modernas. Traduo de Dante Moreira eite. So Paulo : Pioneira, !"#$. %. !&'(( )*Siste+as de ao e siste+as sociais,- *O conceito de sociedade,. /a%0tulo II Orientaes Tericas: Sistemas de Ao e Sistemas Sociais /onsidera+os os siste+as sociais co+o os constituintes do siste+a +ais 1eral de ao- os outros constituintes %ri+2rios so os siste+as culturais, os siste+as de %ersonalidade e os or1anis+os co+%orta+entais. Os 3uatro a4strata+ente de5inidos co+ relao ao co+%orta+ento concreto de interao social. Trata+os os tr6s su4siste+as de ao, al7+ do siste+a social, co+o constituintes de seu a+4iente. 8ste e+%re1o 7 u+ %ouco estran9o, so4retudo %ara o caso das %ersonalidades dos indi:0duos. 8+ outro tra4al9o 5oi inteira+ente ;usti5icado, +as %ara entender o 3ue se se1ue 7 essencial le+4rar 3ue ne+ o siste+a social e ne+ os siste+as de %ersonalidade so a3ui conce4idos co+o entidades concretas. As distines entre os 3uatro su4siste+as de ao so 5uncionais. Ns as o4te+os atra:7s das 3uatro 5unes %ri+2rias 3ue atri4u0+os a todos os siste+as de ao, isto 7, +anuteno de %adro, inte1rao, reali<ao de o4;eti:o e ada%tao . =+ %ro4le+a inte1rador %ri+2rio de u+ siste+a de ao 7 a coordenao de suas unidades constituintes, 5unda+ental+ente indi:0duos 9u+anos, e+4ora %ara certos o4;eti:os as coleti:idades %ossa+ ser tratadas co+o atores. Por isso, atri4u0+os a %ri+a<ia de 5uno inte1radora ao siste+a social. Atri4u0+os %ri+a<ia de +anuteno de %adro > e de +udana criati:a de %adro > ao siste+a cultural. Se os siste+as sociais so or1ani<ados co+ re5er6ncia 5unda+ental ? articulao de relaes sociais, os siste+as culturais so or1ani<ados e+ torno de caracter0sticas de co+%le@os de sentido si+4lico > os cdi1os atra:7s dos 3uais so estruturados os 5ei@es es%ec05icos de s0+4olos 3ue e+%re1a+, as condies de sua utili<ao, +anuteno e +udana, co+o %artes de siste+as de ao. Atri4u0+os %ri+a<ia de reali<ao de o4;eti:o ? %ersonalidade do indi:0duo. O siste+a de %ersonalidade 7 a a16ncia 5unda+ental de %rocessos de ao, do 3ue decorre a reali<ao de %rinc0%ios e e@i16ncias culturais. No n0:el de %r6+io, no sentido de +oti:ao, a +2@i+a reali<ao de satis5ao de %ersonalidades 7 o o4;eti:o 5unda+ental da ao. O or1anis+o co+%orta+ental 7 conce4ido co+o o su4siste+a ada%tati:o, o local dos recursos 9u+anos %ri+2rios 3ue esto su4;acentes aos outros siste+as. Inclui u+ con;unto de condies ?s 3uais a ao %recisa ada%tar'se e a4ran1e o +ecanis+o %ri+2rio de inter'relao co+ o a+4iente 50sico, so4retudo atra:7s da rece%o e %rocessa+ento de in5or+ao no siste+a ner:oso central e atra:7s da ati:idade +otora %ara en5rentar as e@i16ncias do a+4iente 50sico. Tais relaes so a%resentadas siste+atica+ente na Ta4ela !. Ta4ela ! Ao Subsistemas Funes primrias Social Inte1rao /ultural Manuteno de Padro Personalidade Reali<ao de O4;eti:o Or1anis+o /o+%orta+ental Ada%tao 8sta ta4ela a%resenta o es3ue+a +ais si+%les dos su4siste+as %ri+2rios e suas re5er6ncias 5uncionais %ara o Siste+a Aeral de Ao, do 3ual o siste+a social 7 u+ dos 3uatro su4siste+as %ri+2rios, o concentrado na 5uno inte1radora. =+ es3ue+a u+ %ouco +ais desen:ol:ido 7 a%resentado na Ta4ela !, %. &( de Sociedades- u+a ;usti5icati:a 1eral %ara esse es3ue+a 5oi a%resentada e+ Parsons, *So+e Pro4le+s o5 Aeneral T9eorB in Sociolo1B, in Co9n /. McDinneB e 8dEard TBriaFian )or1s... T9eoretical Sociolo1B. No:a GorF: A%%leton'/enturB'/ro5ts, !"#H. 8@iste+ dois siste+as de ao 3ue so a+4ientais %ara a ao e+ 1eral e no constituintes de ao e+ nosso sentido anal0tico. O %ri+eiro 7 o a+4iente 50sico, 3ue inclui no a%enas 5enI+enos tais co+o estes so co+%reens0:eis na J0sica ou na Ku0+ica, +as ta+47+ o +undo de or1anis+os :i:os, na +edida e+ 3ue no so inte1rados e+ siste+as de ao. O se1undo, 3ue considera+os co+o inde%endentes do a+4iente 50sico, 4e+ co+o de siste+as de ao co+o tais, ser2 deno+inado *realidade Llti+a,, nu+ sentido deri:ado das tradies da 5iloso5ia. Re5ere'se ao 3ue Me4er deno+inou o N%ro4le+a do sentidoN %ara a ao ' 9u+ana, e 7 +ediado %ara a ao, 5unda+ental+ente, %ela estruturao do siste+a cultural, 3uanto a orientaes si1ni5icati:as 3ue inclue+, +a.s no es1ota+, as Nres%ostasN co1niti:as . Ao analisar as inter'relaes entre os 3uatro su4siste+as de ao ' e entre siste+as e os a+4ientes de ao ' 7 essencial le+4rar o 5enI+eno de inter%enetrao. Tal:e< o caso +ais con9ecido de inter%enetrao se;a a interiori<ao .de o4;etos sociais e nor+as culturais %ela %ersonalidade do indi:0duo. O conteLdo a%rendido da e@%eri6ncia, or1ani<ado e 1uardado nos +ecanis+os de +e+ria do or1anis+o, 7 outro e@e+%lo disso, tal co+o ocorre co+ a institucionali<ao dos co+%onentes nor+ati:os de siste+as culturais co+o estruturas constituti:as de siste+as sociais. Sustenta+os 3ue o li+ite entre 3ual3uer %ar de siste+as de ao inclui u+a N<onaN de co+%onentes estruturados ou %adres 3ue %recisa+ ser tratados, teorica+ente, co+o co+u+ a dois siste+as, e no si+%les+ente atri4u0dos a u+ siste+a ou outro. Por e@e+%lo, no se %ode di<er 3ue as nor+as de conduta ' deri:adas da e@%eri6ncia social, 3ue tanto Jreud )no conceito de su%ere1o. 3uanto DurF9ei+ )no conceito de re%resentaes coleti:as.. tratara+ co+o %artes da %ersonalidade do indi:0duo, de:e+ ser isso ou %arte do siste+a social . O e+ :irtude das <onas de inter%enetrao 3ue %ode+ ocorrer %rocessos de intercP+4io entre siste+as. Isso 7 :erdade %rinci%al+ente nos n0:eis de sentido si+4lico e +oti:ao 1enerali<ada: A 5i+ de Nco+unicar'seN si+4olica+ente, os indi:0duos %recisa+ ter cdi1os co+uns, cultural+ente or1ani<ados, tais co+o os da lin1ua1e+, 3ue so ta+47+ inte1rados e+ siste+as de sua interao social. A 5i+ de 5a<er co+ 3ue a in5or+ao 1uardada no siste+a ner:oso central %ossa ser utili<2:el %ara %ersonalidade, o or1anis+o co+%orta+ental %recisa ter +ecanis+os de +o4ili<ao e conser:ao 3ue, atra:7s da inter%enetrao, atenda+ aos +oti:os or1ani<ados ao n0:el da %ersonalidade. Portanto, %ensa+os nos siste+as sociais co+o Na4ertosN, %artici%ando de u+ intercP+4io cont0nuo de rece%es e a%resentaes co+ seus a+4ientes. Al7+ disso, %ensa+os 3ue se;a+ interna+ente di5erenciados e+ :2rias ordens de su4co+%onentes 3ue ta+47+ %artici%a+ continua+ente dos %rocessos de intercP+4io. Os siste+as sociais so os constitu0dos %or estados e %rocessos de interao social entre unidades de ao. Se as %ro%riedades de interao 5osse+ deri:2:eis de unidades de ao, os siste+as sociais seria+ e%i5enI+enos ' tal co+o ;2 5oi sustentado %or 1rande %arte da teoria social Nindi:idualistaN. Nossa %osio discorda 5unda+ental+ente disso: deri:a %rinci%al+ente da a5ir+ao de DurF9ei+- se1undo a 3ual a sociedade > tal co+o outros siste+as sociais ' 7 u+a *realidade sui 1eneris,. A estrutura dos siste+as sociais %ode ser analisada atra:7s de 3uatro ti%os de co+%onentes inde%endente+ente :ari2:eis: :alores, nor+as, coleti:idades e %a%7is . Os :alores t6+ %ri+a<ia no 5unciona+ento de +anuteno de %adro dos siste+as sociais, %ois so conce%es de ti%os dese;2:eis de siste+as sociais 3ue re1ula+ a a%resentao de co+%ro+issos %elas unidades sociais. As nor+as, 3ue atua+ 4asica+ente %ara inte1rar os siste+as sociais, so es%ec05icas %ara deter+inadas 5unes sociais e ti%os de situaes sociais. Inclue+, no ,a%enas co+%onentes de :alor es%eci5icados %ara n0:eis ade3uados na estrutura de u+ siste+a social, +as ta+47+ +odos es%ec05icos de orientao %ara ao so4 as condies 5uncionais e situacionais de deter+inados %a%7is e coleti:idades. As coleti:idades constitue+ o ti%o de co+%onente estrutural 3ue te+ %ri+a<ia %ara a reali<ao de o4;eti:o. Dei@ando'se de lado os nu+erosos casos de siste+as 1ru%ais +uitos 5luidos '%or e@e+%lo, as +ultides ' 5ala+os de u+a coleti:idade a%enas 3uando so atendidos dois crit7rios es%ec05icos. 8+ %ri+eiro lu1ar de:e 9a:er status de5inido de %artici%ao, de 5or+a 3ue 1eral+ente se;a %oss0:el esta4elecer u+a distino Ltil entre %artici%antes e no'%artici%antes, u+ crit7rio atendido %or casos 3ue :aria+ desde 5a+0lias. nucleares at7 co+unidades %ol0ticas. 8+ se1undo lu1ar, de:e 9a:er certa di5erenciao entre os %artici%antes co+ relao aos seus status e 5unes dentro da coleti:idade, de tal 5or+a 3ue al1u+as cate1orias de %artici%antes de:a+ 5a<er certas coisas no es%eradas de outras. Pensa+os no %a%el ' o ti%o de co+%onente estrutural 3ue te+ %ri+a<ia na 5uno ada%tati:a ' co+o ca%a< de de5inir u+a classe de indi:0duos 3ue, atra:7s de e@%ectati:as rec0%rocas, %artici%a+ de deter+inada coleti:idade. Por isso, os %a%7is a4ran1e+ as <onas %ri+2rias de inter%enetrao entre o siste+a social e a %ersonalidade do indi:0duo. No entanto, u+ %a%el nunca,7 idiossincr2tico de deter+inado indi:0duo. =+ %ai 7 es%ec05ico %ara seus 5il9os e+ sua %aternidade, +as 7 %ai nos ter+os da estrutura de %a%el de sua sociedade. Ao +es+o te+%o, ta+47+ %artici%a de :2rios outros conte@tos de interao, %ois re%resenta, %or e@e+%lo, u+ %a%el %ro5issional. A realidade sui 1eneris dos siste+as sociais %ode incluir a :aria4ilidade inde%endente de cada u+ desses ti%os de co+%onentes estruturais relati:os aos outros. Por e@e+%lo, u+ %adro 1enerali<ado de :alor no le1iti+a as +es+as nor+as- coleti:idades ou %a%7is so4 todas as condies. De 5or+a se+el9ante-: +uitas nor+as re1ula+ a ao de nL+eros inde5inidos de coleti:idades e %a%7is, +as a%enas setores es%ec05icos de sua ao. Por isso- u+a coleti:idade 1eral+ente 5unciona so4 o controle de u+ 1rande nL+ero, de nor+as, es%ec05icas. Se+%re inclui u+a %luralidade. de %a%7is, e+4ora 3uase todas as outras cate1orias 42sicas de %a%el se;a+ reali<adas nu+a %luralidade de coleti:idades deter+inadas. A%esar disso, os siste+as sociais so 5or+ados %or co+4inaes desses co+%onentes estruturais. Para sere+ institucionali<ados de +aneira est2:el, as coleti:idades e os %a%7is %recisa+ ser N1o:ernadosN %or nor+as e :alores es%ec05icos, en3uanto 3ue as nor+as e os :alores so+ente so institucionali<ados na +edida e+ 3ue so Ne@ecutadosN %or deter+inados %a%7is e coleti:idades. O /onceito de Sociedade De5ini+os a sociedade co+o o ti%o de siste+a social caracteri<ado %elo n0:el +ais ele:ado de auto'su5ici6ncia co+ relao ao seu a+4iente, onde se inclue+ outros siste+as sociais . No entanto,. a auto'su5ici6ncia total seria inco+%at0:el co+ o status de u+a sociedade co+o u+ su4siste+a de ao. Para sua continuidade, 3ual3uer sociedade de%ende de u+ siste+a de *rece%es, 3ue a atin1e+ atra:7s de intercP+4io co+ seus siste+as a+4ientais. Portanto, a auto'su5ici6ncia, co+ relao aos a+4ientes, si1ni5ica esta4ilidade de relaes de intercP+4io e ca%acidade %ara controlar estes Llti+os e+ 4ene50cio do 5unciona+ento societ2rio. 8sse controle %ode :ariar, desde a ca%acidade de i+%edir ou *en5rentar, %ertur4aes, at7 ca%acidade %ara con5or+ar, de +aneira 5a:or2:el, as relaes a+4ientais. O a+4iente 50sico te+ u+a si1ni5icao ada%tati:a %ara u+a sociedade, %ois 7 a 5onte direta dos recursos 50sicos 3ue a sociedade %ode e@%lorar atra:7s de seus +ecanis+os tecnol1icos e econI+icos de %roduo. A distri4uio de acesso a recursos 50sicos, de 5or+a 3ue %ossa ser li1ada ? di:iso de tra4al9o atra:7s do as%ecto ecol1ico da sociedade, e@i1e u+a distri4uio territorial de locali<aes residenciais e interesses econI+icos entre os :2rios su41ru%os da %o%ulao. O a+4iente 50sico te+ ainda u+a se1unda si1ni5icao %ara as sociedades, %ois, dada a, i+%ortPncia da 5ora 50sica co+o u+ %re:enti:o contra ao indese;2:el a reali<aes e5iciente do o4;eti:o societ2rio e@i1e o controle de aes dentro de u+a 2rea territorial. Por isso, e@iste+, dois conte@tos de auto'su5ici6ncia da sociedade 3ue se re5ere+, res%ecti:a+ente, ao 5unciona+ento econI+ico e %ol0tico co+ relao ao a+4iente 50sico, atra:7s da tecnolo1ia e atra:7s do uso or1ani<ado de 5ora, nas 5unes +ilitares e %ol0ticas. =+ terceiro conte@to de auto'su5ici6ncia da sociedade re5ere'se ?s %ersonalidades dos indi:0duos %artici%antes, nu+ +odo, es%ecial de inter%enetrao co+ os or1anis+os. O or1anis+o se li1a direta+ente ao co+%le@o territorial atra:7s da i+%ortPncia da locali<ao 50sica de aes. No entanto, seu %rinci%al elo co+ o siste+a social inclui a %ersonalidade- esta <ona %ri+2ria de inter%enetrao re5ere'se ao status de %artici%ao. =+a 'sociedade s %ode ser auto'su5iciente na +edida e+ 3ue de +odo 1eral se;a ca%a< de *contar, co+ as reali<aes de seus %artici%antes co+o Ncontri4uiesN ade3uadas %ara o 5unciona+ento societ2rio. Tal co+o ocorre nos outros intercP+4ios necess2rios %ara a auto su5ici6ncia, essa inte1rao entre %ersonalidade e sociedade no %recisa ser a4soluta. No entanto, no se %ode di<er 3ue u+a sociedade se;a auto'su5iciente se a 1rande +aioria, de seus %artici%antes 5or *alienada,. A inte1rao dos %artici%antes nu+a sociedade inclui a <ona de inter%enetrao entre o siste+a social e o da %ersonalidade. No entanto, a relao 7 4asica+ente di:idida e+ tr6s %artes, %ois as %artes do siste+a cultural, assi+ co+o as %artes da estrutura social, so interiori<adas nas %ersonalidades e, al7+ disso, al1u+as %artes do siste+a cultural so institucionali<adas na sociedade. No n0:el social, os %adres institucionali<ados de :alor, so *re%resentaes coleti:as, 3ue de5ine+ os ti%os dese;2:eis de siste+a social. Tais re%resentaes esto, correlacionadas co+ as conce%es de ti%os de siste+as sociais %elos 3uais os indi:0duos se orienta+ nas suas %osies de %artici%antes. Portanto, 7 o consenso dos %artici%antes 3uanto ? orientao de :alor co+ relao ? sua sociedade 3ue de5ine a institucionali<ao de %adres de :alor. O consenso a esse res%eito 7, e:idente+ente, u+a 3uesto de 1rau. Por isso, auto'su5ici6ncia neste conte@to re5ere'se ao 1rau de le1iti+i<ao das instituies de u+a sociedade %elos co+%ro+issos de :alor aceitos %elos seus %artici%antes . No n0:el cultural, os :alores sociais a4ran1e+ a%enas %arte de u+ siste+a +ais a+%lo de :alor- %ois todas as outras classes de o4;etos no siste+a de ao %recisa ser ta+47+ :alori<adas.. Os :alores esto relacionados a :2rios outros co+%onentes de u+ siste+a cultural ' %or e@e+%lo, con9eci+ento e+%0rico, siste+as si+4licos e@%ressi:os, estruturas si+4licas constituti:as 3ue co+%e+ o nLcleo de siste+as reli1iosos . 8+ Llti+a an2lise, os :alores so le1iti+ados %rinci%al+ente e+ ter+os reli1iosos. Portanto, no conte@to de le1iti+ao cultural, u+a sociedade 7 auto'su5iciente na +edida e+ 3ue suas instituies so le1iti+adas %or :alores 3ue seus %artici%antes aceita+ co+ relati:o consenso e 3ue, %or sua :e<, so le1iti+ados %or sua coer6ncia co+ outros ele+entos do siste+a, so4retudo seu si+4olis+o constituti:o. O 5unda+ental le+4rar 3ue os siste+as culturais no corres%onde+ e@ata+ente aos siste+as sociais, onde se inclue+ as sociedades. Os siste+as culturais +ais i+%ortantes 1eral+ente se torna+ institucionali<ados e+ di5erentes %adres, e+ certo nL+ero de sociedades, e+4ora ta+47+ e@ista+ su4culturas dentro das sociedades. Por e@e+%lo, o siste+a cultural centrali<ado na cristandade ocidental te+ sido, co+ +uitas restries e +uitas :ariaes, co+u+ a todo o siste+a euro%eu de sociedades +oderni<adas. Neste li:ro so discutidos dois +odos de relao deQu+a sociedade co+ outras. 8+ %ri+eiro lu1ar, todas as sociedades 3ue deno+ina+os N%olitica+ente or1ani<adasN %artici%a+, co+ :2rias outras sociedades, de Nrelaes internacionaisN de :2rios ti%os- a+istosos ou 9ostis. A+%liare+os essas conce%es e considerare+os tais relaes co+o constituintes de u+ siste+a social 3ue %ode ser analisado co+ os +es+os conceitos 1erais utili<ados %ara outros ti%os de siste+as sociais. 8+ se1undo lu1ar, u+ siste+a social %ode inter5erir na estrutura social e nos %artici%antes ou na cultura de duas ou +ais sociedades. Tais siste+as sociais so nu+erosos e de +uitos ti%os di5erentes. As 5a+0lias de i+i1rantes norte'a+ericanos +uitas :e<es conser:a+ relaes e5eti:as de 5a+0lia co+ %essoas do %a0s de ori1e+, de 5or+a 3ue seus siste+as de 5a+0lia t6+ Nra+osN a+ericanos e estran1eires. Al1o se+el9ante %ode ser dito de +uitas 5ir+as co+erciais, associaes %ro5issionais e coleti:idades reli1iosas. 8+4ora a I1re;a /atlica Ro+ana, %or e@e+%lo, se;a u+ siste+a social, e:idente+ente no 7 u+a sociedade, %ois, %or nossos crit7rios, sua auto'su5ici6ncia 7 +uito %e3uena. O +0ni+o o seu controle de recursos econI+icos atra:7s da or1ani<ao de %roduo- no te+ controle %ol0tico autIno+o de 2reas territoriais- e+ +uitas sociedades, seus %artici%antes constitue+ u+a +inoria. Por isso, %recisa+os considerar, tanto os dois siste+as sociais 3ue so Nsu%er'societ2riosN %or sere+ 5or+ados %or u+a %luralidade de sociedades, 3uanto os siste+as sociais 3ue so *inter'societ2rios,, %ois seus %artici%antes %ertence+ a u+a %luralidade de di5erentes sociedades. Notas !. Rer ca%0tulo ( de Sociedades: Pers%ecti:as 8:oluti:as e /o+%arati:as. So Paulo: i:raria Pioneira 8ditora, !"S" e nossos arti1os *Social SBste+s and Su4sBste+s, e *Interactions, na International 8ncBclo%edia o5 t9e Social Sciences. No:a GorF: Mac+illan, !"ST e os +ateriais de introduo e+ T. Parsons, 8. S9ils, D. Nae1ele e C. Pitts )or1s.., T9eories o5 SocietB, No:a GorF: Jree Press, !"S!. (. A teoria de 3uatro 5unes 7 a%resentada e+ nosso ensaio de introduo. *Na Outline o5 t9e Social SBste+,, in T9eories o5 SocietB, %%. UH'#", e, de +odo +ais resu+ido, no li:ro Sociedades, %. &!. U. Ma@ Me4er, T9e Sociolo1B o5 Reli1ion, Voston: Veacon Press, !"SU. $. /li5ord Aeert<. NReli1ion as a /utural SBste+N, in Mic9aeCW Vanton )or1.., Ant9ro%olo1ical A%%roac9es to t9e StudB o5 Reli1ion, No:a GorF: Prae1er, !"SS. &. Talcott Parsons, NT9e Su%ere1o and t9e T9eorB o5 Social SBste+sN, in Social Structure and PersonalitB, No:a GorF: Jree Press, !"S$. S. Rer Talcott Parsons, *Aeneral T9eorB in Sociolo1B,, in .R. D. Merton: . Vroo+ e T. S. /cttrell, Cr. )or1s.., Sociolo1B TodaB, No:a GorF: Vasic VooFs, !"&" e Xar%er, !"S&. #. Rer Sociedades, /a%0tulo (. T. *Re%resentao /oleti:a, 5oi u+ conceito introdu<ido %or DurF9ei+ %ara desi1nar as 4ases culturais de desen:ol:i+ento. DurF9ei+ usou esse conceito, %rinci%al+ente e+ sua an2lise de reli1io. Tratare+os os :alores, no sentido de Me4er, co+o 5or+as es%eciais de re%resentaes coleti:as. Rer Talcott Parsons, Structure o5 Social, No:a GorF: Jree Press, !"ST, /a%0tulo II. ". /5. *Na Outline o5 t9e Social SBste+,, in T9eories o5 SocietB. !H. Rer Talcott Parsons, *Introduction, ? Seo */ulture and t9e Social SBste+,, in T9eories o5 SocietB.