Você está na página 1de 140

1876

;TULHO

F. II.

ENSAIOS
DE

SCIENCIA
J'OR

DIVERSOS MIADORES

II

APONTAMENTOS SOBRE O ABA, EtNGA.


ESTUDOS BOTANICOS.
ANTIGUrDADES DO AMAZONA .

RIO DE JANEIRO
BROWN & EVARISTO, EDITORES
53 Rua da Quitanda 53
1876

ESTE VOLUME CO TEM:

ApO~TAUE TOS ,'OBRE O ABAXENGA,

O colloquio ele

Lery, (132 paginas) pelo DI'. B. C. d'A.


Nogueira.
E. TUDOS BOTAKICOS, O Genero Hottia Yancl., (14
paginas) pelo Conselheil'o Dr', G.- " de
Capanoma.
A~TIGOIDA.DES DO AUAzo~As,

Arte Ce)"amiCCL, (40

paginas) pelo DI', J. Barboza RodI'igues.

;8' ,q fi tOS T,Li

CR {/i:J N1)

~L;-I!J'~
APONTAMENTOS
S08RE

Al3ANEN"G-A
tambem chamada

GUARA

r OU TUPI
ou

Lingua Geral dos Brass

Segundo Opusculo

DIALOGO DE LERY
Nota pl'elimin,u',

o dialogo.
Explanaijes.

'0 DIALOGO DE LERY

NOTA

PRELIMINAR

Este dialogo fui copiado de uma edio latina da


obr de Lery, que tive em m.os por obsequio de um
amigo. Anteriormente tinham sido tomadas varias notas de uma edi.o franceza mais antiga, e foi pena
Dilo ter ento copiado o dialogo todo porque parece
que n'aquella edio vinham com mais exactido os
vocabulos da LINGUA GERAL e emtim o livro todo conserva"a mais aquella ingenuidade caracteristica com
que fra escripto de principio. Agora tenho vista a
5." edio fl'anceza muito augmentada e bastante volumosa sem proveito a.lgum, diga-se a verdade j confrontada. esta com a edio latina v-se que Lery fez
nesta alguns accressimos inuteis, ja. alal'gando-se em
suas queixas contra Thevet, j dissertando sobre as
crueldades de povos do mundo antigo que sobrepujavam as dos BRAsrs, etc. O dialogo que aqui transcripta traz a numera.o XX na edio latina e XXI
na franceza, e o motivo o seguinte:
Ao capitulo XV da ediil.o latina correspondem os
capitulas XV e XVI da franceza, isto , o primitivo

APONTAMENTOS

capitulo XV foi dividido em dois e Lel'Y depois de


dizer comment les sawvages Bt'esiliens tt'aitent leut'S pt'isisonniers p'/'ins en guet"l'e et les cel'emon'ies qu'ils obse'l"lwnt t",nt
les tttet', qtt' les manger, passa a tratar mais detidamente dl:S ct'Uautez exercees' pa'/' leo TtLt'CS et autres peuples:
et nommment pat' les Espagnols (queria de CE'rto ou ~evia
~izer tambem les Portugais) heaucoup plus ba'/'bans que
les Saut'ages mesmes.
Ambas estas edies, uma por ser traduzida,
outra, por estar amplificada, parecem, nas transcripes dos vocabulos da lingua indigena, menos exactas
do que a priniitiva. Nestas duas edie.3 com effeito
v-s~, por exemplo, inubl:a em vez de muMe; se pois
no elig'anei-me nas notas tiradas da edio primitiva, la estava escripta uma palavra que corres'pondia mais exactamete ao termo da lit~gua geral
mimby paea designar flauta. Como innb, passiveI
e natural que fossem adulteradas muitas outras dicOes
nas subsequente. edies; se isto se da com uma e
mesma obra reimpressa pelo' proprio 'I auctor, como
, no se clara muito maior estropiamento quando forem
as phrases e vocabulos transcriptos por outros, mrmente outros que no, fossem conhecedores das cousas
e dos nomes mencionados no livro original'? Sem a
menor duvida devia cOlicol'l'er isto, junto com muitas
outras cousas, para fazer crr na enorme multiplicidad<a de linguas que attribuiram aos indios, e muito
principalmen te aos da America do' sul.
Examinando-se as phrases apanhadas por Lery
no Rio de Janeiro, reconhece-se immediatamente que
era a LINGUA GERAL, e a LlNGUA 'GERAL tal qual era
fallada no s na cost,a, mas pelos GUARANIS no Paraguay sem nenhuma diffel'ena fundamental a no ser
a da ol'thographia.

SOBRE O BANENGA

Nestes apontamentos' vllo reduzidas orthographill,


proposta para o ABANENGA, as phrases e vocabulos do
dialogo, e sero explicadas nas notas subsequentes
apenas aquelles que menos facilmente se adaptarem ao
idioma e por is:;o preci~arelll de a\g l lrna interpretao.
Se fossem discutidas todas as phrases e voca.bulos um
por um as explanaes se alarga riam de modo desconfOl'me. Estes apontamentos, como j. foi dito, deviam
seguir-se grammatica e ao dicciollario e d'ahi resulta
_que tacitamente as notas se reportam ao que l mais
convenientemente explanado.
Todas as vezfS pois, que mediante a sim pIes co "
reco orthographica se reproduz o vacabulo prC'prio
do ABANENGA est feito o que compete a estes apontamentos. As explicaes etymologicas e determi:na~o
do radical pertencem ao diccionario.
No texto original transcripto de Lery a repetilL
feita e~tre parenthesis a da phrase, qual se acha
na 5.- ediao franceza; o texto corrente o copiado da
edio latina.
Nas colnmnas onde vem as tl'allnces quer latina,
quer franceza, o que estiver entre parenthesis, que
foi omittido por Lery e aqui se traduz, porque de tudo
isso ba caso:'!.
E' passiveI qne me engane e erre na interpretaao
e por conseg'uinte na correco de orl.hograpbia dos vocabulas e das phrases, ma; outro vira q~e conhea
mais perfeitamente o ABANENGA e corrija os meus
erros. Como desculpa dos erro.:; que possa commetter
limito-me a tomar pal'a mim as seguintes palavras do
SI'. Max Mller: NiLo se segue de modo algum, que
quando se ache a chave de inscripes antigas, se
( possa desde logo dar explica.o precisa de cada dic( o e iuterpl'eta<? ,exacta de cada phrase. V-se

~PONl'A)IENTOS '<

por vezes o mesmo texto hieroglyphico ou cuneiforme


explicado differentemente por eruditos differentes;
c( e nlJ.o raro que alguns delles proponha nova inter pretaiLo de inscripao, poucos annos antes tra.duzida
de outro modo. O que se diz respei~o da decifra,.
iLo de inscripes applica-se com justeza no menor
interpretao de textos antigos.... O unico meio
seguro de descobrir o sentido verdadeiro -das pa lavras nos, monumentos sagrados dos Brahmanes,
ex dos Zoroastrios, ou dos Judeus cO,mparar todos os
trechos em que se encontra a mesma dicO e pl'O curar para ella um significado que adaptando-se
igualmente todas essas passagens, possa tambem
c( snstentar-se em vista de razes grammaticaes e ety mologicas. II
muito peqnenina sem duvida esta decifl'aiLo ele
phrasea para ser comparada com a profunda investigallo das inscripes de mODumentos, mas nem por
isso deixa de ter applicao ella. o que acontece com
a outra.
Procurei na transcripo conservar integralmente
a orthographia de Lery, mas llilo foi possi vel assim ser
in totum, porque, por exemplo, na typographia niLo ha
o s antigo e semelhante e porque, demais, Lery
no manteve orthographia uniforme e foi escrevendo,
por exemplo. ora Sauuage ora sa'lUJag'.
J disse que s no diccionariu se elucidam J1S dicoes e Das notas que segnem 8;penas trata-se de barmonisar a orthographia.. Comtndo, uma observao
indispensavel, por isso que entende com o 'Dome de
tril'u com a qual esteve Lel'Y,
Logo no principio do trAcho transcripto vem os
dois termos TOOUPINAMBAOliTLTS e TOUPINE~KIN5 que nilo
possiveI discutir e elucidar por emquanto e que

r,

apenas transC'evo na orthograpl1ia correcta pelas expresses TUPIKAMBA e TUPI:SIK. O primeiro, como indiquei no prolegomeno, parece-me significar gentt da
terra, e o segundo os da ter'}'ft visinha, mas no possivel affil'mar com segurana que assim estejam 'bem
interpretados. A unica cousa qne fica bem certa e
positiva em vista destas denominaes dadas por Lery
que o nome de TI PINAMB no era exclusivo dos indios encontrados na Bahia, nem tIlo pouco o de TUPIKIK proprio s aos do Espirito-Santo ou Porto-Seguro.
Considerando que os incolas, que cheg'avam falla com
Europeus em qualquer parte da costa, davam-se por
TUP1NAMBAS e designavam os visinhos por TUPIN'IK, Oil
adversarios 0\1 fl'onteiros por 'fOBAJ.. \R, etc,., fui levado
inter'pretar os nomes da maneira acima dita,. que nilo
for'a o sentido 'nem a escripta dos vocabulos. Lmitome, porm, enunciar o pensamento, sem pretender I ).,lf-'V\OJ
affi.rmar que com cel'teza seja esse o modo de inter-'J.l)I1
pretrar com justr-lza tae,, denominaes. Fica tambem
nssente que TUPT~A~IB, TUPI. TK., T013AJR e outro!'!,
como nomes de tribus differente., no so denominaes caracteristicas, pois com ellas seria impossivel differenar uma tribu da outra, e apenas se
sll.beria que pertencem grande famlia que faliava o

ARANENGA.

O nome TUPI por si s sem suffixo a.\gum no ti


uem pde ser nome de po\'o. Ra na lingua o verbo
hupir erigere, Illllere, que no infinito ahsoluto ptl.e fazer'
tupir j 11a tanrbem a expresso lmpi que me parece
contracta do verbo IHtb na terceira pessoa, a qual
serve de adverbio e de adjectivo e que inexactamente
A.ntonio Ruiz traduz por verdad, razou, quando a" sua
significao evidentemente cerlo, beue, rcele e tambem
reclus, a 1J1D. claro que nenhuma uestas duas icOes

APONT.UIENTO

podia cont,rahil'-SB ~ mudal" a ponto de furmar TUP'(


desig'nativo de alg'uma tribus ou gens.
O Exm. Sr. Visconde de Porto Seguro nas suas .4.It-notaes obra de -Gabriel Soares, at certo ponto com
razllo interpreta TUPI como deri vado de tubY1' patrulls.
Mas note-se que etles differenavam tio paterno tnbyl'
(palrlllls) e tio materno' tuty/' (ul'uneulus), como se Y no
'rEsono, e que, para n.esig'nal' com qualquer tIestas
dices uma lDullidiio ou pOI'O em todo caso indispensavel addicionar-Ihe um suflixo ab. gens, ou mbya poplllus,
mas nunca mba, como d o Ex. Sr. de Porto Seguro,
Alm dist<>, SllppoSto que com um destes suffixos se
e:-::plicasse t;upinamM a gent.e 011 o pOI'O do lio, ficaria subsistente a difliculdadepara explicar' os outros nomes
terminados em ikA, lte, etc.
V-se pois que no facil interpretar o termo
/.1tp, 'e inda meilmo qne se fa!). esse nome deri var-se
de tub-yb, o que no con traria s regTas gTammati..
caes e prosodicas da liugua, tub-yb significando pat.rlllll
seu parellllllll dllx no ptle etle sem suflixo desig'nar tribu
ou povo.
Excepto' SimO' de ,Vasconcatlos, nn ha um s
autor antigo que llllmcione tribu 11Illi alg'r'es; esse
designativo foi adoptado por historiadores quando qui7.er~m ll.brang'er n'uma s designaao as diversas tribus da mesma raa e que fatlavam a mesma lingua.
O Ex-m SI'; Dr'. Couto de j1agalhes no seu e:3timave-I li no llpgio e Raas Sel-vagens do B1'Q$il interpr'etl'a
tupi pequeno raio, e o deriva tIe lltp raio, ev idente
que discordamos completamente, tanto mais qnauto
nem admissivel a tr'oca ele vogaes caracteristicas dos
l'adicap.s como sejam (1 por accelltuadas e outras. .
Nao este o unico ponto em 'que discordo do
eminente ethnologo e denodado viajor, qne tem var'ado

SOBRE O ABANENGA

os sertes das nossas mais remotas provincias, e que


gosa de leg'itima nomeada como litterato e publicista.
Si discordo, porm, de S. Ex. n'algun::> pontos, princip~lmente nos refer'entes a philolog'ia e ling'uistica
(no passiveI perfeito accrdo de ideias em tudo,
mesmo entre amig'os intimas), ha outros do seu preci'lsO livro, nos quaes at acho que seriam poucos
todos os encomios tributados a S..Ex.
Bem haja a voz autorisada que se levanta em pr'ol
desse milho de seres humanos, esbulhados do seu patrimonio pela gente que se diz ci vilisada; bem haja o
benemerito da' humanidade que apresenta um meio
pratico de chamar ao g-remio da ci vilisao esses seI vagens, menos ,elva.gens (na ingenua phrase de Lery), pelo
lado moral quando mais no seja, do que a gentalha dos
cortios, porque sem duvida os sangninarios e brutos
selvagens ao menos no so c1'apILlosos .. e elles vivem
nos mattos, isto , na trva e no no mago das cidades cultas, allumiadas _pela luz electrica da ci vilisao. De corao applaudo S. Ex.. por alistar-se no
partido dos Gonalves Dias, Magalhes,
orberto,
Ottoni, embora do lado opposto fig'urem nomes da
plana de Lisboa (o Timon Marahense), Visconde de PortoSeguro e outros.
Mas isto no da minha campetencia e volto
decifrao das phrases de bugres.

10

APONTnIENTOS

HISTOIRE D'VN VOYAGE


FAIT !lN L.\ TERRE DV BRESIL DITE AMERIQUE, ETC., ETC., ETC.

par JEA

DE LERY

nalif de la IIfargelle, Terre de Sainct Sene


au duch de Bourgongne.

CItU'ITRE

XXI

Colloque de l'r.ntree ou arriuee en la terre du' Bl'esil, entre les gens


I
du pays nommez TOUOUl'INAMBAOULTS et TOUPlNEt'iKINS en langagc
sauuage et franois.

I'RANAIS

BRASIL (ORTHOG. tEH)

Tupinamb

Es tu venu ~

El'e-ionb'?
Francez

Ouy ie suis venu.

Pa-aio'lt.
Tubinamb

Voila bien dito


Commellt te nommes tu ~

Teh I auge, nypo.


(The I auge ny-po).
Mara p dl'l' '1

Francez

Vne gro. e huitre.

Lery-oussou.
Tupinamb

As-tu lais tou pays POUI' El'e-iacasso piellc'?


venir demeul'el' ici '?
Francez

OIlJ" .

Pa.

11

SOBRE O ABARENGA

HISTORIA NAVIGATIONIS
lN -DIIAS1LlAM QUAl ET MlERlC.\ DICITUII, ETC., ETC., ETC.

a .JOANNE LERlO
Burgundo, gallice scripta. Nunc vero primum Latinitate
donata et .

CAI'. XX

Colloquium in ipso aditu Brasiliensi orla intor indigenas TOUOU!'lNAMDAULTIOS TOUOUPINENKIN brasilice ac latine conscriptum.

DRA lL (OIlTHOG. COI\IIECTA)

LATINE

Tupinamb

Venisti

Ere-j p'?

U'3 '?

(1

Francez

Sic est, veni.

Pa, a-jr.

(2

Tupinamb

Bene dixisti.

Ta aguyj nip.

Quomodo vocaris '?

~ar-pe

(3

nde-rl'a?

Francez

Ostrea magna.

Yl'yry guas.

(4

Tupinamb

Patriam ergo reliquisti, vt


hi:c deinceps habitares '?

El'e-jakas piang?

Francez

!ta est.

Pa.

(5

12

APONTilillNTOS
BRASIL (ORTHOG. LERV)

FRANAIS

Tupinamb

Vien doncques voir le lieu Eori deret ani ouani reOU tu demeureras.
plac.
Francez

Auge-b.

Voila bien dito

Tupinamb

Voila donqries' il est venu I end rpiac'? aou t I endt'piac aout che raire
par de, mon fils, noas
Teh (The!) Ouret Teayant eu sa memoire
noy (keuoy). Lery~oussou
helas!
ymen!
As-tu aport tes cofres '? Errrm d carammo '?
Ils euteudent aussi tous
autres vaisseaux teuir
hardes que l'homme peut
auoir.
Francez

Ouy, ie les ai aportez

P arout.
Tupinamb

Combien'?
Autant qu'on en aura, on
lenr pou~ra nombrer par
paroles, iusques au nombre de cinq, eu les nommaut aiusi.
1
2
3
4
5

Mobouy'? (mabouy'?)

Aug'p (aug-p).
Mocouein.
Mossaput.
Oioieudic (oioicoudic).
Ecombo (ecoinbo).

13
LATINE

BRASIL (ORTHOG. CORRECTA)

Tupioamb

Adesdum ig-itur e.t locum E-jl'i nde retm-ag'u 1'P-habitationis ture cil'cumpi,ka.
(6
spice.
Fraocez

Bene est.

AguyjM.
Tupioamb

Eece igitnr, fUi mI, yenit


in lIas regiones, nostri
memor, papa!

Attuli8tine capsas ~
Eo . vero nomine compl'ehendiml1s quidql1id includenclis omnis g'enel'is
vesti mentis aptum est.

Nande l'epika o - te,


nande l'epiakfl. 0- te,
che rayra. Ta a-jul' et,
TenGi Yl'YI'Y gua oi(7
moang.
El'e-ru pe nde karmngn?
(8

Fraocez

Etiam attuli.

Pa, a"I'l"
Tupioamb

Quot?

Mbohyr '?

Dnus.
Duo.
Tres.
Quatuor.
Quinque.

Ojep.
MokGi.
Mbohapyr.
MOYJ'lllldy.
AroM.

(9

14

. APONTAMENTOS

BRASIL (ORTHOG. LERV)

FRAi'iAIS

Tupinamb

Si tu en as deux, tu n'as
que faire d'en nommel'
quatre ou cinq. 11 te sufira de dire mocOtW'in de
trais 'et quatre. Semblablement s'iI y en a
quatre tu diras oioncoudic.
Et ainsi des autres; mais
s'iJs ont pass le nombre
de cinq, ii faut que tu
monstres par tes doigts
et par les doigs de ceux
qui sont aupres de toi,
pOUl' acomplir le nombre que tu leU!' voudras
donner entendre, et de
toute autre chose semblablement. Cal' ils n'ont
autre manire de conter.
Quelle chose est-ce que tu MM pl'l'out de cal'ammo
poup'?
.
as aportee dedans tes cofres '?
Francez

Des ve,'temens.

A-aub.
Tupinamb

De quelle sorte ou couleur'? Mal'ava '?

(iVIal'a-va~)

Francez

De bleu.
Rouge.
1aune.
-oiro

Sbouy-et.
Pitenk.
10ub (ioup).
Son ( on).

SOBRE O ABANENGA

15

BRASIL (ORTHOG. CORRECTA)

LATINE

Tupinamb.

Si duas tautum habes, quatuar numerare non opartet; satis enim erit si
dixel'is mocouein; Si quatuar habueris sic dices oioiclJudic. Et sic de
reliq uis. At vera si q uinariu m n um e l'llU1 excedaut, numerum quem
vales tatidem digi ti::: tu ifl,
aut si non sufficiunt, saciarum qui tibi adstant,
indicare pateris: Nau
enim habent aliam numel'andi ratianem.

Quid in capsis attulisti ~

Mbae-pe re-rUr nele kal'amngn. pyp ~


France~

Vestimenta.

Ab.
Tupinamb

Cuins

calal'is~

Maril-mbae ~
Francz

Crerulei.
Rubei.
Lutei.
Nigl'i.

Haby te.
Plrang.
Jb.

Hn.

(10

16

A.PONTAMENTOS

FRAN~lS

BRASIL (OR.THOG. LEllY)

Francez

Verd.
Sobouy, massCJu.
De plusiems couleurs.
Pirienk (pil'ienlz).
Couleu!' ele ramiel'.
Pegassou-au.
Blanc (et est entenelu de Tin.
chemises.)
Tupinamb

Quoi encores ~

Ma pmo ~
Francllz

Des chapeaux.

Acang-aub-roup.
Tupinamb

Setpe (seta-p) ~

Beaucoup~

Francez

Tantqu'on ne les peut nom- Icatoupau.


brel'.
Tupinamb

E t-ce tout

Aepogno (aipogno)'?
Franez

Nan ou nenni.

Erimen.
Tupinamb

NOillme tonto

Esse non bato


Francez

AttellS un peu.

Coromo.
Tupinamb

01'

doncl ues

eln.

17

SOBRE O ABANENG
BRASIL (ORTHOG. CORREC1'A)

LATINE

FrllnCeZ-

Virides.
Variarum calarum.
Ooloris calumbini.
Albi (et de indusiis intelligitur) .

Haby guas.
Parb.
Apykas fiaM.
Ti=ting.

Tupinamb

Quid

~rreterea

'?

Mbae-p'am'?
Francez

Galeras.

Akang-aba-rub.
Tupinamb

MuItos'?

Het-pe '?
Francez

Innumeras.

Ikatu pab.
Tupinamb

Id ne totum est '?

Aip fi'?
Francez

Minim.

Aan-ym.
Tupinamb

Omnia namina.

E heni mbb.
Francez

Expecta paululum.

Korom.
Tupinamb

Age igitur.

Enei,

18

APONTA"MEl'TO._
DRASIL (ORTIIOG. LERV)

FRANA IS

Francez

Artillerie feu, comme har- Mocap=mororocap.


quebuzegra.ude ou petite:
cal'. mocap signifie tonte
tnaui, e d'artillel'ie feu,
tau t e gl'os e piece' de
nanil'es qlJ.'a Il tl'e~. 11
semble allcune foi::; qu'ils
pronoucent bocap par b et
seroit bou en escriual1t
ce mot cl'en tl'emeslel' 1Itb
ensemhfe qlli pOlllToit.
De la pOlldl'e canon ou Mocap coui.
poudre feu.
Ponr mettre lapoudrefeu, Mocap-couiourou.
comme flasques, cornes
et autres.
TlIpinamb

Quels sout-il::;

Mara.va~

(mara va1).

Francez

De corue de bamf.

Tapiroussou-ac (ak).
TlIpinamb

Voila tres-bieu dito


Qu' est-ce qn'on baillera
pour ce ~

Aug-gatou-tegll.
M~Le p sepouyt rem 1

Franccz

1e ne les ai qu' aportees, AI'OIll'i.


comme disant, je n'ai point de haste de meu desfaire: en 1eur faisaut semb1er bon.

SOBRE O ABANENGA
LATINE

19',

BRASIL (ORTHOG, 'CORRECTA)

Francez

Ignea tormenta, catapnltas Mbokb = p:lbOpOkb


mboropokb.
vtriusque generis. Nam
mocap omne genus tor,
mti sig'nificat j maiora
etiam gure nauibus imponuntlll' ad repellendos
piratarum in ultus. Pronuntiant antem aliquando per b et in sCl'ibendo
si fieri possit, intermiscelldre essen t m e t b.
Attuli etiam puluerem ig- Mbok-ku1.
neum.
Cornua et alia instrumenta Mbok-kul- 'yl'=mbokkul-ryr.
atl puluel:em inc1udendum.
Tupinamb

Cuiusmodi sunt ~

Mar-mbae~

Francez

Tapiir-us-kua.

E cornu bovis confiata.

Tupinarnb

Optime dictum
Quid tibi numel'abitnr pro
eas res~

A'i. kat te'i..


Mbae-pa hepy-rma ~

(12

Francez

Ea instru~enta tantum at- A-rr-e.


tuli, qrrasi dicas, nolo
tam cito vendere.

.(13

. 20

A.PONTA.MENTOS
FRANAlS

BRASIL (ORTHOG. LERY)

Tupinamb

C'est vne interiection qu'ils H.


ont acoustum de faire
quand ils pensent ce
qu'on leur dit, voulans
repliqueI' volontiers. Neantmoins se taisent, afin
qu'ils ne soyent veus importuns..
Francez

l'ai aport des espees de,fer. Arrou-itaygapem.


Tupinamb

Ne les verrai-ie point'?

Nacepiac-icho pn-'? (naoepiac-icho pn '?)


Francez

Quelque iour loisir.

Bgo irem.
Tupinamb

N'a-tu point aport de ser- Nrroup guya pat'?


pes heuses '?
Francez

l'en ay aport.

A.rrout.
Tupinamb

Sont-elles belles '?

Ig'atoup '? (igatou-p).


Francez

Ce sont 'serpes excellentes Guiapar-et.


Tupinarnb

Qui les a faites '?

Aua pomognen'? (aua pomoquem '?)

SORRE o ABANENGA
LATINE

BRASiL (ORTllOG. CORRECTA)

Tupinamb

lnteriectio est, qtia vtun- R.


tur dum quis eos alloquitur, quasi respondere
velint-Libenter '? et tamen quiescunt, 'ne importuni videantur.
o

Franccz

Cultros ferreos attuli.

A-rur ita-yapem.
Tupinamb ,

Nunquid eos videbo'?'

Na-hepiag-icho-p-ue '?
Franccz

Quando erit 0tium.

Mbegn-i-rma.
Tupinamb

Nunquid falces attulisti'? Nd-ere ru-pe guyrapr'?


Francez

Attuli.

A-rr.
Tupinamb

Sunt ue pulchrre'?

I-kat-pe '?
Francez

Eximire sunt.

Guyrapar-t.
Tupinamb

Quis eas fabricaui t '?

Abpe o-mofiang '?

21

22

APONTAMENTOS
BRASIL (ORTHOG. LEU)

FRANAIS

Francez

O'a est celui que cognois- Pag ouassou remymogsez, qui se nomllie ainsi,
neu.
qui les a faites.
Tupinamb

Voila qu va bien
Aug terah.
Relas, ie les verrois volou- Acpiati-mo-mn (acepiach
tiers
mo mem).
Francez'

Quelque autre fois.

karamoussee.
Tupinamb

Que ie les voye presente- Tcpak taug


ment.
Franc.ez

Atten encore.

E mbe reingu (empere-

ingue).
Tupinamb

A -tu point aport


cousteaux '?

de Erroup itax amo '?


Francez

J en ai aport en abou- Arroureta

dance.
Tupinamb

ont-ce de cou teaux qui


ont le manche fourchu'?

ecouarantim va'? ( acouarantiu va .)

francez

on A. manche blaoc.
demi raffe.

De pe it.

QQ

teaux.

En-en. Ivetin.
Ive papo
Taxe miri.

23

SOBRE O ABANENGA
LATINE

BRASIL (ORTHOG. CORRECTA)

Francez

Ille qui tibi notus est, cn- Paij-guas


iusque nomen tale est,
ngur.
eas fabricauit.

remi-moli.(14

Tupinamb

Id bene se habet.
Aguyj tero
Papre! Libenter eas vide- A.hepi temoma.
rem.

(15

Francez

Alio tempore id fiet.

karamboh

(16

Tupinamb

Iam iam videam.

Ta-hepig tng

(17

Francez

Expecta adhu.

E-amb rng, ter,


e-amb rangu.

(18

Tuplnamb

Attulisti-ne cultro,,'?

Ere-r-pe it-kys am'l


Francez

Plerosque attuli.

A-rr et.
Tupinamb

Sun~ne

cultri capulo di- Hakuar-ll.ti -Me '?

uiso '?
Francez

Non. Albo capulo.


(Plano capulo).
Parvos cultros.

An = ani; yba-ting =
yb-ti.
yba-pb
yb-pb.
!t kys-miri.

24

APONTAltill 'TOS
FRANAIS

BRASIL (ORTIIOG. LERV)

Francez

Des haims.
Des alaines.

Pinda.
Moutemouton .
. ,'

Arroua.
Des mirouers.
kuap.
Des peignes.
Des colliers OU bracelets Morobouyt.
bleus qu'on na point Cepiak ypoueum (cepiahyponyum).
acoustum d'eu voir. Ce
sont les plus beaux qu'
on pourroit voir, depuis
qu'ou a commeuc ve'uir par-de.
Tupinamb

Ouure ton coffre afin que E aso'ia-vok d carammo


t'acepiak de ma (easo
ie voye tes biens.
iavoh de caramemo t'acepiah d ma).
Francez

Ie suis empesch; ie le Ai mossanen; acepiagouca. irem desve (desue).


moustrel:ai quelque iom
qu~ ie viendrai toy.
Tupinamb

Ne t'aporterai-ie Ipoint des N rour ichop' Irem ma


desve'? (nrour icho p
bien~ quelq es iours'?
Iremmae dessue '?)
Francez

Que veux-tu. aporter '?

Maepe rerout potat'? (mae!


per rou potat '?)
.

SOBRE O ABANENGA
LATJNE

25

BRASIL (ORTHOG. COI.RECU)

Francez

Ramos.
Subulas.

Pind.
Mbotu-mbotu, ter., mboty mboty.
(19
Speeula.
Guru=ru..
(20
Pectines.
kygua, ter, kybb.
(21
Armillas ereruleas. Cujus- Mboy-roby-t.
(22
. modi hie non extant. Ere Hepiag-ipyr-eym .
qure puleherimre sunt inter eas quas hic vidimus
ab eo tempore quo adferri emperunt.
Tupinamb

Aperi arcam vt tua bona E asiab-g nde karamnintuem'.


g'u ta-hepiag nde mbe.

Francez

Oecupatus sum j alio die A iemo saen.j a he- (23


aperiam ad te veniens.
piag-uk iram ndbe.
Tupinamb

Nonne aliquando ad te 130na adferam '?

a-rur-ieh-pe i-r mbae


ndbe '?

Francez

Quidnam vis adferre '?

Mbae-pe re-r pot-pe'? (pe


= te = tae)
4

26

APONTAMENTOS
BRASIL (ORTHOG. LERY)

FRANAIS

Tupinamb

Sch d'? Ma peri potat ~


(mape ri potat '?)

1e ne sai, mais toy'?


Que VE'nx tu '?

Francez

Das bestes.
Des oyseaux.
Du poisson.
De la farine.
Des naueaux.
Des graneles febues.
Des petites febues.
Des orang'es e eles citrons.
De toutes ou plusieurs choses.

So (soo).
ora (oura).
Pira.
Ouy.
yetic.
Commenda ouassou.
Commenda miri.
Marg'ouia ouassou.
M.a troun.

Tupinamb

De quelle sorte de beste Mara-vae so ri usceh ~


as-tu apeti t de manger'?
(mara- ua s60 oreinsceh~)
Francez

1e ne veux de celles ele ce Nacepia.k, que von-g' oU a


pay~.
aire (uacepiah, que von
gouaaire).
Tupinamb

Que ie te les nomme.

A asseuou desuoe (aassenon desue).


Francez

01' l.

ein.
Tupinamb

"Vne beste qu ils nomment Tapiroussou.


ainsi, demi asue e elemi
vache.

"

27

OBRE O ABA. 'E GA


LATfNE

BRASIL (ORTUOG. CORRECTA)

Tupinarnb

Nescio; quid tu '?


Quid vis?

R; hae nele'?
lYIbae-pe !'e-ipotpe'?

(24

Francez

Feras.
Soo.
Aves.
Guyr.
Pisces.
Pir.
Farinam.
Ui
hui
kui.
Rapas.
Jetyg'.
Magnas fabas.
kumand guas.
Fabas paruas.
kumand rniri.
Aurea et citrea mala.
~fbarakuj g'uas.
Omnes denique aut ple- lYIbae tetiru.
rasque res.

(25

Tupinamb

Cuius generis animal co- Mar-mbae soo


medere aues '?
eri-uhi '?
Francez

Nolo ea comedel'e
proueniunt.

qUal

me

Na-hepigkyb-ng'ura(26

TlIpinamb

Ea tibi nominabo.

A-henai ndbe.
Francez

Age vero.

EneI.
Tupinamb

Fera quam sic vocant,


quam semi-asinum aut
semi vaccam dicere possiso

(27

Tapiir-us.

28

APONT llIENTOS

FRANAIS

BRASIL (ORTHOG. LERV)

Tupinamb

Espece de cerf et bche.


Sanglier du pays.
Vne beste rousse, grande
comme vn petit cochon
de trois semaines.
C'est vne beste g'l'ande
comme vn petit cochon
d'vn mois, raye de blanc
et noir.
Espece de liure.

Se-ouassou.
Ta'iasou (taiason).
Agouti.

Pague.

Tapit.

Francez

Nomme moi des oyseaux.

Essenon ora ichesve, (esse


non oocay chesue),

Tupinamb

C'est vn oiseau grand com- Iacou.


me vn chapon, fait comme vne petite pou1e de
guinee, dont il y n a
tI'ois sortes, c'est assauOl', I aco ntin, I acottpem
et Iacou ouassou; et sont
de fortbonne saueur, autant qu'on pourroit estimeI' autres oyseaux.
Paon sauuage dont en ya Moutou (mouton).
de deux sortes, de noir
et gris, ayans 1e corps
de la grandeur d'vn Paon
de nostre pays (oiseau
rare).

SOBRE O ABANENGA
LATINE

29

BRASIL (ORTllOG. CORRECTA)

Tupinamb

Genus cerui ac damre,


Sas = guas = sus.
Aper.
Ti-as = trnas.
Rufum animalculum ne- Agllti = akllti.
frendis mag-nitudine.
Fera est magnitudine ne- Pag'.
frendis, nig'ro et albo colore distincta.
Genus leporis.

Tapiiti.
Francez

Nomina mihi aues.

E-hefioi guyr ichbe.


Tupinamb

Est auis caponis magnitu- Jak.


dine. Eius autem tres Jaku-ting, jak-pemb, jak-g'uas.
sund species , nempe,
I acoutin ,
I acoupem et
I acou ouassou. Boni gusti omnes inter creteras
aues.

Syluester pavo.
1Ifyt = mllt.
Sunt autem nig-ri et leucoprei, et corpus a d e o
magnum habent ac nostri, anis rara.

30

APONTA illNTOS
BRASIL (OI\TIJOG. LEU)

FRANAJS

Tupinamb

C'est vne grande sorte de


perdl'ix, ayant le corps
plus gros qu vn chapon.
C'est vue perdrix, de la
grande sorte, presque
aussi grandecommel autre ci dessus nommee.
C'est vne perdl'ix, presque
comme ce11es de ce pays
de Fl'ance.
Tourtere11e du pays.
Autre espece de tomtere11e pIus petite.

Mcacou.

Inambou ouassou.

Inambou (ynambou).

Pegassou.
Paicauc (piacacu).

Franr:ez

Est-il beaucoup de bons Seta-p pm sena ~ (sepoissons ~


tap-pil' seua~)
Tupinamb

II y en a autant.
Le muIet.
Vn franc mulet.
Vn autre grandpoisson qui
se nomme ainsi.
Poisson plat encores plus
delicat, qui se nomme
ainvi.
Vn autre de couleur tannee
qui est de moindl'e sorte,
De tres-petit qui est en
eau donce, de bonce saueuro
Vn g-rand poissn de bon
goust.

ano
Kurema.
Parati.
Acara-ouassou.
Acara-pep (aararapep).

Acal'a-bouten (atrarabouten).
Acara-miri (atrara-meri).

Oura (ouara).

SOBRE O ABANENGA
LATlNE

BRASIL (ORTBOG. CORRECTA)

Tupinamb

Est genus perdieis qure Makag'u.


corpus mag'nitudine eaponis habet.
Est etiam perdix fera Inamb-guas.
altE'rius mag'nitudinem
reequans.
Perdix est non multum Inamh.
ab iis distans quas in
Gallis videmus.
Tortur.
Apykas.
A..liucl genus turturis mi- Pykul.
noris.
Francez
~st

ne magnus bonorum Het-pe pir hbae '?


piseium numervs '?
Tupinamb

Tot sunt.
Mulus.
Mulus altero melior.

Piseis planus
aliis.

an=n.
Kurim.
Parat.
A-kar g'uas.

clelieatior A-kar pb.

Aliu lutei coloris qui mi- A-kar pitang.


noris est pretij.
Maxime parui qui in dulei A-kar mil'l.
aqua viullnt, bonique
gustus sont.
Magnus piseis boni sa- Guar.
pori .

si

32

APONTAMENTOS
FRANAIS

BRASIL (ORTHOG. LERV)

Tupioamb

Vn grand poisson.

Kamouroupoy-ouassou.
Francez

Ou est ta demeure'? Main- Mamope drtam '?


tenant iI nomme le lieu (Mamo-pe-deretam)'?
de sa demeure.
,

Tupioamb

Ce sont les villages du


long du riuage el1trant
en la riuiel'e de Genew'e
du cost de la main senestl'e, nommez en leurs
propres noms : et ne s~
che qll'ils puissent auoir
interpretation selon la
significatiol1 d icem:.
Qui sont les villag'es en
ladite. riuire du cost
de la main dextre.

(a) Kariauk (kariauh)". (1


(b) Ora-ouas. ou oue.
('7
(e) Iaucu UI' assic (Iaue-ur

assic).

(2

(d) Piracam, opem (piI'aca-

ni o-pen).
(e) EIra'ia (EiI'aia).
(n Itanen.
(g) Taracouir apan.
(h) SaI'apo-u.
(i) Keri-u.
(15
Cf) Akara-u.
(16
(k) Kouroumour.
(i) Ita-auh (ita-aue).
(1n) Ioirarouem (yoirouen).
Les plus gTands villages (n) Sacouarl'- oussou-tuue.
de dessus les terres tant (o) Ocarenti (ocarentin). (6
d'vn cost que d'autre, (p) Sa popem (Sapopen). (5
(q) Jouroucuve (NuI'ousont:
couue).
(1') Arasa tuu (Arasa-tuue).
(5) USllpOtU ve (vsupotuue).
Et plusieurs autres, doot auec les gens de la terre ayant com
municatioo, on pourra auoir plus ample cognoi sance et des peres
de familles que frustratoirement on appele Roys, qui demeureol
ausdils village ; et en las cognoissant 00 eo .pourra iuger.

SOBRE O A~ANENGA
LATrNE

33

BRAsrL (ORTHOG. MODERNA.)

Tupinamb

Magnus piseis.

Kambaropy guas.
Francez

Vbinam degis '?

Mam0-pe nde retama '?


Tupinamb

Sunt nomina propria vi- Kariog.


corum qui Ganabar si- Guyra guas ragu.
num ingredientibus ad
sinistrum 1atus apparent, nee mihi eommod Pir-k mop '?
explieari posse videntur.
Eira-y.
Itan '?

Vici in rip eiusdem fiuuij


ad 1atus dextrum.

(28)

Sarapoy
Keri-y
Akar-y

Ita-g
Guararu.
Maiores viei in entinenti Hakuar-us-tyba
ex vtroque 1atere hi Ygaranti '?
sunt.
Hapopemba.

Aras-tyba.
Ysyp-tyba.
Ac multi alij alJ iis qui cum indigenis commercium hahuerunt,
cognosci poterunt, et palribus familis, quos fals reges vocant,
qui in illis veis lJa1>itanl.

34

A.PO TAMENTOS

BRASIL (nRTROG, LERV)

FRANAIS

Francez

Combien y a il de g'l'ands . Mobouype toubicha g-atou


par dea '? c'est dire
henou'? (mbouy-pe touvaillans.
picha g-atou heuou '?)
Tupinamb

Ily en a beaucoup.

Seta g-u.
Francez

Nomme-m en qllelqu'vll.

Essenon auge pequoube


ychesve (essenon auge
peqlloube ychesue).

Tupinamb

C'est vn mot pour rendre Nn


attentif celui qui ou
veut dil'e quelquepropos.
C'l:'st le nom d'vn homme E apimu-i ioup
ui-ioup) .
qui est interpret, teste
. demi pelee : ou il n'y
a g'uere de poi!.

(Eapil'a-

Francez

Ou est sa dellleure '?

Mamo-p setam '?


Tupinamba

En ce villag-e ainsi dit ou Kariauk-b (kal'ianh-b).


nomm, qui est le Dom
d vne petite riuiere dont
le Yillage prend le nom,
raison qu'il est ai" ,i
pres et est interpret la
maison des ka?'ios compos de ce mot ka?'ios et
d a1~q, qui signiflc maison, et en ostant os, et
y adioustant auq, fera

35

SOBRE O ABANENGA
BRASIL (ORTHOG. CORR ECT."-)

LATINE

Francez

Quot magni sunt in his Mbobype


reg'ionibus, id est, fortes~
hini '?

tubich

kat
(29

Tubinamb

Heta-gur.

Multi sunt.

Francez

Nomilla mihi aliquem .

E-helli ojep ky
ichbe.

aub
(30

Tupinamb

Vocabulum ad recltlenclum Nal1=n.


eum attentum cui vis aliquicl clicere.
Jomen propl'iuU1 hominis, Ij-apil'bg-pyl'.
quod nomen sic exponas:
capl1t semicaluum, et
pilo admodum raro.

(31

Francez

Ubi habitat

Mam-pe hetama ~
Tupinamb

ln vico quem ita appellant, Kal'ig-pe.


est autem nomen fiuminis cuiusdam a. quo nomen vicus sOl'titur, quia
ad eum situs est. Siguificat autem lca1'iusclolnwn.
Componitur autem ex
voce karios et a1Lh quae
domum si,gnificat; extrahenclo os et addenclo
emh, erit lca1'ia1Lh. B, au-

(32

36

APONTAMENTOS
BRASIL (ORTHOG. LERY)

FRANAIS

Tupinamb

kariauh, et be c'est l'article de l'ablatif, qui signifie le lieu qu'on demande, ou l ou on veut
aUer.
Qui est interpret garde Mossen ygrre.
de medicines, ou qui
medicine apartient; et
en vsent proprement
quand ils veulent appeler vne femme sorcil'e,
ou qui est possedee d'vn
mauuais esprit ; cal' Mossen, c'est medicine et
ge7're, c'est apartenance.

La grande plume de ce Ourauk oussou auk arenviUage Des estorts.


tin (ouraub - oussou ou
arentin) .
Bt en ce village, nomm Tan-coual'-ossou-tuue goule lieu ou on prend des
are.
cannes comme de grands
l'oseaux.
Le principal de ce lieu-l, Ou-acan.
qui est dire leur teste
C'est la feuille qui est tom- So ouar -oussou (soouarbee d'vn arbre.
oussou).
Vn gl'os citron ou orange, Morgouia-ouassou (mo goil se nomme ainsi.
uiaouassou).
Qui est fla1?-be de feu de Madu (mae-du).
quelque chose.

SOBRE O ABANENGA

37

BRA.SIL (ORTBOG. CORRECTA)

LATINE

Tupinamb

tem est articu1us ab1atiui et significat locum


quem petis aut in quem
proficisceris.
Quod significat cnstodem Mohang-i-gura.
medicinarum, aut ad
quem medicinae pertinent. Eo vera vocabu1o
vtuntur, quuID; mu1ier
velint veneficam designare, aut a cacodremone
agitatam. Nam mossen
est medicina, gerre proprietas.

(33

Vici illius maxima penna Guyr-guas okranti. (34

ln quo cannre n,star rnag- Takur-us-tyb-i-gm11'a(35


narum arundinum 1eguntur.
Pl'aecipuus locus eius V1Cl
quod significat caput ipsorumo
Folium ab arbore collapsumo
Ingens ma1um citreum aut
aureum, sic vocatur o
Est fiamrna ignis o

O-yb-akang.

(36

Hob ij-ar uso

(37

}1buruknj guas.
Moendyo

(38

38

APO NT ilIENTOS
BRASIL (OJ\THOG. LERY)

FItANAIS

Tupinamb

Vne grosse sonnette~ ou


vne cloche.
Vne chose demi sortie,
soit de la terre ou d'vn
autre lieu.
Le chemin pour aller aux

Mal'aca-ouassou..
Mae-uocep.

Kariau-piarre.

karios.

Ce sont les noms des principaux de la riuiere de


Genevre et l'enuiron.
Ie suis fort ioyeux de ce Che-rorl1p-g-atou derourari (che-rorl1p g'atou, deque tu est venu.
rour, ari).
icolas
01' tien-toi donc auec le Neintrico pai
l'ou (nein tereico, par
seigneur Nicolas; aiusi
Nicolas iron).
nommoyent ils Villegagnono
N'as-tu point amen ta Ner roup der miceco '?
(nere-roup d er miceco?)
femme'?
Francez

Ie l'amenerai quand mes Arrout-iran-chereco angeruie (arrout, iranchafaires seront faites.


reco al1gerllie).
Tupinamb

Qu'est-ce que tu as aJare'? Marape de recouran'? (merap d 6recoram '?)


Francez

Ma maison pour demeurer Cher auc-ouam.


Tupinamb

Qu'elle sorte de maison'?

Mara-vae-auc?

39

SOBRE O ABaNENGA
LATINE

BRASIL (ORTHOG. CORRECTA)

Tupiuamb

Magnum tintinabulum.

Mbarak-g'uas.

Res qure partim emersit e Mbae nohm.


terra aut ex aliquo loco.

(39

Via qure ducit ad carMs Kari-pir.


Suut vera ipsi prmcipui
inter eos qui fiuvium
Ganabarum incolunt.
Maxime gaudeo te venisse Che rory kat
ri.

nue rl'-

Mane vel'O cum domino Nei t-ere-ik pai


Nicolao, (sic nominabant
il'narno.
Villagagnonen) .
Adduxisti-ne vxorem '?

icolas

Ndre-r-pe ude reml)ireM '?


Francez

Adducam quum expeuita A-l' ter. cbe rek aguyj


erunt neg'otia mea.
rire
(40
Tupinamb

Quid tibi est neg'otiJ '?

Mal'.-pe nde rek-l'.ma '?


Francez

Domus ad habitandum pa- Cbe rog-agU.ma.


randa est.
Tupinamb

Quod g'enus domus'?

Mar.-mbae ga '?

40

APONTAMENTOS
BRA.SIL (OR'THOG. LERV)

FRA.NAIS

Francez

Ie ne sai encore comme ie 8eth, Da ehereco rem eodois faire.


uap rengn (seth, de
chereco-rem-couap rengne).
Tupinamb

. 01' la donc pense ce que Mein tereicouap d recorem


tu as afaire.
(nein treie ouap derec~rem).

Francez

Aprs que i'aurai veu vos- Peretam-repiah ir (petre pays et demeure.


retanre piac iree).
Tupinamb

Ne te tendras tu point Nreico ichope de auem a


iromi ~ (nereico ch-pe de
auec .tes g'ens~ C'est
anem a irom~)
dire, auec ceux d.e ton
pays~

Francez

Pour quoi t'en enquiers

tu~

Maraui-amo-p
amo pe~)

(maran

Tupinamb

AIpo qu (aripo-gu).
Ie le di pour cause.
I'en suis ainsi en malaise: Che poutoupa gne d ri
(che poutoupaO'u drij
comme disant, Ie le voudrois bien sauoir,
Francez

Ne hayssez vous point nos- Nenp amotareum p or


tre principal, c'est dire
roubicheb~ (nen p amonostl'e vieilllard ~
tareumpe orroubicheh?
Tupinamb

Nenni.

Erymen.

SORRE

LATlNE

41

ABANENGA
BRASIL (ORTHOG. CORRECTA)

Francez

Nondum scio quid sim fac- Hetyp, ndaei che rekor


kuaapa range.
turus .'

Tupinamb

Cogita ergo quid sit faciendum.

E-moang te-rei-kuaab
nde rek-rilma.
(41

Francez

PostqUil vestram regio- Pe retma repiag 'ee.


nem videro et aliquandiu
commoratus fuero.
Tupinamb

Nonne cum tus, hoc est, Ndere-ik-ich-pe nde auma-irmo ~


cum popularibus tuis habitabis~
l~rancez

Cur illud petis ~ .

Mara.-namo pe

Tupinamb

Non sine causa dico.


Aip .
Id me male habet, quasi Che pytup nde
dicas, id scire cupio

1'1

(42

Francez

Nunquid primarium nos- Na pee amotreym ore


trum, siue, senem odio
rubichba ~
habetis~

Tupinamb

Minime vera.

Aanym.
6

42

AP0NTAMENTOS
FRANAIS

BRASn, (ORTHOG, LERY)

Tupinamb

Si ce n'estoit vne chose Sercogatou pouyr em t


qu'on doit bien garder
mo'? (sr cogatou pouy
on deuroit dire.
eum tmo '?)
Francez

C'est la coustume d'un bon Secouae apoau- eugat


engatou resme yporr
pere qui garde bien ce
qu'il aime.
cogatou..
Tupinamb

N'iras tu point la guerre Nereico icho pirem ouarini~


au temps acluenir'?
(neresco icho pirem ouariui '?)
Francez

1'y irai quelque iour.


Asso irnn (as80irenue)
Comment est-ce que vos Mara-p perouag'rt rere '?
ennemis ont nom '?
(marap peronagrrrere '?)
Tupinamb

C'est vne nation qui parle


comme eux auec lesquels
les Portugais se tiennent.
Ce sont vrai8 Sauuages,
qui sont entre lariuierecle
1I1ac-he et de pami.
Ce sont Sauuages qui sont
encores plus Saunag'es,
se tellans parmi les bois
et montag'nes.
Ce sont gens ,d'vne plus
noble faon, et plus abondans en biens, tant viures
qu'autrement,que non pas
ceux-ci deuant nommez.

Touaiat, sine, MaJ;gaiat,


(Tou aiat, ou Margaiat).

Outaca.

Oueanem.

Caraa.

43

SOBRE O ABANENGA
LATINE

BRASIL (ORTIlOG. CORRECTA)

Tupinamb

Nisi res esset maxima cura Rerek6-katu-pyr-ym et


digna, dicendum esset. mo.
(43
Francez

Est mos boni parentis, vt Hekuai aipbae nung


quodamatdilig'enterconangaturma 1 porerek
seruet.
katu.
(44
Tupinamb

Nne in bellum posthac Ndere ik6 icho


es profecturus ~
guarini pe.~

pe ir
(45

Francez

A-h ir ne.
(46
'Aliquando profiscar.
Qllod est nomen vestris Mal'-pe ps - 1'0 b .-' gura
l'era?
(47
hostibus~
Tupinamb

Gens est qure ead est Tobajr, ter, mbarakajr.


cum illis lingua, apud
quam Lusitani habitant.
Vere snnt barbari et de- Guatahl'.
gunt ad fiuuium Mach-he
et parai',
Ri Barbari caeteros ante- Ab anm.
cedunt i in sylvis et
montibus habitant.
Ri nobiliores sunt, atque- Karaj.
etiam cibis, tum aliis
rebus ad vitam necessal'iis prre creteris omnibus
abundant.

44

A.PONTAMENTOS
FRANA IS

BRASIL (ORTHOG. LERY)

Tupinamb

Ce sont une autre ma- Km'ios.


nire de gens demeurans
par delles Tottaiaire vers
la riuiere de Plate, qui
ont un mesme langage
que les Tooup. Toupinenkin

La dif,rence des langues


ou langage de la terre,
est entre les nations dessus nommees.
Et premierement les Tottottp inambaoults, Toupinenkin, Touaiai?'e, Ten?'eminon et Ka?'io par-

lent un mesme langage


ou pour le moins y a
peu de diference entr'eux,
tant de faou de faire
qu'autrement.
Les Karaia ont une autre
manire de faire et de
parleI'.
Les Ouetaca diferent tant
en langage, qu'en fait
de l'vne et l'autre partie.
Les Otwanen aussi au semblable ont toute autre
manire de faire et de
parleI'.

SOBRE O ABANEENGA
BRASIL (ORTHOG, CORRECTA)

LATINE

Tupinamb

Est populus qui degit vltra Karij.


Touaia?'e ad fiuvium Platam, cuius lngua eadem
est cum TouOttpinamba1tlt'iS et Tottottpinenkin.

Differentia idiomatis est


inter eos quos supra nominauimus.
Ae primum quidem Toupinambattltijs , toupinenl:tin, Totb1taia?'re, Tem'emt:non et Ka?'i ferme eandem habent lil1guam.

Kamia diuersam reliquis


habel1t et viuendi et 10quendi ratiol1eD;l.
Ouetaca Differunt ab vtrisque et viudi et 10quendi ratione.
Oueanem: hi etiam diueI;sum et victl1set sermonis
ab aliis modum habent.

45

46

APONTAMENTOS
FRANAIS

BRASIL (ORTIIOG-. LEIIY)

Tupin';mba

Le monde cerche l'vn l'auue, et pour nostre bien.


Cal' ce mot i endue est
vn dual dont les Gr.ecs
vsent quand ils parlent
de deux Et toutesfois
ici est prins pOUl' ceste
maniere de parleI' nous.
Tenons-nous glorieux du
monde qui nous cerche.
C'est le monde qui nous est
pour nostre bien.C'est,qui
nous donne de ses. biens.
Gardons le bien. C'est que
nousle traittions en sorte'
qu'ilsoit cQntent elenous.
Voila vne belle chose s'ofrant nous.
Soyons ce peuple ici.
Ne faisons point outrage
ceux, qui nous donnent
de leurs biens.
Donnons leur eles biens
pour viure.
Tmuaillons paUl' prendre
de la proye pour eux.
Ce mot yp01'raca est specialement pour aller en
pescherie au poisson.
Mais ils en vsent en toute autre industrie de
prendre beste etoyseaux.

Teh'oioah poei1'eca paauu, iendue (teh'? oioacpoeireca paauu, iellde ue.

Ty ie1'ob ak apau ari


(ty ierobah ap au ari).
Ap au ae mae gen'e, ielldesue (apatu ae mae ger1'e, iendesne).
Tyreco-g'atou ienelesue (ty
reco-gatou' iendesue).
Iporenc et-am reco iendesue.
Ty ma1'an-gatou apoau-ap
Ty momoul'OU, m mae
gerre ieridesue.
Ty poich apoaue iendesue
(ty poih, etc).
Ty poeraca apo au (typor1'aca apoau).

SOBRE O ABANENGA

47

BRASIL (ORTHOG. CORRECn)

LATINE

Tupinamb

Alius alium quaerit, atque Teij oio-eh pororak-h


id mag'no nostro bano.
pabe-i jand-be.
(48
Nam vox haee iende ue est
dualis quo g'raeei utuntur eum de duobus sit
sermo; hie tamen resoluitur voee nobis.
Exultemus quod nos homines invisunt.
Gens est nostri commodi
studiosa, quae nobis bona
sua largitur.
Diligenter eam eOl1servemus
id est, eam ita exeipiamus ut ipsi satisfaeiamus
Praeelal'a se nobis res offert.
Ruie populo nos dedamus
e iniuriam faeiamus Genti qure sua bona nobi
affert.
Su ppeditemus eis eibos ad
viuendum.
Laboremus ut praedam pro
ipsis venemur. Vox yp01'?'aca praeeipue de piseium venatione intelligitur, sed eam ad alia etiam genera extendunt.

Ti-jerobig amboa ari. (49


Aipobae i meel1gflt'a jand-be.
(50
Ti-rek6 'katu jand-be (51

I porang-et-mo rek jand-be.


Ti morangatCt aipobae upe.
'ri mombm yme meengar jandbe.
Ti poi aipobae j and-be .
Ti poraka aipol)ae up. (52

48

APONTAMENTOS
BR,\SIL (ORTHOG. LEllY)

FRANAIS

Tupinamb

Aportons leur de toutes


choses qui nous leur'
pourrons recouure1'.
Ne traitons point mal ceux
qui nous aporteut de
lEm1's biens.
Ne soyez point mauuais,
mes enfants.
Afin que vous ayez des
biens.
Et que vos enfants en
ayent.
Nous n'auons pointde bins
de nos grds peres.
Pai tout iett ce que
. mon g'rand pere m'auoit
laiss.
Me tenant glorieux des
biens qui le monde aporte
Ce que nos grand:::; peres
voudroyent auoir veu
et toutes fois ne l'ont
point veu.
01' voila qui va bien, que
l'eschang'e plus excellent
que nos grands peres
nous est venu.

Tyr1'out mae tyrouam ani


ap (tyrrout ma tyronam aui ap).
Tyre comremoich meiendma recoussaue~
Pe peroinh anu mecha raire oueh (pe poroinc. etc,)
Tapr coih mae.
Toerecoib perat'e amo.
Ny reeoib iende ramouyn
mae pouaire.
Opap cheramo"uyn mae po,
uaire aitih.
Apoau-mae 1'y oi

ier~l)iall.

lende ramouyuremipiae
potateg'ue aou-aire. (iencleramouyn - remi - pyac
potat eg'ue a ou aire.
Teh! oip otarhet iende1'amouyn 1'ecohiare et,
iendesve. (Teh! oip otarht inde1'amouyn 1'ecohiare te indesue.)
C'est ce qui nous met hors rende po).'l'au-ossou vocare.
de tristesse.
Qui nous fait auoir de lende-co-onassou 'gerre.
g'l'ancls iardins.

SOBRE O ABANENGA
LATlNE

49

BRASIL (ORTROG. CORRECTA)

Tupinambil

Adferamus illis quidquid Ti-ru mbae tetiru. ahe


inuenil'e poterimus.
up.
Ne illos male exeipiamus, Ti-rek mengu. yme jand
mbae rekoMre.
(53
qui nobis adferunt bona
sua.
Ne mali sitis pueri mei.
Pe poro-anga6 yme ehe
raYl' ahe up.
Vt bona eonsequamini.
Ta-pe-rek6i mbae.
Et vestri etiam liberi.

To-i-reki peG rayre a:m.

Nulla bona habemus ab


auis nostris.
Qureeumque mihi auu"
reliquel'at pl'oieei.

Ndi l'ekubi jand ramOi


mbae-kul'a. (54
Opa ehe ramai mbae-kum
.,
a-ltyg.

Magni estimans ea bona, Aipbae mbtie ri ja-jerobi'


quae nobis aiferuntur.
Qure curo nostri videre op- J and rami remi - epig
tassent nee tamen vide
pot-tei a gura. (55
runt.
ld bene est, quanta potior Teij oi-potar het jand
rumai l'ekobiar-et jan-:
nostra eonditio patrum
d-be.
(56
nostrorum eonditione.

ld nobis tristitiam omnem Jand poriahb-okar.


eximit.
ld effieit vt magnos hortos J and k6 guas-gura.
habeamus.
7

50

APONTAMENTOS

FRANAIS

BRASIL (ORTHOG. LERY)

Tupinamb

Il ne fait plus de mal En sassi piram. rendere


nos enfanchonets quand
memynon ap.
on1-1es tond. J'entend ce
diminutif enfanchonets
pour les enfants de nos
enfans.
Menons ceux- ci auec nous Tyre coib apouan iende
contre nos ennemis.
rouag-erre ari.
Qu'ils ayent des harque- Toere coib mocap 'mabuses, qui est lem proa.
pre bien venu d'eux.
Pourquoi ne seront ils point Mara-mosentengatou euin- .
amo~
forts ~
C'est vne nation ne crai- Mme-ta morerobiarero
(me me-to :morerobianant i'ien.
rem.)
Esprouuons leur force es- Ty senenc apouau, mar'aro
iende irou (ty senene
tans auec nous autres.
apouau, marem iende
irou.)
Sont ceux qui deffont ceux Mnre-tac moreroar TO roupiare (falto 1'0 na edic.
qui emportent les autres,
franc.)
afsauoir les Portugais.
Comme disant. Il est vrai Agne-be oueh:; (agne he
ouch.)
tout ce que i'ai dito
Dieu sons ensemble de ceux Nein-tya mouet iendr
cassariri (nein-tyamouet
qui nous cerchent; ils
a iendere cassariri,)
entendent parleI' de nous
en la bonne partie comme l~ phr.ase le requiert.

SOBRE O aDA"ENGa
LATINE

51

BRASIL (ORTIJOG. CORRECTA)

Tupinamb

Non amplius dolent pueruli Na hasy pi-rba jand 1'enostri quum tondentur.
mimen up.
57

nos nobiscum contra hostes Ti-ja rek6i aipobae jand


deducamus.
1'obagura ri.
(58
Habeant catapultas, quod Togue-rek6i mbokb
genus a1'morum sibi vinmbae ae.
dieant.

0-

Cur non essent st1'enui'?

Marmo hant ngat eymo-ne '?

Est gens impavida.

Mm tae
rm.

'morerobi(59

E;p riamur ipsorum vires, Ti ha aipobae mar iand


lrumo.
dum nobiscum erunt.

Illi sunt qui debelant alios Mme tae mbo1'o1'or or


id est. Lusitanos.
1'upira.
i

(60
Quasi diceret, quidquid- AfieM hae.
dixi verum est.
Colloquamur de iis qui nos Nein, ti monget jand
1'ekahra ri.
invisunt, quod in bonam
partem est accipiendum.

52

A.PONTAMENTOS

FIUNAIS

BRASIL (ORTBOG. LERY)

Francez

01' donc mon alli.


Nein-ehe atour-assallep
Mais sur ce point il est
(nein-che-atour assaue).
noteI', que ce moto AtOtt?'assap et cotou-assap diferent. Cal' le primier signifie vne parfaite alliance
entr'eux, et ~ntre'eux et
nous, tant que les biens
de l'vn ::lont communs
l'autre. Et aussi qu'ils
ne peuvent 'auoir la fille
ni la samr dudit premieI'
nomm. Mais il n'est pas
ainsi du dernier. Cal' ce
n'est q Vile legere maniere de nommerl vn l'autre, par vn autre nom
que le sien propre, comme ma iambe, mon ~il,
mon oreille e autres semblables.
j

Tupinamb

Dequoi parlerons nous'?

Ma-resse iende moneta '?


(ma resseiende moueta '?
Francez

Dp, plusieurs et di verses Sch macrouemresse. (Sch


choses.
ma tiroup,n resse.
Tupinamb

Comment s appele le

~iel '?

Mara-pieng ovak rer '?


. (mara-pieng vah rer '?

Francez

Le eiel.

SOBRE O ABANENGA

. 53

BRASIL (ORTUOG. CORRECT.-I.)

LATJ;;l;

Francez

Age ig'itul' mi socie: Hic Enei, che tYl,u-hbae. (61


vel'O notan<lum est voces

Atonr- assap

I'.t Coto~wssap

clifferre. Nam prior significat perfectum foedus


intel' eos ac nos factum
esse, quod fit vt bona
sint communia, cujus filiam aut sororem ducere
. in UXOl'emnon possumu .
Nou ita vera de Colouassap, e nam a,ppellatione
nominis alicuius vtuntr,
ut tibire, ocult, auriculre
et alia. pleraque eius g-eneris nomina.

Tupinamb

De qnibu.' loquemur '?

Ibe l'eh-pe ja mong-etne?


(62
Francez

De ml1ltis ac variis rebus.

He, mbe tetil'u reh.

Tupinamb

Quomodo vocatur crelum'? Mar piog ybga rra '?


Francez

CCl'lum.

Yb.g'.

54

APONTAMENTOS
FRAN.US

BRASIL (ORTHOG. LERY)

Tupinamb

A.gnebe.Cyh rengne tas::senouh maetirouen desve (desne.)

C'est bien dito

Francez

A.ngebe (auge-b.)

C'est blen dito

Tupinamb

Le ciel.
Le soleil.
La lune.
La grande estoile du matiu
et du vespre qu'on appelle communement., Lucifer.
Ce sont tOutes les autt'es
petites etoiles.
C'est la terre.
La mel'.
C'est eau douce.
Eau salee.
Eau que les matelots appelent le plus souvent sommaque.
Est proprement pris pOUl'
pierre. A.ussi est prins
pour toute espece de metail et fondement d'edifice, comme:
Le pillier de la maison.
Le feste de la maison.
Les gros trauersain de la
maison.
TOllte espece et sorte de
bois.

Mak (mac.)
Couarassi.
lasc (iasce.)
lassitata ouassou (iassi tata
ousson.)

Iasaitata miri.
Ybouy (vbouy.)
Poirauem (paranan).
Vh ete.
Vh en.
Vh-een buck (vh cenbuhk)

lta

A.o ita (aoh ita)


Yapurr yta.
lura-ita.
Igoul'ab, ~eu, ybouirab
(Igoura hou 'y bouirah).

SOBRE O ABNENGA

55

BRASIL (ORTHOG. CORRECTA)

LATINE

Tupinamb

Afieb.
Ti range ta henOi mMe
tetiru ndbe.(63

Recte.

Francez

Afieb.

Recte.

Tupinamb

Ccelum.
Sol.
Luna.
Stella matutina et vespertina, qure Lucifer vocatur.

Ybg'.
Kurahy.
Yasy.
YaRytat guas.

Alire omnes stellre parvre.

Yasytat miri:

Terra.
Yby.
Paranam. '
Mare.
Y-et.
AqUll, duleis.
Aqua salsa.
Y-ee.
Aqure quas nautre vocant Y-eemby.
Sommaqtte.
Proprie lapis est; accipitur H.
etiam pro quolibet metallo et edificii fundamento, ut:
Domus columna.
Fastigium domus.
Trabes domus
Omne genus lignorllm.

Og'-yt=okyt.
,
lj-apyr-yt.
Jur-yt.

(64

56

APONTAj\>illNTOS

FRACipr.

BRASIL (ORTHOG. LERY)

Tupinamb

Vn arCo
Et nealltmoins que ce soit
vn nom compos de
ybot~ymh qui ig'nifie bois
et apat eroehu ou partie ;
toutes fois i1s prononcent
ompat par syneope.
L air.
Mauvais air.
P111ye.
Le temps dispo et pl'est
. a plelloir.
TOllnerl'e.
'est l'ese1air qui lEi pl'euient.
Les nues ou 1e bl'Ollyllard.
Les montagnes.
Campagnes IQU pay::; p1at
ou il n'y a nulls montag'nes.
Villag-es.
Maison.
Riuiere ou eau eonrant.
Une Is1e enclose d eau.
C'es toutd sorte de h is et
forest.
C est un bois au mi1ieu
d'une campagne.
Qui e't nQurri par 1e. bois.
C"est vn esprit malin, qui
ne 1eur fait que nuire
en leurs afaires.

Ourapat.

Arre.
AlT-aip (arra'ip).
Amen.
A.men poytou (poyton) .
Toup-en (Tollpen).
Toupen vel'ap.
Ybuo ytin (yory-hn.)
Ybuetlll'e.
Gnum (Quum).

Tave ~taue)"
Auh (aue).
"\ h eouap (nh eeouap).
Uh paou (vh paon).
K~"

Ra paou (kaa paon).


Ka ouan (kaa onan).
Ka gene.

57

SOBRE O &B&NENGA
LATlNE

BRASIL (ORTIlOG. CODRllCTA)

Tupinarnb

Arcus.
Uyrapr.
Et quamvis nomen sit compositum exybouymb qnod
est Iignum et apat uncum,
tamen pronuntiant ompato
!.er.
Ara.
Malus aer.
.r-aib.
Pluuia.
A-m=aman.
Tempestas pluvia ingru- A.m pyt.
ente.
Tonitru.
Tupi:L.
Tup-mberb.
Coruscatio.

65

Ybyti=ybyting.
Nubes aut brum::e.
Ybytyr.
Montes.
m=.
Campestria loca vbi nulli
montes.
Vicio
Domus.
Fluvius decurrens.
Insula.
Omne genus sylvarum et
nemorum.
Sylva in media pianitie.

Taba=tab.
Og=ok.
Y-aku.
Y-pa.
.Kaa.

66
67

Kaa-pa.

68

Qui in syluis educatl1s est Kaa o-bae.


Cacod::emon qui ipsos ve- Kaagura.
hementel' vexat.

58

APONTAMENTOS
BRASIL (ORTIlOG. LERV)

FRANAlS

Tupinamb

Vne nasselle d'escorce qui Ygat.


contient trente ou quarente hommes allans en
guerre. Aussi est pris
paul' nauire qu'ils appellento Yg-uerroussou.
C'est une saine, ou rets Puissa ouassou.
pour prendre poisson.
C'est vne gTande nasselle Iug'ue (Ing-uea).
pour prendre poisson.
Diminutif, nacelle qni Iug'ueia (Inquei).
sert, quand les eaux
sont debordes de leur
cours.
Que ye ne nomme plus de Nomog-not mae tassenom
choses.
desue ( omoquot, mae
tasse nomi desue). .
Parle moi de tOll pays et E mourbeou deretam ichesde ta demeure.
ve (deret aniichesue).
Francez

C'est bien dit, enquiers toi Aug-b de reng-u epoup.remierement.


rendoup (epore n doup).
Tupinamb

Ic tacorde cela. Comment Ia eh, marape de retam


a nom ton pays et ta
rere '?- (retani rere '?)
demeure '?Francez

Rouen, c est vne ville ainsi Rouen.


nommee.

59
B~SlL (ORTHOG. MODERNA)

LATINE

Tupinamb

Linter ex cortice arborum Ygr.


trig'int~ aut quadrag'inta
homines ad bellum euntes capiens,; accipitur
etiam pro.
Ygar us.
Naui.
Pys-guas.

Rete piscatorium.

Magna cymba ad piscan- Jeque.


dum.
Cymba (diminutiuum) qure Je~ue.
udiu est cum fluuii exundanto.
Qureso ne quid amplius Nambyi note mbae ta henomines
ni-mi ndebe.
(69
Iam de tua patria et habitatione dissere.

E mombeu nde retam ichebe, vel, nde retama l'ra.

Francez

Bene est, primum ergo in- Ag'uyjeb, nde


terroga.
porandpa.

rang'e e

Tupinamb

Hoe faciam, quod est pa- Ia- te, mar. pe nde retrire ae reg'ioni ture notama rra'?
men '?
Francez

Rothomagum, u.rhs qure Rouen.


damo

60

A.PON;rAMENTOS
FRANAIS

DRASIL (nR'J;HOG. LERY)

Tupinamb

Est ce Vil grand village ~ Tan ouseoupe oum ~ (Tav


11s ne mettent point de
ouscoupe ouim~)
di:tference entre ville et
villag'e raison de leur
vsage, cal' ils n'ont point
de ville.
Francez

Ouy.

Pa.
Tupinamb

Comblen auez vous de sei- Moboy pe peroubichab gagneurs ~.


tou ~ (Moboii pe reroupichahgatou ~
Francez

Un seulement.

ugepe (auge pelo


Tupinamb

Comment a il nom ~

Mara-pe

sere~

Francez

Henry, c'estoit du temps Henry.


dli roy Henry 2, que ce
voyage fut lfait.
Tupinamb

Voila Vil beau nom.


Tere-porrenc.
Pourquoy u'auez-vous plu- Mm'a-p peroubichanetsieurs Seig'neurs ~ Rois
euin ~ (mara pe perou picommandans a bsol uchau eta-enim~)
ment.
Francez

'Nous n'en aus non pIus. Moror chih-gu.


Des Ie temps de nos gTands
ramouim-au.
peres.

Ore

SOBRE O ABANENGA

61

BRASIL (ORTHOG. CORRECTA)

LATlNE

Tupinamb

Est ne magnus vicus '?


Tab-us-pe oini '?
Nullam ponunt differentiam inter urbem et Vcum; quia ipsi nullas
habent urbes.
Francez

Sic est.

Pa.
Tupinamb

Quot habetis dominos '?

,Mboby-pe pe rubixb kat '?


Francez

Vnicum.

Oje],l.
Tupinamb

Quod illi est nomen '?

Mr. pe hra.
Francez

Tempore I:enrici secundi Henry.


hrec navig'atio fuit suscepta.
Tupinamb

Prceclarum nomen est.


Tra porang.
Cur non habetis plures do- Mar-pe pe rubixb etaminas '?
eym'?

Francez

on plures habemus. A Ma ro-rek6i tefi or . rj;l.temporibus maiorum


my iaM.
nstrorum.

62

APONTAMENTOS
FR..\i~AIS

BRASIL (ORTIIOG. LERY)

Tubinamb

Et

autres estes qui Mara pienh pee'? (marapieuc pee '?)


YOUS '?
YOUS

Francez

Nous sommes contens ainsi. Oroicgn (oroicgue.)


Nous sommes ceux qui a- Oree-mae gerre.
uons du bien.
Tupinamb

Et yostre prince a-il 'point Epe, noercoib peroubide bien'?


chab mae '? (peroupichah
mae '?)
Francez

11 en a tant et plus. Tous Oerecoib (oerec0uh.) Orce que nous auons est
ma gerre ahp (oree son commandement.
maegerre-a hp'?)
Tupinamb'

Va il en la g'uerre '?

Oraiuype og'pe '?


Francez

Ouy.

Pa.
Tupinamb

Oombien auez YOLlS de y'il- Mobouy-taue-pe-iouca uy


les ou yillag'es '?
mae '?
Francez

Pln. que ie n'en pourrois Set gatou.


dire.
Tupinamb

:Te me les nommeras-tu Niresce-nouih-ichopelle '?


point'?
Francez

11 seroit trop long ou pro- Ypoycopouy.


lixe,

SOBRE

ABANENGA

63

DRASIL (ORTHOG. C01\RllCTA)

LATINE

Tupinamb

Maro piang' pee '?

Vos vero quid.

Francez

Nos eo contenti sumus.


Et bene. nobiscum agitur.

Oro ik M.
Or i mbae gura.

Tupinamb

Vester autem princeps bo- Hiiepe no-gue-reki-pe pe


rubichb rnbae '?
na ne habet '?
Franccz

Infinita habet. Quidquid Og'ue-l'eki,ol'e rnbaegura


habemus in ipsius arbiasospe.
(70
trio positum e 't.
Tupinamb

ln bellumne proficiscitur '? Guarini pe o se pe '?


Francez

Ita.

Pa.
Tupinamb

Quot urbes aut vicos ha- Mboby taba pe rerikoni


l'a'?
(71
betis '?
Francez

PIures quam possim dicere Het-kat.


Tupinarnb

Nunquid
bis'?

miLi

recense-

de-l'e heni-ichepe-ne '?

Francez

Id llimis Iongum foret.

I puk puk ei.

(72

64

APONTAMENTOS
nR.\SIL (ORTHOG. LERY)

FRAN~AIS

Tupinamb

Le lieu dont vous estes Yporrenc pe-peretani ~ yporreue pe-peratani ~


est-il beau ~
Francez

Yporren-gatou.

11 est fort beau.

Tupinamb

Vos maisons son t-elles Eugaya-pe per-auc ! (Enainsi ~ sauoir comme


gaya-pe-per auce ~)
les nostres ~
Francez

li Y a grande difference.

Oicoe-g'atou.

Tupinamb

Comment sont-e11es

Mera-va ~

(maro-va~)

Francez

Elles EOnt toutes de pier- Ita-gepe.


1'e.
Tupinamb

Sont-e11es grandes ~

Toroussoupe~ (youroussoupe~

Francez

Elles sont fort grandes.

Toroussou-gatou (Torrousou gaton.)

Tupinamb

Sont-elles fo1't grandes


sauoir hautes ~

Vate-gatou-pe

Francez

Beaucoup. Ce mot emporte Matimo. (iVIahmo.)


plus que beaucoup, cal'
ii le preneent pOUl' chose
esme1'ueillable.
Tupinamb

Le dedans est-il ainsi, Engaya-pe-pet-anc-yim ~


sauoir comme ce11es ele
(Engaya pe-pet-ancypar-dea.
nim.)

65

SOBRE O ABANENGA
LATINE

BRASIL (ORTHOG. COIUU!CTA)

Tupinamb

Locus vestrre originis est I porng-pe pe retama ~


ne pulcher~

Francez

Pulcherrimus.

I por-ngat.
Tupinamb

Vestrre domus sunt ne si- Anga jaM-pe pe rga ~


miles nostris ~
Francez

Multum abest.

O-ikokat.
Tupinamb

Cuiusmodi sunt ergo

Mar mbae-pe

Francez

Suut prorsus lapidere.

!ta jep.
Tupinamb

Suut ne magnre ~

Turus-pe ~
Francez

Maximre.

Turus kat.
Tupinamb

Sunt ne multum excelsre ~ Ybat kat-pe ~


Frencez

Multum. Id ver vocabu- Ybat r.


lus admirautis est.

(73

Tupinamb

Interior pars accedit ue ad Anga jab-pe tg ybyi-i.


similituduem nostrarum~
9

66

APONTA.1'fENTOS

FRANAIS

BRASIL (ORTHOG. LEU)

Francez

Nenny.

Erymen.
Tupinamb

Nomme moi les ehoses ap- Esee-non de rete renomdan


partenantes an eorps.
eta ichesn.
Francez

Escendonp.

E3conte.

Tupinamb

Me voila presto

I-eh.
Francez

.Ma teste.
Ta teste.
Sa teste.
Notre teste.
Votre teste.
Leur teste.
Mais pour mieux entendre
ees pronoms en passant,
ie declarerai seulement
les persones, tant du
sing'ulier, qui de pluriel.
Premierement.
C'est la premiere personne
qui sert en toute maniere de Rarler tant primitiue que deriuative,
posses iue ou autrement.
Et les autres personnes
aussi.
Mon ehef ou eheueux.
Mon visage.
Mes oreilles.

CM aean .
De acan.
Y ean (yean.)
Ore aean (oreaean.)
Pe aean (peaean.)
An-atean (au-atean.)

Ch.

Ch-ave (eh, aue.)


Ch-voua (eh rou.)
Ch-nembi.

SOBRE O ABANENGA

67

BRASIL (ORTROG. CORRECTA)

LATINE

Francez

Non.

Aan-ym.
Tupinamb

Recita mihi ea qure ad tu- E-heni nde ret renindb


et ichbe.
um corpus pertinent.
Francez

Audi.

E-hendb.
Tupinamb

Paratus sumo

l-te.

('74

Francez

Caput meum.
Caput tuum.
Caput suum.
Nos~rum caput.
Vestrum caput.
Eorum eaput.
Vt autem hree prr,nomina
melius intelligantur,personas singularis et pluralis numri tantum declarabo. Primum.

Ohe' akang.
Nde akang.
lj akang'.
Or akang.
Pee akang-_
8 akang.

"

Est prima persona sing'u- Ohe.


laris numeri, qure in
omni sermoni g-enere,
sive derivati vo, possessivo aut alio denique inseruit.
Caput aut capilli_
Mea faeies.
Mere ames.

Ohe ab.
Ohe rob..
Ohe nambi.

(75 .

68

APONTAMENTOS
FRANAlS

BRASIL (ORTHOG. LERY)

Mon front.
Mes yeux.
Ma bouche.
Mon nez.
Mes lOues.
Mon menton.
Ma barbe.
Ma langue.
Mes dents.
Mon cal, ou ma gorge.
Ma poictrine.
Mon derriere.
Mes reins.

Chsshua.
Ch-ressa.
Ch-ioUl'oU
Ch-tin.
Ch-retoupau.
Ch-redmiua.
Ch-redmiua-aue.
Ch-ape-cou.
Ch-ram.
'Ch aiour (aioueu).
Ch poca.
Ch-atoucoupe.
Ch rousbouy (ch rousbony.)

Mes espaules
Ch-inuanpony.
Ch-asseoc.
Mon gosier.
Mon deuant generalement. Ch-rocap.
Mon eschine.
Ch-pouyas so(che pouyaso.)
Ch-reuir. .
Mes fesses.
Mes bras.
Ch-iuva (ch inua.)
Mon poing.
Ch-papouy.
Ch-po.
Ma main.
Mes doigts.
Ch-pouen (che poneu.)
Mon estomach ou foye.
Ch-puyac.
Mon ventre.
Ch-reguie (che requie.)
Mon nombril.
Ch-pourou-asseu.
Mes mamelles.
Ch cam.
Mes cuisses.
Ch-oup.
Mes genoux.
Ch-roduponan.
Mes coudes.
Ch-porace.
Mes iambes.
Che retemeu(ch(retemen.)

SORRE
LTlNE

ABANEEN~A

69

BRASIL (ORTHOG. CORRECTA)

Che syb.
Mea frans.
Che res.
Mei oculi.
Che jurb.
Meum os.
Che timo
Meus nasus.
Che ratypy.
Mere genre.
Che rendyb.
Meum mentum.
Che
rendiba-b.
Mea barba.
~'Iea lingua.
Che apeku.
Mei dentes.
Che rili.
Meum collum, mea gula. Che ajra.
Che potia.
Meum pectus.
Che atukup.
Mea pars posterior.
Che rumby.
Mei renes.
Mei humeri.
Meum guttur.
Mea pars anterior.
Mea spina.

Che jyb-ypy.
Che jaseg.
Che rakap.
Che pysuil veI pySU.

Mere nates.
Che rebr
Mea brachia.
Che jyb.
Meus pugnus.
Che poapy.
Mea manus.
Che p.
Mei digiti.
Che pu.
Stomachus meus aut jecur. Che pya.
VenteI' meus.
Che ryj.
Umbilicus meus.
Che puru.
Mammre mere.
Che kam.
Coxre mere.
Che b.
Genua mea.
Che renypy.
Cubiti meio
Che p rose (po-rakang'?)
Tibire mere.
he l'erym.

70

APONTAMENTOS
FRANAIS

BRASIL (ORTHOG. LERY)

Mes pieds.
Ohe pouy.
Les ongles de mes pieds. Ohe pussemp.
Les ongles des mes mains. Ohe ponampe.
Mon coour et poulmon.
Ohe-gny-eneg (c):J.e
encg.)
Mon ame ou ma pense. 01e-eneg.
Mon ame apres qu'elle est Ohe enc-gouere.
sortie de mon corps.

Noms des parties du corps Ohe rencouem.


qui ,ne sont honnestes 01e l'ementien.
nommer.
Ohe rapoupit.
Et pour cause de briefuet
ie n'en ferai autre difinition. 11 est note r qu'on
ne pourroit nommer la
plupart des choses. tant
de celles ci devant escrites qu'autrement, sans y
adiouster le pronom, tant
premir~, seconde, que
tierce p~rsnne, tant en
singulier qu'en pluriel.
Et pour mieux les entendre separement part :
Premierement.
'
Moi.
Toi.
Lui.
Nous.

'. 01e.
De.

A.he.
Oree.

guy-

SOBRE O ABANEENGA
LATrNE

BRASIL (ORTHOG, CORRECTA)

ahe
Pedes meio
Vngues pedum meoruIl.
ahe
Vngues mearum manuum. ahe
Cor meum et pulmo.
ahe
A.nima mea, aut mens.
A.nima mea, post quam e
eorpori exij t.
Nomina partiun eorporis
pudendarum.
(Membrum genitale).
(Verenda m uliebria).
(Membrum Illuliebre).

py.
pyspe.
poape vel pUpe.
fiy=fieang.

ahe ang.
ahe angura.

ahe rakui.
ahe ramati.
ahe rapypy.

Qure quidem brevitatiseausa non fusius persequar.


Notandum vel'O est, nomina rerum aeeommodari
non posse nisi pronomina
primre, seeundre, ae tereire personre utriusque
numeri attribuantur. Vt
autem melius eapiantur
hoe sit exemplum. Primo

Ego.
Tu.
Ille, illa, illud.
Nos,

Che.
Nde.
Ahe,
OJ'.

(16

ae.

72

A.PONTAME 'TOS
FRANAlS

BRASIL (ORTHOG. LERY)

Vous.
Eux.
Quant la tierce personne
du sing'ulier ahe est masculin, et pour le femenin
et neutre a sans aspiration. Et au pluriel au-ae
est pour les deux gen
res tant masculin que
femenins, et par consequence peut estre communo
Des choses aparten-tes au
mesnage et cuisine.
Allume le feu.
Estein le feu.
Aporte de. quoi allumer
mon feu.
Fait cuire le poisson.
Rosti-le.
Fai le bouyllir.
Fai de la farille.

Pee.
Au-ae.

Vien moi donner manger.

Quere me che-remyou-recoap.
(Quereme cheremyou racoap
Taie-poeh.

Emiredu tata.
Emo-goep-tata.
Erout che-l'ata-rem.

Emogi-pira.
Essessit.
EmoniI (emeui).
Fa vecu-ouy amo (Fa-vecu
oug' amo).
Foi du vin ou buurage Emogip caouin-amo.
aiu 'i dito
Va la fontaine.
Coeiu up (coein vp.
Erout-u-ichesue.
A.porte-moi de l'eau.
Che reuni augepe.
(Che-renni augepe).

Que ie laue mes mains.

73

SOBRE O ABANENGA
LATINE

BRASIL (ORTHOG. CORRECTA)

Pee.
Vos.
Illi.
Haebae. (aa., abae.)
QuOd ad tertiam pel'sonam
ahe est masculinum, et
pro fmminino et nem['o
ae sine aspiratione. Et
in plurali a~~-qe est masculini ac freminiui generis et proinde commnDis.
De rebus ad domum et
culinam pertinentibus.
Accende ignem.
Ex.tingue ignem.
Adfer fomi tes ad ig'nem
suscitandum.
Pisces coque.
'l'orre.
Elixa.
Fa.c farinam.

E-mbojy pir.
E-llesy.
E-moin.
Hapg hui am.

Compone potum.

E-mbojy kagui am

Vade ad fontem.
AdfeI' mihi aq uam.
Da mihi potum.

E-ku Y up.
E-I'r y 'ichbe.
Che mbo-y pe.

E-moendy tat.
E-mbogu tat.
E-r che rat-r.

(77

Veni vt mihi cibum prre- :Kol'om che-rembi e-rek6


beas.
pe.
Manus meas lavem.

Ta-je-pohi.

10

74

APONTAMENTOS

FRANAIS

Que ie laue ma bouche.


I'ai faim de manger.
1e n'ai point apetit de
manger.
Pai soif.
I ai froid.
J'ai chaut, ie sue.
Pai la fieure.
1e suis triste.
Neantmoins que car'ouc signifie le vespre ou le
soir.
1e suis en malaise de quelque aifaire que ce soi t.
Te suis trait mal-aisment, ou ie suis for~
pauurement trait.
1e suis ioyeux.
1e suis cheu en moquerie,
ou on se moque de

BRASIL (ORTHOG. LI!RY)

Tae-iourou-eh.
Che embol1assi.
Nam che iOUllou-eh.
Che usseh. (Ehe vsseh).
Che ro (che rou).
Che-reaie (che raie).
Che racoup.
Che carouc assi.

A.icotelle.
Che poura onssoup.

Che roemp.
A.ico memouoch.
(A.ico inemuuoh).

IIJOl.

1e suis en mon plaisir.

Aico gatou.

Mon esclaue.
Mou seruiteur.
Ceux qui sout moindl'es
que moi et qui sont pour
me sermr.
Mes pescheurs, tant en
poisson, qu'autrement.
Mon bien et ma marchandise ou ml'.uble et tout
ce qui m'apartient.

Che remiac-oussou.
Chere miboye.
Che roiac.

Che porracassare (ehe pouracassare) .


Che mae.

SOBRE O ABANE GA
LATlNE

AbInam OS menm.
Esurio.
Non esurio.

75

BRASIL (ORTHO&. CORRECTA.)

Ta je-juruhi.
Che ne-mbyahyl.
Na che jurhi.

Che yhi.
Sitio.
Che roy.
Frigeo.
Che ryai.
CaIeo; sudo.
Che rakb.
Febricito.
Cbe kaar hasy.
Tristis sumo
Carmw tamen vesperam significat.
Me res quredam excruciat.

A-ik6 teM.

Pessim agitur.mecum.

Che poriahb.

Lretus sumo
'Ludibrio expositus sumo

Che ari.
A-ik6 mngu:

Res' mihi cedunt ex sententia.


Meum mancipium.
'Meus servus.
Qui unt minores me et ad
rnihi ministl'andum nati.
Piscatores meio

A-ik6 kat.
Che rembiar-s.
Che l'emi-ng'ui.
Che bojr.

Che porak-hr.

Bona mea, mel'ces, suppeJ- Che mbae.


lex. Denique ql1idquid
meum est.

(78

76

APONTAMENTOS
FRANAIS

C'est ele ma faon.


Ma garele.
Celui qui est plus granel
que moi: ce que nous
appelons nostre Roi, Duc
ou Prince.
O'est vn pere de famiUe
qui est bou et donne
repmstre aux passans
tant etrangers qu'autres.
Vn puissant en la guer1'e
et qui est vaillant faire quelque chose.
Qui est fQrt par ~emblance
foit en guerre ou aut1'etrement.
Mou pere.
Mou frere aisu.
'Mon puisn.
Ma s::eur.
Le fils de ma sceur.
La fiUe de ma scem.
Ma tante.
Ma me1'e.

BRASIL (ORTBOG. LERY)

Che remigmognem.
Che-rer couarr.
Che roubichav.

Moussacat.

Querre-umbou.
(Querre-muhau .)
Tenten.

OM ronp.
CM requeit.
Ohe rebure.
Ohe renadire.
Ch reue (rure).
CM tipet, .
CM aich.
Al.

On dit anssi. Ma mere: Che si.


et le plus souvent en
pa1'lant d'elle.
La compagnie de ma me1'e Che siit. (che sut).
qui est femme de mon
pe1'e, comme ma me1'e.
Ma fille.

CM raiit (che rayt).

SOBRE O DANEENGA
LATINE

BRASIL (ORTIlOG. CORRECTA)

Che 1'emi-ruoang.
Est inclnstrire mere.
Clle l'el'ekura.
Meus custos.
Qui est maiol' me, quem Che l'ubichb,
110S reg'em nostrum, ducem, pl'incjpem den'ique
vacamus.
Est bonul> pal'ter-familis ehe mbOl>al< .
qui p~reg-rinos viatores
excipit.

Patens in bello et in qua- KYl'eymbb.


dam 1'e perficieuda st1'enuus.
Qui videtur in bello, aut Tantan.
in alia. 1'e for tis.
Pater meus.
Meus fratel' natu maior.
Meus fratel' natu minor.
Mea soror
Filius sorol'iti mere
Filia sororis mere.
Amita.
MateI' mea,

Ote l'b,
Ote rykeyl'o
Che rybyl'.
he reindy1'.
Che tiYl'.
Che jetip.
Ohe jaicllo
Ai-hai,

MateI' mea, dicunt etiam: Obe Y,


et srepe qllidam dum 10quuntur de ip 'a.
Sacia matris mere, qure
patris etiam e.. t '\-xor.
~Iea

filia.

Ohe :-'yYI'.

he rajyr.

77

78 .

APONTA mNTOS

FRANAJS'

BRASIL (ORTHOG. LEln)

Les eufants de mes fils Che rememyuon.


et de mes filles. 11 est
noteI' qu'on appelle communement rOllele comme le pere. EL
par semblable le pere
appelle ses neveux eL
nieces, mon fils et lUa
fille.
Ue que le Grammariens
nomment et appellent
verbe, peut estre dit en ,
n~)Stl'e langue parole'; et
en la lang-ue Bl'esilienue
fjuengatw, qui vaut autaut
a dire que parlement ou
maniere de dil'e. Et POUl'
en auoi)' quelque iutelli-.
gence, nou en mettrous
eu auan( quelque exempIe.
Indicatif ou dem r)l1stmtif.
Je suis, tu est, ii est.
Aico, ereicJ, oico.
ous samme.', v u.' e te', Ol'ei J, peico, alll'r1. oico.
ils sont.
La tiel'ce pel'soune du siugulier et pluriel sont
semblables, except qU'il
f>lut adjouster au pluriel
ccn-ae pronom qni .'ig'ui fie enx ainsi ([lI 'iI
appert.

SOBRE O ABANENGA
LA.TINE

'79

DRA.SrL (ORTHOG. CORRECTA)

Filii filiorum meorum et Che remi-men.


filiarum. Notandum est
auuneulum Domine patris voeari, et patrem
nepotes et neptes suas
filias ae filias appellare.

Quod grammatiei nostri


verbum nominant, apud
bl'asilienses dieitur gnen- iiengb.
gave quod idem est ae
loquendi modns.
Ut
au tem aliq uam
eju::>
rei notitiam habeamus
exemplnm ir>. medium
profel'emns.

Indieati vus ant demon tra(9


tivu .
Sum, es, est.
A-ik6, re-ik, o-ik6.
Sumufl, estis, "unt.
Ro-ik6, pe-ik6. haebae 0ik6.
Tertia pel',sona si~gulal'is
et pluralis similes sunt,
nisi quod. in tertia aua
pluralis numeri pronomen est addendum, quod
signifieat, Illi, ut apparet

80

APONTAMENTOS
FRANA IS

BRASIL (ORTIlOG.

umy)

Au temps pass imparfait


et non du tout accompli.
Cal' onpeut estre encores
ce qu'on estoit alor,;,
resout par l'Ad,erbe :
En ce tem ps li:!..
J'estoye
alors.
Tu estois

11 estoit

Nous estious
Vous estiez
Ils .estoyen t

Aquom.
Aico aquom.
Ereic
)1
ico
,
Ol'oico

Peico

Aurae-oico )

Pour le temps parfaitement


pass et clu tout acompli on reprendra le verbe oico comme clevant,
et y aclioustera 011 cest
aduel'be Aqttoemene, qni
vaut dit'e au temps
iadis etpal'faitemel1tpass, ans nulle esperance
d'estre plus en la mal1iere que l'on estoit en ce
temps l. Exemple:
Je Pai aimparfaitement eu Assau-oussou-gatoll- aquoce temps l, mais mainemn, quo-unn-gateneut nullement: comtou teg'u.
me disant: 11 se deuoit
tenir mon amiti durant le temps que je 111i
portois amiti. Cal" on y
peut reuenir.

81

SOBRE O ARAREfiNGA
LATII\'E

BRASIL (onTnOG. COnnECn.)

in prreterito imperfecto
quod resolvitul' per ali
verbium aqttoem, lie:-t :

Eo tempore.
Tunc eram.
eras.
erat.
eramus.
eratis.
erant.

Akiramo.
A-ik akiramo.

Re-ik6
O-ik6

Ro-ik6
Pe-ik

Aeb:it.e o-ik

Pro prreterito perfecto ..ingularis accipiemus vel'bum oico ut ante et hoc


adverbium Aqno-mnti, AkJj "um.l-lle,
quod est tempo ris prreteriti et plllsqllam pel'fer.ti.
Exemplum.

Eum perfect amalli eo telllpore, uunc vera uullo


modo, quasi dicas, debebat amititiam meam CQlere quando ipsum amabam.

A-hrlyh kat akimmoue, k) hina ng-,tt teil.

11

82

APONTAMENTOS
BRASIL (ORTHOG. LERY)

FRANAIS

Pour le temps avenir qu'on


apelle futeur Aico-i?'en
ie serai pour l'adeuenir.
Et en ensuyvant des
autres personnes comme
devant tant au singulier
comme pluriel'.
Pour le commandeur qu'on
dit Imperatif.
Sois, qu'il soit.
Qne nous soyons, que von.
soyez, qu'ils soyent.
Et pour le futur iI ne faut
qll' adiouster Ircn ainsi
(lne deuant. Et en commandant pOUl' le present
il faut c1ire Tauge, qui
est . dil'e Tout maintenant.
POUl' le desit et afection
qu'on a enquelque cho'e,
que nou. appelons Optatifo
O qui ie serois volontier" :
poursuyvant semblablement comme denant.
POUl' la chose qu'on veut
ioindre ensemblement,
que nous appelons Ooniontif, on le resout par
vn Adverbe i1'On qui
signifie avec ce qu'on le
veut ioindre. Exemple:

Oico, toic.
TOl'oico, tapeico, aurae toicoo

Aico-mo-men.

SOBRE O ABANEENGA
LATlNE

Pro flltmo dco-irem. Era


in posterum. Et ita deinceps de singuIis pel'SOnis tam singularis quam
pJuralis.

83

BR.~SlL (ORTHOG. CORRECTA)

A-ik iro

ln imperativo.
Sis, sit.
Simns, sitis, sinto

E-ik, to-ik.
Toro-ik, tape-ik, to-ik.

Pro futuro vero oportet


addere Inn, ut ante. Et iro
Imperando pro presenti
dicendum est Ta1lge,quod
est, Statim.
tang.

Pro optativo.

Quam libentel' essem.


Et ic deinceps.

A-ik mom.

ConjunctivUill re~olvimus
pelo adverbium [ron.
yr.

84

APO"TAME TOS
BRASIL (ORTHOG, LERV)

FRAXAIS

Taico de iron.
Que ie ~oye avec toi.
Et nin:::i de:; sernblables.
Le Participo tir de ce
Verbe:
Moi estant,
Chl' cor"nr.
Le quel Participe ne peut
bonnement estre entendu seul, sans y adioustcr
le prenom de ahe et a,
et le pluriel semblablement ol'e, pee, an ae.
Le terrne indefini de ee Verbe pel1 t e~tre prins po u['
vn infinitif mais ils n'en
vsent g'uere souuent.
La declination du Verbe
Aiout.
Exemple de 1indicatif ou
demonstratif em temps
presento Neantmoins qu'
ii sonne en nostre langue Franoise cloable,
c'est qu'il sonne comme
pass:
1e viens ou ie suis venu.
Tu viens ou es venu.
11 vient 0'1 e:-it Venil,
Vous ven3Z

Ull

Aiout.
Ere iout.
O out.
Ore iout.

e:> es ve-

nus.
Vienent ou sont venus.

Au ae-o-ou t. (Anae-oout.J

85
LATINE

BRASIL (OI\THOG. CORRECTA)

Tecnm fiim.
Et sic tleincep.
Participium.

Ta-iko nde yr

Ens.

Che rik ri r.

Qllod participium rect per


se intelligi nou potest
nif>i addatur pronomen
de-ahe-ft-a. PI uralis q uo- che, nde, ahe=ae.
que O?'e, pe, a-n a.
or, pee, hae.
Vox indefinita pro infinito accipi potest. Sed
ea raro utuntur.
Conj ugatio verbi

f1'iOUt.

ExempInm indicatiui aut


demonstratiui in prresenti tem pore.

Venio aut veni


Venis aut venisti.
Vemt aut venit.

A-jr.
Ere-jr.
O-r.
Oro-jr, ja-jr.

Veniti::i aut venisti

Pe-jr.

Veniunt aut venerunt.

Ha6 o- (haebe O-).

86

A.PONTAMENTOS
FIl.lNA/5

BR.ol5IL (ORTBOG. LERV)

Pour les aut1'es tem ps, on


doit prendre seulement
les Atl verbes ci-ap1'es tleC'la1'ez. Cal' nul Verbe
n'est autrement declin,
qu'il ne soit resout par
un Adverbe, tant au p1'eterit, p1'esent imparfa,
plusque parfait indefini,
qu au futur ou temps
venir.
Exemple du pl'etel"it impal'fait et qui n'est clll
tout accompli:
Ie venoye alors.
Aiout aguoeme.
Exemple du pretel'it parfait et du tout acompli :
Ie viens, ou estoye, ou fu.' Aiout aguoemelle.
venu en ce temp::; Ia.
II y a fort long temp::; que Aiollt Llimae-n.
ie 'illS.
LesqueI::; temps peunent
estl'8 plustost indefinis
qu'autrement, tant en
cest eudl'oit qu'en parlaut.
Exemple du fntur ou temp~
Venil".
Ie viendrl1i vn certain iour.
Aussi ou peut dire imn
saDS y adioustel' at, ainsi
comme Ia phrase ou maniere de parler le req uiel't

Aiout imu-ne.

SOBRE O ABANENGA
LATINE

BRASIL (ORTHOG. CORI\I!CTA)

ln aliis temporibus accipere debemus aduerbia


qure p os t declarabimus. Nullum euim verbum conjugatur, quin
per aduel'biuIll resoluatur, tum in prreterito,
prresp,nti imperfecto,
plnsquam perfecto, indefinito et futuro.
Exemplum prreteriti nondum perfecti.
Tunc veniebam.
A-jl' akilamo.
Exemplum prretel'iti imperfecti et perfecti.
Veni aut veneram eo tern- A-jr-akiramo-ne.
pore.
Longum tempus elapsum A-jr ymB.-ne.
est quo veni.
Qure tempora potius indefinita snnt ('ensenda.

Exemplum futuri.
Veniam certa <lie.
Possumus etiam dicere itran
quamvis non addatur n.

A-jr-irll-ne.

87

88

APO TAlIfENTOS
FRA,\'AIS

BRASIL (OIl.THOG, J.EKV)

11 est noter qu'en adioustant les Adverbes, conuient repetel' les personnes, tout ainsi qu'au present de l'indicatif 011 clemonstratif.
Exemple <le l'illlpel'atif ou
cornmandeur.
Eori, eyot.
Vien.
N'ayant quela secoll<le pel'sonne. Cal' eu ceste lang'ue on ne peut commandel' la. tiel'ce personne
qll'on ne voit point, mai"
on peut dire.
Fai-Ie venL'.
E mo out.
Venez.
Pe ol'i, pe-iot.
Les sons e 'cri ts eiut et pe
int, ont em blable sens,
mais le premieI' eiot, est
plus honneste dl'e entre les hommes, ti'autallt
qui le del'llier pe-iot est
communement pour appeleI' les bestes et oyseaux qu'ils nourl'issent.
Exemple de l'Optatif, neantmoins semble commallder en desil' de priwt, ou
eo commaoLlallt.
Je voudrois ou serois venu
volontiers.

Aiout mo.

89

SOBRE O ABANENGA
LATlNE

pRASfL (ORTHOG. CORRECTA)

Notandum est etiam qud


dnm adduntur aduerbia,
personre repetendre sunt,
vt sic in presenti indicatiui et demonstratiUl.
Exemplum imperatiui singularis numeJ'i.
E-jorl, e-j.
Veni.
Habet tantum secundam
personam. Nam in hac
lingua non possumus imperare tertire personre,
quam non videmus. Possumus quidem dicere.
E-mbO,',
Fac vt veniat.
Pe-jorl, pe-j,
Venite.
Soni eiot et peiot similem
sensum habent, sed prior
eiot honestius est inter
homines, quouiam vltimus peiot vsurpatnr in
vocandis bestiis et aYibus, quas domi alunt.

Exemplum optatiui tumen


qui videtur imperare.
I

Libenter venissem.

A-j-tmo.

12

90

APONTAMENTOS
FRANAIS

BRASIL (ORTHOG. LERY)

En poursuyvant les personnes comme en la declination de l'indicatif.


II a vn temps venil' in
adioustan t l'advel'be,
comme dessus.
Exemple du conionctif.
Que ie viene.
Ta-iout.
Mais poul' mieux emplir
la signification on adiouste ce mot Ne'inqui est
vn Aduel'be pour exhorter, commandeI', inciteI',
ou de prier.
1e ne cog'nois P9int d'indicatif en ce Verbe ici, mais iI
s'en forme vn Participe.
Tovvme (tevvme).
Venant.
Comme en venant i'ai ren- Che rourm Assovavitin
( che - rourme - Assouacontr ce que i'ai g'ard
nitin) . CM - remil'eco
autresfois.
pouel'e (che remiereco
pouere).
Senoyt pe,
Sang-sue.
Des cornets de bois dont 1nuby-a.
les sauvages col'nent.
nu COLLOQUE
Au surplus afin que non
seulement ceux auec les
quels j'ai pass et repass la mel' mais aussi
ceux, qui m'ont veu en
FIN

SOBRE O BANENGA

91

BRASIL (ORTHOG. COBRECTA)

LATINE

Et sic de creteris personis


yt in indicatiuo; habet
tempus futurum addito
adverNo.

Exemplum conjiunctiui.
Veniam.
Ta-jr.
Sed ad implendam sig'nificationem addenda est
hrec vox Nein qure est
aduerbium E'xhortandi,
imperandi , orandi et
incitandi ..
Verbum hoc infinitivo caret; attamen ab eo formatur participium.
Veniens.
Turamo.
Vt veniens inueni quod Ohe rramo a hobitr che
alis perdideram.
rembi-rek-kur.

Hirudo.
Sebipb.
Cornua lignea quibus bar- Mimby.
bari sonitus cient.
FINIS COLLOQUIl

Insuper ut facilius iudicium de rebus a nobis


in hac historia commemoratis ferre possint tum
iis qnibuscum eundo

(80

92

APONTAMENTOS

FRANAlS

BRASIL (nRTHOG. LERV) .

l'Amerique (dont plusieurs peuuent estre en


vie) mesmes les mariniers et autres, qui ont
voyag et quelque peu
seiourn en la riuiere de
Genevre ou Ganabara,
sous le tropique de capricorne, jugent mieux et
plus promptement des
discours que i'ai faits ci
dessus' , touchant les
choses par moi l'emar;ques en ce pays-la;
j'ai bien vou lu encores
particulierement en leur
faveur, apres ce Colloque
adiouster part 1e Catalogue de 22 villages
o i ai est, et freque n t familiremen t
parmi lesSauuages Bresiliens.
Premierementceuxqui sont
du cost gauche quand
on entre en la dite riuire.
1 Kariauc.
Les Franois appelent ce 2 Yaboraci (ybouraci)
second Pepin, r.ause (Jaucu-ur-assic ~)
d'vn l1,auire qui y charg'ea vne fois, dnquel le
maistre se nommoif
ainsi.

SOBRE O ABANENGA
LATINE

BRASIL (ORTHOG. MODERNA)

ae redeundo nauigaui,
tum ij omnes qui me in
Ameriea viderunt (e quibus non paueos superstites esse credo) ipsiqlle
ade nautre, aIiique qui
vel tantillum ad Sinum
Ganabara sub Capricorni 'l'ropieo vixerunt; in
eorUll1 gTatiam eolloquio
cataIog'um IlUDe, qui DOmina pagorum 22, ad
quos non semeI aberravi,
adjungel'e visum est.

Ae pl'imum quidem hree


sunt eorum nomina qui
siti sunt ad sinistram
ingredi~Dti . iDum illum. Kalig.
Quorum po tremum Galli
Pepin~m nominabant de
naual'ehi euiusdam nomine, qui nanem aliquando ad eum pagum
Oqeral'at

93

94

APONTAMENTOS
BRASIL (ORTHOG. LERY)

FRANA1S

Les Franois l'appelent


Gosset, cause d'un tru
chement ainsi appel qui
s'y estoit tenu.

3 Euramyry.

4
5
6
7
8
9
10
11

Piraouassou.
Sapopem.
Beau village.
Ocarentin.
Oura-ouassou oue.
Tentimen.
Cotiua.
Pauo.
Sarigoy.
Vn nomm la Pierre par 12, (H '?)
les Franois cause d'un
petit rocher, presque de
la faoll d'UDl meuIe de
moulin, leqnel remarquoit le chemin. en entrallt au bois pour y
alIer.
Un autre appeI V.pec par 13 Upee.
les Franois parce qu'il
y avoit forces cannes d'Iodes, les quelIes
les sauuages nomment
ainsi.
Item vn, SUl' IE' chemin du 14
quel, dans le bois la premire fois qui naus y
fusmes, paul' le mieux
retrouuer puis apres, a,yilllS tir force flesches

SOBRE O ABANEENGA
LATrNE

A Gallis Gosset nominatlll',


de interpretis cuiusdam
nomine, qui aliquandill
ibi habitarat.

Pagus amamissimus.

BRASrL ORTHOG.( CORRECTA)

Era-miri.

Pir-guas.
Sap-pemba.
Ygaranti.
Guyra g'uas ragu.
Kotyba ~
Upabn'?
Sal'ig'uy~

Alium prreterea Galli petram vocant, ob rupecuIam a ,mol non absimilem, qure sylvam ing-redientibus i:er ad i~tum
pag'nm indicabat.

Alium quoqlte Galli Vpec Ypeg.


nominant de Indicarum
g'allinarum nomiue, qnas
barbarl Vpec nuncllpant.

Alium prreterea sagittarnm


vicum appellabam us qud
quum primum ad eum
iterfaceremus, III sylvam
ingl:essi, sa.g-i-ttas muItas
ad procerissimre cius-

96

APONTA~mNTOS

BRASIL (ORTBOG. LERV)

FRANAIS

au haut d'vn fort gTand


et gTOS arbre poul'ri, les
quelles y elemcurel'ent
tousioul's fiches, nous
nommasmes pour ceste
cause le village aux
flesches.
Ceux el u cost dex tre :

Ceux ele la grande 1s1e.

15
16
17
18
. 19

Keriu.
Acara u.
Morgol.lia Ollassou.
Pindo-oussou.
Corouque.
20 Pirauiiol1.

Et vn autre eluquelle nom 21


m'est eschapp, entre
Pindo-oussou etPi7'aui'01t,
au quel i'aidai vne fois
acheter quelques prisonniers.
Puis vn autre entre Cou- 22
7'ouque et P",ndo OUSSOU,
du quel "a aussi oubli
le nom.
J'ai dit ailleurs qllels sont
ces villages et la faon
eles maisons.

97

SOBRE O ABANENGA
LATINE

BRASIL (ORTHOG. CORIlECTJ.)

dam arboris putrefactre


cacumen emissas defixeramus, qure i,n posterum
indicis vices nobis prrestarent.

Qui d dexteram :

Qui in Insulam magnam.

Keriy.
A-karay.
Mbul'ukuj uas.
Pindob-us. .

Ali us prreterea cui us nomen


mihi excidit, situs inter
Pindo onSS01t et Pirauijou, ad quem in quibusdam captiuis emedis
operam posui.
Alius quoque inter Ca?'ouqtLe e t Pindo onssou ,
cuius etiam appellatio
non occurri t.
Qure sit tum pag'orum,
tum redium forma alibi
demonstrauimu .

13

98

APONTAMENTOS

EXPLANAES

.\

l.-Eram estas as phrases de que usavam geralmente os BRASIS para saudarem-se; fazem dellas
meno outros que no Lery s6, e tamllem achamse mencionadas no TESORO DE LA LE. GUA GUARA r.
Nem era exclusiva dos tups e guarans, e sim usada
geralmente pelos incolas do Novo Mundo; esta saudaO era to geral nas duas Americas que Chauteaubriana a adoptou' nos Natchez.

2.-0 thema do verbo vil' (veniJ'c) erajr. OS TUPIS o


conjugavam a-fuI', re-jU1', O-1', etc.; os GUARANIS quasi
sempre supprimiam o l' final; mas em GUANABRA., PIRA1'I1 I GA e outras partes do sul costumavam, como
nota Figueira e vem no Anchieta, ,trocar esse r em t,
dizendo a-jut, ?'e-jut, etc. Igual troca se dava em outros
vocabulos terminados em 1'.
3.-Pronunciando franceza auge aje, mas separando-se as vogaes iiu a diCO podia corresponder
ayjr., pois que em Lery a vogal e3pecial y represen-

~OBRE

ABANENGA

99

tadQ por u francez. Em G. Dias vem aug como verbo


significando basla j na Chrestomathia o Dr'. Frana escreveu auj, Figueira traz ay=anh e todos estes correspondem evidentemente ao ay=ane de Montoya.
Cumpre, porm, attender t mbem significao dada
por Lery e ao seu modo de escrev'er que tambem se
pode intE':rpretar por a~uyj-phrase adverbial. Te ou ta
pode ser adverbio ou conjunco, conducente cada qual
ao mesmo significado. Portanto a phrase podia ser
te aguyj nip igilur ila bene esL. Figurando de adverbio
nip (terceira pessa de P0l', esse) frequentissimo em
Montoya e ainda hoje no fallar parag'uayo j nos escriptos referentes TUPIS vem ip simplesmente como adverbio. Quanto ao verbo pO?' o mesmo Montoya no
d~u com elle j verbo que corresponde bem ao y-avoirdos francezes, e'm:p OU1:P traduz-se exactamente por
il-y-a; os paraguayos usam muito da phease negativa
ndi-pl'i ii n'y a pas.
4.-Y1'Yl'Y designando oslra no vem no TESORO,
nem achei ainda a dic~o de que usavam nas misses
do Paraguay para esse fim. E' possivel que os GUARA, IS do interior das terras ig'norassem a ostra, e assim
s se veja esse nome entre os TUPIS na costa'? Pelo
menos Azara diz expressamente, que, no obstante
abnndar de peixe o Paraguay, un n y t1'o1we ni huUres
ni coqttillages, Quanto ao mais comica e infantil a
admi~ao dos indios ao verem um europeu chamare ostra moda delles, no que, acharam muita graa,
conta Lery.

5.-En jakah piang? quer dizer habilalionem seu


patl'iarn dernulasne '1 Excepto a orthographia nada se altera
nesta phrase.

100

APONTAM.ENTOS

6.-Salvo melhor decifrao dos erros typograpbicos ali de orthographia, a phrase no pode ser outra,
attenta a traduco que deu o auctor : E-jori nde 'T'etm-ag~L repika veni ad Iocum turo habilationis futul'ro specLandum;
o erro de escripta ou typographico est s em ni em
vez de m, e emendada a phrase, o Lery diz EO?'i de
retam oarn ?'epicic que corresp'onde nterpretao, De
erro de ei"cripta basta esta amostra, e nO farei muitas outras,
O que mais importa considerar o verbo tepig
usado em todo o Brasil e no Paragua,y no; entre
os guaranis dali o verbo videl'e dizia-se techg como
vem no TESORO. Que em vez de techg usavam os
TVPIS de tepig ficou vestigio no nome da serra Pam
napiakba que no carece de grande alterao para
se vr que provem de par-repiakba mal'is eonspectum
sen aspecLlIm. Mudana de na em ?'e muito natural
no ABANENGA.
7.-Evidentemente ha muito erro de escripta ou
typograpl:lico nesta phrase. O signal de interrogao depois de ?'epialc no tem cabida. 'Interpretando a escl'ipta
pela traduco que della deu Lerya correco orthographica dada ria 4," columna pode servir, pois que essas
palavras ao p da lettra dizem: uos ad videnduD1 venit igitur,
nos ad videnduD1 veniL igitul', filii meio lia veni ver, nuncupLuS
Lel'Y dixil vel meminit. Este modo de fallar dos BRASI6 repetindo o que outrem dissera era muito geral e usual
em toda a A.merica, e mais caracteristico entre os Araucanos, que davam grande apreo arte Ol'atoria e eram
puristas em linguagem. Dahi resulta um torneio de
phrase desconhecido em geral aos nossos litteratos e
que dava s narrativas em ABANENGA, em ARAUOANO
e outros idiomas certa vivacidade e movimento e mesmo

SOBRE O ABANENGA

101

certa energia, que no tem as phrases ligadas por via


de relativos e conjunces.
8.-Faltou aqui a par:ticula de interrogao pe.
O vocabulo como se acha no TESORO e como ainda
usado pelos paraguayos kammengtt; a mudana para
karamemo no de estl'anhar como j viu-se no
prolegomeno. Por outro lado como este vocabulo no
vem nem no DICCIONARIO BRASILIANO nem no de G.
Dias crr-se-hia que no no empregavam os TUPIS;
no assim; ca?'amemo vem em Lery e Yves d EVl'eux,
caramemoa em jJfarcgraf e karamemo na CHRESTOMATHIA
do Dr. Frana. E o que mais, termo que vem em
vocabulario OMGUA, no KARAIB e at no KJRIRI.
Este vocabulo perdura nas provincias do norte,
onde designam o sacco ou alforge da matalotagem
por ca.mmingll, Em S. Paulo e Minas o termo usado
piqtta, que pde provir j de py1cu,a?', j de pygll com
alguma tranilao nos seus significados.

9.-A designao do numero 1 ainda hoje feita


pelos paraguayos com o vocabulo petei. No TESORO vem
pelel=nepetei=monepetei =monep. Ol'a ?1wnepetei quer
dizer o que o faz de per si s j o TUPI oyep tambem diz eIle I
por si ou eIle de per si. E' cousa que faz lembrar o modo
de fallar de S. :paulo, do sul de Minas e outras partes,
onde para dizerem por exemplo um ovo dizem ovo de
lJe?' si s. A expresso monepetei, levando-se em conta
o adverbio tei que a completa, verte-se ento pela
phrase dos caipiras ovo de per si s no mais que. Seria
difficil exprimir em latim ou francez estes torneios de
phrase.
As expresses para os numeras 2, 3, 4 podem ser
interpretadas o que (ao; pa?' 2, o que (a:: apice ou ver/,ice

102

APONTAlIIEI\TOS

3, o q'Ul~ fat pa?'clhas 4, quod ellicit pai', qllod eflicit vert.icem,


quod efliciL paria.
O numero 5 no dilo nem Montoya nem Anchietaj a
dico arnb quer dizer homillis vel gentis manus e vem no
s em Figueira como em ou tros q ne tractam de BRASIS.
Para designar numeras snperiores 5 nos auctol'es tenho visto somente che-p mero Illanus 10, e che-po
che-py mero manus mei pedes 20. Os numeras entre 5 e 10
j vi algures designarem-se por 1, 2, 3, 4 mais 5, isto
, ojeprJ !Lac amb ou ojep ambbrJ 6, moki hae amb ou
mohi ambb 7, etc. Os paraguayos hoje s usam dos
numeraes espanhoes tal e qual j se acha no catechismo de Montoya.
O que explana Lery acerca do modo de dizerem
numeras superiores 5 parece qne tambem se dava
com a dezenas, pois j achei che-p che-py hae nde-p
qu y corresponde 30, che-p che-py hae nde-p nde-py
que daria 40.
lO-Nos qualificativos de cres os vocabulos d~
Lery em geral s carecem de correc.o orthog-raphica
para concordarem com os dados por Montoya e os
.outros. Em sobouy massou, porm, d-se novo exemplo
de troca de gu por m como em km'amemo. No Tesot'o
hoby sig'gifica azul e tambem verde j Lery disting'ue-os!
designando-os pelos suffiixos c.rJ real, verdadeil'o (o azul)
I guast
grande, grosso (o verde). De hoby vem uv que
empregam os caipiras para dizer aznI. Em pilrienk
rliffieil dar com o que de facto. Esta dico esta
longe de pi?'ybytli que quer dizer escuro, de cr dubia
(colo l' dubius); por emquanto a solUO passiveI suppl'':'lhe grande erro de eseripta em vez de parab
multicolor, ou de pinim que quer dizer varicgado e corresponde ao miorum e010l'lllll qne d- Lery.

SOBRE O A.BANE.'GA

103

Como se v nas duas edies donde transcrevemo,


1a pi7'ienk e a variante pirienlt; neste mesmo dialogo
acha-se por vezes k por c e vice-versa; em lJi7'ienc j
possivel vr erro orthographico ou typographico de
pinim.
Em pegassou-au que corl'ig'imos para apykas-'iiab'
faltou o a inicial, veio 9 por k, on por tL, faltou 'ii e
final o b est representado por 'V ou antes 1t como
cada passo se v em Lery. Para evitar repetio
fiquem aqui notadas estas trocas de lettras que se
reproduzem em todo o colioquio.
ll-A.t ulterior e melhor explicao pode-se escrever a phrase como est na columna das correces
porque akang-ab quer dizer chapo (roupa da cabea),
e 1Lb sig'nifica forrado, portanto akangaba-7'ub chapu
forrado. Outras interpretaes so possiveis, por exemplo akangap exprime o casco da cabea, e akangap ?:ubc(,
seria forl'o do casco da cabca; mas sem achar diCO li ada
que corre panda mais exactamente phrase de Lery
fazer vagas conjecturas; cha,pos elies no ,tinham e
por isso (como sempre em casos idcnticos) multiplicavam-se as exprosses para designaI-os, j attendelldo
a f~rma, j materia de qne era feito, etc, Por
exemplo camp1t9a que o padre D. Vieira deriva de crespo
por intermedio de c?'espua parece que mais facilmente
se podia devar do ABA - ENGA onde se acha alcangapy expressamente dado por llontoya, ou ainda
akang-apyr-pys pileus (litteralmente capilis apicis I'cliculum)
onde para formal' k (L1'pys necessario reduzir ngapy'"
ra, contraco admis~ivel mormente para evitar a
repetio de py e para tornar sensivel o 7' do thema
apY7'. No mais apenas elidiu-se o a inicial, o que
natural, e a accentuada final perdeu o accento. Esta

104

APONTAMENTOS

abreviaO da final accentuada frequente nos vocabulos que do ABANENGA passaram para o portuguez
como v-se em mucama derivado de mokamby qure mamam
prrebet, qure laclal., significando altrix, nutrix e posteriormente ministra. No sentido de ministra na Bahia usam
de mumbanda em vez de mucama, e mumbanda vem
de mo-uM qure vestil, qure vestem induit. O facto de vir
carapua no cancioneiro de Rezende, em Ferno Mendes
Pinto e outros no deve invalidar a derivao do
ABANENGA pois que todos escreveram depois de 1500.
Constancio o deriva do grego, mas elle termo
do vulgo, no apparcce em classicos antigos e por
fim no vem no ETYMLOGISCHES WORTERB1;JCH DER
ROMANISCHEN SPRACHEN de Diez.

12. - Reportem!J-nos ao que vem na nota 3; se


em au existem duas syllabas auge corresponde a aguyj, se, porm, ha uma s6 syllaba ento pde corresponder
aij=an; do mesmo modo tambem tegu p6de ser
teij =teit. Ao p da letra ane kat te.ne sig'nifica
elle bem certo, que o. diga, outro torneio de phrase dos
nosssos matutos, parece-me, no usual em Portugal.
De passagem fique notado como entra aqui o verbo
dicere, verbo de summa importancia no A.BA !ENGA que
figura n um grande numero de dices e phrases, que
por vezes corresponde aos defectivos latinos, ait, inquit,
e por fim um verdadeiro verbo auxiliar, com o qual
se compem varios adverbios como te, nde, he, eto.
13. -

A-rtt?'-ei fruslt'a vel nequicquam id aUuli (Irouxe isto

debalde, ala).
Nas outras phrases que se seg'uem apenas
acompanhar-se a correco orthographica em vista
das observaces
que j tem sido feItas.
,

SOBRE O ABANENGA

105

Apenas importa uma obse"rvao sobre o nome


itaygapem, que vem mais abaixo j geralmente os nossos
litteratos tem escripto tangapem,a. Montoya d yapem
que litteralmente significa clm, isto , ma~a 011 cij(lete
de ponta grossa; ityape vem a ser lapidis vel fmi clava,
applic.ada aos mchados de pedra de que usavam, estendido depois aos machados de ao; dahi menos
naturalmente a espada on culler, como d Lery, e talvez
ainda gladius.
14.- Desta phrase parece qu paij era no amente o medico, o feiliceiro, mas tambem o mesll'e artifice,
o magister artium; a tradul no condiz e carece de
sent~do.
Na COt'l'eCO accrescentei ainda a desig'nativa de
preterito ku1' (e:onvenientemente inflexionada pela influencia do som nazal que precede j) ~ rigor porm
podia ficar paij-guas 1'emi-mon simplesmente.
15. - Te1' como vem no TESORO um adverbio
que traduzio-se por talvez, p de ser (forsilan.) Este adverbo pde provir de diccre e de he placere. A phrase
como se acha pde t1'aduzir-se por lal e qual pde ser (sic
enim cril).
16. - Karambohe; a explicao deste adverbio
difIicil. Moutoya d-lhe a significao de antigamenle, o
que parece nO mui admissivel no lugar em que est
empregado. Entretanto analog'o resposta que costumam dar os caipiras quando, pedindo-se-Ihes qualquer coisa, elles a negam d.izendo simplesmente danles.
17.-Na grammati~a- de Fig'ueira e em G. Dias
vem tanj logo. Em Anchieta, Fig'ueira, G. Dias e na
14

106

APONTAME TOS

CHRESTOl\IATHIA vem ranh depressa como adverbio levando o verbo ao gerundio. Conespondem tangi! frma
absoluta para adjectivo em Montoya, e que tambem
serve adverbialmente. A ta-hepig tange serviria a
traduco uI. id videam opus esl vel urgel e ta-hepig .?'ange
quer dizer id quam primull1 vidram.
I8.-Esta phrase carece de estudo, e pode
interpretar-se de dois modos: do pl'imeiro modo corresponde traduc<Jo dada; do seg'undo a traduci:lo
teri uma frma condicional lu esperarias lalvez j ?'angu?'
a desinencia de um preterito condicional que vem
em Montoya e que Anchieta e Figueiri dO na frma
rambo?'.
Jo que se segue no ha difficuldades na phrase;
succedem-se nomes cuja orthographia apenas corrigida.

I9.-Como no TESORO vem rnbotb labauus (m~btlbCa


geralmente) e o verbo mbotg significa furai', o frequentativo mbot-mbot podia exprimir bem a ~ubula j o vocabulo porm mais usado para este fim kut~b1f,b sul)5tantivo verbal de k~ltg que tem quasi a mesma sig'uificao; d'ahi a expresso usada no Brasil cuttbCar.
Quanto a mboty-mboty a sigllificao mais propl'ia seria
boIes (veslis globuli, alabasll'i) mas est mboty expressamente
empregado para fll' (fios), e para boies apparece o
verbal rnbotykb que significa o !',om que se aboloa, aperta,
atac, prende e traduzido tambem p~r alamarcs.

20.-Gua1'lui e. cripto em g'eral aru outro vocabulo deste colloquio que 'e differena do usado pelos
GUARAr IS que era je-echakb.
o sentido que parece
mai::; litteral CU'IU?' quer dizer assente, bem parecido, qne qua-

SOBRE O ABANENGA

107

dl'a bem.

Este adjectivo tornado reciproco pelo pronome


O termo
guarani je-echakba (de je-echg vl'-se) aquillo em que se
I'. OS GUARA IS ainda empreg'avam para espelho
1ie-angechakba de 1ie-ang-echg vl'-se apropria sonJhi'a ou
imagem.
gu servia aos TUPIS para exprimir espelho.

21.-Differe tambem um pouco no G ARANI. . Nos


diccionarios Bl'asiliano e de G. Dias, vem para pente
kybba composto de kyb-piolho (pedieulus) e a COI'lal', Il'llnm
e tambem lil'al' (eal'pe)'e). Em Lel'Y lendo-se o que est
tem-se kyp; o de:>appal'ecimento do b de kyb na composiO no cousa de estranhar. Quanto ao kygu
dos GUARANI.', o verbo gua?' significando lomal' (eol'l'ipCl'e)
equivale ao outro quasi no mesmo sentido.
22,-Para bl'aeeleles e para eollal'es vem no TESORO
outros vocabulos, ma~ mbOy significa eontas de l'osal'io I
avcllol'ios e at acha-se no TESORO o verbo 1iembo-poy
ponel'- e cuent~ .
23.-A 'iiemo-saen quer dizer eston com pressa (apl'opeI'atus snm) ou estou me pl'epaJ'ulHlo (me eompaI'o) e no estou
occupado. Como e t e"cl'ipto ai eqnivalendo a no tem
proposito, pois que -mo'aen no imperativo significa
apl'essa-Ie, pl'epal'a-le, cuida di so (id age igilul'.)
24.-Recompondo a phI.'ase pela tradnco que d
Lery v-se que devia estar h, ltae onde? J a phl'a 'e
precedente para evitar a repetio da intE'rrogativa pe
elles preferiam a conjunco te, ou o adverbio t..
25.-No TE 'OIlO com o significado I'al'ias coisas vem
tcti?'" nos diccionarios TUPI. teti'n~.

108

APONT AlIlENTOS

26.-A traduco de na-l/!'.pig est errada pois que


nop l'ideo e no nolo comedere. Foi talvez devido a
trocar-se no escripto de Lery vois por veu..x. Na hep'iag
kyb-ngtlra quer dizer non l'ideo qUal 'hic prol'6lliunt.
27.-Nos nomes de anima~s e plantas devia se esperar maiores differenas entre os vocabulos GUARANIS
e TUPIS, quando mais l1o fosse pela simples differena
do clima e condi,es geographicas. Entretanto a
maior parte dos nomes dados por Lery vem no TEsono,
e outros que ahi no acham-se, so explicaveis pelos
radicaes da lingua.
Nem mesmo foi preciso alterar-se muito a orthographia para reduzirem-se os nomes dados ,por Lery
aos seguintes do ABANEENGA:
Tapilr nome do maior pachyderme americano tomado pela sciencia para caracterisar o g'enero TAPIRUS.
Esse nome os BRASIS deram tambem ao g'enero DOS
na frma tapii?' tapiro similis.
Sttas = soas = stbaS =gu..as'l nome generico do
cerl'UlI no Brasil e Parag'uay; debaixo da frma suastlm
(em que o suffixo onomatopaico) foi dado tambern
ao genero CAPRA, imp0l'tado pelos Europeus, e at
mesmo estendeu-se, muito impropriamente uma
especie de fel'is na frma suasu?'n similis cerl'O ou tal vez
q'Wi cervi v'illos .eu lanclIn (sc. habel.).
Taias = t'lias nome generico do pachyderme
suillio do genero DICOTYLES e estendeu-se ao sus DOMESTICUS ajuntando-selhe um suffixo,
Aguti outro nome adoptado para qualificar um
genero de Roedores chamado na sciencia DASYPROCTA.,
" aonde escrevem tambem acuschy,. delle provem o nome
vulgar cotia, o qual no se deve confundir com qttati
ou antes ktlati, nome do NASUA. O nome ktlatt n.o

SOBRE O ABANEENGA

109

"em no TESORO nem na frma kttati mais proxima


etymologia, porm menciona-o Azara e empregam-no
os Paraguayos.
Pag era o nome dado geralmente AO CillLOGENYS
PACA.

E finalmente Tapiiti nome do LEPUS BRASILillNSIS


applicado tambem alguns CUNICULUS.
'Quanto s aves Lery d:
Diversos jacs (PENELOPES) e o MYT (CRAX).
ltlakagutJ, donde o nome vulg'ar do macuco designativo do tinarlFts e outros gallinaceos.
Inamb o nome dado em geral pelos BRASIS aos
CRYPTURUS e 'diversas especies do genero PERDI~.
Apykas e pykni nomes dados pelos BRASIS s 'f.
COLUMBAS.

OS nomes de peixes dados por Lery no vm no


TesO?'o, mas concordam com os dados em Piso, G.

Soares de Sousa e outros; e deve-se notar que no


Parag'uay os peixes d'agua doce que havia e ha,
differem e;sencialmente dos peixes do mar; dahi a
ausencia de nomes para desig'nar estes no Paraguay.
Um dos nomes applicado grande numero de peixes na
l
costa do Atlantico akal' susceptivel de varias inter-,
pt'etaes no ABANENGA conforme os caracteres geraes
dos akars; algumas at conduziriam deri vaes do I
'1uichtta, designando cascudo, escamoso, ou armado de barbatanas. I
Estas e' outras concordancias, quer 1exicas quer
grammaticaes, confirmam a minha opinio de que os
Americanos so mais parentes uns dos outros do que
de qualquer outro PO\ o do Mundo A.ntigo e ainda do
Novissimo. A meu Yr nem a antbropologia, nem a
ethnographia desmentem esta proposiO. Apezar da
enorme mistura de hoje no se confunde o cabodo
ou bngre com china, ou com aflicano.

110

APO TAMENTOS

No corpo da interessante, ingenua e veridica


H'iston d'~6n 'Voyage !la muitas outras noticias de animaes, plantas, sitias, etc., cujos nomes seria interessante investigar. Mas estes apontamentos s com o
COttOq1Lo ja se estenderam de mais, no obstante ter
me esmerado em ser conciso.
28,-Dos nomes de lugares enumerados neste culloqnio alguns ainda hoje so faceis de se reconhecerem taes como I.a1ig, Eimyr" Sampoy. Os outros
pena no se poderem elucid.ar. Os que escreveram de
C(nLsas do Brasil, era geral, bem pouco se occuparam
com cousas deIle e deIlas tractavam somente emquallto
interessavam como novidade ou como cansa que interessava ao mino. Desciam a min uciosidades e a frivolidades contando at as filiaes de snjeito perfbitamente nuIlos, so prolixos e fastidiosos narrar inc1usivamente milagres, mas omissos e deficientes em 1'8....J'1"lao s cousas que rep,lm~nte inter~ssavam. D~scrip
"""",-f"Y o de lugares e das aldeIas de IndlOs so to lllcomoJ.f'l' ~
pleta' que no ser o nome conservado, por ontra
forma no se pode saber onde e qu.al foi qualqtJer
das de que se tracte. Mesmo lugares celebres por fa- .
auhas, com que se occupam os narradores de reb!Ls
gestis'in Borasitia, no esto sufficientemente preci:iados.
10 lJr'/l,s'l.,)niril1~, onde se deu a batalha decisiva em
Iconsequencia da qual tornou-se o Rio de Janeiro defiIni ti vamente possesso portugueza, aniquilando-se a
IFrana antarctica, foi com effeito na Pl'aia do Flamengo, como dizem'? E a alde'La velha foi na Praia
Vermelha ou no lugar onde esta hoj.e a fortaleza ele
S. Joo'? Se isto no se pode precisar, quanto mais
a::> aldeias enumeradas apenas e no descriptas em
Lery, as quaes Lls changent a~Lssi souvent de placc M~ placc?
I

SOBRE O ABANENG

111

Se ellas entl'etanto conservavam sempre os seus nomes,


apezar de mudarem de assento, como diz LE'ry, so
apenas nomes dos quaes alguus ainda hoje podem
se reconhecer; de outros nem mais lembranca resta
e ento mais difficil a interpretao no s do que'
significam, porem ainda do modo de se os dizer e(
escrever exactamente.
Desses nomes das aldeas, aproprio Lery declara,
que ne r;ache q~L'ils puissent a~wi?' inte?"]J?'etation selon lCh
segnification d'iceux.
Em g'aral esta interpretao e tambem a dos nomes de plantas e animaes difficil e requer muita.,
prudencia ~ caute~a para n~ e d~scahir, pelo .ca~i7'
nho dos uoprovlsos, nas lllventl vas .sem cntel'lo.
Nestas ex.pla.naes tambem evitei as interpretaes,
cujo lug'ar proprio no vocabulario, onde quanto
passiveI do-se as significaes e o sentido etymologico do que poude entender. Seellas fossem dadas
aqui, estes apontamentos E'e estenderim de mais, sem
adiantar gl'ande cousa para provar que o que Lery
escreveu o mesmo que se fallava ento no Paraguay.
Voltando aos nomes das aldeias: a enumerao
feita por Lery neste trecho do colloquio no concorda
com a outra que vem no fim. L elle conta 22 aldeias e destas ha 3 cujo nome esqueceu e 1 de que
ap6nas d o nome usado pelos fl'ance~es Pierre (Poll'um).
Eliminadas as 4 de que elle no d o nome indigena, os nomes das 18 restantes, enumeradas no fim,
deviam combinar com os que vem neste trecho do
colloquio. Assim porem no acontec.e, e comea logo
por enumerar aqui 19 aldeias.
Pal'a evidenciar o desaccordo destes nomes com os
do fim annotei os deste trecho pelas lettras do alphabeta, e os do fim pelos numeros 1 22.

112

APONTAMENTOS

o primeiro nome de ambas as listas o mesmo:


lca1'i6g. A. explicao porem que d no satisfaz, EUe
diz que significa casa dos ka1'ijs (ka7'ij-g com elisilo
do j) e elle o proprio que Jiz depois, que o nome
da aldeia deriva-se do nome de um rio.
Tem-se dado diversas interpretaes ao nome Ca7'ioca. Uma das que mais naturalmente occorrem a
de lcari-g casa do bral)CO ou do guerreiro, (gentis albro vel gentis
in bello egregiro domus). Veja-se o proleg'omeno,
Considerando poreru o que diz Lery que era o
nome de um rio donde proveIO o do tba, seria passiveI interpretar-se lcaU-7'Y-g eorrente sahida do mallo (e sylva
lorrens exiens); mas para isso fora-se a significailo de
6g (que transitiva) tornando este verbo neutro.
Em todo caso um dos nomes cuja interpretao
depende de mais elucidaues como os vocal)ulos t~tpi,
mandig, e muitos outros, cuja decifrao acarretar
de certo esclarecimentos de summa importancia.
Guymgus-ragu penllas do passaro grande, avis grandis
plumro a phrase que autorisa a suppr-se o que diz
o proprio Lery.
Ser IaUC1Ht7'-assie o mesmo que Iaboracy escripto
no fim'? Qualquer dos dois de diflicil interpretao.
Pimcamopern escripto tambem P.i1'acau-io-pau sem
nenhuma indicaO, pMe ter as mais di1ferentes
significaes conforme forem interpretados os sons.
. Eiraya euia ou cabaa de mel (mnllis vas, mellis seyphus)
conserva-se ainda bem no nome actual Traj.
Itanem pMe ser it-n, it-an, yt,-ye talvez ainda
(attentos os erros de escripta), y-tau ou y-tagu e outros
significando cousas diversas. O mais proprio porm
parece ser yt-y eu ia ou vaso de coucha, ou yt-g7v.t eusca'
da das conchas.

113

SOBRE O ABANEENGA

TaracOU1:r-apau alm de outras modos ue interpret.ar as letras ~ os sons, pde ser taragu.i1'-1tp pousio
das largatixas. (Iagarlal'um slabulum.)
A. Sampoy corresponde sem mudana alguma nas
letras har-ap-y rio das espigas, gl'ossas crassarum spicarum Ouvius. Mas ser elle o mesmo que a aldeia n. 11 do fim,
escripto Sa1'ygoy'? Este signmcaria rio dos Sal'igus.
J(eri-1t claramente keri.y rio'u agua do somno (somni
f1uvius vel dormiens unda) sofi'l'ivelmente applicavel ao sacco
de S. Loureno em Nictheroy; ma' este sacco cabe
tambem a designao de y-tP.7' ou y-teron agua 101'la, rio
lorcido(aqua seu rivus lorlus) donde tal vez proviesse o de
Nicthe1'OY
Aka?'a-lt sem duvida. aka1'r-y agua 'ou I'io dos akal'is
(piseis akari Ouvius). Seria o nome do actual Icara? Este
porm pde ser sem mudana alguma y-kamb agua
beuta, agua sanla, agua. clara perfeitamente applicavel ao
lugar.
K01lraurnonr susceptivel de yarias interpretaes
mas falta tudo quanto possa servir de indicafio do
que quer dizer, e ento seria arbitraria qualquer modo
de o explicar..
Ita-a'uc conserva-se em Itaca e exactamente it6g casa de pedra.
hoim1'anem parece sei' a actual A1'a1'uma que mereceu o nome '!l-anui agua II'anspar(lnle ou y-gua?'ua espelho
d'agua.
SaCOUa1'7'-Ottson-twv~ exactamente takur-us-tyba
laquarus-zal justamente como se diz feijoal, arrozal. etc.
Ocarenti pde er interpretado de modos diversos
mas o sentido que occo1'l'e mais naturalmente e ygaranti prua de nuvio, ou mesmo okri,r-anti ponla da Ilrara.
JIapopem ainda se conserva no nome Sapopemba
cle.. ignando lugar, e o nome muitissimo apto de um

15

114

APONTAlIIENTOS

ficu.s abundantissimo em serra' abaixo, que deita


raizes de gTande altura e por largo ambito, e que
como uma parasita chega abraar-se com outros
troncos de arvores formando rede em roda dellas.
Sapopemba quer dizer raiz tranada, ou ainda a\astl'ada e
deve-se notar que alm de pem_pemb illaqueatus, involutus e talvez involvens e spal'sa, ha tambem peb-planus e
pen-angulalus, angu\osus, epithetos que podem qualificar o
ficus.
Now'oucoUte suscephvel de varias interpretaes.
Arasa-tuve claramente A?'as-tyb correspondente
a Aras-zal a portuglleza.
Usupot~tve tambem sem duvi.da ysyo-tyb, em portllg'uez aipoal ou cipozal, e parece ser ainda aetualmente
o nome Sapetiba.
Passando aos outros nomes de -aldeias. que vem no
fim e que differem dos dados aquI temos ainda:
Eura-m'i que pde ser f}~tYl'l-111i?''i, passaro pequcno,
ei'ra-Illiri, abelha pequena etc.
A.' PimV1taSSa1t o que mais naturalmente occorre
P'i?'l-g1tas1, peixe grande.
Para Tentimen no occorre significao alguma immediata.
Cotiua no carece de trabalho algum pn.ra se tornar
ll'O-tyb, que significa lugal' ou pousio de I'oa, applicando a
1&6 roa a mesma terminao tyb que j vimos que corresponde portugueza ai (feijoal) e latina etwn (frutctum.)
I
Pmw parece ser h'ttpb-n, pouso ucgl'o ou llllpb-~
I pouso ou lugar atoladio e coo en-a- e em Pavuna.
De Upec o propio Lery deu o significado que
palo, em A.BANE11NGA. ypPf} (anas, ansor).
De 1nO?'gouia-01wss01b para mb1b?'ukuj-guas com que
designavam laranja no diffiril a passagem.

SOBRE O ABANEENGA

115

o mesmo acontece com pinao"ousS()'u que se torna


facilmente pindo-tts ou p1:ndob-us.
Corouque e Pirattiiau com pequena mudana nas
letras podem siguificar diversas cousas e nada autorisa que se prefira qualquer uma
29.-.ntonio Ruiz de :M:ontoya p.mprega sempre
um i final nos casos chamados terceira pessoa relativa por Figueira e, tanto Anchieta como e te, empregam ora i ora u; por exemplo do .5u=si iI, eUIII,
seike'i=sek,"tt, illll'al, inlranl, heni=hini esl" sunl.
30.- No ofep-ky e sim oiep tei a phrase mais
geralmente usada. Ky significa pouco, ojep lr.y pde
'er 11111 pouco, algul11, UI11 s; aub quer Jizer ao l11enos.
A traduco ve1'bo ad ve1'bttm pde pois ser: nDmina
aliq1tem saltem mihi.
31.-Escripto este nome de modo que signifique
capul pilis defeclul11 (o pellado), devia sei' ij-apirb-opyr; o
l' final elide-se usualmente, mas ainda assim considerando que o 'li de Lery 1', respeitanuo as outras
lettras fica a expresso i apiravi ioup: esta, adaptada
a. nossa orthog'raphia, corresponderia Ii-api1'b-i ib
significando ille qui eapi tis pilos flavos (habel) j. dando-se
att o som a expresso ficaria E api1' i it,b que
no pde significar nada no accrescentar-se-Ihe
alguma coisa.
37.-Cumpre nota,' que os GUARA~H' e ainda. hoje
os paraguayos em expresses (',omo lca1'ig-pe elidem
o consoante fiual quando se lhe segue a locativa pe
ou outra pospositi va qualquer. Assim dizem che-r-pe
em vez de che-1'g-pe ou che-'I'oga-pe in dOl11u me; ok4-pe

116

APONTAMENTOS

em vez de okr-pe ou okm-pe domum extra, foris j ka?'i61Je


na carioca.
33.-Mohng-i .ytl'/'(t=Pohng-~guTa litteralmen te
qui medicamen prrebet, medicatol' (o medico, o curaudeil'o).

34,-No facil verifi~ar esta phrase nem to


po?-co adapta-la ao significado que lhe da o auctor,
tanto mais quanto divergem as escriptas das duas
edices transcriptas aqui, O nome da aldeia oka1'anti qne elle traduz por village des Estorls (aldeia dos
assaltos, ou do ajuntamento de povo para combate)
no pde sig'nificar isto e sim ponlas da pl'aa ou praa
eercada de pontas. A' muito puxar pOl'tanto admittilldose que a expresso toda seja gUY?' guas okTant'i,
ella significaria a praa eslaqueada do passaro grande,

35,-0 infinito do verbo tyb jacere (jazer) servia


tambem como substantivo significando jazida, pousio,
pouso, logar j ai,nda muito usual e perdura hoje como
desinencia em muitos nomes geographicos j esta desinencia corresponde exactamente a latina elum, por~tugueza aI, como se v em taku-tyb arundinelum (cannavial),
pind6-tyb palmelum (palmciral, alis palmar,), e em outros
nomes que j vem na nota 28. A de~inencia gura
como se ver na grammatic corresponde um
participio,
36,-Yb significa a?'bor e tambem dux, princci's
~(cbefe, principal); ybakan = ybakang pde pois signifi
,cal' arboris vel arborulll caput (copa' de arvore) ou d'/tCtlm caput
1(0 cabea, o c~efe dos c~efes), O detel'minativo a preposto
ybakang est na regra correspondendo ille qui (aquellc
que u, o que li) e desse modo fig'ura em muitas dice~

SOBRE O ABANEENGA

117

como o-Pr-o qui in pelle, se. nudus (o n), o-p-bo Ilui


in manihus se. esL, (de gatinhas) etc.
37.-A.pproximando-se a escripta ao que designa
Lery, a phrase n.o pde .ser outra e litteralmente
Hb-ij-?'-~bS quer dizer ille eui folia eadunL grande.
38.-0s do Paraguay chamavam isea (fomes) a?'ugu, isto , semusLns pannus (panno qne foi queimado).

Mo-

endy litteralmente quer dizer incendere, aceendere, ignem


snecendere, lucem facere, e por conseq uinte pela regra do
infinito pde ser qui- vel quod ignem incendiL, se. fomes.
39.:-J1lbae-nohe quer dizer saca coisas, justamente
como saca-trapo, tira-du,vidas, que sendo phrases empregam- e como substantivos e como nomes proprios. A
tl'aducao de Lery n.o bem intelligivel e no satisfaz.

40.-De dois modos pde ser o comeo da phrase:


ou a-1'u1'-ir adducam vere, O
final do periodo que Lery escreveu ange?'u?'e deve ser
ange-rire=ang'i?';;, Entretanto em vista da resposta seria
mais conforme regra syntaxica se estivesse a-ru?'-i?'
che-?'ek01',m ?'ire adducam postel'ius quum quod me esse dicatur
OlCi-de lI'azel' depois que decidir como ha-de ser minha "ida).
a-,' ter adducam fortasse,

41.-Na traduco, para corresponder phrase


toda e ficar esta completa faltou alg-uma coisa, isto
, uL scias, correspondente terei kuaab; a phrase completa portanto diz: cogita C1'go uL seias quod siL faciendulll.
Na, phrase precedente a expres, ao seth que occorre
por vezes, eu aqui inte1'Pl'etei pela negativa hetyp non
licet fazendo vr a possibilidade do erro de h em vez

118

APONTAMENTOS

de p e da quda de uma vogal entre as duas consoantes finaes.

_ 42.-A. dicO 1ie=je alm de pronome reciproco,


'tambem, quer em Anchieta, quer em Fig-ueira, "em
como palticula advel1bial, sig'nificando debalde, acaso, sem
fim j no TE SORO porm v-se- que o verbo dizer 'na
phrase diz que. A 'sim todo este trecho aip 7"1e che lJYtup 1ie nde 1'i litteralmen te : isso diz que o porque
estou a:ffiicto diz que com Ligo.
,43.-0 chamado optati vo desta ling-na qua 1
sempre difficil de traduzir-se. Para verter mais ao
p da lettra e::;ta phra.'e d \'er-.'5e-l1ia dizer uLinam res
non' es et reserranda (vel reservara). O final da traduco di
cendum essct no vem explicito na phrase do ABA ~EENGA..
44.-A correc aqui limita-se repetio -da
phrase com orthogTaphia differente da do original.
Quanto ao mais muitas duvidas S" do. Para significar costume o TESO no d tekutyb e no tehtb; d
tambem tekui mas ento na phrase caberia o absoluto
tekui ou o reciproco guekui mas no o relativo hekui. Alm disso falta depois de nnng a pospositi ra
pe ou ri. Se estivesse pois tek1t'i; aip 1~ung ri angat1b1'lLma i p01'e1'ek corresponderia mais exactamente
traduco.
45.-Se o verbo ik que se aha nesta phrase,
ndere-ik-icho pe iram significa no ests ou no estarls lu
para, mas se fosse o verbo hir, ento ndere-h-icho, pc
iram significaria lio vais ou no irs lu para. O adverbio
'o,m servindo de suffixo verbal para designar futuro
era usado pelos T PI. ma no pelos GUARANI., e em

SORRE o ADANENGA

119

Montoya O'//1'U significa amanh. No final da phrase


alem de faltar a interrogativa pc parece que cabia
mais justamente a designativa de futuro do infinito
que ficaria glLa?'ini-haguma pc.
46.-0 verbo h-il'e escripto por Anchieta e Figueira o, e a primeira pessoa do indicativo que ambos
escrevem a-=a-h nunca foi empregada por Montoya
que escreve sempre a-h como ainda hoje dizem e escrevem os paraguayos.
47.-No diccionario, em via de execuo, tem-se
procurado dar e vo-se dando as interpretaes passiveis dos ncmes de tribus; pareceu porm opportuno
aprt1sentarem-se aqui alguns, aquelles que so dados
por Lery.
ToaJm' quer dizer adl'el'sus, adl'cl'sacius, litteralmente
o fronteil'o, (Escapou na 4.' columna um ena, escrevendo
i
?'oM-gtlra em vez de ?'obajl' que corre ponde ao ?'Olla
gCl"1'e do original).
ltlba?'o/r,a.j, traduzindo mol'ak(, por fi lula, tibia, (gala,
lIauta), eignificaria aulmd'us, tibicen (gailcil', fl'autcil'O); ma,
el1es chamavam viola e aos instrumentos de cor<la
mba?'ak e ao de sobro mimby.
Por outro lado ma'I'llkaj tambem o nome elo f lis IHII'dali (o gato bravo.)
G1Latah 1'. Xa desc ipp que o }Jroprio 'Lcry diL
desta tribu COUl'allt comme un leul'ie1', nas mal'g'en <lo
elo Parabyba, nas pags. 54 e seguintes apresenta-t:ejus-j
tificao sufficiente para que se iuterprete [Juatah1' com
ambulator, CUI'SOI' (andcjo, corredor). A denominao usada ge
r~lmente de Goitaca-; desviou-se muito da originaria
Ali anm: Aos sauvages encO?'cs plus sauvagcs qnadra perfeitamente o nome de aM an gcns fCI'O, altrc tis.."
rudis, ~lta i a significa gl'IlS mas notando -se que Lery

120

A.PONTA.MENTO

escreveu oue este e que representa a vogal neutra pde


ser o a surdo de ba-eapillus e ento pode contrahir-se e formar aban eapilli el'assi.
Todas estas
tribus, segundo Lery, exceptuados os l~a?'aj?',
guatah?' e aban fallavam a mesma lingua que a dos
tttpis: mas na pag. 335 falla dos Aba.-anam em companhia dos Tupinambs, de modo que se deprenende
serem alliados, e anam com efeito sig'nifica parenle.
Fallariam com eftlito lingua diversa'? Da pagina eitada no parece.
Karaj-Ficam em p as duvidas sobre 03 r'ldicaes
kara e kari qlIe demandam ulterior estudo para se vl'
a significao de karaj, karij e outros. Justamente
por serem radicaes que, como tupi, figuram em gl'aude nnmero de nomes, torna-se difficilima a interpretao.
De karaj no trata Lery no corpo da narrativa;
posRivel que os Camia que aqui menciona sejam o
Carai'v (erro de a por 'li) sobre os qnae se e"tende.
D'outro lado os Tamoyos alliados dos francezes
deram-se estes por Tupinambds e chamavam aos
alliados dos portuguezes Afa1'gaia (mbamkj), quando
estes nas chronicas portuguezas so Tupinambds, Tupiniks, etc.
48.-Para dizer IIns nos outros devia estar o,jo-eh mas
ojo-ae pode tambem ervil', dizendo IIns c Outl'OS mcsnlo; o
participio porm'ak-h o que occo1're para approxi-

mar-se ao que est escripto por Lery, mormente atteudendo-se ao dativo jandbe do pronome pessoal da primeira do plural chamado inciusi'vo porque compreheude os que faliam e aquelles quem falla-se. Lery o
chama dttal erradamente,
Os dons pIUJ:ae.. da primeira pessoa, chamados,

SOBRE O ABA~ENGA

121

um exclusi'vo e inclusivo o outro, 'Vejo-os em mais de


cem dialectos ou linguas americanas. E' um car!lcter
gTammatical muito geral e que nilo poucos autores
distinguem erroneamente em plural e du~L
O trecho que aqui c,st uma phrase que se
nao pode traduzir litteralmente nem em latim} nem
em portuguez; procurando-se porem imita-la, quereria dizer: Digam embora, de 'Uns pa?'a Jttlros ha
1Jrocw'amento (tlU p1'ocumna) de ?'ecursos entre nos e vos
otL entre elles e nos.
No-em-tanto assim apparecem
dois dativos j-eh e jandbe; se porm porak fosse
para su pino ficaria a phrase Teij o,io-a p01'aMbo
pab ja.ndeb IgiLur alii alios beneraceJ'e qUall'amus nos omnes ad
invicem. O supino pomkbo podia dizer-se tambem po7'akpa e qualquer dos dois por mudana do pau b em
11 podia tornar-se poirecmw.
Quanto ao teh do principio nao pode ser seno
particula adverbial teij- que nos vocabularios TUPIS
vem ~ignificando basla, e que de certo aqui o modo
permissivo do verbo que leva o verbo subordinado
ao gerundio e em g'el'al ao modo infini~o.
49.-Pde-se interpretar apo au de dois modos:
omboe o oull'o, os oulros, ou aipoe=aip-ab esse homem, es!es
homeus. Do primeiro modo ficaria a phrase ti-je1'obig
ambot 'ri, mas apresenta-se ri em vez de ri: reh
que o que convinha no caso; do segundo resultaria
ti-je-robig aip ab ri credalul' his homillibus j na primeira
frma a traducilo em vez de his hominibus, seria- alHs,
50.-Conforme a nota precedente significaria esta
phrase gens Illce nobis lal'giLall'ix e parece subordinada
precedente principalmente empreg'ando aipobtle que
encerra o relati vo gens qUal.

16

122

APONTAMENTOS

51.-Nesta e nas seguintes phrases onde vem o


dativo jandbe existem equivocos ou no caso <leste
pronome pessoal, ou no verbo; cingindo-se traduco
dada por Lery tem-se de mudar ot'a o dativo para
outro caso, ora o verbo para a passiva ou reflexiva,
Subordinando porm este permissivo phrase seguinte, todas -as outras se succedem como complementos, mas est-as em vez de virem no permissivo
seria mais regular virem no futuro do infinito, , T'i j
?'ek kaL jandbe ul illi se bene gel'anl nobisculIl i-pO?'ang eLti
mo reM jandcbe nobis opol'lel'cl L'i rnorangat aipobe up bOlli
cssemus apud illos etc, porq~i.e todas as outras phl'ases que
seguem esto no permissivo. Nate-se porm que o
infinitivo cabia mais que o permissivo.
. 52.-Em vista da traeluco falta no fiual ela phrase
a pospositiva de dativo up 110 texto de Lery.
53.-Para cingir-se tt'adl1co uecessario alterar o participio do verbo ?'e1c que deve ser 'I'l!khr e
e no nkohb.
5-1.-0 suffixo de preterito do infinito, dos participios etc, em geral kn1' mas os TUPIS usavam de
pu?' como v-se em Anbieta, Figueira e outros. No
mais com muita duvida que interpreto ?'ecoib ora
como reki ora como rekub.
55.-Esta phrase como se v da mesma traduco.
ligada precedente e o prova o participio passivo
do preterito tembi-epig poL-kltr'L, sem outro verbo
que o reja.
56.-No foi possi vel

perc~ber' _.~

coordenar esta e

123
as phrases que se seguem; a traduco de Lery no
exprime cousa perceptivel nem g'uia a interpretao.
Ligando esta com as duas seguintes, e forando de
algum modo a: construco que no fica exacta, eis
como parece possivel talou qual interpretao. Teij,
oi-potr-h te jande mlni ?'ekobi?'-et jandbc jand po?'iahb-oka?', jand M guas-gu1'a. Que o digam (ou de-

balde) quizeram pois os nossos avs trocar realmente comnosco a.


nossa ondio j livre de laslima, as nossas roas grandes, A.
designao de tempo preteri to, como de costume na
grammatica do AEA:-E~GA. est nos preteritos okarl'
e !Jum, O primeiro infinito de verbo, e o segundo ligado substantivo.
Tudo isto porm carece de reconsiderao.

57.-Da traduco de Lery parece haveI' o verbo


Sendo
a sim, a phrase ao p da lettra diz: no de o raspar a
pelle aos nossos nelos, o que pde servir suppondo que
o indio allndis. e aos meios adquiridos, pelo contacto
com os Francezes, para cortar os cabellos, sem precisarem mais de os arrancar com dr. Quanto ao mais
caracteristica esta naturalidade do qUH diz Lery
aqui e em toda a naJ'l'ati.va; n'isto se patenteia a
sinceridade do ingenuo fiiho de la Margelle, que faz
contra te com a pedante ca effronle1'ie de Thevet, o
comosgrapho do Rei, o qual estropia o que copiou, e
ainda em cima inventa.
pirb "aspar a pelle e, como diz elle, tosquiar.

58.-Esta e as duas phra e' que seguem, correctas


como se acham adaptam-se traduco da<la por Lery.
A differena unica que sendo a la. pes oa do plural
o sujeito de reM nesta pl'imeira phrase faltou o pronome ja. Podia fi ar ti-?'elri na 3. a pessoa mas a

124

APONT A1IENTOS

traducl!o seria franc~za qtt'on mene e no menons


qual se acha escripto. ~endo em francez oi=oa era
possivel que aqui estivesse o participio ?'ekob, mas
oppoe-se is.so o turneio da tradllcao, e na segunda
!-lhrase seria inadmi:;sivel esse. participio. Alm disso,
mesmo na primeira phrase o participio' activo devia
ser nrekob e nM rrkob.
59.-A traducao exacta : todos, digamo-lo, sero
soberbos ou i.mpavidos. Nas duas seguintes phrases a
traducao dada por Lery mais ao menos confrma,...se
com a escripta..
60.-Esta phrase pde ser como a escrevemos e
ainda das seguintes maneiras aneb. ag-u~, aneb ae iii
com pouoa di:fferana nas significaes.
A. phrase que segue concorda com a tradl1co.

61.- Dois nomes de mais variada escripta aqui se


nos apresentam. Attendendo orthogl'aphia franceza,
segundo Lery, um delles atttmsape ou aturasave, e o
outro kotttasape ou kotuasabe. Yves d'Evreux j se
d:ffel'ena e apresenta o primeiro t1,l,asape. ou tuasae.
No Figueira e na Chrestomatbia (Dr.- Frana) vem
atuasaba significando compadre. No diccionario portugu z-brRsiliano e em Gonalves Dias vem tt~asaba ou
toasaba. Southey escreveu como Lery, Martius no diccionario tupi como G. Dias com a di.:fferena de nO
cedilhar o ; e as im o mais Tepitio destes.
o TESORO vem hotyguam - o dolmeu lado, do mell
partido e este corresponde proximamente kotuasbae,
pois ha os participios em g!tm e hbae queiseiidentifiGam por vezes em significao. Quanto aoloutro nome
nota-se no Tespl'o o adjectivo tyr juulo, acompauhado, e

SOBREoO

125

BA-~EENG

delle derivado o verbo tyr acompanhar que no infinitO pde


fazei' tYl'umo ou tyrunga, donde podem provir participio
tyrungbae, tyrungl'a, tY)'uhr aquelle que acompanha.

62.- Na phrase de Lery falta tanto 8 interrogativa pe como a designativa d'e futuro /te.
Daqui' p0r diante m'ais facil a clmfronta:lf;l d,&.s
orthographias, mais ~imples a vel'jficaao .d.os vocabulos que vem nos diccionarioi; e que siLo rrtesm'o Conhecidos por se terem empregauo em obras diversas.
Escusam portanto notas mais minuciosas e longas.
63.- Quer na edio latina, quer na franceza no
vem traduco da segunda parte deste trech. Quanto
tt'aduCllo, c,orrecta. a orthog't'aphia como na 4." columna, pode ser: opus csl pl'imum nominare ros I'arias libi.
Neste coIloquio l:lpresenta-se, aqui outra vez, exemplo
do' verbo com range levando o verbo subordinado
(heni) ao permissivo em vez de o levar ao gerundio
como vem nas grammaticas de Anchieta, Figueira e
Montoya.
I

64.;- Lery confunde it lapis el quolibel melallum com


ytedificii rundamenlum ou antes lignum, fqllura, sublica, lrabs.
Pouco acima tambem chama ao mar 'pamnam- quando
eRte 'significa nnmen e par que nHl,re.

65.-Am propriamente significa nubs, se bem quel'


os TUPIS o empreg'avam tambem dizendo pluvia ; porem
para plul'ia e pluere o mais proprio okyr.
?
Tttp-nombre que aplicaron Dios, diz Montoya.
questo to debatida, se povos no estado de barbal~ia tinham ou no a noo de Deus, no tem razo de
ser, meu vr. ri' causa ou causas incognitas de lJhenof

i26
menos inexplicaveis naturalmente 'se applicavaril nomes
cunforme a impresso produzida pelo phenomeno, e
dahi a chu:>ma dos deoses mythlogicos; a duvida e
em seguida a negao que presuppe exame, discusso de flheuomeno, e final subordinailo delle lei,
independentemente da causa. As dices para dizer
qui lonat, qui, p)uit, qui )ucet, etc., tem servido sem pre no
comeo para exprimir Deus e dahi explica-se como
Tup significou simultaneamente tonilru ~ Deus. O
Aryas tambem applicaram noo Deos os nomes do
co, do sol, da aurom, etc.

66. -Montoya d y-ulr,ang [uni (litteralmente nU"ii


caput), y-kabaktt nuvius decurrens i mas aktt significa tambem qui currit e pode pOl' conseguinte ter o sentido
que lhe deu Le'ry. Querendo attendel'-~e mais de perto
orthographia de Lery o verbo lr.ILb lransire (passar) e
ento foi-se a traduco que d Lery, pois ahi ficaria
nquill tl'ansire, vel, transitus,
61. - Paii, que Montoya traduz por medio entre dos,
inlervnllo, propriamente nesga, pedao, pOl'ro (inlerjcclus,
[ruslam, portio). A' vista disso y-paii deveria significar
lacus e nilo insula, pois com a mesma diCO formados
existem kaa-paii (isla de monte) que quer dizer sill'a1
inlerjeclus (se. in campo), iiJ-pa=nUlnbali campi iolerjeclus.
Assim, paJ'ece que insnla, isto , terroo inlerjeclus deveria
er yby-pa:', e Montoya fez aqui alg'nma confuso,
como em outras partes, Quanto ao mais yba=ypa'
com o significado de ~slLla corresp nde ao KARAIBil
oubao que tem a mesma significao (Dict. de R.
Breton). Creio pois que, visto dar Montoya ybai como
ilha, que neste termo deu-se coutl'aco de yby-pali
~ lidindo-se do meio !fP~ O termo (;apeio designando

SOBRE O A.BANE GA

127

p()r~ilO de matto no meio de campo, e tii:o geral nOI,


Brasil, vem de kza pa'l e n.o de kaa-p1ui como explicam geralmente; pu quer dizei' levantar-se e k.la pu
nada significaria.
I

68. - Nem leaa: an, nem leaa tli., nem leaa guybopoliem dar o significado educat'us in sylvis e
este sentidd se adaptaria mais facilmente o tel'mo'
seg'uinte kaagum que o auctol' traduz por cacodmmoll. Por causa da traducc.o dada infere-se
a
.
phrase como se acha na columna das correcoes.
Alem disso leaaguara significa comedor ou bebedor' d'hma
e para designar o morador dos mattos seria kaa-ri

I,

g1lra.

69. -Corrigida a prase nos termos em que se acha


na qual'ta columna, quer elIa dizer ao p da lettl'a:
Deniqne eas rcs lalllullllllodo tibi dicam.
70. - Estas duas phrases parecem ligadas e, postas
na forma correcta, significam ve7'bo ad verbwn: clle pos~
sue de nossos hens acima. Compondo a phrase para darlhe traducao que cOl'l'esponda que vem em latim
deveria mais ou menos estar na forma ogue-nki katuet,

OT

mba-ku ah upe gtum.

71. - Para se adaptar traduco dada no ha


remedio seno suppr que houve grantle erro da parte.
de Lel'Y na transcripao das palavra lo indigena.
At ll1e~mo falta a inte1'l'ogativa pe depois de mboby,
que devia estar mboby-pe.
72. - Esta phrase foi muito a.lterada; co~o eilt
ella, suscepti vel de outras interpretaes.

128

APONTAMENTOS

n.-Esta escl'ipto no original Matimo e Mahmo.


TraGtando-se de altura evidentemente no pode ser seni10 ybat e isto serve de mostrar que ponto passiveI chegar o ena de escripta. Em vez de !JIati ou
Mah na pergunta precedente vem Vate que g'ui a interpretao,.
74.-I-te, littel'alrriente, d'iga-se po'is,. '0 h que aqui
se acha sem duvida erro por te, justamente como
viu-se anteriormente em mahmo. Si na traduco estivesse dize-lo a phrase seria e1'iii ou melhor te're'i;. Simplesmente ie no pode ser, e ento estaria antes lIe,
como nas pags. 20 e 21.
75.-Lery previniu que ia escrever s as primeiras pssoas do sing.ular e do plural dos pronomes, mas
apenas antepoz cada nome da lista o 'possessivo da
primeira pessoa do sing'ular che. Os nomes so os
meSIllOS dos vocabularios TUPIS e GUARANIS com. differena s de orthographia e parte delles j foi examinada no final do prolegorileno em confronto com de Laet.
76.-Em A.nchieta, Montoya, Fig'ueira e mesmo
outros vem os mesmissimos pronomes apenas com variantes no modo de,escrever.. Lery porem traz a novidade de dois pronomes da terceira pessoa aM masculino,
feminino (e neutro, diz e11e). Isto importante, tanto mais quanto nenhum grammatico menciona distinco de generos nos substan ti vos e nos
jadectivos.

ae

77......:0s erros de escripta so notaveis em algumas


deiltas phrases sd domum et culirrsm pel'tinenlibus, como: . em'indu
tata, por emoendy-tata. e outras que taes. Em {a 'eCl~-

SOBRE O ABA'ENGA

129

amo por hapeg leui amo apresenta-se r em vez da


aspirada h, quando sabido que elles no tinham os
;'ons f, l, ?' (aspero), o que motivou o dizer simplori~
de Simo de Vasconcellos que as Brasis no tinham
nem f, nem lei, nem ?'ei; apresenta-se v por'p e o
sons cu-ouy em vez da g'uttural g (final de hapeg) e
1m-i ou hwi.
A phrase traduzida em latim da mihi pot1tm no
foi traduzida na edio franceza. Por cau~a talvez de
confuso possi vel do verbo W' vcnil'c com ?t-cdcrc, e ,
!liberc no usavam compor este e seus compostos com
as prepositivas mo e 1'0. Entretanto aqui presenta-se
cite rnbo-y-n unico modo de interpretar dn mihi potlUn
ou antes fac me potare. Os paraguayos dizendo ainda'
hoje e mee chebe y-mi prrobc mihi aquro lanLillullI indicam
que em certos casos evitavam o verbo tb no sentido de
Jlibere, polal'e.
UllY

78.-A' respeito deste vocablllo e elo seg'uinte ha


muito que considerar, mas estas notas j se e tel~de
ram de mais, e esto alem dos limites. As desigua.es para escravo, 11I'isionciro, eaplivo, criado earador, cl'iado pescador, etc., tem sido tomadas umas pelas outras, expre'~as de modo difterente e at algumas figuram como
nomes de tribus. Como exemplo veja-se a semelhana que ha entre boja?' que Montoya escreve boy- com
mbayct, numerosa tribu do Chaco.
79.-A amostra de gTammatica que d Lery, confirma o que essencial em Anchieta, Montoya e Fig'ueira
e fornece mais alg'uns dados para o syntaxe. Desgraadamente todos elles quizeram afeioar latina a
construco do ABANEENGA e isso tem servido desde
ento at agora para di:ffi.cllltar o conhecimento exacto
17

30

APONTAMENTOS

{la lingua. Assim acontece por exemplo respeito de


-conjugao, que um dos caracteres fundamentaes
das linguas de flexo e por tanto da latina e suas
descendentes, e que no entretanto, no rigor da palavra, no existe no ABANENGA e naS linguas americanas '(pelo menos nas do sutJ.~. Com effeito no ABANENGA
I
0 radical do verbo permanece integro e as determina'e~ de pessa, tempiJ e modo so feitos por via de
prefixos e suffixos inteiramente distinctos, se bem que
alguns intimamente ligados ao verbo de modo que
.simulam verdadeira conjugao.
Consideraes destas, porm,s podem ser desenvolvidas em lugar conveniente e nilo cabem nestes apon. tamentos. Notarei apenas que os suffixos para designar tempo e modo, e mesmo os prefixos pessoaes, os
quaes ctlnstituem a principal differena de um grande
numero de dialectos, reputados geralmente como lnguas differentes, aqui nl, Lery no se differenam dos
de Montoya e Figueira e acham-se como que entre
meio dos dois:
SO.-Remata Lery o colloquio, passando disparatadamente da conjugao de verbos para vocabulario,
do qual d mais dois. nomes, e repetindo em seguida a
enumerao da3 aldeias de Guanabara que, como j
viu-se, diffel'e da lista inscripta no corpo do colloquio,
pago 32.

SOBRE O ABANENGA

131

o Exm. Sr. Dr. Couto de Magalhes obsequioume no final do seu precioso livro O SELVAGEM com
uma meno honrosa destes apontamentos. No tenho
expresso com que agradecer ao nosso distincto ethnologo a lisonjeira apreciao que teve a bondade de
fazer dos' meus estudos, e sinto no tel' autoridade
para lh'lIs retribuir. Fare apenas uma observao.
O seu livro O SELVAGEM, quando maIS nO fosse,
quando no tivesse muito merito em si e valia de
primeira monta, o' unico em que vem cousa que
aproveita efficazmente aos 'estudos linguisticos, pois
vem linguagem, isto , vem discurso, phrase, e emTIm grammatica. A' S. Ex. cabe de certo a g'lol'ia
de ser o primeiro d'entre os viajares modernos que
no se limita dar listas de nomes, inteiramente
~ncapazes por si ss de darem noo
da indole da
iing'ua. Qual o auxilio que pre3ta por exemplo aos
estudos linguisticos o grosso GLOSSARIA LINGUARUM
BRASILIENNIU1vI'? quasi nenhum, e at s vezes presta
des- servio.
Com effeito fundados na semelhana dos s'Jns vo
muitos procurar filiac:.o e parentesco entre as linguas,
no s impossivel, como absurd, como acontece a
proposito do radical de kam que existe em grande
numero de lnguas de caracter inteiramente diverso,
e mediante o qual pretendem aparentar muitas linguas americanas at com o tronco indo-germanico.
Bem haja S. Ex. que pe de pal'te as listas de
nomes e trata ue dar noticia de Lingltagem, e assim
nos offerece preciosos specimens do NEENGATU'.
Quanto observaes sobre este dialecto do ABA.NEl];NGA, so muit,as as que desejaria fazer, e no
pos~ivel inseril-as em um canto destes apontamentos.
S me limitarei a uma reflexo:

132

APONTAi\IENTOS

o NEENGATU' tal qual o apresenta o Exm. Sr. Dr.


Couto de :Mag'alhes uesvia-se do AllANE11NGA em sentido analog-o ao desvio qne se d no GUARA. -r fallado
no Paraguay, isto , ambos j alteraram muito a construo g-rammatical e o lexico, um seg'undo o portug'uez,
o outro segundo o hespanhol.
Al4m dissa o NEENGATU', approxima-se muito do
Tupr dos catechismos. O Sr. Dt'. Joo Barbo~a Rodrig'ues, com o seu distincto espirito de observao, se
bem que fizesse as suas exploraes Amazonicas i)Ol'
l1mor de estudos botanicos, collig'iu notas preciosissimas dos fallares de inclios com que tratou, e dellas
se v que no valle do Amazonas ainda fallam-se dialectos do ABANENGA menos eivauos de PORTUGUEZ, do
que o NEENGATU' fallauo no Baixo A.mazonas e especialmente no Par ou antes Belm e suas immediaes,
Muitas malocas, no catechisadas, com as quaes tmtou
o Dr. B. Rodrigues fallam dialectos que em tudo lembram a derivao Oi\1GUA., e portanto filiam-se ao
ABANENGA ramificando-se delle por ;modo diverso do
do NEENGATU'.
J estavam no pt'elo estes 11pontamentos quanllo recebi o livro do Ex, SI'. Dr. Couto de Magalhes, e
'enti porque nas Explanaes tinha occasio de me
referir elle com proveito, se bem, que nem sempre
estejamos de accordo, como muito natural em trabalhos em que tantas difficllldades se encontram, o que
de modo algum pde diminuir b subido me rito do
SELVAGEi\I.

~t:f~
:---~

1J

Você também pode gostar