Você está na página 1de 118

Goxéuvý iótý

2
TI Baía dos Guatós – MT
Corumbá – MS
Julho e Agosto 2017

John H. Elliot 1857


Esta é a segunda cartilha de ensino da língua Guató, produzida após duas
oficinas de revitalização linguística realizadas na Terra Indígena Baía dos Guatós
(MT) e na cidade de Corumbá (MS), nos meses de Julho e Agosto de 2017. É
resultado dos esforços de pesquisadores da UFRJ e de professores e alunos
indígenas na tentativa de saber mais sobre essa língua que outrora dominou as
águas pantaneiras dos Estados de Mato Grosso e Mato Grosso do Sul, mas que
agora não é mais falada, senão pela existência de alguns poucos falantes idosos,
sobretudo Vicente e Eufrásia Ferreira.
A cartilha contém os seguintes tópicos: (1) palavras para alimentos,
bebidas e objetos relacionados a eles; (2) frases com verbos transitivos no
presente do indicativo e no passado; (3) palavras para números e expressões para
quantidades. Todas as frases foram montadas a partir da comparação de dados
linguísticos do Guató encontrados nos trabalhos das linguistas Adair Palácio e
Adriana Postigo com as frases da língua obtidas, em Corumbá, com Eufrásia
Ferreira durante os meses de Fevereiro, Julho e Agosto de 2017 por Gustavo
Godoy, Walter Alves e Kristina Balykova. Da mesma forma, as palavras para
números e as expressões de quantidade têm origem nesses esforços de
comparação entre dados linguísticos. Além disso, a cartilha conta com alguns
exercícios de matemática, inspirados no conteúdo de páginas de cadernos de
professores de Guató na Aldeia Uberaba, Terra Indígena Guató (MS). Por isso,
agradecemos especialmente à ex-professora Alice por mostrar-nos algumas
páginas desse material, a Dalva Maria, pelo extenso trabalho de criação de
cadernos com conteúdo em Guató, e ao professor Zaqueo por ter criado os
exercícios aos quais nos inspiramos.
Agradecemos, também, à Francisca Navantino Paresi (Chikinha) por todo
o trabalho em levar-nos à Terra Indígena Baía dos Guatós, em Mato Grosso, em
2017. Sem Chikinha e o apoio da SEDUC-MT, este livro não chegaria a sua
existência. Agradecemos, também, a FUNAI de Cuiabá pelo apoio logístico e ao
CNPQ pelo financiamento do projeto de revitalização linguística.
Soubemos através de conversa com professores indígenas da Aldeia
Uberaba, Terra Indígena Guató (MS), e através da observação de cadernos de
registros da língua feitos por Dalva Maria, que a ortografia utilizada na escola da
aldeia dos Guató de Mato Grosso do Sul difere da ortografia de nossa cartilha.
Sendo assim, os Guató de Mato Grosso do Sul, em posse desta cartilha, podem, à
vontade, colocar as palavras e frases na ortografia que lhes convir; afinal, este
material é para eles mesmos e, como protagonistas da língua que lhes pertence,
tem total direito sobre ela.
Em relação à ortografia desta cartilha, mantivemos aquela utilizada na
primeira. A letra <y> representa uma vogal central alta; a letra <x> representa
uma consoante africada surda, como na pronúncia de <ch> no dialeto ‘cuiabano;
a letra <j> representa uma consoante africada sonora, como na pronúncia do <j>
no mesmo dialeto. O acento agudo marca o tom alto do Guató e, sua ausência, o
tom baixo.

Equipe (UFRJ):

Pesquisa: Bruna Franchetto, Gustavo Godoy, Walter Alves, Kristina


Balykova, Dayane Pontes

Organização e edição: Walter Alves

Desenhos dos alunos da 1ª e da 2 ª Oficina de Revitalização da Língua


Guató e outros por Walter Alves

http://nupeli-gela.weebly.com/
ofédíxa! ofédíxa! ofédíxa
atóraru, ofédíxa!
kíra gárogỹni!

kíra!
déra goro?
naxógákío!
Déra goro?

mabigwájikỹ́
maxíádá
madó

morimãu
giri gogwajekã!
adítyvy!

magwajekã
dépṹ
gwaro gogwajekã?

xéne
gogwajekã
magwéji

mágýjá
mamãu

matogwéji
giri gaxṹ!
adítyvy!

maxṹ
dépṹ gwaro gaxṹ?

dúni gaxṹ
míte

mókwopexiadá
giri gotó!
adítyvy!

motó
dépṹ gwaro gotó?

xúmu gotó
mótogopáxiádá
rékai
gótogopáxiádá
tóherá

xéne kaéka irá

dúni kaéka irá


xúmu kaéka irá

rékai kaéka irá


kĩ́nuirá

kĩ́nuirá

kĩ́nuirá
Déra gwaro?

mary

naroio gory
nagwaro
gory
nero gory
nagaro gory
najaro gory
nabero gory
naroio gory
nagwaro gory
nero gory
nagaro gory
najaro gory
nabero gory
naroio versus iroru

magwaikãna
magárejaié
miré
módíjépago
mahá
mitohu
méki
mótojépago
mixéxĩgajaié
máréje
mopaxíroka
ariopṹ

ariopṹ
gopaxíroka
ariodíxúmu

ariodíxúmu
gopaxíroka
iký gogárejaié
ariopṹ iký gogárejaié
ariodíxúmu iký gogárejaié
iry gikú
ipána gikú

nabýio ipána gikú

mata

mokwy
nabýio ipána gikú
nagwabý ipána gikú
naebý ipána gikú
nagabý ipána gikú
najabý ipána gikú
nabebý ipána gikú
mavaká
iry govaká
mibó

naroio gibó
makuja

mótojégỹtí
mivó

nabýio givó
madóro

madóru
mave

mabẽ́ hẽ
dóru gatioraiá

matí
kýgỹ́ ni

nakýgỹ́ nio

(maxũky) goxũ gogỹ


óky

mókyio xéne
goxũ gogỹ
magwóky
dúni goxũ
gogỹ
maióky
xúmu goxũ
gogỹ
magóky
rékai goxũ
gogỹ
majóky
tóherá goxũ
gogỹ
mabóky rékai
kaéka irá
goxũ gogỹ
dúni kaéka irá

xúmu kaéka irá


rékai kaéka irá

kĩ́nuirá
xéne ibo = 11
dúni ibo = 12
xúmu ibo = 13
rekai ibo = 14
kávĩbo = 15
xéne dexúa = 16
dúni dexúa = 17
xúmu dexúa = 18
rékai dexúa = 19
kwávĩbo = 20
mókyio xéne goxũ gogỹ
magwóky dúni goxũ gogỹ
maióky xúmu goxũ gogỹ
magóky rékai goxũ gogỹ
majóky tóherá goxũ gogỹ
mabóky xéne kaéka irá goxũ gogỹ
magỹ́ favaká
goxũ gogỹ́ favaká
mípé

kíra góky
gípé! kíra!
mapágwá
marodity
mókydá
kádidiá éigo!

mapoky
mirojapoky

kádidiá éigo!
maxãpoky
goxãpoky gogỹ
maxãpoky
goxãpoky gopoky
igỹ gégỹtí
míxejékỹ
napóio igỹ gégỹtí
gíxejékỹ
maxádagwévái

magwévái
nagwapó igỹ
gogwájá
goxádagwévái?

éigo, napóio igỹ


gogwájá gogwévái

magwájá
mótídagwá
ragýki

maxévái

naragýkio
goxíadá goxévái

maxíadá
naragýkio goxíadá goxévái
nagwaragýki goxíadá goxévái
neragýki goxíadá goxévái
nagaragýki goxíadá goxévái
najaragýki goxíadá goxévái
naberagýki goxíadá goxévái
moxevái
iku

gégỹtí

iku
giku gégỹtí

ariopṹ aroru
giku gégỹtí
giku goma

ariopṹ aroru
giku goma
xéne X dúni _______________________
dúni X dúni _______________________
dúni X rékai _______________________
xúmu X tóhera _____________________
tóherá X dúni ______________________
rékai X tóherá ______________________
xéne X xúmu ______________________
rékai X xúmu ______________________
xúmu X xúmu _____________________
xéne X xéne _______________________
rékai X xéne _______________________
tóherá X xúmu _____________________
dúni X xúmu ______________________
kĩ́nuirá X dúni ___________________________
míký
ariopého gíký gégỹtí
maheta
góhe

magwadóki gégỹtí
magwagóhe gégỹtí
magóheio gégỹtí
magwagóhe gégỹtí
maegóhe gégỹtí
magagóhe gégỹtí
majagóhe gégỹtí
mabegóhe gégỹtí
kí ______________________________
gwo _____________________________
áoxe _____________________________
hárehá ___________________________
ogwá _____________________________
tá _______________________________
garíha ___________________________
mafeta

Ah, adúníhiru!

gwatai xéne,
avéru!

gwatai xéne,
avéru!
gwatai xéne, avéru
gwatai xéne, avéru
gwatai xéne, avéru
gwatai xéne, avéru
dékiajaio!
Cumprimentos:

dékiajaio – tchau

Palavras para comida, bebida e


construções genitivas:

maxíadá – fruta
mabigwájikỹ́ – abacaxi
maxíádá – laranja
madó – tarumã
morimãu – limão
magwajekã – melancia
magwéji – bocaiúva
mágýjá – goiaba
mamãu - mamão
matogwéji – coco
maxṹ – cajá
míte – abóbora
mókwopexiadá – manga
motó – jenipapo
mótogopáxiádá – caju
magwájá – banana
mary – carne (geral)
mopaxíroka – feijão
iký gogárejaié – ovo de galinha
iry gikú – carne de jacaré
ipána gikú – rabo de jacaré
iry govaká – carne de vaca, boi
igỹ – caldo de
igỹ gégỹtí – caldo de peixe
madóro – tempero
madóru – cebola
mave – sal
mabẽ́ hẽ – açúcar
dóru gatioraiá – alho
matí – farinha
magỹ́ favaká – leite de vaca
mípé – café
mapágwá – mel
mókydá – chicha
mapoky – pinga, cachaça
mirojapoky – cerveja

Palavras para animais:

magárejaié – galinha
miré – bagre
módíjépago – formiga
mahá - caramujo
mitohu – sapo ou rã
méki – coelho
mótojépago – cavalo
mixéxĩgajaié – peru
máréje - esquilo
mavaká – vaca, boi
mibó – pato
makuja – dourado
mótojégỹtí – jaú
mivó – curimbata
gégỹtí - peixe

Palavras para objetos e outros:

maxũky – copo
goxũ gogỹ – copo d’água
goxũ gogỹ́ favaká – copo de leite de vaca
maxãpoky – garrafa
goxãpoky gogỹ – garrafa de água
goxãpoky gopoky – garrafa de pinga, cachaça
míxejékỹ – cuia
maxádagwévái – garfo
magwévái – colher
maxévái – faca
mótídagwá – colher de caramujo
moxevái – prato
míký – panela
maheta – fogão
mata – fogo
mokwy – lenha
mafeta – festa

Frases e demais construções:

ofédíxa – acorda!
atóraru, ofédíxá! – meu filho, acorda!
kíra gárogỹni! – vamos comer!
kíra! – vamos
déra goro? – qual é a comida?
naxógákío! – estou com fome
giri gogwajekã! – esta é a melancia!
adítyvy! – (isso) é bom
dépṹ gwaro gogwajekã? – quantas melancias você
comeu?
xéne gogwajekã – uma melancia
giri gaxṹ! – este é o cajá!
dépṹ gwaro gaxṹ? – quantos cajás você comeu?
dúni gaxṹ – dois cajás
giri gotó! – este é o jenipapo!
dépṹ gwaro gotó? – quantos jenipapos você comeu?
xúmu gotó – três jenipapos
rékai gótogopáxiádá – quatro cajus
déra gwaro? – o que você come?
ro - comer
naroio – eu como
naroio gory – eu como carne
nagwaro gory – você come carne
nero gory – ele ou ela come você
nagaro gory – nós (eu e tu) comemos carne
najaro gory – nós (eu, tu e ele...) comemos carne
nabero gory – eles comem carne
iroru – eu não como
ariopṹ - muito
ariopṹ gopaxíroka – (tem) muitos feijões, muito
feijão
ariodíxúmu – pouco
ariodíxúmu gopaxíroka – (tem) poucos feijões,
pouco feijão
ariopṹ iký gogárejaié – (tem) muitos ovos de
galinha, muito ovo de galinha
ariodíxúmu iký gogárejaié – (tem) poucos ovos de
galinha, pouco ovo de galinha
bý – assar
nabýio ipána gikú- eu asso rabo de jacaré
nagwabý ipána gikú – você assa rabo de jacaré
naebý ipána gikú – ele ou ela assa rabo de jacaré
nagabý ipána gikú – nós (eu e tu) comemos rabo de
jacaré
najabý ipána gikú – nós (eu, tu e ele...) comemos
rabo de jacaré
nabebý ipána gikú – eles comem rabo de jacaré
naroio gibó – eu como pato
naroio givó – eu como curimbata
kýgỹ́ ni – ter sede
nakýgỹ́ nio – estou com sede
mókyio xéne goxũ gogỹ – eu bebi um copo d’água
magwóky dúni goxũ gogỹ – você bebeu dois copos
d’água
maióky xúmu goxũ gogỹ – ele ou ela bebeu três
copos d’água
magóky rékai goxũ gogỹ – nós (eu e tu) bebemos
quatro copos d’água
majóky tóherá goxũ gogỹ – nós (eu, tu e ele...)
bebemos cinco copos d’água
mabóky rékai kaéka irá goxũ gogỹ – eles beberam
seis copos d’água
kíra góky gípé! – vamos tomar café
kádidiá éigo! – criança não!
napoio igỹ gégỹtí gíxejékỹ – eu tomo caldo de peixe
na cuia
iku – pedaço
giku gégỹtí – pedaço(s) de peixe
ariopṹ aroru giku gégỹtí – minha comida foi muita
de pedaço(s) de peixe (eu comi muito de pedaço(s)
de peixe)
giku goma – pedaço(s) de madioca
ariopṹ aroru giku goma – minha comida foi muita
de pedaço(s) de mandioca (eu comi muito de
pedaço(s) de mandioca)
ragýki – cortar
naragýkio goxíadá goxévái – eu corto fruta com a
faca
nagwaragýki goxíadá goxévái – você corta fruta
com a faca
neragýki goxíadá goxévái – ele ou ela corta fruta
com a faca
nagaragýki goxíadá goxévái – nós (eu e tu)
cortamos fruta com a faca
najaragýki goxíadá goxévái – nós (eu, tu e ele...)
cortamos fruta com a faca
naberagýki goxíadá goxévái – eles cortam fruta com
a faca
góhe - fritar
magóheio gégỹtí – eu fritei peixe
magwagóhe gégỹtí – você fritou peixe
maegóhe gégỹtí – ele ou ela fritou peixe
magagóhe gégỹtí – nós (eu e tu) fritamos peixe
majagóhe gégỹtí – nós (eu, tu e ele...) fritamos peixe
mabegóhe gégỹtí – eles fritaram peixe
pého – estar cheio(a)
ariopého gíký gégỹtí – a panela está cheia de peixe
gwatai xéne, avéru – feliz aniversário! (literalmente:
teu ano mais um, meu amor)
adúníhiru – meus irmãos (no singular: meu irmão)
kí – pescar
gwo – pescar (matar peixe)
áoxe – cozinhar
hárehá – caçar
ogwá – limpar
tá – morder
garíha – descamar

Numerais:

xéne – um
dúni – dois
xúmu – três
rékai – quatro
tóherá – cinco
xéne kaéka irá – seis
dúni kaéka irá – sete
xúmu kaéka irá – oito
rékai kaéka irá – nove
kĩ́nuirá – dez
xéne ibo – onze
dúni ibo – doze
xúmu ibo – treze
rekai ibo - quatorze
kávĩbo – quinze
xéne dexúa – dezesseis
dúni dexúa = dezessete
xúmu dexúa = dezoito
rékai dexúa = dezenove
kwávĩbo = vinte

Gramática:

n(a) (em verbo) – modo indicativo, usado para


informar

m(a) (em verbo) – aspecto imperfectivo, aparece no


passado

m(a) (em substantivo) – aparece fora de frase

go (em substantivo) – aparece na frase


instrumento/objeto – com/em, após outro
substantivo ou construção de igual valor:

(1)
napoio igỹ gégỹtí gíxejékỹ
verbo substantivo 1 substantivo 2
‘tomo caldo caldo de peixe (com a cuia /na cuia)’

(2)
naragýkio goxíadá goxévái
verbo substantivo 1 substantivo 2
‘corto fruta (com a faca)’

sujeito do verbo transitivo –


io – eu
gwa – tu
e ou i – ele ou ela
ga – eu e tu
ja – eu, tu e ele...
be – eles
i (no início do verbo) – negação (iroru – eu não
como)
ru – sujeito eu da frase negativa (iroru – eu não
como)
éigo – não

Você também pode gostar