira / Alccer do Sal / Almodvar / Alportel / Figueira de Castelo Rodrigo / Gis / Proena-aNova / Santiago de Cacm / Sert / Vila Viosa); Cova do Urso (Arganil); Covo do Urso (Beira Baixa); Pego dUrso (Sto); Pia do Urso (Batalha); Pinhal do Urso (Leiria / Montijo); Vale do Urso (Fundo).
4

AAFA On Line, n 3 (2010) Associao de Estudos do Alto Tejo, www.altotejo.org

PRESENA HISTRICA DO URSO EM PORTUGAL E TESTEMUNHOS DA SUA RELAO COM AS COMUNIDADES RURAIS Francisco lvares e Jos Domingues

porco-monts davam o corazil ou espdua; do veado, coro ou cabra-brava entregavam a perna, e do urso as mos[5]. Nas inquiries de 1258, que, basicamente, pretendem apurar os direitos devidos ao rei, ficou consignado esse imposto medieval aplicado caa ao urso, em vrias freguesias do Noroeste do pas (AZEVEDO, 1977; GONALVES, 2006).

Figura 4. Representao de um pezugo asturiano, armadilha destinada captura de urso (retirado de Boza, 2002).

si fuerit ad venationem et mactaverit porcum, dabit spatulam; de cerbo, de capra montesa, de corzo, dabit pernam; de ursso, dabit manus. AAFA On Line, n 3 (2010) Associao de Estudos do Alto Tejo, www.altotejo.org

10

PRESENA HISTRICA DO URSO EM PORTUGAL E TESTEMUNHOS DA SUA RELAO COM AS COMUNIDADES RURAIS Francisco lvares e Jos Domingues

O urso, juntamente com outras espcies como o javali, possua desde o incio da Idade Mdia um lugar de destaque como alvo de uma caa de entretenimento e, em simultneo, de preparao guerreira, por parte dos monarcas e da classe mais nobre. Desta forma, e ao contrrio por exemplo do lobo (DOMINGUES, 2005a), o urso foi, desde cedo, alvo de alguma proteco por parte da monarquia. So frequentes os documentos que fixam coutadas, em favor do rei ou de algum nobre poderoso, e onde se condiciona a caa, no s ao urso, mas tambm ao javali, veado e at a caa mida como o coelho, a lebre e a perdiz. Ao longo do sculo XV o urso ainda estava presente a Norte do rio Douro e em vrios locais distribudos pelo interior do pas, nomeadamente na Beira Interior (Pinhel, Trancoso e Ribaca) e no Alentejo (Moura e Portel), onde existem referncias documentais sua caa ou abundncia (BAETA-NEVES, 1967). Contudo, a partir deste sculo que o urso aparenta comear a rarear em territrio portugus, principalmente na metade sul do pas, devido perseguio directa e destruio das extensas manchas florestais onde se abrigava (BAETA-NEVES, 1967; DEVYVARETA, 1986). Como consequncia, so publicados vrios diplomas condicionando a sua caa, diplomas esses de mbito genrico e promulgados pelos monarcas portugueses, e alguns deles possuindo o valor de lei ou ordenao geral do reino. A ttulo de exemplo, D. Joo I, por carta de 5 de Fevereiro de 1412, proibiu a caa de ursos, porcos monteses e cervos nas comarcas de Entre-Tejo-e-Guadiana e Estremadura (BAETA NEVES, 1980). Posteriormente, seu filho D. Duarte (1433-1438), publicou uma lei que impunha uma coima de mil libras a qualquer que matasse um urso por todo o reino, sem licena de el-rei (ORDENAES AFONSINAS, 1984), no que provavelmente constitui uma das primeiras leis direccionadas proteco de uma espcie silvestre, a nvel nacional. No entanto, o povo insurge-se com frequncia contra as coutadas e a proibio de caa de animais bravios, nomeadamente do urso, por estes lhe causarem avultados prejuzos nos gados e nas colheitas (BAETA NEVES, 1980). Por isso, e apesar de condicionada, a perseguio ao urso por parte das comunidades locais continua a ser intensa, nomeadamente atravs da sua caa e da destruio do habitat por incndios (documento 1, 2 e 3, no Anexo I). Como resultado, nos finais do sculo XVI a presena de urso em Portugal considerada por vrios autores como estando somente confinada s montanhas fronteirias do extremo Noroeste, nomeadamente Serra do Gers (LEITE DE VASCONCELOS, 1936; BAETA-NEVES, 1967).

AAFA On Line, n 3 (2010) Associao de Estudos do Alto Tejo, www.altotejo.org

11

PRESENA HISTRICA DO URSO EM PORTUGAL E TESTEMUNHOS DA SUA RELAO COM AS COMUNIDADES RURAIS Francisco lvares e Jos Domingues

Se a presena histrica do urso em Portugal uma realidade inquestionvel, j a data da sua extino constitui um facto deficientemente investigado. Documentos do sculo XVIII referem, com preciso, a morte em 1650, do que tem sido considerado o ltimo exemplar na Serra do Gers e, em simultneo, em Portugal (documento 1 e 2, no Anexo I). O nico estudo especfico que aborda a presena e extino desta espcie em Portugal (BAETA-NEVES, 1967), baseia-se nestes registos para apontar a data de extino do urso em territrio portugus, a qual tem vindo a ser aceite junto da comunidade cientfica, em trabalhos recentes (SANTOS-REIS & MATHIAS, 1996; MATHIAS et al., 1998; CABRAL et al., 2005). No entanto, a pesquisa documental e bibliogrfica, principalmente em autores espanhis, realizada no mbito do presente trabalho apresenta evidncias da sobrevivncia do urso em territrio portugus para alm do sculo XVII e at datas surpreendentemente recentes, em particular na regio fronteiria compreendida pela Serra do Laboreiro (Melgao), as Serras do Gers/Larouco (Terras de Bouro/Montalegre) e a Serra de Montesinho (Bragana/Vinhais). No que diz respeito ao sculo XVIII, um documento de 1744 proveniente de Pinces, parece referir ainda o urso como presente na Serra do Gers, embora perto de se extinguir face intensa perseguio que os habitantes locais lhe moviam (documento 3, no Anexo I). Tambm o Padre Joo Barroso Pereira, refere a presena de ursos na regio de Salto (Montalegre) num documento de datao indeterminada, mas que parece corresponder ao sculo XVIII (documento 5, no Anexo I). Em territrio espanhol, FERNANDEZ DE CRDOBA (1964) e PIEIRO MACEIRAS (2000) citam vrias fontes documentais do final do sculo XVIII, que referem ainda a abundncia de ursos nas montanhas que ladeiam os rios Tmega e Lima, nomeadamente Requis (Muos) e Vern, situados junto ao limite dos concelhos de Montalegre e de Chaves, respectivamente. Para o sculo XIX, NORES & NAVES (1993) refere que a obra de 1866 de Fernando Fulgosio, Cronica de la provncia de Orense, atesta a presena do urso na vertente espanhola da Serra do Laboreiro e da Serra do Gers no primeiro quartel do sculo XIX. Tambm TABOADA CHIVITE (1971) menciona que, em 1825, um habitante de San Pedro de la Torre (Sierra do Laboreiro) reclamou ao Concelho Real os prejuzos efectuados pelos ursos, ao que lhe foi concedida uma autorizao para os matar. GRANDE DEL BRIO et al., (2002) apresenta evidncias documentais de vrios ursos abatidos na vertente espanhola da Serra de Montesinho, durante o final do sculo XIX. Para o territrio portugus, encontramos outras referncias
AAFA On Line, n 3 (2010) Associao de Estudos do Alto Tejo, www.altotejo.org

12

PRESENA HISTRICA DO URSO EM PORTUGAL E TESTEMUNHOS DA SUA RELAO COM AS COMUNIDADES RURAIS Francisco lvares e Jos Domingues

documentais que indicam tambm a presena de urso no decorrer do sculo XIX. Na regio de Bragana, foi publicada em 2 de Maro de 1835, no jornal manuscrito Choronica de Bragana, uma notcia que aparentemente alude programao de uma caada ao urso na Serra de Montesinho (documento 6, no Anexo I). Alm disso, e a corroborar os registos atrs mencionados, Gabriel Pereira refere que at meados do sculo XIX ainda os ursos ocorriam, de forma irregular, nas montanhas do Minho e Trs-os-Montes (documento 7, no Anexo I). Porm, as ltimas referncias ao urso na regio fronteiria do norte de Portugal datam do incio do sculo XX. GRANDE DEL BRIO et al., (2002) menciona evidncias documentais da sua presena em 1905 e 1920 na regio de Lubin e Sanbria (Zamora) respectivamente, ambas situadas a menos de 10 km da fronteira portuguesa na Serra de Montesinho. JUSTO MNDEZ (1993), apesar de no citar as fontes documentais ou orais em que se baseia, refere que desde incios do sculo XX at 1930 ainda subsistiam alguns exemplares na zona fronteiria constituda pelas serras do Gers e Larouco. Em particular, menciona que em 1915 eram ainda avistados ursos com alguma frequncia na zona de Portela do Homem (Serra do Gers), e que em 1920 fue muerta una osa, acompaada de dos crias, que los cazadores sorprendieron en la sierra de Larouco, entre Baltar y Villamayor de Gironda, junto fronteira portuguesa. O ltimo registo confirmado de urso nas montanhas fronteirias do Noroeste de Portugal, todavia mais recente e diz respeito ao abate de um urso, em Junho de 1946, por Camilo Lloves Gonzalez, habitante de Couceiros na Serra do Laboreiro, a menos de cinco quilmetros da fronteira portuguesa de Melgao. Este facto, publicado no jornal Pueblo Galego de 17 de Junho de 1946 e frequentemente citado em fontes bibliogrficas posteriores (e.g. FERNANDZ DE CRDOBA, 1964; TABUADA CHIVITE, 1971; PIMENTA, 2001, DOMINGUES, 2005b), foi confirmado por um dos autores do presente trabalho (F. lvares) atravs de uma entrevista a Camilo Lloves em 4.10.1996, o qual, apesar dos seus 80 anos de idade, relatou em pormenor os acontecimentos. O urso abatido era um macho com 102 kg (possivelmente sub-adulto) e, na altura, dizia-se que nessa regio andariam trs ursos que com frequncia destruam colmeias e silhas, e dos quais um foi o que veio a ser abatido.

AAFA On Line, n 3 (2010) Associao de Estudos do Alto Tejo, www.altotejo.org

13

PRESENA HISTRICA DO URSO EM PORTUGAL E TESTEMUNHOS DA SUA RELAO COM AS COMUNIDADES RURAIS Francisco lvares e Jos Domingues

3. Discusso e consideraes finais


Com base nos registos obtidos, o urso ter ocorrido nas serras do Norte de Portugal at meados do sculo XX, muito para alm de 1650, data anteriormente apontada para a sua extino em Portugal. O carcter agreste das serras fronteirias ao longo dos sculos XVIII e XIX, com extensos matagais, reduzida acessibilidade e escasso povoamento humano (p.e. BORRALHEIRO, 2005), pode ter permitido a sobrevivncia de uma populao residual de urso e, simultaneamente, levado a que esta fosse escassamente documentada por parte de naturalistas e letrados. Consequentemente, face reduzida disponibilidade de fontes documentais locais, a ocorrncia da espcie passou facilmente despercebida. A ocorrncia do urso no Norte de Portugal at ao inicio do sculo XX poder ter tido origem em movimentos dispersivos de animais provenientes de ncleos reprodutores residuais bem documentados em Espanha, situados a menos de 50 km da fronteira portuguesa, como sejam a Serra da Queixa (centro da Provncia de Ourense), a Serra do Faro (limite das Provncias de Pontevedra, Ourense e Lugo) e a regio de Caurel/Sanbria/La Cabrera (limite das Provncias de Ourense, Zamora e Leo) (NORES & NAVES, 1993; GRANDE DEL BRIO et al., 2002). Os ursos machos apresentam um acentuado comportamento errtico durante a poca do acasalamento, podendo percorrer distncias superiores a 40 km da sua rea de presena habitual (CLEVENGER & PURROY, 1991). Como resultado deste comportamento, ainda recentemente (p.e. 2006) tem sido confirmada a presena ocasional de ursos provenientes da populao cantbrica, na regio de Sanbria/La Cabrera situada a pouca mais de 20 km a Norte da Serra de Montesinho (GRANDE DEL BRIO et al., 2002). Desta forma, no de estranhar a presena de ursos ao longo da primeira metade do sculo XX nas Serras do Gers e do Larouco, se considerarmos que a Serra da Queixa, situada a menos de 30 km da fronteira portuguesa, albergou um ncleo reprodutor de urso at dcada de 1930 (NORES & NAVES, 1993; JUSTO MNDEZ, 1993; GRANDE DEL BRIO et al., 2002). Porm, um dos registos documentais recolhidos aponta para a aparente reproduo do urso em 1920 na Serra do Larouco. Face a esta evidncia, ser necessria uma maior investigao atravs da recolha de fontes documentais ou de testemunhos orais, que permita avaliar se a presena de ursos no incio do sculo XX nas serras fronteirias se limitaria a incurses espordicas de indivduos provenientes de ncleos

AAFA On Line, n 3 (2010) Associao de Estudos do Alto Tejo, www.altotejo.org

14

PRESENA HISTRICA DO URSO EM PORTUGAL E TESTEMUNHOS DA SUA RELAO COM AS COMUNIDADES RURAIS Francisco lvares e Jos Domingues

reprodutores situados em Espanha, ou se, pelo contrrio, constituam os ltimos exemplares de uma populao residual ainda com reproduo. Os resultados obtidos para o Norte de Portugal evidenciam ainda a necessidade de estudos adicionais que permitam detectar evidncias da presena do urso nos ltimos sculos em outras regies do pas, e assim esclarecer a evoluo da sua rea de ocorrncia. A pesquisa de fontes documentais de carcter local, em territrio nacional ou nas regies espanholas fronteirias, revela-se como uma das principais abordagens que dever ser realizada. No entanto, o inventrio, caracterizao e cronologia do patrimnio construdo associado a este carnvoro, em particular das silhas, poder constituir uma fonte de informao complementar. A aparente restrio e coerncia geogrfica das reas de edificao confirmada de silhas a nvel nacional poder reflectir a existncia de importantes ncleos populacionais de urso, tal como parecem indicar as fontes documentais obtidas para o Noroeste e Nordeste do pas. Adicionalmente, o bom estado de conservao das silhas poder estar relacionado com a ocorrncia recente desta espcie, face ao esforo humano que implica manter estas estruturas nas suas dimenses originais e o facto da proteco face ao urso aparentar ser a principal razo que assim o justifica. Tal evidente em determinadas regies da Galiza, como as Serras da Queixa, Caurel e Faro, onde a espcie estava presente h menos de um sculo. De forma coincidente, a identificao de silhas em excelente estado de conservao nas Serras do Gers e Larouco, foi corroborada no presente trabalho atravs de vrios registos documentais que atestam a sobrevivncia do urso durante o sculo XIX e incio do sculo XX. Alm disso, HENRIQUES et al., (2010) referem evidncias documentais e orais que apontam para a possvel ocorrncia recente deste carnvoro no distrito de Castelo Branco, nomeadamente na Serra da Gardunha durante o inicio do sculo XVIII e em regies espanholas adjacentes (Las Hurdes, Provncia de Cceres) at ao sculo XIX. Desta forma, outras reas do pas onde as silhas apresentem um estado de conservao prximo do original, como por exemplo nas bacias do mdio Douro e Tejo (HENRIQUES et al., 1999; RODRIGUES & NEVES, 2002), devero ser alvo preferencial para a pesquisa de fontes documentais de carcter regional, de forma a esclarecer a rea de ocorrncia de urso em pocas recentes.

AAFA On Line, n 3 (2010) Associao de Estudos do Alto Tejo, www.altotejo.org

15

PRESENA HISTRICA DO URSO EM PORTUGAL E TESTEMUNHOS DA SUA RELAO COM AS COMUNIDADES RURAIS Francisco lvares e Jos Domingues

Bibliografia
LVARES, F. (1997). O Lince-ibrico (Lynx pardinus) no Noroeste de Portugal. Presena Histrica e Situao Actual. Relatrio Tcnico Interno. ICN/ Programa Liberne. 25pp. LVARES, F. & PRIMAVERA, P. (2004). The Wolf in Rural Communities` Culture in the North of Portugal. Wolf Print, N20: 10-12. LVARES, F., ALONSO, P., SIERRA, P. & PETRUCCI-FONSECA, F. (2000). Os fojos dos lobos na Pennsula Ibrica. Sua inventariao, caracterizao e conservao. Galemys, 12 (NE): 57-78. AZEVEDO, R. P. (1977). Portugaliae Monumenta Histrica: Inquisitiones, Vol I, Parte II, Fasc. 9. Lisboa. BAETA NEVES, C. M. (1967). Sobre a existncia e extino do urso em Portugal. N XIX. Publicaes da Liga para a Proteco da Natureza. Lisboa. 7pp. BAETA NEVES, C. M. (1980). Histria Florestal, Aqucola e Cinegtica: colectnea de documentos existentes no Arquivo Nacional da Torre do Tombo Chancelarias Reais. Lisboa. BORRALHEIRO, R. (2005). Montalegre, Memrias e Histria. Barrosana, E. M. Montalegre BOZA, M. (2002). El Trampeo y dems artes de caza tradicionales en la Pennsula Ibrica. Editorial Hispano Europea. Barcelona. 351pp. CABRAL, M. J., ALMEIDA, J., ALMEIDA, P. R., DELLINGER, T., FERRAND DE ALMEIDA, N., OLIVEIRA, M. E., PALMEIRIM J. M., QUEIROZ, A. I., ROGADO, L. & SANTOS-REIS, M. (eds.) (2005). Livro Vermelho dos Vertebrados de Portugal. Instituto da Conservao da Natureza. Lisboa. CASANOVA, E. (1997). L's del Pirineu, crnica d'un extermini. Collecci Guimet. Pags editors, Lleida. 327pp.

AAFA On Line, n 3 (2010) Associao de Estudos do Alto Tejo, www.altotejo.org

16

PRESENA HISTRICA DO URSO EM PORTUGAL E TESTEMUNHOS DA SUA RELAO COM AS COMUNIDADES RURAIS Francisco lvares e Jos Domingues

CLEVENGER, A. P. & PURROY, F. J. (1991). Ecologia del oso pardo en Espaa. Monografias del Museo Nacional de Ciencias Naturales. C.S.I.C. Madrid. 155pp. DEVY-VARETA, N. (1986). Para uma geografia histrica da floresta portuguesa: do declnio das matas medievais poltica florestal do renascimento (sc. XV e XVI). Revista da Faculdade de Letras Geografia, I Srie, Vol. I: 5-37. DOMINGUES, J. (2005a). Caa ao Lobo: Legislao Arcaica. Aglia, Revista de Cincias Sociais e Humanidades, Ourense. n. 83/84: 265-269. DOMINGUES, J. (2005b). O urso ibrico. Porto dos Cavaleiros, Jornal de Castro Laboreiro e Lamas de Mouro, n10: 16. FERNANDEZ DE CRDOBA, F. P. (1964). Algo sobre el oso y su presencia en Galicia. Cuadernos de Estudios Gallegos, 59: 305-319. GONALVES, I. (2006). Espaos silvestres para animais selvagens, no noroeste de Portugal, com as inquiries de 1258. Pp: 193-219. in: Estudos em Homenagem ao Professor Doutor Jos Marques. FLUP. Porto. GRANDE DEL BRIO, R., HERNANDO AYALA, A. & PIEIRO MACEIRAS, J. (2002). El oso pardo en el noroeste peninsular. Ediciones Amar. 143pp. HENRIQUES, F., CANINAS, J. C., CORREIA, F. B., SANTOS, C. & GARDETE, J. J. (1999). Muros-apirios da bacia do mdio Tejo (regies de Castelo Branco e Cceres). Ibn Marun, Revista Cultural do Concelho de Marvo, n 9/10: 329-363. HENRIQUES, F., CANINAS, J. C., CHAMBINO, M. L., PRATA, J. T. & GARDETE, J. J. (2010). Os Muros-apirios da regio de Castelo Branco e zona envolvente. AAFA On-Line, n 3. 72pp. JUSTO MNDEZ, F. (1993). Brotes de Raices histricas. Ourense. 587pp. LEITE DE VASCONCELOS, J. (1936). Etnografia Portuguesa, Vol. II. Imprensa Nacional da Casa da Moeda. Lisboa. 717pp.

AAFA On Line, n 3 (2010) Associao de Estudos do Alto Tejo, www.altotejo.org

17

PRESENA HISTRICA DO URSO EM PORTUGAL E TESTEMUNHOS DA SUA RELAO COM AS COMUNIDADES RURAIS Francisco lvares e Jos Domingues

MATHIAS, M. L., SANTOS-REIS, M., PALMEIRIM, J. & RAMALHINHO, M. G. (1998). Mamferos de Portugal. Edies Inapa. Lisboa. 145pp. NAVES, J. & PALOMERO, G. (1993). El oso pardo en Espaa. Coleccin Tecnica. ICONA. Madrid. NORES, C. (1986). Estudios historicos y perspectivas conservacionistas. Jornadas sobre la conservacin de la naturaleza en Espaa. 127-130. NORES, C. & VON LETTOW-VORBECK, C. L. (1992). La zoologia historica como complemento de la arqueozoologia: el caso del zebro. Archaeofauna, 1: 61-71. NORES, C. & NAVES, J. (1993). Distribuicin histrica del oso pardo en la Pennsula Ibrica. Pp:13-33. In: J. Naves & G. Palomero (eds). El oso pardo en Espaa. Coleccin Tecnica. ICONA. Madrid. ORDENAES AFONSINAS, (1984). Fundao Calouste Gulbenkian, Lisboa. Edio Facsimile das Ordenaoens do Senhor Rey D. Affonso V, Coimbra, Real Imprensa da Universidade, 1792. PIDAL, P. & DE QUIRS, B. (1897). La caza del oso en Asturias. Edio fac-similada de 2002, do livro Astrias. KRK Ediciones. Oviedo. 57pp. PIMENTA, M. (2001). A propsito da presena do urso-pardo na Peneda-Gers. Tribuna da Natureza, 6 (AnoII): 10-11. PIEIRO MACEIRAS, J. (2000). La legislacin aplicable al oso y a su entorno en las montaas Galaico-Leonesas durante el siglo XVIII. Revista Argutorio, 4, Astorga: 24-25. REYES-GARCA, V. & MARTI SANZ, N. (2007). Etnoecologa: punto de encontro entre naturaleza y cultura. Ecosistemas, 3. (URL: http://www.revistaecosistemas.net/

articulo.asp?Id=501&Id_Categoria=1). RODRIGUES, J. S. C. & NEVES, J. C. (2002). Os Muros apirios do Parque Natural da Serra de S. Mamede e Stio de S. Mamede. Ibn Marun, Revista Cultural do Concelho de Marvo, n 12: 365-395.
AAFA On Line, n 3 (2010) Associao de Estudos do Alto Tejo, www.altotejo.org

18

PRESENA HISTRICA DO URSO EM PORTUGAL E TESTEMUNHOS DA SUA RELAO COM AS COMUNIDADES RURAIS Francisco lvares e Jos Domingues

TABOADA CHIVITE, J. (1971). Monteria y corrida de lobos en Galicia. Boletn Avriense, I:187198. TORRENTE, J. P. (1999). Osos y otras fieras en el pasado de Astrias (1700-1860). Fundacion Oso de Astrias. Oviedo. SANTOS-REIS, M. & MATHIAS, M. L. (1996). The historical and recent distribution and status of mammals in Portugal. Hystrix, 8 (1-2): 75-89.

AAFA On Line, n 3 (2010) Associao de Estudos do Alto Tejo, www.altotejo.org

19

PRESENA HISTRICA DO URSO EM PORTUGAL E TESTEMUNHOS DA SUA RELAO COM AS COMUNIDADES RURAIS Francisco lvares e Jos Domingues

Anexo I. Registos documentais posteriores ao sc. XVII, apresentados por ordem cronolgica

Doc. 1 1728 [Padre Jos de Matos FERREIRA, Thesouro de Braga descuberto no Campo do Gerez, Braga, 1728] Edio fac-similada da Cmara Municipal de Terras de Bouro, 1994. Neste sitio () esto algas Alverices redondas, feytas de muyto boa pedra, e bem ajeitada, e passo de ter vinte palmos de alto; principio em bayxo em circuito pequeno, e acabo em mayor mbito, e assim esto as sua paredes muyto empenadas para fora, sem por ellas poder sobir cousda alga, ainda que as pedras no estivero to ajustadas, como esto. Estas Alverices fizero os antigos para guardar as suas colmeas, pois ero nico abrigo que tinho para escaparem fereza dos ussos que ero tantos naquele tempo que sobio as paredes e, entretanto dentro pegavo nos cortios das abelhas e os levavo a donde havia agoa, e tirando os tampos dos cortios, metio-nos na agoa, e afogadas as abelhas, e comio livremente o mel. A este feroz e porfiado animal fazio render os caadores pondo em o tronco de ha arvore hm pouco de mel com um masso, e hum certo engenho, que quando hia a comer do mel davalhe na cabea, e elle tanto mais porfiava de gostar, athe que o masso o fazia render, e ficava de vencido. Hoje se no acha no Geres tal casta de animal por causa dos grandes fogos que sempre continuamente os lavradores ando lanando nos montes, e o ultimo que se matou, conforme referem os velhos da terra, foy pouco mais ou menos no anno de 1650, na Quelha da Ursa, que fica para a Ch da Fonte, junto Casa da Neve.

Doc. 2 1736, Junho, 09 [Antnio AFONSO Notcia da freguesia de S. Joo do Campo que mandou o Dr. Vigrio-Geral aos 9 de Junho de 1736, Cadernos de Cultura 4, Terras de Bouro, Territrio Museu da Montanha, Cmara Municipal de Terras de Bouro, 2001, p. 20]

AAFA On Line, n 3 (2010) Associao de Estudos do Alto Tejo, www.altotejo.org

20

PRESENA HISTRICA DO URSO EM PORTUGAL E TESTEMUNHOS DA SUA RELAO COM AS COMUNIDADES RURAIS Francisco lvares e Jos Domingues

A demais caa so guias reays, javalizes, lobos, cabras bravas que parecem veados, coras, lobos cervais. Ursos j hoje no apparecem por cauza dos fogos que cada passo se lana nos montes

Doc. 3 1744 Cdice dos Casais de Pinces. P.e Diogo Martins Pereira [transcrio de cpia de 1813, por Antnio Martinho BAPTISTA] FAFIO Entendendose hir a extinguindose [os lobos cervais] como se extinguiro os ursos pelo cui[da]do que os moradores tem de os preceguir, e caar andando de dia e de noute ath os matar, ou fazer fugir p[ar]a os montes da Irmida e Villar da Veiga, donde tambm os perseguem com notvel cuidado () [fl. 13]

Doc. 4 1758 Na memria paroquial da freguesia de Outeiro. [Rogrio BORRALHEIRO, Montalegre Memrias e Histria, Montalegre, 2005] (...) H quem se lembre de hum homem da freguesia de Cabril que matou no ditto Gers um urso. Certifica hav-los nesse tempo por se verem de presente sinaes de muros de colmeas sobre pedras altas para se livrarem delles.

Doc. 5 Sc. XVIII - [Padre Joo BARROSO PEREIRA, proco de Seara, Antigas Histrias de Salto, sculo XVIII] Verso dactilografada de data e autor desconhecido. muito abundante de caa: perdizes, coelhos, martuxos, fuinhas, aves bastantes, muitos lobos, raposas, porcos bravos, coras, veados, ursos e tantos outros que amolestam os lavradores para os defenderem das vastas colheitas () grande quantidade de ursos, que destruam as colmeias e para sua defeza faziam muros fechados.
AAFA On Line, n 3 (2010) Associao de Estudos do Alto Tejo, www.altotejo.org

21

PRESENA HISTRICA DO URSO EM PORTUGAL E TESTEMUNHOS DA SUA RELAO COM AS COMUNIDADES RURAIS Francisco lvares e Jos Domingues

Doc. 6 1835 [Jornal manuscrito braganano de 2 de Maro de 1835] Pesquisa de Joo Manuel Neto Jacob publicada na Revista Brigantia e na Revista Montesinho. Os off.es do Regim.to de Inf. N. 9 nomearo huma comisso p.a que esta empregue todo o desvelo a apprezentar na 1. occazio de paceio Militar os meios q. julgar mais eficases p. huma caada de Uros, q. tenciono fazer neste dia; paresce q. a Comio p. satisfazer aos seus Collegas tem reunido a si hum Militar Cidado interessado neste gnero de caadas, espermos do zello do S.r Baroso (?) de Toenique (?), Presidente desta comisso q no desprese as ideias emitidas pelo Sr. Pote (?) a Comio reunindo asi este Cidado ns lhe afianmos o bom rezultado da cada.

Doc. 7 1893 [Gabriel PEREIRA, Estudos Eborenses As caadas, 2 Parte, vora 1893] Pouco vulgar, julgo, em lugares praticveis, porque nos ermos montanhosos do norte do pas o urso viveu at aos tempos modernos. Em Inverneiras de muitas neves h 50 anos, mais ou menos, ainda os pequenos ursos das Astrias chegavam s montanhas do Minho e Trs-osMontes.

AAFA On Line, n 3 (2010) Associao de Estudos do Alto Tejo, www.altotejo.org

22

Você também pode gostar