Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Henrique Monteagudo
Instituto da Lngua Galega
Universidade de Santiago de Compostela
Estas perguntas podem parecer escusadas, mas se o podem parecer, isto se deve
simplesmente a que estamos mergulhados em uma cultura lingstica1 (num autntico
paradigma ou, seguindo Foucault, epistem) em que o monolingismo foi construdo e
instaurado como a situao normal. Na verdade, a pouco que percorramos a histria da
prpria civilizao ocidental e reparemos no que acontece hoje mesmo ao longo do
planeta, chegaremos concluso de que o bilingismo e o plurilingismo no so, de
maneira nenhuma, fenmenos extraordinrios.
Por sinal, na Roma antiga, as elites eram bilnges, pois no havia cidado romano culto
que no soubesse ler e falar em grego, que, alm disso, era a lngua comum ou franca
em toda a metade oriental do Imprio (Palmer 1984). Na Europa centro-occidental do
medievo os clerici ou letrados eram necessariamente bilnges, pois a lngua culta era o
latim (Wolf 1982). Em realidade, na medida em que o latim continuou a ser a lngua da
alta cultura, os eruditos europeus foram obrigadamente bilnges at o sculo XVIII2. A
mesma Pennsula Ibrica, por acaso no sculo XIII, era uma regio plurilnge, com
vrias lnguas escritas, duas delas de ampla circulao (latim, s escrita, e rabe, falada
e escrita), outra com cultivo exclusivamente literrio, mas procedente de fora da
Pennsula Ibrica (o occitano), outra mais com uso ritual (o hebreu), os diversos
romances em pleno processo de emergncia como lnguas escritas (galego-portugus,
asturleons, castelhano, aragons e catalo) e ainda o basco, carente de cultivo escrito.
No se esquea a previso testamentria de Afonso X, segundo a qual no seu tmulo
devia figurar uma inscrio em quatro lnguas: rabe, latim, hebreu e romance (Moreno
Fernndez 2005: 65-124).
Com certeza, nos exemplos anteriores podem distinguir-se diversos tipos de
bilingismo, que respondem a situaes bem diferentes. De uma parte, existe um
bilingismo de elite, que se consegue mediante o aprendizado formal duma lngua de
cultura auxiliar, e que tradicionalmente estava reservado a grupos sociais privilegiados,
como era o caso da aristocracia romana, os clrigos medievais ou os letrados da idade
moderna. De outra parte, existe um bilingismo social, que se produz mediante o
contacto espontneo entre falantes de vrias lnguas, e que tipicamente corresponde a
situaes de coexistncia de duas lnguas espalhadas em um mesmo territrio e/ou duas
comunidades lingsticas formando parte duma mesma entidade poltica, como podia
ser o caso das variedades faladas do rabe e do romance no centro e, sobretudo, no sul
da pennsula durante a Idade Mdia.
Num sentido em certa maneira anlogo ao dito, o monolingismo pode se estudar no
plano individual e no plano social. Uma sociedade, comunidade ou pas monolnge
aquele em que s uma lngua conhecida e usada pela generalidade dos seus membros.
Ora, o que queremos mostrar aqui que o monolingismo social, longe de ser um
fenmeno espontneo, pode ser (e freqentemente ) o resultado duma srie de
1
O nacionalismo tema privilegiado de pesquisa nas cincias sociais contemporneas. Entre a ampla
bibliografia relevante, selecionamos alguns ttulos que nos resultaram mais reveladores. Entre os estudos
antigos mas ainda teis podemos citar Weil 1961 [1938] e Kohn 1984 [1944]. Referncia obrigada entre
os atuais so Kedourie 1993 [1960] e Smith 1976 [1971]. Especialmente teis para ns foram Gellner
1988 [1983], Anderson 1991 [1983], Hobsbawn 1991 [1990] e Thiesse 1999. Damos entre parnteses a
data da primeira edio de cada obra. Uma primeira aproximao nossa a esta questo em Monteagudo
1999b.
Interpelao (interpellation) uma noo introduzida por Louis Althusser (1970) como um
mecanismo ideolgico definido do seguinte jeito: l'idologie agit ou fonctionne de telle sorte
qu'elle recrute des sujets parmi les individus (elle les recrute tous), ou trans-forme les individus en
sujets (elle les transforme tous) par cette opration trs prcise que nous appelons l'interpellation (49),
levando em conta que, segundo o mesmo autor, la catgorie de sujet est constitutive de toute idologie,
mais en mme temps et aussitt nous ajoutons que la catgorie de sujet n'est constitutive de toute
idologie, qu'en tant que toute idologie a pour fonction (qui la dfinit) de constituer des individus
concrets en sujets (ibdem, 46, salientado no original). Nas cincias sociais, o uso da noo de
interpelao se espalhou consideravelmente para se referir de modo geral ao processo pelo qual o sujeito
se reconhece a si mesmo em uma identidade dada.
BIBLIOGRAFA
Althusser, Louis (1970), Idologie et appareils idologiques dtat. (Notes pour une
recherche), en http://classiques.uqac.ca / contemporains / althusser_louis /
ideologie_et_AIE / ideologie_et_AIE.pdf (aceso 28 / 12/ 2009). Artigo
originalmente publicado en La Pense, n 151, e includo en Louis Althusser.
Positions (1964-1975). Paris: Les ditions sociales, 1976, 67-125.
Anderson, Benedict (1991), Imagined Communities. London / New York: Verso.
Baggioni, Daniel (1997), Langues et nations en Europe. Paris: ditions Payot &
Rivages.
Balibar, Rene / Laporte, Dominique (1976), Burguesa y lengua nacional. Barcelona:
Avance.
Blair, Ann (1996), La persistance du latin comme langue de science la fin de la
Renaissance, in Chartier, Roger / Corsi, Pietro (dirs.). Sciences et langues en
Europe. [Paris]: cole des Hautes tudes en Sciences Sociales / Centre National
de la Recherche Scientifique / Musum National dHistoire Naturelle, 21-42.
Burke, Peter (2004), Languages and Communities in Early Modern Europe. Cambridge:
Cambridge University Press.
De Certau, Michel / Julia, Dominique / Revel, Jacques (1975), Une politique de la
langue. La Rvolution franaise et les patois: lenqute de Gregoire. Paris:
Gallimard.
Ellis, Elizabeth E. (ed.) (2008), Defining and Investigating Monolingualism (=
Sociolinguistic Studies 2.3). Em rede: http://www.equinoxjournals.com/SS/index
Fox, Inman (1997), La invencin de Espaa. Nacionalismo liberal e identidad nacional.
Madrid: Ediciones Ctedra.
Gellner, Ernest (1988), Nations and Nationalism. Oxford: Basil Blackwell.
Grillo, Ralph (1989), Dominant Languages. Language and Hierarchy in Britain and
France. Cambridge: Cambridge University Press.
Habermas, Jrgen (1994), Historia y estructura de la opinin pblica. La
transformacin estructural de la vida pblica. Barcelona: Gustavo Gili.
Hobsbawn, Eric (1991), Naciones y nacionalismo desde 1780. Barcelona: Editorial
Crtica.
Hobsbawn, Eric / Ranger, Terence (1992), The Invention of Tradition. Cambridge:
Cambridge University Press.
Kedourie, Elie (1993), Nationalism. Oxford: Blackwell Publishers.
Kohn, Hans (1984), Historia del nacionalismo. Mxico / Madrid / Buenos Aires: Fondo
de Cultura Econmica.
Monteagudo, Henrique (1999a), Nas races ideolxicas do nacionalismo lingstico:
unha visita a J. G. Herder, in lvarez Blanco, Rosario / Vilavedra, Dolores
(eds.), Cinguidos por unha arela comn. Homenaxe profesor Xess Alonso
Montero, 2 vols. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de
Compostela, 1999, vol. I, 691-714.
Monteagudo, Henrique (1999b), Historia social da lingua galega. Vigo: Editorial
Galaxia.
Moreno Fernndez, Francisco (2005), Historia social de las lenguas de Espaa.
Barcelona: Ariel.
Palmer, Leonard (1984), Introduccin al latn. Barcelona: Ariel.
Pantin, Isabelle (1996), Latin et langues vehiculaires dans la littrature scientifique
europenne au dbut de lpoque moderne (1550-1635), in Chartier, Roger /
Corsi, Pietro (dirs.). Sciences et langues en Europe. [Paris]: cole des Hautes
tudes en Sciences Sociales / Centre National de la Recherche Scientifique /
Musum National dHistoire Naturelle, 43-58.
Romaine, Suzanne (1995), Bilingualism. Oxford: Blackwell.
Schiffman, Harold F (1996), Linguistic Culture and Language Policy. London & New
York: Routledge.
Smith, Anthony (1976), Las teoras del nacionalismo. Barcelona: Ediciones Pennsula.
Thiesse, Anne Marie (1999), La cration des identits nationales. Paris: ditions du
Seuil.
Weill, Georges (1961), La Europa del siglo XIX y la idea de nacionalidad. Mxico:
Unin Tipogrfica Editoria Hispanoamericana.
Wolff, Philippe (1982), Les Origines linguistiques de lEurope occidentale. Toulouse:
Association des publications de lUniversit de Toulouse-Le Mirail.