Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
A r isto t e lc M e ta fí s i c a - S n g g io in tr o d u ttiv o , t e s t o g re c o co n tr a d u z i o n e
fron te e c o m m c n t a r i o a cu ra di G i o v a n n i R c a lc ( e d iz io n e m a g gio r o
rinnovntâ)
© Traduzíone, proprietei Rusconi Libri
© Sagçio introduttivo e commcntario, Giovanni R eale
© da presente edição, Vita e Pensiero, Milano
ISBN da obra: SS-343-054I-8
Edição Brasileira
Direçõo
fü w i'S Ã b e - *FCH i
Fidel G arcia Rcdrlguez j 1 .... I
Edição de texto
! 7--I
jV.orcos Marcionilo
í ■ 6 3 5 t e
Revisão
Marcelo Perine
Projeto gráfico
Maurélio Barbosa
..........................j
Edições Loyola
Rua 1822 n° 347 - Ipiranga
04216-000 São Paulo, SP
Caixa Postal 42.335 - 04218-970 - Sao Paulo. SP
£ : (0**11') 6914-1922
φ : (0**11) 6163-4275
Home page e vendas: www.loyola.com.br
Editorial: loyola@loyola.com.br
Vendas: vendas@ loyola.com .br
Todos os direitos reservados. Nenhuma pan e desta obra
pode \er reproduzida ou transmitida por qualquer forma
e/ou quaisquer meios (eletrônico ou mecânico, incluindo
fotocópia e g w a ç â o ) ou arquivada em qualquer sistema
ou banco de dados sem permissão escrita da Editora.
ISBN: 85-15-02427-6
© ED IÇ Õ ES LO Y O LA , São Paulo, Brasil, 2002
Poi ch'inncilzai un poco piu le ciglia,
Vidi 7 maestro di color che sanno
Seder fra filosofica famiglia.
iu lti lo m irant tutti onor li fanrto (...).
D a n ts, Inferno, IV 130133.
Advertência.................................................................................... IX
Livro A (primeiro) ............................................................................... 1
Livro B (terceiro)................................................................................. 83
ARISTÓTELES
METAFÍSICA
δυνατόν.
Sc não existisse nada de eterno, também não
poderia existir o devir,
iVjetafísico, B 4 999 b 5-ó.
(o ^ o w r d d )
V
Ο aΛ Π
980· Πάντες άνθρωποι του είδέναι όρέγονται φύσει, σημειον 5’
ή τών αισθήσεων άγάπησις· καί γάρ χωρίς τής χρείας
άγαπώνται δι* αύτάς, καί μάλιστα τών άλλων ή διά τών
όμμάτων. οΰ γάρ μόνον Ινα πράττωμεν άλλά καί μηθέν
25 μέλλοντες πράττειν τό όράν αιρούμεθα άντί πάντων ώς είπεΐν
τών άλλων, αίτιον 8’ 8τι μάλιστα ποιεί γνωρίζειν ήμας
αΰτη τών αισθήσεων καί πολλάς δηλοΐ διαφοράς, φύσει
μέν ouv αισθησιν εχοντα γίγνεται τά ζώα, έκ δε ταύτης
τοΐς μέν αυτών ούκ έγγίγνεται μνήμη, τοΐς δ’ έγγίγνεται.
980b καί διά τοΰτο ταΰτα φρονιμότερα καί μαθητικωτερα τών
μή δυναμένων μνημονεύειν έστί, φρόνιμα μεν άνευ τοϋ
μανθάνειν δσα μή δύναται τών ψόφων άκούειν (οΓον μέ-
λιττα καν ει τι τοιοΰτον άλλο γένος ζώων εστι), μανθάνει
25 8’ δσα πρός τή μνήμη καί ταύτην εχει τήν αισθησιν. τά
μέν οΰν άλλα ταϊς φαντασίαις ζή καί ταΐς μνήμαις, έμ
πειρίας δέ μετέχει μ ικρ ό ν τό δέ τών άνθρώπων γένος και
τέχνη καί λογισμοΐς. γίγνεται 8’ έκ τής μνήμης έμπειρία
τοΐς άνθρώποις· αΐ γάρ πολλαι μνημαι τοϋ αύτοΰ πράγμα-
98ΐ· τος μιας έμπειρίας δύναμιν άποτελοΰσιν. καί δοκεΐ σχεδόν
επιστήμη καί τέχνη δμοιον είναι καί έμπειρία, άποβαίνει δ ’
έπιστήμη καί τέχνη διά της έμπειρίας τοΐς άνθρώποις- ή
μεν γάρ έμπειρία τέχνην έποίησεν, ώς φησί Πώ λος, ή
5 δ’ άπειρία τύχην, γίγνεται δέ τέχνη 8ταν έκ πολλών
τής έμπειρίας έννοημάτων μία καθόλου γένηται περί
τών όμοιων ύπόληψις. τό μέν γάρ εχειν ΰπόληψιν οτι
1. [Λ sapiência é conhecimento de caim as]1
3
Έ π εί δέ φανερόν ότι τών έξ άρχής αιτίων δεΤ λαβεΐν
2ί έπιστήμην (τότε γάρ είδέναι φαμέν έκαστον, οταν τήν πρώ-
την αιτίαν οίώμεθα γνωρίζειν), τα δ ’ αίτια λέγεται τετρα-
χώς, ών μίαν μέν αίτίαν φαμέν είναι τήν ουσίαν καί τό τ(
ήν είναι (άνάγεται γάρ τό διά τί είς τόν λόγον έσχατον,
αίτιον δέ καί άρχή τό διά τί πρώτον), έτέραν δέ τήν {ίλην
30 καί τό υποκείμενον, τρίτην δέ δθεν ή άρχή τής κινήσεως,
τετάρτην δέ τήν άντικειμένην αίτίαν τούτη, τό ου Ινεκα καί
τάγαθόν (τέλος γάρ γενέσεως καί κινήσεως πάσης τοΰτ’ έστίν),
τεθεώρηται μέν ουν ίκανώς περί αυτών ήμΐν έν τοΐς περί φύ-
9831 σεως, ομως δέ παραλάβωμεν καί τούς πρότερον ήμών είς
έπίσκεψιν τών δντων έλθ όντας καί φιλοσοφήσαντας περί
τής άληθείας. δήλον γάρ δτι κάκείνοι λέγουσιν άρχάς τινας
καί αιτίας· έπελθοΰσιν ουν έσται τι προΰργου τή μεθόδω τή ν ϋ ν
ϊ ή γάρ Ετερόν τι γένος εύρήσομεν αιτίας ή ταϊς νϋν λεγο-
μέναις μάλλον πιστεύσομεν. — τών δή πρώτων φιλοσοφησάν-
των οι πλεΐστοι τάς έν ΰλης εΐδει μόνας ώήθησαν άρχάς
είναι πάντων· έξ ου γάρ ?στιν ίπαντα τά δντα καί έξ οδ
γίγνεται πρώτου καί είς Β φθείρεται τελευταΐον, τής μέν
ίο ούσίας ύπομενούσης τοΐς δέ πάθεσι μεταβαλλούσης, τοΰτο στοι-
χεΐον καί ταύτην άρχήν φασιν είναι τών δντων, καί διά
τοΰτο οδτε γίγνεσθαι ούθέν οΐονται οΰτε άπόλλυσθαι, ώς τής
τοιαύτης φύσεως άεί σωζομένης, ώσπερ ουδέ τόν Σω κράτην
■METAFÍSICA, A 2/3. 983 o 19 ■fc 13
eles crccm que nada se gero c nada sc destrua, já que tal rcali-
diidc sempre se conserva, Assim como não dizemos que Sócra-
les é gerado em sentido absoluto quando se torna belo ou músi-
eo, e não dizemos que perece quando perde esses modos de ser, is
porque o substrato — ou seja, o próprio Sócrates — continua a
existir, assim também devemos dizer que não se corrompe, em
sentido absoluto, ncnluima das outras coisas. De fato, deve haver
alguma realidade natural (uma só ou mais de uma) da qual deri
vam todas as outras coisas, enquanto ela continua a existir sem
mudança4.
7 òdavia,esses filósofos não são unânimes quanto ao núme
ro c à espécie desse princípio, 'lálcs, inieiador desse tipo ele filo- 20
.sofia, diz. que o princípio e □ água (por isso afirma também que
a terra flutua sobre ;i água), certamente tirando esta convicção
da constatação dç que o alimento dc todas as coisas é úmido, c da
constatação de que até o calor se gera do úmido e vive no úmido.
Ora, aquilo dc que todas as coisas se geram é o princípio dc tudo.
Klc tirou, pois, esta convicção desse fato c também do fato dc 25
que as sementes de todas as coisas têm uma natureza úmida,
sendo a água o princípio da natureza das coisas úmidas1'1.
Há também quem acredite que os mais antigos, que por
primeiro discorreram sobre os deuses, muito antes da presente
geração, também tiveram essa mesma concepção da realidade
natural. D c fato, afirmaram Oceano c Tctis como autores da ge- 30
ração das coisas, e disseram que aquilo sobre o quê juram os deu
ses é a água, chamada por cies de Kstige. Com efeito, o que é
mais antigo c também mais digno de respeito, e aquilo sobre
que se jura c o que liá dc mais respeitável11. Mas não é absoluta
mente claro que tal concepção da realidade tenha sido tão origi- 984
nária e tão antiga; ao contrário, afirma-se que 7ales foi o primeiro
a professar essa doutrina da causa primeira (de fato, ninguém
pensaria cm pôr Hípon junto com esses, dada a inconsistência
de seu pensamento)L . 5
Anaxímencs^c Diógenes1'1, ao contrário, mais do que a água,
consideraram corno originário o ar c. entre os corpos simples, o con
sideraram como princípio por excelência, enquanto Ilipaso de
ΤΩΝ Μ Ε Τ Λ Τ Λ ΦΥΣΙΚΑ
4
ΰποπτεύσειε 8* αν τις 'Ησίοδον πρώτον ζητησαι τό τοιοΰ- 4
τον, καν εΓ τις δλλος έρωτα ή έπιθυμίαν έν τοϊς οΰσιν έθη-
2ϊ κεν ώς άρχήν, οΐον καί Παρμενίδης- καί γάρ ούτος κατα-
ME(AF|£hCA, Λ 3 /Λ . b 1 - 25
5
Έ ν δε τούτοις καί πρά τούτων οΐ καλούμενοι Πυθαγόρειοι
τών μαθημάτων άψάμενοι πρώτοι ταϋτά τε προήγαγον, καί
25 έντραφέντες έν αύτοΐς τάς τούτων άρχάς τών οντων άρχάς
ωήθησαν είναι πάντων, έπεί δε τούτων οι άριθμοί φύσει
πρώτοι, έν δέ τούτοις έδόχουν θεωρεΐν όμοιώματα πολλά
τοΐς οΰσι καί γιγνομένοις, μάλλον ή έν πυρί χαί γη καί
ΰδατι, δτι το μέν τοιονδί τών άριθμών πάθος δικαιοσύνη
jo το δέ τοιονδί ψυχή τε καί νοΰς ετερον δέ καιρός καί τών άλ
λων ώς είπεΐν έκαστον ομοίως, ετι δέ τών αρμονιών έν άριθ-
μοΐς όρώντες τά πάθη καί τούς λόγους, — έπεί δή τά μέν αλλα
τοΐς άριθμόΐς έφαίνοντο τήν φύσιν άφωμοιώσθαι πάσαν, οί
9«6· δ ’ άριθμοί πάσης της φύσεως πρώτοι, τά τών άριθμών στοι
χεία τών οντων στοιχεία πάντων ύπέλαβον είναι, καί τόν
δλον ουρανόν αρμονίαν είναι καί άριθμόν καί δσα εΐχον
όμολογούμενα εν τε τοΐς άριθμοΐς καί ταΐς άρμονίαις πρός
5 τά τοΰ ούρανοϋ πάθη καί μέρη καί πρός τήν δλην διακό-
σμησιν, ταΰτα συνάγοντες έφήρμοττον. καν ει τί που
διέλειπε, προσεγλίχοντο τοΰ συνειρομένην πάσαν αύτοΐς είναι
τήν πραγματείαν* λέγω δ’ οϊον, έπειδή τέλειον ή δεκάς
είναι δοκεΐ καί πάσαν περιειληφέναι τήν τών άριθμών φύσιν,
ίο καί τά φερόμενα κατά τόν ούρανόν δέκα μέν εΐναί φασιν,
M f T A f iS t C A . A Λ /5. 9 8 Í b 19 ■9 8 Í ü 10 : 27
I
I
'
METAFÍSICA. A 5. 986 o 11 -b 2
(1) limitc-ilimitc.
(2) ímpar-par,
(3) um-múltiplo,
(4) dircito-csquerdo.
(5) macho-femea,
(6) repouso-movimento,
(7) reto-eurvo,
(8) luz-trevas,
(9) bonvmau
(10) quadrado-retângulo12
6
Μετά δέ τάς είρημένας φιλοσοφίας ή Πλάτωνος έπε-
30 γένετο πραγματεία, τά μέν πολλά τούτοις άκολουθοΰσα, τά
δέ καί ίδια παρά τήν τών Ιταλικών εχουσα φιλοσοφίαν,
έκ νέου τε γάρ συνήθης γενόμενος πρώτον Κρατύλω καί ταϊς
Έρακλειτείοις δόξαις, ώς απάντων τών αισθητών άεί ρεόν-
των καί έπιστήμης περί αύτών ούκ ού'σης, ταΰτα μέν καί ίίστε-
9871 ρον οΰτως ύπέλαβεν*Σωκράτους δέ περί μεν τά ηθικά
πραγματευομένου περίδέ της δλης φύσεως ούθέν, έν μέντοι
τούτοις τό καθόλου ζητοΰντος καί περί ορισμών έπιστήσαντος
πρώτου τήν διάνοιαν, έκεΤνον άποδεξάμενος διά τό τοιοΰτον
s ύπέλαβεν ώς περί έτέρων τούτο γιγνόμενον καί ού τών αισθη
τών· άδύνατον γάρ είναι τον κοινόν δρον τών αισθητών
τινός, άεί γε μεταβαλλόντων. ούτος οδν τά μέν τοιαΰτα τών
οντων ιδέας προσηγόρευσε, τά δ’ αισθητά παρά ταΰτα καί
κατά ταΰτα λέγεσθαι πάντα- κατά μέθεξιν γάρ είναι τα
ίο πολλά ομώνυμα τοΤς είδεσιν. τήν δέ μέθεξιν τουνομα
μόνον μετέβαλεν·οί μέν γάρ Πυθαγόρειοιμιμήσει τά οντα
φασιν είναι τών άριθμών, Πλάτων δέ μεθέξει, τοΰνομα μετα-
βαλών. τήν μέντοι γε μέθεξιν ή τήν μίμησιν ήτις άν ειή
τών είδών άφεΐσαν έν κοινώ ζητεϊν. ετι δέ παρά τά αισθητά
is καί τά είδη τά μαθηματικά τών πραγμάτων εΐναί φησι
j METAFÍSICA. A S/ó. 987 α 27 b 15
7
Συντόμως μέν ουν καί κεφαλαιωδώς έπεληλύθαμεν τίνες
τε καί πώς τυγχάνουσιν είρηκότες περί τε τών άρχών
20 καί τής άληθείας· δμως δέ τοσοΰτόν γ ’ εχομεν έξ αυτών,
δτι τών λεγόντων περί άρχής καί αιτίας ούθείς εξω τών έν
τοΐς περί φύσεως ήμΐν διωρισμένων ειρηκεν, άλλα πάντες
άμυδρώς μέν έκείνων δέ πως φαίνονται θιγγάνοντες. οι μέν
γάρ ώς ΰλην τήν άρχήν λέγουσιν, αν τε μίαν <5£ν τε πλείους
25 ύποθώσι, καί έάν τε σώμα έάν τε άσώματον τοΰτο τιθώσιν (οΓον
Πλάτω ν μέν τό μέγα καί τό μικρόν λέγων, οί δ ’ Ιτ α λ ικ ο ί
τό άπειρον, Ε μ π εδ ο κλ ή ς δέ πΰρ καί γην καί ύδωρ καί
άέρα, Αναξαγόρας δέ τήν τών ομοιομερών άπειρίαν οΰτοί
τε δή πάντες της τοιαύτης αιτίας ήμμένοι είσί, καί ετι δσοι
ϊο άέρα ή πΰρ ή ΰ'δωρ ή πυράς μέν πυκνότερον άέρος δέ λεπτό-
τερον· καί γάρ τοιοΰτόν τινες είρήκασιν είναι τό πρώτον
στοιχεΐον)· — ουτοι μέν οΰν ταύτης της αίτιας ήψαντο μόνον,
έτεροι δέ τινες δθεν ή άρχή της κίνήσεως (οίον δσοι φιλίαν
METAFÍSICA, A 6/7, 988 α 8 ■33
8
"Οσοι μέν οΰν ϊν τε το παν καί μίαν τινά φύσιν ώς
ΰλην τιθέασι, καί ταύτην σωματικήν καί μέγεθος έχουσαν,
METAFÍSiCA. A 7/8, 988 α 34 -b 23
!
fv.ETAFÍS;CA. A 9/10, 992 b 31 -Ç93 o 21
10. [Conclusoes]1
Portanto2, do que foi dito acima, fica evidente que todos os
filósofos parcccm ter buscado as causas por nós estabelecidas na
Física, e que não sc pode falar de nenhuma outra causa alem
daquelas. Mas eles falaram delas dc maneira confusa. Em certo
sentido, todas foram mencionadas por eles, noutro sentido não
foram absolutamente mencionadas. A filosofia primitiva’’, com 15
efeito, parece balbuciar sobre todas as coisas, por ser ainda j o v e m
e estar cm seus primeiros passos.
Assim, Empédocles afirma que o osso existe em virtude dc
uma relação < formal >. Ora, esta não é senão a substância da
coisa. Mas então é necessário, igualmente, ou que também a car
ne e cada uma das outras coisas seja em virtude dc uma relação, 20
ou que nenhuma seja. Então, carne, osso e cada uma das outras
ΤΩΝ ΜΕΤΑ ΤΛ Φ ΥΣΙΚΑ Λ
υλην, ήν έκεϊνος λέγει, πΰρ και γήν και ΰ'δωρ και αέρα. άλλα
ταΰτα άλλου μέν λέγοντος συνέφησεν αν έξ άνάγκης, σα
φώς δέ ούκ εϊρηκεν. περί μέν ουν τούτων δεδήλωται καί
πρότερον- δσα δέ περί τών αύτών τούτων άπορήσειεν άν τις,
έπανέλθωμεν π ά λιν τάχα γάρ άν έξ αύτών εύπορήσαιμέν
τι πρός τάς ύστερον άπορίας.
METAFÍSICA, A 10, 993 α 22 27
994· Άλλα μήν δτι γ’ εστιν άρχή τις καί ούκ άπειρα τά
αίτια τών δντων ο ύ Υ είς εύθυωρίαν ούτε κα τ’ εΐδος, δήλον.
οΰτε γάρ ώς έξ ΰλης τόδ’ έκ τοϋδε δυνατόν ίέναι είς άπειρον
(οΐον σάρκα μέν έκ γης, γήν δ’ έξ άέρος, αέρα δ ’ έκ πυρός,
s καί τοΰτο μή ίστασΐαι), οΰτε δθεν ή άρχή της κινήσεως (οΐον
τόν μέν άνθρωπον υπό τοΰ άέρος κινηθήναι, τοΰτον δ’ ύπό τοΰ
ήλίου, τόν θέ ήλιον ύπό τοΰ νείκους, καί τούτου μηδέν εΐναι
πέρας)· ομοίως δέ ούδέ τό οΰ ενεκα είς άπειρον οΐόν τε ίέναι,
βάδισιν μέν ύγιείας ενεκα, ταυτην δ ’ ευδαιμονίας, τήν δ ’ εύδαιμο-
METAFÍSICA, α I P ., 993 b 18 - 994 a 9
ιο νίαν δλλου, και οΰτως άεί άλλο άλλου ενεκεν είναι- και έπί
τοϋ τί ήν είναι δ’ ωσαύτως, τών γάρ μέσων, ών έστί
τι έσχατον καί πρότερον, άναγκαΐον είναι τό πρότερον αίτιον
τών μετ’ αύτό. εί γάρ είπεΐν ήμάς δέοι τί τών τριών αίτιον,
τό πρώτον έροΰμεν- ού γάρ δή τό γ ’ έσχατον, ούδενός γάρ τό
15 τελευταίο ν άλλά μήν ούδέ τό μέσον, ενός γάρ (ούθέν δέ
διαφέρει εν ή πλείω εΐναι, ούδ’ άπειρα ή πεπερασμένα), τών
δ ’ άπειρων τοΰτον τόν τρόπον καί δλως τοϋ άπείρου πάντα τά
μόρια μέσα ομοίως μέχρι τοϋ ν ϋ ν ώστ’ εί'περ μηδέν έστι
πρώτον, δλως αίτιον ούδέν έστιν. — άλλά μήν ούδ’ έπί τό κάτω
2ο οιόν τε είς άπειρον ίέναι, τοϋ άνω έ'χοντος άρχήν, ώστ’ έκ πυ-
ρός μέν δδωρ, έκ δέ τούτου γην, καί ούτως άεί άλλο τι γίγνε
σθαι γένος, διχώς γάρ γίγνεται τόδε έκ τοϋδε — μή ώς τόδε
λέγεται μετά τόδε, οΐον έξ Ίσ θμ ίω ν Ό λύμ π ια , ά λλ’ ή
ώς έκ παιδός άνήρ μεταβάλλοντος ή ώς έξ υδατος άήρ.
25 ώς μέν ουν έκ παιδός άνδρα γίγνεσθαι φαμεν, ώς έκ τοΰ
γιγνομένου τό γεγονός ή έκ τοΰ έπιτελουμένου τό τετελεσμένον
(άεί γάρ έστι μεταξύ, ώσπερ τοΰ εΐναι καί μή είναι γένεσις,
ουτω καί τό γιγνόμενον τοΰ δντος καί μή ό'ντος- εστι γάρ ό
μανθάνων γιγνόμενος έπιστημών, καί τοΰτ’ έστίν δ λέγεται,
30 δτι γίγνεται έκ μανθάνοντος έπιστήμων)- τό δ ’ ώς έξ άέρος
υδωρ, φθειρομένου θατέρου. διό έκεΐνα μέν ούκ άνακάμπτει
METAFÍSICA, α 2, Ç 9 i ο I Ο -31 75
3
ΑΕ δ’ άκροάσεις κατά τά εθη συμβαίνουσιν- ώς γάρ
995 ■ είώθαμεν οΰτως άξιουμεν λέγεσθαι, καί τά παρά ταΰτα ούχ
δμοια φαίνεται άλλα διά τήν άσυνήθειαν άγνωστότερα καί
ξενικώτερα* τό γάρ σύνηθες γνώριμον, ήλίκην δέ ίσχύν
εχει τό σύνηθες οί νόμοι δηλοΰσιν, έν οις τά μυθώδη καί
5 παιδαριώδη μεΐζόν ισχύει του γινώσκειν περί αύτών διά τό
?θος. οί μέν ουν έάν μή μαθηματικώς λέγη τις ούκ άποδέ-
χονται τών λεγόντων, οί δ’ αν μή παραδειγματικώς, οί
δέ μάρτυρα άξιοΰσιν έπάγεσθαι ποιητήν, καί οί μέν πάντα
άκριβώς, τούς δέ λυπεί τό άκριβές ή διά τό μή δύνασθαι
ίο συνείρειν ή διά τήν μικρολογίαν* εχει γάρ τι τό άκριβές
τοιοΰτον, ώστε, καθάπερ έπί τών συμβολαίων, καί έπί τών
λόγων άνελεύθερον εΐναί τισι δοκεΐ. διό δεΐ πεπαιδεϋσθαι
πώς εκαστα άποδεκτέον, ώς άτοπον αμα ζητεΐν έπιστήμην
poderá contar os segmentos da linha. E a linha cm seu conjunto
deve ser pensada por algo cm nós que não se mova de uma parte
a nutra*5. — E também não pode existir algo que seja csscncial-
mente infinito: e mesmo que existisse, a esscncia do infinito
n;ío seria infinita!15
(B) Por outro lado, se fossem infinitas cm número as espécies
dc causas, também nesse caso o conhecimento seria impossível.
I)e fato, so julgamos conhecer quando conhecemos as causas.
Mas não é possível, num tempo finito, ir ao infinito por sucessi
vos acréscimos1'.
φάναι ή ού', καί περί τών άλλων τών τοιούτων· εί' τ ’ έστι
περί τήν ουσίαν, πότερον μία περί πάσας ή πλείονές είσι,
κ&ν εί πλείονες πότερον άπασαι συγγενείς ή τάς μέν σο
φίας τάς δέ άλλο τι λεκτέον αύτών. καί τοΰτο δ ’ αύτό τών
αναγκαίων έστι ζητήσαι, πότερον τάς αίσθητάς ούσίας είναι
μόνον φατέον ή καί παρά ταύτας αλλας, καί πότερον μο-
ναχώς ή πλείονα γένη τών ουσιών, οΐον οί ποιοΰντες τά τε
είδη καί τά μαθηματικά μεταξύ τούτων τε καί τών αισθη
τών. περί τε τούτων ουν, καθάπερ φαμέν, έπισκεπτέον, καί
πότερον περί τάς ούσίας ή θεωρία μόνον έστιν ή καί περί
τά συμβεβηκότα καθ’ αύτά ταΐς ούσίαις, προς δέ τούτοις
περί ταύτοΰ καί ετέρου καί όμοιου καί άνομοίου καί έναντιό-
τητος, καί περί προτέρου καί ύστερου καί τών άλλων
απάντων τών τοιούτων περί δσων οί διαλεκτικοί πειρώνται
σκοπεΐν έκ τών ένδόξων μόνων ποιούμενοι τήν σκέψιν, τίνος
έστι θεωρήσαι περί πάντων- ετι δέ τούτοις αύτοΐς δσα καθ’
αύτά συμβέβηκεν, καί μή μόνον τί έστι τούτων έκαστον
άλλα καί άρα εν ενί έναντίον- καί πότερον αί άρχαί καί
τά στοιχεία τά γένη έστιν ή εις ά διαιρείται ένυπάρχοντα
έκαστον* καί εί τά γένη, πότερον δσα έπί τοΐς άτόμοις λέ
γεται τελευταία ή τά πρώτα, οΐον πότερον ζώον ή άνθρωπος
άρχή τε καί μάλλον εστι παρά τό καθ’ έκαστον, μάλιστα
δέ ζητητέον καί πραγματευτέον πότερον εστι τι παρά τήν
ίίλην αίτιον καθ’ αύτό ή ού, καί τοΰτο χωριστόν ή ού, καί πό-
METAFÍSICA. B l. 995 b 10- 33 37
2
Πρώτον μέν οΰν περί ών πρώτον εϊπομεν, πότερον μιας
ή πλειόνων έστιν έπιστημών θεωρήσαι πάντα τά γένη τών
METAFÍSICA, B 1/2, 995 b 33 -996 o 19
[ Primeira aporiaj1
Examinemos, pois, em primeiro lugar, a primeira questão
que enunciamos: sc o estudo de todos os gêneros dc causas é
tarefa de uma única ciência ou de mais ciências.
90 τ λ ν μ ε τ λ τ α ο υ ϊικ λ β
jSegunda aporia]'1'
997· ται, ώσπερ ούδέ τών όίλλων οΰτως ουδέ της γνωριζούσης τάς
ούσίας ΐδιόν έστι τό γιγνώσκειν περί αύτών. αμα δε καί τίνα
τρόπον ?σται αύτών έπιστήμη; τί μέν γάρ Ι'καστον τούτων
τυγχάνει δν καί νϋν γνωρίζομεν (χρώνται γουν ώς γιγνω-
5 σκομένοις αύτοΐς καί αλλαι τέχναι)- εί δέ άποδεικτική περί
αύτών έστί, δεήσει τι γένος είναι ύποκείμενον καί τά μέν
πάθη τά δ’ άξιώματ’ αύτών (περί πάντων γάρ άδύνατον
άπόδειξιν είναι), άνάγκη γάρ εκ τινων είναι καί περί τι καί
τινών τήν άπόδειξιν· ώστε συμβαίνει πάντων είναι γένος εν
ίο τι τών δεικνυμένων, πασαι γάρ αί άποδεικτικαί χρώνται
τοΐς άξιώμασιν. — άλλα μήν εί έτέρα ή της ούσίας καί ή περί
τούτων, ποτέρα κυριωτέρα καί προτέρα πέφυκεν αύτών; κα
θόλου γάρ μάλιστα καί πάντων άρχαί τα άξιώματά έστιν,
εΐ τ ’ έστί μή τοΰ φιλοσόφου, τίνος εσται περί αύτών άλλου τό
15 θεωρήσαι τό αληθές καί ψευδός; — δλως τε τών ούσιών πό
τερον μία πασών έστίν ή πλείους έπιστημαΐ εί μέν ουν μή
μία, ποίας ούσίας θετέον τήν έπιστήμην ταύτην; τό δέ μίαν
πασών ούκ εύλογον· καί γάρ &ν αποδεικτική μία περί πάν
των εΐη τών συμβεβηκότων, εΐπερ πάσα άποδεικτική περί
20 τι ύποκείμενον θεωρεί τά καθ’ αυτά συμβεβηκότα έκ τών
κοινών δοξών. περί ουν τό αύτό γένος τά συμβεβηκότα καθ’
αυτά της αύτης έστί θεωρήσαι έκ τών αύτών δοξών. περί
τε γάρ δ μιας καί έξ ών μιας, είτε της αύτης είτε αλ-
METAFÍSICA, B 2, 997 ο I -23
j lèrceira aporiaj22
/Quinta aporia)''2
Por outro lado, deve-se dizer que só existem substâncias sen
síveis ou também outras alem delas? E deve-se dizer que só existe
um gênero ou que existem diversos gêneros dessas substâncias, 997°
como pretendem os” que afirmam a existência de Formas c dc
Entes intermediários (que, segundo eles, seriam o objeto dos
conhecimentos matemáticos)?
Ora, já explicamos anteriormenteH em que sentido dizemos
que as Formas são causas e substâncias por si. Entre os muitos
absurdos dessa doutrina, o maior consiste cm afirmar, por um 5
lado, que existem outras realidades além das existentes neste
mundo e afirmar, por outro lado, que são iguais às sensíveis, com
a única diferença de que umas são eternas c as outras corruptí
veis. Eles afirmam, dc fato, que existe um “ homem cm si” , um
“ cavalo cm si” , uma “ saúde em si” , sem acrcsccntar nada além,
comportando-se, aproximadamente, como os que afirmam a exis
tência de deuses, mas que eles têm forma humana. Com efeito, 10
98 ΤΟΝ ΜΕΤΑ ΤΑ Φ ΥΣΙΚΑ Β
os deuses que elos admitem não são mais que homens eternos,
enquanto as Formas que eles postulam não são mais que sensí
veis ctcrnos,,. Ademais, sc além das Formas c dos sensíveis pos-
I ularmos também entes intermediários’1', surgirão numerosas di-
1ieuldades. Dc fato, é evidente que existirão outras linhas alem
das linhas-em-si c das linhas sensíveis, e do mesmo modo para
rada um dos outros gêneros. Assim sendo, dado que a astrono- 15
mia é uma dessas ciências matemáticas, deverá existir, conse
quentemente, também outro céu alem do ccu sensível'7, assim
como outro sol c outra lua, c o mesmo para todos os outros
corpos celestes. M as como se pode crcr nisso? Dc fato, não c ra
zoável admitir que esse céu <intermcdiário> seja imóvel c. por
outro lado, c absolutamente impossível que seja móvel''’. O 20
mesmo se deve dizer das coisas que são objeto da pesquisa ótica
e dos objetos da pesquisa da harmônica matemática’'’. Com
eleito, é impossível que cias existam além dos sensíveis, pelas
mesmas razões4". Dc fato, se existem seres sensíveis intermediá-
1 ios, existirão também sensações intermediárias, c c evidente que
existirão também animais intermediários eulrc os animais cm
si e os animais corruptíveis41. F também é difícil estabelecer 25
para que gêneros dc realidades devem-se buscar essas ciências
intermediárias. Dc fato, sc a geometria só difere da gcoclésia42
porque esta última versa sobre as coisas sensíveis, enquanto a
primeira versa sobre as coisas não sensíveis, é evidente que de
verá ocorrer o mesmo com a medicina e com cada uma das ciên
cias, c deverá haver uma medicina intermediária entre a medicina
em si e a medicina sensível. Mas como isso é possível? De fato, 30
nesse caso deveriam existir, além das coisas sadias sensíveis c
além do sadio cm si, outras coisas sadias'1’. Fntrctanto, nem se
quer é verdade que a geodésia trate de grandezas sensíveis c
corruptíveis; pois corrompendo-se essas grandezas, também ela
deveria corromper-sC4.
Por outro lado, a astronomia não poderia ter como objeto
dc estudo as grandezas sensíveis, nem esse ccu sensível. De fato, 35
1 iem as linhas sensíveis são do modo como as entende o geômctra
(com efeito, nenhuma das coisas sensíveis é reta ou eurva como 998·
pretende o gcômetra. 0 círculo sensível não encontra a tangente
100 ΤίϊΝ ΜΕΤΑ ΤΑ Φ ΥΣΙΚΑ Β
TJNTCAM!-
METAFÍSICA, B 2/3, 998 α 3 ■27
jSexta aporiaj'
ISétim a aporia j h
λαβεΐν ού ράδιον είπεΐν. την μέν γάρ άρχήν δει και τήν
αιτίαν είναι παρά τά πράγματα ών άρχή, καί δύνασθαι
εΐναι χωριζομένην α υτώ ν τοιοΰτον δέ τι παρά τό καθ’ έκαστον
είναι διά τί άν τις ΰπολάβοι, πλήν δτι καθόλου κατηγο-
ρεΐται καί κατά πάντων; άλλά μήν εί διά τοΰτο, τά μάλ
λον καθόλου μάλλον θετέον άρχάς· ώστε άρχαί τά πρώτ’
αν εΐησαν γένη.
4
Έστι δ’ έχομένη τε τούτων απορία καί πασών χαλε-
πωτάτη καί άναγκαιοτάτη θεωρήσαι, περί ής ό λόγος έφέ-
στηκε νΰν. είτε γάρ μή έ'στι τι παρά τά καθ’ εκαστα, τά
Βέ καθ’ εκαστα άπειρα, τών δ ’ άπειρων πώς ένδέχεται λα
βεΐν επιστήμην; ή γάρ Ι'ν τι καί ταύτόν, καί ή καθόλου τι
υπάρχει, ταύτη πάντα γνωρίζομεν. — άλλά μήν εί τοΰτο
άναγκαιόν έστι καί δει τι είναι παρά τά καθ’ εκαστα, άναγκαϊον
άν εΐη τα γένη εΐναι παρά τά καθ’ εκαστα, ήτοι τά έσχατα ή
τά πρώτα- τοΰτο δ ’ δτι άδύνατον άρτι διηπορήσαμεν. — ετι εί
δτι μάλιστα εστι τι παρά τό σύνολον Οταν κατηγορηθή τι της
ΰλης, πότερον, εί εστι, παρά πάντα δει είναί τι, ή παρά μέν £νια
εΐναι παρά δ ’ ενια μή εΐναι, ή παρ’ ούδέν; εί μέν οΰν μηδέν έστι
παρά τά καθ’ εκαστα, ούθέν άν εΐη νοητόν άλλά πάντα αίσθητά
καί επιστήμη ούδενός, εί μή τις εΐναι λέγει τήν αισθησιν επιστή
μην. ετι δ ’ ούδ’ άΐδιον ούθέν ούδ’ άκίνητον (τά γάρ αίσθητά
πάντα φθείρεται καί έν κινήσει έστίν)* άλλά μήν εΐ γε άΐδιον
μηθέν έστιν, ούδέ γένεσιν εΐναι δυνατόν, άνάγκη γάρ είναί τι
I
M ETAFÍSICA, β 3/4, 999 a 17 - b 6
[Oitava aporia]1
seja algo, e é necessário que também seja algo aquilo do qual ele
deriva, e que o último desses termos não seja gerado, dado não
ser possível um processo ao infinito e dado ser impossível que
algo sc gere do não-ser7.
Ademais, porque existe geração e movimento, é necessário
que também exista um limite: de fato, nenhum movimento c infi
nito, mas todos os movimentos tem um termo; também é impos
sível que advenha o que não pode ter advindo, porque o que adveio
existe necessariamente a partir do momento cm que adveio1. Além
disso, sc a matéria c eterna9, por ser ingênita, com maior razão é
lógico admitir que o seja a forma, que é o termo ao qual tende a
matéria cm seu devir. Se, com efeito, não existisse nem esta nem
aquela, nada existiria; c se isso é impossível, então é necessário
que exista algo alem do sínolo, justamente a forma e a essência1".
Mas, novamente, sc admitirmos a existência dessa realidade,
surgirá o problema de saber para que coisas deveremos admiti-la c
para que coisas não. Evidentemente, não é possível admiti-la para
Iodas. Dc fato, não podemos admitir que exista algo alem dessas
coisas particulares". K além disso, como é possível que a substância
<ou seja, a forma > seja uma só para todas as coisas? Por exem-
])l(), como é possível que a forma dc todos os homens seja uma só?
Isso é absurdo. Todas as coisas das quais a forma é única constituem
uma unidade. As formas serão, então, muitas c diferentes? Também
isso é absurdo12. Ademais, dc que modo a matéria se torna cada
uma dessas coisas particulares, e dc que modo o sínolo é as duas ao
mesmo tempo, isto é, matéria c forma?1'
/Nona aporiaj 14
<|iie, por outro lado, não é razoável que assim seja, é evidente que
os princípios e as causas de uns e de outros não podem ser as
mesmas. De fato, até Empedocies, que podemos considerar como 25
0 que mais coerentemente se pronunciou a respeito, caiu no mes
mo erro21. Com efeito, ele postula a discórdia como princípio e
como causa da corrupção; todavia, ela parece ser mais a causa da
ração das coisas, exceto do U m 22, pois todas as coisas, exceto
1)eus, derivam da discórdia. Diz Empédoclcs: “ Desses derivam
todas as coisas que foram, que são e que serão, / germinando ár
vores, homens e mulheres, / animais, pássaros c peixes que se nu- 30
liem de água / e deuses longevos”25.
Mas, mesmo prescindindo desses versos, c evidente o que
dissemos; sc, de fato, não existisse a discórdia nas coisas, todas es- 10(K)t
1.niam reunidas no Um, como ele diz: quando as coisas se reu
niram, então “ surgiu por fim a discórdia”2^, Por isso, também a
partir dc suas afirmações segue-se que Deus, que é sumamente
leliz, é menos inteligente do que os outros seres. De fato, ele não
conhece todas as coisas, porque não tem cm si a discórdia, c só 5
lia conhecimento do semelhante pelo semelhante. Diz Empédo-
rlrs: "C om a terra conhecemos a terra, com a água, a água, / com
0 c| cr o éter divino, e com o fogo o fogo destruidor, / o amor com o
.imor c a discórdia com a triste discórdia’’2’.
Mas, para voltar ao ponto dc onde sc iniciou o discurso, fica
claro o seguinte; que, para ele, a discórdia não é mais causa da
coi mpçãodo que do ser das coisas. Analogamente, a amizade não >0
<,i finica causa do ser das coisas; de fato, quando reúne tudo no
1lin. faz todas as outras coisas ccssarcm de scr2fl. E, ao mesmo
Icm po, ele não indica nenhuma causa que motive a passagem
dc uma à outra, e diz simplesmente que assim ocorre por natu-
ic/.a: “ Mas quando a grande discórdia cresceu em seus membros,
/ c clevou-sc ao poder, tendo-sc cumprido o tem po/que a ambas 15
.illcmadamcnte é concedido por solene juramento...”2'.
r.lc entende como necessária a alternância, mas não indica
nenhuma causa dessa necessidadc2s. Entretanto, Empédoclcs
i-11 único a falar coerentemente: de fato, ele não postulou alguns
■■cies como corruptíveis e outros como incorruptíveis, mas pos-
luloii todos como corruptíveis, exceto os elementos. Mas o
1U ΤΏΝ ΜΕΤΑ ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ Β
problema que agora nos ocupa c saber por que algumas coisas
sao corruptíveis e outras não, embora derivando dos mesmos
princípios29.
Tudo o que se disse mostra que os princípios não podem
ser os mesmos. Mas se os princípios são diversos, surge o proble
ma dc saber se os princípios das coisas corruptíveis são incor-
mplívcis ou corruptíveis. Caso fossem corruptíveis, c evidente
<|iu· deveriam, também eles, derivar necessariamente dc ultcrio-
ics princípios: de fato, tudo o que se corrompe corrompe-sc
dissolvendo-se naquilo de que é derivado. Por conseguinte, ha
vei ia outros princípios anteriores aos princípios; mas isso é im
possível, quer se chegue a um termo, quer se proceda ao infinito3'1.
Λίπιι disso, como poderão existir as coisas corruptíveis se os prin
cípios tiverem sido destruídos? ’ 1 Se, ao contrário, os princípios
das coisas corruptíveis são incorruptíveis, por que desses princí-
|iio.s, que são incorruptíveis, derivariam coisas corruptíveis, en
quanto dc outros princípios, também incorruptíveis, derivariam
coisas incorruptíveis? Isto não é verossímil. De fato, ou é impos
sível ou carece de uma longa explicação. Ademais, nenhum filó-
■.nln jamais sustentou que os princípios são diversos, mas todos
di/cm cjuc os princípios de todas as coisas são os mesmos. Mas,
na icalidade, eles apenas acenam ao problema que pusemos,
i r>iisiderando-o dc pouca relevância.
I
Ouanto às coisas que melhor parecem exprimir a substância —
a água, a terra, o fogo e o ar, isto é, os elementos dos quais os
corpos são compostos — , deve-se observar que o quente e o frio
c as outras afecçòes desse tipo, próprias daqueles elementos,
não são substâncias, e que só o corpo que serve dc substrato a
essas afecções subsiste como substância c como ser!. Mas o corpo
c menos substância do que a superfície, c esta é menos do que a
linha e a linha menos do que a unidade c o ponto: dc fato, o corpo
c determinado por estes c parccc que eles podem existir sem
o corpo, enquanto é impossível que o corpo exista sem cies4. Por
isso — enquanto a maioria dos homens c dos filósofos preceden
tes sustentavam que o corpo era substância e ser e que as outras
coisas eram propriedades deles e, conseqüentemente, os princí
pios dos corpos eram princípios dc todos os scrcs — os filósofos
mais recentes e tidos como mais sábios sustentaram que os prin
cípios dos scrcs eram os números’. Portanto, como dissemos, sc
essas coisas não são substâncias, não existe absolutamente ne
nhuma substância e nenhum scr: pois certamente seus acidentes
não merecem scr chamados scrcsfl.
Por outro lado, se admitimos que as linhas e os pontos são
mais substâncias do que os corpos, não sc vc cm que corpos eles
se encontrem — com efeito, c impossível que se encontrem nos
corpos sensíveis — e, então, não existirá nenhuma substância7.
Ademais, parccc que a linha, a superfície e o ponto sao divisões
do corpo: a linha segundo a largura, a superfície segundo a profun
didade. o ponto segundo o comprimento*. Alem disso, no sólido
ou estão presentes todas as espècics dc figura ou, então, nenhu
ma. Assim, se na pedra não está presente um Hermes, tampouco
a metade de um cubo estará presente no cubo como algo deter
minado. Portanto, também não estará presente a superfície: sc,
com efeito, estivesse presente uma superfície qualquer, também
estaria aquela que delimita a metade de um cubo. O mesmo ra
ciocínio vale para a linha, para o ponto c para a unidade''. Portan
to, se o corpo, por um lado, é substância por excelência e se, por
outro, essas coisas são mais substância do que o corpo, e se depois
sc vê que elas não são substâncias, então não sabemos o que é
ΤΏΝ ΜΕΤΑ ΤΑ Φ Υ Σ ΙΚ Α Β
6
"Ο λω ς δ’ άπορήσειεν δν τις διά τί καί δεΐ ζητεΐν
α λλ’ ίτ τ α παρά τε τά αισθητά καί τά μεταξύ, οΐον α
τίθεμεν εϊδη. ε{ γάρ διά τοΰτο, δτι τά μέν μαθηματικά
15 τών δεΰρο άλλω μέν τινι διαφέρει, τφ δέ πόλλ’ άττα
όμοειδή είναι ούθέν διαφέρει, ώστ’ ούκ εσονται αύτών αί
άρχαί άριθμώ άφωρισμέναι (ώσπερ ούδε τών ένταΰθα
γραμμάτων άριθμώ μέν πάντων ούκ είσίν αί άρχαί ώρι-
I METAFÍSICA, B 5/6, IC 0 2 o 2 7 - b l8 | 123
μέν γάρ καθόλου, ούκ εσονται ούσίαι (ούθέν γάρ τών κοινών
τόδε τι σημαίνει άλλα τοιόνδε, ή δ ’ ούσία τόδε τι· εί δ ’
ίο εσται τόδε τι και εν θέσθαι το κοινή κατηγορούμενον, πολλά
εσται ζώα ό Σω κράτης, αυτός τε καί ό άνθρωπος καί τό
ζώον, εΐπερ σημαίνει έκαστον τόδε τι καί 2ν)· — εί μέν οΰν
καθόλου αί άρχαί, ταΰτα συμβαίνει· εί δέ μή καθόλου
ά λλ’ ώς τά καθ’ έ'καστα, ούκ εσονται έπιστηταί (καθόλου
is γάρ ή έπιστημη πάντων), ώστ’ εσονται άρχαί ετεραι πρό-
τεραι τών άρχών αί καθόλου κατηγορούμενα^ ανπερ μέλλη
εσεσθαι αύτών επιστήμη.
/
METAFÍSICA. Bó, 1003 α 8 ■ 17
2
Τό δέ δν λέγεται μέν πολλαχώς, άλλα πρός εν καί
μίαν τινά φύσιν καί ούχ όμωνύμως ά λλ ’ ώσπερ καί τό
35 ύγιεινόν απαν πρός ύγίειαν, τό μέν τω φυλάττειν τό δέ
τώ ποιείν τό δέ τω σημεΐον είναι της ύγιείας το δ ’ δτι
ιοο3 ^ δεκτικόν αύτής, καί τό ιατρικόν πρός ιατρικήν (τό μέν
γάρ τώ ϊχειν ιατρικήν λέγεται ιατρικόν τό δέ τώ ευφυές
είναι πρός αύτήν τό δέ τώ ϊργον είναι της ιατρικής),
1. ID efinição dci metafísica como ciência do ser enquanto ser]'
prioridade sobre cias e porque eles não dizem nada sobre a subs-
I Ancia24. De fato, do mesmo modo que existem propriedades pc- ιo
culiares ao número enquanto número, por exemplo, paridade,
imparidade, comensurabilidadc, igualdade, excesso e falta, e cias
pcrtcncem aos números, quer os consideremos separadamente,
c|iier cm sua relação recíproca; c do mesmo modo que existem
outras propriedades peculiares ao sólido, ao imóvel, ao móvel,
ao que nâo tem peso e ao que tem peso, assim também existem 15
propriedades peculiares ao ser enquanto scr c c sobre estas que
0 filósofo deve buscar a verdade.
Eis uma prova do que dissemos: os dialéticos e os sofistas
exteriormente têm o mesmo aspecto do filósofo (a sofistica é
uma sapiência apenas aparente, c os dialéticos discutem sobre
1ndo, c o ser é comum a tudo), e discutem essas noções, eviden- 20
leniente, porque elas são o objeto próprio da filosofia. A dialé
tica c a sofistica se dirigem ao mesmo gênero de objetos aos
quais se dirige a filosofia; mas a filosofia difere da primeira pelo
modo dc especular e da segunda pela finalidade da especula
ção. A dialética move-se às cegas nas eoisas que a filosofia co- 25
íiliecc verdadeiramente; a sofistica é conhecimento aparente,
m as não real25.
Ademais, uma das duas séries de contrários c privação, c
Iodos os contrários podem scr reduzidos ao scr c ao não-ser, c ao
um c ao múltiplo: por exemplo o repouso ao um e o movimento
ao múltiplo. Ora, quase todos os filósofos estão dc acordo em
iislentar que os seres e a substância são constituídos por contra- 30
nos: de fato todos põem como princípios os contrários. Alguns
postulam o ímpar c o par como princípios26, outros o quente c
ο Ιιηγ', outros ainda o limite e o ílim itc2\ outros, enfim, a ami
zade c a discórdia21. E também todos os outros contrários sc
icdu/.em claramente ao um e ao múltiplo (pressupomos essa
n-diição já realizada por nós cm outro lugar)5"; portanto, também 1005'
i is princípios dos outros filósofos sc reduzem inteiramente a esses
d o is gêneros. Tambcm por isso é evidente que c tarefa dc uma
mesma ciência o estudo do scr enquanto ser. Dc fato, todas as
l i lisas ou são contrárias ou derivadas de contrários, e o um e o
111ii 11iplo são princípios dos contrários. Ora, o um e o múltiplo per- 5
li-iK-cm a uma mesma ciência, quer sejam predicados cm senti-
140 ΤΩΝ ΜΕΤΑ ΤΑ ΟΥΣΙΚΑ Γ
3
Λεκτέον δέ πότερον μιας ή έτέρας έπιστήμης περί τε
τών έν τοΐς μαθήμασι καλουμένων άξιωμάτων καί περί
ΐο της ουσίας, φανερόν δή 8τι μιας τε καί της τοΰ φιλοσόφου
καί ή περί τούτων έστι σκέψις- άπασι γάρ υπάρχει τοΐς
ούσιν ά λλ’ ού γένει τινί χωρίς fòíçc τών άλλων, καί χρών-
ται μέν πάντες, δτι τοΰ δντος έστίν ή δν, Εκαστον δέ τό γένος
25 δν· έπί τοσοΰτον δέ χρώνται έφ’ δσον αύτοΐς ίκοινόν, τοΰτο
δ ’ Εστιν δσον έπέχει τό γένος περί ού φέρουσι τάς άποδεί-
ξεις· ώστ’ έπεί δήλον δτι ή δντα ύπάρχει πασι (τοΰτο γάρ
αύτοΐς τό κοινόν), τοΰ περί τό δν ή δν γνωρίζοντος καί περί
METAFÍSICA. Γ 2/3, ΙΟΟ ί α 6 28
4
35 Είσ ί δέ τινες οΓ, καθάπερ εΐπομεν, αύτοί τε ένδέχε- 4
1006* σθα£ φασι τό αύτό εΐναι καί μή εΐναι, καί ύπολαμβά-
νειν οΰτως. χρώνται δέ τώ λόγω τούτω πολλοί καί τών
περί φύσεως. ήμεΐς δέ νυν είλήφαμεν ώς άδυνάτου δντος
άμα εΐναι καί μή εΐναι, καί διά τούτου έδείξαμεν δτι βε-
5 βαιοτάτη αϋτη τών άρχών πασών, άξιοΰσι δή καί τοΰτο
άποδεικνύναι τινές δ ι’ άπαιδευσίαν Εστι γάρ άπαιδευσία
τό μή γιγνώσκειν τίνων δεΐ ζητεΐν άπόδειξιν καί τίνων ού
δεΐ· δλως μέν γάρ άπάντων άδύνατον άπόδειξιν εΐναι (είς
άπειρον γάρ δν βαδίζοι, ώστε μ η δ ’ οΰτως εΐναι άπόδειξιν),
ίο εί δέ τινων μή δεΐ ζητεΐν άπόδειξιν, τίνα άξιοΰσιν εΐναι
μάλλον τοιαύτην άρχήν ούκ δν Εχοιεν είπεΐν. Εστι δ ’ άπο-
METAFÍSICA, Γ 3, 1005 b 20- 1006α I I
porque seria uma coisa só (ser uma coisa só significa, por exem
plo, o seguinte: scr como “ túnica" c “ veste” , isto c, ter unia unica
il< linição); c se fossem uma coisa só, a “ essência de hom em ” e
.1 “essência de não-homem” significariam uma coisa só. Mas
demonstramos que significam coisas diferentes. Portanto, se exis
te algo do qual sc pode dizer verdadeiramente que c “ homem'’,
i■necessário que esse algo seja “animal bípede” (de fato, estabe
lecemos que esse cra o significado dc homem); c sc isso é neces
sário, não é possível que esse algo não seja animal bípede (com
rleilo, necessário significa não poder não scr). Portanto, não e
|)os.sívcl que seja verdade, ao mesmo tempo, dizer dc algo que
"c hom em " c que “ não c homem” 11’.
(d) O mesmo raciocínio vale também paia o “ não-ser-ho-
m cm” ’". A essência dc homem e a dc não-homem significam
coisas diferentes, assim como scr branco c scr homem signifi
cam duas coisas diferentes; com efeito, os dois primeiros termos
sao muito mais opostos entre si do que os outros dois, c com
muito mais ra/.ao significam coisas diferentes. K se o adversário
objetasse que o branco c o homem significam uma só c mesma
coisa, voltaríamos a dizer o que dissemos acima, ou seja, que
Iodas as coisas c não só as opostas sc reduziriam a uma só. Mas
se isso é impossível, scguc-se o que dissemos, desde que o adver
sário responda ao que se lhe pergunta. Mas sc a uma pergunta
simples ele responde acrescentando também as negações, então
nao responde de modo pertinente ao que se lhe pergunta. Nada
impede que a mesma coisa seja homem c branco e mil outras
coisas. Todavia, sc lhe perguntamos sc é verdade dizer que essa
cnisa é homem ou não, deve dar uma resposta que signifique
uma única coisa, c não deve acrescentar, por exemplo, que o
homem c também branco c grande. Dc fato, c impossível enume-
i.i e todos os acidcntcs, porque cies são infinitos. Então, ou se
enumeram todos ou nenhum. De modo semelhante, portanto,
sc a mesma coisa c homem e mil outras coisas diferentes de ho
mem, aquele a quem se pergunta sc algo determinado c homem,
nao deve responder que C homem e também não-homem; a
menos que, respondendo desse modo, acrcsccntc todos os outros
] 52 ΤΩΝ Μ£ΤΛ ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ Γ
aquilo não é doce. Com efeito, é claro que ele não admite
que todas as coisas sejam iguais e é elaro que não sc com
porta segundo esse pressuposto quando, por exemplo, ao
considerar que seja melhor para cie beber água ou ver uni
homem, vai logo cm busca dessas coisas. No entanto, aque
la deveria ser sua convicção c aquele seu comportamento
sc homem e não-homem fossem, igualmente, a mesma
eoisa. Mas, como sc disse, não há ninguém que não esteja
claramente preocupado cm evitar certas coisas c não outras. 25
Portanto, como é evidente, todos estão convencidos dc que
as coisas sejam dc um só e mesmo modo. E sc não estâo
convencidos com relação a todas as coisas, estão quanto
ao melhor e ao pior. E sc tem essas convicções não com
base na ciência, mas na pura opinião, então deveriam
com maior razão sc preocupar com possuir a verdade, as
sim como, com maior razão, deve preocupar-sc com a
saúde quem está enfermo c não quem é saudável; dc fato,
quem possui apenas opinião, comparado a quem possui 30
ciência, certamente não está cm condições dc saude rela
tivamente à verdade·1’.
(8) Além disso^, supondo que todas as coisas sejam c não se
jam dc determinado modo, devcr-sc-á também admitir que
na natureza das coisas existe o mais c o menos. De fato, cer
tamente não poderemos dizer que são pares o dois c o três,
nem poderemos dizer que erra do mesmo modo quem con
funde o quatro com o mil. Se, portanto, eles não erram do 35
mesmo modo, c evidente que um dos dois erra menos e
que está mais na verdade. Ora, sc estar mais na verdade
quer dizer próximo da verdade, deverá tambem haver uma
verdade < absoluta>, acerca da qual o que está mais próxi 10 0 9 :
mo é também mais verdadeiro. E mesmo que não exista
essa verdade <absoluta>, existe pelo menos algo mais se
guro e mais verídico4’ e, portanto, seremos libertados dessa
162 ΤΩΝ ΜΕΤΑ ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ Γ
.são como aparecem aos que estão longe ou como aparecem aos
que estão próximos; e sc são como aparecem aos sadios ou como
aparecem aos enfermos; e se são mais pesadas as eoisas que as
sim aparecem aos fracos ou as que aparecem assim aos fortes; e
sc: verdadeiras são as coisas que aparecem aos que dormem ou as
que aparecem aos despertos. F. claro que eles não tem dúvida
sobre isso. E, cm todo caso, não há ninguém que, sc cm sonho
acredita estar cm Atenas, estando na Líbia, ponha-se a caminho 10
para o Odeon15.
(c) Ademais, quando sc trata de fazer previsões, como
lambem diz Platão '6, não tem absolutamente a mesma auto
ridade a opinião dc um médico c a do ignorante, por exemplo,
quando sc trata dc prever se alguém se curará ou sc não ,sc
curará37.
(d) Alem disso, quanto às sensações, seu testemunho não 15
6
Ε Ισ ί δε τινες οΐ άποροΰσι καί τών ταΰτα πεπεισμένων
καί τών τούς λόγους τούτους μόνον λεγόντω ν ζητοΰσι γάρ
5 τίς ό κρινών τόν ύγιαίνοντα καί δλως τόν περί εκαστα κρι-
νοΰντα όρθώς. τά δέ τοιαΰτα άπορήματα δμοιά έστι τώ
άπορεΐν πότερον καθεύδομεν νΰν ή έγρηγόραμεν, δύνανται
δ’ αί άπορίαι αί τοιαΰται πασαι το αύτό· πάντων γάρ
j METAFÍSICA, Γ5/6, 10 10b 2]-1011 a B
8
Διωρισμένων δέ τούτων φανερόν δτι καί [τά] μοναχώς
>ο λεγόμενα καί κατά πάντων άδύνατον ύπάρχειν ώσπερ
τινές λέγουσιν, οί μέν ούθέν φάσκοντες άληθές εΐναι (ούθέν
γάρ κωλύειν φασίν ούτως απαντα εΐναι ώσπερ τό τήν
M M A FÍS:C A , Γ 7 / 8 , 1012 α 1 0 - 3 2
1111>
s precedentes', nâo pretender que o adversário diga que algo
r 1111 não é, mas que simplesmente dc significado a suas palavras,
il< modo que se possa discutir partindo dc uma definição, come-
1.indo por estabelecer 0 que significa verdadeiro e falso. Ora, se
.1 verdade afirmada não é mais que a falsidade negada, c impossí
vel que todas as eoisas sejam falsas. D c fato, é necessário que um io
do·, dois membros da contradição seja verdadeiro. Além disso,
μ· e necessário ou afirmar ou negar, é impossível que tanto a
.11■1inação como a negação sejam falsas: só uma das proposições
■<m(raditórias é falsas.
(e) íbdas essas doutrinas caem no inconveniente dc sc des-
I mirem a si mesmas. De fato, quem diz que tudo é verdadeiro 15
iliiina também como verdadeira a tese oposta á sua; do que sc
■.rr.iie que a sua não é verdadeira (dado que 0 adversário diz que
,1 U se dele nâo é verdadeira). K quem diz que tudo é falso diz
que l.imbém é falsa a tese que ele mesmo afirma7. E mesmo que
queiiam admitir exceções, um dizendo que tudo é verdadeiro
e y c lo a tese contrária à sua, o outro que tudo é falso exceto a
pmpria tese, serão obrigados a admitir infinitas proposições ver- 20
il.idenas e falsas. Com efeito, quem diz que uma proposição
\enladcira é verdadeira, afirma outra proposição verdadeira, c
■ i s m i i i ao infinito"1
.
(2) Depois, é evidente (a) que não dizem a verdade nem os
que afirmam que tudo está cm repouso, nem os que
'34 ΤΟΝ ΜΕΤΑ ΤΑ Φ ΥΣΙΚΑ Γ
2
Αίτιον λέγεται £να μέν τρόπον έξ ού γίγνεται τι ένυ-
25 πάρχοντος, οΐον ό χαλκός του άνδριάντος καί ό άργυρος
τής φιάλης καί τά τούτων γένη- άλλον δέ τό είδος καί
τό παράδειγμα, τοΰτο δ ’ έστίν ό λόγος τοΰ τί ήν εΐναι καί
τά τούτου γένη (οΐον του διά πασών τό δύο πρός εν καί
δλως ό άριθμός) καί τά μέρη τά έν τω λόγψ . ετι δθεν ή
3 ° άρχή τής μεταβολής ή πρώτη ή τής ήρεμήσεως, οΐον ό
βουλεύσας αίτιος, καί ό πατήρ τοΰ τέκνου καί δλως τό ποιούν
του ποιουμένου καί τό μεταβλητικόν τοΰ μεταβάλλοντος. ετι
ώς τό τέλος· τοΰτο 8’ έστί τό ου ενεκα, οΐον τοΰ περιπατεΐν
ή ύγίεια. διά τί γάρ περιπατεΐ; φαμέν. ι'να ύγιαίνη. καί
35 είπόντες οΰτως οίόμεθα άποδεδωκέναι τό αίτιον, καί δσα
δή κίνήσαντος άλλου μεταξύ γίγνεται τοΰ τέλους, οΐον τής
1013h ύγιείας ή ίσχνασία ή ή κάθαρσις ή τά φάρμακα ή τά
όργανα· πάντα γάρ ταΰτα τοΰ τέλους έ'νεκά έστι, διαφέρει
δέ άλλήλων ώς δντα τά μέν όργανα τά δ’ ?ργα. τά μέν
ούν αΐτια σχεδόν τοσαυταχώς λέγεται, συμβαίνει δέ πολ-
5 λαχώς λεγομένων τών αιτίων καί πολλά τοΰ αύτοΰ αίτια
εΐναι ού κατά συμβεβηκός (οΐον τοΰ άνδριάντος καί ή άν-
δριαντοποιητική καί ό χαλκός ού καθ’ έτερόν τι ά λλ’ ή άν-
METAFÍSICA, δ 1/2, 1013 α 13 - b 7
2. [O s significados de causa]'
4
Φύσις λέγεται ενα μέν τρόπον ή τών φυομένων γέ-
νεσις, οΐον ει τις έπεκτείνας λέγοι τό ο, ενα δέ έξ ού φύε
ται πρώτου τό φυόμενον ένυπάρχοντος· ετι δθεν ή κίνησις
ή πρώτη έν έκάστω τών φύσει δντων έν αύτώ η αύτό
ζο υπάρχει· φύεσθαι δέ λέγεται δσα αΰξησιν εχει δι’ έτέρου
τώ άπτεσθαι χαί συμπεφυκέναι ή προσπεφυκέναι ώσπερ
τά έμβρυα- διαφέρει δέ σύμφυσις άφής, ένθα μέν γάρ
ούδέν παρά τήν άφήν έτερον άνάγκη είναι, έν δέ τοΐς συμ-
πεφυκόσιν εστι τι εν τό αύτό έν άμφοΐν Ô ποιεί άντϊ τοΰ
25 άπτεσθαι συμπεφυκέναι καί εΐναι εν κατά τό συνεχές καί
ποσόν, άλλα μή κατά τό ποιόν, ετι δέ φύσις λέγεται
έξ ού πρώτου ή εστιν ή γίγνεταί τι τών φύσει οντων, άρρυ-
θμίστου δντος καί άμεταβλήτου έκ της δυνάμεως της αύτοΰ,
οΐον άνδριάντος καί τών σκευών τών χαλκών ό χαλκός ή
30 φύσις λέγεται, τών δέ ξύλινων ξύλον· όμοίως δέ καί έπί
τών άλλων έκ τούτων γάρ έστιν έκαστον διασωζομένης της
πρώτης ύλης* τοΰτον γάρ τόν τρόπον καί τών φύσει δντων
τά στοιχειά φασιν εΐναι φύσιν, οί μέν πΰρ οί δέ γην οΐ
δ’ άέρα οί S ’ ϋδωρ οί δ’ άλλο τι τοιοϋτον λέγοντες, οί δ ’
>5 ενια τούτων οί δέ πάντα ταΰτα. ετι δ’ άλλον τρόπον λέ
γεται ή φύσις ή τών φύσει δντων ουσία, οΐον οί λέγοντες
τήν φύσιν εΐναι τήν πρώτην σύνθεσιν, ή ώσπερ Εμπεδοκλής
10)5* λέγει δτι “ φύσις ούδενός εστιν έόντων, | άλλά μόνον μΐξίς τε
διάλλαξίς τε μιγέντων | εστι, φύσις δ’ έπί τοΐς όνομάζεται
METAFÍSICA, Δ 4, tO U fa Ιό· IO I5 o 2 199
4. [O s significados de natureza]1
Natureza significa, (1) num sentido, a geração das coisas que cres
cem (assim sc entendermos como longa a letra 'u ” da palavra φύσΐξ-).
(2) Noutro sentido, natureza significa o princípio originário
c imanente, do qual sc desenvolve o processo dc cresci
mento da coisa que crcscc*.
(3) Ademais, natureza significa o princípio do primeiro mo
vimento que sc encontra em cada um dos scrcs naturais
c que existe cm cada um dclcs, justamente enquanto é
ser natural·1. E diz-se que crcsccm as coisas que recebem 20
incremento por obra dc algo exterior, por contato com
ele e constituem uma unidade ou uma orgânica continui
dade, como no caso dos embriões. (A união é diferente
do contato: neste último não sc exige nada além do pró
prio contato; na união existe algo que é uno e idêntico
nas duas partes, fazendo com que, em vez de simples con
tato, exista uma verdadeira unidade, e fazendo com que
as partes sejam uma coisa só com relação à continuidade 25
c à quantidade, mas não segundo a qualidade)5.
(4) Ademais, natureza significa o princípio material originário
do qual é feito ou do qual deriva algum objeto natural, c que
é privado de forma c incapaz de mudar em virtude unica
mente da potência que lhe c própnafl. Por exemplo, diz-se
que a natureza dc uma estátua ou dc um objeto dc bronze é
o bronze, enquanto dos objetos de madeira é a madeira; c o
mesmo vale para todos os casos. De fato, cada um desses 30
objetos é constituído desses elementos sem que sc mude a
matéria prima <da qual éconstituído>'. Nesse sentido, al
guns chamam natureza os elementos dos seres naturais*. E
alguns dizem que elemento é o fogo9, outros que c a terra1",
outros queéo ar11, outros que é a águal2c outros quec algo
semelhante1’; outros dizem que os elementos são mais dc
umH e outros, enfim, que elementos são todos1’. 35
(5) Além disso, noutro sentido, natureza significa a substân
cia16dos seres naturais. Assim a entendem, por exemplo,
os que dizem que a natureza é a originária composição ou,
como Kmpcdoclcs, que “ de nenhuma das coisas que são 1015’
existe uma natureza / mas apenas mistura c separação
ΤΩΝ ΜΕΤΑ ΤΑ Φ ΥΣΙΚΑ Δ
5. IO s significados de necessárioj1
6
"Ε ν λέγεται τό μέν κατά συμβεβηκός τό δέ καθ’
αύτό, κατά συμβεβηκός μέν οιον Κορίσκος και τό μουσι
κόν, και Κορίσκος μουσικός (ταύτό γάρ είπεΐν Κορίσκος καί
τό μουσικόν, καί Κορίσκος μουσικός), καί τό μουσικόν καί τό
20 δίκαιον, καί μουσικός (Κορίσκος) καί δίκαιος Κορίσκος· πάν
τα γάρ ταΰτα Εν λέγεται κατά συμβεβηκός, τό μέν δίκαιον καί τό
μουσικόν δτι μια ούσία συμβέβηκεν, τό δέ μουσικόν καί Κ ο
ρίσκος δτι θάτερον θατέρω συμβέβηκεν· όμοίως δέ τρόπον
τινά καί ό μουσικός Κορίσκος τω Κορίσκω εν δτι θάτερον
25 τών μορίων θατέρω συμβέβηκε τών έν τω λόγω, οιον τό
μουσικόν τω Κορίσκω· καί ό μουσικός Κορίσκος δικαίω Κ ο
ρίσκω δτι έκατέρου μέρος τώ αύτώ ένί συμβέβηκεν εν.
ωσαύτως δέ καν έπί γένους καν έπί τών καθόλου τινός ονο
μάτων λέγηται τό συμβεβηκός, οίον δτι άνθρωπος τό αύτό
30 καί μουσικός άνθρωπος· ή γάρ δτι τώ άνθρώπω μια οΰση
ούσί<£ συμβέβηκε τό μουσικόν, ή δτι αμφω τών καθ’ έκα
στον τινι συμβέβηκεν, οιον Κορίσκω. πλήν ού τόν αυτόν
τρόπον άμφω υπάρχει, άλλα τό μέν ίσως ώς γένος καί
έν τη ούσία τό δέ ώς εξις ή πάθος της ουσίας, — οσα μέν
35 ουν κατά συμβεβηκός λέγεται εν, τοΰτον τόν τρόπον λέγε
ται* τών δέ καθ’ έαυτά εν λεγομένων τά μέν λέγεται τώ
1016* συνεχή είναι, οίον φάκελος δεσμώ καί ξύλα κόλλη*
καί γραμμή, καν κεκαμμένη ή, συνεχής δέ, μία λέγεται,
ώσπερ καί τών μερών έκαστον, οίον σκέλος καί βραχίων.
αύτών δέ τούτων μάλλον εν τά φύσει συνεχή ή τέχνη.
5 συνεχές δέ λέγεται ου κίνησις μία καθ’ αύτό καί μή οίόν
τε άλλως· μία δ’ ού άδιαίρετος, άδιαίρετος δέ κατά χρόνον,
καθ’ αύτά δέ συνεχή δσα μή άφή ε ν εί γάρ θείης άπτό-
METAFÍSICA, Δ 6, 1015 b 16 - 1016 α 7 205
6. [O s significados do u m j1
7
Τό δν λέγεται τό μέν κατά συμβεβηκός τό δέ καθ’
αύτό, κατάσυμβεβηκός μέν, οΐον τόν δίκαιον μουσικόν
εΐναί φαμεν καί τον άνθρωπον μουσικόν καί τόνμουσικόν
άνθρωπον, παραπλησίως λέγοντες ώσπερεί τον μουσικόν οίκο-
δομεΐν δτι συμβέβηκε τω οίκοδόμω μουσικω εΐναι ή τω
μουσικφ οίκοδόμω (τό γάρ τόδε εΐναι τόδε σημαίνει τό συμ-
βεβηκέναι τφδε τόδε), — ουτω δέ καί έπί τών είρημένων τόν
γάρ άνθρωπον δταν μουσικόν λέγωμεν καί τόν μουσικόν άν
θρωπον, ή τόν λευκόν μουσικόν ή τοΰτον λευκόν, τό μέν 8τι
άμφω τφ αύτφ συμβεβήκασι, τό δ’ δτι τφ δντι συμβέβηκε,
το δέ μουσικόν άνθρωπον δτι τούτω τό μουσικόν συμβέ
βηκεν (ουτω δέ λέγεται καί τό μή λευκόν εΐναι, οτι ώ
συμβέβηκεν, έκεΐνο έστιν)· — τά μέν οΰν κατά συμβεβηκός
είναι λεγόμενα ουτω λέγεται ή διότι τφ αύτφ δντι αμφω
υπάρχει, ή 8τι 3ντι έκείνω υπάρχει, ή δτι αύτό Εστιν ω
υπάρχει ου αύτό κατηγορεΐται· καθ’ αύτά δέ εΐναι λέγεται
οσαπερ σημαίνει τά σχήματα της κατηγορίας· όσαχώς
γάρ λέγεται, τοσαυταχώς τό εΐναι σημαίνει, έπεί οΰν τών
κατηγορουμένων τά μέν τί έστι σημαίνει, τά δέ ποιόν, τά δε
ποσόν, τα δέ πρός τι, τά δέ ποιεΐν ή πάσχειν, τά δέ πού,
τά δέ ποτέ, έκάστω τούτων τό εΐναι ταύτό σημαίνει· ούθέν
γάρ διαφέρει τό άνθρωπος ύγιαίνων έστίν ή τό άνθρωπος
ύγιαίνει, ούδέ τό άνθρωπος βαδίζων έστίν ή τέμνων τοΰ άν
θρωπος βαδίζει ή τέμνει, όμοίως δέ καί έπί τών άλλων,
ετι τό εΐναι σημαίνει καί τό Εστιν δτι άληθές, τό δέ μή εΐναι
δτι ούκ άληθές άλλα ψευδός, όμοίως έπί καταφάσεως καί
METAFÍSICA, Δ 4/7, 10 17 u 6 ■32
7. [O s significados do serj1
8
ίο Ούσία λέγεται τά τε απλά σώματα, οΐον γη καί πΰρ
καί υδωρ καί οσα τοιαΰτα, καί ολως σώματα καί τά
έκ τούτων συνεστώτα ζωά τε καί δαιμόνια καί τά μόρια
τούτων απαντα δέ ταΰτα λέγεται ούσία δτι ού καθ’ υποκει
μένου λέγεται άλλα κατά τούτων τά αλλα. άλλον δέ
is τρόπον δ αν η αίτιοντοΰ εΐναι, ένυπάρχον έν τοΐς τοιούτοις
δσα μή λέγεται καθ’ υποκειμένου, οΐον ή ψυχή τώ ζώω.
ετι δσα μόρια ένυπάρχοντά έστιν έν τοΐς τοιούτοις όρίζοντά
τε καί τόδε τι σημαίνοντα, ών άναιρουμένων άναιρεΐται τό
δλον, οΐον έπιπέδου σώμα, ώς φασί τινες, καί έπίπεδον
20 γραμμής· καί δλως ό άριθμός δοκεΐ εΐναί τισι τοιοΰτος
M ETAFÍSICA. A 7/8. 1017 α 3 5 -b 20 Jli
9
Ταύτά λέγεται τά μέν κατά συμβεβηκός, οίον τό
λευκόν καί τό μουσικόν τό αύτό δτι τω αύτω συμβέβηκε,
καί άνθρωπος καί μουσικόν δτι θάτερον θατέρω συμβέβηκεν,
30 τό δέ μουσικόν άνθρωπος ότι τω άνθρώπω συμβέβηκεν· έκα-
τέρω δέ τοΰτο καί τούτω έκάτερον έκείνων, καί γάρ τώ άν
θρώπω τώ μουσικω καί ό άνθρωπος καί το μουσικόν ταύτό
λέγεται, καί τούτοις έκεΐνο (διό καί πάντα ταΰτα καθόλου
ού λέγεται* ού γάρ άληθές είπεΐν δτι πας άνθρωπος ταύτό
35 καί τό μουσικόν· τά γάρ καθόλου καθ’ αύτά ύπάρχει, τά
1018" δέ συμβεβηκότα ού καθ’ αύτά· άλλ’ έπί τών καθ’ εκαστα
απλώς λέγεται* ταύτό γάρ δοκεΐ Σωκράτης καί Σωκράτης
είναι μουσικός* τό δέ Σωκράτης ούκ έπί πολλών, διό ού πας
Σωκράτης λέγεται ώσπερ πας άνθρωπος) · — καί τά μέν οΰτως
s λέγεται ταύτά, τά δέ καθ’ αύτά όσαχώσπερ καί τό ?ν· καί
γάρ ών ή ίίλη μία ή εΐδει ή άριθμώ ταύτά λέγεται καί
ών ή ούσία μία, ώστε φανερόν δτι ή ταυτότης ένότης τίς έστιν
ή πλειόνων τοΰ εΐναι ή δταν χρήται ώς πλείοσιν, οίον δταν
METAFÍSICA, A 7/8. 1017α 35 ■b 20
10
Αντικείμενα λέγεται άντίφασις καί τάναντία καί τά
πρός τι καί στέρησις καί εξις καί έξ ών καί είς α έσχατα
α£ γενέσεις καί φθοραί· καί δσα μή ένδέχεται αμα
παρεΐναι τω άμφοιν δεκτικώ, ταΰτα άντικεΐσθαι λέγεται
ή αύτά ή έξ ών έστίν. φαιόν γάρ καί λευκόν αμα τώ
αύτω ούχ υπάρχει- διό έξ ών έστίν άντίκειται. έναντία λέ
γεται τά τε μή δυνατά δμα τώ αύτώ παρεΐναι τών δια-
φερόντων κατά γένος, καί τά πλειστον διαφέροντα τών έν
τώ αύτώ γένει, καί τά πλειστον διαφέροντα τών έν ταύτώ
METAFÍSICA, Λ 9/10, 1019 □ 9 - 28
11
Πρότερα και υστέρα λέγεται ενια μέν, ώς δντος τινός
ίο πρώτου καί άρχής έν έκάστω γένει, τω έγγύτερον (εΐναι)
άρχής τινός ώρισμένης ή άπλώς καί τη φύσει ή πρός τι ή πού
ή ύπό τινων, οΐον τά μέν κατά τόπον τώ εΐναι έγγύτερον ή
METAFÍSICA. Δ 10/1 1, 1 0 T 8 o 2 9 - b 12
12
15 Δύναμις λέγεται ή μέν άρχή κινήσεως ή μεταβολής
ή έν έτέρω ή ή ετερον, οΐον ή οικοδομική δύναμίς έστιν ή ούχ
ύπάρχει έν τώ οίκοδομουμένω, άλλ’ ή ιατρική δύναμις οΰσα
ύπάρχοι αν έν τω ίατρευομένω, άλλ’ ούχ ή ιατρευόμενος.
ή μέν ούν δλως άρχή μεταβολής ή κινήσεως λέγεται δύνα-
j METAFÍSICA, Δ I 1/12, I018b38 1019ol9 225
coisa pode exercitar uma potência desse tipo4. (3) Noutro senti
do, potente dir-se-á o que tem potência para mudar cm qualquer
sentido, seja para pior seja para melhor. (Com efeito, também o
que sc corrompe parece ser potente para corromper-se, pois não
sc teria destruído se fosse impotente para sc destruir: portanto, ele
possui ecrta disposição, uma causa c um princípio de tal afeeção.
Assim, algo parece ser potente, às vezes porque possui alguma
228 Τ Ω Ν Μ ΕΤ Α Τ Α Ο Υ Σ ΙΚ Α Δ
13
δ δίς ή τρις είσιν άλλ’ δ απαξ- εξ γάρ απαξ εξ. ετι δσα
πάθη τών κινούμενων ουσιών, οιον θερμότης και ψυχρότης,
ίο καί λευκότης καί μελανία, καί βαρύτης καί κουφότης, καί
οσα τοιαΰτα, καθ’ α λέγονται καί άλλοιοΰσθαι τά σώματα
μεταβαλλόντων. ετι κατ’ άρετήν καί κακίαν καί ολως τό
κακόν καί άγαθόν. σχεδόν δή κατά δύο τρόπους λέγοι/τ’ αν
τό ποιόν, καί τούτων ενα τόν κυριώτατον πρώτη μεν γάρ
is ποιότης ή τής ούσίας διαφορά (ταύτης δέ τι καί ή έν τοΐς
άριθμοΐς ποιότης μέρος* διαφορά γάρ τις ούσιών, άλλ’ ή ού
κινουμένων ή ούχ § κινούμενα), τά δέ πάθη τών κινούμενων ή
κινούμενα, καί αί τών κινήσεων διαφοραί. άρετή δέ καί
κακία τών παθημάτων μέρος τι* διαφοράς γάρ δηλοΰσι τής
20 κινήσεως καί τής ένεργείας, καθ’ ας ποιοϋσιν ή πάσχουσι κα
λώς ή φαύλως τά έν κινήσει δντα* τό μέν γάρ ώδί δυνά-
μενον κινεΐσΰαι ή ένεργεΐν άγαθόν το δ’ ώδί καί έναντιως
μοχθηρόν, μάλιστα δέ τό άγαθόν καί τό κακόν σημαίνει τό
ποιόν έπί τών εμψύχων, καί τούτων μάλιστα έπί τοΐς εχουσι
25 προαίρεσιν.
15
Πρός τι λέγεται τα μέν ώς διπλάσιον πρός ήμισυ καί
τριπλάσιον πρός τριτημόριον, καί ολως πολλαπλάσιον πρός
πολλοστημόριον καί ύπερέχον πρός ύπερεχόμενον* τά δ’ ώς
τό θερμαντικόν πρός τό θερμαντόν καί τό τμητικόν πρός τό
jc τμητόν, καί ολως τό ποιητικόν πρός τό παθητικόν τά δ’
METAFÍSICA, Δ 14/15, 1020 b β -30 j 23í
não c seis vezes clois ou vezes três, mas o que ele é uma
vez: cie fato, seis c igual a seis vezes ura1,
(3) Ademais, chamam-se qualidades as afecções das subs
tâncias em movimento: por exemplo o quente c o frio,
o branco e o preto, o pesado c leve’ c, em geral, todas as 10
outras afecções desse tipo, segundo as quais diz-se que
os corpos se alteram quando mudam6.
(4) Além disso, qualidade se entende também no sentido
de virtude e de vício c, cm geral, de bem c dc mal'.
Portanto, pode-se falar dc qualidade cm dois sentidos, um
dos quais é fundamental. (A) O significado primeiro dc quali
dade c a diferença da .substância*; no âmbito desse significado I5
entra também a qualidade dos números: dc fato, também esta
é uma diferença de substâncias, mas dc substâncias que não são
móveis ou que não são consideradas enquanto móveis'. (B) O
outro significado rcfcrc-se às afecções das substâncias móveis
consideradas, justamente, enquanto móveis e as diferenças dos
movimentos1". A virtude c o vício11fazem parte dessas afecções,
porque indicam as diferenças do movimento e da atividade, 20
segundo as quais os seres em movimento agem ou padecem o
bem e o mal. De fato, o que tem potcncia para scr movido ou para
agir dc determinado modo é bom; e o que tem potcncia para ser
movido ou para agir de modo contrário ao primeiro é mau. Parti
cularmente, o bem e o mal indicam a qualidade própria dos se
res vivos e, no âmbito destes, sobret udo a qualidade própria dos
seres que são dotados da faculdade de escolher12. 25
16
Τέλειον λέγεται εν μέν ου μή ίστιν Ιξω τι λαβεϊν μηδέ
METAFÍSICA, Δ 15 /1 ή, 1021 □ 22 ■b I 1
17
Πέρας λέγεται τό τε έσχατον έκάστου καί ού εξω μηδέν
5 εστι λαβεϊν πρώτου καί ού Ισω πάντα πρώτου, καί δ αν ή
εΐδος μεγέθους ή εχοντος μέγεθος, καί τό τέλος έκάστου
(τοιοϋτον δ ’ έφ’ δ ή κίνησις καί ή πράξις, καί ούκ άφ’ ου — ότέ
δέ αμφω, καί άφ1 ού καί έφ’ δ καί τό ού ενεκα), καί ή ουσία
ή έκάστου καί το τί ήν είναι έκάστω· της γνώσεως γάρ τοΰτο
ίο πέρας* εί δέ τής γνώσεως, καί τοΰ πράγματος, ώστε φανε
ρόν οτι όσαχώς τε ή άρχή λέγεται, τοσαυταχώς καί τό
πέρας, καί ετι πλεοναχώς* ή μέν γάρ άρχή πέρας τι, τό
δέ πέρας ού παν άρχή.
18
Τ ό καθ’ δ λέγεται πολλαχώς, ενα μέν τρόπον τό είδος
is καί ή ούσία έκάστου πράγματος, οΐον καθ’ δ άγαθός,
αύτό άγαθόν, ενα δέ έν ώ πρώτω πέφυκε γίγνεσθαι, οΐον
τό χρώμα έν τή έπιφανεία. τό μέν ούν πρώτως λεγόμενον
καθ’ δ τό είδός έστι, δευτέρως δέ ώς ή υλη έκάστου καί τό
υποκείμενον έκάστω πρώτον, δλως δέ τό καθ’ δ ίσαχώς καί
20 τό αίτιον υπάρξει* κατά τί γάρ έλήλυθεν ή ού ϊνεκα έλή-
λυθε λέγεται, καί κατά τί παραλελόγισται ή συλλελόγι-
σται, ή τί τό αίτιον τοΰ συλλογισμού ή παραλογισμοΰ. ετι δέ
I METAFÍSICA, Δ 17/18, 1022o 14-22 j
19
1022·
’ Διάθεσις λέγεται τοΰ έχοντος μέρη τάξις ή κατά τόπον
ή κατά δύναμιν ή κατ’ είδος* θέσιν γάρ δει τινα εΐναι,
ώσπερ καί τοΰνομα δηλοΐ ή διάθεσις.
20
21
is ΓΙάθος λέγεται ϊνα μέν τρόπον ποιότης καθ’ ήν άλ
λο ιοΰσθαι ένδέχεται, οΐον τό λευκόν καί τό μέλαν, καί
γλυκύ καί πικρόν, καί βαρύτης καί κουφότης, καί δσα
άλλα τοιαΰτα- £να δέ αί τούτων ένέργειαι καί άλλοιώσεις
ήδη. ετι τούτων μάλλον αί βλαβεραί άλλοιώσεις καί κινή-
20 σεις, καί μάλιστα αί λυπηραί βλάβαι. ετι τά μεγέθη τών
συμφορών καί λυπηρών πάθη λέγεται.
22
Στέρησις λέγεται 2να μέν τρόπον αν μή εχη τι τών
πεφυκότων εχεσθαι, καν μή αύτό ή πεφυκός εχειν, οΐον
φυτόν δμμάτων έστερήσθαι λέγεται- ϊνα δέ δν πεφυκός
METAFÍSICA, Δ 20/21 /22, 1022 b 6 - 24
23
(2) Noutro sentido, tem-se privação quando uma coisa não pos- 25
sui algum atributo que ela mesma ou seu gcncro deveriam
possuir por natureza: por exemplo, o homem cego ca tou
peira são privados dc visão, mas de maneira diversa, pois
a toupeira c privada da visão relativamente ao gcncro ani
mal enquanto o homem ccgo sc diz privado dc visão por si’.
(3) Além disso, tcm-sc privação quando uma coisa nâo possui
algo que deveria possuir por sua natureza, num determi
nado tempo no qual, por sua natureza, deveria possuí-lo:
de fato, a cegueira c uma privação, mas não se pode cha
mar cego a alguém em qualquer idade, mas só sc não pos
sui a visão na idade na qual deveria possuí-la por natureza;
e, dc modo semelhante, sc não possui a visão no arnbien- 30
te, com respeito ao órgão, com relação às coisas c da ma
neira como deveria possuí-la por natureza4.
(4) Ademais, privação chama-se a violenta subtração de al
guma coisa’.
(5) As privações são entendidas^'em todos os modos nos quais
se entendem as negações formadas com o “ alfa privativo'":
diz-se, com efeito, que algo é desigual·1porque não possui
a igualdade que deveria possuir por sua natureza; uma coisa
é dita invisível1porque não tem nenhuma cor ou por tê-
la muito fraca; ápodo sc diz dc alguma coisa ou porque 35
não tem pés1" ou porque os tem dc maneira inadequada.
(6) Ademais, dizemos que existe privação dc algo tambem i023·’
porque dele existe pouco: dizemos, por exemplo, que
um fruto é privado dc semente", para dizer que a que tem
é muito pequena12.
(7) F, podemos falar de privação dc algo também porque
não é fácil faze-lo ou fazê-lo bem: indivisível, por exem
plo, se diz uma coisa não só porque nâo pode scr divi
dida, mas também porque não pode ser facilmente di
vidida ou porque não pode sê-lo bem 1’.
(8) Privação, ainda, cntcndc-sc a falta absoluta dc algo: dc fato,
nâo sc diz cego quem vê com um só olho, mas só quem não
vê com os dois olhos14. Por isso, nem todo homem é bom 5
ou mau, justo ou injusto, mas sempre existe um estado
intermediário1’.
ΤΩΝ ΜΕΤΑ ΤΑ Φ ΥΣΙΚΑ Δ
24
Τό εκ τίνος εΐναι λέγεται £να μέν τρόπον έξ ού έστίν
ώς ΰλης, καί τοΰτο διχώς, ή κατά τό πρώτον γένος ή κατά
τό ύστατον είδος, οΐον εστι μέν ώς άπαντα τά τηκτά έξ
δδατος, Εστι δ’ ώς έκ χαλκοΰ ό άνδριάς· ϊνα δ’ ώς έκ της
μ» πρώτης κινησάσης άρχής (οΐον έκ τίνος ή μάχη; έκ λοι
δορίας, ίίτι αυτη άρχή τής μάχης)- £να δ’ έκ τοΰ συνθέτου
METAFÍSICA, Δ 23/2i . 1023 □ 6-31
25
26
"Ολον λέγεται οΰ τε μηθέν απεστι μέρος έξ ών λέγεται
δλον φύσει, καί τό περιέχον τά περιεχόμενα ώστε εν τι
είναι έκεΐνα* τοΰτο δέ διχώς· ή γάρ ώς Εκαστον εν ή ώς
έκ τούτων τό £ν. τό μέν γάρ καθόλου, καί τό ολως λεγόμε-
30 νον ώς ολον τι ον, οϋτως έστι καθόλου ώς πολλά περιέχον τώ
κατηγορεΐσθαι καθ’ έκάστου καί εν απαντα είναι ώς έκαστον,
οίον άνθρωπον 'ίππον θεόν, διότι απαντα ζώα· τό δε συνε
χές καί πεπερασμένον, δταν εν τι έκ πλειόνων fj, ένυπαρ-
χόντων μάλιστα μέν δυνάμει, εί δε μή, ένεργεί^. τούτων
35 δ’ αύτών μάλλον τα φύσει ή τέχνη τοιαΰτα, ώσπερ καί
έπί τοΰ ένός έλέγομεν, ώς ού'σης της όλότητος ένότητός τίνος.
1024· έ'τι τοΰ ποσοΰ εχοντος δέ αρχήν καί μέσον καί Εσχατον, δσων
μέν μη ποιεί ή θέσις διαφοράν, παν λέγεται, οσων δε ποιεί,
δλον. δσα δέ αμφω ένδέχεται, και δλα καί πάντα- Εστι
METAFÍSICA, Δ 25/26, I023b20- Ι024α3 255
27
Κολοβόν 8ε λέγεται τών ποσών ού τό τυχόν, άλλα
μεριστόν τε δεΤ αύτό εΐναι καί ολον. τά τε γάρ δύο ού κολο
βά θατέρου άφαιρουμένου ένός (ού γάρ ίσον τό καλόβωμα
καί τό λοιπόν ούδέποτ’ έστίν) ούδ’ ολως άριθμός ούδείς- καί
15 γάρ τήν ούσίαν δει μενειν- εί κύλιξ κολοβός, ϊτι εΐναι κύ
λικα- ό δέ άριθμός ούκέτι ό αύτός. πρός δέ τούτοις καν ανο
μοιομερή ή, ούδέ ταΰτα πάντα (ό γάρ άριθμός Ιστιν ώς καί
άνόμοια εχει μέρη, οΐον δυάδα τριάδα), άλλ’ δλως ών
μή ποιεί ή θέσις διαφοράν ούδέν κολοβόν, οίον ϋδωρ ή πΰρ,
20 άλλα δει τοιαΰτα εΐναι α κατά την ούσίαν θέσιν εχει. ετι
συνεχή- ή γάρ αρμονία έξ άνομοίων μέν καί θέσιν
εχει, κολοβός δέ ού γίγνεται. πρός δέ τούτοις ούδ’ δσα δλα,
ούδέ ταΰτα ότουοΰν μορίου στερήσει κολοβά, ού γάρ δει ούτε
METAFÍSICA, Δ 26/27, 1024 a 4 ■23
28
29
Τό ψεΰδος λέγεται άλλον μέν τρόπον ώς πράγμα
ψεΰδος, καί τούτου το μέν τώ μή συγκεϊσ^αι ή άδύνατον
είναι συντεθήναι (ώσπερ λέγεται τό τήν διάμετρον εΐναι
20 σύμμετρον ή τό σέ καθήσθαι· τούτων γάρ ψεΰδος τό μέν
άεί το δέ ποτέ· ουτω γάρ ούκ δντα ταΰτα), τά δε δσα εστι
μέν δντα, πέφυκε μέντοι φαίνεσθαι ή μή οΐά έστιν ή & μή
εστιν (οΐον ή σκιαγραφία καί τά ένύπνια* ταΰτα γάρ εστι
μέν τι, άλλ’ ούχ ών έμποιεϊ τήν φαντασίαν)· —πράγματα
25 μέν οΰν ψευδή ουτω λέγεται, ή τω μή εΐναι αύτά ή τώ
τήν άπ’ αύτών φαντασίαν μή δντος είναι* λόγος δέ ψευ
δής ό τών μή δντων, ή ψευδής, διό πας λόγος ψευδής έτέ-
ρου ή οΰ έστιν άληθής, οΐον ό τοΰ κύκλου ψευδής τριγώνου.
íx4<r;o\i δ ΐ Ctra. ώς ίΧς, & τί t\va\, w m V ώς
jo πολλοί, έπεί ταύτό πως αύτό καί αύτό πεπονθός, οΐον Σ ω
κράτης καί Σωκράτης μουσικός (ό δέ ψευδής λόγος ούθενός
έστιν απλώς λόγος) · διό Αντισθένης ώετο εύήθως μηθέν άξιών
λέγεσθαι πλήν τώ οίκείω λόγω, εν έφ’ ένός· έξ ών συνέ-
βαίνε μή εΐναι άντιλέγειν, σχεδόν δέ μηδέ ψεύδεσθαι. ?στι
35 δ’ έκαστον λέγειν ού μόνον τώ αύτοΰ λόγω άλλά καί τω
έτέρου, ψευδώς μέν καί παντελώς, εστι δ ’ ώς καί άληθώς,
METAFÍSICA, δ 28/29, 1024 b 1 I ■36
nem ambas a uma terceira que lhes seja comum (a forma e a ma
téria, por exemplo, são diversas pelo gênero)"1; (b) todas as coisas
que pertencem a diversas figuras dc categorias do ser11 (algumas
significam a csscncia dos seres, outras a qualidade c outras as de
mais categorias anteriormente distinguidas12); também essas não 15
sc reduzem umas às outras nem todas a aigo único.
30
Συμβεβηκός λέγεται δ υπάρχει μέν τινι καί άληθές
is είπεϊν, ού μέντοι οΰτ’ έξ άνάγκης ουτε (ώς) έπί τό πολύ, οΐον
ει τις όρύττων φυτώ βόθρον εΰρε θησαυρόν, τοΰτο τοίνυν συμ
βεβηκός τφ όρύττοντι τόν βόθρον, τό εύρεΐν θησαυρόν ουτε
γάρ ίξ άνάγκης τοΰτο έκ τούτου ή μετά τοΰτο, ουθ’ ώς έπί τό
πολύ δν τις φυτεύη θησαυρόν ευρίσκει, καί μουσικός γ’
20 άν τις εΐη λευκός* άλλ’ έπεί οΰτε έξ άνάγκης ουθ’ ώς έπί τό
πολύ τοΰτο γίγνεται, συμβεβηκός αύτό λέγομεν. ώστ' έπεί
έστιν ύπάρχον τι καί τινί, καί ένια τούτων καί πού καί ποτέ,
δ τι αν ύπάρχη μέν, άλλά μή διότι τοδί ήν ή νΰν ή έν-
ταΰθα, συμβεβηκός £σται. ούδέ δή αίτιον ώρισμένον ούδέν
25 τοΰ συμβεβηκότος άλλά τό τ υ χ ό ν τοΰτο δ ’ άόριστον. συνέβη
METAFÍSICA. Δ 29/30, 1025 □ 1 ■25
ser verdadeira, assim, por exemplo, pode-se dizer que oito 102ί*
é um número duplo servindo-se da noção dc díade'1.
Portanto, essas coisas se dizem falsas neste sentido.
(3) Mas, diz-se falso um homem que prefere e faz discursos fal
sos deliberadamente, só para dizer o falso1"; ou um homem
que provoca nos outros noções falsas, assim como dizemos 5
que são falsas as coisas que produzem uma imagem falsa".
Por isso é falaz a argumentação do Hípias'2, segundo a qual
o mesmo homem é, simultaneamente, verídico e falso: ela
entende como falso aquele que é capaz dc dizer o falso, e
este sc apresenta como sábio e prudente1’. Além disso,
aquela argumentação afinna como melhor quem é volunta
riamente falso; mas essa conclusão proccdc dc unia falsa
indução: quem coxeia voluntariamente é melhor do quem 10
coxcia involuntariamente, se no primeiro caso entender
mos a imitação de quem coxeia; quem fosse coxo volunta
riamente certamente seria pior; e o mesmo vale para o com
portamento moral14.
2
Άλλ’ έπεί τό δν τό απλώς λεγόμενον λέγεται πολ-
λαχώς, ών εν μέν ήν τό κατά συμβεβηκός, ετερον δέ τό
35 ώς άληθές, καί τό μή δν ώς τό ψεΰδος, παρά ταΰτα δ’
έστί τά σχήματα της κατηγορίας (οίον τό μέν τί, τό δέ
ποιόν, τό δέ ποσόν, τό δέ πού, τό δέ ποτέ, καί εί τι άλλο
1026k σημαίνει τόν τρόπον τοΰτον), ετι παρά ταΰτα πάντα τό δυ
νάμει καί ένεργεί^· — έπεί δή πολλαχώς λέγεται τό δν,
METAFÍSICA, E 1/2. 1026 o 15 b 2 | 273
!
I METAFÍSICA, E 2, 1026 b 3 ■30 | 277
tempo cia canícula faça frio, mas não o dizemos se faz um calor
sufocante, porque isso ocorre na maioria das vezes, enquanto
aquilo não, E também que o homem seja branco c acidente: dc 35
fato, o homem não c sempre nem na maioria das vezes branco;
ao contrário, o homem não c animal por acidcntc. É também
acidental que o construtor dc casas curc alguém, quanto por
natureza essa função não pertence ao construtor, mas ao mc- 102?-
dico. Então, que o construtor seja médico ocorrc acidentalmente.
E o cozinheiro, porquanto vise a proporcionar pra/.cr, poderá
curar alguém, mas não pela arte culinária; por isso dizemos que
isso c acidente, e o cozinheiro faz isso cm certo sentido, mas
não em sentido absolutoir'. E enquanto dc todas as outras coisas 5
existem potências produtivas, dos acidentes não existe nenhuma
arte, nem uma potência produtiva determinada. D c fato, das
coisas que são ou que sc produzem por acidente também a causa
é acidental1'.
Conseqüentemente, dado que nem tudo sc gera necessaria
mente e sempre, mas a maior parte é ou advem na maioria das
vezes, é necessário que exista o scr por acidente1*. Por exemplo, 10
nem sempre nem na maioria das vezes o branco c músico; mas,
posto que às vezes ocorre, então será por acidcntc. Sc não fosse
assim, tudo seria necessariamente. Por conseqüência, a matéria
deverá ser a causa do acidcntc, porque ela pode scr dc modo di
ferente do que é na maioria das vezes1’’.
Este é o ponto de partida que elevemos assumir2": perguntar is
se não exista nada que não soja nem sempre nem na maioria das
vezes. Ora isso é impossível. Portanto, além do que é sempre ou
na maioria das vezes, há o que ocorre por acaso c por acidcntc21.
Se, depois, só existe o que é na maioria das vezes c se a eternidade
não pertence a nenhum ser, ou sc existem também seres eternos,
é questão que trataremos cm seguida22.
Fica esclarecido, por ora, que não existe ciência do acidcntc. 20
'Ioda ciência refere-se ao que é sempre ou na maioria das vezes:
se não fosse assim, como seria possível aprender ou ensinar a
outros? D c fato, 0 que é objeto dc ciência deve existir sempre ou
na maioria das vezes: por exemplo, que o hidromcl c na maioria
ΤΩΝ ΜΕΤΑ Τ Α Ο Υ Ε ΙΚ Α Ε
3
'Ό τ ι δ’ είσίν άρχαί καί αίτια γενητά καί φθαρτά
30 ανευ τοΰ γίγνεσθαι καί φθείρεσθαι, φανερόν, εί γάρ μή
τοΰτ’, έξ άνάγκης πάντ’ εσται, εί τοΰ γιγνομένου καί φθειρο-
μένου μή κατά συμβεβηκός αίτιόν τι άνάγκη εΐναι. πότερον
γάρ εσται τοδί ή οΰ; έάν γε τοδί γένηται* εί δέ μή, ού'.
τοΰτο δέ έάν άλλο. καί οΰτω δήλον δτι άεί χρόνου άφαιρουμέ-
1027b νου άπό πεπερασμένου χρόνου ήξει έπί τό νΰν, ώστε όδί άπο-
θανεϊται [νόσω ή] βίφ, έάν γε έξέλθη* τοΰτο δέ έάν διψήση·
τοΰτο δέ έάν αλλο* καί οίίτως ήξει εις δ νυν ύπάρχει, ή είς
τών γεγονότων τι. οΐον έάν διψήστ)· τοΰτο δέ εί έσθίει δρι-
5 μέα* τοΰτο δ’ ήτοι υπάρχει ή οΰ* ώστ’ έξ άνάγκης άποθα-
νεϊται ή ούκ άποθανεΤται. όμοίως δέ καν ύπερίτηδήση τις είς
τά γενόμενα, ό αύτός λόγος* ήδη γάρ υπάρχει τοΰτο έν
τινι, λέγω δέ τό γεγονός* έξ άνάγκης αρα πάντα εσται τά
έσόμενα, οΐον τό άποθανεϊν τόν ζώντα* ήδη γάρ τι γέγονεν,
ίο οΐον τά έναντία έν τώ αύτώ. άλλ’ εί νόσω ή βί<?,
οΰπω, άλλ’ έάν τοδί γένηται. δήλον άρα δτι μέχρι τινός
METAFÍSICA, E 2/3, 1027α 23-1027b 11 279
das vezes benéfico a quem tem febre; e não será possível enu
merar os casos em que isso não ocorre dizendo, por exemplo,
na lua nova, porque isso tambem ocorre sempre ou na maioria 25
das vezes, enquanto o acidente está fora do sempre e da maio
ria das vezes2’ .
Fica, portanto, dito o que é o acidente e a causa pela qual
existe, c que dele mio existe nenhuma cicncia2'1.
4
Περί μέν οδν τοΰ κατά συμβεβηκός δντος άφείσθω
(διώρισται γάρ ίκανώς)· τό δέ ώς άληθές δν, και μή δν ώς
ψευδός, έπειδή παρά σύνθεσίν έστι και διαίρεσιν, τό δέ σύν-
20 ολον περί μερισμόν άντιφάσεως {τό μέν γάρ άληθές τήν
κατάφασιν έπί τω συγχειμένω εχει τήν δ’ άπόφασιν έπί
τω διηρημένω, τό δέ ψεΰδος τούτου τοΰ μερισμοΰ τήν άντίφα-
σιν· πώς δέ τά αμα ή τό χωρίς νοεΐν συμβαίνει, άλλος
λόγος, λέγω δέ τό άμα καί τό χωρίς ώστε μή τό έφεσης
25 άλλ’ £ν τι γίγνεσθαι)· ού γάρ έστι τό ψεΰδος καί τό άληθές
έν τοΐς πράγμασιν, οΐον τό μέν άγαθόν άληθές τό δέ κα
κόν εύθύς ψεΰδος, άλλ’ έν διανοί?, περί δέ τά άπλα καί
τά τί έστιν ούδ’ έν διανοίςΐ' — οσα μέν ουν δει θεωρήσαι περί
τό οίίτως δν καί μή ον, ίίστερον έπισκεπτέον έπεί δέ ή συμ-
30 πλοκή έστιν καί ή διαίρεσις έν διανοία άλλ’ ούκ έν τοΤς
πράγμασι, τό δ’ οίίτως δν ετερον δν τώνκυρίως (ή γάρ τό
τί έστιν ή ό'τι ποιόν ή δτι ποσόν ή τι αλλο συνάπτει ή
άφαιρεΐ ή διάνοια), τό μέν ώς συμβεβηκός καί τό ώς άλη
θές δν άφετέον — τό γάρ αίτιον τοΰ μέν άόριστον τοΰ δέ τής
1028* διανοίας τι πάθος, καί άμφότερα περί τό λοιπόν γένος τοΰ
I M ETA FÍSICA ,Ε 3 / Ί . 1 0 2 7 b 12 1028α 1
por sua vez, não c redutívcl a outro. Este será, então, o princípio
do que ocorre por acaso e não haverá nenhuma outra causa do
seu produzir-sc\
Mas a que causa e a que princípio este c redutívcl? De
vemos examinar a fundo se à causa material, à final ou à 15
efieiente'*.
οντος, καί ούκ εξω δηλοΰσιν οδσάν τινα φύσιν τοΰ δντος — διό
ταΰτα μέν άφείσθω, σκεπτέον δέ του δντος αύτοΰ τά αϊτια
καί τάς άρχάς ή δν. [φανερόν δ’ έν οίς διωρισάμεθα περί
j τοΰ ποσαχώς λέγεται έκαστον, δτι πολλαχώς λέγεται
τό δν.]
METAFÍSICA, E4 . 1023 o 2 -4
2
Δοκεΐ 8’ ή ούσία ύπάρχειν φανερώτατα μέν τοΐς σώ-
μασιν (διό τά τε ζώα καί τά φυτά καί τά μόρια αύτών
ίο ούσίας εΐναί φαμεν, καί τά φυσικά σώματα, οΐον πϋρ καί
ΰδωρ καί γην καί τών τοιούτων έκαστον, καί οσα ή μόρια
τούτων ή έκ τούτων έστίν, ή μορίων ή πάντων, οΐον δ τε ούρα-
νός καί τά μόρια αύτοΰ, άστρα καί σελήνη καί ήλιος)· πό-
METAFÍSICA. 1 1/2, 1026 ο 3 0 -b 13
3
Λέγεται Β’ ή ούσία, εί μή πλεοναχώς, άλλ’ έν τέτ-
ταρσί γε μάλιστα* καί γάρ τό τί ήν εΐναι καί τό καθόλου
js καί τό γένος ούσία δοκεΐ εΐναι έκάστου, καί τέταρτον τούτων
τό ύποκείμενον. τό δ’ υποκείμενόν έστι καθ’ ού τά άλλα λέ
γεται, έκεΐνο δέ αύτό μηκέτι κατ’ άλλου* διό πρώτον περί τού-
METAFÍSICA, Z 2/3. 1028 b 13 -37
4
ι Έ π εί δ’ έν άρχή διειλόμεθα πόσοις όρίζομεν τήν ούσίαν,
καί τούτων εν τι έδόκει είναι τό τί ήν είναι, θεωρητέον περί
13 αύτοΰ. καί πρώτον είπωμεν ενια περί αύτοΰ λογικώς, δτι έστι
τό τί ήν είναι έκάστου δ λέγεται καθ’ αύτό. ού γάρ έστι τό σοί
METAFÍSICA, Z 3/4, 1029 α 27 ■b ] Λ 295
para o indivíduo e fazer com que o bem universal se torne bem para
o indivíduo, assim também no saber devemos partir das coisas
que são mais cognoscívcis para o indivíduo c fazer com que
o que é cognoscívcl por natureza tornc-se cognoscívcl também
para o indivíduo. As coisas que são cognoscívcis c primeiras para
o indivíduo são, amiúde, pouco cognoscívcis por natureza c cap 10
δ’ άλλο κατ’ όίλλου λέγηται, ούκ Εστιν δπερ τόδε τι, οΐον ό
5 λευκός άνθρωπος ούκ Εστιν δπερ τόδε τι, εΐπερ τό τόδε
ταΐς ούσίαις υπάρχει μόνον ώστε τό τί ήν εΐναί έστίν όσων ό
λόγος έστιν όρισμός. όρισμός δ’ έστίν ούκ αν όνομα λόγω
ταύτό σημαίνη (πάντες γάρ αν εΐεν οί λόγοι δροι* εσται
γάρ δνομα ότφοΰν λόγω, ώστε καί ή Ίλιάς όρισμός Εσται),
ίο άλλ’ έάν πρώτου τινός ή· τοιαΰτα δ’ έστίν οσα λέγεται
μή τφ αλλο κατ’ άλλου λέγεσθαι. ούκ έ'σται αρα ούδενί
τών μή γένους είδών ύπάρχον τό τί ήν εΐναι, άλλά τούτοις
μόνον (ταΰτα γάρ δοκεΐ ού κατά μετοχήν λέγεσθαι καί
πάθος ούδ* ώς συμβεβηκός)· άλλά λόγος μεν Εσται έκάστου
is καί τών άλλων τί σημαίνει, έάν ή δνομα, δτι τόδε τωδε
υπάρχει, ή αντί λόγου άπλοΰ άκριβέστερος· όρισμός δ’ ούκ
εσται ούδέ τό τί ήν είναι, ή και ό όρισμός ώσπερ καί τό τί
έστι πλεοναχώς λέγεται; καί γάρ το τί έστιν ενα μέν τρό
πον σημαίνει τήν ούσίαν καί τό τόδε τι, άλλον δέ έκαστον
20 τών κατηγορουμένων, ποσόν ποιόν καί οσα αλλα τοιαΰτα.
ώσπερ γάρ καί τό εστιν υπάρχει πασιν, άλλ’ ούχ όμοίως
άλλά τώ μέν πρώτως τοΐς δ’ έπομένως, ουτω καί τό τί έστιν
απλώς μέν tq ούσία πώς δέ τοΐς οίλλοις· καί γάρ τό ποιόν
έροίμεθ’ δν τί έστιν, ώστε καί τό ποιόν τών τί έστιν, άλλ’
25 ούχ άπλώς, άλλ’ ώσπερ έπί τοΰ μή δντος λογικώς φασί
METAFÍSICA, 7 Λ , 1030 α 5 ■2 7
6
is Πότερον δέ ταύτόν έστιν ή ετερον τό τί ήν εΐναι καί
έκαστον, σκεπτέον. έσ-u γάρ τι προ έργου πρός τήν περί της
ούσίας σκέψιν εκαστόν τε γάρ ούκ άλλο δοκεΐ εΐναι της
έαυτοΰ ούσίας, καί τό τί ήν εΐναι λέγεται εΐναι ή έκάστου ουσία,
έπί μέν δή τών λεγομένων κατά συμβεβηκός δόξειεν αν
20 έτερον εΐναι, οΐον λευκός άνθρωπος ετερον καί τό λευκώ άν
θρώπω εΐναι (εί γάρ τό αύτό, καί τό άνθρώπω είναι καί τό
λευκώ άνθρώπω τό αύτό* τό αύτό γάρ άνθρωπος καί λευ
κός άνθρωπος, ώς φασίν, ώστε καί τό λευκώ άνθρώπω καί
τό άνθρώπω* ή ούκ άνάγκη δσα κατά συμβεβηκός εΐναι
METAFÍSICA, z 5/6, 103 I o 2 - 26
7
Τών δέ γιγνομένων τά μέν φύσει γίγνεται τά δέ
τέχνη τά 8έ άπό ταύτομάτου, πάντα δέ τα γιγνόμενα ύπό
τέ τίνος γίγνεται και έ'κ τίνος καί τί* τό δέ τί λέγω καθ’
15 έκάστην κατηγορίαν· ή γάρ τόδε ή ποσόν ή ποιόν ή πού. αΐ
δέ γενέσεις αΐ μέν φυσικαί αΰταί είσιν ών ή γένεσις έκ
φύσεώς έστιν, τό δ’ έξ ού γίγνεται, ήν λέγομεν υλην, τό δέ
ύφ’ ού τών φύσει τι δντων, τό δέ τί άνθρωπος ή φυτόν
ή άλλο τι τών τοιούτων, α δή μάλιστα λέγομεν ούσίας εΐναι
20 —απαντα δέ τά γιγνόμενα ή φύσει ή τέχνη εχει υλην· δυ
νατόν γάρ καί εΐναι καί μή εΐναι έκαστον αύτών, τοΰτο δ’
έστιν ή έν έκάστω ΐίλη — καθόλου δέ καί έξ οΰ φύσις καί καθ’
ο φύσις (τό γάρ γιγνόμενον εχει φύσιν, οΐον φυτόν ή ζωον)
καί ύφ’ οΰ ή κατά τό εΐδος λεγομένη φύσις ή όμοειδής
25 (αίίτη δέ έν αλλω) ■άνθρωπος γάρ άνθρωπον γέννα- — οίίτω μέν
οΰν γίγνεται τά γιγνόμενα διά τήν φύσιν, αί δ’ άλλαι γε-
νέσεις λέγονται ποιήσεις, πασαι δέ είσίν αί ποιήσεις ή άπό
τέχνης ή άπό δυνάμεως ή άπό διανοίας. τούτων δέ τινες
γίγνονται καί άπό ταύτομάτου καί άπό τύχης παραπλη-
jo σίως ώσπερ έν τοΐς άπό φύσεως γιγνομένοις- ενια γάρ
METAFÍSICA. Zó/7. 1032o 8-30
são gerados tanto pelo scnien como sem ele1’; mas desses
casos trataremos cm seguida16}. Por obra da arte são pro
duzidas todas as coisas cuja forma está picscnte no pen
samento do artífice1 . Por forma entendo a cssência dc ; J032;-
cada coisa c sua substância primeirals. E, de ccrto modo,
até dos contrários a forma é a mesma: dc fato, a substân
cia da privação c a substância oposta'1'. A substância da
enfermidade, por exemplo, ca saúde, porque a enfermida
de sc deve à ausência de saúde; ao contrário, a saúde 6 a 5
forma presente na alma <do incdico> c <portantoc>
a ciência2". Ora, o sadio sc produz de acordo com o seguin
te raciocínio: posto que a saúde consiste em algo deter
minado, para se obter a cura c necessário que sc realize
algo determinado, por exemplo, ccrto equilíbrio <das fun
ções do corpo> c, ulteriorniente, para realizar esse equi
líbrio é prcciso certo calor; c o médico contínua a racioci
nar desse modo ate chegar, finalmente, ao que está cm
seu poder produzir. O movimento realizado pelo médico,
isto é, o movimento que tende a curar chama-se produ- ll)
ção. Segue-se daí que, em ccrto sentido, a saúde gera-se
da saúde e a casa gcra-sc da casa; entenda-sc: a material da
imatcrial. I)c fato, a arte médica c a arte dc construir são,
respectivamente, a forma da saúde c da casa. E por subs
tância imatcrial entendo a cssência21.
Nas gerações e nos movimentos existem dois momentos: o 15
primeiro é dado pelo pensamento, o segundo pela produção;
o pensamento parte do princípio da forma, enquanto a produção
parte do último termo ao qual chega o pensamento-’. E o mesmo
c o processo de geração dc cada uni dos termos intermédios. Veja
mos um exemplo. Para curar-se alguém deve readquirir o equilí
brio das funções do corpo. Que é, então, esse equilíbrio? E algo
determinado. E esse algo determinado realizar-se-á se for produ
zido calor. 1’’, que quer dizer produ/ir calor? Alguma outra coisa 20
determinada. Mas essa última coisa está potencialmente presente
c, como tal, depende imediatamente do médico.
(3) Portanto, quando a cura ocorre por obra da arte, a causa
eficiente c o princípio do qual parte o processo c a forma
T ílN ΜΕΤΑ ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ Σ
8
Έ π ε ί δε ύπό τινός τε γίγνεται τό γιγνόμενον (τοΰτο δέ
25 λέγω δθεν ή άρχή τής γενέσεώς έστι) καί εκ τίνος (εστω δέ
μή ή στέρησις τοΰτο ά λ λ ’ ή ΰλη· ήδη γάρ διώρισται δν τρό
πον τοΰτο λέγομεν) καί τί γίγνεται (τοΰτο δ ’ έστίν ή σφαίρα
ή κύκλος ή δ τι ετυχε τών ά λλω ν), ώσπερ ούδε τό υποκεί
μενον ποιεί, τόν χαλκόν, ούτως ούδέ τήν σφαίραν, εί μή
ίο κατά συμβεβηκός δτι ή χα λ κή σφαίρα σφαΐρά έστιν
έκείνην δέ ποιεί, τό γάρ τόδε τι ποιεΐν έκ τοΰ δλως ύποκει-
μένου τόδε τι ποιεΐν έστίν (λέγω δ’ δτι τόν χαλκόν στρογγύ-
λον ποιεΐν έστίν ού τό στρογγύλον ή τήν σφαίραν ποιεΐν ά λλ’
ετερόν τι, οίον τό είδος τοΰτο έν αλλω - εί γάρ ποιεί, εκ
1033b τίνος αν ποιοίη άλλου, τοΰτο γάρ ύπέκειτο· οΐον ποιεί χαλ-
κήν σφαίραν, τοΰτο δέ ούτως δτι έκ τουδί, δ έστι χαλκός,
j METAFÍSICA. Z 7/8. 1033 α 13 -b 2
τοοι ποιεί, δ έστι σφαίρα)· εί οΰν καί τοΰτο ποιεί αύτό, δήλον
δτι ωσαύτως ποιήσει, καί βαδιοΰνται αί γενέσεις είς άπει
ρον. φανερόν άρα οτι [ούδέ] τό είδος, ή ότιδήποτε χρή καλεΐν
τήν έν τώ αίσθητώ μορφήν, ού γίγνεται, ούδ’ εστιν αύτοΰ γένε-
σις, ούδέ τό τί ήν εΐναι (τοΰτο γάρ έστιν ο έν άλλω γίγνεται
ή υπό τέχνης ή υπό φύσεως ή δυνάμεως). τό δέ χαλκήν
σφαίραν εΐναι ποιεί· ποιεί γάρ έκ χαλκοΰ καί σφαίρας*
είς τοδί γάρ τό είδος ποιεί, καί εστι τοΰτο σφαίρα χαλκή.
τοΰ δέ σφαίρςι εΐναι δλως εί έ'σται γένεσις, εκ τίνος τί εσται.
δεήσει γάρ διαιρετόν εΐναι άεί τό γιγνόμενον, καί εΐναι τό
μέν τόδε τό δέ τόδε, λέγω δ ’ δτι τό μέν υλην τό δέ εΐδος.
εί δή έστι σφαίρα τό έκ τοΰ μέσου σχήμα ΐσον, τούτου τό μέν
έν ώ εσται δ ποιεί, τό δ ’ έν έκείνω, τό δέ άπαν τό γεγονός,
οΐον ή χαλκή σφαίρα, φανερόν δή έκ τών είρημένων δτι
τό μέν ώς είδος ή ούσια λεγόμενον ού γίγνεται, ή δέ σύνολος
ή κατά ταύτην λεγομένη γίγνεται, καί δτι έν παντί τω
γεννωμένω ΰλη ενεστι, καί ?στι τό μέν τόδε τό δέ τόδε. — πότε
ρον οΰν εστι τις σφαίρα παρά τάσδε ή οικία παρά τάς πλίν
θους; ή ούδ’ άν ποτε έγίγνετο, εί ούτως ήν, τόδε τι, άλλα τό
τοιόνδε σημαίνει, τόδε δέ καί ώρισμένον ούκ εστιν, άλλα ποιεί
καί γεννά έκ τοΰδε τοιόνδε, καί δταν γεννηθή, εστι τόδε
τοιόνδε; τό δέ απαν τόδε, Καλλίας ή Σωκράτης, έστιν ώσπερ
ή σφαίρα ή χαλκή ήδί, ό δ ’ άνθρωπος καί τό ζώον ώσπερ
σφαίρα χαλκή δλως. φανερόν άρα δτι ή τών είδών αίτία,
METAFÍSICA, Z 8. 1033 b 3 -26
í
dançar. Portanto, todas as coisas que têm uma matéria desse tipo,
como as pedras, não podem mover-se de determinado modo; e
assim tambem o fogo5. Por essa razão, algumas coisas não pode
rão existir sem a intervenção do artista4, enquanto outras po
derão existir inclusive sem essa intervenção’. Estas últimas pode
rão ser movidas por agentes que não possuem arte, mas podem 20
eles mesmos ser movidos por outros agentes que não possuem
a arte, ou por um movimento causado por uma parte já existente
na coisa produzida*.
Λ partir do que dissemos fica claro que, cm certo sentido,
tudo o que é produzido pela arte é produzido por outra coisa
que tem o mesmo nome, assim como são produzidas as coisas que
se geram por natureza: ou por uma parte dessa coisa que tem o
mesmo nome (por exemplo, a casa provem da casa que está na
mente do artífice: dc fato, a arte dc construir é a forma), 011 dc
alguma coisa que contem uma parte dela' (a não scr que sc trate 25
dc geração por acidente)*. Dc fato, a causa da produção c parte
primeira e cssenciaP. Com efeito, o calor existente no movimento
produz calor no corpo; e o calor existente no corpo ou c saúde
ou parte dela, 011 do calor decorre imediatamente uma parte da
saúde ou a própria saúde. Também por isso diz-se que o calor
produz a saúde, enquanto o que produz a saúde traz consigo ou
sc segue ao calor. Assim como nos silogismos, o prineípio de
todos os processos dc geração é a substância1"; dc fato, os silogis- 30
mos derivam da essência e dessa derivam também as gerações11.
Ea s coisas constituídas pela natureza comportam-se de mo
do semelhante às produzidas pela arte. A semente opera dc modo
semelhante ao artífice: dc fato, ele possui a forma em potência,
e aquilo de que provem a semente possui, de algum modo, o
mesmo nome do gerado; com efeito, não c prcciso para todas as I034b
coisas buscar uma perfeita identidade de nome, como no caso
do homem que sc gera dc outro homem; pois do homem deriva
lambém a mulher. Constitui uma exceção o caso em que 0 gera
do seja um scr dc forma incompleta c, por isso, 0 mulo não
deriva do mulo. As coisas naturais produzidas espontaneamente,
dc modo semelhante às coisas produzidas pela arte, são aquelas
TíiN ΜΕΤΑ ΤΑ Φ ΥΣΙΚΑ I
10
2ο Έ π ε ί δε ό όρισμός λόγος έστί, πας δέ λόγος μέρη έχει,
ώς δέ ό λόγος πρός τό πράγμα, καί τό μέρος τοΰ λόγου πρός
τό μέρος τοΰ πράγματος όμοίως εχει, άπορεΐται ήδη πότερον
δεΐ τόν τών μερών λόγον ένυπάρχειν έν τώ τοΰ 8λου λόγω
ή ου. έπ’ ένίων μέν γάρ φαίνονται ένόντες ένίων δ ’ οΰ. τοΰ μέν
25 γάρ κύκλου ό λόγος ούκ έχει τόν τών τμημάτων, ό δέ της
METAFÍSICA. Λ 9/10. 1034b5-26
δσα δέ ώς τοΰ λόγου και της ούσίας της κατά τον λόγον,
πρότερα ή πάντα ή ενια. έπεί δέ ή τών ζώων ψυχή
u (τοΰτο γάρ ούσία τοΰ έμψύχου) ή κατά τόν λόγον ούσία καί
τό είδος καί τό τί ήν είναι τώ τοιώδε σώματι (έκαστον
γοΰν τό μέρος έάν όρίζηται καλώς, ούκ ανευ τοΰ έργου όριει-
ται, δ ούχ υπάρξει ανευ αίσθήσεως), ώστε τα ταύτης μέρη
πρότερα ή πάντα ή ενια τοΰ συνόλου ζώου, καί καθ’ £κα-
20 στον δή όμοίως, τό δε σώμα καί τά τούτου μόρια υστέρα
ταύτης της ούσίας, καί διαιρείται είς ταΰτα ώς είς υλην
ούχ ή ούσία άλλα τό σύνολον, — τοΰ μέν ούν συνόλου πρότερα
ταΰτ’ εστιν ώς, £στι δ’ ώς οΰ (ούδέ γάρ είναι δύναται χωρι-
ζόμενα· ού γάρ ό πάντως εχων δάκτυλος ζώου, άλλ’
25 όμώνυμος ό τεθνεώς)* ενια δέ άμα, δσα κύρια καί έν ώ
πρώτω ό λόγος καί ή ούσία, οΐον εί τοΰτο καρδία ή έγκέ-
φαλος· διαφέρει γάρ ούθέν πότερον τοιοϋτον. ό δ’ άνθρωπος
καί ό 'ίππος καί τά ούτως έπί τών καθ’ £καστα, καθόλου δέ,
ούκ εστιν ούσία άλλα σύνολόν τι έκ τουδί τοΰ λόγου καί τησδί
30 της ΰλης ώς καθόλου· καθ’ έκαστον δ’ έκ της έσχάτης ΰλης ό
Σωκράτης ήδη έστίν, καί έπί τών άλλων όμοίως. — μέρος μέν ούν
έστι καί τοΰ είδους (είδος δέ λέγω τό τί ήν εΐναι) καί τοΰ συνόλου
τοΰ έκ τοΰ είδους καί της ΰλης (καί της ΰλης) αύτης. άλλα
τοΰ λόγου μέρη τά τοΰείδους μόνον έστίν, ό δέ λόγος έστι τοΰ
1036* καθόλου· τό γάρ κύκλω εΐναι καί κύκλος καί ψυχη εΐναι
καί ψυχή ταύτό. τοΰδέ συνόλου ήδη, οΐον κύκλου τουδί
καί τών καθ’ Σκαστά τίνος ή αισθητού ή νοητού — λέγω δέ νοητούς
μέν οΐον τούς μαθηματικούς, αισθητούς δέ οΐον τούς χαλκούς
5 καί τούς ξυλίνους — τούτων δε ούκ εστιν όρισμός, άλλα μετά
METAFÍSICA, Z 10,1035b 15 -103ώ α5 331
11
Άπορεΐται δέ εικότως καί ποια τοΰ είδους μέρη καί
ποια οΰ, άλλα τοΰ συνειλημμένου. καίτοι τούτου μή δήλου
METAFÍSICA, Ί. 10/1 1. 1036α6 -7.7
δντος ούκ Κστιν όρίσασθαι έκαστον τοΰ γάρ καθόλου καί τοΰ
εϊδους Ó όρισμός· ποΐα ouv έστι τών μερών ώς υλη καί ποία
ίο οΰ, έάν μή ή φανερά, ούδέ ό λόγος Ιίσται φανερός ό τοΰ
πράγματος, δσα μέν ούν φαίνεται έπιγιγνόμενα έφ’ έτέ-
ρων τώ εΐδει, οΐον κύκλος έν χαλκώ καί λίθω καί ξύλω,
ταΰτα μέν δήλα εΐναι δοκεΐ δτι ούδέν της τοΰ κύκλου ούσίας
ό χαλκός ούδ’ ό λίθος δια τό χωρίζεσθαι αύτών δσα δέ
35 μή όραται χωριζόμενα, ούδέν μεν κωλύει όμοίως εχειν
1036b τούτοις, ώσπερ καν εί οί κύκλοι πάντες έωρώντο χαλκοί-
ούδέν γάρ αν ήττον ήν ό χαλκός ούδέν τοΰ εΐδους· χαλεπόν
δέ άφελεΐν τοΰτον τη διανοία. οΐον τό τοΰ άνθρώπου εΐδος
άεί έν σαρξί φαίνεται καί όστοΐς καί τοΐς τοιούτοις μέρεσιν
5 άρ’ ούν καί έστι ταΰτα μέρη τοΰ είδους καί τοΰ λόγου; ή ού',
άλλ’ υλη, άλλα διά τό μή καί έπ’ άλλων έπιγίγνεσθαι
άδυνατοΰμεν χωρίσαι; έπεί δέ τοΰτο δοκεΐ μέν ένδέχεσθαι
άδηλον δέ πότε, άποροΰσί τινες ήδη καί έπί τοΰ κύκλου καί
τοΰ τριγώνου ώς ού προσηκον γραμμαΐς όρίζεσθαι καί τώ
ίο συνεχεΐ, άλλα πάντα καί ταΰτα όμοίως λέγεσθαι ώσανεί
σάρκες καί όστα τοΰ άνθρώπου καί χαλκός καί λίθος τοΰ άν-
δριάντος· καί άνάγουσι πάντα είς τούς άριθμούς, καί γραμ
μής τόν λόγον τόν τών δύο εΐναί φασιν. καί τών τάς
Ιδέας λεγόντων οί μέν αύτογραμμήν τήν δυάδα, οί δέ τό
is εΐδος τής γραμμής, ενια μέν γάρ εΐναι τό αύτό τό εΐδος
καί οΰ τό εΐδος (οΐον δυάδα καί τό εΐδος δύαδος), έπί
γραμμής δέ ούκέτι. συμβαίνει δή ϊν τε πολλών εΐδος
εΐναι ών τό εΐδος φαίνεται ετερον (δπερ καί τοΐς Πυθα-
METAFÍSICA. Z 11 ,1036o 28-b 18 335
esta alma que possui este corpo, valerá também para o particu
lar aquilo que se disse do universal1’.
Se depois, além da matéria das substâncias desse tipo exis
te também alguma outralr’, e sc além dessas substâncias deve-se
buscar alguma outra substância como, por exemplo, os números
ou algo do gcncro, examinaremos adiante1'. Com efeito, é cm
vista disso que tentamos determinar as características das subs
tâncias sensíveis: dc fato, em certo sentido, a pesquisa sobre as
substâncias sensíveis pertence à física c à filosofia segunda; o
físico não deve limitar sua investigação ao aspecto material da 15
substância, mas deve estendê-la também à forma: antes, deve
investigar sobretudo cstals.
Examinaremos adiante o seguinte problema, que coneernc
à definição: como as partes entram na noção e por que a defini
ção é uma noção que constitui uma unidade1'. ( E evidente que
o objeto é uma unidade; mas por que o objeto é um, mesmo
tendo partes?).
Dissemos211o que é a essência c em que sentido ela é por si,
em geral, para todas as coisas21; e dissemos, também, por que cm
alguns casos a noção da essência contem as partes do definido,
enquanto noutros casos nâo contém; c, ainda, por que 11a noção
da substância não entram as partes materiais. Da substância
entendida como forma não existem partes materiais; mas existem 25
no sínolo; deste, em certo sentido, existe noção e, noutro, não
existe. Não existe enquanto ele é unido à matéria, porque a ma
téria é indeterminavel; ao invés, existe noção se o considerarmos
segundo a substância primeira: por exemplo, a noção do homem
é a dc sua alma. Λ substância é a forma imanente, cuja união
com a matéria constitui a substância-sínolo (pensemos, por exein- 30
pio, na concavidade: da união desta com o nariz deriva o nariz
achatado e o achatado); na substância entendida no sentido do
sínolo (como, por exemplo, no nariz achatado e cm Cálias) está
presente também a matéria23. Mostramos também que a csscncia
e a coisa individual, nalguns casos, coincidem, como nas substân- j 0371'
cias primeiras2’ (chamo substância primeira a que não é cons
tituída pela referencia dc uma coisa a outra que seja seu subs
trato material). Todas as coisas consideradas corno matéria ou
TíiN ΜΕΤΑ ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ Ζ
12
13
1038b Έπ εί δέ περί της ούσίας ή σκέψις έστί, πάλιν έπαν-
έλθωμεν. λέγεται δ ’ ώσπερ τό ύποκείμενον ούσία είναι καί
τό τί ήν είναι καί τό έκ τούτων, καί τό καθόλου, περί μέν
ούν τοΐν δυοΐν είρηται (καί γάρ περί τοΰ τί ήν εΐναι καί τοΰ
5 υποκειμένου, δτι διχώς ύπόκειται, ή τόδε τι ον, ώσπερ τό
ζώον τοΐς πάθεσιν, ή ώς ή ύ'λη τή έντελεχείςι), δοκεΐ δέ
καί τό καθόλου αίτιόν τισιν είναι μάλιστα, καί εΐναι άρχή
τό καθόλου' διό έπέλθωμεν καί περί τούτου. ?οικε γάρ άδύ-
METAFÍSICA. Z 1 Í/ 1 3 . 1038o 21 b9
seguinte: “ animal que tem pés, c|ue tem dois pés” , c caso se
divida também este com a divisão que lhe c própria, voltaremos
a dizer outra vez a mesma coisa: tantas vezes quantas forem as
diferenças11. 25
Portanto, sc existe uma diferença da diferença, sé) a diferen
ça última será a forma c a substância. (Sc, ao contrário, prosse-
gue-sc na divisão segundo as qualidades acidentais, por exemplo
se alguém divide os animais dotados dc pés em brancos c pretos,
haverá tantas diferenças quantas divisões). Fntâo, fica claro que
a definição c a noção constituída pelas diferenças, c, precisa
mente, quando sc divide corretamente, pela diferença última. F
isso ficaria claro sc sc transpusesse a sucessão dos termos da dc- 30
finição dc homem, dizendo que o homem c um animal bípede
que tem pés: uma vez que sc disse bípede, torna-se supérfluo
acrescentar que tem pés. (Na verdade, na substância não existe
uma ordem dos termos: como se poderia pensar que na substân
cia há um elemento anterior c um posterior?12).
Sobre as definições por divisão e suas características, baste 35
o que acabamos cie dizer.
14
Φανερόν Β’ έξ αύτών τούτων τό συμβαΐνον καί τοΐς 14
25 τάς ιδέας λέγουσιν ούσίας τε χωριστάς είναι καί αμα
τό είδος έκ τοϋ γένους ποιοΰσι καί τών διαφορών, εί γάρ
Ιστι τά εϊδη, καί τό ζώον έν τω άνθρώπω καί ϊππω, ήτοι
εν καί ταύτόν τώ άριθμώ έστίν ή Ετερον τώ μεν γάρ
λόγω δήλον δτι £ ν τόν γάρ αύτόν διέξεισι λόγον ό λέγων
jo έν έκατέρω. εί οΰν έστί τις άνθρωπος αύτός κα θ’ αύτόν τόδε
τι καί κεχωρισμένον, άνάγκη καί έξ ών, οΐον τό ζώον καί
τό δίπουν, τόδε τι σημαίνειν καί εΐναι χωριστά καί ούσίας·
ώστε καί τό ζώον. εί μέν οΰν τό αύτό καί εν τό έν τώ
ϊππω καί τώ άνθρώπω, ώσπερ σύ σαυτώ, πώς τό εν
1039b έν τοΐς οΰσι χωρίς εν εσται, καί διά τί ού καί χωρίς αύτοΰ
εσται τό ζώον τοΰτο; επειτα εί μέν μεθέξει τοΰ δίποδος καί
τοΰ πολύποδος, αδύνατόν τι συμβαίνει, τάναντία γάρ αμα
υπάρξει αύτώ ένί καί τωδέ τινι ό'ντι· εί δέ μή, τίς ό τρό-
5 πος οταν εΐπη τις τό ζώον εΐναι δίπουν ή πεζόν; άλλ’ ίσως
σύγκειται καί όίπτεται ή μέμικται· άλλα πάντα ατοπα.
ά λλ’ έτερον έν έκάστω· ούκοΰν απειρα ώς επος είπεΐν εσται
ών ή ούσία ζώον ού γάρ κατά συμβεβηκός έκ ζώου άν
θρωπος. ετι πολλά εσται αύτό τό ζώον ούσία τε γάρ τό
ίο έν έκάστω ζώον (ού γάρ κατ’ άλλο λέγεται· εί δέ μή, έξ
METAfISLCA.Z 13/14, 1039a23-b 12 351
1
TíiN ΜΕΤΛ ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ 2
15
Έ π εί δ’ ή ούσία έτέρα, τό τε σύνολον καί ò λόγος
(λέγω δ ’ δτι ή μεν οΰτως έστίν ούσία, συν τη υλη συνειλημ-
μένος ό λόγος, ή 6’ ό λόγος δλω ς), δσαι μεν οΰν οΰτω λέ
γονται, τούτων μεν εστι φθορά (καί γάρ γένεσις), τοΰ δέ
λόγου ούκ εστιν οΰτως ώστε φθείρεσθαι (ούδέ γάρ γένεσις, ού
γάρ γίγνεται τό οικία εΐναι άλλα τό τήδε τη οικία ), άλλ’
δνευ γενέσεως καί φθοράς είσί καί ούκ είσίν* δέδεικται γάρ
δτι ούδείς ταΰτα γεννά ούδέ ποιεί, διά τοΰτο δε καί τών
ούσιών τών αισθητών τών καθ’ εκαστα οΰτε ορισμός οΰτε άπό-
δειξις εστιν, δτι εχουσιν ΰλην ής ή φύσις τοιαύτη ώστ’ έν-
δεχεσθαι καί εΐναι καί μή- διό φθαρτά πάντα τά καθ’
εκαστα αύτών. ει οδν ή τ ’ άπόδειξις τών άναγκαίων καί ό
όρισμός επιστημονικόν, καί ούκ ένδέχεται, ώσπερ ούδ’ έπιστή
μην ότέ μέν έπιστήμην ότέ δ* άγνοιαν εΐναι, άλλά δόξα τό
M ETAFÍSICA, Z 14/15, 1039 b I I - 35
16
j Φανερόν δέ δτι καί τών δοκουσών εΐναι ούσιών αί πλεΐ-
σται δυνάμεις είσί, τά τε μόρια τών ζώων (ούθέν γάρ κε-
χωρισμένον αύτών έστίν όταν δέ χωρισθή, καί τότε δντα
ώς δλη πάντα) καί γ ή καί πΰρ καί άήρ· ούδέν γάρ αύτών
Εν έστιν, ά λλ’ οΐον σωρός, πριν ή πεφθή καί γένηταί τι
ίο έξ αύτών εν. μάλιστα δ’ δν τις τά τών έμψυχων ύπο-
λάβοι μόρια καί τά της ψυχής πάρεγγυς δμφω γίγνε
σθαι, οντα καί έντελεχεία καί δυνάμει, τώ άρχάς εχειν
METAFÍSICA, Ζ 15/1 ώ. ] ΟΛΟ □24-b 12 j 357
17
Τί δέ χρή λέγειν καί όποϊόν τι τήν ούσίαν, πάλιν
άλλην οΐον άρχήν ποιησάμενοι λέγωμεν· ίσως γάρ έκ τού
των ίσται δήλον καί περί έκείνης τής ούσίας ήτις έστι κεχω-
ρισμένη τών αισθητών ούσιών. έπεί ουν ή ούσία άρχή καί
ίο αιτία τις έστίν, έντεΰθεν μετιτέον. ζητείται δέ τό διά τί
άεί ούτως, διά τί άλλο άλλω τινί υπάρχει, τό γάρ ζη-
τεΐν διά τί ό μουσικός άνθρωπος μουσικός άνθρωπός έστιν,
ήτοι έστι τό είρημένον ζητεΐν, διά τί ό άνθρωπος μουσικός
έστιν, ή άλλο. τό μέν οδν διά τί αύτό έστιν αύτό, ούδέν έστι
is ζητεΐν (δεΐ γάρ τό δτι καί τό εΐναι ύπάρχειν δήλα δντα
— λέγω δ’ οΐον οτι ή σελήνη έκλείπει— , αύτό δέ δτι αύτό,
εις λόγος καί μία αίτία έπί πάντων, διά τί ό άνθρωπος
άνθρωπος ή ό μουσικός μουσικός, πλήν εί τις λέγοι οτι άδιαί
ρετον πρός αύτό έκαστον, τοΰτο δ’ ήν τό ένί είναι- άλλά τοΰτο
ίο κοινόν γε κατά πάντων καί σύντομον)· ζητήσειε δ ’ άν τις
διά τί άνθρωπός έστι ζώον τοιονδί. τοΰτο μέν τοίνυν
δήλον, δτι ού ζητεί διά τί δς έστιν άνθρωπος άνθρωπός έστιν
τί άρα κατά τίνος ζητεί διά τί υπάρχει (δτι δ’ υπάρχει,
δεΐ δήλον είναι- εί γάρ μή ούτως, ούδέν ζητεί), οΐον διά τί
25 βροντά; διά τί ψόφος γίγνεται έν τοΐς νέφεσιν; άλλο γάρ
οΰτω κατ’ άλλου έστι τό ζητούμενον. καί διά τί ταδί, οΐον
M ETAFÍSiCA, Ζ 16/17, 1041 ο 3 ■26 ' 361
1515151515Ι51Ξ15ΐ51515ΠΕ1Ξ151515ΙΞΙΞ151515151515ι151515151515Γ
1
2
Έπ εί δ ’ ή μέν ώς ύποκειμένη καί ώς ύ'λη ούσία όμο
ιο λογεΐται, αυτη δ’ έστίν ή δυνάμει, λοιπόν τήν ώς ένέργειαν
METAFÍSICA, Η 1/2, 1042 ο 2 3 -b 10
3
ΔεΤ δέ μή άγνοεΐν δτι ένίοτε λανθάνει πότερον ση-
50 μαίνει τό δνομα τήν σύνθετον ούσίαν ή τήν ένέργειαν καί
τήν μορφήν, οΐον ή οικία πότερον σημεΐον τοϋ κοινοΰ δτι
σκέπασμα έκ πλίνθων καί λίθων ώδί κειμένων, ή της ένερ-
γείας καί του είδους οτι σκέπασμα, καί γραμμή πότερον
δυάς έν μήκει ή [οτι] δυάς, καί. ζώον πότερον ψυχή έν
55 σώματι ή ψυχή" αΰτη γάρ ούσία καί ένέργεια σώματός
τίνος, είη 8’ αν καί έπ’ άμφοτέροις τό ζφον, ούχ ώς ένί
λόγω λεγόμενον ά λλ’ ώς πρός £ν. άλλά ταΰτα πρός μέν
τι άλλο διαφέρει, πρός δέ τήν ζήτησιν της ούσίας τής
1043b αισθητής ούδέν* τό γάρ τί ήν εΐναι τώ εΐδει καί τη ένερ-
γείςε υπάρχει, ψυχή μέν γάρ καί ψυχή εΐναι ταύτόν,
άνθρώπω δέ καί άνθρωπος ού ταύτόν, εί μή καί ή ψυχή
άνθρωπος λεχθήσεται* ουτω δέ τινί μέν τινί δ ’ ου. — ού φαί-
5 νεται δή ζητοΰσιν ή συλλαβή έκ τών στοιχείων ούσα καί
συνθέσεως, ούδ’ ή οικία πλίνθοι τε καί σύνθεσις. καί τοΰτο
όρθώς* ού γάρ έστιν ή σύνθεσις ούδ’ ή μΐξις έκ τούτων ών
έστί σύνθεσις ή μΐξις. όμοίως δέ ούδέ τών άλλων ούθέν,
οΐον εί ό ούδός θέσει, ούκ έκ τοΰ ούδοΰ ή θέσις άλλά μάλλον
ίο οΰτος έξ έκείνης. ούδέ δή ό άνθρωπός έστι τό ζώον καί δί-
METAFÍSICA, H 2/3 ,1 0 4 3 ci2 5 ~ b l0
4
ΐί Π ερί δέ της υλικής ούσίας δεΐ μή λανθάνειν δτι εί 4
καί έκ τοΰ αύτοΰ πάντα πρώτου ή τών αύτών ώς πρώτων
καί ή αύτή υλη ώς άρχή τοΐς γιγνομένοις, δμως £στι τις
οικεία έκάστου, οΐον φλέγματος [έστι πρώτη ΰλη] τά γλυκέα
METAf ÍSICA, Η 3/4, 1Oi3 b35 ·104 i a 13
5
Έπ εί δ’ ?νια ανευ γενέσεως καί φθοράς εστι καί ούκ
εστιν, οΐον αί στιγμαί, είπερ είσί, καί δλως τά είδη
(ού γάρ τό λευκόν γίγνεται άλλά τό ξύλον λευκόν, εί
εκ τίνος καί τί παν τό γιγνόμενον γίγνετα ι), ού πάντα
25 αν τάναντία γίγνοιτο έξ άλλήλων, άλλ’ έτέρως λευκός
άνθρωπος έκ μέλανος άνθρώπου καί λευκόν έκ μέλανος·
ούδέ παντός ΰλη εστιν άλλ’ δσων γένεσις εστι καί μεταβολή
είς άλληλα* δσα 8’ ανευ τοΰ μεταβάλλειν £στιν ή μή, ούκ
εστι τούτων υλη. — έ'χει δ ’ άπορίαν πώς πρός τάναντία ή
METAFÍSICA, Η 4/5, 1044b 7 -30 365
6
Περί δέ της άπορίας της είρημένης περί τε τούς όρι-
σμούς καί περί τούς άριθμούς, τί αίτιον τοΰ ?ν είναι; πάντων
γάρ δσα πλείω μέρη έχει καί μή £στιν οΐον σωρός τό παν
ίο άλλ’ έστι τι τό δλον παρά τά μόρια, έστι τι αίτιον, έπεί
καί έν τοΐς σώμασι τοΐς μέν άφή αιτία τοΰ Εν είναι τοΐς
δέ γλισχρότης ή τι πάθος Ετερον τοιοΰτον. ό δ ' όρισμός
λόγος έστίν είς ού συνδέσμω καθάπερ ή Ίλ ιά ς άλλά τώ
ένός είναι, τί ουν έστίν δ ποιεΐ εν τόν άνθρωπον, καί διά τί
15 εν άλλ’ ού πολλά, οΐον τό τε ζώον καί τό δίπουν, άλλως
τε δή καί εί έστιν, ώσπερ φασί τινες, αύτό τι ζώον καί
j METAFÍSICA, HV6.1044b31- 1045 a 16
4
Ε ί δέ έστι τό είρημένον τό δυνατόν ή άκολουθεΐ, φανερόν
δτι ούκ ένδέχεται άληθές είναι τό είπεΐν δτι δυνατόν μεν
5 τοδί, ούκ εσται δέ, ώστε τά άδύνατα είναι ταύτη διαφεύ-
γειν* λέγω δέ οΐον ει τις φαίη δυνατόν τήν διάμετρον
μετρηθήναι ού μέντοι μετρηθήσεσθαι — ό μή λογιζόμενος τό
άδύνατον είναι — δτι ούθέν κωλύει δυνατόν τι ον εΐναι ή γ ε
νέσθαι μή εΐναι μηδ’ εσεσθαι. άλλ* έκεΐνο άνάγκη έκ
ίο τών κειμένων, εί καί ύποθοίμεθα εΐναι ή γεγονέναι δ ούκ
εστι μέν δυνατόν δέ, δτι ούθέν ϋσται άδύνατον συμβήσεται
δε γε, τό γάρ μετρεΐσθαι άδύνατον. ού γάρ δή έστι
ταύτό τό ψεΰδος καί τό άδύνατον· τό γάρ σε έστάναι νΰν
ψευδός μέν, ούκ άδύνατον δέ. £μα δέ δήλον καί δτι, ει
15 τοΰ Α δντος άνάγκη τό Β εΐναι, καί δυνατοΰ δντος εΐναι τοΰ
Α καί τό Β άνάγκη εΐναι δυνατόν· eí γάρ μή άνάγκη
δυνατόν εΐναι, ούθέν κωλύει μή εΐναι δυνατόν είναι, εστω
δή τό Α δυνατόν, ούκοΰν δτε τό Α δυνατόν είη εΐναι, εί
τεθείη τό Α , ούθέν άδύνατον εΐναι συνέβαινεν τό δέ γε Β
20 άνάγκη είναι, ά λ λ ’ ήν άδύνατον. εστω δή άδύνατον. εί δή
άδύνατον [άνάγκη] εΐναι τό Β , άνάγκη καί τό Α είναι, άλλ’
ήν <5ρα τό πρώτον άδύνατον καί τό δεύτερον αρα. αν αρα ή
τό Α δυνατόν, καί τό Β εσται δυνατόν, εΐπερ ούτως εΐχον
ώστε τοΰ Α δντος άνάγκη εΐναι τό Β . έάν δή ούτως έχόν-
25 των τών Α Β μ ή ή δυνατόν τό Β οδτως, ούδέ τά Α Β Ιξει
ώς έτέθη· καί εί τοΰ Α δυνατοΰ δντος άνάγκη τό Β δυνα-
Μ Μ Λ Ι ÍSICA, © 3/4, 1047α 3 5 -b26 i
I
,i mio em ato, deveriam ser cm ato. Dc fato, entre as coisas que 1047"
tuo sao, algumas são em potência, mas não existem de fato,
|ir.!.imcntc porque não são em ato.
i [Mc, caso exista ou tenha existido algo que não existe em ato
r que, todavia, pode existir, isso não deve implicar nenhuma im
possibilidade; do contrário, ocorreria justamente isso, pois c im
possível afirmar a comcnsurabilidadc. Portanto, falso c impossí
vel não são a mesma coisa: que tu agora estejas de pé é falso,
111.1s não impossívclH.
E, ao mesmo tempo, é claro também que sc a existência dc
Λ implica necessariamente a existência de B, então, sendo possível 15
Λ, c ncccssário que seja possível também B: dc fato, sc não fosse
necessariamente possível, nada impediria que também fosse pos-
snri sua não-existcncia. Pois bem, suponhamos que Λ c possível.
Sendo possível a existência de Λ, não haveria nenhuma impossí-
1nlidade dc afirmarmos a existência dc Λ; então também B deve-
n.i necessariamente existir. Mas também tínhamos suposto que
H íosse impossível. Suponhamos então que seja impossível. Mas 20
\e 15 é impossível, é necessário que também Λ seja impossível.
M.is, afirmamos que o primeiro era possível, portanto, deve sê-lo
l.iuibcm o segundo. Portanto, quando A é possível, também B
i leve scr possível, desde que exista entre A c B uma relação tal que
a existência dc A comporte necessariamente a existência de B.
Knlictanto, estando A c B nessa relação, se B não fosse possível,
TiJN ΜΕΤΑ ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ ©
5
Ά π α σώ ν δέ τών δυνάμεων ούσών τών μέν συγγενών
οΐον τών αισθήσεων, τών δέ Εθει οΐον τής τοΰ αύλεΐν, τών
δέ μαθήσει οΐον τής τών τεχνών, τάς μέν άνάγκη προενερ-
γήσαντας εχειν, οσαι εθει καί λόγω , τάς δέ μή τοιαύ-
35 τας καί τάς έπί τοΰ πάσχειν ούκ άνάγκη. έπεί δέ τό δυ-
10481 νατόν τί δυνατόν καί ποτέ καί πώς καί οσα άλλα άνάγκη
προσεΐναι έν τώ διορισμώ, καί τά μέν κατά λόγον δύνα-
ται κινεΐν καί αΐ δυνάμεις αύτών μετά λόγου, τά δέ άλογα
καί αί δυνάμεις άλογοι, κάκείνας μέν άνάγκη έν έμψύχω
5 εΐναι ταύτας δέ έν άμφοιν, τάς μέν τοιαύτας δυνάμεις
άνάγκη, ό'ταν ώς δύνανται τό ποιητικόν καί τό παθητικόν
πλησιάζωσι, τό μέν ποιεΤν τό δέ πάσχειν, έκείνας δ’ ούκ
άνάγκη· αύται μέν γάρ πάσαι μία ένός ποιητική, έκεΐναι
δέ τών έναντίων, ώστε άμα ποιήσει τά έναντία* τοΰτο δέ
ίο άδύνατον. άνάγκη άρα έτερόν τι εΐναι τό κύριον λέγω
δέ τοΰτο δρεξιν ή προαίρεσιν. όποτέρου γάρ αν όρέγηται
κυρίως, τοΰτο ποιήσει δταν ώς δύναται ύπάρχη καί πλη-
σιάζη τώ παθητικω- ώστε τό δυνατόν κατά λόγον άπαν
M E T A FÍS IC A ,® 4/5, 10A7b27-ICM8ol3
6
Έπ εί δέ περί τής κατά κίνησιν λεγομένης δυνάμεως
είρηται, περί ένεργεΐας διορίσωμεν τί τέ έστιν ή ένέργεια
καί ποιόν τι. καί γάρ τό δυνατόν αμα δήλον εσται διαι-
ροΰσιν, δτι ού μόνον τοΰτο λέγομεν δυνατόν δ πέφυκε κινεΐν
άλλο ή κινεΐσθαι ύπ’ άλλου ή άπλώς ή τρόπον τινά, άλλα
μ καί έτέρως, διό ζητοϋντες καί περί τούτων διήλθομεν. εστι
δή ένέργεια τό ΰπάρχαν τό πράγμα μή οΰτως ώσπερ
λέγομεν δυνάμει· λέγομεν δέ δυνάμει οΐον έν τ<ο £ύλω
Έρμήν καί έν τη {ίλη τήν ήμίσειαν, δτι άφαιρεθείη άν,
καί έπιστήμονα καί τόν μή θεωροΰντα, αν δυνατός ή θεω-
55 ρήσαί' τό δέ ένεργεί^. δήλον δ ’ έπί τών καθ’ ίκαστα τη
έπαγωγη δ βουλόμεθα λέγειν, καί ού δει παντός δρον ζη-
M £ T A F ÍS iC A ,Q 5 /6 . 1048α U - 3 6
7
Π ότε δέ δυνάμει έστιν έκαστον καί πότε οΰ, διοριστεον
1049* ού γάρ όποτεοΰν. οΐον ή γη άρ* έστι δυνάμει δνθρωπος; ή ου,
άλλα μάλλον δταν ήδη γένηται σπέρμα, καί ούδέ τότε
ϊσως; ώσπερ οΰν ούδ’ υπό ιατρικής δπαν αν ύγιασθείη ούδ’
άπό τύχης, ά λλ’ έστι τι δ δυνατόν έστι, καί τοΰτ’ έστιν
5 ύγιαΤνον δυνάμει, δρος δέ τοΰ μέν άπό διανοίας έντελε-
χεία γιγνομένου έκ τοΰ δυνάμει δντος, δταν βουληθέντος γί-
γνηται μηθενός κωλύοντος τών έκτός, έκεΐ δ ’ έν τώ ύγια-
ζομένω, δταν μηθέν κωλύη τών έν αύτώ- όμοίως δέ δυ
νάμει καί οικία· εί μηθέν κωλύει τών έν τούτω καί τη
ίο ΰλη τοΰ γίγνεσθαι οικίαν, ούδ’ έσπν δ δει προσγενέσθαι ή
METAFÍSICA,Θ 6/7. J048b26-lCW9cjlO
vivido bem, c feliz quando já tenha sido feliz. Se não fosse assim,
seria preciso existir um termo final, como ocorrc quando alguém
cmagrcec: nos casos citados, ao contrário, não existe termo final:
ao mesmo tempo sc vivo c sc viveu. Dentre esses processos, os
primeiros serão chamados movimentos, enquanto os segundos
serão chamados atividades. De fato, todo movimento é imperfei
to: por exemplo, o processo de emagrecer, dc aprender, de cami 30
nhar, dc construir. Esses processos são movimentos e são clara
mente imperfeitos: não c possível que alguém eaminhe c já tenha
caminhado 110 mesmo momento, nem que, no mesmo momento,
construa c já tenha construído, advenha c já tenha aclvinclo, rece
ba movimento c já o tenha recebido, pois essas coisas são diferentes.
Ao contrário, alguém viu c vê ao mesmo tempo, c, também, pensa
e pensou. Chamamos, portanto, atividade esse último tipo de pro
cesso e movimento 0 outro*.
Dessas c dc semelhantes considerações deve ficar claro o 35
que é o ato c quais as suas propriedades.
8
Έ π εί δε τό πρότερον διώρισται ποσαχώς λέγεται,
5 φανερόν δτι πρότερον ένέργεια δυνάμεώς έστιν. λέγω δέ
δυνάμεως ού μόνον της ώρισμένης ή λέγεται άρχή μετα-
βλητική έν αλλω ή ή άλλο, άλλ’ δλως πάσης άρχής κινη
τικής ή στατικής, καί γάρ ή φύσις έν ταύτώ [γίγνεται*
έν ταύτώ γάρ] γένει τή δυνάμει* άρχή γάρ κινητική, άλλ’
ίο ούκ έν αλλω άλλ’ έν αύτω ή αύτό. —πάσης δή τής τοιαύ-
της προτέρα έστίν ή ένέργεια καί λόγω καί τη ούσίςτ χρόνω
δ’ £ση μέν ώς, έστι δέ ώς ού- τώ λόγω μέν ούν δτι προτέρα,
δήλον (τώ γάρ ένδέχεσθαι ένεργήσαι δυνατόν έστι τό πρώ-
τως δυνατόν, οιον λέγω οικοδομικόν τό δυνάμενον οίκοδο-
15 μειν, καί όρατικόν τό όραν, καί ορατόν τό δυνατόν όρα-
σθαι* ό δ’ αύτός λόγος καί έπί τών άλλων, ώστ’ άνάγκη
τόν λόγον προϋπάρχειν καί τήν γνώσιν τής γνώσεως)* τώ
δέ χρόνω πρότερον ώδε- τό τφ εΐδει τό αύτό ένεργοΰν πρότερον,
METAFÍSICA, Θ 7/8, 1049 α34-b 18
10
Έ π εί δέ τό δν λέγεται καί τό μή δν τό μέν κατά
>5 τά σχήματα τών κατηγοριών, τό δέ κατά δύναμιν ή ένέρ-
1051b γειαν τούτων ή τάναντία, τό δέ [κυριώτατα δν] άληθές ή
ψεΰδος, τοΰτο δ’ έπί τών πραγμάτων έστι τώ συγκεΐσθαι ή
! METAFÍSICA. 0 9/10, 1051α 13 b 2 427
1 I
2
Κατά δέ τήν ούσίαν καί τήν φύσιν ζητητέον ποτέρως
ίο ίχιι, καθάπερ έν τοΐς διαπορήμασιν έπήλθομεν τί τό Κν
έστι καί πώς δεΐ περί αύτοΰ λαβεΐν, πότερον ώς ούσίας τινός
οΰσης αύτοΰ τοΰ ένός, καθάπερ οΐ τε Πυθαγόρειοί φασι πρό
τερον καί Πλάτων ύστερον, ή μάλλον ύπόκειταί τις φύσις
καί [πώς] δεΐ γνωριμωτέρως λεχθήναι καί μάλλον ώσπερ οι
15 περί φυσεως- έκείνων γάρ ό μέν τις φιλίαν εΐναί φησι τό
Εν ό δ’ άέρα ό δέ τό άπειρον, εί δή μηδέν τών καθόλου
δυνατόν ούσίαν εΐναι, καθάπερ έν τοΐς περί ούσίας καί περί
τοΰ δντος είρηται λόγοις, ούδ’ αύτό τοΰτο ούσίαν ώς ίίν τι παρά
τά πολλά δυνατόν εΐναι (κοινόν γάρ) άλλ’ ή κατηγόρημα
20 μόνον, δήλον ώς ούδέ τό ϊν· τό γάρ δν καί τό Εν καθόλου
κατηγορεΐται μάλιστα πάντων, ώστε οΰτε τά γένη φύσεις
τινές καί ούσίαι χωρισταί τών άλλων είσίν, οΰτε τό Εν γένος
ένδέχεται εΐναι διά τάς αύτάς αίτίας δι’ άσπερ ούδέ τό δν
ούδέ τήν ούσίαν. ϊτι δ’ όμοίως έπί πάντων άναγκαΐον ?χειν*
METAFÍSICA, 11/2. 1053 b1 -2 4
coisas, e com isso pretende indicar o homem que sabe e o homem l05;'h'
que sente; c estes são medida de todas as coisas justamente porque
um tem a sensação e o outro a cicncia, que dizemos serem as
medidas dos objetos. Λ doutrina protagoriana parccc dizer algo
inusitado, no entanto, só aparentemente41.
Portanto, c evidente que a essência do um, sc a definimos
segundo o sentido prcciso da palavra, consiste em certa medida:
em primeiro lugar na medida da quantidade c, em segundo lugar, 5
na medida da qualidade. álgo será um quando for indivisível
segundo a quantidade c segundo a qualidade. Por isso o um c
indivisível seja absolutamente seja enquanto um.
3
2ο Άντίκειται δέ τό εν καί τά πολλά κατά πλείους τρό
πους, ών ενα τό εν καί τό πλήθος ώς άδιαίρετον καί διαιρε
τόν- τό μέν γάρ ή διηρημένον ή διαιρετόν πλήθός τι λέγε
ται, τό δέ άδιαίρετον ή μή διηρημένον ϊν. έπεί οΰν αί άντι-
θέσεις τετραχώς, καί τούτων κατά στέρησιν λέγεται θάτερον
25 [έναντία δν είη καί] ούτε ώς άντίφασις οδτε ώς τά πρός τι
λεγόμενα, (έναντία αν είη). λέγεται δέ έκ τοΰ έναντίου καί δη-
λοΰται τό £ν, έκ τοΰ διαιρέτου τό άδιαίρετον, διά τό μάλλον αι
σθητόν τό πλήθος εΐναι καί τό διαιρετόν ή τό άδιαίρετον, ώστε τώ
λόγω πρότερον τό πλήθος τοΰ άδιαιρέτου διά τήν αΐσθησιν. 2στι δέ
ίο τοΰ μέν ένός, ώσπερ καί έν τή διαιρέσει τών έναντίων διεγρά-
ψαμεν, τό ταύτό καί δμοιον καί Γσον, τοΰ δέ πλήθους τό
ετερον καί άνόμοιον καί άνισον. λεγομένου δέ τοΰ ταύ-
τοΰ πολλαχώς, £να μέν τρόπον κατ’ άριθμόν λέγομεν
ένίοτε αύτό, τό δ ’ έάν καί λόγω καί άριθμώ εν ή, οΐον
35 σύ σαυτώ καί τώ εΐδει καί τή υλη ε ν ετι δ’ έάν ό λόγος
10541 ό της πρώτης ούσίας εις ή, οΐον αί ίσαι γραμμαί εύθεϊαι αί
αύταί, καί τα ίσα καί ισογώνια τετράγωνα, καίτοι πλείω*
άλλ’ έν τούτοις ή ίσότης ένότης. δμοια δέ έάν μή
METAFÍSICA, I 2/3. 1054 g 15 -b3 | 447
Semelhantes são as coisas (1) se, mesmo não sendo idci il u ,r,
em sentido absoluto e mesmo não sendo sem diferença em mm
substância concreta, são idênticas pela forma: por exemplo mn
quadrado maior c semelhante a um menor, e semelhantes s:ni ,r.
linhas retas dc diferentes comprimentos: elas são semelhantes
mas não idênticas. (2) Outras coisas são semelhantes se, lendn
uma <afecção da> mesma espécie, suscetível dc diferença dt
grau, não apresentam essa diferença. (3) Outras eoisas ainda se
dizem semelhantes sc têm uma afecção que é idêntica pela <■ >
péeie — por exemplo a cor branca — , mas a têm cm grau mami
ou menor: c tais coisas são ditas semelhantes justamente poique
é a mesma a espécie dc sua afecção. (4) Outras coisas, enliin,
são semelhantes se têm mais características idênticas do que
características diferentes, quer sc trate de características e s s e n
ciais, quer sc trate dc características exteriores: por cxcmpln π
estanho c semelhante à prata enquanto é branco, e o ....... e
semelhante ao fogo enquanto é amarelo e vermelho· .
E evidente, portanto, que também o diferente e o desse
mclhantc têm múltiplos significados*. (1) Num primeiro .si;’ιn
ficado, o diferente é o oposto do idêntico: por isso qualquer t<n
sa, cm confronto com qualquer coisa, ou é idêntica ou c dili
rente. (2) Num segundo significado, diferente é o que nau lem
uma única matéria e uma única .forma: por isso tu és diteienU
do teu vizinho. (3) O terceiro significado é o do diferente im
âmbito das matemáticas. Por conseguinte, diferente ou idénl i<■<i
se diz.cm dc todas as coisas cm relação a todas as coisas, desde
que cada uma delas exista c seja uma; de fato, o diferente ii.m
é a negação do idêntico c, portanto, não sc predica da.s eoisas
que não são {destas, ao contrário, se predica o não-idênl u u).
mas de todas as que são, porque tudo o que existe e que c um.
naturalmente é um ou não-um relativamente a algo dileieule
Estes são, portanto, os sentidos nos quais se opõem o dilerenti e
o idêntico''.
A diferença c a diversidade não são a mesma coisa. (> que
é diferente e aquilo dc que é diferente não são necessariamente
diferentes por algo determinado, porque basta que cada ems.i
exista para que seja idêntica ou diferente. Ao contrário, o d i l e i e n
te é assim por algo determinado, dc modo que deve havei abo
450 ΤΩΝ ΜΕΤΑ ΤΑ ΟΥΧΙΚΛ I
4
Έπ εί δέ διαφέρειν ένδέχεται άλλήλων τά διαφέροντα
πλεΐον καί Ιλαττον, £στι τις καί μεγίστη διαφορά, καί ταυ-
5 την λέγω έναντίωσιν. δτι δ ’ ή μεγίστη έστι διαφορά, δήλον
έκ τής έπαγωγης. τά μέν γάρ γένει διαφέροντα ούκ εχει
όδόν είς άλληλα, ά λλ’ άπέχει πλέον καί άσύμβλητα*
τοΐς δ ’ εΐδει διαφέρουσιν αί γενέσεις έκ τών έναντίων είσίν
ώς έσχάτων, τό δέ τών έσχατων διάστημα μέγιστον, ώστε
ίο καί τό τών έναντίων. άλλά μήν τό γε μέγιστον έν έκάστω
γένει τέλειον, μέγιστόν τε γάρ ού μή εστιν υπερβολή, καί
τέλειον οδ μή εστιν εξω λαβεΐν τι δυνατόν* τέλος γάρ εχει
ή τελεία διαφορά (ώσπερ καί τάλλα τώ τέλος εχειν λέ
γεται τέλεια), τοΰ δέ τέλους ούθέν εξω· έσχατον γάρ έν παντί
15 καί περιέχει, διό ούδέν εξω τοΰ τέλους, ούδέ προσδεϊται ούδενός
τό τέλειον, οτι μέν οΰν ή έναντιότης έστί διαφορά τέλειος, έκ
j METAFÍSICA. 13/4, 1 054 b27. 1 055 a 16
5
jo Έπ εί δε εν ένί έναντίον, άπορήσειεν αν τις πώς
άντίκειται τό εν καί τά πολλά, και το ίσον τώ μεγάλω
καί τώ μικρω. εί γάρ το πότερον άεί έν άντιθέσει λέγομεν,
οΐον πότερον λευκόν ή μέλαν, καί πότερον λευκόν ή ού λευ
κόν (πότερον δέ άνθρωπος ή λευκόν ού λέγομεν, έάν μή έξ
35 ύποθέσεως καί ζητοΰντες οΐον πότερον ήλθε Κλ έω ν ή Σω κρά
τη ς — ά λλ’ ούκ άνάγκη έν ούδενί γένει τοΰτο- άλλά καί τοΰτο
έκεΐθεν έλήλυθεν* τά γάρ αντικείμενα μόνα ούκ ένδέχεται
άμα ύπάρχειν, ω καί ένταΰθα χρήται έν τώ πότερος ήλ-
1056· θεν- εί γάρ άμα ένεδέχετο, γελοΐον τό έρώτημα· εί δέ, καί
ούτως όμοίως έμπίπτει είς άντίθεσιν, είς τό εν ή πολλά,
οΐον πότερον άμφότεροι ήλθον ή άτερος) · — εί δή έν τοΐς άντι-
κειμένοις άεί τοΰ ποτέρου ή ζήτησις, λέγεται δέ πότερον μεΐ-
5 ζον ή 2λαττον ή ίσον, τίς έστιν ή άντίθεσις πρός ταΰτα τοΰ
ίσου; οΰτε γάρ θατέρω μόνω έναντίον οΰτ’ άμφοΐν· τί γάρ
μάλλον τω μείζονι ή τώ έλάττονι; ετι τώ άνίσω έναντίον
τό ίσον, ώστε πλείοσιν εσται ή ένί. εί δέ τό άνισον ση
μαίνει τό αύτό άμα άμφοΐν, είη μέν άν άντικείμενον άμ-
ιο φοΐν (καί ή άπορία βοηθεΐ τοΐς φάσκουσι τό άνισον δυάδα
είναι), άλλά συμβαίνει εν δυοΐν έναντίον δπερ άδύνατον.
I METAFÍSICA, I 4 /5 ,1 0 ÍÍ b27M05óal 1
6
Όμοίως δε καί περί τοΰ ένός και τών πολλών άπορή-
σειεν αν τις. εί γάρ τά πολλά τώ ένί άπλώς άντίκειται,
5 συμβαίνει ενια άδύνατα. τό γάρ εν όλίγον ή όλίγα εσται*
τά γάρ πολλά καί τοΐς όλίγοις άντίκειται. ετι τά δύο
πολλά, είπερ τό διπλάσιον πολλαπλάσιον λέγεται δέ κατά
τά δύο- ώστε τό εν όλίγον* πρός τί γάρ πολλά τά δύο
εί μή πρός εν τε καί τό όλίγον; ούθέν γάρ έστιν ελαττον.
ίο ετι εί ώς έν μήκει τό μακρόν καί βραχύ, οΰτως έν πλήθει
τό πολύ καί όλίγον, καί δ αν ή πολύ καί πολλά, καί
τά πολλά πολύ (εί μή τι αρα διαφέρει έν συνεχεΐ εύορί-
στω), τό όλίγον πλήθος τι εσται. ώστε τό εν πλήθός τι,
εΐπερ καί όλίγον* τοΰτο δ’ άνάγκη, εί τά δύο πολλά, άλλ’
15 Γσως τά πολλά λέγεται μέν πως καί [τό] πολύ, άλλ’ ώς
διαφέρον, οίον ΰδωρ πολύ, πολλά δ ’ οΰ. άλλ’ οσα διαιρετά,
έν τούτοις λέγεται, £να μέν τρόπον έάν ή πλήθος εχον υπερο
χήν ή άπλώς ή πρός τι (καί τό όλίγον ώσαύτως πλήθος
εχον ελλειψιν), τό δέ ώς άριθμός, δ καί άντίκειται τώ ένί
2ο μόνον, οΰτως γάρ λέγομεν εν ή πολλά, ώσπερ εΓ τις είποι
METAFÍSICA, lí/ ó , )05ía35-b20 j
7
Έπ εί δέ τών έναντίων ένδέχεται εΐναί τι μεταξύ καί
ένίων εστιν, άνάγκη έκ τών έναντίων εΐναι τά μεταξύ, πάντα
20 γάρ τά μεταξύ έν τώ αύτώ γένει έστί καί ών έστί μεταξύ,
μεταξύ μέν γάρ ταΰτα λέγομεν είς δσα μεταβάλλειν
άνάγκη πρότερον τό μεταβάλλον (οΐον άπό της ύπάτης έπί
τήν νήτην εί μεταβαίνοι τφ όλιγίστω, ήξει πρότερον είς τούς
μεταξύ φθόγγους, καί έν χρώμασιν εί [ήξει] έκ τοΰ λευκοΰ
25 είς τό μέλαν, πρότερον ήξει είς τό φοινικοΰν καί φαιόν ή είς
τό μέλαν· όμοίως 5έ καί έπί τών άλλων)· μεταβάλλειν δ ’
έξ άλλου γένους είς άλλο γένος ούκ Εστιν άλλ* ή κατά συμ-
βεβηκός, οίον έκ χρώματος είς σχήμα, άνάγκη αρα τά
μεταξύ καί αύτοΐς καί ών μεταξύ είσιν έν τω αύτώ γένει
30 είναι, άλλά μήν πάντα γε τά μεταξύ έστιν άντικειμένων
τινώ ν έκ τούτων γάρ μόνων καθ’ αύτά εστι μεταβάλλειν
(διό άδύνατον εΐναι μεταξύ μή άντικειμένων· είη γάρ άν
μεταβολή καί μή έξ άντικειμένων). τών δ’ άντικειμένων
άντιφάσεώς μέν ούκ Ιστι μεταξύ (τοΰτο γάρ έστιν άντίφασις,
35 άντίθεσις ής ότωοΰν θάτερον μόριον πάρεστιν, ούκ έχούσης ούθέν
μεταξύ), τών δέ λοιπών τά μέν πρός τι τά δέ στέρησις τά
δέ έναντία έστίν. τών δέ πρός τι δσα μή έναντία, ούκ εχει
METAFÍSICA, I 6/7, 1057 αΐ 3 -37
εΐδει· καίτοι καθ’ αύτό τοΰ ζώου αΰτη ή διαφορά καί ούχ ώς
λευκότης ή μελανία ά λλ’ ή ζώου καί τό θήλυ καί τό <£ρ-
ρεν υπάρχει, εστι 8’ ή άπορία αϋτη σχεδόν ή αύτή καί διά
>5 τί ή μέν ποιεί τώ εΐδει ετερα έναντίωσις ή δ ’ οΰ, οίον τό
πεζόν καί τό πτερωτόν, λευκότης δε καί μελανία οΰ. ή δτι
τά μεν οικεία πάθη τοΰ γένους τά δ ’ ήττον; καί έπειδή έστι
1058b τό μέν λόγος τό δ ’ ΰλη, δσαι μέν έν τώ λόγω είσίν έναν-
τιότητες εΐδει ποιοΰσι διαφοράν, δσαι δ ’ έν τω συνειλημμένω
τή ΰλη ού ποιοΰσιν. διό άνθρώπου λευκότης ού ποιεί ούδέ με
λανία, ούδέ τοΰ λευκοΰ άνθρώπου εστι διαφορά κατ’ είδος πρός
5 μέλανα άνθρωπον, ούδ’ δν δνομα εν τεθή. ώς ΰλη γάρ ό
άνθρωπος, ού ποιεί δέ διαφοράν ή ΰλη- ούδ’ άνθρώπου γάρ
εΐδη είσίν οί άνθρωποι διά τοΰτο, καίτοι ϊτεραι αί σάρκες καί
τα όστα έξ ών δδε καί δδε· άλλά τό σύνολον Ι'τερον μέν, εΐδει
δ ’ ούχ ετερον, δτι έν τώ λόγω ούκ εστιν έναντίωσις. τοΰτο δ ’
ίο έστι τό έσχατον ατομον· ό δέ Καλλίας έστίν ό λόγος μετά
της ΰλης· καί ό λευκός δή άνθρωπος, δτι Καλλίας λευκός·
κατά συμβεβηκός ούν ό δνθρωπος. ούδέ χαλκοΰς δή κύκλος
καί ξύλινος· ούδέ τρίγωνον χαλκοΰν καί κύκλος ξύλινος,
ού διά τήν ΰλην εΐδει διαφέρουσιν άλλ’ οτι έν τώ λόγω
15 ενεστιν έναντίωσις. πότερον δ ’ ή ΰλη ού ποιεί Ετερα τώ εΐδει,
ούσά πως έτέρα, ή ϋστιν ώς ποιεί; διά τί γάρ όδί ό ίππος
τουδί (τοΰ) άνθρώπου Ετερος τώ εΐδει; καίτοι συν τή ΰλη
METAFÍSICA, I 9. 1058 α 32-b 19
10
Ε π ε ιδ ή δέ τά έναντία Ετερα τώ εΐδει, τό δέ φθαρτόν
καί τό άφθαρτον έναντία (στέρησις γάρ άδυναμία διωρι-
σμένη), άνάγκη ϊτερον εΐναι τώ γένει τό φθαρτόν καί τό
άφθαρτον. νΰν μέν οΰν έπ’ αύτών είρήκαμεν τών καθόλου
30 όνομάτων, ώστε δόξειεν &ν ούκ άναγκαΐον εΐναι ότιοΰν ίφθαρ-
τον καί φθαρτόν Ετερα είναι τ φ εΐδει, ώσπερ ούδέ λευκόν
καί μέλαν (τό γάρ αύτό ένδέχεται εΐναι, καί £μα, έάν ή
τών καθόλου, ώσπερ ό άνθρωπος εΐη αν καί λευκός καί μέ
λας, καί τών καθ’ έκαστον εΐη γάρ αν, μή αμα, ό αύτός
λευκός καί μέλας· καίτοι έναντίον τό λευκόν τφ μέλανι)·
άλλά τών έναντίων τά μέν κατά συμβεβηκός υπάρχει
ένίοις, οΐον καί τά νΰν είρημένα καί άλλα πολλά, τά δέ
10591 άδύνατον, ών έστι καί τό φθαρτόν καί τό ίφ θα ρτον ούδέν
γάρ έστι φθαρτόν κατά συμβεβηκός· τό μέν γάρ συμβεβη
κός ένδέχεται μή ύπάρχειν, τό δέ φθαρτόν τών έξ άνάγκης
ύπαρχόντων έστίν οΐς ύπάρχει* ή Ισται τό αύτό καί Εν φθαρ-
5 τόν καί άφθαρτον, εί ένδέχεται μή ύπάρχειν αύτώ τό
METAFÍSICA. 19/10, 1053 b20- 1059o5
MEisisÍmsisisisigLsisisisisisisisisisisisisigisisrisisisisisisig
1
[Segunda aporia]
Ademais, o estudo dos princípios da demonstração compe
te a uma única ciência-1ou a mais de uma? De fato, sc compete
a uma única cicncia, por que caberá a uma delas mais do que a
qualquer outra? K se, ao contrário, o estudo dos princípios com-
pctc a mais de uma cicncia, quais serão elas’?
['Terceira aporia]
Além disso, a sapiência é cicncia de todas as substâncias ou
não? De fato, sc cia não é ciência dc todas as substâncias, fica
difícil determinar de que substâncias cia é ciência. Sc, ao con
trário, ela é única para todas as substâncias, então a dificuldade
está cm compreender como a mesma cicncia pode ter por obje
to diversas substâncias'’.
Λ 82 ΤΩΝ ΜΕΤΑ ΤΑ Φ ΥΣΙΚΑ Κ
\Quarta aporiaJ
Mas não sc deve ercr que esta cicneia, objeto dc nossa pes
quisa, sc ocupe das causas das quais falamos nos livros da Físicas.
Com efeito, ela não se ocupa da causa final, porque a causa final 35
coincide com o bem, c o bem só sc encontra 110 âmbito das ações
c das coisas cm movimento; ademais, a causa final serve dc pri
meiro motor — dc fato, esta c a natureza do fim — c o primeiro
motor não sc pode encontrar no âmbito das coisas imóveis''.
IQuinfci aporia\
Por outro lado, se não é verdade o que eles dizem, que coisas
deveremos pôr como objeto dc investigação do matemático?
Certamente não as coisas sensíveis deste mundo: de fato, nenhu
ma dessas eoisas possui os requisitos exigidos pelas ciências ma
temáticas. Mas a ciência da qual nos ocupamos não sc refere nem
aos Entes matemáticos, porque nenhum deles é ente separado; e
nem às substâncias sensíveis, porque estas sáo corruptíveis12.
[Sexfc/ aporia \
Poder-sc-ia ainda pôr o problema se devemos entender a ciên
cia da qual nos ocupamos como cicncia dos princípios que alguns
filósofoslf‘ denominam elementos, ou seja, dos elementos que
todos consideram como imanentes aos compostos1'. Entretanto,
parecc que a cicncia que buscamos deva ser cicncia dos universais:
de fato, a definição e a ciência rcfcrcm-sc sempre aos universais c
não aos particulares1": portanto, a ciência que buscamos deverá
ser ciência dos gêneros supremos1^.
[Sétim a aporia]
Esses gêneros, então, deverão scr o Ser c o Um porque sobre
tudo o scr c o um parcecm incluir todas as realidades e parecem
ser princípios por excelência, enquanto são primeiros por nature
za. De fato, se o Scr e o Um fossem destruídos, ao mesmo tempo
seriam destruídas todas as outras realidades, porque tudo o que
c, c scr c c um. Mas, caso sc admitisse que eles são gcncros, seria
d8ó ΤΩ Ν ΜΕΤΑ ΤΑ Φ ΥΣΙΚ Α Κ
2
"Ε τ ι πότερον δεΐ τιθέναι τι παρά τά καθ’ εκαστα ή οΰ,
άλλά τούτων ή ζητουμένη έπιστήμη; άλλά ταΰτα άπειρα-
s τά γε μήν παρά τά καθ’ ϊκαστα γένη ή εΐδη έστίν, άλλ’
ούδετέρου τούτων ή ζητουμένη νΰν έπιστήμη. διότι γάρ άδύ
νατον τοΰτο, είρηται. καί γάρ δλως άπορίαν εχει πότερον
δεΐ τινά ύπολαβεΐν ούσίαν είναι χωριστήν παρά τάς αίσθητάς
ούσίας καί τάς δεΰρο, ή ου, άλλά ταΰτ’ είναι τά δντα καί
to περί ταΰτα τήν σοφίαν ύπάρχειν. ζητεΐν μέν γάρ έοίκαμεν
άλλην τινά, καί τό προκείμενον τοΰτ’ έστιν ήμΐν, λέγω δέ
τό Εδεΐν εΐ τι χωριστόν καθ’ αύτό καί μηδενί τών αισθητών
ύπαρχον, ετι δ’ εί παρά τάς αίσθητάς ούσίας εστι τις έτέρα
ούσία, παρά ποίας τών αισθητών δεΐ τιθέναι ταύτην είναι;
METAFÍSICA, K 1/2, 1059 bG3-1060 o 1Δ
[O itava aporia]
[D écim a aporia]
οδν έπί τίνων εστι χαί έπί τίνων οΰ, χαλεπόν άφορίσαι- έπ’
ένίων γάρ δήλον ούκ δν χωριστόν τό είδος, οΐον οικίας, ϊτι
πότερον αί άρχαί εΐδει ή άριθμώ αί αύταί; εί γάρ άριθμφ
jo ϊν, πάντ’ εσται ταύτά.
3
Έ π εί δ ’ έστίν ή τοΰ φιλοσόφου έπιστήμη τοΰ δντος ή δν
καθόλου καί ού κατά μέρος, τό δ’ δν πολλαχώς καί ού
καθ’ Ενα λέγεται τρόπον’ εί μέν οΰν όμωνύμως κατά δέ
κοινόν μηδέν, ούκ εστιν ύπό μίαν έπιστήμην (ού γάρ εν γένος
35 τών τοιούτων), εί δέ κατά τι κοινόν, εΐη αν ύπό μίαν έπιστή
μην. εοικε δή τόν είρημένον λέγεσθαι τρόπον καθάπερ τό
τε Ιατρικόν καί υγιεινόν καί γάρ τούτων έκάτερον πολλά-
1061* χώς λέγομεν. λέγεται δέ τούτον τόν τρόπον έκαστον τω τό
μέν πρός τήν ιατρικήν έπιστήμην άνάγεσθαί πως τό δέ πρός
ύγίειαν τό δ' άλλως, πρός ταύτό δ’ έκαστον, ιατρικός γάρ
λόγος καί μαχαίριον λέγεται τώ τό μέν άπό της ιατρικής
5 έπιστήμης είναι τό δέ ταύτη χρήσιμον, όμοίως δέ καί
υγιεινόν τό μέν γάρ δτι σημαντικόν ύγιείας τό δ’ δτι ποιη
τικόν. ό δ’ αύτός τρόπος καί έπί τών λοιπών, τόν αύτόν
δή τρόπον καί τό δν άπαν λέγεται· τώ γάρ τοΰ δντος ή δν
METAFÍSICA. A l, 98) oB -b5 493
|N ona aporia]
Além disso, os princípios são idênticos cspceificanicnte ou
numcricamcntc2’? D c fato, se os princípios constituíssem uma 30
unidade numérica, todas as eoisas se identificariam2'*.
Λ
A9& ΤΩΝ ΜΕΤΑ ΊΑ ΦΥΣΙΚΑ Κ
γους, άλλ’ δμως μίαν πάντων καί τήν αυτήν τίθεμεν έπι
στήμην τήν γεωμετρικήν), τόν αυτόν δή τρόπον 2χει καί περί
τό δν. τά γάρ τούτω συμβεβηκότα καθ’ δσον έστίν δν, καί
j τάς έναντιώσεις αύτοΰ ή δν, ούκ άλλης έπιστήμης ή φιλοσο
φίας θεωρήσαι. τή φυσική μέν γάρ ούχ ή δντα, μάλλον
8’ ή κινήσεως μετέχει, τήν θεωρίαν τις άπονείμειεν α ν ή
γε μήν διαλεκτική καί ή σοφιστική τών συμβεβηκότων μέν
εϊσι τοΐς ούσιν, ούχ ή δ’ δντα ούδέ περί τό δν αύτό καθ’ δσον
ίο δν έστιν· ώστε λείπεται τόν φιλοσόφον, καθ’ δσον δντ’ έστίν,
είναι περί τά λεχθέντα θεωρητικόν, έπεί δέ τό τε δν δπαν
καθ’ ϊν τι καί κοινόν λέγεται πολλαχώς λεγόμενον, καί
τάναντία τόν αύτόν τρόπον (είς τάς πρώτας γάρ έναντιώσεις
καί διαφοράς τοΰ δντος άνάγεται), τά δέ τοιαΰτα δυνατόν
is ύπό μίαν έπιστήμην είναι, διαλύοιτ’ &ν ή κατ’ άρχάς άπο
ρία λεχθεΐσα, λέγω δ’ έν ή διηπορείτο πώς εσται πολλών
καί διαφόρων δντων τώ γένει μία τις έπιστήμη.
4
— έπεί δέ και
ό μαθηματικός χρηται τοΐς κοινοΐς ιδίως, καί τάς τούτων
άρχάς αν είη θεωρήσαι τής πρώτης φιλοσοφίας, δτι γάρ
20 άπό τών Γσων ίσων άφαιρεθέντων ΐσα τά λειπόμενα, κοινόν
μέν έστιν έπί πάντων τών ποσών, ή μαθηματική δ’ άπο-
λαβοΰσα περί τι μέρος της οικείας υλης ποιείται τήν θεωρίαν,
οίον περί γραμμάς ή γωνίας ή άριθμούς ή τών λοιπών τι
ποσών, ούχ ή δ ’ δντα άλλ’ ή συνεχές αύτών Εκαστον έφ’
25 εν ή δύο ή τρία· ή δέ φιλοσοφία περί τών έν μέρει μέν, ή
METAFÍSICA. K 3/4, 1061 b 2 - 75
6
Παραπλήσιον δέ τοΐς είρημένοις έστι καί τό λεχθέν ύπό
του Πρωταγόρου- καί γάρ έκεΐνος εφη πάντων εΐναι χρη
μάτων μέτρον άνθρωπον, ούδέν ετερον λέγων ή τό δοκοΰν έκάστω
15 τοΰτο καί εΐναι παγίως· τούτου 8έ γιγνομένου τό αύτό συμ
βαίνει καί είναι καί μή είναι, καί κακόν καί άγαθόν είναι,
καί τάλλα τά κατά τάς άντικειμένας λεγόμενα φάσεις,
διά τό πολλάκις τοισδί μέν φαίνεσθαι τόδε είναι καλόν
τοισδί δέ τουναντίον, μέτρον 8’ εΐναι τό φαινόμενον έκάστω.
2ο λύοιτο 8’ αν αίίτη ή άπορία θεωρήσασι πόθεν έλήλυθεν ή άρχή
της ύπολήψεως ταύτης· έοικε γάρ ένίοις μέν έκ της τών
φυσιολόγων δόξης γεγενησθαι, τοΐς δ’ έκ τοΰ μή ταύτά περί
τών αύτών απαντας γιγνώσκειν άλλά τοΐσδε μέν ή8ύ τόδε
φαίνεσθαι τοΐσδε δέ τουναντίον, τό γάρ μηδέν έκ μή ό'ντος
25 γίγνεσθαι, παν 8’ έξ οντος, σχεδόν απάντων έστι κοινόν δόγ
μα τών περί φύσεως- έπεί ούν ού(δέν) λευκόν γίγνεται (έκ)
λευκοΰ τελέως ό'ντος καί ούδαμη μή λευκοΰ [νΰν δέ γεγενημένον
μή λευκόν], γίγνοιτ’ αν έκ μή δντος λευκοΰ τό γιγνόμενον [μή]
λευκόν ωστε έκ μή ό'ντος γίγνοιτ’ άν κατ’ έκείνους, εί μή
ίο ύπήρχε λευκόν τό αύτό καί μή λευκόν, ού χαλεπόν δέ
διαλύειν τήν άπορίαν ταύτην· είρηται γάρ έν τοΐς φυσικοΐς
πώς έκ τοΰ μή ό'ντος γίγνεται τά γιγνόμενα καί πώς έξ
οντος. τό γε μήν όμοίως προσέχειν ταΐς δόξαις καί ταΐς
φαντασίαις τών πρός αυτούς διαμφισβητούντων ευηθες· δή-
METAFISiCA, K 5/6. 1 0 ά ! 'Ó7-3A
>5 λον γάρ δτι τούς έτέρους αύτών άνάγκη διεψεΰσθαι. φανερόν
δέ τοΰτ’ έκ τών γιγνομένων κατά τήν αισθησιν ούδέποτε γάρ
1063* τό αύτό φαίνεται τοΐς μέν γλυκύ τοΐς δέ τούναντίον, μή
διεφθαρμένων καί λελωβημένων τών έτέρων τό αισθητήριον
καί κριτήριον τών λεχθέντων χυμών, τούτου δ’ δντος τοιούτου
τούς έτέρους μέν ύποληπτέον μέτρον είναι τούς δ* άλλους ούχ
5 ύποληπτέον. όμοίως δέ τοΰτο λέγω καί έπί άγαθοΰ καί κακοΰ,
καί καλοΰ καί αισχρού, καί τών άλλων τών τοιούτων. ούδέν
γάρ διαφέρει τοΰτ’ άξιοΰν ή τά φαινόμενα τοΐς ύπό τήν οφιν
ύποβάλλουσι τόν δάκτυλον καί ποιοΰσιν έκ τοΰ ένός φαίνεσθαι
δύο, δύο δεΐν είναι διά τό φαίνεσθαι τοσαΰτα, καί πάλιν εν
ίο τοΐς γάρ μή κινοΰσι τήν οψιν εν φαίνεται τό εν. δλως δέ
άτοπον έκ τοΰ φαίνεσθαι τά δεΰρο μεταβάλλοντα καί μηδέ
ποτε διαμένοντα έν τοΐς αύτοΐς, έκ τούτου περί τής άλη
θείας τήν κρίσιν ποιεΐσθαι· δεΐ γάρ έκ τών άεί κατά ταύτά
έχόντων καί μηδεμίαν μεταβολήν ποιουμένων τάληθές θη-
15 ρεύειν, τοιαΰτα δ ’ έστί τά κατά τόν κόσμον ταΰτα γάρ
ούχ ότέ μέν τοιαδί πάλιν δ’ άλλοΐα φαίνεται, ταύτά δ’
άεί καί μεταβολής ούδεμιάς κοινωνοϋντα. ετι δ’ εί κίνησις
έστι, καί κινούμενον τι, κινείται δέ παν ε'κ τίνος καί εις τι-
δεΐ αρα τό κινούμενον είναι έν έκείνω έξ ου κινήσεται καί ούκ
20 εΐναι έν αύτώ, καί είς τοδί κινεΐσθαι καί γίγνεσθαι έν τούτω,
τό δέ κατά τήν άντίφασιν μή συναληθεύεσθαι κατ’ αύτούς.
καί εί κατά τό ποσόν συνεχώς τά δεΰρο [5εΐ καί κινείται,
καί τις τοΰτο θείη καίπερ ούκ άληθές δν, διά τί κατά τό ποιόν
MEIAFISICA.K6, 1062 b 3.5-ICÓ3 o23 ÍO Í
sas disputas, pois é claro que uma delas está errada. E isso 35
fica evidente pelos dados que podemos extrair das sensa
ções: dc fato. o mesmo objeto não parece nunca, para al- 1063
guns, doce e, para outros, o contrário, a menos que te
nham uma lesão ou um defeito no órgão que sente e dis
tingue os sabores em questão. K se c assim, uns devem ser
consideradas medida de todas as coisas c outros não. E o
mesmo vale para o bem c para o mal, para o belo e para o 5
feio c para todas as eoisas desse gcncro. Crer que sejam
verdadeiras as opiniões opostas significa crer que sejam ver
dadeiras as eoisas como aparecem aos que apertam o olho
com o dedo. fazendo que o objeto que sc olha pareça duplo,
i.sto c, significa ercr que os objetos sejam verdadeiramente
dois, porque assim aparecem, c que, ao mesmo tempo, o
objeto seja uni, porque aos que não apertam o olho o que 10
c um aparccc como um'1.
(3) Em geral, c absurdo querer julgar a verdade partindo do
fato dc que as eoisas deste mundo são sujeitas à mudança
e não permanecem nunca nas mesmas condições: dc fato,
é preciso buscar a verdade partindo dos seres que se encon
tram .sempre nas mesmas condições c que não são passíveis
dc mudança, tais como, por exemplo, os corpos celestes.
Estes, com efeito, não parecem à.s vezes com determinadas 15
características c outras vezes com outras, mas são sempre
idênticos e nâo suscetíveis de alguma mudança ,
(4) Ademais, sc existe movimento, tambem existe algo que
c movido. Ora, tudo o que se move parte dc algo c tende
para algo. Impõe-se, portanto, que o que c movido antes
sc encontre naquilo a partir do qual será movido, c\ poste
riormente, não .sc encontre mais nele e sc mova na direção 20
de outro c venha a encontrar-se neste. Portanto, as afirma
ções contraditórias sobre a.s coisas cm movimento não
poderão scr verdadeiras ao mesmo tempo, como preten
dem aqueles pensadores1'.
(5) E mesmo que sc admitisse1', embora não seja verdade, que
as coisas deste mundo, relativamente à quantidade, mu
dem e sc movam continuamente, por que razão não pode
riam permanecer idcnticas relativamente à qualidade?111
T íjN META ΤΛ Φ ΥΣΙΚΑ K
7
Πάσα δ’ έπιστήμη ζητεί τινάς άρχάς καί αιτίας περί
έκαστον τών ύφ’ αυτήν έπιστητών, οΐον ιατρική καί γυμναστική
METAFÍSICA. K 4/7, 1043 b 13-37 509
Ora, dado que existe uma ciência do ser enquanto scr c en
quanto separado4, é preciso examinar se ela deve scr considerada
como idêntica à física, ou como diversa. Mas a física esl Lida as coisas
que tem em si mesmas o princípio do movimento; a matemática c
a ciência tcorética que estuda os cutes não sujeitos ao devir, mas
não separados. Kxiste, portanto, outra ciência diferente seja da física
seja da matemática, que estuda o ser enquanto separado c imóvel,
dado que verdadeiramente exista uma substância desse tipo, ou
seja, uma .substância separada c imóvel, como tentaremos demons
trar’. E se entre os seres existe uma realidade dcsscgêncro, ela deve
rá ser o divino e tambem o Princípio primeiro e supremo1 '',
E claro, portanto, que existem três gêneros dc ciências teore-
tiens: física, matemática c teologia. Ora, entre todos os gêneros
de ciências o gcncro das ciências tcorcticas é o mais excelente, e
entre as ciências tcorcticas a última ilustrada é a mais excelente,
porque tem por objeto aquele ser que vale mais do que todos, e
toda ciência c qualificada como superior ou inferior com Ixisc
cm seu objeto .
Podcr-se-ia levantar o seguinte problema: se a cicncia do ser
enquanto ser deve ser considerada universal ou não. Ora, cada
uma das ciências matemáticas trata de um gênero único e deter
minado, mas tambem exisle uma matemática geral que c comum
a todos os gêneros. Portanto, se as substâncias físicas fossem as
realidades primeiras, a física seria, conseqüentemente, a primei
ra das ciências; sc, ao contrário, existe outra realidade, ou seja,
uma substância separada e imóvel, deve haver necessariamen
te uma ciência diferente da física e anterior à física, e deve scr
também universal, por força dessa aiitcrioridadc\
f e liz e s o u in f e liz e s os q u e n e la h a b it a r ã o ) , e a s s im t a m b é m a 20
a rte d c te c e r, a a rte d c fa z e r s a p a to s c a a rte d e c o z in h a r : c a d a
u m a d e ss a s c iê n c ia s sc o c u p a s o m e n t e d o o b je t o d e in v e s t ig a ç ã o
q u e lh e c p r ó p r io c q u e c o n s t it u i s e u f im e s p e c íf ic o . E n e n h u m a
d a s c iê n c ia s r e c o n h e c id a s p o r to d o s c o m o ta is tra ta d e q u e s tõ e s
c o m o as s e g u in t e s : " s c u m m ú s ic o p o d e ser t a m b é m g r a m á t ic o ”;
o u “se a lg u c m q u e s e ja m ú s ic o , p e lo fa to d c sc t o r n a r t a m b é m
g r a m á t ic o , d e v a p e r m a n e c e r m ú s ic o e g r a m á t ic o , m e s m o n ã o
t e n d o s id o p r e c e d e n t e m e n t e , d a d o q u e a q u ilo q u e é s e m ter 25
s id o d e v e s e m p re te r a d v in d o ao ser, d e m o d o q u e c ie d e v e ria
te r-s e t o r n a d o m ú s ic o e g r a m á t ic o ao m e s m o t e m p o ” . S ó a s o f is
t ic a tra ta d e ssa s q u e s tõ e s , p o is só ela s c o c u p a d o a c id e n t e . P o r
is so P la t ã o n ã o e s ta v a e rra d o q u a n d o a f ir m o u q u e a s o f is t ic a se
o c u p a d o n â o -s e r ·.
E p a ra os q u e b u s c a m c o m p r e e n d e r a c s s c n c ia d o a c id e n t e 30
f ic a c la r o q u e n ã o c p o s s ív e l e x is t ir u m a c ic n c ia d o a c id c n t c . D c
to d o s o s seres d iz e m o s o u q u e e x is t e m s e m p re c n e c e s s a r ia m e n
te ( e n t e n d e n d o p o r .n e c e s s id a d e n ã o a q u e d e e o rre da v io lê n c ia ,
m as a que enco ntram o s n o s p r o c e d im e n t o s d e m o n s t r a t iv o s ) , o u
q u e e x is t e m na m a io r ia cias v e z e s , o u q u e n ã o e x is t e m n e m n a
m a io r ia d a s v e z e s n e m n e c e s s a r ia m e n t e , m a s c a s u a lm e n t e . P o r 35
n e m n a s e g u n d a c la s s e d c s e r e s ’.
E e v id e n t e , a d e m a is , q u e d o ser p o r a c id e n t e n ã o e x is t e m
c a u s a s e p r in c íp io s da m e s m a n a t u re z a cias c a u s a s e d o s p r in c í
p io s cio s c r e m s i: sc e x is t is s e , to d o s os se re s e x is t ir ia m n e c e s s a
r ia m e n t e . D c fa to , se d e t e r m in a d o sei e x is te q u a n d o e x is te o u
tro , e s c e s s e o u t r o e x is te q u a n d o e x is t e a q u e le o u t r o , e sc e ste
ú lt im o n ã o e x is t e c a s u a lm e n t e m a s n e c e s s a r ia m e n t e , e n t ã o d e
v e rá e x is t ir n e c e s s a r ia m e n t e t a m b é m o sc r d o q u a l c ie era c a u s a , 10
TUN ΜΕΤΑ ΤΑ ΦΥ2ΙΚΑ Κ
c a s s im p o r c lia n t c , a te a q u e le q u e é c o n s id e r a d o o ú lt im o c a u s a
d o , e ju e , a o c o n t r á r io , d e v ia s e r p o r a c id e n t e . C o n s e q ü e n t e m e n
te, t u d o d e v e rá e x is t ir n e c e s s a r ia m e n t e , e se rá e lim in a d o c o m
p le t a m e n t e d o m u n d o q u a lq u e r fa to c a s u a l e a p o s s ib ilid a d e de
q u e a lg o a d v e n h a o u n ã o a d v e n h a . F. te re m o s as m e s m a s c o n s e
q ü ê n c ia s c a s o s u p o n h a m o s q u e a c a u s a s e ja n ã o a lg o já e x is t e n t e , 15
m a s a lg o e m v ia s d c v ir a scr: n e s s e c a s o , t u d o v ir á a s e r n e c e s s a
r ia m e n t e . D e fa to , o e c lip s e d e a m a n h ã o c o rre rá se o c o r r e r d e te r
m in a d o fa to , e e s te , p o r s u a v e z , sc o c o rre r o u t ro , e e ste , p o s te rio r
m e n t e , se o u t ro a in d a o c o rre r: e, d e sse m o d o . s u b t r a in d o p ro g re s
s iv a m e n t e t e m p o d a q u e le p e r ío d o d e t e m p o d e t e r m in a d o q u e
v a i d c h o je a a m a n h ã , c h c g a r -s c -á , e m c e r t o m o m e n t o , a u m
fa to e x is t e n t e . P o r c o n s e q ü ê n c ia , d a d o q u e e s te fa to e x is t e . Io d a
a s é rie d c fa to s a e le p o s t e rio r e s o c o rre rá n e c e s s a r ia m e n t e e, 20
p o r t a n t o , In d o o c o rre rá n c c c s s a ria m c n te ·* .
O s e r e n t e n d id o n o s e n t id o d e v e r d a d e ir o e n ã o 110 s e n t i
d o d e a c id e n t e c o n s is t e n u m a c o n e x ã o d o p e n s a m e n t o c é u m a
a fe c ç ã o d o p e n s a m e n t o : p o r is s o n ã o se b u s c a m o s p r in c íp io s
d o se r e n t e n d id o n esse s e n t id o , m a s só d o se r q u e e x is te fo ra do
p e n s a m e n t o e s e p a r a d o d e le . A o c o n t r á r io , o s e r e n t e n d id o n o
o u t r o s e n t id o , o u s e ja , n o d e a c id e n t e , n ã o é n e c e s s á r io , m a s
in d e t e r m in a d o : d e s s e t ip o d e se r as c a u s a s s ã o d e s o r d e n a d a s 25
e in d e f i n i d a s ’ .
O f im e x is t e n a s e o is a s q u e se r e a liz a m p o r n a t u r e z a o u p o r
o b ra d o p e n s a m e n t o . O a c a s o o c o rre '1 q u a n d o a lg u m a d e ss a s
c o is a s o c o r re a c id e n t a lm e n t e . D c fa to , c o m o o ser c o u p o r a c i
d e n t e o u ser p o r s i, a s s im t a m b é m a c a u s a . O a c a s o é u n ia c a u s a
a c id e n t a l 110 â m b it o d a s e o is a s q u e o c o r r e m e m v is ta cie u m f im
c d e lib e r a d a m e n t e . P o r is s o o a c a s o o c o rre n a s m e s m a s c o is a s í(>
q u e sã o o b je t o s d o p e n s a m e n t o , p o is a d e lib e r a ç ã o n ã o o c o rre
s e m o p e n s a m e n t o . M a s as e a u s a s d a s q u a is o s a c o n t e c im e n t o s
c a s u a is p o d e m d e r iv a r são in d e t e r m in a d a s c , p o r is so , o a c a s o
e s c a p a d o r a c io c ín io h u m a n o e é c a u s a a c id e n t a l, o u s e ja , e m
s e n t id o a b s o lu t o , n ã o c c a u s a d c n a d a . O a c a s o c , a d e m a is , p r o 35
p íc io o u a d v e rs o , d c a c o rd o c o m o s e fe it o s p r o p íc io s o u a d v e rs o s .
S o r te e d e s v e n tu ra se d iz e m c m re la ç ã o a o a c a s o , q u a n d o o e fe it o
fo r c m la rg a e s c a la . F. d a d o q u e n a d a d o q u e c a c id e n t a l é a n t e r io r 1065'
a o q u e é p o r s i, a s s im n e n h u m a c a u s a a c id e n t a l é a n t e r io r a u m a
T.UN ΜΕΤΑ ΤΑ Φ ΥΣΙΚΑ K
9
5 "Εσ τι δέ τό μέν ένεργεία μόνον τό δέ δυνάμει τό δέ
δυνάμει καί ένεργεία, τό μέν δν τό δέ ποσόν τό δέ τών
λοιπών, ούκ έστι δέ τις κίνησιςπαρά τα πράγματα· μεταβάλ
λει γάρ άεί κατά τάς τοΰ ό'ντος κατηγορίας, κοινόν δ ’ έπί
τούτων ούδέν έστιν δ ούδ’ έν μι£ κατηγορί?. 'έκαστον δέ διχώς
ίο ύπάρχει πασιν (οΐον τό τόδε —τό μέν γάρ μορφή αύτοΰ τό
δέ στέρησις — καί κατά τό ποιόν τό μέν λευκόν τό δέ μέλαν,
καί κατά τό ποσόν τό μέν τέλειον τό δέ άτελές, καί κατά
φοράν τό μέν άνω τό δέ κάτω, ή κοΰφον και βαρύ)· ώστε
κινήσεως καί μεταβολής τοσαΰτ’ είδη δσα τοΰ δντος. διηρη-
15 μένου δέ καθ’ έκαστον γένος τοΰ μέν δυνάμει τοΰ δ* έντελεχεία,
τήν τοΰ δυνάμει ή τοιοΰτόν έστιν ένέργειαν λέγω κίνησιν. δτι
δ ’ άληθή λέγομεν, ένθένδε δήλον· δταν γάρ τό οίκοδομητόν,
ή τοιοΰτον αύτό λέγομεν εΐναι, ένεργεία ή, οίκοδομεΐται, καί
έστι τοΰτο οίκοδόμησις- όμοίως μάθησις, ίάτρευσις, βάδισις,
20 &λσις, γήρανσις, αδρυνσις. συμβαίνει δέ κινεΐσθαι δταν ή
έντελέχεια ή αύτή, καί οΰτε πρότερον ουθ’ ύ'στερον. ή δή
τοΰ δυνάμει δντος, δταν έντελεχεία δν ένεργη, ούχ ή αύτό
άλλ’ ή κινητόν, κίνησις έστιν. λέγω δέ τό ή ώδε. έστι
γάρ ό χαλκός δυνάμει άνδριάς· άλλ’ δμως ούχ ή τοΰ
25 χαλκοΰ εντελέχεια, ή χαλκός, κίνησίς έστιν. ού γάρ ταύτόν
χαλκώ εΐναι καί δυνάμει τινί, έπεί εί ταύτόν ήν άπλώς
κατά τόν λόγον, ήν άν ή του χαλκοΰ έντελέχεια κίνησίς τις.
ούκ εστι δέ ταύτό (δήλον δ’ έπί τών έναντίων· τό μέν γάρ
METAFÍSICA, K 8/9. 1065 b 3 -28
10
(c) Sc o infinito existe por acidente, então não pode ser elemen
to dos scrcs enquanto infinito, do mesmo modo cm que o invisível
não c elemento cia linguagem, embora a voz seja invisível12.
(d) I'] c evidente que o infinito não pocle existir cm ato,
porque <se existisse em ato>, qualquer parte dele deveria ser
também infinita. (D c fato, o infinito c a essência do infinito se
riam a mesma coisa, na hipótese que ele fosse substância c não
acidente). Portanto, o infinito ou deveria scr indivisível ou, se
divisív el, deveria ser divisível cm partes, elas mesmas infinitas.
Mas c impossível que a mesma coisa seja muitos infinitos; con
tudo, assim como uma parte do ar é ar, assim também uma parte
do infinito deveria sei infinito, se o infinito fosse substância c
princípio. Então o infinito será sem partes e indivisível. Mas c
impossível que o infinito em ato seja assim, porque ele clcvc scr
necessariamente uma quantidade. Portanto, o infinito existe co
mo acidente. Mas sc é assim, já dissemos que ele não pocle scr
princípio: será, ao contrário, prineípio aquilo cie que é acidcntc,
por exemplo, o ar ou o par1'.
(3) Mas a investigação conduzida ate aqui é dc caráter geral.
Do que se segue fica evidente que o infinito também
não se encontra nas coisas sensíveis14.
(a) Sc o corpo por definição é o que é delimitado por super
fícies, não poderá liavcr um corpo infinito nem sensível nem
inteligível1’.
(b) E também não poderá haver um número separado e infi
nito: cie fato, o número e tudo que tem número são mensuráveis1'’.
(c) K sc consideramos as coisas em sua realidade natural 1 ,
fica evidente que não pode liavcr um corpo infinito a partir das
seguintes considerações. Ele não poderá scr (a ) nem um corpo
composto, (β) nem um corpo simples, (a ) O infinito não pode
rá scr um corpo composto se os elementos dos quais é composto
são limitados cm número. — De fato, os contrários devem sc
igualar, c não pode ser infinito só um deles, porque sc a potcncia
do outro elemento for minimamente inferior, o finito será des
truído pelo infinito — . Por outro lado, c impossível que cacla
um dos elementos seja infinito: dc fato, o corpo é extenso em
todas as dimensões, o infinito c aquilo que é extenso sem limi-
526 TI1N ΜΕΤΑ ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ K
11
O que muda muda (a) cm certo sentido, por acidente: por 1i>67L·
exemplo o músico que caminha^ (b) noutro sentido, muda por
que algo nele muda, c é isso que se considera propriamente m u
dança; por exemplo, todas as coisas que são sujeitas a mudança
dc suas partes (diz-se, por exemplo, que o corpo é curado porque
o olho é curado)’; (c) e existe, depois, algo que por si é direta- 5
mente movido, e é 0 móvel por si4.
A mesma distinção vale para o movente. O movente move (a)
nalguns casos por acidente1; (b) noutros segundo uma de suas
partcsr'; (c) noutros casos por si'.
530 T íiN M ETA ΤΑ OY IiK A K
12
Ε ί ουν αί κατηγορίαι διήρηνται ούσία, ποιότητι, τόπω,
τω ποιεΐν ή πάσχειν, τω πρός τι, τω ποσώ, άνάγκη τρεις
ιο εΐναι κινήσεις, ποιου ποσοΰ τόπου* κατ’ ούσίαν δ’ ου, διά τό
μηθεν είναι ούσία έναντίον, ούδε τοΰ πρός τι (εστι γάρ θατέρου
μεταβάλλοντος μή άληθεύεσθαι θάτερον μηδέν μεταβάλλον,
ώστε κατά συμβεβηκός ή κίνησις αύτών), ούδέ ποιοΰντος
καί πάσχοντος, ή κινοΰντος καί κινουμένου, δτι ούκ εστι
is κινήσεως κίνησις ούδέ γενέσεως γένεσις, ούδ’ ολως μετα
βολής μεταβολή, διχώς γάρ ένδέχεται κινήσεως εΐναι κί-
νησιν, ή ώς ύποκειμένου (οΐον ό άνθρωπος κινείται δτι έκ
λευκοΰ είς μέλαν μεταβάλλει, ώστε οίίτω καί ή κίνησις ή
θερμαίνεται ή ψύχεται ή τόπον άλλάττει ή αΰξεται* τοΰτο
20 δέ άδύνατον* ού γάρ τών υποκειμένων τι ή μεταβολή), ή
METAFÍSICA, K 11/12, 10ó7b3í- I0 *8 c2 0 533
ται· ουτε γάρ εύθύς γιγνόμενον ουθ’ ύστερον είναι γάρ δει
ίο τό φθειρόμενον. ετι δεί υλην ύπεΐναι τώ γιγνομένω καί
μεταβάλλοντι. τις ούν εσται ώσπερ τό άλλοιωτόν σώμα ή
ψυχή — οίίτω τί τό γιγνόμενον κίνησις ή γένεσις; καί ετι τί
είς δ κινούνται; δει γάρ εΐναι τήν τοΰδε έκ τοΰδε είς τόδε
κίνησιν ή γένεσιν. πώς οδν; ού γάρ £σται μάθησις τής
15 μαθήσεως, ώστ’ ούδέ γένεσις γενέσεως. έπεί δ’ οΰτ’ ούσίας οΐίτε
τοΰ πρός τι ούτε τοΰ ποιεΐν καί πάσχειν, λείπεται κατά τό
ποιόν καί ποσόν καί τόπον κίνησιν είναι (τούτων γάρ έκά
στω έναντίωσις εστιν), λέγω δέ το ποιόν ού τό έν τή ούσί^
(καί γάρ ή διαφορά ποιόν) άλλα τό παθητικόν, καθ’ δ
20 λέγεται πάσχειν ή άπαθες εΐναι. τό δέ άκίνητον τό τε
δλως άδύνατον κινηθήναι καί τό μόλις έν χρόνω πολλώ ή
βραδέως άρχόμενον, καί τό πεφυκός μέν κινεΐσθαι καί
δυνάμενον (μή κινούμενον) δε οτε πέφυκε καί ού καί ώς· δ
καλώ ήρεμειν τών άκινήτων μόνον· έναντίον γάρ ήρεμία
25 κινήσει, ώστε στέρησις αν είη του δεκτικού.
"Αμα κατά τόπον δσα έν ένί τόπω πρώτω, καί χωρίς
δσα έν αλλω· απτεσθαι δέ ών τά άκρα αμα* μεταξύ δ’
είς δ πέφυκε πρότερον άφικνεΐσθαι τό μεταβάλλον ή είς
δ έσχατον μεταβάλλει κατά φύσιν τό συνεχώς μετά-
METAFÍ5ICA, K 1 2 . !0 6 8 b 9 - 2 9 537
C o n t r á r io s e g u n d o o lu g a r c a q u ilo q u e sc e n c o n t r a n a m a io r
d is t â n c ia c m lin h a re ta .
C o n s e c u t i v o 1'' c o q u e v e m d e p o is d c ιιπ ι t e r m o in ic ia l o u
p e la p o s iç ã o o u p e la f o rm a o u d c a lg u m o u t r o m o d o , se m q u e
e n tre e s te c o t e r m o a o q u a l s e g u e e x is ta o u t r o t e r m o d o m e s m o
g ê n e ro : p o r is so a lin h a c c o n s e c u t iv a à lin h a , a u n id a d e à u n id a
d e , a c a sa à c a s a . N a d a im p e d e , p o r e m , q u e e n t re e le s e x is t a a lg o
d c o u t r o g ê n e ro . D e fa to . o q u e c c o n s e c u t iv o s e m p re se se g u e
a a lg u m a e o is a c c a lg o p o s t e rio r : p o r e x e m p lo , o u m n ã o é c o n s e
c u t iv o a o d o is , n e m o p r im e ir o q u a r t o d c lu a c c o n s e c u t iv o ao
s e g u n d o q u a r t o d c lu a .
C o n t íg u o c a q u ilo q u e , a lé m d e sc r c o n s e c u t iv o , está c m c o n
tato . ( D a d o c]lie to d a m u d a n ç a o c o rre e n tre o p o s to s c estes são
o u c o n t r á r io s o u c o n t r a d it ó r io s , c d a d o q u e o s c o n t r a d it ó r io s n ã o
a d m it e m t e rm o in t e r m e d iá r io , c e v id e n t e q u e o in t e r m e d iá r io só
e x is te e n t re os c o n t r á r io s ) .
C o n t ín u o é c c rto t ip o d e c o n t ig ü id a d c . K f a la -s c d c c o n t ín u o
q u a n d o o s t e rm o s c o m os q u a is as c o is a s se t o c a m c sc m a n t e m
u n id a s t o r n a m -s c u m ú n ic o t e rm o : p o r t a n t o , c e v id e n t e q u e o
c o n t ín u o o c o rre n a s c o is a s q u e p o r v ia d e c o n t a t o p o d e m p r o d u z ir
u m a u n id a d e n a t u r a l.
K é e v id e n t e q u e a n o ç ã o d e c o n s e c u ç ã o é a p r im e ir a d e n t re
essas n o ç õ e s. D e fato , a c o n s e c u ç ã o n ã o im p lic a c o n t a t o ; e n q u a n
to o q u e e stá e m c o n t a t o im p lic a a c o n s e c u ç ã o . A d e m a is , se e x is
te c o n t in u id a d e , e x is te c o n t a t o ; m a s sc só e x is t e c o n t a t o , a in d a
n ã o e x is t e c o n t in u id a d e . N a s c o is a s c m q u e n ã o e x is t e c o n t a t o ,
t a m p o u c o e x is te u n iã o n a t u r a l. Mor c o n s e g u in t e , o p o n t o e a u n i
d a d e n ã o são a m e s m a c o is a : d c fa to . e n q u a n t o os p o n t o s s c to
c a m , as u n id a d e s n ã o se t o c a m , m a s são c o n s e c u tiv as; e n f im , en tre
os p o n t o s e x is t e u m in t e r m e d iá r io , e n tre as u n id a d e s n ã o e x is te
in t e r m e d iá r io .
LIVRO
Λ
( DÉCI MO- ÍÉCUNDO)
1
c ie s b u s c a v a m p r in c íp io s , e le m e n t o s e c a u s a s d a s u b s t â n c ia . O s
p e n sa d o re s c o n t e m p o r â n e o s a f ir m a m s o b re tu d o o s u n iv e r s a is c o
m o s u b s t â n c ia s ; c o m e fe it o , são u n iv e r s a is o s g ê n e ro s q u e e le s
a f ir m a m c o m o p r in c íp io s c s u b s t â n c ia s , c o m b a se e m su a in v e s t i
g a ç ã o d c c a r á t e r p u r a m e n t e r a c io n a l. A o c o n t r á r io , os p e n s a d o
res a n t ig o s a f ir m a v a m c o m o s u b s t â n c ia s as re a lid a d e s p a r t ic u la
res, c o m o , p o r e x e m p lo , o fo g o c a te rra , e n ã o o u n iv e r s a l, is to
c , o c o rp o .
Kxistcm três substâncias <de diferentes gêneros>s. 30
L im a é a s u b s t â n c ia s e n s ív e l, q u e sc d is t in g u e c m (a) e l c r u a '
c (b ) c o r r u p t ív e l (c e sta é a s u b s t â n c ia q u e to d o s a d m it e m ; p o r
e x e m p lo as p la n t a s c os a n im a is 111; d e sta c n c c c s s á r io c o m p r e e n d e r
q u a is sã o os e le m e n t o s c o n s t it u t iv o s , q u e r c ie s se r e d u z a m a u m
só, q u e r s e ja m m u it o s ) , (c) A o u t r a s u b s t â n c ia c im ó v e l; c a lg u n s
5AA TíaN ΜΕΤΑ ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ Λ
2
Ή Β’ αισθητή ούσία μεταβλητή, εί δ’ ή μεταβολή
έκ τών άντικειμένων ή τών μεταξύ, άντικειμένων δέ μή
πάντων (ού λευκόν γάρ ή φωνή) άλλ’ έκ τοΰ έναντίου,
άνάγκη ύπεΤναί τι τό μεταβάλλον είς τήν έναντίωσιν· ού
γάρ τά έναντία μεταβάλλει. £τι τό μέν υπομένει, τό δ’
έναντίον ούχ υπομένει· εστιν αρα τι τρίτον παρά τά έναν
τία, ή υλη. εί δή αί μεταβολαί τέτταρες, ή κατά τό τί
ίο ή κατά τό ποιον ή πόσον ή που, καί γένεσις μέν ή άπλή
και φθορά ή κατά (τό) τόδε, αΰξησις δέ καί φθίσις ή κατά
τό ποσόν, άλλοίωσις δέ ή κατά τό πάθος, φορά δέ ή
κατά τόπον, είς έναντιώσεις άν εΐεν τάς καθ’ έκαστον αί
μεταβολαί. άνάγκη δή μεταβάλλειν τήν υλην δυναμένην
is άμφω- έπεί δέ διττόν τό ον, μεταβάλλει παν έκ τοΰ δυ
νάμει οντος είς τό ένεργεί^ δν (οιον έκ λευκοΰ δυνάμει είς
τό ένεργεία λευκόν, όμοίως δέ καί έπ’ αύξήσεως και φθί-
σεως), ώστε ού μόνον κατά συμβεβηκός ένδέχεται γίγνεσθαι
έκ μή ό'ντος, άλλα καί έξ δντος γίγνεται πάντα, δυνά-
20 μει μέντοι δντος, έκ μή δντος δέ ένεργεί^. καί τοΰτ’ εστι
τό Άναξαγόρου εν· βέλτιον γάρ ή “ όμοϋ πάντα” — καί Έ μ -
πεδοκλέους τό μίγμα καί Άναξιμάνδρου, καί ώς Δημό-
j METAFÍSICA, Λ 1/2, IC ó 9 a 3 d 'b 2 0 j Sd5
l u n á t i c o s 1’ a u m a ú n ic a n a t u r e z a , o u t ro s a in d a só a d m it e m os
11,ι ί tes m a te m á t i e o s 1+.
A s d u a s p r im e ir a s e s p é c ie s d c s u b s t â n c ia s c o n s t it u e m o
o b je t o d a f ís ic a , p o rq u e s ã o s u je it a s a m o v im e n t o 1’ ; a t e r c e ir a , lO M ’
ao in v é s , c o b je t o d c o u t r a c ic n e ia , d a d o q u e n ã o e x is t e n e n h u m
p r in c íp io c o m u m a ela e às o u t ra s d u a s lfl.
A s u b s t â n c ia s e n s ív e l é s u je it a à m u d a n ç a . O r a , se a m u d a n ç a
o c o rre e n t re os o p o s to s , o u e n t re os e s ta d o s in t e r m e d iá r io s a
e s t c s : — n ã o e n tre to d o s os o p o sto s c m g e ra l (p o is t a m b e m a v o z
c u m n ã o -b r a n c o ) , m a s só e n tre c o n t r á r io s ’ — , c n e c e s s á r io q u e 5
e x is t a u m s u b s t r a t o q u e m u d e d e u m c o n t r á r io a o o u t r o , p o rq u e
os c o n t r á r io s n ã o m u d a m 4.
Ademais, no processo de mudança há algo que permanece,
enquanto o contrário não permanccc; portanto, há um terceiro
termo além dos dois contrários: a matéria’,
O r a , sc as m u d a n ç a s são d e q u a t r o t ip o s : (a) s e g u n d o a e s s ê n
c ia , (b) s e g u n d o a q u a lid a d e , (e) s e g u n d o a q u a n t id a d e , (d) s e g u n - ιο
do o lu g a r — g e ra çã o , c m p r im e ir o lu gar, e c o rru p ç ã o são m u d a n ç a s
s e g u n d o a s u b s t â n c ia , a u m e n t o c d im in u iç ã o s e g u n d o a q u a n t id a
d e , a lte ra ç ã o s e g u n d o a q u a lid a d e , tra n s la ç â o s e g u n d o o lu g a r — ,
as m u d a n ç a s d e v e rã o o c o rre r e n tre os c o n trá rio s n o â m b it o d c c ad a
u m a d e ssa s c a te g o ria s '’. P o rta n to , c n e c e s s á rio q u e m u d e a m a t é ria ,
q u e é c m p o t c n c ia n o s d o is c o n t r á r io s .
E d a d o q u e e x is t e m d o is m o d o s d c s e r', t u d o o q u e m u d a , 15
m u d a p a s s a n d o d o s c r c m p o t ê n c ia ao s c r c m a to : p o r e x e m p lo ,
d o b r a n c o e m p o t c n c ia a o b r a n c o e m a to ; e o m e s m o v a le p a ra
o a c r é s c im o e a d im in u iç ã o . P o rt a n to , n ã o só p o d e m o s d iz e r, c m
c c r t o s e n t id o , q u e t u d o d e r iv a d o n ã o -s c r , m a s t a m b é m que· t u d o
d e r iv a d o se r: e v id e n t e m e n t e , d o s c r c m p o t c n c ia e d o n ã o -s e r
c m a h V \ ( E ju s t a m e n t e isso s ig n if ic a o “u m ” d e A n a x á g o ra s ; c o m 20
e fe it o , c m v e z d c d iz e r “ to d a s as c o is a s ju n t a s ” — c e m lu g a r d a
“m is t u r a ” d c E m p é d o c le s e d e A n a x im a n d r o e, t a m b e m , d o q u e
546 | Τ Η Ν Μ Ε Τ Λ Τ Λ Φ ΥΣΙΚΑ Λ
d iz D c m ô c r it o — s e ria m e lh o r d iz e r : “ to d a s as c o s ia s e s t a v a m
ju n t a s c m p o t ê n c ia , m a s n ã o c m a to " , D c m o d o q u e e s te s f iló s o -
In s d c a lg u m m o d o e n t r e v ir a m a n o ç ã o d c m a t é r ia ) 11'. P o rta n to ,
Iodas as c o is a s q u e m u d a m t ê m m a t é r ia : p o r é m , d if e r e n t e s e g u n
d o os c a s o s 11; e t a m b é m t ê m m a t é r ia as c o is a s e t e rn a s q u e n ã o 25
q u a n t o as c o is a s d if e re m p e la m a t é r ia . D c fato, p o r q u e ra zã o
e x is t e m in f in it a s c o is a s e n ã o , ao c o n t rá r io , u m a só ? A in t e lig ê n
c ia d a q u a l fa la .A n a x á g o ra s é ú n ic a ; d e ss e m o d o , se t a m b é m a
m a t é r ia fo sse ú n ic a , só p a s s a ria ao a to o q u e a m a t é r ia era c m
p o t ê n c ia 1’ .
T r ê s são , p o rt a n t o , as c a u s a s e os p r in c íp io s : d u a s c o n s t it u e m
u m p a r d e c o n t r á r io s , d o s q u a is u m é a f o r m a , o o u t r o a p r iv a ç ã o ,
o t e r c e ir o é a m a t é r ia .
D e p o is d is s o , é p r e c is o o b s e rv a r q u e a m a t é r ia e a fo rm a — 35
o.s p r in c íp io s ú lt im o s — n ã o sc g e ra m . D c fato , t u d o o q u e m u d a
é a lg o , m u d a p o r o b ra d c a lg o e m u d a c m a lg o . A q u ilo p e lo q u e
o c o rre a m u d a n ç a é o m o t o r p r ó x im o ; o q u e m u d a é a m a t é r ia ; 1070
a q u ilo a q u e t e n d e a m u d a n ç a c a f o rm a . D c fa to , ir ía m o s a o
in f in it o s c n ã o só a c s f c r a -d c -b r o n z e fo sse g e ra d a , m a s t a m b é m
a e sfe ra c o b r o n / c . P o rt a n to , é n e c e s s á r io q u e h a ja u m t e r m o n o
q u a l sc d e v e p a r a r 2.
A d e m a is , d e v e m o s d iz e r q u e to d a s u b s t â n c ia se g e ra d c o u tra
q u e te m o m e s m o n o m e . K is so v a le se ja p a ra as s u b s t â n c ia s
n a t u r a is , se ja p a ra as o u t r a s ’. A s s u b s t â n c ia s sc g e ra m o u p o r
5^8 TtiN ΜΕΤΛ ΤΛ ΦΥΣΙΚΑ Λ
4
Τά δ ’ αϊτια καί αί άρχαί άλλα άλλων εστιν ώς, έστι
δ’ ώς, άν καθόλου λέγη τις καί κα τ’ άναλογίαν, ταΰτα
πάντων, άπορήσειε γάρ άν τις πότερον ετεραι ή αί αύταί
άρχαί καί στοιχεία τών ούσιών καί τών πρός τι, και καθ’
>j έκάστην δή τών κατηγοριών όμοίως. άλλ’ άτοπον εί ταύτά
πάντων* έκ τών αύτών γάρ Ι'σται τά πρός τι καί αί ούσίαι.
i070k τί ουν τοΰτ’ εσται; παρά γάρ τήν ούσίαν καί τάλλα τά κατη
γορούμενα ούδέν έστι κοινόν, πρότερον δέ τό στοιχειον ή ών
στοιχειον* άλλα μήν ούδ’ ή ούσία στοιχειον τών πρός τι,
ούδέ τούτων ούδέν της ούσίας. έ'τι πώς ένδέχεται πάντων
5 εΐναι ταύτά στοιχεία; ούδέν γάρ οΐόν τ ’ εΐναι τών στοιχείων
τω έκ στοιχείων συγκειμένω τό αύτό, οΐον τώ Β Α τό Β ή Α
(ούδέ δή τών νοητών στοιχεΐόν έστιν, οΐον τό δν ή τό εν
υπάρχει γάρ ταΰτα έκάστω καί τών συνθέτων). ούδέν άρ’ εσται
αύτών οΰτ’ ούσία οΰτε πρός τι* ά λλ’ άναγκαΐον. ούκ £στιν άρα
ί» πάντων ταύτά στοιχεία, — ή ώσπερ λέγομεν, 2στι μέν ώς, εστι
δ* ώς οΰ, οΐον ’ισως τών αισθητών σωμάτων ώς μέν εΐδος τό
θερμόν καί άλλον τρόπον τό ψυχρόν ή στέρησις, ΰλη δέ τό
δυνάμει ταΰτα πρώτον καθ’ αύτό, ούσίαι δέ ταΰτά τε καί
τά έκ τούτων, ών άρχαί ταΰτα, ή εΐ τι έκ θερμοΰ καί ψυχροΰ
is γίγνεται εν, οΐον σαρξ ή όστοΰν- έτερον γάρ άνάγκη έκείνων
Ii ■
METAFÍSICA. Λ3/-5, I070a29-bl5
I
5
Έ π ε ί δ ’ έστι τά μέν χωριστά τά δ* ού χωριστά, ούσίαι
1071* έκεΐνα. καί διά τοΰτο πάντων αίτια ταύτά, δ'τι τών ούσιών
METAFÍSICA, Λ 4/5. 10 7 0 b 16 I 071 ο 1
6
Έπ εί δ’ ήσαν τρεις ούσίαι, δυο μέν αί φυσικαί μία
δ’ ή άκίνητος, περί ταύτης λεκτέον οτι άνάγκη εΐναι άΐδιόν
5 τινα ούσίαν άκίνητον. αΐ τε γάρ ούσίαι πρώταl τών οντων,
καί εί πάσαι φθαρταί, πάντα φθαρτά- άλλ’ άδύνατον
κίνησιν ή γενέσθαι ή φθαρήναι (άεί γάρ ή ν), ούδέ χρόνον.
METAFÍSICA, Λ 5 / 6 , ] 0 7 l a ? á b 7
35 έτυχε κινείται, άλλα δει τι άεί ύπάρχειν, ώσπερ νΰν φύσει μέν
ώδί, βία δέ ή ύπό νοΰ ή άλλου ώδί. εΐτα ποια πρώτη;
διαφέρει γάρ άμήχανον δσον. άλλα μήν ούδέ Πλάτωνί
1072* γε οΐόν τε λέγειν ήν οϊεται ένίοτε άρχήν είναι, τό αύτό
έαυτό κινοΰν ύστερον γάρ καί αμα τω ούρανώ ή ψυχή,
ώς φησίν. τό μέν δή δύναμιν οιεσθαι ένεργείας πρότερον
εστι μέν ώς καλώς έ'στι δ’ ώς ου (είρηται δέ πώς)· οτι δ’
5 ένέργεια πρότερον, μαρτυρεί Αναξαγόρας (ό γάρ νους ένέρ-
γεια) καί Εμπεδοκλής φιλίαν καί τό νεΐκος, καί οι άεί λέ-
γοντες κίνησιν είναι, ώσπερ Λεύκιππος- ώστ’ ούκ ήν άπειρον
χρόνον χάος ή νύξ, άλλα ταύτά άεί ή περιόδω ή οίλ-
λως, εΐπερ πρότερον ένέργεια δυνάμεως. εί δή τό αύτό
ίο άεί [περιόδω], δεΐ τι άεί μένειν ώσαύτως ένεργοϋν. εί δέ
μέλλει γένεσις καί φθορά είναι, άλλο δεΐ εΐναι άεί ένερ
γοϋν άλλως και άλλως, άνάγκη άρα ώδί μέν καθ’ αύτό
ένεργειν ώδί δέ κατ’ άλλο· ήτοι άρα καθ’ έτερον ή κατά
τό πρώτον, άνάγκη δή κατά τοΰτο- πάλιν γάρ έκεΐνο
15 αύτώ τε αίτιον κάκείνω. ούκοϋν βέλτιον τό πρώτον- καί
γάρ αίτιον ήν έκεΐνο τοΰ άεί ώσαότως· τοΰ δ’ άλλως έτερον,
τοϋ δ’ άεί άλλως άμφω δηλονότι, ούκοϋν οΰτως καί εχουσιν
αΐ κινήσεις, τί οΰν άλλας δεΐ ζητεΐν άρχάς;
7
Έ π εί δ’ οίίτω τ’ ένδέχεται, καί εί μή ούτως, έκ νυ-
1 ί.'.Ι: lAHSiCA. Λ 6/7, 1071 b35-107ín20
i
8
Πότερον δέ μίαν θετέον τήν τοιαύτην ούσίαν ή πλείους, 8
is καί πόσας, δεΐ μή λανθάνειν, άλλά μεμνήσθαι καί τάς
τών άλλων άποφάσεις, δτι περί πλήθους ούθέν είρήκασιν
δ τι καί σαφές είπεΐν. ή μέν γάρ περί τάς ίδέας ύπό-
ληψις ούδεμίαν εχει σκέψιν Ιδίαν (άριθμούς γάρ λέγουσι τάς
ιδέας οί λέγοντες ίδέας, περί δέ τών άριθμών ότέ μέν ώς
20 περί άπειρων λέγουσιν ότέ δέ ώς μέχρι τής δεκάδος ώρι-
σμένων δι’ ήν δ’ αίτίαν τοσοΰτον τό πλήθος τών άριθμών,
ούδέν λέγεται μετά σπουδής άποδεικτικής) · ήμΐν δ’ έκ τών
Ι ' ΐ ι ι ψ ί Γ ιι·. ρ ι μη 11í h >·, das p l.m l.r. ι ι his ;ι ιι u n a i s sa o c a n s a s , 111:1 .
.1 In■
11■
/. 1 r .ι |ηί |ι·κκ>μ) se cnconl ram no que clcri\ ;ι dos prin-
ι 1111r»s. I V kiln, .1 semente deiisa clc outros scrcs precedentes t''
c plenam ciilc desenvolvidos, c o que c primeiro não c a sc- KW
11u■
11(<.·, mas o que é plenamente desenvolvido; assim, por exem
plo, dever-se-ia afirmar que o homem c anterior ao semen: não
u liuinem derivado deste stmen, mas ac|iiclc do qual o semen
dei iva 1
Portanto, do que foi dito, é evidente que existe uma .subs
tância imóvel, eterna c separada das coisas sensíveis, K tambem
liea claro que essa substância não pode ter nenhuma grandeza, 5
mas c sem partes e indivisível, (Ida, de fato, move por um tem
po infinito, c nada do que c finito possui uma potcncia infinita;
c, dado que toda grandeza ou c infinita ou c finita, pelas razões
já apresentadas, ela não pode ter uma grandeza finita, mas tam
bém não pode ter urna grandeza infinita, porque não existe uma
grandeza infinita".) Kica, ademais, claro que cia é impassível c 10
inalterável: de fato, todos os outros movimentos são posteriores
ao movimento local Λ
Portanto, c evidente que é assim.
c o m o , p o r e x e m p lo , a fo rm a d o h o m e m , e n q u a n t o S ó c r a t e s < c .15
C á l i a s > o são q u a n lo ao n ú m e r o . O r a , a e s s ê n c ia p r im e ir a n ã o
le m m a t é r ia , p o rq u e é a to p u ro . P o rt a n to , o M o v e n t e P r im e ir o
e im ó v e l c u m t a n t o p e la fo rm a c o m o p e lo n ú m e r o e, p o r isso ,
la m b e m é u m a q u ilo q u e p o r F.lc c m o v id o s e m p re c in in t e r r u p t a
m e n t e . C o n c l u in d o , o c c u c u n o e ú n ic o ' 1'.
U m a t r a d iç ã o , c m fo rm a d c m it o , fo i t r a n s m it id a ao s p ó s - 10 7 4 ’
le r o s a p a r t ir d o s a n t ig o s e a n t iq u ís s im o s , s e g u n d o a q u a l essas
r e a lid a d e s -" são d e u s e s , c q u e o d iv in o e n v o lv e to d a a n a t u r e z a .
A.s o u t ra s c o is a s f o r a m , p o s t e r io r m e n t e , a c r e s c e n t a d a s p a ra p e r
s u a d ir o p o v o c p a ra f a z c -lo s u b m e t e r -s e às le is e a o b e m c o m u m
l) c fa to , d iz e m q u e os d e u s e s t ê m a f o r m a lu u n a n a e q u e são 5
s e m e lh a n t e s a c e rt o s a n im a is , c a c r e s c e n t a m a e s ta s o u t r a s e o is a s
da m e s m a n a t u r e z a o u a n á lo g a s . S e , d c to d a s e la s , p r e s c in d in d o
d n re sto , a s s u m im o s só o p o n t o f u n d a m e n t a l, is to é, a a f ir m a ç ã o
d e q u e as s u b s t â n c ia s p r im e ir a s s ã o d e u s e s , c p r e c is o r e c o n h e c e r
q u e c ia fo i f e it a p o r d iv in a in s p ir a ç ã o . F d a d o q u e , c o m o c v e ro s 10
s ím il, to d a c ic n c ia c a rte fo i e n c o n t r a d a c d e p o is n o v a m e n t e
p e rd id a , é p re c is o c o n s id e r a r q u e e sta s o p in iõ e s d o s a n t ig o s fo ra m
c o n s e r v a d a s a té a g o ra c o m o r e líq u ia s 21,
P o r t a n t o , s o m e n t e a té e s te p o n t o n o s são c o n h e c id a s as
o p in iõ e s d o s n o s s o s p a is c d e n o sso s a n t e p a s s a d o s -2.
O u a n t o à in t e lig ê n c ia , s u rg e m a lg u m a s d if ic u ld a d e s 2. F ia 15
p a r c c c s c r a m a is d iv in a d as c o is a s q u e se m a n if e s t a m a n ó s ';
m a s , h á c e rt a d if ic u ld a d e c m c o m p r c c n d c r c o m o e la d e v e s c r
p a ra s e r a s s im H.
D e fa to , sc n ã o p e n s a s s e n a d a , n ã o p o d e r ia sc r d iv in a , m a s
e s ta ria n a c o n d iç ã o d e q u e m d o r m e ’ . F sc p e n s a , m a s se s e u p e n
sar d e p e n d e d c a lg o s u p e r io r a s i, s u a s u b s t â n c ia n ã o se rá o a to
d e p e n sa r, m a s a p o t ê n c ia , e n ã o p o d e rá s c r a s u b s t â n c ia m a is
c x c e lc n t c : d o p e n sa r, c o m e fe it o , d e riv a s e u v a lo r '1.
C o n t u d o , t a n t o n a h ip ó t e s e d c q u e su a s u b s t â n c ia s e ja a
c a p a c id a d e d c e n t e n d e r, c o m o n a h ip ó t e s e d c q u e s u a s u b s t â n -
576 ΤΩΝ ΜΕΤΑ ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ Λ
n ã o e a b s u r d o q u e e la p e n s e c c r t a s c o is a s ? P o rt a n to , é e v id e n t e
q u e e la p e n s a o q u e é m a is d iv in o e m a is d ig n o d e h o n r a , e q u e o
o b je t o d c se u p e n s a r n ã o m u d a : a m u d a n ç a , c o m e fe ito , é s e m
p re p a ra p io r, c essa m u d a n ç a c o n s t it u i s e m p re u n ia f o rm a d c
m o v im e n t o .
Em p r im e ir o lu g a r, sc n ã o é p e n s a m e n t o c m a to m a s e m
p o lc n e ia , lo g ic a m e n t e a c o n t in u id a d e d o p e n s a r se ria f a t ig a n t e 30
p a ra e l a \ A d e m a is , c e v id e n t e q u e a lg u m a o u t ra e o is a s e r ia m a is
d ig n a d e h o n r a d o q u e a In t e lig ê n c ia , a sab e r, o In t e lig ív e l. D c
tato , a c a p a c id a d e d c p e n s a r e a a t iv id a d e d c p e n s a m e n t o t a m
b é m p e r te n c e m a q u e m p e n sa a c o isa m a is in d ig n a : d c m o d o q u e ,
sc is s o d e v e se r e v it a d o (d e fa to , é m e lh o r n ã o v e r c e rt a s c o is a s
d o q u e v ê -la s 1’), o q u e h á d c m a is e x c c lc n t c n ã o p o d e se r o p e n s a
m e n t o 1". S c , p o rt a n t o , a In t e lig ê n c ia d iv in a é o q u e h á d c m a is
e x c e le n t e , e la p e n s a a si m e s m a c seu p e n s a m e n t o é p e n s a m e n t o
35
d e p e n s a m e n t o 11.
T o d a v ia , p a re e c q u e a c iê n c ia , a s e n s a ç ã o , a o p in iã o e o
r a c io c ín io tê m s e m p r e p o r o b je t o a lg o d if e r e n t e d e s i, e só
r e f lc x a m e n t c tê m a si m e s m o s p o r o b je to . A le m d is s o , se u m a
c o is a é o p e n s a r e o u t ra o q u e é p e n s a d o , d e q u a l d o s d o is d e r iv a
p a ra a In t e lig ê n c ia s u a e x c e lê n c ia ? D c fa to , a e s s ê n c ia d o p e n s a r
e a c s s ê n c ia d o p e n s a m e n t o n ã o c o in c id e m . N a r e a lid a d e , e m 1075
a lg u n s c a s o s , a p r ó p r ia c iê n c ia c o n s t it u i o o b je t o : n a s c iê n c ia s
p r o d u t iv a s , p o r e x e m p lo , o o b je t o é a s u b s t a n c ia im a t c r ia l c a
c s s ê n c ia , c n a s c iê n c ia s t c o r é t ic a s o o b je t o é d a d o p e la n o ç ã o c
p e lo p r ó p r io p e n s a m e n t o . P o rt a n to , n ã o s e n d o d if e r e n t e s o p e n
s a m e n t o c o o b je t o d e p e n s a m e n t o , n a s c o is a s q u e n ã o tê m
m a t é r ia s e rã o o m e s m o , e a In t e lig ê n c ia d iv in a c o in c id ir á c o m o
o b je t o d e se u p e n s a m e n t o 1·1.
R e s ta a in d a u m p r o b le m a : se o q u e é p e n s a d o p e la In t e lig ê n
c ia d iv in a é c o m p o s t o 15. N e s s e c a s o a In t e lig ê n c ia d iv in a m u d a
ria , p a s s a n d o d e u m a à o u t ra p a rte d a s q u e c o n s t it u e m o c o n
ju n t o d e se u o b je t o d e p e n s a m e n t o . E is a re s p o s ta a o p r o b le m a .
T12NMETA ΤΑ Φ ΥΣΙΚΑ Λ
10
Έπισκεπτέον δε καί ποτέρως εχει ή τοΰ δλου φύσις τό
άγαθόν καί τό άριστον, πότερον κεχωρισμένον τι καί αύτό
καθ’ αύτό, ή τήν τάξιν. ή άμφοτέρως ώσπερ στράτευμα;
καί γάρ έν τή τάξει τό εδ καί ό στρατηγός, καί μάλλον
υ ουτος· ού γάρ οΰτος διά τήν τάξιν άλλ’ έκείνη διά τοΰτόν έστιν.
πάντα δε συντέτακταί πως, άλλ’ ούχ όμοίως, καί πλωτά
καί πτηνά καί φυτά· καί ούχ ούτως εχει ώστε μή εΐναι θα
τέρω πρός θάτερον μηδέν, άλλ’ εστι τι. πρός μεν γάρ εν
άπαντα συντέτακταί, άλλ’ ώσπερ έν οίκίζι τοΐς έλευθέροις
2ο ήκιστα εξεστιν ο τι έ'τυχε ποιεΐν, άλλά πάντα ή τά πλεΐστα
τέτακται, τοΐς δέ άνδραπόδοις καί τοΐς θηρίοις μικρόν τό είς
τό κοινόν, τό δέ πολύ 3 τι ετυχεν τοιαύτη γάρ έκάστου
άρχή αύτών ή φύσις έστίν. λέγω δ’ οΐον εις γε τό διακρι-
θήναι άνάγκη άπασιν έλθεϊν, καί άλλα οΰτως εστιν ών κοι-
25 νωνεΓ άπαντα είς τό δλον. — δσα δέ άδύνατα συμβαίνει ή
άτοπα τοΐς άλλως λέγουσι, καί ποϊα οί χαριεστέρως λέγον-
τες, καί έπί ποίων έλάχισται άπορίαι, δεΐ μή λανθάνειν.
πάντες γάρ έξ έναντίων ποιοΰσι πάντα, οΰτε δε τό πάντα οΰτε
Ml ÍAFÍSICA. Λ 9/10, 107ί α 7 2θ
liido ο que não tem matéria não tem partes. E assim como
|mi</i'de a inteligência humana — pelo menos a inteligência que
n.io pensa compostos14 — (dc fato, ela não tem seu bem nesta
mi n.iquela parte, mas tem seu bem supremo no que c um todo
indivisível, que é algo diverso cias partes): pois bem. desse mesmo
mudo procede também a Inteligência divina, pensando a si
mesma por toda a eternidade1'.
Περί μέν οΰν της τών αισθητών ούσίας είρηται τίς έστιν,
έν μέν τή μεθόδω τη τών φυσικών περί της υλης, ύστερον
ίο δέ περί τής κα τ’ ένέργειαν έπεί δ ’ ή σκέψις έστι πότερον
εστι τις παρά τάς αίσθητάς ούσίας άκίνητος καί άΐδιος ή ούκ
εστι, καί ei £στι τίς έστι, πρώτον τά παρά τών άλλων λεγό
μενα θεωρητέον, οπως είτε τι μή καλώς λέγουσι, μή τοΐς
αύτοΐς ένοχοι ώμεν, καί εί τι δόγμα κοινόν ήμΐν κάκείνοις,
u τοΰτ’ ίδία μή κα θ’ ήμών δυσχεραίνωμεν άγαπητόν γάρ εΐ
τις τά μέν κάλλιον λέγοι τά δέ μή χείρον, δύο δ’ είσί
δόξαι περί τούτων· τά τε γάρ μαθηματικά φασιν ούσίας
εΐναί τινες, οΐον άριθμούς καί γραμμάς καί τά συγγενή τού·
τοις, καί πάλιν τάς ιδέας, έπεί δέ οί μέν δύο ταΰτα γένη
20 ποιοΰσι, τάς τε ιδέας καί τούς μαθηματικούς άριθμούς, οί δέ
μίαν φύσιν άμφοτέρων, έτεροι δέ τινες τάς μαθηματικάς
μόνον ούσίας είναί φασι, σκεπτέον πρώτον μέν περί τών
μαθηματικών, μηδεμίαν προστιθέντας φύσιν άλλην αύτοΐς,
οΐον πότερον Εδέαι τυγχάνουσιν οΰσαι ή οΰ, καί πότερον άρχαί
1. IAs doutrinas dos outros filósofos sobre a substância
supra-sensível e plano do livro sobre esse tem a]1
deverá existir Lima voz e uma vista além das sensíveis e particula
res. Portanto, o mesmo deverá valer também para as sensações c
para os outros sensíveis: dc fato, porque deveria valer para aquelas
e não para estes? E sc é assim, ciado que existem sensações além
cias sensíveis, deverão existir tambem animais além dos animais
sensíveis! 12
(d) Alem disso, os matemáticos formulam alguns axiomas
universais independentemente dessas substâncias matemáticas.
Então, para estes, deverá existir uma substância ulterior, inter 10
3
ώσπερ γάρ καί τά καθό
λου έν τοΐς μαθήμασιν ού περί κεχωρισμένων έστι παρά
τά μεγέθη καί τούς άριθμούς άλλά περί τούτων μέν, ούχ ή
20 δε τοιαΰτα οΐα εχειν μέγεθος ή εΐναι διαιρετά, δήλον δτι
ένδέχεται καί περί τών αισθητών μεγεθών εΐναι καί λόγους
καί άποδείξεις, μή ή δε αισθητά άλλ’ ή τοιαδί. ώσπερ
γάρ καί ή κινούμενα μόνον πολλοί λόγοι είσί, χωρίς τοΰ τί
έκαστον έστι τών τοιούτων καί τών συμβεβηκότων αύτοΤς,
25 καί ούκ άνάγκη διά ταΰτα ή κεχωρισμένον τι εΐναι κινού-
μενον τών αισθητών ή έν τούτοις τινά φύσιν εΐναι άφω-
METAFÍSICA. Μ 2/3, I 077 b í -26 j 599
4
Περί μέν οΰν τών μαθηματικών, δτι τε δντα έστι καί
πώς δντα, καί πώς πρότερα καί πώς ού πρότερα, τοσαΰτα
είρήσθω· περί δέ τών ιδεών πρώτον αύτήν τήν κατά τήν
ίο ίδέαν δόξαν έπισκεπτέον, μηθέν συνάπτοντας πρός τήν τών
άριθμών φύσιν, άλλ’ ώς ύπέλαβον έξ άρχής οί πρώτοι
τάς ίδέας φήσαντες είναι, συνέβη δ’ ή περί τών είδών
δόξα τοΐς είποΰσι διά τό πεισθήναι περί τής άληθείας τοΐς
Ήρακλειτείοις λόγοις ώς πάντων τών αισθητών άεί ρεόν-
15 των, ώστ’ εί'περ έπιστήμη τινός εσται καί φρόνησις, έτέρας
δεΐν τινάς φύσεις εΐναι παρά τάς αίσθητάς μενούσας· ού
γάρ εΐναι τών ρεόντων έπιστήμην. Σωκράτους δέ περί τάς
ήθικάς άρετάς πραγματευόμενου καί περί τούτων όρίζεσθαι
καθόλου ζητοΟντος πρώτου (τών μέν γάρ φυσικών έπί μικρόν
20 Δημόκριτος ήψατο μόνον καί ώρίσατό πως τό θερμόν καί
τό ψυχρόν οί δέ Πυθαγόρειοι πρότερον περί τινων όλίγων,
ών τούς λόγους είς τούς άριθμούς άνηπτον, οΐον τί έστι καιρός
ή τό δίκαιον ή γάμος· έκεΐνος δ’ εύλόγως έζήτει τό τί έστιν-
συλλογίζεσθαι γάρ έζήτει, άρχή δέ τών συλλογισμών τό
25 τί έστιν διαλεκτική γάρ ίσχύς ούπω τότ’ ήν ώστε δύνασθαι
METAFÍSICA, Μ 3/4, 1073b i -25 Ó05
6
Έ π εί 5è διώρισται περί τούτων, χαλώς εχει πάλιν
θεωρήσαι τά περί τούς άριθμούς συμβαίνοντα τοΐς λέγουσιν
ουσίας αύτούς είναι χωριστάς καί τών δντων αιτίας πρώτας.
15 άνάγκη δ ’ , ειπερ έστίν ό άριθμός φύσις τις καί μή άλλη
τίς έστιν αύτοΰ ή ούσία άλλά τοΰτ’ αύτό, ώσπερ φασί τινες,
ήτοι είναι τό μέν πρώτόν τι αύτοΰ τό δ’ έχόμενον, Ετερον
δν τώ εΐδει έκαστον, — και τοΰτο ή έπί τών μονάδων εύθύς
ύπάρχει καί εστιν άσύμβλητος όποιαοΰν μονάς όποιαοΰν
20 μονάδι, ή εύθύς έφεξης πασαι καί συμβληταί όποιαιοΰν
όποιαισοΰν, οΐον λέγουσιν εΐναι τόν μαθηματικόν άριθμόν
(έν γάρ τώ μαθηματικώ ούδέν διαφέρει ούδεμία μονάς έτέρα
έτέρας)· ή τάς μέν συμβλητάς τάς δέ μή (οΐον εί εστι
μετά τό εν πρώτη ή δυάς, επειτα ή τριάς καί οΰτω δή ό
25 άλλος άριθμός, είσί δέ συμβληταί αΐ έν έκάστω άριθμώ
μονάδες, οΐον αί έν τή δυάδι τή πρώτη αύταΐς, καί αί έν τή
τριάδι τή πρώτη αύταΐς, καί ουτω δή έπί τών άλλων
άριθμών αί δ’ έν τή δυάδι αυτή πρός τάς έν τή τριάδι
αύτή άσυμβλητοι, όμοίως δέ καί έπί τών άλλων τών
30 έφεξής άριθμών διό καί ό μέν μαθηματικός άριθμεΐται
μετά τό εν δύο, πρός τώ εμπροσθεν ένί άλλο Ιν, καί τά
τρία πρός τοΐς δυσί τούτοις άλλο Εν, καί ό λοιπός δέ
ωσαύτως· οΰτος δέ μετά τό εν δυο Ετερα άνευ τοΰ ένός τοΰ
πρώτου, καί ή τριάς άνευ τής δυάδος, όμοίως δέ καί ό
35 άλλος άριθμός)· ή τόν μέν εΐναι τών άριθμών οΐος ό πρώ
τος έλέχθη, τόν δ’ οΐον οί μαθηματικοί λεγουσι, τρίτον δέ
METAFÍSICA, Μ 6. 1080 Q 12 -36 ! 6 15
■
j METAFÍSICA, M 7, 1 0 3 2 o 2 0 - b 10 j
«li.ulcs contidas na dezena, que são iguais, poderiam scr sem di-
Icrcnças: dc fato, os que afirmam não serem diferentes, que razões
poderiam aduzir para isso21?
(ζ) Ademais, sc toda unidade somada a outra unidade faz
di )is. a unidade que constitui a díade-em-si c a unidade que eons-
11(11i ;i tríade-em-si farão uma díade constituída dc duas unidades
diferentes, Ora, essa díade será anterior ou posterior relativamen
te à tríade-em-si? Parccc que deve ser necessariamente anterior: 15
de lato uma das unidades é simultânea à tríade, enquanto a outra
r simultânea à díade. E enquanto nós sustentamos que, em geral,
um mais um são dois, quer sc trate dc coisas iguais, quer sc trate
11c■coisas desiguais (por exemplo, bem c mal, homem c cavalo),
os lilósofos que sustentam aquelas doutrinas defendem que duas
unidades não fazem dois::.
(η) Seria surpreendente que a tríade-em-si não fosse maior 20
que a díade; mas sc é maior, c evidente que na tríade está conti
do também um número igual a díade, dc modo que esta não
poderá scr diferente da díadc-cm-si. Mas isso não é possível, se
existe um número anterior e um número posterior’.
(θ) E também não será possível que as Idcias sejam núme-
i o s . A respeito disso os platônicos têm razão dc pretender que as
Dii, pelo menos, eles aplicam aos corpos seus raciocínios como sc
losscm compostos dc números entendidos daquele modo11.
Portanto, dado que o número seja um ente real e por si, c ne
cessário que ele exista dc algum dos modos dos quais falamos1-. 20
c sc nao é possível que exista dc nenhum dos dois modos, c eviden-
Ic que o número não tem uma natureza tal como imaginam os
que o afirmam como separado1’.
(1) Ademais14, (a) toda unidade deriva dc um processo de
equalização do grande c do pequeno, ou (b) uma unidade
deriva do pequeno c a outra do grande1’? (b) Sc deriva 25
desse modo, então toda unidade não deriva de todos os
elementos, — li as unidades não são indifcrciieiada.s, por
que numa unidade haverá o grande, enquanto em outra
haverá o pequeno, que c por natureza contrário ao grande.
— E mais: como serão as unidades contidas na tríadc-cm-
si? Dc fato. existe uma unidade ímpar. H talvez c por isso
que eles afirmam o Um-em-si como intermediário entre
os pares e os ímpares, (a) Sc cada uma das unidades da .10
9
Άπορήσειε δ ’ αν τις καί έπεί άφή μέν ούκ εστιν έν τοΐς
άριθμοΐς, τό δ ’ έφεξής, δσων μή εστι μεταξύ μονάδων (οιον
METAFÍSICA, Μ 8/9, 1084ο22·Ι0Β5οΑ 641
*
648 TI2N ΜΕΤΑ ΤΑ Φ ΥΣΙΚΑ Μ
4
TílN ΜΕΤΑ ΤΑ Φ ΥΣΙΚΑ Μ
10
f c l^ ^ ^ R5lSI5Ím 5151515l515l5l5151515l5I5lgl51515l5l515I51S1515
1
χαί οΰ διορίζει δτι λόγω άριθμώ δ’ ου. άλλά μήν καί τάς
άρχάς &ς στοιχεία καλοΰσιν ού καλώς άποδιδόασιν, οί μέν
τό μέγα καί τό μικρόν λέγοντες μετά τοΰ ένός, τρία ταΰτα
u στοιχεία τών άριθμών, τά μέν δύο ΰλην τό δ ’ εν τήν μορ
φήν, οί δέ τό πολύ και όλίγον, δτι τό μέγα καί τό μι
κρόν μεγέθους οίκειότερα τήν φύσιν, οί δέ τό καθόλου μάλ
λον έπί τούτων, τό ύπερέχον καί τό ύπερεχόμενον. διαφέρει
δέ τούτων ούθέν ώς είπεΐν πρός ενια τών συμβαινόντων, άλλά
20 πρός τάς λογικάς μόνον δυσχερείας, &ς φυλάττονται διά
τό καί αύτοί λογικάς φέρειν τάς άποδείξεις. πλήν τοΰ
αύτοΰ γε λόγου έστί τό ύπερέχον καί ύπερεχόμενον εΐναι
άρχάς άλλά μή τό μέγα καί τό μικρόν, καί τόν άριθμόν
πρότερον της δυάδος έκ τών στοιχείων καθόλου γάρ άμ-
2? φότερα μάλλόν έστιν. νΰν δέ τό μέν λέγουσι τό δ’ ού λέγου-
σιν. οί δέ τό Ετερον καί τό άλλο πρός τό εν άντιτιθέασιν,
οί δέ πλήθος καί τό εν. εί δέ έστιν, ώσπερ βούλονται, τά
δντα έξ έναντίων, τώ δέ ένί ή ούθέν έναντίον ή εΐπερ αρα
μέλλει, τό πλήθος, τό δ’ άνισον τώ Γσω καί τό έτερον τώ
ίο ταύτώ καί τό άλλο αύτώ, μάλιστα μέν οί τό εν τώ πλή-
θει άντιτιθέντες Ιχονταί τίνος δόξης, ού μήν ούδ’ ουτοι ίκανώς·
εσται γάρ τό εν όλίγον πλήθος μέν γάρ όλιγότητι τό δέ
πολύ τώ όλίγω άντίκειται. — τό δ’ εν δτι μέτρον σημαίνει,
φανερόν, καί έν ποιντί εστι τι Ετερον ύποκείμενον, οΐον έν
35 αρμονία δίεσις, έν δέ μεγέθει δάκτυλος ή πούς ή τι τοιοΰτον,
έν δε ρυθμοΐς βάσις ή συλλαβή· όμοίως δέ καί έν βάρει
σταθμός τις ώρισμένος έστίν καί κατά πάντων δέ τόν αύτόν
METAFÍSICA, Ν 1, 106 7 b 12 ■37
1088* τρόπον, έν μέν τοΐς ποιοΐς ποιόν τι, έν δέ τοΐς ποσοΐς πο
σόν τι, καί άδιαίρετον τό μέτρον, τό μέν κατά τό είδος τό
δέ πρός τήν αισθησιν, ώς ούκ δντος τινός του ένός καθ’ αύτό
ούσίας. καί τοΰτο κατά λόγον σημαίνει γάρ τό εν οτι μέ-
ί τρον πλήθους τινός, καί ό αριθμός δτι πλήθος μεμετρημένον
καί πλήθος μέτρων (διό καί εύλόγως ούκ έστι τό εν άριθμός·
ούδέ γάρ τό μέτρον μέτρα, άλλ’ άρχή καί τό μέτρον καί
τό εν), δεΐ δέ άεί τό αύτό τι ύπάρχειν πασι τό μέτρον, οΐον
εί ϊπποι, τό μέτρον ίππος, καί εί άνθρωποι, άνθρωπος,
ίο εί δ' άνθρωπος καί ίππος καί θεός, ζώον ίσως, καί ό άρι
θμός αύτών εσται ζώα. εί δ’ άνθρωπος καί λευκόν καί βα-
δίζον, ήκιστα μέν άριθμός τούτων διά τό ταύτώ πάντα
ύπάρχειν καί ένί κατά άριθμόν, όμως δέ γενών εσται ό
άριθμός ό τούτων, ή t lv o ç άλλης τοιαύτης προσηγορίας.
ΐί Οί δέ τά άνισον ώς £ν τι, τήν δυάδα δέ άόριστον ποιοΰντες
μεγάλου καί μικροΰ, πόρρω λίαν τών δοκούντων καί δυνατών
λέγουσιν πάθη τε γάρ ταΰτα καί συμβεβηκότα μάλλον
ή υποκείμενα τοΐς άριθμοΐς καί τοΐς μεγέθεσίν έστι, τό πολύ
καί όλίγον άριθμοϋ, καί μέγα καί μικρόν μεγέθους, ώσπερ
20 άρτιον καί περιττόν, καί λεΐον καί τραχύ, καί ευθύ καί
καμπύλον ετι δέ πρός ταυτη τή άμαρτία καί πρός τι
άνάγκη εΐναι τό μέγα καί τό μικρόν καί οσα τοιαΰτα· τό
δέ πρός τι πάντων ήκιστα φύσις τις ή ούσία [τών κατηγοριών]
έστι, καί υστέρα τοΰ ποιοΰ καί ποσοΰ· καί πάθος τι τοΰ ποσοΰ
25 τό πρός τι, ώσπερ έλέχθη, άλλ’ ούχ ίίλη, ει τι έτερον καί
τώ δλως κοινώ πρός τι καί τοΐς μέρεσιν αύτοΰ καί είδεσιν.
ούθέν γάρ έστιν οΰτε μέγα ού'τε μικρόν, ούτε πολύ οΰτε όλίγον,
οΰτε δλως πρός τι, δ ούχ ετερόν τι δν πολύ ή όλίγον ή
μέγα ή μικρόν ή πρός τί έστιν. σημεΐον δ’ δτι ήκιστα ούσία
>ο τις καί δν τι τό πρός τι τό μόνου μή εΐναι γένεσιν αύτοΰ
modo para todas as outras coisas: na qualidade determinada 10881
qualidade, na quantidade uma quantidade. E a unidade de
medida c sempre indivisível, seja em relação à forma17 seja
em relação à sensação1*. Portanto, o um não é uma realidade
ern si c urna substância". E com razão: o um significa a medi
da dc uma multiplicidade, e o número significa uma multi 5
2
'Απλώς δέ δεΐ σκοπεΐν, άρα δυνατόν τά άΐδια έκ
is στοιχείων συγκεΐσθαι; ΰλην γάρ εξει· σύνθετον γάρ παν
τό έκ στοιχείων, εί τοίνυν άνάγκη, έξ οΰ έστιν, εί καί άεί
εστι καν εί έγένετο, έκ τούτου γίγνεσθαι, γίγνεται δέ παν
que todas as outras categorias, e um scr determinado é menos
do que as outras categorias: só da relação não existe geração
nem corrupção nem movimento, enquanto existe aumen
to e diminuição da quantidade, alteração da qualidade, trans-
lação do lugar c geração e corrupção absoluta da substância.
Λο contrário, da relação não existe nada disso: de fato, mesmo
sem ter sofrido mudança, um dos termos da relação pode
se tornar às vezes maior, às vcv.cs menor 011 igual, desde que
0 outro termo tenha sofrido uma mudança segundo a quan
tidade24. (c) Depois, é ncccssário que a matéria dc todas as
coisas seja 0 que esta coisa c em potcncia, e isso tamlíém
vale para a substância. Ora, a relação não c nem substância
cm potcncia nem substância em ato. Portanto, c absurdo,
antes, impossível .fazer do que não c substância um ele
mento da substância c até mesmo faze-lo anterior à subs
tância: dc fato, todas as categorias são posteriores à subs
tância"’. (d) Além disso, os elementos não se predicam daqui
lo dc que são elementos, enquanto 0 muito c o pouco, sepa
radamente ou juntos, prcdieam-sc do número; 0 longo e o
curto prcdieam-sc da linha, enquanto a superfície é larga c
estreita21’, (e) K sc existe um múltiplo do qual o pouco c sem
pre predicado como, por exemplo, a díade (de fato, sc a díade
fosse 0 muito, 0 um seria 0 pouco)2, tambem deverá existir
omuito cm sentido absoluto, por exemplo, a dezena poderia
scr o muito, sc não existe um número maior do que a dezena,
ou dez mil. Deste modo, como 0 número poderia derivar do
pouco e do muito? De fato, ou sc deveria predicar de cada
número tanto o pouco como o muito, ou não se deveria pre
dicar nem um nem outro. Entretanto, na realidade, só um
dos dois c predicado do número^.
J
METAFÍS!CA,N2, I 039 b23 -1 090□! 3
3
Οί μέν ουν τιθέμενοι τάς ίδέας εΐναι, χαί άριθμούς αύτάς
εΐναι, (τω) κατά τήν εκθεσιν έκαστου παρά τά πολλά λαμβά-
νειν [τό] ϊν τι έκαστον πειρώνταί γε λέγειν πως διά τί
εστιν, ού μήν άλλά έπεί οΰτε άναγκαΐα ουτε δυνατά ταΰτα,
2ο ούδέ τόν άριθμόν διά γε ταΰτα εΐναι λεκτέον· οί δέ Πυθα
γόρειοι διά τό όραν πολλά τών άριθμών πάθη υπάρχοντα
τοΐς αίσθητοΐς σώμασιν, εΐναι μέν άριθμούς έποίησαν τά
δντα, ού χωριστούς δέ, άλλ’ έξ άριθμών τά δντα· διά τί δέ;
δτι τά πάθη τά τών άριθμών έν άρμονί^ υπάρχει καί έν
25 τώ ούρανώ καί έν πολλοΐς αλλοις. τοΐς δέ τόν μαθηματικόν
μόνον λέγουσιν εΐναι άριθμόν ούθέν τοιοΰτον ένδέχεται λέγειν
κατά τάς υποθέσεις, άλλ’ οτι ούκ εσονται αύτών αί έπιστη-
μαι έλέγετο. ήμεΐς δέ φαμεν εΐναι, καθάπερ εϊπομεν πρό
τερον. καί δήλον δτι ού κεχώρισται τά μαθηματικά· ού γάρ
30 άν κεχωρισμένων τά πάθη ύπήρχεν έν τοΐς σώμασιν. οί
μέν οΰν Πυθαγόρειοι κατά μέν τό τοιοΰτον ούθενί ένοχοί είσιν,
κατά μέντοι τό ποιεΐν έξ άριθμών τά φυσικά σώματα, έκ
μή έχόντων βάρος μηδέ κουφότητα ϊχοντα κουφότητα καί
βάρος, έοίκασι περί άλλου ούρανοΰ λέγειν καί σωμάτων άλλ’
35 ού τών αισθητών οί δέ χωριστόν ποιουντες, δτι έπί τών αισθη
τών ούκ krtai τά άξιώματα, άληθη δέ τά λεγόμενα καί
σαίνει τήν ψυχήν, εΐναί τε ύπολαμβάνουσι καί χωριστά
10901 είναι· όμοίως δέ καί τά μεγέθη τά μαθηματικά, δήλον ούν
METAFÍSICA, N 2/3, IC 90 o U -c.l 675
4
Του μέν ουν περιττού γένεσιν οΰ φασιν, ώς δηλονότι τοΰ
άρτιου οΰσης γενέσεως· τόν δ’ άρτιον πρώτον έξ άνίσων τινές
25 κατασκευάζουσι τοϋ μεγάλου καί μικροΰ ίσασθέντων. άνάγκη
ούν πρότερον ύπάρχειν τήν άνισότητα αύτοΐς τοΰ ίσασθηναι·
εί δ’ άεί ήσαν ισασμένα, ούκ αν ήσαν ανισα πρότερον (τοϋ
γάρ άεί ούκ εστι πρότερον ούθέν), ώστε φανερόν δ'τι ού τοΰ
θεωρήσαι ενεκεν ποιοϋσι τήν γένεσιν τών άριθμών. — εχει δ’
jo άπορίαν καί εύπορήσαντι έπιτίμησιν πώς εχει πρός τό άγαθόν
καί το καλόν τά στοιχεία καί αί άρχαί· άπορίαν μέν ταύ
την, πότερόν έστί τι έκείνων οίον βουλόμεθα λέγειν αύτό τό
άγαθόν καί τό άριστον, ή οΰ, άλλ’ ύστερογενη. παρά μέν
γάρ τών θεολόγων έοικεν όμολογεΐσθαι τών νϋν τισίν, οΐ οΰ
>5 φασιν, άλλά προελθούσης της τών δντων φύσεως καί τό
άγαθόν καί τό καλόν έμφαίνεσθαι (τοΰτο δέ ποιοΰσιν εύλα-
βούμενοι άληθινήν δυσχέρειαν ή συμβαίνει τοΐς λέγουσιν,
10911 ώσπερ ενιοι, τό Εν άρχήν εστι δ’ ή δυσχέρεια ού διά τό τη
άρχή ™ εύ άποδιδόναι ώς ύπάρχον, άλλά διά τό τό Εν
άρχήν καί άρχήν ώς στοιχειον καί τόν άριθμόν έκ τοΰ ένός), -
οί δέ ποιηταί οι άρχαΐοι ταύτη όμοίως, ή βασιλεύειν καί
5 άρχειν φασίν ού τούς πρώτους, οΐον νύκτα καί ούρανόν ή
χάος ή ωκεανόν, άλλά τόν Δία· ού μήν άλλά τούτοις
METAFÍSICA, N 3/-Í, 1091 α 19 -b 6
5
εί ουν καί τό μή τιθέναι τό άγαθόν έν ταΐς άρχαΐς καί
ίο τό τιθέναι οίίτως άδύνατον, δήλον δτι αί άρχαί ούκ όρθώς
άποδίδονται ούδέ αί πρώται ούσίαι. ούκ όρθώς δ ’ ύπολαμ-
βάνει ούδ’ ει τις παρεικάζει τάς τοΰ δλου άρχάς τη τών
ζώων καί φυτών, δτι έξ άορίστων άτελών τε άεί τά τελειό
τερα, διό καί έπί τών πρώτων οΰτως εχειν φησιν, ώστε μηδέ
U ον τι εΐναι τό £ν αύτό. είσί γάρ καί ένταΰθα τέλειαι αΐ
άρχαί έξ ών ταΰτα· άνθρωπος γάρ άνθρωπον γεννφ, καί
ούκ £στι τό σπέρμα πρώτον, άτοπον δέ καί τό τόπον άμα
τοΐς στερεοΐς τοΐς μαθηματικοΐς ποιήσαι (ό μέν γάρ τό-
M£ fAFÍS;CA, Ν 4/ 5,1091b33 ■1092 α18
6
Άπορήσειε δ* αν τις καί τί τό εΰ έστι τό άπό τών
άριθμών τώ έν άριθμώ εΐναι τήν μΐξιν, ή έν εύλογίστω ή
έν περιττώ. νυνί γάρ ούθέν ύγιεινότερον τρις τρία αν ή τό
MHAFiSICA, N 5/6, 1092 b 6 ■27
J
METAFÍSICA, N 6, 1093 b 11 -29