Você está na página 1de 53

Algumas notas gramaticais

sobre Makhuwa-Imeetto

Sociedade Internacional de Linguística

Monografias Linguísticas Moçambicanas:


Número
Julho de 2013
Algumas Notas Gramaticais sobre
Makhuwa-Imeetto
Composto e impresso pela

Sociedade Internacional de Linguística


C.P. 652
Nampula, Nampula
Moçambique

Website: lidemo.net
Comentários: info@lidemo.net

Ficha Técnica

Título: Algumas Notas Gramaticais sobre Makhuwa-ImeettoUma breve gramática da língua


macua-mêto
Autores: Oliver Kröger com Jacob Celestino Rahisse, Franciso Amimo Pihali, John David
Iseminger e Arlindo de Sousa Hermínio
Segunda edição, Rascunho para correções
Primeira edição, Outubro 2003Julho 2013

© SIL
No de Registo: pendente
Tiragem: 130 exemplares
Preço: 20.000 meticaisMT
Índice

Prefácio...............................................................................................1

1 Introdução.......................................................................................2

1.1 O alfabeto.................................................................................3
1.2 O sistema da concordância.......................................................4

2 O nome............................................................................................5

2.1 A classe 1 n- / a- homem...........................................................5


2.2 A classe 2 n- / mi- bananeira....................................................6
2.3 A classe 3 ni- / ma- zagaia........................................................6
2.4 A classe 4 i- / i- cabrito.............................................................7
2.5 A classe 5 o- / u- mel.................................................................7
2.6 As classes locativas...................................................................8
A classe 6, local o- para.............................................................8
A classe 7, local wa- / va- perto.................................................8
A classe 8, local m- / n- / mo- dentro........................................8

3 O verbo............................................................................................9

3.1 O prefixo do sujeito.................................................................10


3.2 A marcação do tempo.............................................................10
3.3 O prefixo do objecto................................................................12
3.4 A extensão verbal....................................................................13
4 Os determinantes..........................................................................15

4.1 O adjectivo..............................................................................15
4.2 O demonstrativo......................................................................17
4.3 O possessivo............................................................................20
4.4 A partícula de relação............................................................24
4.5 O adjectivo verbal...................................................................25
4.6 O numeral...............................................................................27

5 As palavras invariáveis................................................................29

5.1 O advérbio..............................................................................29
5.2 A conjunção............................................................................30

6 Um texto exemplar e a sua descrição gramatical......................31

7 O sistema da concordância..........................................................33

8 Abreviaturas.................................................................................36

9 Bibliografia...................................................................................37

Prefácio...............................................................................................1

1 Introdução.......................................................................................2

1.1 O alfabeto.....................................................................................3
1.2 O sistema da concordância.........................................................4

2 O nome............................................................................................5

2.1 A classe 1 n- / a- homem............................................................5

2.2 A classe 2 n- / mi- bananeira....................................................6

2.3 A classe 3 ni- / ma- zagaia......................................................6


2.4 A classe 4 i- / i- cabrito...........................................................7
2.5 A classe 5 o- / u- orawo..........................................................7
2.6 As classes locativas...................................................................8
A Classe 6, local o- para..............................................................8
A Classe 7, local wa- / va- perto..................................................8
A Classe 8, local m- / n- / mo- dentro..........................................8
3 O verbo........................................................................................9
3.1 O prefixo do sujeito.................................................................10
3.2 A marcação do tempo.............................................................10
3.3 O prefixo do objecto................................................................12
3.4 A extensão verbal....................................................................13
4 Os determinantes.......................................................................15
4.1 O adjectivo..............................................................................15
4.2 O demonstrativo......................................................................17
4.3 O possessivo............................................................................20
4.4 A partícula de relação............................................................24
4.5 O adjectivo verbal...................................................................25
4.6 O numeral...............................................................................27
5 As palavras invariáveis..............................................................29
5.1 O advérbio..............................................................................29
5.2 A conjunção............................................................................30
6 Um texto exemplar e a sua descrição gramatical......................31
7 O sistema da concordância........................................................34
Prefácio
Este esboço tem a sua origem num encontro de trabalho que teve
lugar em Maio de 2002 na Localidade de Ntete, Distrito de Balama,
na Província de Cabo Delgado. O ensino foi dirigido pelo linguista
dr. Oliver Kröger. Marcaram presença o Presidente da Localidade de
Ntete, o José Maninga, o Mwene Mphicimmu, o Mwene Kotope,
Chefe Comunitário Madureira Akhulapa, Jacob Celestino Rahisse,
Francisco Amimo Pihali, Benjamin Fernando Liua e dr. John David
Iseminger. A elaboração desta gramática foi realizada num seminário
linguístico nas instalações da Sociedade Internacional de Linguística
em Nampula.
O que se procura nesta modesta contribuição ao ambiente
sociocultural da nossa província é uma abordagem ao sistema
gramatical da língua mêto. Não é uma gramática completa, pois, é
uma breve introdução. Mas o nosso desejo é que esta pequena obra
seja útil aos que estão evolvidos na elaboração da literatura na língua
mêto e o seu ensino nos vários projectos de alfabetização na língua
materna em Cabo Delgado.
Queremos agradecer o Senhor Oliver Kröger pela iniciativa, apoio e
desenvolvimento desta obra.

dr. John David Iseminger


Junho 2003

1
Versão provisória

2
1 Introdução

A língua mêto é uma variante da língua macua que se encontra por


todo o norte de Moçambique. Fala-se mêto nas províncias de Niassa
e Cabo Delgado, e na zona de Masasi no sul de Tanzania. São mais
que 800.000 falantes desta variante. Os dados aqui elaborados são
provenientes da província de Cabo Delgado. Existem uns livros e
folhetos em macua-mêto de Cabo Delgado. Interessam notar o livro
de alfabetização Nrwe Niitthuche Osoma Imeetto da Direcção
Provincial de Educação de Cabo Delgado, também a cartilha de
alfabetização Niitthucaka Wantikha ni Osoma Imeetto, e o
Dicionário Básico de Imeetto-Português do Projecto Meetto da
Sociedade Internacional de Linguística. Esperamos em breve a
publicação da Sociedade Bíblica de Moçambique o Nhupi Wooreera
Wantikhiye ni Marku Nttakattifu.

Não obstante algumas futuras modificações, existe um sistema


ortográfico provisório, que aqui apresentamos.:

1
1.1 O alfabeto

Grafema Exemplo
a aletto hóspedes
e enci muitos
i ihisima respeito
o orawo mel
u uculu em cima
aa maama mamã
ee eekweeli verdadeiro
ii wiitthuca aprender
oo ohoola adiantar
uu muulupale grande
p peperu bode
ph phako javali
t taata tio
th tho mais
tt ttottoolo grilo
tth tthupili sangue
k kinawa venho
kh khapa cágado
f funtti mestre
v vano então
c ciici mocho
s salama cumprimentos
h hukula coelho
m malaku boca
n ncu voz
l luukhu rapaz não iniciado
r ratta cuidado
w wucu cágado aquático
y yiipwe escorpião

Versão provisória

2
1.2 O sistema daa concordância
A particularidade das línguas bantos chamada sistema da
concordância oferece-se como ideia directriz desta descrição.
Concordância significa “uma relação formal entre os componentes de
uma determinada entoação de acordo com a qual a forma de uma
palavra requer uma outra correspondente.” Concretamente, um
determinado substantivo determina a forma do verbo seguinte. O
verbo concorda com o sujeito em número e género, o adjectivo
concorda com o substantivo também em número e género. Portanto,
os géneros em português sendo dois, nomeadamente masculino e
feminino, a língua possui géneros com diferentes formas de singular
e plural e mais outros géneros como locativo, abstracto e infinitivo
nominal. Em face de esta variação preferimos utilizar o termo classe
nominal em vez de género para evitar uma imposição das ideias
europeias a uma expressão genuinamente moçambicana.

Os verbos seguem a concordância na seguinte maneira:

a) Nivaka nihowuluwa. A zagaia caiu.


b) Mavaka ahowuluwa. As zagaias caíram.
Hoe/enxada O homem caiu.
Nlopwana howuluwa. Os homens caíram.
Alopwana ahowuluwa.
c) Ipuri ihowuluwa. O cabrito caiu.
d) Ipuri cihowuluwa Os cabritos caíram.

Portanto, a classe nominal 3 ni- / ma- zagaia, caracterizada pelos


prefixos ni- no singular e ma- no plural, requer que o verbo concorde
com o nome através do prefixo verbal ni- respectivamente a-. A
classe 4 i- cabrito por sua vez identifica-se pelos prefixos i-
respectivamente i- nos nomes e i- mais ci- nos verbos.

3
2 O nome
O nome, também chamado substantivo consiste numa raiz na qual se
junta um elemento característico da classe nominal a que pertence. O
mesmo elemento, também chamado prefixo nominal, indica o
número do substantivo. Nessa tabela, indicamos os respectivos
prefixos nominais por negrito.
Classe Singular Plural
1 nlopwana homem alopwana homens
2 nnika bananeira minika bananeiras
3 nivaka zagaia mavaka zagaias
4 ipuri cabrito ipuri cabritos
5 orawo mel

No seguinte estudo dessas classes nominais, vamos usar os nomes


acima usados como etiqueta de cada classe, assim à classe 1 damos o
nome homem, à classe 2 bananeira, à classe 3 zagaia, à classe 4
cabrito e à classe 5 mel.

2.1 A classe 1 n- / a- homem


Os nomes que formam a classe 1 têm o prefixo n- no singular (a, b)
respectivamente a- no plural (c, d).

a) Nlopwana hothikila nnika. O homem cortou uma bananeira.

b) Nthiyana hothuma ihopa. A mulher comprou peixe.

c) Alopwana ahothikila minika. Os homens cortaram bananeiras.

d) Athiyana ahothuma ihopa. As mulheres compraram peixe.

Versão provisória

4
Muitas vezes se referem a uma pessoa ou a uma profissão:
f) Anamalima ahomwaala Os camponeses semearam milhos.
e) Namalima
nakhuwo. homwaala O camponês semeou milho.
nakhuwo.

2.2 A classe 2 n- / mi- bananeira


Os prefixos nominais nesta classe são n- / mw- no singular (a, b),
respectivamente mi- / my- no plural (c, d).

a) Nnika ohowuluwa. A bananeira caiu.


b) Mwako uyo ori woorekama. O monte é alto.
c) Minika cihowuluwa. As bananeiras caíram.
d) Myaako nyo ciri coorekama. Os montes são altos.

2.3 A classe 3 ni- / ma- zagaia


Nesta classe encontram-se nomes com o prefixo n- / ni- no singular,
respectivamente ma- no plural.

a) Nivaka nihowuluwa. A zagaia caiu.


b) Ncipo nihokicivela. A canção me agradou.
c) Mavaka ahowuluwa. As zagaias caíram.
d) *Macipo ahokicivela. As canções me agradaram.
d) Mahutte ahorimya. As nuvens desapareceram.

5
Existem mais palavras que só têm o plural que podemos incluir na
classe 3, porque têm o mesmo prefixo nominal e verbal
respectivamente, ma- e a-.

e) Maasi ahomala A água acabou


f) Maakha ahomala. O sal acabou.

2.4 A classe 4 i- / i- cabrito


Os nomes nesta classe podem ser identificados através dos prefixos i-
no singular respectivamente i- no plural. Muitas vezes denotam
frutas (a, b), coisas úteis (c, d), nomes de animais (e, f) ou palavras
emprestadas do português (g, h).

a) Inika ila ihomora. Esta banana caiu.


b) Inika nya cihomora. Estas bananas caíram.
c) Ikuwo ila ihoripa. Este pano sujou.
d) Ikuwo nya cihoripa. Estes panos sujaram.
e) Ihopa ihooma. O peixe secou.
f) Ihopa cihooma. Os peixes secaram.
g) Iliivuru ihopattakuwa. O livro abriu-se.
h) Iliivuru cihopattakuwa. Os livros abriram-se.

2.5 A classe 5 o- / u- mel


Os nomes nesta classe não têm o plural e são identificados através do
prefixo o-. Muitas vezes denotam liquidos (a,b), coisas em massa que
não se conta (c) ou coisas abstractas (d,e).

a) Orawo mel
b) Okame orvalho
c) Ufya cinza de quemadas
d) Ompwana amizade
e) Omwene reinado

Versão provisória

6
2.6 As classes locativas
As classes 6 a 8 são caracterizadas pela referência à dimensão
espacial. Os substantivos são derivados das outras classes nominais,
cujos prefixos se mantêm ou desaparecem. Normalmente, o sufixo
ni- acompanha os nomes das classes locativas.

A classe 6, local o- para


Nesta classe encontram-se nomes com o prefixo o- que substituem o
prefixo do nome original. Exprime a ideia da direcção ou da origem
da acção que se descreve no verbo.

a) Kinrwaa omattani. Vou à machamba.


b) Kinrwaa omwakoni. Vou à montanha.

A classe 7, local wa- / va- perto


Nesta classe encontram-se nomes com o prefixo wa-, que se
acrescenta ao prefixo do substantivo original. A ideia que se exprime
nesta classe é da proximidade local ou temporal.

a) Kinrwaa wamwakoni. Eu vou a cima de montanha.


b) Kiri waculu nluku. Estou em cima da rocha.

A classe 8, local m- / n- / mo- dentro


Quando se fala de um evento que aconteceu dentro de um objecto, a
classe utilizada é a classe 8, indicada pelo prefixo m-/n-, que se pode
acrescentar a um outro prefixo nominal ou substituí-lo.

c) Kinrwaa
a) Cihaawo mmwakoni.
ihopa mpahari. Há peixe
Vou noda
dentro mar.
montanha.
b) Kiri nnikhukuni nooripela. Estou na caverna escura.

1
3 O verbo
A estrutura do verbo
O verbo em mêto consiste nas seguintes partes:
I. prefixo do sujeito
II. marcação do tempo
III. prefixo do objecto
IV. raiz verbal
V. extensão verbal
VI. vogal final

A seguir apresentamos os respectivos constituintes do verbo, usando


o exemplo kihontumihera vendi a ele:

II. marcação III. prefixo


de tempo de objecto IV. raiz
verbal

I. prefixo VI. vogal


de sujeito Ki ho n tum ih er a final

V. segunda
V. primeira
extensão
extensão verbal
verbal

Versão provisória

2
3.1 O prefixo do sujeito
O autor duma determinada acção é identificado pelo prefixo do
sujeito no verbo. Isso se vê logo na conjugação do verbo othikila
cortar. Na tabela a seguir podemos ver a mudança que o verbo sofre
consoante o sujeito.

Pessoa Singular Plural


1ª Kihothikila eu cortei Nihothikila nós cortamos
2ª Uhothikila tu cortaste Nhothikila vocês cortaram
3ª Hothikila ele cortou Ahothikila eles cortaram
Através das mudanças que se registam nas formas verbais, podemos
logo identificar os prefixos do sujeito:

Pessoa Singular Plural


1ª ki- ni-
2ª u- n-
3ª -- a-

3.2 A marcação do tempo


Na segunda posição do verbo encontra-se o prefixo temporal que
indica o tempo quando o evento exprimido no verbo aconteceu. Para
descobrir os vários prefixos temporais, podemos catalogar a
conjugação de um verbo passando do pretérito ao presente ou futuro,
mantendo a pessoa:
Kinthipa ilusi. Cavo poço. presente
Kinathipa ilusi. Estou a cavar poço. presente contínuo
Kinkothipa ilusi. Cavarei poço. futuro simples

Dos três exemplos acima, podemos concluir os vários prefixos


temporais, n- no pretérito simples, na- no presente, e nko- no futuro
simples.

3
Em mêto existem mais prefixos temporais. A seguir mais algumas
frases exemplares dos tempos verbais junto com os seus prefixos
temporais:

Exemplo Tempo gramatical Prefixo


kihothipa eu cavei pretérito recente ho-

kaathipa eu cavava pretérito remoto aa-

kahothipa eu tinha pretérito mais que aho-


cavado perfeito

kaanathipa eu estava a aana-


pretérito imperfeito
cavar

Além dos tempos indicados pelo prefixo temporal, há outros tempos


que são sinalizados através de outros meios.

kithipaka eu cavando gerúndio -aka

nthipeke cave. (você) imperativo -eke

uthipe cava. (tu) imperativo -e

kithipe que eu cave conjuntivo presente -e

kaathipile se eu tivesse conjuntivo perfeito kaa-


cavado -ile
kathipaka se eu cavar condicional ka-
-aka

Versão provisória

4
3.3 O prefixo do objecto
Na terceira posição no verbo pode-se indicar o objecto ou a pessoa
que sofre a acção praticada pelo sujeito. Em macua-mêto, o prefixo
do objecto unicamente faz referência às pessoas, daí todas as formas
vêm da Classe I homem.

Ule nakivaha. Ele está a dar me.


Ule nawuvaha. Ele está a dar te.
Ule nanvaha. Ele está a da-lo.
Ule nanivaha. Ele está a dar-nos.
Ule nawuvahani. Ele está a dar-vos.
Ule nawaavaha. Ele está a dar-lhes.

A diferença nas formas verbais consiste nos prefixos do objecto.


Vamos agora registar todos os prefixos do objecto que acabamos de
identificar:

Prefixo do objecto Categoria gramatical


a) ki- me 1ª singular
b) wu- te 2ª singular
c) n- lhe 3ª singular

d) ni- nos 1ª plural


e) wu- -ni vos 2ª plural
f) waa- lhes 3ª plural

Note que nos exemplos b) e e), os prefixos do objecto são idênticos,


portanto a diferença no significado marca-se através do sufixo ni- na
formação da segunda pessoa do plural.

5
3.4 A extensão verbal
A seguir à raiz verbal vem a posição que pode conter uma ou mais
extensões verbais. Uma extensão verbal modifica o significado
básico do verbo ao que se junta. Eis alguns verbos na forma básica
(sem extensão verbal), seguidos pela forma expandida (com extensão
verbal):
Nome da
Forma
Forma básica extensão Sufixo
expandida
verbal
ser
ovara agarrar ovariya agarrado passiva -iy

wiitthuca aprender wiitthuciha ensinar causativa -ih

agarrar um

ovara agarrar ovarana ao outro recíproca -an

des-
otthuka amarrar otthukula amarrar reversiva -ul

orwaa ir orweela buscar aplicativa -el

andar
weetta andar weettesa sempre habitual -es

ser
woona ver wooninya visível estativa -iny

cortar em
othikila cortar othikilaca pedaços intensiva -ac

destruir
completa--
okwanyula destruir okwanyulaceeha mente intensiva -eeh
Versão provisória

6
Muitas formas verbais contêm uma combinação de várias extensões
verbais:

Verbo Composição

othuma comprar o + thum + vogal final

otumiha vender o + tum + caus + vogal final

otumihinya ser vendido o + tum + caus + estat + vogal final

othumihera vender a o + tum + caus + appl + vogal final


alguém

othumiya ser comprado o + thum + pass + vogal final

okaviha ajudar okaviha + vogal final

okavihera ajudar outro okaviha + appl + vogal final

okaviherana ajudar um ao okaviha + appl + recíproca + vogal


outro final

okavihiya ajudar um ao okaviha + pass + vogal final


outro, ser
ajudado

7
4 As palavras variáveisOs determinantes
Além das categorias verbais principais que acima tratámos,
nomeadamente o nome e o verbo, existem mais dois grupos de
palavras. Podemos distinguir entre as palavras variáveis e as palavras
não invariáveis. Numa palavra variável à raiz acrescenta-se um
prefixo, enquanto a de uma palavra não invariável não se junta
nenhum outro elemento.

A partir da classe nominal de cada nome, podemos então procurar


saber quais as marcas que se encontram nos adjectivos, adjectivos
verbais e possessivos.

4.1 O adjectivo
A língua mêto tem poucos adjectivos, eis alguns:
mwankani pequeno
muulupale grande
nkumi vivo
nkhwawe outro
O adjectivo segue a concordância determinada pelo nome. Muitas
vezes o adjectivo tem o mesmo prefixo como o nome, mas nalguns
casos a forma do adjectivo é diferente. Vamos então conhecer os
exemplos em todas as classes:

Versão provisória

8
A cClasse I1 n- / a- homem
Eexemplo Pprefixo
nlopwana mwankaani homem pequeno mw- singular

alopwana acinkaani homens pequenos aci- plural

A Cclasse 2II n- / mi- bananeira


eExemplo Pprefixo
nnika mwankaani bananeira pequena mw- singular

minika cikaani bananeiras ci- plural


ppequenas

A cClasse III3 ni- / ma- zagaia


Eexemplo Pprefixo
nivaka nikina outra zagaia ni- singular

mavaka makina outras zagaias ma- plural

A cClasse IV4 i- / i- cabrito


Eexemplo Pprefixo
ipuri yankaani cabrito pequeno ya- singular
Outro cabrito
ipuri cankaani cabritos pequenos ca- plural

A cClasse V5 o- mel
eExemplo Pprefixo
orawo mwinci muito mel mw-
count
noun/nominalized
verb?

9
Podemos então registar todos os prefixos do adjectivo:
Classe Ssingular pPlural
1I n- / a- homem mw- aci-
2II n- / mi- bananeira mw- ci-
III ni- / ma- zagaia nia- ma-
3
IV i- / i- cabrito ya- ci- (ca?)
4
5V o- mel wa-
(mw?)

4.2 O demonstrativo
O demonstrativo indica a distância relativa de um objecto ao falante
ou ouvinte. Em macua-mêto existem três tipos do demonstrativo que
correspondem mais ou menos aos três demonstrativos portuguêses
este, esse e aqueiloe no singular (veja exemplo a,b,c) e estes, esses e
aqueles no plural (d,e,f).

Vamos então mostrar os demonstrativos da classe 1I n- / a- homem.


sSingular pPlural
nlopwana este
ula homem alopwana ala estes homens
nlopwana
uyo esse homem alopwana ayo esses homens
aquele aqueles
nlopwana ule hhomem alopwana ale hhomens

Na classe II2, encontramos as seguintes formas:


sSingular pPlural
nnika ula esta bananeira minika nnya estas bananeiras
nnika uyo essa bananeira minika nnyo essas bananeiras
Versão provisória

10
nnika ule aquela bananeira minika nnye aquelas bananeiras

Continuando com a classe 3III, chegamos às seguintes formas:


Ssingular pPlural
nivaka nna esta zagaia mavaka ala estas zagaias

nivaka nno essa zagaia mavaka ayo essaes zagaias

nivaka nne aquela zagaia mavaka ale aquelas zagaias

Do mesmo modo, podemos descrever as formas da classe IV4:


Ssingular pPlural
ipuri ila este cabrito ipuri nnya estes cabritos

ipuri iyo esse cabrito ipuri nnyo esses cabritos

aquele aqueles
ipuri ile cabrito ipuri nnye cabritos

Finalmente, elaboramos as formas da classe 5V:


orawo ula este mel

orawo uyo esse mel

aquele
orawo ule mel

11
Resumindo, vamos aqui reproduzir a lista dos demonstrativos em
todas as classes nominais:

Classe 1I n- / a- homem
Eest aqueles
esse / aquele / estes / esses /
e/ /
essa aquela estas essas
esta aquelas
ula uyo ule ala ayo ale

Classe 2II n- / mi- bananeira


Eest aqueles
esse / aquele / estes / esses /
e/ /
essa aquela estas essas
esta aquelas
ula uyo ule nnya nnyo nnye

Classe 3III ni- / ma- zagaia


Eest aqueles
esse / aquele / estes / esses /
e/ /
essa aquela estas essas
esta aquelas
nna nno nne ala ayo ale

Classe 4IV i- / i- cabrito


Eest aqueles
esse / aquele / estes / esses /
e/ /
essa aquela estas essas
esta aquelas
ila iyo ile nnya nnyo nnye

Classe 5V o- mel
este / esse / aquele /
esta essa aquela
ula uyo ule

Versão provisória

12
4.3 O possessivo
O possessivo indica o possuidor de um objecto ou a pessoa a quem
pertence algo, ou podemos dizer, responde à pergunta:questão o
objecto está na posse de quem?

sSingular pPlural
aka meu, minha ihu nosso, nossa
aa teu, tua inyu vosso, vossa
awe dele, dela aya deles, delas

A forma do possessivo sofre umas modificações segundo a classe


nominal do objecto. Por exemplo, o possessivo “meu, minha”,
respectivamente “meus, minhas”, ocorre nas seguintes formas:
nlamu aka oO meu cunhado
asilamu aka oOs meus cunhados

nnika aka aA minha bananeira


minika caka aAs minhas bananeiras

nivaka naka aA minha zagaia


mavaka aka aAs minhas zagaias

ipuri aka oO meu cabrito


ipuri caka oOs meus cabritos

orawo aka Mmeu mel

13
Nas seguintes tabelas encontram-se os vários possessivos conforme
as classes nominais.

Os possessivos da classe 1I n- / a- homem


pPertence? sSingular Pplural
(um cunhado) (algunsmais cunhados)
a mim nlamu aka meu asilamu aka meus
cunhado cunhados
a ti nlamu aa teu asilamu aa teus
cunhado cunhados
ae ele nlamu awe cunhado asilamu awe cunhados
dele dele
a nós nlamu ihu nosso asilamu ihu nossos
cunhado cunhados
a vocês nlamu inyu vosso asilamu vossos
cunhado inyu cunhados
a eles nlamu aya cunhado asilamu aya cunhados
deles deles

Os possessivos da classe 2II n- / mi- bananeira


pPertence? sSingular Pplural
(uma bananeira) (maisalgumas bananeiras)
a mim nnika aka minha minika caka minhas
bananeira bananeiras
a ti nnika aa tua minika caa tuas
bananeira bananeiras
a ele nnika awe bananeira minika cawe bananeiras
dele dele
a nós nnika ehu nossa minika cihu nossas
bananeira bananeiras
a vocês nnika enyu vossa minika vossas
bananeira cinyu bananeiras
a eles nnika aya bananeira minika caya bananeiras
deles deles

Versão provisória

14
Os possessivos da classe 3III n- / ma- zagaia

pPertence? sSingular pPlural


(uma zagaia) (maisalgumas zagaias)
a mim nivaka naka minha mavaka aka minhas
zagaia zagaias
a ti nivaka naa tua mavaka aa tuas
zagaia zagaias
ea ele nivaka nawe zagaia mavaka awe zagaias
dele dele
a nós nivaka nihu nossa mavaka ehu nossas
zagaia zagaias
a vocês nivaka ninyu vossa mavaka enyu vossas
zagaia zagaias
a eles nivaka naya zagaia mavaka aya zagaias
deles deles

Os possessivos da classe 4IV i- / i- cabrito


Ppertence? sSingular pPlural
(um cabrito ) (maisalguns cabritos)
a mim ipuri aka meu ipuri caka meus
cabrito cabritos
a ti ipuri aa teu ipuri caa teus
cabrito cabritos
ae ele ipuri awe cabrito ipuri cawe cabritos
dele dele
a nós ipuri ihu nosso ipuri cihu nossos
cabrito cabritos
a vocês ipuri inyu vosso ipuri cinyu vossos
cabrito cabritos
a eles ipuri aya cabrito ipuri caya cabritos
deles deles

15
Os possessivos da classe V 5 o- mel
pPertence coiCoisa sem numero
? (mel)
a mim orawo aka meu mel

a ti orawo aa teu mel

ae ele orawo awe seu mel


dele
a nós orawo ehu nosso mel

a vocês orawo inyu vosso mel

a eles orawo aya mel deles

Versão provisória

16
4.4 A partícula de relação
“Dois ou mais nomes ligam-se entre si para indicar diversas relações
de posse, origem, dependência, etc., esta relação é expressa, em
português, geralmente pela preposição de e nas línguas banto por
uma partícula que chamamos partícula de relação.” (Centis 2000:
223). Por exemplo:
A forma desta partícula de relação depende da classe do primeiro
nome. Por exemplo, :
“Oos filhos do régulo” traduz-se por “asaana a amwene,” enquanto
que a frase “as bananeiras do régulo” resulte em “minika ca
amwene.”

Na primeira frase temos a partícula de relação a, que indica o plural


da classe 1I n- / a- homem, e na segunda ca, partícula de relação do
plural da segunda classe nominal n- / mi- bananeira.

Podemos então dar exemplos de todas as classes, pondo as


respectivas partículas de relação:

Classe 1I n- / a- homem
mwana a mwene filho do régulo singular a

asaana a mwene filhos do régulo plural a

Classe 2II n- / mi- bananeira


nnika wa mwene bananeira do régulo singular wa

minika ca mwene bananeiras do régulo plural ca

Versão provisória
17
Classe 3III n- / ma- zagaia
nivaka na mwene zagaia do singular na
régulo

mavaka a mwene zagaias do régulo plural a


Classe IV 4 i- / i- cabrito
ipuri ya mwene cabrito do régulo singular ya

ipuri ca mwene cabritos do régulo plural ca


Classe V 5 o- mel
orawo wa mwene mel do régulo singular wa

4.5 O adjectivo verbal


Muitas vezes, o mêto utiliza verbos para exprimir conceitos que em
português correspondem a adjectivos. P, como por exemplo:
oreera ser bom
opacera começar, ser primeiro
orika ser difícil
wuma secar
Muitas vezes, o adjectivo verbal faz parte do sujeito da frase, não do
verbo principal. Assim, é chamado adjectivo verbal porque participa
na descrição do nome como se fosse um adjectivo. Noutro lado, tem
a sua origem num verbo. A concordância do adjectivo verbal
compara-se logo com a concordância do verbo, como disse Gino
Centis (2000: 200) “O adjectivo verbal forma-se pelo infinito do
verbo precedido pela partícula de relação.”.

Versão provisória
18
Classe 1I n- / a- homem
Nlopwana oopacera O primeiro homem vai singular oo-
nahala owuluwa cair.

Alopwana oopacera Os primeiros homens vão plural oo-


anahala owuluwa. cair.

Classe 2II n- / mi- bananeira


Nnika woopacera A primeira bananeira vai singular woo-
unahala owuluwa. cair.

Minika coopacera As primeiras bananeiras plural coo-


cinahala owuluwa. vão cair.
Classe 3III ni- / ma- zagaia
Nivaka noopacera A primeira zagaia vai singular noo-
ninahala owuluwa. cair.

Mavaka oopacera As primeiras zagaias vão plural oo-


anahala owuluwa. cair.
Classe 4IV i- / i- cabrito
Ipuri yoopacera O primeiro cabrito vai singular yoo-
inahala owuluwa. cair.

Ipuri coopacera Os primeiros cabritos plural coo-


cinahala owuluwa. vão cair.
Classe 5V o- mel
Orawo woopacera O primeiro mel acabou. woo-
ohomala.

Versão provisória
19
4.6 O numeral
O numeral serve para contar. Podemos distinguir entre os numerais
cardinais como “um, dois, três” e os numerais ordinais como “o
primeiro, o segundo, o terceiro”. Na formação do numeral cardinal,
normalmente se aplicam os prefixos do adjectivo:

Classe I 1 n- / a- homem
um(a) dois/ duas três
ntthu um atthu dois atthu três
mmoca homem eeli homens araru homens

um(a)
Classe dois/ duas
II2 n- / mi- bananeira três

nnika uma minika duas minika três


Classe 3III ni-bananeira
/ ma- zagaia
miili bananeira miraru bananeiras
mmoca
s
nivaka uma mavaka duas mavaka três
nimoca zagaia meeli zagaias mararu zagaias
um(a) dois/ duas três

um(a)
Classe 4IV i- / i- cabrito dois/ duas três

ipuri um ipuri dois ipuri três


imoca cabrito piili cabritos tharu cabritos
Na Classe 5V, não há contagem, nem número, pois, os substantivos
nesta classe não se conta.
Na formação do numeral ordinal, a partícula de relação se junta à raiz
do numeral, os dois elementos ligados pela consoante n. A frase o
primeiro é constituida pelo verbo “opacera” começar, ser primeiro.:

Versão provisória
20
Classe 1I n- / a- homem
primeiro(a) segundo(a) terceiro(a)
nlopwana o primeiro nlopwana o segundo nlopwana o terceiro
oopacera homem onayeeli homem oneeraru homem

primeiro(a) segundo(a)
Classe II 2 n- / mi- bananeira terceiro(a)

nnika a primeira nnika a segunda nnika a terceira


Classe 3III bananeira
woopacera ni- / ma- zagaia
wonayeeli bananeira woneeraru bananeira
primeiro(a) segundo(a) terceiro(a)
nivaka a primeira nivaka a segunda nivaka a terceira
noopacera zagaia nonayeeli zagaia noneeraru zagaia

Classe IV 4 i- / i- cabrito
primeiro(a) segundo(a) terceiro(a)
ipuri o primeiro ipuri o segundo ipuri o terceiro
yoopacera cabrito yonayeeli cabrito yoneeraru cabrito

Versão provisória
21
5 As palavras innão variáveis
Além das palavras variáveis em que a concordância determina a
forma do prefixo, existem outras categorias verbais cuja forma se
mantém. Por esta forma estável são chamadas palavras não
invariáveis. Pertencem a este grupo o advérbio, a conjunção e
algumas outras.

5.1 O advérbio
O advérbio modifica o verbo, descrevendo o modo, o tempo ou o
lugar do evento. Podemos agrupar os advérbios segundo seus
significados.:

Advérbios temporais Advérbios locais


ncuri anteontem mmo aqui
ncana ontem uttuli atrás
ileloncuri hojeanteontem vate fora (perto)
melo amanhã uta fora (longe)
ilelo hoje uhoolo à frente
vahoolo depois nwo aí
nwe ali, lá

Advérbios locais
mmo aqui
uttuli atrás
vate fora (perto)
uta fora (longe)
uhoolo à frente
nwo aí
nwe ali, lá

Versão provisória
22
Note que mêto prefere a utilização de outros tipos de palavras, como
os nomes locativos “mpani” “dentro da casa” ou, “mwituphini” “no
bosque”. Além disso, alguns advérbios locais têm a sua origem nos
substantivos, como “uttuli” “costas”.

Advérbios modais
vakani vakani devagarinho
vakani um pouco

Versão provisória
23
5.2 A conjunção
A conjunção liga ou duas frases ou duas orações:
a) ni e, com
b) Kkontha porque
c) maana porque
d) nanso mas
e) hataa embora, mesmo que
f) nlattu por causa de
g) Ohinaya antes de
Antes dele chegar,
antes deles chegarem
(does the conj.
Change?)
h) atthuna ou
ij) kahiki ou, talvéz, não sei
jk walaa nem
)
Are
there any conjunções compostas?
Note que só os exemplos (a) a (fe) contém próprias conjunções,
enquanto que os exemplos (gf) a (ih) mostram características bem
diferentes das da própria conjunção. Por saber, são compostos por
duas palavras (f, g) ou sofrem modificações segundo o sujeito da
oração (h, i). Vale a pena um estudo sobre este belo traço da língua.

Versão provisória
24
6 Um texto exemplar e a sua descrição gramatical
1) Um dia, o sol e o vento norte encontravam-se. 2) Os dois
começaram a discutir entre si quem era o mais forte. 3) Logo veio
um homem embrulhado num manto. 4) Os dois concordaram que
seria o mais forte quem conseguisse tirar o casaco daquele homem.
5) Primeiro veio o vento norte e soprou com toda força. 6) Mas
quanto mais soprou, tanto mais o homem se embrulhou no seu
manto. 7) A seguir veio o sol, e começou a brilhar com muita força.
8) Depois de pouco tempo, o homem abriu o manto. 9) Passado mais
algum tempo, tirou o manto. 10) Assim, o vento norte teve que
admitir que o sol fosse mais forte do que ele.

1) Nihiku nimoca yahokhumana ncuwa ni kuusi.


n num v n cj n

2) Ni yahopacera onyakulihana yiiraka, nrwe nimoone tipani rina


cj v v v v v int v

ikuru.
n

3) Okati vakani ahowa nlopwana neekhunelacile ni ikacako.


n adv v n v cj n

4) Oyeeli yahotthukelana wiira muulupale phi ule nohala


pron v cj n v dem v

woorya onrula ikacako nlopwana ule.


v v n n dem

Versão provisória
25
5) Wopacera ahowuka kuusi ni ikuru cothene.
num v n cj n adj

6) Nanso okati waattepawe owuka kuusi ule, nlopwana ule


cj adv v v n dem n dem

phattepawe wiihuruwaca nkacakoni.


v v n

7) Vahoolo nahowa ncuwa ni nahanca warya ni ikuru caya.


adv v n cj v v cj n poss

8) Okati vakani nlopwana ule ahokhunula ikacako.


n adv n dem v n

9) Vahoolo tho, ahorula ikacako.


adv adv v n

10) Vano, iphyoo yahokupali wiira ncuwa phirina ikuru wopwaha


adv n v cj n v n comp

iphyoo.
n

Versão provisória
26
Verbos - v
yahokhumana, yahopacera, yiiraka, nrwe, nimoone, rina, ahowa,
neekhunelacile, yahotthukelana, phi, woorya, onrula, ahowuka,
nohala, waatepawe, owuka, phatepawe, wiihuruwaca, nahowa,
nahanca, warya, ahokhunula, ahorula, yahokupali, woopwaha

Nomes - n
nihuku, ncuwa, nlopwana, ikacako, kuusi, ikuru, okati, iphyoo

Adjectivos - adj
muulupale, cothene, vakani,

Conjunções - cj
ni, wiira, nanso,

Possessivos - poss
caya

Verbos - vPossessivos – poss


yahokhumana, yahopacera, yiiraka, nrwe, nimoone, rina, ahowa,
neekhunelacile, yahotthukelana, phi, woorya, onrula, ahowuka,
nohala, waatepawe, owuka, phatepawe, wiihuruwaca, nahowa,
nahanca, warya, ahokhunula, ahorula, yahokupali, woopwaha caya

Advérbios - adv
vano, vahoolo, vakani,

Interrogativa - int
tipani

Versão provisória
27
Demonstrativos - dem
ule

Versão provisória
28
7 O sistema da cConcordância
Para sintetizar as observações feitas ao longo deste estudo, vamos
aqui apresentar o sistema da concordância que abrange todas as
principais classes nominais junto com as respectivas formas e
prefixos. Aproveitamos da tabela anexada na gramática do Centis
2000, na página 207.

Singular ntthu nnika nivaka ipuri


pessoa bananeira zagaia cabrito

um mmoca mmoca nimoca imoca


outro nkina nkina nikina ikina
grande muulupale nuulupale nuulupale yulupale
do rei a mwene wa mwene na mwene yawawe
este ula ula nna ila
esse uyo uyo nno iyo
aquele ule ule nne ile
primeiro oopacera woopacera noopacera woopacera
bonito ooreera woorera noorera yoorera
meu aka waka naka yaka
o meu awaka waka nawaka yawaka
ele cai nawuluwa onawuluwa ninawuluwa inawuluwa
ele caiu howuluwa ohowuluwa nhowuluwa ihowuluwa
ele caia anwuluwa wanwuluwa nanwuluwa yanwuluwa
que caiu wuluwile owuluwile niwuluwile iwuluwile
ele não khawuluwile khuwuluwile khaniwuluwile khiwuluwile
caiu

Versão provisória
29
Plural atthu minika mavaka ipuri
pessoas bananeiras zagaias cabritos

dois eeli miili meeli piili


três araru miraru mararu tharu
outros akina cikina makina cikina
grandes oolupale cuulupale moolupale cuulupale
do rei a mwene ca mwene a mwene ca mwene
estes ala nnya ala nnya
esses ayo nnyo ayo nnyo
aqueles ale nnye ale nnye
primeiros oopacera coopacera oopacera coopacera
bonitos ooreera cooreera ooreera cooreera
meus aka caka aka caka
os meus a waka ca waka a waka ca waka
eles anawuluwa cinawuluwa anawuluwa inawuluwa
caiem
eles ahowuluwa cihowuluwa ahowuluwa cihowuluwa
caíram
eles yaanawuluw caanawuluwa yaanawuluw caanawuluwa
caiam a a
que awuluwile ciwuluwile awuluwile ciwuluwile
caíram
não khaawuluwil khaciwuluwil khaawuluwil khaciwuluwil
caíram e e e e

Versão provisória
30
8 Abreviaturas

Categorias principais
nome
verbo

Determinantes
numeral
adjectivo
demonstrativo
partícula de relação
pronome
possessivo
interrogativo

Palavras invariáveis
conjunção
advérbio

31
9 Bibliografia

Centis, Gino. 2000. Método Makuwa. Nampula / Anchilo: Centro


Catequético Paulo VI.
Kröger, Heidrun 2006. Algumas notas gramaticais sobre Xingoni.
MOLIMO 5. Nampula: SIL Moçambique.
Kröger, Heidrun 2006. Algumas notas gramaticais sobre Imarenje.
MOLIMO 3. Nampula: SIL Moçambique.
Kröger, Oliver. 2006. Algumas notas gramaticais sobre Emakhuwa.
MOLIMO 1. Nampula: SIL Moçambique.
Lyndon, Ada, Salimo Albino Paulino, Assane Mecussiba Atumane,
Dinis Felício Braimo & José Jesus. 2006. Algumas notas
gramaticais sobre Ekoti. MOLIMO 4. Nampula: SIL
Moçambique.
Mateus, Maria Helena & Maria, Franscisco Xavier. 1992. Dicionário
de termos linguísticos. Volume II, Lisboa: Edições Cosmos.
Ngunga , Armindo. 2004. Introdução à Linguística Bantu. Maputo:
Imprensa Universitária / UEM.
Shrum, Margarida em colaboração com José Cabiço & Manuel
Nihoro. 2006. Algumas notas gramaticais sobre Etakwane.
MOLIMO 2. Nampula: SIL Moçambique.
Sitoe, Bento e Armindo Ngunga (2000) Relatório do II Seminário
sobre a Padronização da Ortografia de Línguas
Moçambicanas”, Maputo: Nelimo/UEM.

32
33
34
35
1

Você também pode gostar