Você está na página 1de 77

Vol.

III
D O C U M E N TA Ç Ã O D E
SABERES INDÍGENAS

D O C U M E N TA Ç Ã O D E S A B E R E S I N D Í G E N A S
Vol. III - TAPIRAPÉ E KARAJÁ
ORGANIZAÇ ÃO
L É I A D E J E S U S S I LV A ; M A R I A D O S O C O R R O P I M E N T E L D A S I LV A ;
M Ô N I C A V E LO S O B O R G E S E T H E M I S N U N E S D A R O C H A B R U N O

NTFSI
DOCUMENTAÇÃO DE
SABERES INDÍGENAS
VOL. III
Universidade Federal de Goiás

Reitor
Edward Madureira Brasil

Vice-Reitora
Sandramara Matias Chaves

Pró-Reitora de Graduação
Flávia Aparecida de Oliveira

Pró-Reitor de Pós-Graduação
Laerte Guimarães Ferreira Júnior

Pró-Reitor de Pesquisa e Inovação


Jesiel Freitas Carvalho

Pró-Reitora de Extensão e Cultura


Lucilene Maria de Sousa

Pró-Reitor de Administração e Finanças


Robson Maia Geraldine

Pró-Reitoria de Gestão de Pessoas - Pró-Pessoas


Everton Wirbitzki da Silveira

Pró-Reitoria de Assuntos Estudantis - Prae


Maisa Miralva da Silva

Conselho Editorial da Editora da Imprensa Universitária (*iU)

Coordenação Editorial – Conselho Editorial


Alice Maria Araújo Ferreira
Antonio Corbacho Quintela (Presidente)
Bruna Mundim Tavares (Secretária)
Divina Aparecida Anunciação Vilhalva
Fabiene Riâny Azevedo Batista (Secretária)
Igor Kopcak
Joana Plaza Pinto
João Pires
Pamora Mariz Silva de F. Cordeiro
Revalino Antonio de Freitas
Salustiano Álvarez Gómez
Sigeo Kitatani Júnior
DOCUMENTAÇÃO DE
SABERES INDÍGENAS
VOL. III
Léia de Jesus Silva
Maria do Socorro Pimentel da Silva
Mônica Veloso Borges
Themis Nunes da Rocha Bruno
(Organizadoras)
© 2017 Léia de Jesus Silva

Projeto gráfico
Lucas Peixoto

Capa
Géssica Marques

Editoração
Keslley Albano

Elaboração
Léia de Jesus Silva
Maria do Socorro Pimentel da Silva
Mônica Veloso Borges
Themis Nunes da Rocha Bruno
(Organizadoras)

Dados Internacionais de Catalogação na Publicação (CIP)


S586d Silva, Léia de Jesus
Documentação de saberes indígenas / Léia de Jesus Silva; Maria do
Socorro Pimentel da Silva; Mônica Veloso Borges; Themis Nunes da
Rocha Bruno (Org.). – v. 3 – Goiânia : Imprensa Universitária, 2018.
76 p. : il.

Nota: Este é o terceiro volume de uma série de dez volumes.


ISBN 978-85-495-0165-3

1. Educação intercultural. 2. Pescaria. 3. Povo indígena Tapirapé. 4. Cos-


tumes indígenas. I. Título.

CDU 378::639.2(=879)
SUMÁRIO

COMITÊ TAPIRAPÉ ................................................................................... 9

XEMAMARA’AÃWA – PESCARIA TRADICIONAL DO POVO APYÃWA


Mônica Veloso Borges
Themis Nunes da Rocha Bruno .................................................................................................... 9

XEMAMARA’AÃWA
Arivaldo Takwari’i Tapirapé
Arokomyo Cláudio Júnior Tapirapé
Fabinho Wataramy Tapirapé
Kaxowari’i Tapirapé
Xawatamy Nélio Tapirapé...............................................................................................................11

IPIÃWA PAJTÃWA PINÃ PE APAETEWO WÃRA KOME’OÃWA


Arokomyo Cláudio Júnior Tapirapé .........................................................................................39

COMITÊ INY .............................................................................................55

SABERES ESPECIALIZADOS INY


Maria do Socorro Pimentel da Silva .........................................................................................55
IJASÒ
Elly Mairu ..................................................................................................................................................59

INY RIRỸSỸMỸ TỸRE INY RỸSỸNA


Cláudio Idjani Karajá...........................................................................................................................65
APRESENTAÇÃO

Este é o terceiro de uma série de três volumes cujo conteúdo são pes-
quisas realizadas por estudantes que concluíram, em 2012, o Curso de Li-
cenciatura em Educação Intercultural, na Universidade Federal de Goiás.
Esta publicação é uma iniciativa do Programa Institucional de Bolsas de
Iniciação à Docência (PIBID Diversidade), desta Universidade. Os autores
e autoras foram bolsistas do PIBID durante o Curso.
Estas pesquisas resultam do que denominamos no Curso de ‘Atividades
Extraescolares’; trata-se de estudos desenvolvidos pelos estudantes ao longo
dos três últimos anos do Curso e cuja natureza diz respeito, em geral, a de-
mandas societárias de suas comunidades. Estas atividades desenvolvem-se,
basicamente, em três momentos principais: a pesquisa sobre o tema aborda-
do, contando com a imprescindível colaboração de especialistas indígenas;
a documentação de saberes relacionados ao tema pesquisado e a realização
de atividades comunitárias, com o intuito de promover encontros entre es-
pecialistas indígenas e jovens e crianças, para a valorização do conhecimen-
to de cada povo.
Este volume reune trabalhos de estudantes das etnias Tapirapé e Karajá
e estão escritos nas respectivas línguas maternas dos autores. Os Tapirapé
falam uma língua pertencente ao tronco linguístico Tupi e vivem no estado
de Mato Grosso, enquanto que os Karajá falam uma língua Macro-Jê e vi-
vem nos estados de Mato Grosso, Tocantins e Goiás.
Em trabalhos desta natureza, o mais importante, sem dúvida, é a base de
conhecimentos indígenas apresentada desde perspectivas indígenas, movi-
mento novo nas universidades brasileiras. Esperamos, assim, que este material
sirva não apenas a docentes indígenas, mas também a leitores não indígenas
interessados em outras visões de mundo e em outras lógicas de pensamento.
Léia de Jesus Silva
Coordenadora de Gestão do Programa Institucional de Bolsas de Iniciação à
Docência/ PIBID-Diversidade
Núcleo Takinahaky de Formação Superior Indígena - UFG
COMITÊ TAPIRAPÉ

XEMAMARA’AÃWA - PESCARIA TRADICIONAL DO POVO


APYÃWA

Orientação e Organização:
Mônica Veloso Borges
Themis Nunes da Rocha Bruno
XEMAMARA’AÃWA
Arivaldo Takwari’i Tapirapé
Arokomyo Cláudio Júnior Tapirapé
Fabinho Wataramy Tapirapé
Kaxowari’i Tapirapé
Xawatamy Nélio Tapirapé

INTRODUÇÃO
O povo Tapirapé fala uma língua do Tronco linguístico Tupi-Guarani.
Nós, Apyãwa, nos preocupamos bastante com o desenvolvimento do Pro-
jeto Extraescolar organizado pelos acadêmicos Apyãwa da Universidade
Federal de Goiás (UFG). Por isso a nossa comunidade abraçou carinhosa-
mente esse projeto de estudo e trabalhou com todos os cuidados de todos.
Esse trabalho foi desenvolvido na Terra Indígena Urubu-Branco, na al-
deia Tapi’itãwa, no Município de Confresa (MT), através dos Acadêmicos
Apyãwa (Tapirapé) do Curso de Educação Intercultural da UFG.
Esse Projeto Extraescolar tem o seu objetivo de fortalecer e valorizar as
pescarias Tapirapé através das práticas e das experimentações de cada expe-
riência. Devido a isso, documentamos e registramos todas as nossas técni-
cas e práticas de pescaria em relação ao projeto desenvolvido coletivamente,
no âmbito da política social da comunidade do povo Tapirapé.
Levamos em consideração as concepções e as percepções do povo Tapi-
rapé em relação a essa pescaria. Ele sempre cuidou dessa lógica educacional,
até porque ela nunca pode ser desconsiderada. Exatamente por isso que
a educação do mesmo está contribuindo bastante e levando a interagir e
socializar ambos os conhecimentos, ou seja, conhecimento tradicional do
povo Apyãwa e os conhecimentos não indígenas (Maíra), que nos colocam
a desenvolver as pesquisas relacionadas ao nosso Projeto Extraescolar com
o tema estudado XEMAMARA’AÃWA.
XEMAMARA’AÃWA está relacionado à pescaria tradicional do povo
Apyãwa Tapirapé. Através desse projeto é que envolvemos e motivamos os
jovens através da iniciativa comunitária deixando, assim, os educandos no
eixo da “educação Apyãwa”. Sabemos que estamos inseridos no sistema de
outra sociedade. Mas isso não significa que estamos perdendo tudo. Mui-
to pelo contrário. Estamos passando pelo processo de transformação em
busca de melhorar a nossa vida, a nossa cultura. A nossa organização social
politicamente está preparada e forte, sempre defendendo o nosso direito,
no intuito de preparar os jovens, de não deixar perder de vista os valores das
técnicas e práticas de pescaria. Só assim os jovens com seus aprendizados se
tornam uns grandes idealizadores e práticos no momento da pescaria.
Esse trabalho foi feito devido a nossa preocupação, isto é, os jovens
tornam-se influenciados pela cultura não indígena (Maíra), e acabam se
distanciando da grande verdade e da vida cotidiana do povo Apyãwa (Tapi-
rapé). Essa grande verdade é que garante o nosso futuro de vida como povo
Tapirapé, por exemplo: pescaria nos rios e nos lagos; as caçadas; as histórias
contadas; os mitos contados, enfim, a nossa cultura, a nossa arte e a nossa
identidade simbólica. Só assim nos sentimos fortalecidos e firmes diante
desse grande desafio enfrentado no tempo e no espaço do mundo contem-
porâneo ou globalizado.
Todo isso está coladinho e juntinho aos nossos sábios, aos nossos anci-
ãos e levamos em conta essa epistemologia dos mesmos, que faz o efeito de
equilibrar os pensamentos não só dos os jovens, mas de toda a comunidade.
Os mais velhos, aqui conhecidos como sábios de saber e de sabedoria,
são os nossos professores fundamentais que fornecem um subsídio relevan-
te ao nosso Projeto Extraescolar conhecido como Xemamara’aãwa, que se
tornou o maior projeto de sustentabilidade alternativo desenvolvido coleti-
vamente pelo Povo Tapirapé.

12 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


Para que os jovens possam conhecer quais instrumentos específicos po-
dem ser utilizados, durante a pescaria, muitas entrevistas foram feitas du-
rante cinco anos de estudo, de pesquisa e de trabalho. Portanto, essas entre-
vistas foram feitas pelos estudantes acadêmicos com os mais experientes da
aldeia, como Koraripewi Tapirapé, Wario Tapirapé, Xywapare’i Tapirapé,
Maiwi Tapirapé, Moo’ytãwi Tapirapé, Orope’i Tapirapé, Imakopy Tapira-
pé, Korirã Tapirapé, Tage’ymĩ Tapirapé, que conhecem exatamente o que
deve ser e como deve ser ensinado.
Portanto, muitas entrevistas ajudaram bastante na capacitação dos jo-
vens em pescar de arco e flecha na beira do rio, no lago e dentro da canoa.
Toda a demonstração da habilidade técnica e prática é benvinda ao jovem
estudante Tapirapé, fazendo acontecer até o impossível na medida possível.
Isso levou com que a nossa forma de ser Apyãwa e a nossa relação com a na-
tureza sejam designadas ao rumo do mundo misturado. Simultaneamente,
de forma automática, levamos em conta a nossa maneira de adquirir os dois
conhecimentos fundamentais que no mundo atual nos permitem dirigir e
vivenciar esses dois universos.
Somente na prática, a explicação oral de como construir ou confeccio-
nar os instrumentos de pescarias criou uma grande oportunidade de fazer
os seus afazeres, bem como o preparatório de assar os peixes no jirau, con-
fecção de remo na beira do rio, confecção de flecha no local da pescaria.
Acima de tudo, também selecionamos a nossa prática pedagógica do
povo Tapirapé como professores, levamos essa ideia como um plano prepa-
ratório para organização do desenvolvimento de trabalho. Nele fortalece-
mos e valorizamos os instrumentos de arma tradicionais como arco e flecha
que nunca são insatisfatórios nessa prática de pescaria e sempre lembrando,
bem como a identidade cultural do povo Tapirapé e a sua liberdade digna.
Esses estudos e pesquisas realizados são muito importantes, porque
nunca nos esquecemos de Xemamara’aãwa, que nunca será esquecido por
todos nós Tapirapé. Pois passaremos a compreender melhor esse processo
de ensino que pertence a nós: a nossa cultura, a nossa língua, a alimentação,
a moradia, a festa, a arte, enfim, a nossa terra e nosso território, na medida
possível, registrando as diversidades técnicas e práticas que estão dentro do

XEMAMARA’AÃWA 13
Povo Tapirapé. O modo de ser diferente do outro, respeitando essa diferen-
ça, sempre está nos objetivando para manter viva essa tradição, pois, além
de ser viva, divulgamos as nossas tradições considerando a força de vontade
do povo Apyãwa.
Esse trabalho coletivo e comunitário, que se passou através da prática,
se tornou o documento histórico que servirá também como o material de
apoio pedagógico disponibilizado para ser utilizado pela escola interessa-
da. Os acadêmicos Apyãwa do Curso de Educação Intercultural da Uni-
versidade Federal de Goiás tiveram uma grande conquista em busca do
conhecimento tradicional Apyãwa. Por esta razão, temos o título impor-
tante às nossas conclusões do projeto extraescolar sobre ensinamento do
Xemamara’aãwa básico tradicional Apyãwa como um fundamento da pes-
caria do povo Tapirapé.
XEMA’EÃWA MAXEREKAKATOWÃWA
- Pinapajtãwa re xema’eãwa, o’ywa mamaãwa re xema’eãwa.
- Yãra apykojtãwa re xema’eãwa.
- Yywyripe Maryixe’egenopawãwa pinapajtãwa re.
XEMAMARA’AÃWA KOME’OWÃWA
Maapy’ara re, de julho de 2010 kaarokamo kwakaj axema’ema’e agỹ ixa-
manyyk xema’eãwa retyjme Tapi’itãjpe, xemamara’aãwa re axe’exe’ematata.
A’era mõ kwee a xe’exe’egajpe ixe’eg ’opa pitywera pinapajtãwa re ma’eawa
re. O’ywa mamaãwa re, yapykoja re ranõ. Epewera magỹkatowawa re kwee
arama’e mataty iaraãwo axema’ema’e agỹ ywyripe. Maryn kwee awiwe
araweraa mary mo ixe’egenopa pinapajtãwa re. Marygato rakwee mĩ a’ega
ixoka akawo ipira apinapajtãwa ropi. Epegare kwee aramaxerekakato
xemamara’aãwa.
Epewera apare xowe kwakaj ikome’o gỹ we axema’ema’e agỹ we ranõ.
A’eramõ kwakaj a’e gỹ ixemaxerekakato akwãpa ranõ. Iapawo o’ywa, apa-
jtyra wemĩraaryma ramõ. Amowera xowe kwee amaxerekakato apinayma,
apina ipiraxirowera pyykãwa ramõ.
Xajrojro maakyga re, maxepepa maxepe maakyga ymy’iwe xowe kwee
araweraa gỹ ywyripe tata’yaroo pe. A’epe kwee wetepeia pityga rowa, iy agỹ

14 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


ramõ ranõ, aparama’ema’e agỹ rewire. A’e ka araawo xepe kwee aramanyyk
imanawo axema’ema’e gỹ ranõ, tawa’ya’yra ropi akwawama’e. A’e kwee a’e
gỹ weraa o’ywa wemĩapakwera ranõ, apina, apinayma,wemi’omi’o. A’e wi
xowe kwee araa ete ywyra katy.
Maxepepa paakyga re xowe kwee araa arawaema ywyripe Tyha xajpe. A’e
pepy kwee aparama’ema’e agỹ imanyyki axema’ema’e agỹ ranõ, ixe’egenopa
mokoj mary parageta pinapajtãwa re Majwi, Kamoriwao’i.
A’era mo kwee iypyramõ araxe’egenop Kamoriwao’i Tapi’itãjpewara.
A’epe kwee ikome’o a’yma arewe a’ipiraxokaãwa. A’e rewe xowe kwee
ikome’o arewe a’yapykojtawa axo’ymamaawa ranõ, marygato mĩ ixoka
ipira o’ywa pe. Emanyn kwee araparanõp ixope ikome’oakãta ixope ipira
xokaãwa. A’e ropi kwee are agỹ araapa ikwaxiata ywyrapepe ranõ, iekyjta
iparagetaajpe we ranõ.
A’e wi xowe kwee epega rewe araxe’egenop Majwi ranõ, tapi’itajpewara
mo we ranõ. A’e kwee a’ega akome’o a’yma arewe a’ipira xokaãwa ranõ. Ma-
rygato mĩ a’ega ixoka akawo ipirapira o’ywa pe, pina pe ranõ. Epega kwee
akome’o katokato a’yma arewe xerexeka ropi. A’e wi xowe kwee ikome’o
a’yapykojtãwa yryete ropi wara, yopãwa ropi apinapajtãwa ranõ. Epewe-
ra kwee akome’o katokato arewe axewe paranõwa ramõ. Maryn kwee are
arakwaxiaty imanawo marageta ropi ranõ. Emanyt kwee a’e ramõ a’eramõ
araxe’egenop Majwi komaoro’i rowa, Kamoriwao’i, Xawapa’i, rowa.
A’e wi xowe kwee arayj araawo arapinapajta, iraawo araxewiri pitywe-
ra ima’ewo pinapajtãwa re. Amowera xowe kwee weraa wewiri yãra pe
ima’ewo. Amõ agỹ xowe kwee weraa yopajpe irekãwo ima’ewo ranõ. A’e
ropiropi rakwee wetepe axema’ema’e ia ipyyka, ixokawo o’ywa pe ipirapira
marama’eara gỹ ama’eawa ropi.
A’e re xowe kwee akoma’ekwera gỹ itoitori kwãra waka mo, koxywera
gỹ iye’aka ipira imaxerekakatowo wemirora ramõ, wemiyra ramõ ranõ. A’e
pe kwee kotatajwera gỹ ixema’e ee ranõ. A’era mõ kwee iweny tata axemiyta
opa gỹ ywyripe.
Kwãra waka mõ xowe kwee araxemakaty arakawo tãwa katy ranõ. A’e
kwee arawaepy araxata karopawa mõ Tapi’itãjpe. A’ewi xowe kwee gỹ iayj
wetyma ropiropi ranõ, iraãwo a’ipira axara gỹ we.

XEMAMARA’AÃWA 15
Emanyt kwee araapa xemamara’aãwa Tyha pe axema’ema’e agỹ ramõ.

XEMAMARA’AÃWA KOME’OÃWA
Às 17hs karokamo, dia 03.07.2011 re kwee areata, ywa gỹ ixe’exe’eg
xemamara’aãwa re Tapi’itãjpe. Imaxerekakatoawo araparama’eaãwa

16 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


ywyrape wara. Marygato ekwe arama’e iraawo pitywera gỹ pinapajtãwa re,
o’ywa mamaãwa re, yãra apykojtãwa re mĩ ma’ema’e yywyropi wara re ranõ.
A’era mõ kwakaj araweraa axema’ema’e agỹ Tyha xajpe ixe’egenopa iraawo
Mary mõ ipira xirowera xokaãwa re Apyãwa reka pe. A’e kwee nyty akome’o
arewe. Apyãwa akoma’e kwera gỹ ro’õ mĩ axoka xirowet ipira o’ywa pe.
Axoka ro’õ mĩ myyta re, ikaro ro’õ mĩ axoka yãra pe, ixepe’e ro’õ mĩ axoka
ywyra ropi, pinape ro’õ miipyyk ywyra ropi yãra pe ranõ. Epewera kwee
akome’o arewe wemikwaakwaãwa ropi. Pitywera gỹ we, ima’eara gỹ we
ranõ, Kamoriwao’i, Majwi ne.
A’e wi xowe kwee a’e gỹ ikome’o o’ywa xirowerowera ranõ. Ipiraeawara
ro’õ emĩ ipira xokaãwa ramõwara xe, o’ywa xawewyra, orowi raxipe wara
tana ro’õ emĩ temiãra xokaãwa mõ war axe ranõ. Koropiwao’ywa tana ro’õ
emĩ axae pa’ymawa ramõ war axe. Koo tana ro’õ emĩ wyra’i xokaãwa ramõ
war axe ranõ. Epewera xirowera kwee akome’o katokato arewe ranõ. A’e
ropi kwee are arapyyky ikwaxiata ywyrapepe ranõ.
Are xowe kwee ikome’o arewe pinayma ywa ranõ. 0,30 ro’õ pina’ywa
ro’õ mĩ aoxekato ipawa pyykãwa mõ, pako pyykãwa, ipirapexowa, xani’a
pyykãwa mõ ranõ. 0,60 tana ro’õ pinao ne aoxekato tokonare pyykãwa mõ,
orowi, anany’a, aikyga, tare’yra. Epewera ro’õ kwee axema’ema’e agỹ ak-
waãp aawo xemamara’aãwipe xe. Epewera kwee akome’o axema’ema’e agỹ
we irekãwo ywyripe ikwaawakata ixope wemikwaawa pinapajtãwa re.
Epewera kome’o pawire xowe kwee apinapaja ma’e agỹ iayj aawo apina-
pajta iraawo wewiriama’eara agỹ. Amowera gỹ kwee aa yãra pe. A’e pe kwee
iraa irekãwo ima’ewo apykoja re, pinapajtãwa re ranõ. Amõ agỹ xowe kwee
aa apyetewo ranõ. A’e kwee weraa irekãwo ima’ewo o’ywa mamaawa re pi-
napajtãwa re, pinapatawa ma’iawa re ranõ. Epewera era mo kwee aoxekato
axema’ema’e agỹ ma’eawa mo ywyripe.
A’e re xowe kwee akoma’e kwera gỹ ipira reroar mõ amotee xema’eãwa xe
koxywera gỹ kotatajwera gỹ we ranõ. Koxywera gỹ kwee A’e re aweny tata
iye’aka ipira wemiyra ramõ. A’e re xowe kwee iraa mimaka’eyta arimo ipira.
A’e re kwee itowi ama’ewo konomiwera kotatajwera gỹ ramõ, axema’ewo
marygato ipira hyãwa re.

XEMAMARA’AÃWA 17
A’era mõ kwee emanyt araapa xemamara’aãwa axema’ema’e agỹ we Tyha
xajpe. A’e kwee xemamara’aãwa aoxekatoete arewe ranõ.

18 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


XEMAMARA’AÃWA
Xemamara’aãwa apamatãta py kwee imaxerekakatowãra gỹ ikome’o gỹ
we, axema’ema’e agỹ we pinapajtãwa. A’era mõ kwee gỹ axema’ema’e agỹ
ramõ ixemaxerekakato apinayma, ayapepa, apina, wo’ywa, aywyrapara,
amowera gỹ xowe kwee aapa o’ywa ranõ. Towa gỹ, iy agỹ ranõ xowe ramõ
xowe rakwee iraa apaityra yywyripe wemiraa ramõ exanaj: o’i, xokyra,
iky’yja, tatapiririka.
A’e re xowe kwee amõ ka’ema rewe 02.05.2011, às 05hs ymy’iwe ixemaxe-
rekakãto apinapaja ma’e agỹ Porto Velho katy aa matãta. A’era mo kwee ekwekat
araweraa apinapaja ma’e agỹ. A’e pe kwee ia opa gỹ apinapajta i’owo ipira, ikwata
axewe ini a’apãwa mo, iwenywo tata axewe ranõ ipira yytawa mõ.
A’ewi xowe kwee aparama’ema’e agỹ imanyyk axema’ema’e agỹ ranõ,
ima’ewo pitywera gỹ pina pinapajtãwa re, yapykojtãwa re, o’ywa mamaawa
re epewera re kwee imageta irekãwo. Marygato raka’e mĩ Apyãwa ypy agỹ
ixokã ipira o’ywa pe.
A’e re xowe kwee epega apapawire aparama’ema’e agỹ iraã imaxa’axa’aka
axema’ema’e agỹ ima’ewo tokonãre pajtãwa, ipiãwa, orowi, ipiryja. Epewera
kwee araweraã irekãwo iexagakata ixope yywyripe.
A’e re xowe kwee às 02hs karoka mo ixamanyyk oo’ota apinapaja ma’e
agỹ. A’e pe kwee pityra gỹ iexak ipira xirowerowera exanaj: xakona awapi-
ryga, maxawãja, ipirỹja, ypywyga, ajkyga. A’e pewe kwee iexak wyrawyrã
xirowera ranõ. Ka’aete ropi wara, xo ropi wara, emanyn kwee iexak temia-
miãra, ywaywã, xo, eirowa, ma’ema’e ywy ropi wara, ma’ema’e pypara ywyra
ropi. Epewera kwee pitywera gỹ akwaap aawo ywyripe xemamara’aawipe.
A’e pewe kwee akoma’ekwera gỹ iapa mimaka’eyta ranõ. Maryn
kweeiweny tata iwyripe iawaoroka inoga. A’era ramõ kwee koxywera gỹ
iye’ak ipira wemĩyra ramõ. A’e kwee kotatajwera gỹ aixak opa iapaãwa
axema’ewo opa ee. A’era mõ kwee koxywera ikome’o ixope marygato iapaãwa
ranõ. Enyt kwee akoma’ekwera gỹ ikome’o konomiwera we mimaka’eyta
apaawa ranõ. A’e re xowe kwee ipira xywa ramõ imori ka’a rawa ipiramĩyra
nogawa mõ, A’e re kwee ireka ima’ewo pitywera gỹ ranõ. Emanyt kwee ara-
apa xemamara’aãwa yryete ywyri.

XEMAMARA’AÃWA 19
A’era mõ kwee xemamara’aãwa aoxekato ete pitywera ma’eawa ramõ.
A’era mõ emanyt iraawo irekãwo epe epe xema’eãwa axema’ema’e agỹ we
ipira pajtãwa re ima’ewo, o’ywa mamaawa re, yapykojtãwa re. Epewera
a’era mõ aoxekato ete Apyãwa reka pe. A’era mõ axema’ema’e agỹ aoxeka-
to ete iparowo epewera xemamara’aawipe imagỹwo irekãwo apinapajtãwa
ropi. Emanyt xepe imaxerapata irekãwo axema’ema’e agỹ xema’eãwa ipira
xokaãwa re, mĩ ma’ema’e rexaka iexakakata ixope xereywy pypiara pe wara.
Emanyt kwee aapa ikwaxiata xemamara’aãwa re.

20 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


PITYWERA GỸ MA’EÃWA NOGATOÃWA XEMAMARA’AAWIPE
- Pinapajtãwa re xema’eãwa.
- Yapykoja re pitywera ma’eãwa.
- O’ywa mamaãwa re xema’eãwa.
- Mimaka’eyta apaãwa re xema’eãwa.
- Pinapatãwa aapaãwa re pitywera ma›eãwa.

XEMAMARA’AÃWA
Xemamara’aãwa apa matãta py kwee araxamanyyk axema’ema’e agỹ
ramõ xema’eãwa retyjme araxe’ega epega re. Marygato ekwe aramaxe-
rekakato araparama’eawa xemamara’aawipe exanaj: yapykoja re, pinapa-
jtãwa re, o’ywa mamaawa re, pinapatãwa apaawa re mĩ ma’ema’e apaãwa re
ranõ. Emĩwemĩwera re kwee aramaxerekakato xema’eãwa ywyrapepe.
Epega nogatogato ramõ xowe kwee areata’ywa Arakae, Xawaripa’i ne
imarywi aawo akawo gỹ etyma ropiropi. A’era mõ kwee gỹ ikwaawi opa
xemamara’aãwa apaãwa Xapi’ikeawipe. Maryn kwee gỹ imaxerekakato
’opa apina, apinayma, wo’ywa iapawo awaxa gỹ we, imaxerekakatowo apa-
jtyra wemiraa ramõ exanaj: o’i, xokyra, iky’yja, tatapiririka, awaxi’i, xany.
Epewera kwee weraa gỹ ywyra katy.
Axiwe ymy’iwe xowe kwee gỹ ia ywyra katy tatayaroo pe. A’epe kwee ia
wetepe pitywera axema’ema’e agỹ, axema’ema’e yma gỹ we ranõ. A’e rewi-
ri kwee ia towa gỹ, iy agỹ ramõ ranõ, iexaka awaxa gỹ. A’ewi kwee ywyri-
pe awaema aawo ia iapawo wopawa opa ranõ. Axekwaxiwo a’apawa mõ,
iwenywo tata axemiyawa mõ. Epewera kwee aapa aawo ’opa awaema. A’e
kwee epewera ajxapap aawo akawo pitywera gỹ, axema’ewo aawo akawo ia-
paawa re. Marygato mĩ iapa mimaka’eyta ipira hytawa mõ amyjtawa ropi.
Amoweragỹ xowe kwee aa apyetewo apinapajta ywyra ropi ranõ. A’e
rewiri kwee ia koxywera, pitywera, awa’yawera, koxamokowera gỹ ranõ.
Axema’ewo aawo akawo pinapajtãwa re aparama’ema’e agỹ rewiri. A’e pe
kwee niwaxaj ipyyka aawo ’opa ipirapira xirowera exanaj: tokonãre, tare’yra,
ipiryja, wexiga, orowi, ipiãwa, maxawãja, xani’ipoko. Epewera kwee apyyky
pinapatãwa a’a pewara pe. Amowera xowe kwee apyyk pinapatãwa ipikyraty

XEMAMARA’AÃWA 21
pe. Epewera kwee akwaap aawo akawo aa ma’e agỹ iexaka myme ipira ka-
roãwa, marygato ipajtãwa, pinapatãwa apaawa ranõ. A’e te ranõ kwee iexak
wetepe ma’ema’e ranõ exanaj: wyrawyra, temiamiãra, ywa’ywa, eieira, may-
ga mĩ ma’ema’e.
Amo agỹ xowe kwee weraa irekãwo yãra pe ima’ewo ranõ. Marygato
yãra pe pinapajtãwa, o’ywa pe ipirã xokaãwa. Marygato mĩ i’yapykoj yapepa
pe. Epewera re kwee ima’e iraãwo irekãwo ikwaawakãta ixope ranõ.
Kwãra waka mõ xowe kwee ixamanyyk ota gỹ ywyripe ranõ. A’e pe kwee
itori ’opa axekaka wetepe inoga wemiyra ka’a arimo axewe. A’era mõ kwee
ã xemamara’aãwa aoxekato’ete pitywera ma’eãwa ramõ. Iexagakata ixope,
ikwaawakata ixope marymaryn kaawa myjtãwa ropi. Emanyt irekãwo gỹ
ima’ewo xerexeka re.

22 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


XEMAMARA’AÃWA KOME’OÃWA

XEMAMARA’AÃWA
Iypy ramõ kwee aramaypy arate’omata ny, araxe’exe’eg kwee te’omara re
arakawo, araapyretaro gie kwee iypy ramowãra xemamara’aãwa. Epe kwee
a’e ramõ axema’ema’e agỹ ramõ aramaaypy arate’omata pitywera gỹ ramõ.
Arawerapat kwee irota gỹ pyri, imamyrowo arapyroaryma. Epe ro’õ na
kwee arakwaãp araxata awaxewete agỹ pyri ixe’ãpeãwa.
Niwaxãj kwee araxe’ãpeãpa arakawo epe xema’eãwa re, Marygato kate
pa aramaypy te’omara tãwawe araxawo. A’e kwee xe’ãpeãwa arapyyk wetepe
gỹ wi, arakome’o paãpap kwee irekãwo marygato arate’omaãwa. A’e ramõ
kwee aramaxe’ãpeãwakãt gỹ. Araxemawiteakat kwee gỹ we ny. Emiexãka
ramõ iapawo te’omara, pitywera wexe’ym. Aoxexowe kwee iraãwo gỹ ara-
xewiri imaxywaãtywo araparama’eãwa.

XEMAMARA’AÃWA 23
A’eete ramõ kwee gỹ arepyro arete’omara re, iraãwo ro’õ epe arate’omara te-
none. Imaxerapata xemamara’aãwa, ikwaãwakãta pitywera we imaxywaãtywo
xerexeka. A’e ramõ kwee arewe aoxekatoete emany arete’omaãwa ranõ
A’e pe kwee wetepe pitywera we aoxekato ixema’eãwa ramõ ikwaawakata
kwee ixope wetepe ma’ema’e emikwaawe’yma xemamara’aãwa wi exanamĩ:
ipira iparao’oma’e, aparao’oe’ymama’e, wyrawyra yywyra ropi wara, xõ ropi
wara, eieira, ma’ema’e pypara, ywaywa, yopãwawa rexaka, yryete rexaka,
a’epe kwee ia ikwaapa yapykojtawa, pinapajtãwa pina’ywa, pe wara, pina
iymoko ma’e pe wara, pinapatãwa xirowera, o’ywa pe ixokapyra. Epewera
pe mĩ ixoka ipira xirowera xemamara’aãwa pe.
A’e pe kwee konomĩwera gỹ ikwaawi aawo akoma’e te’omara, topawa
apaãwa re, xekwaxiãwa re, mimaka’eyta apaawa re, ipirare kaawa, exanaj
o’ywa pe ipira xokaãwa, ipira apekoywoãwa, ipira akynopyãwa, ipira re xe-
maxawajtãwa reroãwa re ranõ. Epewera kwee arakwaawakat irekãwo kono-
miwera we xemamara’aawipe. A’e pewe xowe kwee kotatajwera gỹ ixema’e
aawo akawo koxywera remimagỹ re ranõ. Ipira rye’akawa re, ipira hyawa re,
ipirã maka’eawa re, ipira maapykãwa re, ipira reraxypãwa ka’a pe. Epewera
kwee a’eramõ akwaapy kotatajwera gỹ aawo koxywera gỹ pyri ranõ.
Xemamara’aawipe we kwee pitywera gỹ, awa xewete agỹ ramõ imagỹ
aawo akawo xe’ega ranõ. Mĩ ma’ema’e rera ropi, ipira xirowera, wyrawyra,
temiamiãra, ei’eira mĩ ma’ema’e rera mĩ namagỹj akawo tawipe exage’yma.
Emĩwera aoxekato ikwaawakata pitywera we tea’etewo xorowetewo ranõ,
imaxywaatywo irekãwo xemamara’aãwa Apyãwa reka pe.

24 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


TARE’YRA KOME’OÃWA APYRETAROGÃWA
Apyãwa a’e ramõ nawerekai akaiga xe imagỹwo wetepe, a’e ramõ Apyãwa
ireka tare’yra pyykãwa imagỹwo wetepe, exanaimĩ: pinape, o’ywa, xigỹ,
xeke’ã pe ranõ. A’e ramõ Apyãwa ireka imaxywaatywo wekaweka, apara-
wykãwa. Konomĩwera we ã amagỹ akwapa axara gỹ pyri emĩmagỹmagỹ
ranõ.
Apyãwa a’e ramõ mĩ apinapaj yopãwa ropi, yekwapi ropi, tyete ropi,
emĩwera ropi. A’e ramõ mĩ Apyãwa imagỹ aparawykawa irekãwo.
Kotataiwera xowe mĩ amagỹ koxy parawykawa ranõ, yropema. Apyãwa
a’e ramõ mĩ aximakã kwari pe, a’e ramõ mĩ yopãwa, yekwapi typap akwãpa.
Axekwe mĩ a’e pe imagỹ yropema, a’e ramõ mĩ niwaxaj apara ramõ akwapa
epewera. Axe tanã, aximakamatata ro’õ Apyãwa naxawerawyki, axekakop
ro’o akoma’e aximakamatata.

XEMAMARA’AÃWA 25
A’e ro’o ipirapira niwaxaj aka’owo xigỹ pe, a’e ramõ ro’o naxixawerawyki,
a’e tana ro’o niwaxaj apara ramõ xigỹ.
Axekwe ro’o ranõ, axawerawyka ixemakygay akari ranõ. Aximakawo
ro’o Apyãwa imaraka akawo ranõ yopajpe, a’e tana ro’o ipirapira niwaxaj
axanyyka ’ota xigỹ pe. Axekwe ro’o a’egỹ ipari akwãra wi ranõ, Apyãwa
niwaxaj imagỹwo axe’apeãwa, aparawykawa ma’ema’e xokaãwa ramõ,
namagỹj tare’yra re xe, amagỹ wetepe ipirã xirowera re ranõ. Ipira xirowera
owejta ro’o raka’e mĩ iximaka xanerojawa agỹ, axekwe axamyay xokaãwa
ramõ ranõ.
A’e ramõ Apyãwa nama’ej y wara re xe, axe’apeap tenone ranõ, a’e gỹ
ekwe ’ot ma’ema’e re ranõ. A’e ramõ Apyãwa irekawe wekaweka imagỹwo,
imaxywaatywo ranõ, a’e ramõ aoxekato imagỹwo wekaweka.

26 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


PAKO KOME’OWA APYRETAROGÃWA
Apyãwa a’e ramõ namagỹj irekãwo akaiga xe, wetepe ma’ema’e pyyka-
wa ramõ, ema’enamĩ kwakwaj ikome’o xewe pako pyykãwa: pina’ywa pe,
iymoko ma’e pe. A’e re itori amoteexe ranõ, a’ega a’e ramõ mĩ Apyãwa anop
ipyawo ka’ã wyra ropi, a’ega a’e ramõ ninogawi typy ropi, a’ega a’e ramõ ino-
gap typye’yma ropi, tyj’i ropi ranõ.
Axekwe mĩ inogi emĩga ywa i’a ma’e ropi xe, a’e tana ro’o ywa akoj ixope,
a’e re ro’o pako iyj ixope axepyyka ipyapyra re aawo. Axe tana ro’o akoma’e
naaj mo ixowi ranõ, kwe hewi ro’o mĩ ia ’opa ipajta earowawa ramõ iymoko
ma’e pe.
A’e pako ee axepyyka naxepyyxemĩmĩ ’ota, typo akawo, a’e typo re ta-
nemejxe ipiryja axamanyyk aawo, a’e ramõ akoma’e ixeweaenyni wemipya
re. Axekwe ranõ akoma’e napinapaj wetepe araray ramõ, araray pe a’e ramõ
tanemejxe ipira ipoga, a’e ramõ nipajtawi araray pe. Araraye’yma ramõ xowe
tana mĩ aoxekato ipajtãwa a’e tana ipira nipogaj tanemejxe.
A’e ramõ a’egỹ niwaxaj akarowo wetepe. Amynaiwa re a’e ramõ niwa-
xaj akarowo ipira xirowera: ipiao, pako, ipiãwa. A’e ramõ Apyãwa namagỹj
ma’e’ixe irekãwo wekape, a’e ramõ imagỹ irekãwo wetepe aparawykawa.
Tyoo ramõ kwe ranõ pako pajtãwa, typawa ramõ kwe ipajtãwa ranõ.
Yryoo ramõ mĩ akoma’e niwaxaj imagỹwo ewa’i pinapatãwa ramõ.
Axekwe mĩ ranõ, Apyãwa imamyro ka’i, koxio, xapi’i ranõ epewera mĩ we-
reka wetepe ipirapira wewiri. Wetepe mĩ a’e ramõ mĩ ka’i koxio, xapi’i imo-
goj ixope yaka, ewa’i, apaxi mĩ ixope, wetepe mĩ imogoj aawo akawo ixope,
ywaywa, ywatyra ranõ.
Axekwe mĩ akoma’e ipaj nyn ranõ, amamyro mĩ anoxyryry, a’ega ro’o mĩ
wereka ipirapira wewiri ranõ, a’ega ro’o mĩ amogoj ixope wetepe ma’ema’e
ranõ yaka, ywaywa, ewa’i.

XEMAMARA’AÃWA 27
28 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III
XEMAMARA’AÃWA KOME’OÃWA
Xemamara’aãwa apamatata mĩ are agỹ axema’ema’e ramõ araxamanyyk
Tapi’itajpe araxe’exe’ega marygato ekwe araapa xemamara’aãwa. Ikwaxia-
ta mĩ a’e re ekwe araparanõp ixe’egenopa mokoj iraawo awa xewetemo:
Kamoriwao’i, Maiwi axema’ema’e agỹ ramõ yryete remeywyri. Takwere-
reyaroo pe araweraa, iypy ramõ mĩ Tapi’itãjpe wara agỹ i’ari ipype, a’e re
mĩ ia akawo imanyyka taatawa ropi wara: Tapiparanytãwa, Towajaatãwa,
Wiriaotãwa, Myryxitãwa, Akara’ytãwa epewera mĩ aa axema’ewo maryn
kaawa re.
Axekwe mĩ axema’ema’e agỹ ima’eara iraa pawi ma’ema’e, o’ywa, ywyra-
para, yapepa, kyxeo, kyxeete, xako, o’i, yropema, xokyra, iky’yja, ini, ywyra-
pe, paraxi, ikwaxiaawa ramõ. A’e iypy ramõ mĩ araxe’egenop imaina Maiwi,
marygato mĩ ipinapaj, marygato mĩ imamari o’ywa, emĩgỹ re kwee ipa-
ranõwi axema’ema’e, aparama’ema’e agỹ ramõ ikwaxiata axewe kome’opyra
ywyrapepe inoga. A’e kwee arexe’egenopara arexe’eg pepyk yna axewe pa-
ranõwa ramõ, ikome’owo areremĩkwaamatara arewe, a’e ikwaxiata ywyra-
pepe inoga pitywera.
A’e re xowe kwee araxe’egenop imaina Kamoriwao’i, marygato mĩ
i’yapykoj akoma’ekwera agỹ, A’e re kwakaj araxe’egenop Kamoriwao’i.
A’e wetepe ywaripe konomĩwera, awa’yawera, nakwaãwi yapykojtãwa
akwaãpa, a’e ramõ mĩ aoxekato iraãwo awaxewete araxewiri ikome’oakatã
ixope ima’aranõwakatã ranõ.
Ixe’egenopa mĩ irãawo ma’ema’e xerexemikwaãwe’yma re, emany xa-
newe aoxekatoete ikwãawakata ixope ma’ema’e emikwãawe’yma. Epewi
ekwe a’e ramõ xikwaãp xane mĩ ma’ema’e ranõ, xerexewe ikome’opyra
emikwãakwãawa, a ekwe xane inoga ikwaxiata ywyrape pe, pitywera re
xerema’ewo.
A’e ekwe xane ima’ewo ee pitywera xerexemikwaãwa re, a’e ramõ aoxeka-
to ixe’egenopa maragetã kwaãpara agỹ. ’Y xee’ym a’e ramõ xemamara’aãwa
ireka Apyãwa imagỹwo wekape. Axekwe raka’e a’e gỹ kwe ireka ranõ, a’e gỹ
ramõ raka’e mĩ naãj axemara’awo takwerere’yãra pe ’y katy.
Apyetewo raka’e mĩ ia a’egỹ, iraawo mĩ ama’ema’e peyra pe, ini, o’i,
yropema, mĩ ma’ema’e iparopyra. A’e gỹ raka’e mĩ naaj kawejxe iapawo

XEMAMARA’AÃWA 29
xemamara’aãwa, a’e gỹ raka’e mĩ aa axepepa ’at akawo ipirape, weraãpap
raka’e mĩ a’egỹ awaxa gỹ ipira’owo, waxywena gỹ ranõ, naaj ro’õ raka’e mĩ
xanerojãwa gỹ ipira re xe akawo, aa ro’õ raka’e ma’e’irexee’ym akawo. Eira,
mayga, ikwaãpa, temiamiãra, wyrãwyrã, ipirãpirã. Xemamara’aãwa ro’õ xi-
reka apawi, awã ro’õ raka’e pa eka xemamara’ã akawo, aa ro’õ raka’e mĩ awã
myme, a’e re. A’e ro’o raka’e mĩ nawerori ma’e’imo awyripe wara gỹ we.
Apy’ãaty xe ro’õ raka’e mĩ werot iraxewyta kwewi, a’e wi ro’õ ã ika
xemamara’aãwa axemagỹwo xanerekape. Ate’omata ee aparama’ema’e agỹ
imaxerapata irota xemamara’aãwa tajpe, a’epe ã wetepe ika axemã’ewo
axema’ema’e agỹ, koxywera, kotatãiwera, konomĩwera, awa’yawera, a’eete
ramõ ixara agỹ ranõ, ia ewiri ima’ewo awaxã gỹ ikwaãwakatã ixope mary-
mary kaãwa.
Axema’ewo ã akawo mary tekare maxiro pe Apyãwa agỹ. A’e ramõ ã
Apyãwa imagỹ irekãwo weka ropi, ima’ewo wemĩma’e agỹ Apyãwa reka-
rekare. Epe a’e ramõ mĩ xema’eãwa ywyrapepee’ym, epe a’e ramõ mĩ iraa
ima’ewo ma’e parowãwa re, marygato mĩ iparo Apyãwa aparawykãwa ma’e
a’e re, axema’ewo irekakãtowawa re ranõ.
Xemamara’aãwa a’e ramõ ma’ema’e kwaãpawa, xo’ymamaãwa, yapyko-
jtãwa, pinapajtãwa, maragetã kwaãpawa, ka’ã, kwaãpawa, ywypypiara
kwaãpawa. A’e xemamara’aãwa mĩ axeapã kwãripe, yrypamae ramõ, a’e
ramõ mĩ yopãwa typap akwãpa, niwaxaj mĩ apara ramõ akwãpa, ipiara mĩ
aoxekato ranõ, takwerereyãra haawa ramõ. A’e ramõ aoxekatoete maryn
kaãwa yrypãwa ramõ.
Xemamara’aãwa ramõ mĩ irakaro weta agỹ ranõ, axa’axa’ãk mĩ aãwo
’opa ’yywyripe akarowo. Xemamara’aãwa a’e ramõ xema’eãwa mõ xepe,
epewo ekwe a’e ramõ awaxee’eym ia axema’ewo, wetepe ekwe ixema’e aawo
marymary tekare. Epe ekwe a’e ramõ ia axema’ewo ma’e apaãwa re, ikwaãpa
marygato ma’e apaãwa, marygato ekwe ikã a’e gỹ ka’emaweripe ranõ.

30 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


MARYGATO TA’E MĨ IPAJ TARE’YRA
Tare’yra paj matãtã mĩ konomĩ ixoka py axewe apinapatãwa. Axekwe
mĩ konomĩ namamari apina ypyteripe, aoxeaiwejxe mĩ imamari ywyripe.
Tare’yra we ramõ nakwãwi ypyteripe.
Tare’yra a’e ramõ i’ep akwaãpa yywyra ropi xe, aoxexepe ro’õ ke a’egỹ
reka emany ranõ. A’e ramõ mĩ konomĩ, akoma’e namamari ixope apina
ypyteri pe. A’e mĩ tare’yra pajtãra agỹ amagỹ ka’i ryepa’i’iete ee, a’e tana
tare’yra najxãki, axekwe mĩ imagỹ pinaa’yra ee ranõ. Pinapatãwa ramõ a’e
ramõ mĩ konomĩ, akoma’e imagỹ, xexo, akarawa’ã, ipirapexowã, wewytyga,
ra’ã pinapatãwa ramõ.
Axekwe mĩ imaywa’i’i pinapatãwa iapawo ixope, a’e tana tare’yra a’õ
aoxeaiwejxe. A’e mĩ akoma’e namatãraraki wetepe apinayma, ao’i’i xe mĩ
imatãraraki imamatã, axe tana iwatywo namori aoxeaiwejxe ranõ, aekaty

XEMAMARA’AÃWA 31
mĩ imota irekãwo apinayma, myme ekwe ipooj ixope. A’e ramõ e kwe iwaty
aoxeaiwejxe imota.
A’e ramõ mĩ tare’yra re awã tãkakato, tamanakarejxeewi amo axewi,
niwaxãj emĩ ipira mõ a’akwaãwa ramõ, niwaxãj ixemikwaãwa ranõ. A’e
ramõ mĩ awã ipajmatatã tãa ymy’iwe kwãra pare’yma ramõ we, a’e ramõ mĩ
’y ipikiwe, na’ãriwe mĩ a’e ramõ ywyto iapawo yxapenoga.
Kwãra para ramõ tana mĩ nakaroj wetepe, ’y mĩ typykaty ixope, ãra mĩ
akop ixope. A’e ramõ mĩ a’egỹ ike xawaiwa wyra ropi ranõ, amowera xowe
mĩ akwãp ywyra wyra ropi. Axe kwe mĩ a’egỹ iexaki akwãpa pinapatãwa
i’oweje’yma.
Axekwe mĩ ny ranõ, imamikã inoga ixaope apina, a’e mĩ a’ega xe werayj
’ota axe’itee ranõ.

32 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


MARYGATO TA’E MĨ IPAJ PAKO
Awã mĩ apajmatãt aawo pako, a’e mĩ iypy ramõ amaxerekakãto akawo
wemĩrãa ryma exanamĩ emĩrãa ramõ wãra: pinayma, pina’ywa, pina, kyxe-
ete, kyxeo, yapepã, xako, epe a’e ramõ emĩmaxerekakãto ramõ wara emĩrãa
ryma.
A’e mĩ pako pajtara aã kwãra pare’yma ramõ we, wyrakaja xe’ega ramõ
we mĩ ia ipajtã pako. A’e tana aã awaema ty pika ramõ we. A’e tana pako
aamot akwãpa, amowera xowe mĩ axemamat akwãpa i’õwo yypakyra, ywa-
tyra kojwera ranõ. Axekwe mĩ awã ia akawo ipajta yryyja re xe pako, a’e mĩ
aa akawo aoxeajwejxe.
Axek ewe mĩ awã napaj taemokã pe aãwo akawo pako, imapoe’yma yãra
ranõ, a’e tana napoenowi axee kaãwa, apajtãwa. Pako a’e ramõ niwaxaj aka-
rowo ymy’iwe xe. A’e ramõ awã taamatarejxeewi kwãra parire pako pajtã
mokojpa ãra ramõ mĩ nakaroj wetepe, a’egỹ ranõ, a’egỹ mĩ ake ka’ã ropi
ranõ. A’e ramõ mĩ niwaxaj yxapenoga a’ata ranõ, ãra mĩ akop ixope ranõ.
Pako mopajtãra a’e ramõ ã aka mokoj axemagỹwo, pina’ywa pe, pa
pewãra ranõ, pina’ywa pe wara mĩ kwe ranõ. A’ega mĩ ekwe aa akawo yryyja
re ipajtã. Iymokõ pewara tana mĩ ekwe aã ’opã axekwata ywyra rakyre a’e
mĩ werãa imamata ixope awaxi’i xywa, awaxi’i pyra, awaxi’i ko’i, a’e tana
tanemejxe axamanyyk ixope wetepe ipirãpirã.
Axekwe mĩ ikotoki apinare ewa’i ranõ, a’e mĩ ewi aãro yna apina wa-
tyãwa, naaroj eteetej mĩ yna. Tanemejxe mĩ irayj pina pako, ipiãwa, ipiao,
ipiryja, tarekaxa’a, xawaxia’yra mĩ ipirã xirowera.

XEMAMARA’AÃWA 33
TARE’YRA KOME’OWÃWA APYRETÃROGAWA
Iypy ramõ kwee amaxerekakãto wexewe maranõwã, ma’e re ekwe
axe’egenop wexawo. Ywaripe ro’õ xireka tare’yra pajtãwa nyn: xixoka ro’õ
ypytonimo o’ywape iapewo xayenyra’ygawa pe, xipaj ro’õ mĩ pinape ranõ,
amoramõ mĩ ximagỹ kyxeo xe imowajtãwa ramõ.
Axekwe naxãaj karowerimo we ranõ, xãa a’e ramõ ypyaxe’i, a’e tana a’egỹ
aket akwãpa. Amoramõ mĩ xipyyk tare’yra pya pe ranõ, xi’ytypyywo mĩ
ranõ, xipa’epa’e mĩ ywyãmora ropi ee ranõ. Emanyn mĩ xipyyk xerekwãpa
tare’yra awã ramõ.
Tare’yra a’e ramõ emĩ ipira mo niwaxãj ixemĩkwãwa, ywyrãwyrã ropi mĩ
ixemĩ, amoramõ mĩ ixe’ymytymĩ akwapa axemĩmã tare’yra. Amoramõ ro’õ
mĩ xipyyk xeke’ã pe ranõ.
A’e ramõ kwee emanyn akwaxiat tare’yra xokaãwa ywyrapepe xerexe’egi
mo pitywera re wema’ewo, xewe kome’owãra kwee Orope’i. Emanyn ã xe-
repãrawykãwa xiparo wetepe we irekãwo, ima’ewo irekãwo pitywera agỹ
xerexekãwo. Ima’ewo marygato ikawyma re, ikwaxiãta inoga ywyrapepe.

34 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


PAKO KOME’OWÃWA APYRETÃROGÃWA
Imaypy matãta kwee amaxerekakãto weparanõpãwa ãra, ikwaxiãta
kwee wexewe ma’e re ekwe apãranõp ixope. Axekwe kwee anogato wexewe
ywyrapepe wepãranõpãwa ma’e re ekwe axe’egenop wexawo.
Wexewe kome’owãwa ropi kwee akwaxiat Apyãwa pako pajtãwa.
Apyãwa ro’õ ã ama gỹ irekãwo pya pako pyykawa ramõ, pya pe ro’õ mĩ
ipyyki nyn, ama’yryryk ro’o mĩ iraãwo irekãwo pya pako re. Axekwe mĩ
Apyãwa ipya inoga pya yopajpe, tyaky ropi, a’e re xowe ro’õ mĩ inopy ee ’y
aawo akawo yãra pe.
Apyãwa a’e ramõ amagỹ pya kwaripe xe, a’e ramõ mĩ yopãwa typap
akwãpa, tyete mĩ typap, tyaky mĩ typap akwãpa ranõ. A’e ropi mĩ ipya
Apyãwa pya iraãwo irekãwo. Ymy’iwe mĩ iraa irekãwo ipyawo pya, a’e mĩ
‘ot kaaroka ramõ xe. Amoramõ mĩ Apyãwa ipya pya iraãwo ypytonimo
irekãwo. Axekwe mĩ a’e ramõ iraa xayeny ra’ygawa irekãwo axewe.
Axekwe mĩ ixoka pako kera o’ywa pe ranõ, niwaxj mĩ emany ixoka-
wo pako ranõ. Apyãwa a’e ramõ amagỹ ma’e xee’ym ma’e xokaãwa ramõ,

XEMAMARA’AÃWA 35
niwaxaj iapãwo ma’e xirowera axewe ywaripe Apyãwa gỹ. Aywyatãra re
ama’ewo ro’o mĩ ma’e xee’ym imagỹ Apyãwa gỹ.

XEMAMARA’AÃMA KOME’OÃWA PARAGETA


Iypy ramõ akaj axema’ema’e agỹ ramõ araxe’exe’eg arakawo xema’eãwa
retyjme ra’e myme ekwe aoxekato xemamara’aãwa apaãwa araxawo. A’e raka
wetepe axema’ema’e agỹ aapamatat xemamara’aãwa Xapi’ikejpe ra’e.
A’e xe’exe’egajpe raka imamyro Takwerereyaroo axema’ema’e reraãwa
ramõ, a’epe we raka aramanyyk ywyrape axema’ema’e agỹ ramõ Takwere-
reyaroo wepyawa ramõ.
Axekwe raka xe’exe’eg pawire aramaaryp tajpe wara gỹ ranõ, axemaxe-
rerekakatowo akwãpa, a’era mo kwãraj wetepe gỹ ixemakaty. Axeiwewe
akwaj itori Takwerereyaroo ipyyka axema’ema’e gỹ Tapi’itajpe, a’epe akaj
i’aa’ari wetepe aawo, A’e re xowe akaj ia akewo Tapiparanytãwa ropi ra’e
ranõ, ipyyka axema’ema’e agỹ mo ramõ.
Agare akaj wetepe ia axema’ewo marykaãwa re axema’ema’e gỹ ra’e,
a’epe ekwe iexagi weaetea axema’ema’e agỹ maryn kaãwa. A’epe akaj we-
tepe axema’ema’e agỹ ipyyki ipirã xirowerowera yywyripe ra’e. A’epe akaj
pitywera agỹ aryaryp aãwo ’opa ra’e ranõ ma’ema’e rexãka.

36 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


Xemamara’aãwa a’e ramõ mĩ arãapa pitywera ma’eãwa ramõ. A’epe ekwe
pitywera ixema’e, aparawykawykãwa ryma re, a’epe ekwe pitywera ikwãawi
ipirapirã rerã, yopãwa rerã, wyrãwyrã rera, temiamiara rera, temiãra pypara,
yypypiara rera, aenop ekwe ma’ema’e xe’exe’ega.
Niwaxaj a’e ramõ ekwe pityga ikwaãpa ma’ema’e xemamara’aãjpe ranõ,
ma’e re kaãwa ranõ. A’epe ekwe konomĩwera ikwaãwi wetepe ma’ema’e xi-
rowera weatewo. A’epe kwakaj koxywera gỹ ia axemĩmojta ’opa ipira tyra
ramõ iapawo Awaxi’i.
Wetepe kwakaj iraã ma’ema’e ra’e xanajmĩ: pina, pina põoja, pinayma,
kyxeete, kyxeo, o’ywa, ywyrapãra xemamara’aãjpe. A’e kwãra wakã ramõ
ramõ kwakaj araxamanyyk araxatã Takwerereyaroo pe ranõ. Ixamanyypa-
wa ramõ kwakaj arayryk tãwa katy araxatã. A’e kwakaj wetepe axema’ema’e
gỹ werowerot ipirã xirowerowera ipyyka ra’e.

XEMAMARA’AÃWA 37
IPIÃWA PAJTÃWA PINÃ PE APAETEWO WÃRA KOME’OÃWA
Arokomyo Cláudio Júnior Tapirapé

Mokojpa kwãra xawaopira mõ kwee’ã Tapi’itãjpe ãxe’egenop xeramõja.


A’e kwee akome’o apinapajama’e ipiãwa pina pe pajtãwa. A’e pewe kwee
imaypy ikome’owo xewe pinapajtãwa xirowera ranõ. Ma’e pe mĩ ipyykãp
ipiãwa yryete ropi, yopãwa ropi, yekwapi ropi ranõ. Exanamĩ ro’õ mĩ ipiãwa
ipyyketeãp ewa’ipe, awaxikyra pe, ma’ea’ã pe ranõ. Epewera kwee akome’o
xewe xereryna Awarao 81 kwãrat re i’aãwera, a’ega Majtyritajpe wãra.
A’e re xowe kwee ikome’o xewe apinapaja ma’e xemaxerekakatoãwa ranõ.
Ipiãwa paimatãta py ro’õ mĩ imaxerekakato apinaa’yra, pinayma ipa’i’i ma’e
0, 30, 35 ewa’i apinapatawa mõ, kyxe, itaxowi atye’yma pina matypypoo-
jtãwa mo. Pina’ywa, o’ywa, ywyrapara ipiãwa xokaãwa mõ. A’e re xowe ro’õ
mĩ aa matata ipyyki aawo yapepa, o’i, xokyra, tatapiririka. Epewera ro’õ
mĩ weraã axewe aawo. Aixe aawo tana ro’õ mĩ naweraãj wemĩ’oryma ranõ.
Axe tana ro’õ mĩ apinapajta aawo iraã ma’e ryro kwera ko’aaxej ewa’i
apinapatãwa mõ. Amõ ranõ ro’õ mĩ iraã awaxikyra, komana’iywyrã, ywã,
kaweira ra’yrera ranõ. A’epe ro’õ mĩ wa’yra ne ixaweraa ipajta ipiãwa. Axe
tana ro’õ mĩ maxepepa ãra ymy’iwe re we ia akopa ipyyka ipiãwa xirowera.
A’e pe ro’õ mĩ towa wa’yra ima’e iraãwo irekãwo marygato ipiãwa pajtãwa
re, yapykojtãwa re ranõ. Iexakakata ixope myme ipiãwa karoeteãwa, ipirapi-
rã xirowera, wyrawyrã, yopaopãwa, yryete tyyj’i ropi, yjxiga typye’yma ropi
ro’õ mĩ niwaxaj akwãpa akarowo ipiãwa yrypãwa ramõ.
A’era mõ ro’õ mĩ epewera ropi ia axekwãta ipajtara gỹ ywyrã xera’arera
re. A’epe ro’õ mĩ imaxerekakato apinayma, apinapatãwa. Exanani ro’õ mĩ
pitywera gỹ i’ekwatãp apinapajta pinayma paetepe wãra pe. Towa gỹ tana
ro’õ mĩ amagỹpap apinapajtãwa ipiãwa pyykãwa mõ. Emanyn ro’õ mĩ api-
napatãwa imagỹ pawi irakwapa ranõ. Exanamĩ awaxikyra, kaweira ra’yrera,
komana’iywyrã, ma’ea’a. Pinapajtãwa xowe ro’õ mĩ pina’ywa, pinayma paete
pe wara. Epewera magỹãwa ro’õ mĩ akome’o iraãwo irekãwo wymymĩnowe
wa’yra we ranõ, ima’ewo ipiãwa pyykãwa re.
A’era mõ ro’õ mĩ apina imamari imatypypoojtãwa reewe tanemeixe
ypyteripe imanaãwa mõ. A’ewi xowe ro’õ mĩ iwatygate iryna apinayma.
A’e ro’õ mĩ ipiãwa xe awaty ’ota ixope. A’e re ro’õ mĩ ikwaãwi axewe ’oãwa
iwatywo imota. Emanyn ro’õ mĩ ipiãwa pajtãwa apywo, yãra pe ro’õ ranõ.
Axe tana ro’õ mĩ pina’ywa pe, pinã paete pe wãra ne amotee’i xepe axawi
magỹãwa ranõ. Emanyn ro’õ mĩ o’ywa pe wãra ranõ.
Emanyt ro’õ mĩ yryoo pe yrypawi pe amotee xepe ipiãwa pajtãwa axa-
wi ranõ. Exanaj ro’õ mĩ yryo pe ipiãwa ijayi ka’ã wyra ropi aawo akwãpa
ywaywa kojwera re. Exanaj mĩ ro’õ ipiãwa i’ep mori’i, xakare’ywa kojwera
re akwãpa. A’e wyripe ro’õ mĩ ipiãwa ia akwãpa axamanyyka. A’e re xepe
ro’õ mĩ ipajtara gỹ ikwaãwi akwãpa ikaroãwa ranõ. A’era mõ ro’õ a’epe xe
iraã imamatajxewo apinayma, a’e ro’õ mĩ tanemejxe a’o ixope ewa’i pyxi’o
ropi. A’era mõ ro’õ mĩ emanyn ipaj ipiãwa yrypawipe Apyãwa gỹ.
A’era mõ kwee ã apinapajama’e xe’egenopãwa aoxekato’ete xewe ranõ.
Epega pe kwee akwaãp wetepe wexemikwaawe’yma ipiãwa pajtãwa re. A’era
mõ Apyãwa gỹ we aoxekato’ete ipiãwa paitãwa re xema’eãwa ranõ, ikwaãpa
a’epewe ipiãwa rexaka xirowera ranõ. A’era mõ epewera aoxekato ikwaãpa
axema’ema’e agỹ ywyrape pe, ywyrape’yjme ranõ. Marygato ipiãwa pyykãwa
re, o’ywape ixokaãwa re ranõ.
A’era mõ epewera aoxekato ikwaagato gatowo pitywera gỹ. A’e tana a’e
gỹ a’e re ama’e wa’yra gỹ. Ikwaawakata a’e gỹ we ranõ.
A’era mõ kwee emanyn aapa wete’omara ipiãwa pyykãwa re.

40 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


XAWAXI PAJTÃWA PINAOPE, PINÃ YWEWOJA PE WÃRA PE
KOME’OÃWA
Dia 14.08.2010, às 9hs re kwee ãa Xapi’ikeatajpe ixe’egenopa xeropy
Paxepytygi.
Ymy’iwe kwee ãa ixe’egenopa Paxepytygi 46 kwarãt re i’aawera ma’e,
ienopa iparagetã xawaxia’yra pajtãwa re. Marygato mĩ ipaj aawo pinaope
xawaxia’yra yryete ropi. A’e re, marygato mĩ ipajxawaxia’yra pinã ywewoja
pe wãra pe, o’ywa pe xawaxi xokaãwa re ranõ. A’ewi xowe kwee aparanõp
ixope pinapajtãwa re ranõ. Marygato wãra mĩ weraã xawaxi pajtãwa ramõ,
axewe wemĩmagỹ ramõ ranõ.
Epewera re a’e ramõ kwee aparanõp weawo ixope ikome’o Katokato
akata wexewe xawaxia’yra pajtãwa. A’era mõ kwee imaypy ikome’owo xewe
nyn: xawaxia’yra pajmatãta py ro’õ mĩ iapa imaxerekakãtowo wemĩmagỹ
ryma exanamĩ: pinao, pinayma, o’ywa pinapatãwa. Epewera maxerekaka-
toãwa pokoryni ro’õ mĩ aty ikajxe waye’yma mõ amena we. Xawaxia’yra

IPIÃWA PAJTÃWA PINÃ PE APAETEWO WÃRA KOME’OÃWA Arokomyo Cláudio Júnior Tapirapé 41
amena wi xemĩmatare’yma mõ. Ay axaope ika ramõ tana ro’õ xawaxia’yra
nakaroj ixope ranõ. A’era mõ ro’õ raka’e mĩ emanyn ikwaãwi pinapajatãwa
ma’e agỹ.
Emanyt ro’õ raka’e mĩ koxy wy ma’e napyyk xawaxia’yra pajtãwa ame-
na wi ranõ. Ipyyka ramõ xe ro’õ raka’e ipinayma re mĩ nawyk xawaxia’yra
imatake’yma ixope ipina. Aetõ ro’õ mĩ emanyn ota ipinayma ropi koxy
rowy pyxi’o xawaxia’yra. A’era mo xe ro’õ mĩ kwe ika ixowi ranõ. A’era mõ
ro’õ mĩ koxy pyxi’o maimatãta ikaãka amanyxoa’yja. A’e pe ro’õ mĩ imook
apinayma, a’e re akoma’e axexywapiypa ipype ranõ. A’era xe ro’õ mĩ ipinay-
ma ika aoxekatoete ixope xawaxi pajtãwa mõ ranõ.
Emanywe ro’õ mĩ ta’yryro ma’e agỹ ixekakowi akwãpa ranõ ipaje’yma
xawaxia’yra. Emanyt ro’õ mĩ xawaxia’yra iparakwaãwi ranõ, ta’yra xaj’a
ropi ipinayma ropi. A’era ro’õ mĩ xawaxia’yra ixemĩmĩe aawo akwãpa ranõ.
Amowera xowe ro’õ mĩ apat aawo akaãwa wi amotee pe ranõ. A’era mõ mĩ
epe teka imagỹ we irekãwo Apyãwa gỹ weka pe.
Yrypawa mõ, yryoo karamae ramõ mĩ imaypy xawaxi pajtãwa ranõ,
yryete ropi (Tyha pe). Yryoo karamae ramõ mĩ xawaxia’yra imymyj yryete
ropi imamyrowo wemĩ’oryma akaawyma ranõ. A’era mõ mĩ xawaxi pajtãra
gỹ iata ’y ropi imamyrowo xawaxia’yra ryjnãwa. Myme mĩ amõ iexaki aawo
a’ewi mĩ ixewyri ’ota tãwa katy imaxerekakatowo amama’ema’e apinapa-
jtãwa ramõ exanamĩ: inima ita kwaãwa mõ, kyxe pinapatãwa apaãwa mõ,
mani’axoxoka, xako, o’i apajtyra ramõ, tata piririka, tata wenyãwa mõ.
Axe tana mĩ xawaxia’yra pajtãra gỹ iapa mokomokoj apinao apina maxa-
pyyroãwa ramõ. A’e mĩ emĩ pinao aãpa itaxowaty pe xawaxi pajtãwa mõ xe
ranõ imayma inima pe. A’e re xowe mĩ iapapawire ixe’eg wa’yra we wewiri
irapinapajmatãta. A’era mõ mĩ towa iraã mokõj pinayma axewe, wa’yra xa-
waxi pajtãwa re ima’e matãta. A’e pe we mĩ ta’yra ixema’e yapykoja re ranõ,
pinapatãwa ma’iãwa re ranõ.
Xawaxia’yra pajtãra gỹ mĩ aa maxepepa’ãt ymy’iwe rewe xawaxia’yra
karoãwa katy. A’e mĩ ikaty aawo xepe aa i’aka akawo ipataryma xawãra
ywypykyra. Awaema aawo xowe mĩ ikwari iraãwo apinao apinayma re
ranõ. Iapapawire xowe mĩ ikwari itã yãra rapytare, ixire ranõ. A’e mĩ amana
ima’ãta yypy pe yãra yryyja weraã akamatare’yma.

42 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


A’e ropi mĩ ika apinapajta xawaxia’yra re. A’e mĩ awatygate imagawo
apinayma axewe matakãwa re. A’e re xepe mĩ ikwaãwi axewe oawa. A’era
mõ mĩ iwaty imota iawyjxee’yma apinayma axewi xe’aka matare’yma mõ
ranõ. A’e pe we mĩ iomĩriki ixope mani’axoxoka ranõ. A’e pie ropi mĩ ixa-
mamyyki xawaxia’yra ipina katy ranõ.
Axe tana mĩ xawaxia’yra pajtãwa aoxekatoete ytypy’i pe hewi ranõ. A’e
pe mĩ ia akwãpa akarowo xawaxia’yra axewe taemoka apae’yma mõ. A’era
mõ mĩ apinapaja ma’e agỹ ipyyki wetewetepe imatyneema mokomokoj
xako xawaxia’yra pe. Ikaroete ramõ xowe mĩ iraã wekwãwa axewe. A’e pe
mĩ ia akawo aketa ipajta xawaxi aparyma mõ.
Amo ramõ xowe mĩ apinapaja ma’e agỹ iraã 30 pinapajtãwa ywewoja pe
wãra imamata ypika pe wãra pe. A’e ro’õ mĩ emĩga patawa ramõ weraã xa-
wãra ywypykyra, ywapekaraja ne. A’e re xowe ro’õ mĩ imamapawire ia’yna
yywyripe iarowo axewe erayjtãwa.
Amo axewe erayja ramõ xowe ro’õ mĩ ia ikaty yãra pe ipyyka ywewoja
re. Axe tana ro’õ mĩ naaj iwatyaywo ixewaty ramõ. Mawej’i’i ro’õ mĩ iwa-
ty irekãwo imakane’owo. A’era xe ro’õ mĩ napyykayj imota ima’ata yãra pe
0,25 pe wãra pe. Axe tana ro’õ mĩ pinapajtãwa pe niapaãwi taemoka ranõ.
Axewe apa ramõ ro’õ mĩ xawaxi ia apata akaãwa wi amotee katy ranõ. A’era
mõ ro’õ mĩ emanyn apa ramõ ia aketa akwãpa maxepepa ’at xawaxi pajtãra
gỹ ranõ, yrypawipe yryoo pe ranõ.
A’era mõ mĩ emanyn Apyãwa gỹ i’o apa xawaxia’yra yryete wi. Axe tana
mĩ Apyãwa gỹ imagỹ a’a e’ymaxe ranõ. Amagỹ mĩ iapinera we mayga ramõ
ranõ. Iapinera mĩ aãpa iapywo imakoopa i’oakata kawiawype pityga we. A’e
pe mĩ imapa’ak pityga iy kyma wi Apyãwa reka pe. A’era mõ mĩ Apyãwa gỹ
imawite emĩ xawaxi apinera apayga ramõ. A’e xawaxi wi we mĩ iekyj ika-
wa iapawo xany ramõ ranõ. A’e pe mĩ Apyãwa gỹ ixeakymamyki, axepima-
mykãwa ramõ araraywi. Amowera gỹ xowe mĩ aãpa i’owo awaxi’i pe, koma-
na pe imatatãka ranõ. Amõ agỹ xowe mĩ aãpa awaxã agỹ we ixekyja re ranõ,
iapekwera xowe mĩ wereka ma’e ryro ramõ exanamĩ: mani’aka ryro ranõ.
A’era mõ mĩ epewera imagỹ irekãwo xawaxi wi Apyãwa gỹ weka pe.
A’era mõ kwee ’ã maranõwa xawaxi pajtãwa re aoxekatoete xewe
ikwaãpawa. Aoxekatoete ranõ gỹ we axema’ema’e agỹ we xawaxi kome’oãwa

IPIÃWA PAJTÃWA PINÃ PE APAETEWO WÃRA KOME’OÃWA Arokomyo Cláudio Júnior Tapirapé 43
ranõ, ikwaawakãta ixope xawaxi pajtãwa. Imaxywaãtywo irekãwo xerexeka
pe xawaxia’yra oãwa, opi’a oãwa ranõ.
A’era mõ kwee aoxekatoete xewe epewera kwaãpawa, marygato rakwee
mĩ ymy ipaj akwaãp xawaxia’yra pinao pe, o’ywa pe ixokawo, pina ywemo-
ja pe wãra pe ranõ. A’ewi, marygato rakwee mĩ napinapaj akwaãp ta’yryro
ma’e agỹ, aty ejkwapirewy ma’e agỹ, axaope ãy ma’e agỹ. Epewera kwee
akwaãp aga xema’eajpe, Paxepytygi xe’egenopãwa xawaxi pajtãwa re.

44 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


XAWAXI XOKAÃWA O’YWA PE YRYOOPE
Dia 03.09.2011, às 8hs ymy’iwe kwee aã ixe’egenopa Xywapare’i 58 anos
de idade Tapi’itãjpe. Ãxe’egenop kwee weawo xawaxi xokaãwa re, o’ywa pe.
Marygato rakwee mĩ Apyãwa gỹ ixokã xawaxi yryoo pe o’ywa pe, ikaroãwi-
pe ranõ.
Xawaxi xokã matãta py mĩ ia akoma’e kwera ywytyripe akamaxywa re.
A’e mĩ akamaxywa aãpa irota o’ywa ramõ imakyga araray re. Iywyra xowe
mĩ naxeapakatoj o’ywa ramõ ranõ. A’era mõ mĩ akoma’e kwera gỹ iãpa we-
tepe o’ywa xawaxi xokamatãta.
A’e re xowe mĩ ymy’iwe ia ywyra katy myropi mĩ itowi yãra. A’ewi mĩ ia
akawo xowy ropi imamyrowo xawaxi karoãwa emĩ’o’ywa re. A’era mõ mĩ
xawaxi karoãwa mamyroãwa ia akawo imamyrowo emĩ’okorekorera wewo-
ja re amaenyna. Xawaxi ro’õ mĩ akaro ’opa yypype ranõ imatypyxiga ami-
miga, amowera xowe ro’õ mĩ apat ’opa wemĩ’o arimo ranõ. A’e re ro’õ mĩ
wetepe xawaxi ixamanyyki ipirata’ywa re yryohoo pe ia ranõ.

IPIÃWA PAJTÃWA PINÃ PE APAETEWO WÃRA KOME’OÃWA Arokomyo Cláudio Júnior Tapirapé 45
Emĩewra re ro’õ mĩ xawaxi xokaãra gỹ ikwaãwi xawaxi wemĩ’o’ywa
re xamanyykãwa. A’era mõ mĩ ia ikaty iekakwaãpa iexaka, iexakire xowe
ro’õ mĩ itori ixowi axewyta wetymĩpe imaxerekakatowo xawaxi xokaãwa.
Amo ka’ema reewe xowe ro’õ mĩ ia ikaty akawo ranõ. Axe tana ro’õ mĩ ia
akawo kaxepe imapoe’yma ma’e’imõ xawaxi we. Axewe mapo ramõ tana
ro’õ mĩ xawaxi ixemĩmĩ ixowi ranõ. A’era mõ ro’õ mĩ imagỹ kwaãwi iraãwo
irekãwo axawaxi xokaãwa Apyãwa gỹ. A’era mõ ro’õ mĩ ia akawo amaenyna
xexoo wora re ipirata’ywa re ranõ. Myme ro’õ mĩ iwori akawo xexoo, i’ymĩ
ipirata’ywa mõ. A’e re ro’õ mĩ ikwaãwi xawaxi wetepe karoãwa ropawa. Axe
tana ro’õ emĩ xexoo xawaxi xara mõ xepe ranõ. Maryn ro’õ mĩ ika ewiri
ranõ.
Axe tana ro’õ mĩ xawaxi axeypy pe ha ramõ iyj aparawi aawo yypy pe
ranõ. A’e pe we ro’õ mĩ Apyãwa akoma’e iaro a’yma ranõ, kwewe xepe ro’õ
mĩ xawaxi itori awota ranõ. Amowera xowe ro’õ mĩ amapomapo ixope yãra
ranõ. A’era mõ ro’õ mĩ itori awota xawaxi ranõ. A’era mõ we ro’õ mĩ iywo
iapepe, ipape, iapinime. A’era mõ ro’õ mĩ xawaxi iwewoj akawo ranõ. A’era
mõ we ro’õ mĩ ikotoka ikotokãwa pe aawo ipyyka ima’ata yãra pe. Ima’apawi
re xowe ro’õ mĩ ia akawo ranõ, imamyrõwo amõ ranõ. Emanyn xepe ro’õ
mĩ ixokã aawo akawo maxepepa maxepe’ãra re xepe, xawaxi reaenyne’yma
ramõ we.
A’era mõ ro’õ mĩ yryohoo pe xe ixokaãp xawaxi xowy ropi ranõ, xowy
ropi ro’õ mĩ ixeme’egi ’ota akwãpa xawaxi wemĩ’o’ywa re. A’e re ro’õ mĩ
Apyãwa gỹ imagỹ axawaxi xokaãwa irekãwo ranõ. Kwewiwe ro’õ raka’e iro-
ri irekãwo epe axawaxi xokaãwa Apyãwa gỹ ranõ. A’era mo a’e wi ywaripe
arakwaãp irekãwo epe xawaxi xokaãwa ranõ, imaxywaãtywo irekãwo ara-
xeka ipype.
A’era mo agare aoxekatoete ima’ewo pitywera gỹ xema’eãjpe. Ikwaawakãta
ixope xawaxi re kaãwa yryhoo pe. Marygato mĩ ixoka xawaxi o’ywa pe.
A’era mõ kwee epewera akwaãp agare xe’egenopajpe. Marygato raka’e mĩ
Apyãwa ypy agỹ ixoka xawaxi o’ywa pe xowy ropi. A’era mõ kwee epewe-
ra ikome’o xewe Xywapare’i xererekawo. A’era mõ epewera aoxekatoete
imagỹwo irekãwo xerexekape ranõ. Imaa’ewo pitywera gỹ ee ranõ.

46 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


IPIÃWA PAJTÃWA PINA’YWA PE, O’YWA PE XOKAÃWA
KOME’OÃWA
Às 8hs ymy’iwe kwee, dia 10.09.2011 re kwee aa ixe’egenopa Xywapare’i
58 anos de idade, a’e re Moo’i 30 anos de idade. Epe gỹ kwee aa ixe’egenopa
Tapi’itãjpe ranõ.
Axe’egenop kwee weaawo ipiãwa pajtãwa re, marygato mĩ ipyyki aawo
akawo yryohoo pe ima’ewo ee pitywera xema’eawipe ywyrapepe. Axekwe
ima’ewo ee ywyrapee’yjme ranõ, axewe paranõpajpe.
Apyãwa mĩ apinapajmatata axemaxerekakato py apinapajtãwa. A’e
re xowe mĩ ia yywyra katy, yekwapi katy ranõ. A’e mĩ weraa pina’ywa
wemĩapakwera tata pe wemĩapakwera ipiãwa pyykãwa ranõ. A’e pe xe mĩ
Apyãwa iapa pina’ywa axewe ranõ. A’e re xowe mĩ ikwari ee ka’i ryepa’i’i
2,30 imapokowo ranõ. A’e re ikwata ee pina a’yri mo ranõ ipiãwa pyykawa
ramõ xeranõ.

IPIÃWA PAJTÃWA PINÃ PE APAETEWO WÃRA KOME’OÃWA Arokomyo Cláudio Júnior Tapirapé 47
Imaxerekakato pawire xowe koxywera gỹ mĩ iapa mani’awakyga ixa-
aka imaaxyka mĩ amo ipiãwa pajtaw ramõ. Amo xowe mĩ ape’a ipiãwa tyra
ramõ ranõ. Ipiãwa pajmatawa apapawire xowe mĩ ia yywyra katy apinapa-
jta iraãwo apinapajtãwa. A’e mĩ ywyripe awaema aãwo amaapat iraawo ixo-
pe awaxi’i apyrepyrera. A’e re mĩ ipiãwa ixanyyki ota ranõ. A’e re xowe mĩ
ipe’aki ao’i’i pinapatãwa mo imaapa’awo mĩ ikotoka apina re.
A’e re xowe mĩ imamari imanawo ype. A’e mĩ naaj atypywyka yypype.
Tanemeixe’i mĩ ipiãwa, pako ne irayj ixope ranõ. A’e ramõ we mĩ iwaty imo-
ta ipyyka ixokawo ywyetepe. Emanyn xepe mĩ ipyyki aawo akawo ipiãwa
pajtara gỹ. A’e re xowe mĩ itori wetyjme ranõ, iapawo mĩ irota mimoja ramõ,
miyra ramõ ranõ. Amo ramõ tana mĩ apinapajtajpe we ikaro awã. Emanyn
mĩ imagỹ irekãwo Apyãwa apinapajtãwa yryete ropi, yekwapi ropi yopãwa
ropi ranõ.
A’e ramõ ywaripe Apyãwa gỹ ipy’ajpy apinapajtãwa makaxymawe’yma
re ranõ. Emanyn imagỹ raka’e mĩ ireka ymy Apyãwa yrypawipe yryoo pe.
A’e mĩ ywaripe amagỹ irekãwo ixewete ma’e agỹ ranõ. A’e epega aoxeka-
toete imagỹwo irekãwo xanereka pe ranõ. A’era mo aoxekato ima’ewo
awa’yawera, pitywera gỹ epe pinapajtãwa re ranõ, imaxerapata irekãwo xe-
rexeka pe imaxywaatywo. Marygato pina’ywa apaãwa ipype ipiãwa pajtãwa
ramõ. Ikwaãpa ipype pinapajtãwa apaãwa ranõ, iexagakata pitywera we ia-
paãwa ranõ.
A’era mo aoxekato ima’ewo pitywera gỹ epewera re xema’eãwa retyjme
ranõ, ikwaawakata ixope ipiãwa pajtãwa pina’ywa, iwyypyrape, ikwaãpa,
pinapatãwa apaãwa ywyrapepe, ywyrape’yma pe ranõ. A’e re xowe iraawo
imagỹ akata ixope ywyripe yopajpe, yekwapi ropi ranõ, ikome’owo iraawo
irekãwo ixope. A’era mo epewera aoxekatoete Apyãwa ranõ, iraãwo teno-
ne imaxywaatywo pitywera we. Kwetee amo agỹ itori axema’ewo ee ranõ,
ikwaãpa ipype ipiãwa pajtãwa. A’e pewe ikwaapa ipirã pyykãwa xeke’a pe,
o’ywa pe ranõ. Epewera kwee a’era mo aapa ikwaxiata ã ywyrapepe inoga.

48 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


IPIÃWA PAJTÃWA PINÃ PE APAETEWO WÃRA KOME’OÃWA Arokomyo Cláudio Júnior Tapirapé 49
IPIÃWA PAJTÃWA PINA IWYYPYRA PE WARA KOME’OÃWA
Dia 19 de março re dois mil e doze, às 9hs ymy’iwe kwee aa ixe’egenopa
Waromaxio 52 re i’aawera ma’e, Tapi’itãjpe aka ma’e. A’ega kwee aa
ixe’egenopa ipiãwa pajtãwa re, marygato mĩ ipaj aawo ipiãwa pina iwyypyra
pe yryoo ramõ Apyãwa gỹ. Epegare kwee aa iapawo wete’omara ikwaãpa
ipyri apinapaja ma’e aranõwa Apyãwa pinapajtãwa re.
Wete’omara apawo kwee aa py ixe’egenopa Waromaxio ara re ma’e
ikome’o akata ixope i’aranõwa ipiãwa pajtãwa re, imaxekome’o akata a’ega
we pinapajtãwa re ranõ, pina iwyypyra pe. Marygato mĩ imagỹ iraawo
yryoo pe apinapajtãwa ropi. Epewera kwee akome’o katokato xewe.
A’era mo kwee iypy ramõ ixe’egi apina maxerekakatoawa re py, ma’ema’e
py mĩ amaxerekakato apinapajmatata eixanamĩ: inima ipaxyka ma’e, ka’i
ryepa’i’i 0,30, pina a’yroo, pina axoraãwa epwera mĩ aapa axewe apinapajta
aawo. Axe tana mĩ emĩ apina ipyapy axewe ywyra re ranõ. A’e re mĩ ikwa-
ri imanawo ee maxepexepe, moomo’i axawi ixerekajwa wi ama’ewo. A’era
mo mĩ ikwari ee mokojpa xe pina iaxoraawipyra, ima’aykawo imagawo.
Emanyn ro’õ mĩ iapa apinapajtãwa mo pina iwyypyra, ixeapaye’ymamo.
Emĩ pina mo ro’õ mĩ naxeapayj ipiãwa pyykãwa ramõ. Mryn ro’õ mĩ apina-
paja ma’e agỹ iapa taneme axewe ranõ.
A’e re xowe ro’õ mĩ iapapawire ia imamyrowo ewa’i ywyakyjme. A’e pe
ro’õ mĩ i’aki awo akawo ewa’i ranõ ipiãwa patawa ramõ. Emĩgape ro’õ mĩ
niwaxãj ipyyka ipiãwa, maryn ro’õ mĩ iraa wetepe axewe ewa’i apinapa-
tãwa ramõ. A’e re ro’õ mĩ ymy’iwe apinapajta aawo, weraa yapepa, kyxeo,
xako, o’ywa, pina iwyypyra, o’i wemĩ’o ramõ, pina pa pewara ranõ. Emiwe-
ra ro’õ mĩ weraa apinapajta aawo. Axe tana ro’õ mĩ aawo akawo imamyro
aawo akawo’y pika ipiãwa karoãwa re. Maryn ro’õ mĩ ia akawo mawej’i’i
imapoe’yma yãra ixope ywã koja re xe amaenyna.
A’e re xe ro’õ mĩ ipiãwa typo akwãpa i’owo ywa ã, a’e re ro’õ mĩ ikwaawi
akawo ranõ. Maryn ro’õ mĩ ia ikaty typo ropi, a’e pe ro’õ mĩ ia axekwata
’opa ipajta ao’i’i pina pa pewara pe. Ikaroe’yma ramõ ro’õ mĩ ikwari pina
iwyypyra imapatapa ewa’i pe. A’e re xowe ro’o mĩ ia ixowi kwe ’opa iaaro-
wo. A’e ro’õ mĩ naapokoetej ’opa iarowo. Amatypo ro’õ mĩ ’ota i’owo pina
ipiãwa ee axemamata.

50 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


A’e ro’õ mĩ weratypywyk iropa pina iwyypyra ipiãwa. A’e re xepe ro’õ
mĩ ikwaawi ipajtara gỹ ranõ. Maryn ro’õ mĩ itori py iekyjta ixowi ranõ.
Emanyn xepe ro’õ mĩ ipyyki tanemejxe wetepe ipiãwa. A’era mo ro’õ mĩ
ikwãrawi apina iwyypyra imamyna, ka ro’õ mĩ ota wetyma katy irota
ipiãwa. A’e ro’õ mĩ awyripewe koxywera gỹ aapa imaxerekakatowo iye’aka,
ipe’ape’aka imaapyka, iyta, iymewo ranõ. Emanyn mĩ iapa i’owo Apyãwa
gỹ ipiãwa.
A’era mõ kwee a maranõwa kwaapãwa aoxekato xewe awaxewete pyri
ipiãwa pajtãwa re. Ikwaãpa Apyãwa gỹ pinapajtãwa ipyri ranõ. Marygato
mĩ Apyãwa imagỹ apinapajtãwa weka pe ranõ, eixanamĩ: ipiãwa pajtãwa
aoxekatoete ikwaãpa yryoo pe pina iwyypyra pewara pe.
Emĩgare mĩ aoxekatoete ima’ewo pitywera gỹ. Ikwaawakata ixope
ipiãwa pajtãwa yryoo pe pina iwyypyra pewara pe. Emanyn xepe ima’ewo
ikwaawakata ixope ywyrape pe, ywyrape’yjme ranõ. Emanyn iraawo teno-
ne imaxywaatywo xerexeka irekãwo. A’e pe we ikwaãpa yopaopãwa rera,
ipiãwa karoeteãwa, ipiara yopãwa katy aawa, epewera ikwaãpa irekãwo we-
aetewo axewe ranõ.
A’era mo kwee epewera akwaãp ã wete’omara pe, ee wete’omata ranõ.

IPIÃWA PAJTÃWA PINÃ PE APAETEWO WÃRA KOME’OÃWA Arokomyo Cláudio Júnior Tapirapé 51
XAWAXI AWYÃWA O’YWA PE KOME’OÃWA
Dia 25 de março de dois mil doze re kwee, às 8hs, ymy’iwe kwee aa ia-
pawo wete’omara. Ixe’egenopa kwee weawo xawaxi o’ywa pe awyãwa re. Aa
kwee ixe’egenopa Waromaxio 52 anos ara re i’aawera ma’e Tapi’itãjpe wara.
A’ega kwee akome’o xewe a’aranõwa xawaxi o’ywa pe awyãwa. Maryga-
to mĩ Apyãwa gỹ ia xawaxi iawywo xerexeka pe, iawywo Yopawipe wara,
Yryete ryaky ropi wara iawywo ranõ. Epewera kwee akome’o xewe ikwa-
xiarakata ywyrapepe.
Awã mĩ aa apipanajta ipira xirowera re yopajpe, a’e mĩ apinapaj aawo
’yna amaenyna ypytera re xawaxio wora re ywyripe. Maryn mĩ ipiki aawo
yna imapoe’yma ma’emo, a’era mo mĩ iwori xawaxio axee maenypyteripe.
A’e mĩ napakaki ota ee ranõ. Axewi mamogaty haawa wi akyxewo. Ma-
ryn mĩ a’e ypytona rewe ia apata Takawyteripe ikome’owo aparama’e agỹ
we iraxemakatywo ikaty weta agỹ. A’era mo mĩ a’e pewe ixe’exe’egi axao-
pe axo’ywapaawa re, wemi’omi’o maxerekakatoawa re xawaxi awyãwa pe
wemĩraa ramõ. A’e re xowe mĩ iapapaawire ixe’exe’egi axaope ranõ, tãwa wi
haawa Yopãwa katy ranõ.
A’era mo ro’õ mĩ, A’e re ymy’iwe ia gỹ Yopãwa pira ropi iraawo koxywe-
ra, kotatajwera, konomĩwera, Awa’yao’i, koxamokowera, Wajwiwera, Ma-
rykwera gỹ ranõ. Epewera mĩ weraa wewiri iexakakata ixope xawaxi awyãwa.
Ima’ewo iraawo irekãwo marymary kaãwa re Yopãwa ywyri xerexeka pe ei-
xanaj: Topãwa maxerekakatoãwa re, xekwaxiãwa re, mĩmaka›eyta apaãwa
re, tatã wenyãwa re mĩmaka’eyta wyripe, xemĩytawa re, xemimojtawa re
ranõ. Emiwemiwera re ima’ewo iraãwo irekãwo. A’ewi xowe mĩ karoka mõ
akoma’e kwera gỹ imaxerekakato wo’ywa, aywyrapara ne ranõ inogatowo
axewe. A’ewi xowe mĩ ia imaxerekakatowo apytaryma ranõ. Myme ekwe ia
a’yma iawywo xawaxi wora.
Axiwe ka’ema ymy’iwe ro’õ mĩ akoma’ekwera gỹ ipaki axemaxerekaka-
towo xawaxi awyãwa re. Maryn ro’õ mĩ ia axopita apyyta re xawaxi wora re
amaenyna. A’e ro’õ mĩ naapokoetej a’yma iarowo ranõ. Tanemejxe’i ro’õ mĩ
iwowori ixope xawaxi, a’e ro’õ mĩ aawy a’yma wo’ywa pe. A’e ro’õ mĩ amo-
wera aywo iape ropi, ipa ropi, iapinime ranõ. Epewera ropi ro’õ mĩ xawaxi

52 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


natypywyketei aãwo ypype, tanemejxe ro’õ mĩ irawewoj irota axee o’ywa
ranõ. A’era mo we ro’õ mĩ ia ikaty ipyyka ima’ata yãra pe.
A’era mõ we ro’õ mĩ yãra pewara ia akawo imanyyka o’ywa ixãra gỹ
we ranõ. A’e ro’õ mĩ werot irekãwo imaayjta ixãra gỹ xaãxap ixope o’ywa
emĩapakwera. Emanyn ro’õ mĩ ia ’opa ixokãwo xawaxi iawyãwipe ranõ.
A’e ro’õ mĩ amowera axokã maãpyt, xajro’iro xawaxi maxepepe. Amowe-
ra gỹ ro’õ mĩ axokã emanyn ranõ. Maryn ro’õ mĩ amo ka’ema rewe ixe-
makaty Tãwa katy ranõ, irota i’owo wemixokã kwera. A’era mõ ro’õ mĩ
emanyn imagỹ axawaxi xokaãwa Apyãwa gỹ Yopawipe, Yryete ryxa’aka
ropi yrypawipe.
A’era mõ kwee agã akwaãp xe’egenopawipe xawaxi awyãwa Xawara’yroo
wexewe kome’oãwa ropi. A’epe kwee akwaãpy wexata marymary kaãwa xa-
waxi awyawipe. Marygato mĩ ia akawo Yopãwa ywyri. Epewera kwee ao-
xekatoete xewe ikwaãpa wete’omara apaãwipe ranõ. Axe tana aga aoxekato
ikwaawakata pitywera axema’ema’e agỹ we ranõ.
Marygato mĩ axemakatywo ixemaxerekakato iapawo o’ywa, ywyrapa-
ra, apajtyra ywyripe wemĩ’o ramõ. A’e re ima’ewo iraãwo wopawipe ranõ.
Wopawa maxerekakatoãwa re, ini xiãwa re, mimaka’eyta apaãwa re, yaky
moãwa re, tata wenyãwa re ranõ. A’e re ima’ewo xemiytãwa re, xemimojtawa
re ranõ. Emiwemiwera iexakakata iraawo irekãwo ixõpe.
A’era mõ epewera aoxekatoete Apyãwa reka pe ikwaãpa xawaxi awỹawa
gỹ ranõ. Xawaxi emĩ a’eramõ xanerarywa remi’o ramõ wãra mõ ranõ. Ma-
ryn mĩ wetepe xe xawaxi iawyãpy Apyãwa reka pe. Emanyn imaxywaatywo
iraãwo xerexeka tenone, imaxywaãtywo xerexe’ega, xerexarywa, xerexeka,
xawaxi awyãwa. Mĩ ma’ema’e mĩ ximagỹ irekãwo aoxeoxe ranõ.
A’era mõ kwee emanyt aapa irekãwo wete’omara xawaxi awyãwa re ino-
ga ikwaxiãta ywyrape pe pitywera gỹ we.

IPIÃWA PAJTÃWA PINÃ PE APAETEWO WÃRA KOME’OÃWA Arokomyo Cláudio Júnior Tapirapé 53
54 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III
COMITÊ INY

SABERES ESPECIALIZADOS INY

Orientação e Organização: Maria do Socorro Pimentel da Silva


APRESENTAÇÃO

Esta segunda parte do volume, “Saberes Especializados Iny”, é compos-


ta de dois textos, ambos escritos em língua Karajá. Estes textos apresentam
uma boa parte da diversidade epistêmica deste povo. Trazem importantes
contribuições para o conhecimento necessário ao desenvolvimento de uma
política educacional de manutenção desses patrimônios e de acesso a eles.
A grandeza desses estudos aconteceu por meio de uma ação do Cur-
so de Educação Intercultural da Universidade Federal de Goiás, deno-
minada de “Projeto Extraescolar”. O que é isto? São estudos e pesquisas
dos conhecimentos tradicionais, orientados pelos sábios das comunidades
indígenas. Suas ações visam: (1) envolver os jovens das comunidades em
práticas culturais das tradições indígenas; (2) a participação dos sábios na
formação de seus professores; (3) a re/vitalização dos espaços culturais; (4)
a re/vitalização das línguas maternas; (5) a valorização dos conhecimentos
tradicionais; e (6) a documentação dos saberes indígenas. Além disso, os
projetos extraescolares buscam articular escola e comunidade, tecendo, as-
sim, horizontes pedagógicos fundamentados em ideias que desocultem as
razões hegemônicas do saber, portadoras de uma espécie de “estrabismo
epistemológico”.
Os resultados dos estudos apresentados pelos autores são importantes
instrumentos para o desenho de políticas linguísticas educacionais e co-
munitárias para as comunidades Karajá. Chamam a atenção para a neces-
sidade de políticas educacionais capazes de romper com os desígnios do
colonialismo, que impediu a visibilidade de muitas sabedorias. Durante
muito tempo e até mesmo nos dias de hoje, a produção do conhecimento
científico foi/é configurada por um único modelo epistemológico, como se
o mundo fosse monocultural, monolíngue, monotópico, etc.

Profa. Maria do Socorro Pimentel da Silva


Núcleo Takinahaky de Formação Superior Indígena - UFG

DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


IJASÒ
Elly Mairu

AREÀLÀKRE
Areàlàkre wahãwaldu mahãdu- my butumy kièmy tii mahãdu wadèè
tyhyna riwahinyrènyre tai tahè okumy turèny areàlàkre.
Tulesỹ wèdu mahãdu-my sõèmy turèny areàlàkre rètyhynymyhỹre wèr-
bi- ò kièmy tii mahãdu iny raõmysỹdỹỹnykre hewomy tule rèamyhỹre.
Areàlàkre tyyritidỹỹdu-my Maria do Socorro Pimentel da Silva sõèmy
iny mahãdu- di ixỹju mahãdu-di resure Licenciatura Intercultural Indíge-
na ijõdikremy UFG- ki. Tai tahè ijõdimy roimyhỹre butumy ixỹju ixỹju
taixièry tabdèdỹỹnanamy ijyy awityhymy rièrymyhỹre.
Areàlàkre tulesỹ tyyrtidỹỹdu mahãdu-my UFG-ki ròtyyrtidỹỹmyhỹrènyre
mykiè myỹ sõèmy aõnaõna wihikỹmy rotohodỹỹmyhỹrènyre tai tahè sõèmy
turèny areàlàkre.
Areàlàkre tule escola diretor –my, Rogerio Tewaxure tulesỹ coordena-
dora. Francisca Mendes Pereira.
Areàlàkre butumy waijoirèny-my tyyrtidỹỹdu mahãdu-my kièmy tii
boho wna tyyrtina-ki bdè reijèmyhỹrènyre tiu txuu iyhykõ-my.
HÀRI MAHÃDÙ IJYY
Masiõ hèka ijasò rimyre tiubo, Èrè hãwa-ki rasỹnymy raremyhỹ-u. Wiji
tahè Btõiry-ki nasỹnymyhỹde tai tahè diarỹ boho wiji anatyrtinymyhỹdènyde
UFG-ki mobo aõèrymy rỹimyhỹre mahãdù wna anarybèmyhỹdènyde tai
tahè Masiõ dèè rarybere wako ijasò bdèdỹỹnana-my relyykremy kia tahè
wako sõèmy tùù relyyre inatyhymy ijasò rỹimyhỹremy bèrawo-my. Ijasò rki
inatyhymy hàri mahãdù wna widèè rarybèmyhỹre. Knyhè aõ ibinamy ijõdi-
kre wna tahè tamy rarybekre ritèòwarinymyhỹre rbu bdèdỹỹnana-ki. Mobo
ijasò rimymyhỹre mahãdù dèytèdỹỹdùmy rahàrinymyhỹre ijõ tahè aõkõre
urile ixawimyhỹre hàri rbì.
Ijasò hãwa hãwa-my rỹimyhỹre hàri mahãdù òraru-ki kièmyhè hàri xiè-
ry ridymyhỹre kawsèmyhè Masiõ ijasò bdedỹỹnanamy wako relyyre.

WÈRÙ

Wèrù hèka Ijasò iruxera rare butumy ijasò mahãdù rbi, iwiu tule awi
hèka rare.Werù Ijasò hèka ywi-my rèsèmyhỹre taruru-my aõkõ kia tahè Iny
mahãdu-ò sõèmy hèka iwiu awire.
Werù hèka tiu Ijasò kyki rasiranyõmyhỹre kièmy nahykymyhỹde, werù

60 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


Ijasò hèka aõni iòlò wiu rare, tai hèka Iny mahãdú awimy tai rahamyhỹre.
Wèrù hèka tarùrù-my rawiunymyhỹre bdè biòana-my rawinymyhỹre.
Wèrù Ijasò hèka sõèmy iòrti iwitxira witxira-my wirbi rỹira.
Wèrù tiubo ròhònymyhỹreu itxèrèna-ki awimy hèka rèsèmyhỹre sõèmy
Iny mahãdù idi rètèmyhỹre weryry xõmõ mahãdù tahè iwiu rimymyhỹrènyre
tawiu-my.
Wèrù hèka txumy, rumy, ròhònymyhỹre tiubo Ijasò rarỹỹnymyhỹreu,
kia tahè rumy hãwyy mahãdù sõèmy rèsèmyhỹrènyre Ijasò brò-ò mobo ìsỹ
sõè mahãdù knyhè, kaa ìsỹ ijõõ mahãdù tahèka aõkõre.
Tikibo Ijasò brò ludù sõèrèri Ijasò tai iòlò wirèri, kaa ijasò brò ludù tiki-
bo ibutèrèri, Ijasò iòlò binarèri. Taiki tahè Ijasò lahi mahãdù hãwyy wytèsè
rara-my hùòtè-my rekoamyhỹrènyre isè mahãdù-ò.

TXUREHENI

IJASÒ Elly Mairu 61


Txureheni hèka ibutu Ijasò labiè labiè rare taiki tahè ywilemy rariamyhỹre
tiubo rohonymyhỹreu hetokrè rbi.Txureheni rawiuny kõmyhỹre iwiu
ijõkõre urile tahè rarybèmyhỹre tabrò ldu-ò, jyrè mahãdu-ò tiubo Ijasò
mahãdu riòsuhòmyhỹreu ròhònymyhỹre hewo hewo-my tainyra òrysymy.
Jyrè mahãdu hèka irbi iinyra wdymy riwisnymyhỹre tèbò rbi, kiatahè
ilaurèny ritoènymyhỹre tainyra idihyky ralokremy tahetokrè-ò, tiwnaki
tahè jyrè mahãdu irbi riwymyhỹre iinyra tiwnaki tahè aõkõre idi ralomyhỹre
hetokrè-ò.
Txureheni hèka butu Iny talabiè-my rininimyhỹre hãbu mahãdu, hãwyy
mahãdu tule. Txureheni tõnori riuhèmyhỹre tèbò-ki idi rèbònanymyhỹre
ixièry kiexe Iny ilau rùbèrùmyhỹre aõhè wna.
Txureheni hèka iixè ijõdire rèsèmyhỹre tabrò ldu itxèrèna-my tule tiubo
ijoi mahãdu tamy rexitòènymyhỹreu rèsèmyhỹre iitxèrènarènymy tiwnaki
tahè aõkõre rèsèkõhykymyhỹre.
Tiubo Ijasò rarỹỹnymyhỹreu ròhònymyhỹre hetokrè rbi ramyhỹre tabrò
ldu mahãdu wna ixè- my. Juhu-u hỹỹna bdeu Iny sõèmy tèysymy rỹiramyhỹ
ibràra bdèdỹỹnanaki wiji tahè aõkõre, aõherekibo, kièmyhè tori-my wiji-
na mahãdu iximy raworèmyhỹreki, taiki tahè Ijasò bdèdỹỹnana ixawimy
namyhỹde ibutumy Iny hãwa hãwa-ki.
Jiaryỹ hèka Ijasò bdèdỹỹnana juhu-u rèèryõhykyre aõbo rare Iny
mahadu-ki, kia bohè awi rare Iny-ò. Tai tahèTxureheni hèka sõèmy hãwyy
mahãdu-my raòldùmyhỹre kièmyhè hãwyy ibròò resekrexièry iwo re-
xierykre taiki tahè hãwyy inatàhàhkỹlemy ilau rùbèrùmyhỹre tiubo Ijasò
rarỹỹnymyhỹreu.

REFLEXÃO
Tiubo licenciatura Intercultural Indígena-ò ralore-u sõèmy tai tyyrti-
-my ijyy reeryre tulesỹ sõèmy ijõ rèèryõmy rahònyre.
Iny bdèdỹỹnana-my ijyy ibutèmy tai reeryre tulesỹ tori tyyrti ibutèmy
reeryre. Iny bdedỹỹnana-ki aõbo iny mahãdu bdèdỹỹnana-my rỹimyhỹre
arityhynykremy ijyy tahè reeryre.

62 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


Ijasò, Hetohokỹ, xiwè, iny rybè ijõ sõèmy ihãrèmy rỹirèri iny bdèdỹỹnana
kia tahè tai reeryre.Tai awimy rahare tiubo tuu ijyy reeryre-u.
Tori bdèdỹỹnana-ki tahè, tyyrti widỹỹ reeryre, tyyrti-di rira ijõmy re-
eryre timybo tyyrtina-ki tyyrti ariwahinymy ararekremy tyyrtidu mahãdu-
-ò. Tulesỹ tyyrtina-my ijyy rèèryra diarỹ idi warukikremy watyyrtina he-
torèny-di tai iny mahãdu riòrè rabdèèrymy rỹirakremy.
Diarỹ hèka ixisohoji-my aõkõ watyyrtinarèny- di waruki ararekre
butumy mobo tyyrtidỹỹdu mahãdu kaki rỹimyhỹre mahãdu wna ara-
raykynyrènykre timykibo wahãwa ldu riòrè mahãdu aribdèèrynyrènykèmy
irutaõ tyhymy.
Wiji tahè inatxi bdèdỹỹnanamy ijyy rèèrymy watxiwahãre tori -my iny-
-my tai tahè Inatxi bdèdỹỹnana wiwselehekỹ rètyhynymy watxiwahãre ijõ
wadèè ibinaõhykyre butumy awilehekỹre.

IJASÒ Elly Mairu 63


INY RIRỸSỸMỸ TỸRE INY RỸSỸNA
Cláudio Idjani Karajá

1. WÈDU RARYBÈRÈRI OWORU-MY TIUBO


RIÒRARUNYRÈNYKREMY
Kaa tahè otxiraradè hèka rare. Tamy hèka íjoí mahãdu rexibutenymyhỹre.
Kaa hèka hetoèrè rare ijoina.
Kaa hèka ijoi wèdu hèka rarybèrèrí oworu riwinykremy ijõmysỹsè itxu-
my raurèrarurènykre myknyhè, kièmy dori hèka juhu hèka tuu wèdu
rarybèmyhỹre tasỹsè juhu mahãdu hèka wèdumy aõko hèka rininimyhỹrènyre
aõmamy hèka Iòlò-my.
Tasỹsè ijõmy sỹsè tiùbo iaõwirèny rasònymyhỹreu hèka kawsele hèka
wèdu tamyrèny rarybèmyhỹre aõwi bdèdỹỹnanamy aõwi hèka kiwykremy
ijoina-ò, tai tahè ijoi mahãdu rirsỹkremy sõèmỹ irahudi tahè oworu wèdu
hèka ramyhỹre taoworu-ò taaõwi-õ kidiwykremy knyhèka.

2. OWORU-MY IJYY
Oworu riki hèka juhu-u rki hèka wèdu-le hèka taijoi-ò rki hèka
rarybèmyhỹre ywimy rki hèka oworu-my knyhè tiubo riwinykremy
knyhèka tai tahè wèdu hèka taijoi mahãdu ritohorabutènymyhỹre taurèra-
rudi tamy rarybèmyhỹre knyhèka tai tahè wèdu rarybèmyhỹre.
Tiu bdeu tamy awikremy knyhèka.
Kièmy dori rki hèka oworu rki hèka bèè rararỹnymyredi nohõtidi
knyhèka juhu-u rki hèka oworu relekremy hèka wèdu hèka tibo hèka ijasò-
-di riwèdunymyhỹrele knyhèka ratximyhỹreu hèka tai tahè ijasò wèdu hèka
tanohõrèny riòsuhòmyhỹre, kièmy hèka ijoi mahãdu tamy sõèmy knyhèka
rotymyhỹre.
Tai tahè ijoi hèka raùrèrarùmyhỹre tiu txu-my bohè riorarunykremy
kièmy hèka ijo i mahãdu hèka rirahumyhỹre wasimy ijõ tahè taoworumy
riramyhỹre tahina urimy tai tahè ihãwyy tahè.
Riwinymyhỹre marè-my bèrò ỹnydè-my iwèdỹỹ-my tai tahè rirusò
rahudi tahè ramyhỹre ijoina-ò wèdu hèka rarybekremy tamyreny oworu
bdèdỹỹnanamy knyhè.
Kièmy hèka juhu mahãdu hèka iywidỹỹmy hèka oworu
riwinymyhỹrènyre kawiji mahãdu tahè tuu aõkõ hèka dỹimyhỹde aõhereki-
le ijõ mahãdu naoworunymy dỹimyhỹde tasỹse ijõmysỹse hèka hãwò widỹỹ
hèka dièrykõmyhỹdènyde kaa juhu mahãdu dèè dèèle hèka diwinymy
dỹimyhỹde. Mykiè hèka juhu mahãdu heka raoworunymy rỹiramyhỹ.

3. INY OWORU

3.1. BIJIUNITIKY HEKA TUU RIYWINYMYRENYRE

Aldeia Fontoura, Ilha do Bananal Tocantins, 10 de Junho de 2012

66 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


Bijiu nihikỹ oworu-my riwinyrènykremy – Bijiku nihikỹ koworoku
riwinyrènykre
Kaa tahè owaru-my hèka ijoi mahãdu hèka riwijnykre tamy itxèrèmy
hèka rirahukre, irahudi tule ijoi mahãdu hèka widèè rarybèrènyra timybo
hèka widèè raurèrarurènykremy kièmy dori hèka ijoi mahãdu awimy hèka
widèè rarybèmyhỹre, tai tahè ijo hèka taurè rarudi hèka rarybèmyhỹre.
Dèlèmy hèka tii boho hèka ribrònymyhỹrènyre rùùbrèè, tòèra, ajiura,
tasỹse ijõ mahãdu-ò tasỹse ijoi mahãdu sỹse oworu-ki rki hèka awimy hèka
rahamyhỹre.

3.2. MAITIHÓ
Aldeia Fontoura, Ilha do Bananal Tocantins, 12 de Junho de 2012
Kaa hèka maitiho rare oworu hè rare.

3.3. AÕNAHÓ
Aldeia Fontoura, Ilha do Bananal Tocantins, 20 de Junho de 2012
Kaa hèka oworu hèka rare aõna hykyle hèka tuu ribrònymyhỹre.

3.4. AJIURAHO
Aldeia Fontoura, Ilha do Bananal Tocantins, 22 de Junho de 2012
Kaa tasỹse ajiurahohè rare.

Ajiura – Ajikura Iry

INY RIRỸSỸMỸ TỸRE INY RỸSỸNA Cláudio Idjani Karajá 67


3.5. MAIHO
Kaa tahè mai hohe rare hitxiny he habu oworudu nihiky riwinymy-
hyre.

3.6. RUUBEREE HO
Kaa tasỹse rùùbrèèho rare kahèka dèlètyhymy hèka hãbu oworudu
nihikỹ ribrònymyhỹre. Juhutyhymyhè rasònymyhỹreu hèka ijõ riwymyhỹre
ijoina-ò. Aõmamyhè rininimyhỹre sòwèmy.

Tõirasa Rùùbrèè Tõirasa wna

Kaa hèka rùùbrèè hèka rare tii hèka sohoji ahãdumy hèka bdè
riijèmyhỹre rarsỹkremy rasònymyhỹreu knyhè, juhuu hèka iwè dèlè lawi-
jumy rèamyhỹre rùùbrèèho-ò knyhè irahudi tahè iwèdu ijõ diwymyhỹde
urihixinamy knyhè.
Rùùniwè Rùùniwè

Rùùbrèèwè Rkùbrèkèwè

68 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


Kaa tahè rùùbrèèwè rare rsỹnamy hèka iwèdu ròtèòsinyrèri , bdetehe
aõboini kaa hèka rùùbrèèwè hèka rare rsỹnaki hèka awimyhỹre roirèri . Tai
tahè iwèdu tuu rarybèra rarsỹkremy.

Rùùbrèè wèyre rùkùbrèkè wèkyrè

Rùùbrèè wèyrè wèyrè hèka rare tii raỹre rayrèmyhỹre iny rirsỹkre rùù-
brèè hèka awi hèka rare rỹsỹna-ki iny hèka rawèyrè wèyrèmyhỹreu hèka
butumy iny ijõmy iny riòbunymyhỹre tasỹsè rawèyrèmyhỹreu sỹsè ijõmy
iny isyby isõmo sõmy sỹsè rayrèmyhỹre.
Kaa hèka rùùbrèè hèka rare tii hèka sohoji ahãdu, hèka bdeè riijèm,yhỹre
rarsỹkremy rasònymyhỹreu knyhè, juhuu hèka iwèdu tyhyle hèka ilawi-
jumy rèamyhỹre.
Rùùbrèèho-ò knyhè irahudi tahè iwèdu ijõ diwymyhỹde urihisinamy
knyhèka ijõ wè-õ hèka
Diwymyhỹde urihisinamy knyhèka.
Kaa tahè rùùbrèè hèka rare rỹsỹnamy hèka riwinymyrènyre juhuna
mahãdu knyhèka dèlètyhymy hèka tuu aõwidule hèka tamy itxèrèmy hèka
rèamyhỹre ihoole hèka rùùbrèè hèka rare rỹsỹnaki hèka awimy hèka rỹirèri.
tai tahè iwèdu tuu rarybèra rarỹsỹkremy tai tahè rùùbrèè hèka dèlètyhy-
my hèka iwèle ijõ wè-õ diwymyhỹde ijoina-ò tamy rki hèka raxiwèmyhỹre,
tiubo tamy raxiwèmyhỹreu tai riwetxua txuamyhỹre.

INY RIRỸSỸMỸ TỸRE INY RỸSỸNA Cláudio Idjani Karajá 69


3.7. IJATAHO
Kaa tahè ijataho tule rare tbò-kì hèka awihè rare tasỹsè ijõmy sỹsè iny
wòsimy rirsỹmyhỹre ijata hèka rỹsỹnawi tyhyhè rare juhu mahãdu hèka ti-
ile hèka rirsỹmy hèka rỹimy roiremyhỹrènyre ijata hèka rỹsỹna wityhy hèka
rare taí hãbu hèka urihèka riywiywinymyhỹre Inatxi-ò hèka awire ijõ tahè
wèwòsímy, rirsỹmyhỹre, ijõ tahè hèramy riwinymyhỹre, tarsỹnarènymy.
mykièhè ijata awire ibutu-ò hèka.

3.8. ÒTÈRÙTI HÈKA ARAHO WNA


Kaa tasỹsè araho rare òtèrùti wnale hèka oworudu mahãdu ribrònymyhỹre
kièmydorihè òtèrùti wna wiúrí wiúrimy ribrònymyhỹre tii wna wiurile hèka.
Òtèrùti ara

4. WAXIDU

4.1. BDÒLÈÈ MNYDU

70 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


Kaa hèka ahu hèka rare bdòlèèhohè rare tahè ijoityhy hèka tamyhè
ramyhỹre irbudỹỹmy hèka ahu õhè ahu hèka bèramydorile hèka rỹimyhỹre,
bdètèhèaõboini. Bdòlèèho-ò, ahu hèka inire.
Kaa tahè bdòlèèhè rare tii hèka juhu hèka watxibirèmy rininimyhỹrènyre
kièmy rikihè waxidu tyhyle hèka rimymyhỹre tadòmy, tiubo waxidu
rimymyhỹreu tahè tamy ijoi mahãdu rotymyhỹre sõwèmy ijõ dè-õ riwykre-
my tadòmy knyhèka.
Kaa tarkihè bdòlèè ti tby hèka rare tule sỹsè dò-ki hèka awile hèka rare,
irbudỹỹdu rirbunymyreu tahè tamy iny sõèmy rotymyhỹre ijõ ti-õ hèka
riwykremy tadòrènymy, irahudi tahè rihèranymyhỹre tahè iny mahãdu
riròrènymyhỹre.
Kaa tasỹsè idètyhy rare juhu hèka dò-kile hèka awimy raremyhỹ
irbùdỹỹdu rirbùnymyhỹreu tahè urile hèka riròmy rỹiramyhỹ kawiji tahè
iny dirbùnymyhỹdeu tahè urile idè-di dohonymyhỹde kièmy dorihè wiji
hèka iny hèka nierù dièrymy dỹimyhỹde.

5. HETOHOKỸ

5.1. IJASÒ LATENI WNAHÈ


Ijasó hèka irele hèka hàri mahãdule hèka ridymyhỹre tibo hãbu-di ity-
hymy idi hàri rètèhèmyhỹreu tahè hàri didymyhỹde iywidỹỹmy tai tahè
hàri tuu harybèmyhỹre aõtyhytyhybo rirsỹkremy iwèdu dèè knyhè.
Tai tahè Ijasò wèdu hèka rarybèmyhỹre hàri-ò tiubo hèka irùtòna hèka
rarỹỹnykremy tai tahè juhutyhymy hèka ijasò wèdu hèka ramyhỹre bdèra-
hy-ò utura itxèmy hèka tiwnaki hèka jyrè mahãdule rirahumyhỹre Ijasòrè-
ny òtimy Bdèrahy-ò.
Tai tahè jyrè mahãdu rirahumyhỹre butumy hèka bdèèry tai tahè utu-
ra butumy hèka rirbùnymyhỹrènyre, tiwnaki hèka bdòlèè, òtuni, bròrè,
hèlỹỹrè aõbo, ixỹaõbo, tai tahè iywidỹỹmy hèka riwahi wahinymyhỹrènyre.
Ijasò wèdu mahãdu-òle knyhèka.
Ijasò hèka aõtyhy hèka rare diarỹ boho Iny-my watximyhỹrènyre
rarỹỹnymy tahè ibutumy hèka Ijoìnamy rỹimyhỹre hãbu mahãdu.

INY RIRỸSỸMỸ TỸRE INY RỸSỸNA Cláudio Idjani Karajá 71


Kaa tahè Xirynai hèka rare myri nituky hèka rare tiile iny iwèbinadu
rbi ritèytènymyhỹre.

72 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


Hetorokỹ hèka rỹirèri kaa tahè iwèdu mytyrele hèka ridyrènyrèri
biukihikỹle.

INY RIRỸSỸMỸ TỸRE INY RỸSỸNA Cláudio Idjani Karajá 73


Ijasó tmyra hèka rare tuu rùtònadu hèka riòbènyreri rki hèka, tiièmy
hèka tuu rarù tònanymyhỹrele hèka idi aõnityhymy rỹimyhỹre irahò-
di tahè iwèdu-ò hèka riwahinymyhỹre irahudi tahè aõtyhytyhybo hèka
rariamyhỹre òtuni aõbo, bdòlèè aõbo.

6. ÒTUNI HEKA INY TASỸ MAHÃDU WNA BUTUMY


RIRÒMYHỸRE

Aldeia Fontoura Ilha do Bananal-Tocantins, 05 de setembro 2011


Kaa hèka òtuni hèka rare tamy hèka waxìdu mahãdu rirahumyhỹre
òtuni itxèmy kdiwykremy tadòrènymy tariòrè boho wna rirsỹrènykremy
butumy.
Kaa tahè òtuni hèka rare juhuna mahãdu hèka watxibirè-my hèka
rininimyhỹrènyre kièmy rki hèka juhu-u iny rimymyhỹreu rki hèka tase-
riòrè mahãdu wna hèka rirsỹmyhỹrènyre.
Kaa tahè ibrèti hèka rare, kaa tahè iny mahãdu heka tabutumy hèka
rirsỹmyhỹrènyre rudiu hèka, irbudỹỹdu hèka rirbunymyhỹreu hèka
tahãwyy-ò hèka rarybèmyhỹre òtuni brèti rirsỹkremy.

7. OWORU BDÈDỸỸNANA IJASÒ BDÈDỸỸANA HETOROKỸ


WAXIDU NIHIKỸ
Kièhè diarỹ hèka juhu tyhy hèka oworu bdèỹỹynana hèka isidèè hèka
rètare timybo hèka juhu hèka iny mahãdu riwinymy rỹiramyhỹ, oworu
juhu tyhy rkihè wèdu nihikỹ rkihè rarybèmyhỹre taijoi-ò tiu txumybo
taoworurèny riòrarunyrènykremy tai tahè ijõhè rarybèra taurèrarùmy tiu
txumybo taoworurèny riòrarunyrènykremy.
Tarkihè ijõ rarybèra itxumy kaa iwèdu tai awimy rahakre wna tahè
taihè awimy rahakre. Juhu-u hèka wèdu hèka aõnityhymy hèka aõhèka
rièrymyhỹre, juhu tyhy rkihè ixiõhidỹỹmy rirahumyhỹre butumy, ijõ shoji
rariõhykymyhỹre. Kièmy ijõ txu-my ixybyle ixiõhidỹỹmy òtuni rbudỹỹmy
rirahukre tasỹsè ijõmy sỹsè bdòlèèra, utura butumy.
Ijõ txu-my tahè inatàhàmyhè rirahumyhỹre butumy hèka o woru
widỹỹmy hèka aõtxi aõtxi hèka rekoamyhỹre, tai tahè oworu widỹỹmy

74 DOCUMENTAÇÃO DE SABERES INDÍGENAS VOLUME III


hèka rahumyhỹrènyreu tahè taoworurèny riwòsinymyhỹrènyre tuu aõnaõ-
na ribrònyrènykremy, rùùbrèè, tòèra, ajiura, irà òtèrùti, adàhà, maiti, mai,
ara, matyni, myknyhè juhu mahãdu rirsỹmyhỹrènyre. Ajiura hèka rita kreu
tahè bèrò-my riwinymyhỹre, ijõ tasỹsè ỹnydè-my riwinymyhỹrènyre.

INY RIRỸSỸMỸ TỸRE INY RỸSỸNA Claudio Idjani Karaja 75


Título: Documentação de saberes indígenas Vol. III

Direção-Geral: Antón Corbacho Quintela


Assessoria Editorial e Gráfica: Igor Kopcak
José Vanderley Gouveia
Revalino Antonio de Freitas
Sigeo Kitatani Júnior
Divisão Administrativa: José Luiz Rocha
Divisão de Revisão: Maria Lucia Kons
Divisão de Editoração: Julyana Aleixo Fragoso
Divisão de Impressão e Acabamento: Daniel Ancelmo da Silva

SOBRE O LIVRO

Tipologia: Garamond Premier Pro / Myriad Pro


Papel: Sulfite 75 g/m² (miolo)
supremo 250 g/m² (capa)
Número da públicação: 22
Tiragem: 300
Impressão e acabamento: Cegraf UFG

Câmpus Samambaia, Goiânia, Goiás, Brasil - 74690-900


Fone: (62) 3521 - 1107
direcaocegrafufg@yahoo.com
www.cegraf.ufg.br

Você também pode gostar