Você está na página 1de 19

30/12/2014

Ratzel: releituras contemporaneas. Uma reabilitaao?

Biblio3W.RevistaBibliogrficadeGeografiayCienciasSociales.
UniversidaddeBarcelona[ISSN11389796]
N25,23deabrilde1997
RATZEL:RELEITURASCONTEMPORNEAS.UMAREABILITAO?
MarcosB.DeCarvalho*
(PUC/SoPaulo)

Ratzel:umarevisonecessria
OlugareaimportnciadaobraedasidiasdeFriedrichRatzel,nodesenvolvimentoda
institucionalidadecientfica,estlongedereceberumtratamentodeunanimidadeporpartede
observadoreseanalistasdesseprocesso.Emespecial,nasanlisesproduzidasporgegrafose
antroplogos,interessadosemrecomporarqueologiasdesuasreasdeconhecimento,tratamentos
muitodistintostmsidoobservados,quandosetratadeaquilataropapeldesempenhadoporRatzelno
desenvolvimentoenainstitucionalizaoacadmicocientficadageografiaetambmda
etnografia/etnologia.
Quantoaotema,nosorarasasomissesouneglignciascometidas,mas,emnossaopinio,as
segundastmsesobressaidosprimeiras.
Socomunsosreducionismosesimplificaesdopensamentoratzeliano,queemalgunscasos
resumidoapenaslembranadospossveisequvocoscometidos,pelopensadoralemo,aoteorizar
sobreasrelaeshomemnatureza,ouaodefendersuascrenassobreaevoluodosprocessos
civilizatrios.Noprimeirocaso,Ratzelteriasidoumdeterministaambientalincorrigvel(1)e,no
segundo,umantievolucionistaadeptodetesescombatidasedesgastadas,comoasdodifusionismo,
ouacertadamentecondenadas,comoasdasuperioridadecivilizatriadosbrancoscaucasianos.
CertamenteRatzelnoonicocaso,defrtileimportantepensador,ater"consagrados"seus
defeitosmaisquesuasvirtudes,massobreestecasoquepretendemosnosdebruar.Sobretudo
porquehemsuaobraalgumasidiasdeinegvelcontemporaneidade,comoatestamalgunsdos
trabalhosrecentementerealizadosporalgunsgegrafosque,entreoutrascoisas,buscamrecuperar
partedoaindaobscurolegadoratzeliano.
Antes,noentanto,seriaimportantetecermosmaisalgumasconsideraesealertasparaestaespcie
dereviso,quenosdispusemosafazer,apartirdabibliografiaproduzidarecentemente.
PodeserqueaformacomoRatzelpassouafigurarnahistriadascinciassociaisdeumamaneira
geral,enageografiaeantropologiaemparticular,reflitaumacertaadeso,conscienteou
inconsciente,oficialidadehistricaconsagradasobretudopelosfranceses,inglesesenorte
americanosque,comtodoodireitoquesemprecoubeaosvitoriosos,prefiriram,obviamente,atribuir
aosseusparesospapismaisdestacadosnapaternidadedainstitucionalizaodealgumasdas
principaisespecialidadesanalticasdaschamadascinciassociais.Mesmoqueparaissotivessemque
lanarmodeexpedientescomoaediodeidias,adescontextualizao,oforjamentode
divergncias,etc(2).
Entreostrabalhosmaissignificativos,deproduorecente,queapresentamalgumaalusoexplcitaa
Ratzelouasuaobra,sejacomointuitodereafirmarcrticas,desfazerequvocos,oureabilitaroseu
http://www.ub.edu/geocrit/b3w-25.htm

1/19

30/12/2014

Ratzel: releituras contemporaneas. Uma reabilitaao?

papelnodesenvolvimentodacinciageogrfica(3),destacamse,coincidentemente,francesesou
tributriosdachamadaescolafrancesadegeografia.Dizemoscoincidentemente,poisfoinestaescola
queseproduziramtambmalgunsdosseusprincipaisdetratores,cujaexpressomximapoderiaser
encontradaemLucienFebvreque,aopretenderenaltecerapropostadefundamentogeogrfico
elaboradaporVidaldeLaBalche,simplificouopensamentoratzelianocondiode"determinista":
"VidaldelaBlacheestreconnupouravoirinaugurunelonguetraditiongographiquefondesurune
conceptiondurapportHommeNaturequeLucienFebvreaqualife,em1922,de'possibiliste'.Le
possibilismevidaliensedistinguerait,seloncethistorien,duprtendudterminismeratzlienqui
limiteraitlesrelationsentrel'HomeetlaNature'uneactionmcaniquedesfacteursnaturelssurune
humanitpurementrcepitrice"(Mercier,1995:215)(4).
Mas,seaRatzellhefossedadoumdireitoderespostacontraessetipodesimplificao,
provavelmenteeleapontariaemmuitosdeseusescritosaformulaodeconvicesbastante
diferentesdessasquesepopularizaram.Seuraciocciniosemprefoimaiscomplexoesofisticadoque
oreducionismodeterministaquelheimpingiram:"L'oscuraedesagerataaffermazione'l'uomoil
prodotodell'ambiente'viencombattutaconun'altraaffermazioneparimentiassolutaediscarsa
consistenza.Nquestadisputapresenterebbesperanzadiconcluzionesenonrimanesselafiduciache
iconcettinonabbiamoacozzarecosiaspramentel'uncontrol'altrocomeleparole"(Ratzel,1914:
39).
Emoutraobrasua,Ratzelnosforneceaindamaiselementosparaaquilatarmosesteseu
posicionamentoantireducionistasobreosdeterminismosambientais:"Laculturaeslaemancipacin
delanaturaleza,peronoenelsentidodedesprendimentocompleto,sinoeneldesumsampliay
multiplealianza(...)Nopodremosconsiderarnosenteramenteindepedientesdelanaturaleza,mientras
msminuciosamentelaexplotemosyestudiemos,yslonosharemosindependientesdealgunos
accidentesdesumododeserdesumarcha,multiplicandolospuntosdealianza"(Ratzel,1888:3).
Comosevhalgomaisnaformulaoratzelianadoqueasimplificaopretendidaporuma
concepodeterministaque,digase,elenoformulou(5),ou,sesepreferir,queelejamaisreduziu
quelacondioestigmatizadaporalgunsdeseusseguidorese/ouinterpretadores.
RatificandoessanecessidadedereveroqueoprprioRatzelafirmousobreasidiasquelhesso
atribuidaspelasfontessecundrias,ogegrafoAndreLouisSanguin,emumdostextosdaproduo
recentequeexaminamosEnrelisantRatzel(Sanguin,1990),chegaafazeroseguinteapelo
indagao:"Nousgographes,avonsnouspermisFriedrichRatzeldeparlerensonnomproprea
traverssonoeuvreounoussommesnoustoutsimplementcontentsd'acceptercequelesautres
disaientensonnom?"(Sanguin,1990:580).

Ratzel:Oquehdenovoparaler?
Temosconscinciadequeofereceremosumpanoramarestritoacercadasnovidadesemtornodas
possveisreleituraserecuperacesdastesesratzelianas,poisassistematizaesdisponveisda
bibliografiaproduzida,aindaestomuitolongederefletiremcomfidelidadeoconjuntodaproduo
geogrfica.
Mas,independentementedisso,interessarianosadotaralgumarefernciaquenospermitisseteralgum
acessoaopanoramadaproduomundialemrelaoaotemaobjetodesteensaio.Paratanto,
recorremosaoconhecidoGeographicalAbstractsque,comrazovelfidelidade,nosofereceuma
mostrasignificativadaproduogeogrficarealizadanamaioriadosprincipaiscentroseinstituies
aeladedicadosnaatualidade.
BuscamosnosGeographicalAbstratcstantonoHumanGeographycomonoPhysicalGeography
publicadosentre1990e1996,todosostrabalhosque,porquaisquerrazes,fizessemmenesa
http://www.ub.edu/geocrit/b3w-25.htm

2/19

30/12/2014

Ratzel: releituras contemporaneas. Uma reabilitaao?

Ratzel,aoseupensamentoousuaobra(6).
Comoresultadodessapesquisarealcionamososseguintestrabalhosencontrados:
FLIEDNER,D.DieEntwicklungdesRaumverstandnissesinderAnthropogeographieindenletzten
hundertJahren.KarlrusherManuskriptezurMathematischenundTheoritischenWirtschaftsund
Sozialgeographie,1990,n93,54p.
FLIEDNER,F.Anthropogeographie,Paradigmenwechel,KulturelleEvolution.Geographische
Zeitschrift,1992,n80(1),p.119.
HAGGMAN,B.Geopolitics:classicalandmodern.Aselectedbibliographyandanintroduction.
CenterforResearchonGeopolitics,Helsingborg,Paper,1988,n1,8p.
HAGGMAN,B.RudolfKjellen:founderofgeopolitics.CenterforResearchonGeopolitics,
Helsingborg,Paper,1988,n3,14p.
LOPRENO,D.&PASTEUR,Y.Lapeenseratzelienneetlaquestioncoloniale.Cahiersde
GeographieduQuebec,1994,n38(104),p.151164.
MERCIER,G.Laregionetl'EtatselonFriedrichRatzeletPaulVidaldeLaBlache.Annalesde
Geographie,1995,n583,p.211235.
MERCIER,G.LeconceptdeproprietdanslagographiepolitiquedeFriedrichRatzel(18441904).
AnnalesdeGeographie,1990,n555,p.595615.
MERCIER,G.Latheoriegeographiquedelaproprieteetl'heritageratzelien.CahiersduGeographie
duQuebec,1992,n36(98),p.235250.
MULLER,G.H.FriedrichRatzelsRolleinderFragederdeutschenSudpolarforschungundder
VorbereitungderdeutschenSudpolarExpedition(19021903).Polarforschung,19921993,n62(1),
p.5155.
SANGUIN,A.L.EnrelisantRatzel.AnnalesdeGeographie,1990,n555,p.579594.
TEZUKA,A.Ratzel'sAnthropogeographieandtheJapanesegeographyofprewarperiod.Tsukuba
StudiesinHumanGeography,1995,n19,p.135149.
VALLEGA,A.Esistenzaeambiente:nuoviscacchieriperilpensierogeografico.BolletinoSocieta
GeograficaItaliana,1989,n6(1012),p.523544.
Entreestestrabalhospudemosconstatar,consultandoosoriginaisnamaioriadoscasos,quenem
todossedispemadesenvolverdefatoumarealrecuperaodolegadoratzeliano,emboraospoucos
quesedisponhamafazlo,ofaamdemaneirasignificativa,sejaatravsdodesenvolvimentode
polmicascomalgunsdeseuspensamentos,sejaatravsdarevisoecorreodaquelasinterpretaes
simplificadasaquenosreferimoshpouco.
Htrabalhos,queapesardedestacarememseusabstractsounarelaodepalavraschavereferncias
explcitasaRatzelouasuaobra,noentramefetivamentenomritodasdiscussessobreasidias
ratzelianas,limitandosearelacionarbibliografiadisponvelsobretemasaqueRatzel,entreoutros,
tambmesteveafeto,comootrabalhodeHaggman(Paper1,1988)ouentoapenasfazem
refernciasaopapelinspirador,exercidoporRatzel,nodesenvolvimentodasidiasdedeterminado
pensadorRudolfKjellen(Haggman,Paper3,1988),ounosseusesforosparaenviaruma
expedioalemaoPoloSul,comoopequenoartigodeMuller(1992/93)que,digasedepassagem
http://www.ub.edu/geocrit/b3w-25.htm

3/19

30/12/2014

Ratzel: releituras contemporaneas. Uma reabilitaao?

foionicoencontradonosAbstractsdePhysicalGeography,apartirdabuscaporrefernciasaobra
deRatzel.

Demografia:entendimentoequivocadodaantropogeografia
Entreostrabalhosqueserevelaramdemenorimportnciaparaodesenvolvimentodotemaobjeto
desteensaio,hum,noentanto,quemereceriacomentrioumpoucomaiscuidadoso,porquecomete
umasimplificaodoconceitodeantropogeografia,quesvezesmuitocomum.Tratasedoartigo
deFliedner(1990)Odesenvolvimentodacompreensodoespaoemantropogeografianosltimos
100anos,cujamenoexpressocunhadaporRatzelAnthropogeographie,seesgotano
prpriottulodotrabalho.
Fliednerconfereaessaexpressoumsignificadoparticular,queseconfundecomaidiamais
correntequealgunstmdaquiloaquegenericamentechamamdeGeografiadaPopulao.Tratase
naverdadedeumpequenolivroquesepropeaexaminarecompararmodelosquantitativosde
geografiadapopulao(antropogeografia?!).Eassimsoanalisadasassequnciaslogartimicas,
exponenciais,probabilsticas,etc.
Tratase,portanto,nonossoentendimento,deumnovoreducionismodapropostaratzeliana.
Comosabemos,sobaexpressoantropogeografia,Ratzelabrigouainvestigaodeverdadeirose
minuciososinventriosanalticos,acercadasrelaesentrecomunidadeshumanaseseusentornos
ambientais.Gostemosounodassuasconclusesoudassuaspremissas,ofatoqueasuaproposta
antropogeogrfica,realizadanassuasduasprincipaisobrasAnthropogeographieeVolkerkunde,
estmuitolongedepodersercaracterizadacomoalgoqueseparea,pormnimoqueseja,com
aplicaesdemodelosquantitativosparaanlisesdemogrficasdaspopulaes.
Ratzel,noprimeirodosvolumesdaAnthropogeographie,editadoem1882etraduzidoparao
italianoem1914comottuloGeografiadell'uomo,assimsintetizouastrsprincipaistarefasdesua
proposta:"1)descriviereerappresantarecartograficamentequeiterritoridovesinotalapresenza
dell'uomo2)Comesiformataquest'area?3)Studiodelleinfluenzechelanaturaesercitasulcorpo
esullospiritodegliindividui,ediquisuquelledeipopoli"(Ratzel,1914:75e76).
EnaintroduodeseuVolkerkunde,cujatraduoespanholade1888,recebeuottulodeLasRazas
Humanas,anunciou:"fijaremosnuestraatencinenladiversidaddedesarrolloydecircunstancias[de
lospueblos]porcuyaraznestudiaremosdetalladamentelascondicionesexternasdelospueblosy
procuraremos,encuantoseaposible,hacerderivardelamarchahistricasuaactualsituacin.La
nocingeogrfica(estudiodelascircunstanciasexteriores)ylaconsideracinhistrica(estudiodel
desenvolvimento)debern,pues,marcharperfectamenteunidas,puesslolaunindeunayotra
puedehacernosapreciarlamateriadelamaneradebida"(Ratzel,1888:1).
Ouseja,emnenhummomento,nemnoannciodosobjetivospretendidosparaaantropogeografia,
tampouconasuaconsecuo,Ratzelconferequalquertratamentoquantitativoquestopopulacional,
nemsepreocupaemdiscutirmodelosdequantificao(7).
Sinaisdeabordagensquantitativas,portanto,sorarose,quandoaparecem,estosemprevinculados
obsessodoautoremestabelecer,nascercade2000pginas(8)desuasobrasprincipais,uma
"geografiadasraas",ouuma"etnografia/etnologia",etc.,comoporexemplonessaintroduosobrea
composiopopulacionaldaIndia:"LosresultadosdelcensoverificadoenlaIndiaenelao1871
indujeronhacerunatentativaparaagruparlasvariasrazasdelapennsulasegnsuimportancia
numrica.Assehizo,deducindosedeestetrabajoqueexisten110millonesdehombresderaza
mezclada,41millonesdemahometanos,18derazaprimitivay16deariospuros,entotalde185
millones.Estavariadaclasificacindemuestracandifcilessepararlasrazasenunpasdondedesde
http://www.ub.edu/geocrit/b3w-25.htm

4/19

30/12/2014

Ratzel: releituras contemporaneas. Uma reabilitaao?

millaresdeaosatrsafluyeronpueblosdetandiferentespartes,dondesemezclaronytransformaron
bajolainfluenciadeunmedioambientemuydistinto"(Ratzel,1889:339)
Comosev,paraRatzelaquestonoeraquantitativa,massimdeenumeraodasdiferenas
presentesemumadadapopulao.Quantomaioressedetalhamento"latareadedistinguirms
cuidadosamentelasdiferencias"(ib.),melhor:"Mantegazzahadistinguidoindostanosdetipoario
(caucsico),malayoysemtico,mongoles,israelitas,parsis,mahometanos,entreloscualeshay
turanios,yfinalmenterazasprimitivas,yashaidopormsrectocamino,quedebeparecerelmejor
quepudieraadoptarcualquieretngrafo"(ib.).

Desfazendomitosereativandopolmicas
Nostrabalhosrestantes,aquetivemosacessodeLopreno&Pasteur(1994),deVallega(1989),de
Sanguin(1990)eostrsdeMercier(1990,1992e1995),osautores,commaioroumenor
intensidade,entramefetivamentenomritodasquestes(9).Algunspreocupamseemdesfazeros
mitoscriadosemtornodaspossveisdivergnciashavidasentreageografiaalemeafrancesa,
materializadasnas"contradies"daspropostasgeogrficasdeRatzeleLaBlache.Outros,reativam
velhaspolmicasemtornodealgunsdosprincipaisconceitosratzelianos.
NosartigosdeMerciertodasessaspossibilidadesseencontram.
EmLeconceptdeproprietdanslagographiepolitiquedeFriedrichRatzel(Mercier,1990),apesar
dottulonossugerirqueadiscussogiraremtornoapenasdealgunsconceitosespecficos,embora
importantes,comoosrelacionadospropriedadeegeografiapoltica,noentantograndepartedo
artigodedicaseaesclarecerasintenescientficasdeRatzeleadesfazeralgunsequvocosoumitos,
deliberadamenteconstruidosporseguidoreseinterpretadores,sobreavisoratzelianadasrelaes
homemnatureza.
MercierafirmanoignorarofortecomponentenaturalistaagregadoporRatzelspretenses
cientficasdageografia,masconsideraqueistoemmomentoalgumfezcomquesuasanlisesdas
relaesculturameiofsico,derivassemparaodeterminismorelesqueacrticadeFebvreeoutroslhe
consagrou.
Mencionandolongostrechosdasobras,especialmenteoenormeVolkerkunde,Mercierfundamenta
suateseconclusiva:"L'identificationdelapensedugographeallemandaudterminismevisaitnon
seulementendecrirelecontenumaisaussi,etpeuttresurtout,stigmatiserleserreursqu'on
pouvaitydceler"(ib.:599).
ParaMercier,apartirdadivisoformuladaporRatzel,dahumanidadeentre"povosnaturais"e
"povosculturais",asconcepes"possibilistas"dogegrafoalemosotambmexpostascomtodaa
clareza,jqueparaele,osgrausdeculturaedecivilizaoconstruiriamumhomem"capablede
prendreunecertainelibertparrapportauxpuisancesdelaNature"(ib.:601).
Essaleitura"possibilista"(ib:602)atingeumcertopice,noartigodeMercier,quandonelese
introduzadiscussosobreasconcepesdeEstadoepropriedade,queconduziramRatzel,nofimde
suavida,prpriageografiapoltica.Independentementedascrticasquesepossaformularatais
concepes,MercierachaimportantereconhecerofatodequeRatzelampliouoshorizontesde
enfoquedageografiaaointroduzirocomponentepoltico,comoelementofundamentalparasepensar
oespao.Contribuindodessaformapararechaarasvisesrestritasaosdeterminismostcnicosou
econmicos.
ParaMercier,bastariaestacontribuio,isto,ofatodeaduziradimensopolticanaabordagemdas
relaceshomemnatureza,parajustificaranecessidadedeseretornarsformulaesdeRatzel:"le
http://www.ub.edu/geocrit/b3w-25.htm

5/19

30/12/2014

Ratzel: releituras contemporaneas. Uma reabilitaao?

retourRatzelnefournitpasncessairementderponsemaispeutcependantcontribuerla
formulationdequestionsquivontencesens"(ib.:612).
EmumsegundoartigoLargionetl'tatselonFriedrichRatzeletPaulVidaldelaBlache
(Mercier,1995),oautorretornaaotema,examinandobasicamenteaspespectivasparaaanlisedas
relaeshomemnatureza,propostasporLaBlacheeRatzel.
Aidiacomumadequeentreestesdoisgrandesexpoentesdapretendidainstitucionalidade
cientficadageografia,asdivergnciasdeenfoqueerammuitaseirreconciliveis.Mas,naconcepo
deMercierhnestaidiamuitomaisdemitodoquedeverdade:"RatzeletVidaldeLaBlache
adhrentuneconceptiongnralecommuneselonlaquellel'influencedesconditions
environnementalessurl'etablissementhumainestmdiatiseparl'actionhumaineellemme.Apartir
decepostulatcommun,lesdeuxauteursvontlaborerdesgographiesrgionalesetpolitiquesqui,
surleplanthorique,sontlargementconvergents"(Mercier,1995:220).
Apartirdoexamedetextosoriginaisdosdoispensadores,Mercierargumentaqueaconvergncia
entreelessedatnasformulacesdeconceitoschavecomoosdeLebensraumeGenredevie.
Comoconcluso,Mercierafirmaque,portanto:"RatzelelaBlachepartagentdoncuneconception
communeduraportHommeNature.Ilsadhrentd'abordtouslesdeuxaummepostulatselonlequel
l'Homme,enraisondesncessitsdesapropreexistencephysique,seraitsoumislanature"(ib:229)
Aessetipodeconcluso,compartilhamentodeconcepescomunsentreRatzeleLaBlache,
mesmoquepordiferentesrazes,sesomaotrabalhodeAdalbertoVallega(1989)Esistezae
ambiente:nuoviscacchieriperilpensierogeografico.
Numensaiovoltadoadiscutirosnovosparadigmasdequesedeveriaacercaropensamento
geogrfico,especialmenteaodesenvolverostemasrelacionadosaomanejodasinterfacesentre
sociedadeshumanaseseusentornosambientais,Vallegapartedeumacrticasconcepesde
natureza,formuladasporRatzeleLaBlache,queaindarepercutemnasproduesgeogrficas
contemporneas.
Nessacrtica,oautornodeixadeevidenciarasconflunciasentreospensamentosdaqueles
personagensqueahistoriografiageogrficacolocouemfalsaoposio(Vallega,1989:528).
Preocupadocomosrumosqueaindasoimprimidosnaanlisegeogrficaecomasconcepes
tericasquelhedosuporte,Vallegaprosseguenessedesvendamentodasafinidadesdepensamento
entreosdois"polos"dasnossasmatrizes:"Lemetodologiedell'analisigeograficaeledescrizionidel
territoriocheneconseguono,sonoilfruttodell'esigenzadiconcepireilcomportamentoumanoin
modopi(Ratzel)omeno(VidaldelaBlache)deterministico,maambeduegliatteggiamenti
scientificipartonodalpresuppostoche,inognicaso,lanaturasiaunamacchinabanale.Inambeduele
ottichel'ambientefisicooggisidirebbel'ecosistemaconsideratocomeunasortadiorganismo,
cheforniscesemprelestesserisposteaglistessistimoli.unamacchinaprevedibile..."(ib.:528)

Arecuperaocrtica
Vallega,comosev,jadentraemumterrenoquepoderamoschamarderecuperaocrticado
legadoratzeliano,damesmamaneiraqueofazemoutrosautores,incluindoojmencionadoMercier,
emumterceiroartigointituladoLathoriegographiquedelapropritetl'hritageratzlien
(1992),eoartigodeLopreno&PasteurLapenseratzlienneetlaquestioncoloniale(1994).
Nessesdoisartigos,ascrticassocontundentes,masvariveisquantosuafundamentao.
Mercier,embora,emnossaopinio,tenhalidocomexcessivaliteralidadeasmetforasorgnicas
http://www.ub.edu/geocrit/b3w-25.htm

6/19

30/12/2014

Ratzel: releituras contemporaneas. Uma reabilitaao?

utilizadasporRatzel,cuidadosoecriticasobretudoaconceporatzelianadejustificarconstrutos
sociaisepolticos,comoapropriedadeeoEstado,apartirdeumaperspectivanaturalizante,queos
colocariacomoconsequncianaturaldosprocessoscivilizatrios:"[p/Ratzel]ladfinitiondela
propritestdrivedelaprmissedel'existencedel'individu,entitquiprcderaittoutcorps
politiqueetquiselonune'loidelanature'seraitobligedepourvoirsapropreconservation.Cette
ncessitnaturelle,rvleparuneraisontoutaussinaturelle,pousseraitensuitelesindividus
coopreretseregrouperpolitiquement"(Mercier,1992:237).
Serapartirdessapremissa"anecessidadenaturaldoindivduodeapropriarseeassociarse,para
suadefesaeconservao",queRatzelconstruiraquelaqueficouconhecidacomosua"concepo
biogeogrfica"doEstado.
Naconstruodessaconcepo,noentanto,oprprioRatzeladmiteterpartidodasanalogiase
imagenscomumenteempregadas,"poraquelesquenoestopreocupadoscomjustificativas
profundas"(Ratzel,1988:11),parasereferiraosmovimentosdoshomensnasuperfciedaTerra,tais
como:"merdepeuples","fluxdepeuplement","lotpolitique","isthmepolitique",etc.(Ib.)
Taisimagenssoobviamenteemprestadasdostermosusualmenteaplicadosnadescriodas
dinmicasfsicobiolgicas.Eoseucartermetafrico,quandodaaplicaodinmicahumana,no
deixadesersugeridoporRatzel:"Cesanalogiesoccupentuneplaceminenteenbiogographie,o
ellescessentd'tredepuresimages:ilexiste,pourlabiogographie,desespacesvitaux,deslotsde
vieetc.,etselonellel'Etatdeshommesest,luiaussi,uneformedepropagationdelavielasurface
delaterre.Ilestexposauxmmesinfluencesquetoutevie.Lesloisparticuliresdepropagationde
laviehumainesurlaterredterminentgalementl'mergencedeleursEtats"(Ib.:11)
Metfora,ouno,ofatoqueparaMerciertaisanalogiassoextremamenteinadequadas,pois
impediriamoentendimentodasreaisrazesqueconduziramconstituiodoEstadoouadoodo
modelodepropriedadequelhedsuporte.
MercierargumentaquenemoEstadoenemapropriedade,podemserjustificadosapartirde
"necessidadesnaturaisdepossesso"ouporum"processonaturaldeagregao:"laproprietrepose
pluttsurundiscoursqui,faisantloi,rige,parunemiseenordrepolitiquedessujets,dutempsetde
l'espace,unefinalitdelanonpossessionetdunonusage(...)etl'tatnedcoulepasd'unprocessus
d'agrgationd'individusmaisdelaconstitutiondesujetstraverslasujtionuneparole"(Mercier,
1992:244e246).
EmboraascrticasdeMercierdevamserconsideradas,noquedizrespeitoaosprocessosgeradoresda
construodoEstadoedoestabelecimentodapropriedade,cabeareflexosobreatquepontoelas
nopadecemtambm,aforaoexagerodeumaleituraliteralquejapontamos,deumacerta
descontextualizaoeincompreensodoobjetivocentraldapropostadeRatzel.
Cremosquetalpropostavoltavase,sobretudo,construodeumaformulaocientficaparaas
cinciashumanas,segundoosestmulos,aspossibilidadeseasdeterminaesdapocafinaldo
sculoXIX.Portanto,umacrticaquesepretendessemaiscontextualizada,deveriaconsiderare
questionartambmosprpriosfundamentosdo"determinismocientfico"(Schaefer,1988),que,na
suabuscapor"leisdevaloruniversal"(ib.),sugeriria,paraascinciashumanas,ovisnaturalizante,
eivadodaquelasmetforasemprestadasdomundofsicoebiolgico,poisisto,aparentemente,
aproximariamashumanidadesdoschamadosprocedimentoscientficos,ouseja,daquelesquej
haviamalcanadosucessoentreascinciasnaturais.
OprprioMerciernodeixadereconhecerestaquesto,daintencionalidadecientficadeRatzel,
emboraofaaapenasnofinaldeseuartigo:"Onpeutvoirlunecritiqueradicaledelageographie
ratzlienne.Cen'estpourtantpaslecas.Aucontraire,ilfaudraitpluttyvoirunesorted'hommage.
Eneffet,sinousavonsprislalibertdecritiquerRatzel,c'estqueluimmeaeul'lgancedenous
l'accorderenrevendiquantpourladisciplineunstatutscientifiqueetthorique.Ceciimpliquait,selon
http://www.ub.edu/geocrit/b3w-25.htm

7/19

30/12/2014

Ratzel: releituras contemporaneas. Uma reabilitaao?

lui,unedmarchecritiquequantauxfondementsdelagographie.Orcetgard,nousn'avonsfait
quesuivresonexemple"(Mercier,1992:246).

Ainsistnciadacrticadescuidada
Algunsoutrospossveisaspectoscrticos,emrelaoobradeRatzel,soretomadostambmno
artigodeLopreno&Pasteur(1994).
Preocupadosemdiscutirocontedoexpansionistaecolonialista,queestaria,segundoosautores,
presentenaobradeRatzel,nosopoupadasascrticasaospressupostosesformulaesdo
pensadoralemo.
Ospressupostosapontadossoaquelesjconhecidos:"naturalizao","buscaporleisgerais"(ib:
157),etc.Ratzel,segundoosautores,teriaseinspiradodiretamentenasformulaesdeconhecidos
darwinistassociais,comoHaeckel,SpencerePeschelparaadotaraidiade"continuidadeentre
fenmenosnaturaisesociais"(ib.:157).
Jemseusprimeiroslivros,argumentamosautores,Ratzelformulariaaquestocentraldetodasua
obra:"commentbtirlapolitique,lamorale,lesfondementsdudroitencorrespondenceavecleslois
delanature?"(ib.:158).
Mas,paraLopreno&Pasteur,essaquestocentralnoteriaosentidododesafioinvestigativo,
equivocadoouno,aqueseimpuseraRatzel,masapenastraduziaoobjetivodecumpriropapelde
pontodepartidaparaodesenvolvimentodeumavastaobra,cujaintencionalidadevinculavase
claramenteedesdeoincio,construodeargumentos"cientficos"paraasatitudesdaburguesia
alemedeseuEstado.
Assim,nosopoupadasascrticassconhecidasconcepesratzelianascomoade"Estado
biogeogrfico","Lebensraum","povosnaturaisecivilizados",numartigoqueterminaporconcluir
pelavisoexplicitamenteimperialista,colonialistaeracistadaobradeRatzel.Umaobra,alertamos
autores,sobretudoperigosa:"Elledevientnolensvolensuninstrumentredoutableauxmainsde
certainsnationalistesultraractionnaires,l'allemandavanttout,maisaussil'italienetl'espagnol"(ib.:
162163).
H,emnossaopinio,umevidenteexagerodeinterpretaocometidopelosautores.Noafde
defenderidiasjustasantiracistaseantiimperialistas,Lopreno&Pasteurseutilizaramdaobra
deRatzelpararecuperaralgumasdaspossveismatrizestericasdemuitasdessascondenveisidias.
Mas,paraissotiveramqueapontarintencionalidadesque,nonossoentendimento,sobastante
discutveis,sobretudoquandosereferemaoconjuntodaobraproduzidapelopensadoralemo.
Acreditamosquehmuitadiferenaentreasintencionalidadesdoprojetocientficoformuladopor
Ratzel,ambientado,comojfrisamos,numcontextodesculoXIXpsdarwinista,eoutras
intencionalidadespolticoideolgicas,queselhetentamatribuir.
Masparaapercepodessasdiferenas,hquesesermaiscuidadosocomaconsideraraodos
contextosedasambientaes,queestimularamasformulaes,alvodonossoexameatual.De
preferncia,tambm,hqueseconsideraroconjuntodaobravinculadaataisformulaes.Fora
disso,oriscodacrticadescuidadagrande.

Osperigosdaleituradescontextualizada
Queh,noconjuntodaobradeRatzel,muitasafirmaeseconcepes,queparticularmentequando
http://www.ub.edu/geocrit/b3w-25.htm

8/19

30/12/2014

Ratzel: releituras contemporaneas. Uma reabilitaao?

lidasforadecontexto,podemserutilizadasparaalimentartesesquehojerepudiaramos,h.No
entanto,esseprocedimentounilateral,casonosepreocupetambmemsituaroscontextosdemuitas
dessasafirmaes,nemtampoucoconfrontlascomvriascontradiesqueoprprioRatzelnos
oferece,podeapenasalimentarovelhocaminhodaestigmatizaogratuitaepoucofundamentada,
quetantosdosautoresquetemosexaminadoestoempenhadosemcorrigir.
Hquesereconhecer,nomnimo,queRatzeltalveztenhasidoumaespciedepioneiroemtrazer
paraaGeografia,umacinciaqueathojetambmsereivindicacomodocampodaschamadas
cinciassociais,aportestericosfundamentaisparaquemapretendacomoalgomaisdoqueapenas
instrumentotcnicodescritivo.
Istonosignifica,emhiptesealguma,cerceamentodaspossibilidadescrticas,masapenasuma
sugestodenovapossibilidadedetratamento,diferentedovelhodjvudispensadoaolegado
ratzeliano.
ClaudeRaffestin,emseupostfacerecentetraduofrancesadoPolitischieGeographie,afirma:"Si
Ratzelavritablementmenunerflexiongographiquec'estaussiparcequ'ilaexplicitune
ontologiegographique.Cepointmritequ'ons'yarrtecarilvapermettreenmmetempsdefaire
justicedujugementerronportcontreRatzelproposdudterminisme"(Ratzel,1988:379).
GraasaestatraduodoGeografiaPoltica,Lopreno&Pasteur,poderiamter,sequisessem,uma
respostadoprprioRatzelquelaquesto"commentbtirlapolitique,lamorale,lesfondementsdu
droitencorrespondenceaveclesloisdelanature?",quenosfoiapresentadacomoacentraldetoda
suaobra.LogonoprimeirocaptuloecompalavrasgrifadaspeloprprioRatzeleleafirma:"La
comparaisondel'Etatavecdesorganismessuprieursestinfconde"(Ratzel,1988:20).
Coincidentemente,nessecaso,aquestofoiformuladaemumadasprimeirasobrasdeRatzele,a
"resposta",numadasltimas.Masnodevemosnosprecipitareconcluirqueestamosdiantedavelha
frmuladeflagrarascontradiesdeumgrandepensador,quandocomparamosfasesdesuaproduo
(juventudeversusmaturidade,oucoisasdognero).Poissequisssemos,eprincipalmentesenonos
preocuparmosmuitocomcontextos,poderamosflagrarmuitascontradiessemelhantesemuma
nicaobradeRatzel.
Naverdade,pensadoresdecarterprofcuo,avessoseconomiadepginasepalavras,comocremos
serocasodeRatzel,transformamse,parausarumametforamodernaenadabiolgica,emuma
espciedesupermercadodeidias,quenosoferecememsuas"gndolas"biscoitosevinhosdosmais
finosesaborososaosmaisbaratos.Aescolhaentreunseoutrosnossa.
Emsetratandodeambiguidadesecontradies,comodissemos,aobradeRatzelfrtilem"ofertas".
NoseuimensoLasrazasHumanasVolkerkunder,possvelextrair(descontextualizar)as
seguintesafirmaescapazesdefazeremasdelciasdequalqueragrupamentodiscriminatrio,por
cortesderaa,cor,credo,sexoounacionalidade:"Ciertoqueseriaverdaderaloucuranegarque,en
nuestrapoca,lamselevadaculturaestprincipalmenterepresentadaporlarazacaucsicablanca"
(Ratzel,1888:8)"Losllamamospueblospobresdecivilizacin,porquevariascausasinternasy
externasleshanimpedidorealizaraquellosdesenvolvimientospermanentesenelterrenodelacultura,
quesonlosquecaracterizanlosverdaderospuebloscivilizadosygarantizanelprogresocivilizador"
(Ib.10)"Lospueblosnaturalescarecendeaquellasideasclarasqueposeenloscristianos,losjudiosy
losmusulmanes"(Ib.:20)"Lanaturalezahadotadociertamentelamujerdeelementosdedebilidad
quemsbienaumentanquedisminuyenconlacivilizacion"(Ib.:48)"Elolorespecialquedespiden
losnegroses,enmsmenosgrado,propriotodosellos"(Ib.:122)Elindioesperezosoentodolo
quesonejercicioscorporales:raravezselevecorrernirealizaralgoconpresteza,cuandonosetrata
deunacosaurgentssima.Aestaaficinaldescansosedebelarpidadecadenciadelasculturas
americanas,pueslaculturasignificatrabajo"(Ratzel,1889:20)etc.
http://www.ub.edu/geocrit/b3w-25.htm

9/19

30/12/2014

Ratzel: releituras contemporaneas. Uma reabilitaao?

Mastambm,possvelextrair,oudescontextualizarsesepreferir,daspginasdestamesmaobra,
afirmaesquepoderiamseradotadascomolemasdemuitasdasatuaisentidadeseorganizaesde
defesasdosdireitosdaschamadasminorias:"Lahumanidadconstituyeuntodo,pormsquestesea
mltipleensusmanifestaciones"(Ratzel,1888:2)"Noadmitimostampoucoelusodominantedelas
denominacionesnegativasconquesehaqueridodesignarlospueblosnaturales,talescomolasde
pueblossincivilizacin,sinhistoriayotrasanlogas"(Ib.:3)"Laraznespatrimoniocomndelos
hombresdetodaslasrazas"(Ib.:8)"Entodoslospueblos,seacualfuereelgradodeculturaenquese
encuentrem,laprdidadelalibertadeselmayorsacrificio"(Ib.:49)"Lasguerrasmasfunestasdelos
pueblosnaturalesnohansidolasquehansostenidoentres,sinolasquehanhechocontralos
europeos,yquelasviolenciasycrueldadesentreellosmismoscometidasnopuedemcompararsecon
lasquetraeconsigolacodiciadelosextranjeroscivilizados,ensuamayorparteeuropeus,queda
lugarlatratadeesclavosylacazadestosqueessuvergonzosaconsecuencia"(Ib.:52)"Porlo
queserefiereeseconceptodenegro[tipoextremadoyrepugnante],quealgunosconfudentan
porcompleto,noqueremos,digmoslounavezportodas,ocultaralbenvololectorquesentimos
profundarepugnancia"(Ib.:122)"Lasalmasdelosindioseranradicalmenteidnticaslasdelos
demshijosdeAdn"(Ratzel,1889:20)etc.
Raffestin,naqueleseupostfacequejmencionamos,acrescentamaisumapossibilidadedeutilizao
"descontextualizada"dasconcepesratzelianas:"L'auterde'l'cologiedel'espirit',GregoryBateson,
s'ilavaitluRatzel,auraitpulargementadhrercetteconceptionde'l'analogieformelledetousles
vivants'"(Ratzel,1988:380).
Portanto,dependendodadisposiocomquemergulhamosemdeterminadaobraouautor,
especialmenteseestesserevelamcomoumcampofrtildeidias,obteremosasrespostasouos
argumentosquebuscamos.Adisposioparaencontraroquenobuscamos,taiscomocontradies
comnossasprpriasidiasoucomasdoprprioautor,exigeumacertapreocupaocoma
integralidadedeseustextosedesuatrajetria.

Ratzel:rever,reler,massobretudocontextualizar
Temosconscinciaqueleiturasabsolutamentecontextualizadas,sotoimpossveisquantoa
pretensodeserealizarcinciademaneiraobjetivaouimparcial.Masaconscinciaeomanejo
adequadodessaimpossibilidade,podemserrevertidosemaproximaesmaisfiiseintegrais,tanto
parasecompreenderosentidodeumaobra,quantooresultadodeumexperimento.
Porisso,deixamospropositadamenteparaofimdesteensaio/reviso,ocomentriosobreotextode
Sanguin,aoqualjfizemosreferncianoincioEnrelisantRatzel.
Estetextopodeserconsideradoumexemploestimulanteparaatitudesavessassneglignciasde
contextos,especialmentequandosebuscadescobrirouentenderaspossveiscontribuies,queum
autoreobradoportedeumRatzelnospoderiamoferecer,mesmoqueacustadosacrifciodealguma
paixoouposicionamentopessoal.
NocasodeSanguin,estaltimaobservaofazsobretudosentidoquandocomparamosalgumasdas
simplificaes,cometidasporeleemseuDicionriodeGeografiaPoltica(10),comadensidadede
tratamentoquenosoferecidanestasuareleituradeRatzel.
Sanguin,entretodososautoresqueexaminamosataqui,omaisenfticonadefesadessa
necessidadedereveraobradeRatzel,contextualizarosestmulossuaproduoe,apartirdisso,
adquirirosargumentosnecessriosparaodevidoestranhamentodemuitosdosmitose
incompreensescriadosemtornodaobra"d'ungrandgographedupass"(Sanguin,1990:581).
Contextualizaraobradeumpensador,paraSanguin,nosignificaapenaslocalizarsuaproduona
http://www.ub.edu/geocrit/b3w-25.htm

10/19

30/12/2014

Ratzel: releituras contemporaneas. Uma reabilitaao?

linhadotempohistricoemumaunidadeespaotemporalespecfica,produzidapelasinjunes
sociaiseeconmicasdessetempo,massignificatambmesobretudorecuperarabiografiaea
trajetriapessoaldevidadoautor.
Normalmente,quemoptaporumaidiadecontexto,segundoapenasalinearidadedasucesso
histricaedassuasdeterminaes,desconectaoautordesuaobraefragilizaapossibilidadede
compreensodesuaspropostasedosignificadodeseusconceitos:"L'aprochecontextuelleet
biografiqueconstitueunheureuxcontrepoidscegenred'erreur.Plusiersgographescontemporains
(Berdoulay,Buttimer,Chevalier,Gran,Raffestin,Stoddart)insistentsurl'importanceprendreen
comptecettedimensioncontextuelleetbiographique...Autrementdit,ilexigeunmessagepersonnel
mergeantd'unevieetd'uneuvre."(Sanguin:581)
Paraoautor,ocontextodatrajetriapessoal,istoaconsideraodaexperinciaindividualde
Ratzel,suasobservaesdoslugaresemqueviveuefrequentou,seusvnculoscomcolegasdeoutras
disciplinas,etc.,sotensfundamentaisparacompreendermossuasidiasgeogrficas,seu
vocabulrio,suaestruturadepensamentoeosestmulosqueolevaramaperseguirumatrajetriade
zologo,naturalista,etngrafo,jornalistaehistoriador.
Sanguin,portanto,constriessasuareleituradeRatzel,apartirdaanlisedosquatrocontextosque
teriamsidodecisivosparaacomposioesignificaodoconjuntodasuaproduo.
Noprimeirodesses"contextos",oautornosdcontadaformaoescolareacadmicadeRatzel,
comofarmacuticoenaturalista,ataconclusodeseudoutoradocomatese"Contribuiesparao
estudogeraleanatmicodasminhocas".Essasuatrajetriainicial,sofreu,comosabemos,forte
influnciadasidiasdeWallace,DarwineHaeckel,ofundadordaecologia,econsolidouasbasesdo
interessequeRatzelnutriapelascinciasnaturais,oqueterlargarepercussonassuasformulaes
posteriores,entreelasadeLebensraum(espaodevida)
Osegundocontexto,definidoporSanguin,serfundamentalparacompreenderasmudanashavidas
noshorizontesdeinteressedojovemzologoalemo:"cefutunglissementinsensibledelazoologie
verslageographie..."(ib.:583).RatzelsetornajornalistaecomocorrespondentedoJornaldeColnia
realizainmerasviagens,entreelasumaparaosEstadosUnidoseMxico,deondevolta
impressionadocomagrandiosidadeterritorial,comavolpiaexpansionistadeumpasemformao,
comadimensodasfronteirasmartimas,comashordasdeimigrantes,etc:"Dslors,cevoyage
opraunchangementradicaldanslapensegographiquedeRatzel:leconceptd'espacesesubstitue
celuid'espcies"(ib.:584).
SegundoSanguin,serapartirdestemomentoqueRatzelequacionarmelhoraidiadasrelaesde
reciprocidadeecontinuidadeentreo"mundohumanoeomundonohumano".
Mencionandobigrafosalemes,Sanguinsugereofatodequefoiopriploamericanoqueconduziu
Ratzeldefinitivamenteparaatrilhadageografia(11),almdesertambmafonteinspiradorade
inmerosconceitosratzelianos:"raumvorstellung(reprsentationspatiale),Lebensraum(espaciede
vie),Zusammenfassung(concentration),Weltmacht(puissancemondiale),Grenzen(frontires)..."(ib.:
584).
OterceiroeoquartocontextosdestacadosporSanguin,referemseaosmomentosdavidadeRatzel
emqueeste,j"convertido"definitivamenteparaageografia,trilhasuacarreiradedocente
acadmico,primeironaUniversidadeTcnicadeMuniqueedepoisemLeipzig,onde,como
catedrtico,permaneceriaatofimdeseusdias.
NesteperododavidadeRatzel,conformeassinalaSanguin,formalizaseumamudanaradicalnas
suasperspectivasdeanlise:denaturalista,consagrasecomoumaespciede"gegrafodasculturas".
Comomarcoinauguraldessafase,figuraatesedoutoralquedefendeuparaseuingressona
http://www.ub.edu/geocrit/b3w-25.htm

11/19

30/12/2014

Ratzel: releituras contemporaneas. Uma reabilitaao?

UniversidadedeMunique,reveladoradeumapreocupaobastantediversadaquelarelacionada
anatomiadasminhocas:"Aemigraochinesa,contribuiogeografiaculturalecomercial".
SegundoSanguin,estaaprimeiravezqueotermo"geografiacultural"empregado,oqueno
deixadeserumaobservaoimportante,nosporumaquestodecorreonaatribuiodas
devidaspaternidadesparaasinmeras"especialidades"geogrficas,mastambmporquea
expressoquetalvezmelhorsintetizeapropostaratzelianadeAnthropogeographie.
NesteperodoMunique/Leipzig,asgrandesobraseasprincipaisconcepesdeRatzelse
formalizaram.
Suaradicalidadegeogrficaolevaaabandonarastesesdarwinistasdeevoluobiolgicaea
introuziraidiade"evoluoespacial",apartirdaqualformulasuateoriadifusionista:"L'annedela
mortdeRittereHumboldt(1859),l'apparitiondulivredeDarwinsurl'originedesespcesavait
affectprofondmentledevelopmentdelagographieenAllemagne.Mais,partirdesonarrive
Munich,RatzelabandonnagraduellementlesthoriesdeDarwinsurlaslectionnaturelleetdevint
davantageconvaincudel'ided'evolutionspatiale"(Sanguin:585).
Eaquivaleapena,maisumavez,deixarmosqueoprprioRatzeljustifiqueasrazesqueo
motivaramaadotartaltese:"Losevolucionistasbuscanentodaspartesunos'estadosprimitivos'yuna
'evolucin'.Notenemos,porlomismo,elderechodemirarconciertadesconfianza,enelterreno
cientfico,estainquisicinquedeantemanosabequesloquequiereencontrar?(...)Cuandoun
investigador,perfectamenteempapadoenlateoriaevolucionista,encuentraalgnpuebloque,bajo
algunosmuchosconceptos,sehalla'detrs'desuvecino,convierteinvoluntariamenteeste'detrs'en
'debajo',esdecirenunpeldaoinferiordelaescalaporlacuallahumanidadhasubidodesdeel
estadoprimitivohastalacspidedelacivilizacin"(Ratzel,1888:5).
Oprincpioadotadopelosadeptosdodifusionismo,delargautilizaopelosfundadoresdaetnografia,
estabelecia,nocontextodeuma"humanidadenica",aexistnciaderefernciaselugares
civilizatriosoriginais,dessaunicidade,bastanteprecisos.Taisrefernciaselugaresassumiriamo
papeldecentrosirradiadoresdeumprocessodecivilizao,nonecessariamentelinear,reproduzido
sobasmaisdiversascondiesambientaisecomunitrias.Nessesentido,paraosdifusionistas,a
existnciadetraosculturaissemelhantes,encontradosemdiferenteslugares,antesdeseconverterem
numacontradioaodeterminismolocacionalecivilizatrio,apenasconfirmariamoprincpioda
difuso.
Aquiestavaemjogo,evidentemente,umprojetocientficoquesetraduzianessatentativadese
produzir,paraoprocessoculturalecivilizatriohumano,algumparadgmaexplicativo,quetivesse
umalcanceeaceitaosemelhantesqueleproporcionadopeloimpactodateoriadaevoluodas
espcies.
Talteoriaimpressionouporsuacapacidadedeequacionamentodosenigmas,queteriampresididoa
diversificaodafloraefaunaterrestresdesdeosprimitivostempose,tambm,pelacapacidadede
criarconfuses,noquedizrespeitocompreensodosprocessoshumanos,especialmente,quandoa
partirdaleituradateoriadeDarwinsedepreendiamsugestesparaoequacionamentodetais
processos.
Ratzel,porsuposto,tambminspirousenasidiasdarwinistas.Masnopoderiaserdiferente,pois
estamosfalandodeumpensadordosculoXIXquepraticamentenasceujuntocomapublicaodo
OrigemdasEspcies.
LocalizaraformulaodeumpensamentonosculoXIX,especialmentenasuasegundametade,
devesobretudosignificaranecessidadedesublinharofatodequeesteomomentodeaugenaf
daquiloqueMendozaeoutros(12)chamaramde"substitutivolaicodareligio":acincia.Talf
consubstanciavaumaespciedesntesedacrenageralnoprogressoedesenvolvimentodoshomense
desuahistria.SegundoJ.Bury:"hacia1870y1880laideadelProgresoseconvirtienunartculo
http://www.ub.edu/geocrit/b3w-25.htm

12/19

30/12/2014

Ratzel: releituras contemporaneas. Uma reabilitaao?

defeparalahumanidad"e,especialmente,"enunapartedelaestructuramentalgenricadelasgentes
cultivadas"(Bury,1971:309)(13).
Apalavraevoluo,confundidacomaidiadeprogresso,noconseguiriaescapardessesentidoe
deleseimpregnaria.Amanifestaodessa"f"eaconcepodaidiadeevoluocomoprogresso,
podemserconferidasempraticamentetodasasobrasepensadoresdosculoXIX.DeMarxaDarwin,
ou,sepreferirmos,deMarxaDurkheim,estesprncipiosestaropresentes.
Ratzel,suamaneira,tambmmanifestoutalf,mesmoque,provocativamente,aoutilizarorecurso
dainversodeargumentos:"Frentefrentedeestateoria[daevoluo],encontramosotraqueparte
deunaidea,tanexclusivistayextravagantecomolaquepresideaquella,saber,ladequeel
hombrehavenidoalmundocomosercivilizadoydequelospueblossalvajessehallan,desdeaquel
entonces,sometidosunadegradacion...Estaltima[teoria],queestactualmentemuydesacretidada
(quizsdemasiado,nuestromododever)entraaparalainvestigacinmenospeligrosqueaquella
otraenteramenteopuesta,yqueexpresadacontodaladesnudezabstracta,vienequedarreducidala
siguientesproposiciones:enlahumanidadslohayesfuerzos,progresos,desarrolloydemanera
algunaretrocesos,decadencianimuerte.Nosedesprendeclaramentedeestasafirmacionesel
exclusivismodeestamaneradeestudiar?"(Ratzel,1888:5).
Ratzeljamaisabandonouessedilogo,ouesse"caldodecultura",proporcionadopelasconfuses
estabelecidasentreosnovosparadigmas,norteadoresdosprocessos"naturais",eaquelesquese
buscavamestabelecerparadarcontadosprocessos"humanos".
Esse"dilogo"norefletiaapenasumacondiodeproduointelectualsintonizadacomseuentorno
cientfico,masresultavatambmdanecessidadedeequacionarinternamenteamultiplicidadede
interessesdosfatosfsicosaoshumanos,presentesemtodaatrajetriapessoaldeRatzele,que
noporcoincidncia,tambmestarpresenteemtodatrajetriadasuaproduogeogrficaedetudo
quantoseproduziuemnomedageografia,desdeento.
Ratzelencontrariainterlocuoprivilegiada,paragrandepartedesuaspreocupaeseinquietaes,
duranteosfrteisanosdeLeipzig.Alconcluiualgumasdesuasprincipaisobrasecomomembro
ativodochamadoCrculodeLeipzig,privoudacompanhiaedodebatecomalgunsdosmais
destacadosintelectuaisalemesdapoca.
SegundoSanguin,amotivaomaiorparaareuniodogrupoeraafilosofiaeumdosgrandesobjetos
dediscussonoCrculosedavaemtornodautilizaodepalavrasedetermosparaasnovasidias:
"PourleCercle,unmotnerferaitpasforcmentuneidegnralecar,estimaitil,unmotrfre
plussouventetplussimplesmentcertainsobjetsdonnsfaisantpartiedel'experincepersonnellede
chacun"(Sanguin:586).
Eisto,paraoargumentodeSanguin,umdosfatosmaisrelevantesaserconsiderado,poisa
descontextualizaodealgunstermoseconceitosempregadosporRatzel,ouadesconsideraodos
estmuloseexperinciaspessoaisqueolevaramaempregaralgunsdestestermos,entreelesode
organismoeespaodevida,porexemplo,fonteparaosgrandesdesentendimentosedistores
promovidosporalgunsdosinterpretadoresdesuasobras.
SegundoSanguin,naassociao,porexemplo,entreaidiaratzelianadeEstadoeaestruturados
organismosbiolgicos,laborouseummito,poissedesconsideraque"Ratzeleragegrafoenomais
zoolgoquandoempregouestetermo[organismo]",esedesconsideratambmsuaexperincia
pessoalnoCrculodeLeipzigeofatodeleterescolhidoumsentido,paraessapalavra,diferente
daqueleconferidoaosorganismosvivos.SegundooprprioRatzel,mencionadoporSanguin:"La
comparaisondel'tatavecdesorganismessuprieursestinfcondeetsitantd'essaispourapprocher
scientifiquementl'tatcommeorganismesontrestssansgrandrsultat,lacauseprincipaleenest
l'intrtexclusifportauxanalogiesentreunagrgathumainetlastructured'untreorganique"
(Ratzel,PolitischeGeographie,pp.13,2ed.,1903,apudSanguin:587).
http://www.ub.edu/geocrit/b3w-25.htm

13/19

30/12/2014

Ratzel: releituras contemporaneas. Uma reabilitaao?

AntesdeconcluiressasuaReleitura,oautorfazquestodelembrarumltimoartigodeRatzel,
publicadonoanodesuamorte(1904)NationalittenundRassen,emqueestefazcondenaes
explcitascontraasteoriasraciaisdeGobineaueHoustonChamberlaim,ambosreconhecidoscomo
precursoresdiretosdaideologiahitleriana.Estalembrananodeixadesertambmimportante,pois
nosorarasasassociaesequivocadasentreaproduoratzelianaeinspiraesaoiderionazista.
Nasconcluses,Sanguin,mencionandoonecrolgioescritoem1904peloprprioLaBlache,assinala
queRatzelfoiuminovadordageografiae,apartirdele,consagraramseosfundamentosdeamplas
preocupaesdanaturezaedavida,queconferemumacertaunidadeparaacinciageogrfica.
Almdisso,Ratzelfoioresponsvelporacrescentar,geografia,tambmumcertosentidode
filosofiacultural.
MencionandoRaffestin,oautornoslembraqueRatzelumdospaisdodifusionismo.Oqueemcerto
sentidoequivaleadizerqueeletambmumdosfundadoresdaetnografia/etnologia.Ainda,segundo
Raffestin,Ratzelexplicitouuma"ontologiegographiqued'essencecologiquecarellefondela
conceptionbiogographiquedel'Etat".Eacrescenta:"Lanotioncologiqued'entropieetlathorie
gnraledessystmesluisontredevables"(Sanguin:592).

Uminciodeconcluso
Estetrabalho,emtornodoresgateedarecuperaodolegadoratzeliano,comoseviu,apenasse
inicia.Numafasecomoessa,aindapermanecemostropeossimplificadores,masinjustificveis
diantedeumavastaobracomoaque,emparte,examinamos.Poroutrolado,sojlouvveisos
esforosdecontextualizao,decertamaneiraatautocrticos,comoestesqueSanguineoutros,
particularmenteostributriosdaescolafrancesadegeografia,estorealizando.
Denossaparte,temosclarezadequenestafaseoriscodasimplificao,atravsdeconcluses
precipitadas,aindagrande,poistaisconclusessteromelhoreselementosparaoseu
desenvolvimento,quandoaestapesquisa,sobreasreleiturasdolegadoratzeliano,somaremseos
aportesoferecidosporoutrasreasdoconhecimento,especialmenteaantropologia.
Mas,independentementedisso,gostaramosdeadiantarqueemtempos,comoestesqueestamos
vivendo,deecologiaprofunda,deperspectivasconfusasanunciadaspeloshorizontesda
biotecnologia,deconfrontosentreordenamentosgeopolticosedemandasplanetrias(particulamente
asambientais),dedisputaspelosmananciaisdebiodiversidade,deafrouxamentoversus
fortalecimentodassoberaniasterritoriais,etc.,asmetforasbiolgicaslargamenteempregadaspor
Ratzel,mesmoqueutilizadascomsentidosdiferentesdaquelesquelhesconferemosnaturalistas
(comonosalertouSanguin),nodeixamdenossugeriridiasdesurpreendenteatualidade.
Assim,parafraseandoSanguin,diriamosqueRatzelumpesopesado(14)nosparaadisciplina
geografia,masparaumconjuntodelas,especialmenteaquelasquehojeexpressamalgumasdas
preocupaesmaisamplascomestagrandeunidadebiogeogrfica,ousesepreferir
antropo(bio)geogrfica,aquechamamosTerra.
_________________________________________________
*OpresentetrabalhofoirealizadocomoapoiodoCNPqConselhoNacionaldeEnsinoePesquisa
,umaentidadedoGovernoBrasileirovoltadaaodesenvolvimentocientficoetecnolgico.

Notas
http://www.ub.edu/geocrit/b3w-25.htm

14/19

30/12/2014

Ratzel: releituras contemporaneas. Uma reabilitaao?

1.Comoaassociao"Ratzeldeterminismo"tornouseumaespciedelugarcomum,gostaramosde
indicar,jdeincio,otrabalhodeFredK.Shaeferque,entreoutrostemas,noselucidadeforma
concisaosdiversossentidosaplicveisidiadodeterminismo,entreeles,omatricial,isto,odo
prprioprocedimentocientfico:"Sieldeterminismosetomaparasignificarqueentodalanaturaleza
existenleyes,quenopermitemninguna'excepcin',entoncessteeselfundamentocomndetodas
lasciencias"(Shaefer,1988:81).OtrabalhodeShaefer,foioriginalmentepublicadoem1953nos
AnnalsoftheAssociationofAmericanGeographers.H,noentanto,umatraduocomentadaparao
castellanorealizadaporHoracioCapel(Shaefer,1988).
2.Aessepropsito,valeapenaconsultaraobradeDickinson(1969)que,emcaptuloespecialmente
dedicadoaFriedrichRatzel,aomesmotempoquedestacaaimportnciadeseupapelno
desenvolvimentodageografiahumanaedaantropologiacultural(ib.:64),lamentaasdistores
cometidascomsuasidias:"Unfortunatelyhisviewshavebeenmuchdistortedbysomeofhis
countrymenandgrosslymisinterpretedinBritainandAmerica"(ib.:64).
3.nossatesequeessepapelestendeseparaaAntropologia,latosensu,isto,incluindoaetnografia
eaetnologia.Mas,aestetemapretendemosvoltaremumprximotrabalho.Aquinosdeteremos,na
medidaemqueissosejapossvel,nombitodachamadacinciageogrfica.
4.Importante,noentanto,sefazerjustiaaFebvredestacandoque,apesardeletersidoumdos
principaisresponsveisporestigmatizarereduziropensamentoratzelianoidiado"determinismo",
nodeixoudereconhecer,emsuaobramaisimportante,explicitamenteopapeldeRatzelnafundao
dageografiahumana:"porlaaccinpersonalydocentedeunFedericoRatzel,zologoeviajero
transformadoencuriosoyprofundogegrafo,seconstituialentamenteunageografianueva.Al
mismoRatzeldebesunombradepila:Antropogeografia:geografiahumana,comopreferelalengua
francesa,enemigadelaslargaspalabrascompuestas"(Febvre,1925:26).
5.Aessepropsitov.Capel(1981)queafirma,apsenumerarumasriedecitaes,aparentemente
deterministaseextradasdaobradeRatzel:"Estasfrasesyotrasparecidaspuedem,sindudaapoiarla
tesisdeumRatzeldeterminista,comonumerosasvecessehadicho.Sinembargo,hayqueadvertir
quesupuntodevistaeramsmatizado,yquenocayenundeterminismoburdo,quefumasbienla
caricaturaquealgunosdesusdiscpulosrealizarondesusideas"(Capel:284).Maisfrente,nesse
mesmotextoeapsexaminaroutraspassagensdaobradeRatzel,Capelaindamaisenftico:
"Ratzelnoesundeterminista,yaqueaceptaexplicitamentelacapacidaddelhombre,enuncierto
niveldedesarrolloyorganizacin,demodificarlosmismoselementosdelmedionatural"(Capel:
285).
6.Buscamostambmaquelestrabalhosque,nonossoentendimento,pudessemsignificarreferncias
indiretasaesteconjunto,mas,nestetemhquesedesenvolverumaexplicaoquejest
relacionadacomaquiloque,subjetivamente,compreendemoscomosendotemasrepercutidoresdo
legadoratzeliano,comoachamadaGeografiaCultural,porexemplo.Nestecampo,encontramos
inmeroseinteressantesensaiosquesepropemasobretudoreveroconceitodeculturacomoquala
geografiatemtrabalhadoataqui.Estetipodedisposionosaproximadeumdilogoimportante
commuitostrabalhosrecentementeproduzidosporalgunsantroplogos.Comoacreditamosqueo
legadoratzeliano,ouumadesuasidiasaserretomada,possatambmserinterpretadocomo
essencialmenteantropogeogrfico,semdvidamuitosdessestrabalhosencontradosnas"referncias
indiretas",podemseconstituirembonspontosdepartidaparaoensaiosugeridonanota1.Entreestes
trabalhosdestacamososseguintes:
CLAVAL,P.EspaceetCulture.TravauxdeL'institutedeGeographiedeReims,1990,n7980,p.
4147.
PRICE,M.&LEWIS,M.Thereinventionofculturalgeography.AnnalsoftheAssociationof
AmericanGeographers,1993,vol.83,n1,p.114.
MITCHEL,D.There'snosuchthingasculture:towardsareconceptualizationoftheideaofculturein
geography.TransactionsoftheInstituteofBritishGeographers,1995,vol.20,n1,p.102116.
http://www.ub.edu/geocrit/b3w-25.htm

15/19

30/12/2014

Ratzel: releituras contemporaneas. Uma reabilitaao?

AASE,T.H.SymbolicSapace/Representationsofspaceingeographyandanthropology.Geografiska
AnnalerHumanGeography,1994,vol.76B,n1,p.5158.
ROBIC,M.C.Epistemologiedelageographie.In:BAILY,A.FERRAS,R.&PUMAIN,D.
Encyclopediedelageographie.Paris:Ed.Economica,1992,p.5574.
CLAVAL,P.Geographieetsociologie.InBAILY,A.FERRAS,R.&PUMAIN,D.Encyclopediede
lageographie.Paris:Ed.Economica,1992,p.7592.
SAUTTER,G.Geographieetanthropologie.In:BAILY,A.FERRAS,R.&PUMAIN,D.
Encyclopediedelageographie.Paris:Ed.Economica,1992,p.207220.
7.Ratzelinclusivededicaumtemespecialquestodotratamentoestatstico(v.p.101e102do
Geografiadell'uomo),ondemanifestaexplicitamentesuadivergnciacomestetratamento,fazendo
questodemarcarasdiferenasentre"leggiatropogeograficheestatistiche"eafirmando:"i
procedimentidelleduescienzesonofraloroassaidiversi"(Ratzel,1914:101).
8.AquinosreferimosstraduesitalianaeespanholadeseusAnthropogeographie(Geografia
dell'uommo,Turim:FratelliBoca,1914,586p.)eVolkerkunde(LasRazasHumanas,Barcelona:
MontanerySimon,1888,2vols,672p.e466p.)
9.Portanto,dos12trabalhosmencionados,restam8quemereceriamumamaiorateno.Desses8,no
entanto,notivemosacessoa2:oartigodeF.Fliedner(1992)Antropogeografia,mudanade
paradigmas,evoluocultural,eoartigodeA.Tezuka(1995)AantropogeografiadeRatzelea
geografiajaponesanoperodoanteriorguerra.Cremosqueapenascomosoutrosartigosrestantes,
possvelseterumaboaidiadequaissoositinerriospercorridosporquemsedisponhaarever,
recuperar,criticar,etc.,astesesratzelianasnaatualidade.Aosexamedeseuscontedosnos
dedicaremosdaquiparaafrente,masconsideramosimportanteaomenosareproduodosabstracts
dessesdoisartigosaquenotivemosacesso,poisassimosinteressadosnotemapodero,ouno,
sentiremseestimuladosaprocurlos,llosecomplementar,ouconfrontar,essarevisoquenos
dispusemosafazer.Osabstracts,numatraduolivresoosseguintes:
F.Fliedner(1992):"OdesenvolvimentodageografiahumananosculoXIXeXXpartedo
desenvolvimentodeoutrascinciassociais,daarte,dafilosofiaedascinciasnaturais.Este
desenvolvimentoexpressaevoluosocial.Nesteentretempohouvemudanasnapercepohumana
doespao.ARenascenaeoRacionalismofizeramdoespaoumaqualidadedoprpriomundo,um
objetoapartadodoserhumano.ORomantismofezdohomemumapartedoespao.Nomundops
moderno,ohomemestnocentrodoespao.Portanto,oespaojfoiumcontainer,depoisuma
ordem,atseconfiguraremumsistemadeequilbrio.Agora,tratasedeumsistemanoequilibrado."
(GeographicalAbstracts/HumanGeography,1993,n1,p.1)
A.Tezuka(1995):"ArelaoentreRatzeleageografiajaponesaextremamentecomplexa.Desdeo
inciodamodernageografiajaponesaeraMeiji,onomedeRatzelsemprefoicelebradoentreos
fundadoresdamodernageografiajaponesa.Nesteartigo,oautorexaminaapenasaquelesescritosque
trabalharamexplicitamentecomaAnthropogeographiedeRatzel(1882,1891e1899)comoo
interesseprincipal.Aaceitaodequalqueridiaestrangeiravemnecessariamentecomalgumtipode
distoro.Aesterespeito,aAnthropogeographiedeRatzelumdosmaistpicosexemplos.De
maneirageralhtrsdiferentestiposdedistoro.Amaissimplesdelascorrespondesmstradues
ouaosnoentendimentosdetextosestrangeiros.Umsegundotipodedistorodiminuianfasede
trechosparticularesdostextos.Finalmente,existeadistorodadescontextualizao,isto,da
interpretaodeumtrabalhoparticularsemqualquerconsideraoporoutrosqueosuportamouque
comeleserelacionam."(GeographicalAbstracts/HumanGeography,1996,n1,p.1)
10.Nestedicionrio,editadoemversoespanholaporEdicionesValparaisoem1981,hvrios
vocbuloscujossentidosquelhesforamconferidoscontrastamfirmementecomaquelesquepodemos
observarnestetextomaisrecentedeSanguin.Porexemplo:napalavraLebensraum,econtramosa
seguintedefinio:"TrminodesarrolladoporlaGeopolitiknaziqueimplicaunanocindeespacio
vital.Esteconceptoengendraunaluchaporelespacio,esdecir,unapropagandadisfrazadaalservicio
delasaspiracionesimperialistasconvistasaunaextensinydominacinilimitadas"(Sanguin,1981:
http://www.ub.edu/geocrit/b3w-25.htm

16/19

30/12/2014

Ratzel: releituras contemporaneas. Uma reabilitaao?

74).Outrostermosquevaleriaapenaseremconsultadoseconfrontadossoosseguintes:
"Antropogeografica(frontera)""Generodevida""Geografiapoltica""Geopolitica""Geopolitik"
"CrecimientoEspacialDelEstado""Determinismoambiental""Possibilismoambiental".
CuriosamenteovocbuloRatzel,nofiguranessedicionrio.
11.AquiSanguinsesomaaumacorrenteinterpretativa,daconversodeRatzelgeografia,que
Capel(1988)denominoudeHistriaSagradadeladisciplina,poisapresentaamotivaodessa
conversocomoresultadode"subitasrevelacionesdelacienciageografica,experimentadasenalgun
casodurantelargoviajeportierrasextraas"(Capel:99).Capel,noentanto,acreditaqueasrazes
paraa"converso"noestoclarasepodemserobjetodeinterpretao.Discordandodessaespciede
"iluminaorepentina",Capeldefendeaidiadeque"sonmotivosdeoportunidadprofesionallosque
esencialmenteactuaron"(ib.:100).Nonossoentendimento,ainterpretaosugeridaporCapel,se
consideradaporSanguin,nodeixariadeacresecentarumtommaispessoalebiogrficoaesta
contextualizaodatrajetriadeRatzel,queoprprioautordizperseguireemnadainvalidariaas
suasconcluses.
12.Cf.MENDOZA,J.G.JIMNEZ,J.M.&ORTEGACANTERO,N.ElPensamientoGeogrfico.
Madrid:AlianzaEditorial,1988.
13.Apropsitodessadiscusso,sobreaidiadeprogressoeossentidosconferidosevoluo,alm
daobradeBury,valeapenaconsultarostrabalhosdeMaravall(1986)eMeek(1981).Todos
desenvolvemanlisesminunciosassobreoscontextosemotivaesquelevaramtalidiaprogresso
,aabandonarumsentido"neutro"(Bury),oude"simplesmarcha,semconotaovalorativa"
(Maravall),atosignificadodedesenvolvimentopositivoque,aolongodosculoXIX,passoua
adquirir.Aidiadaevoluodarwiniana,segundoosautores,jnasceriaimersanestecontextode
significao,pormaisneutraecientficaquepretendesseser(Bury).
14.Nofinaldeseutexto,aoafirmarexplicitamenteanecessidadedereabilitaodaobradeRatzel,
Sanguinjustificaessaproposiodizendoque"Ratzelestunlmentlourddansl'espistmologiedela
discipline"(Sanguin,1990:592).

Bibliografia:
BURY,J.Laideadelprogreso.Madrid:AlianzaEditorial,1971.327p.
CAPEL,H.Filosofiaycienciaenlageografiacontempornea.Unaintroduccinalageografia.
Barcelona:Barcanova,1981.509p.
DICKINSON,R.E.TheMakersofModernGeography.London:Routledge&KeganPaul,1969.305
p.
FEBVRE,L.LaTierrayLaEvolucinHumana/IntroduccinGeogrficaalaHistoria.Barcelona:
EditorialCervantes,1925.501p.
FLIEDNER,D.DieEntwicklungdesRaumverstandnissesinderAnthropogeographieindenletzten
hundertJahren.KarlrusherManuskriptezurMathematischenundTheoritischenWirtschaftsund
Sozialgeographie,1990,n93,54p.
LOPRENO,D.&PASTEUR,Y.Lapeenseratzelienneetlaquestioncoloniale.Cahiersde
GeographieduQuebec,1994,n38(104),p.151164.
MARAVALL,J.A.AntiguosyModernos.Madrid:AlianzaUniversidad,1986.628p.
http://www.ub.edu/geocrit/b3w-25.htm

17/19

30/12/2014

Ratzel: releituras contemporaneas. Uma reabilitaao?

MEEK,R.L.Losorgenesdelacienciasocial.Eldesarrollodelateoradeloscuatroestadios.
Madrid:SigloXXI,1981.245p.
MENDOZA,J.G.JIMNEZ,J.M.&CANTERO,N.O.ElPensamientoGeogrfico.Madrid:Alianza
Editorial,1988.
MERCIER,G.Laregionetl'EtatselonFriedrichRatzeletPaulVidaldeLaBlache.Annalesde
Geographie,1995,n583,p.211235.
MERCIER,G.LeconceptdeproprietdanslagographiepolitiquedeFriedrichRatzel(18441904).
AnnalesdeGeographie,1990,n555,p.595615.
MERCIER,G.Latheoriegeographiquedelaproprieteetl'heritageratzelien.CahiersduGeographie
duQuebec,1992,n36(98),p.235250.
RATZEL,F.Geografiadell'uomo(Antropogeografia).Torino:FratelliBocca,1914.586p.
RATZEL,F.LasRazasHumanas(vol.I).Barcelona:MontanerySimon,1888.672p.
RATZEL,F.LasRazasHumanas(vol.II).Barcelona:MontanerySimon,1889.466p.
RATZEL,F.Gographiepolitique.Paris:Economica,1988.385p.
SANGUIN,A.L.EnrelisantRatzel.AnnalesdeGeographie,1990,n555,p.579594.
SANGUIN,A.L.DiccionariodeGeografiaPolitica.Valparaiso:EdicionesUniversitariasde
Valparaiso,1981.
SCHAEFFER,F.K.ExcepcionalismoenGeografia.6ed.Barcelona:UniversitatdeBarcelona,
1988.86p.
VALLEGA,A.Esistenzaeambiente:nuoviscacchieriperilpensierogeografico.BolletinoSocieta
GeograficaItaliana,1989,n6(1012),p.523544.
Consultadostambm:
GeographicalAbstracts/HumanGeography,1990,1991,1992,1993,1994,1995e1996(Annual
IndexeAbstracts)
GeographicalAbstracts/PhysicalGeography,1990,1991,1992,1993,1994,1995e1996(Annual
IndexeAbstracts)
CopyrightMarcosB.deCarvalho1997
CopyrightBiblio3W1997

Volveralndice

http://www.ub.edu/geocrit/b3w-25.htm

18/19

30/12/2014

Ratzel: releituras contemporaneas. Uma reabilitaao?

Menprincipal

http://www.ub.edu/geocrit/b3w-25.htm

19/19

Você também pode gostar