Você está na página 1de 103

Citosqueleto

Filme

Sumrio

Aula

CITOSQUELETO: Composio, Organizao e Significado Funcional Microtbulos - Estrutura e diversidade dos microtbulos. - Polaridade estrutural e cintica dos microtbulos. - Transporte intracelular atravs dos microtbulos - Clios e flagelos: estrutura e movimento. - Funo dos microtbulos durante a mitose. Microfilamentos. - Filamentos de actina e miosina. - Estrutura dos msculos e sua funo. - Mecanismo de contraco muscular. Filamentos Intermdios.
2

Teorias da Estrutura e Suporte do Protoplasma:

Teoria Fibrilar: o protoplasma era formado por numerosas fibrilas entrecruzadas Teoria Reticular os filamentos constituam uma rede de elementos anastomosados.

Existncia de uma armao estrutural ou citosqueleto


3

Definio
Conjunto de estruturas Filamentosas Proteicas Rede dinmica Complexa Interdependente

Citosqueleto

Sistema de fibras citoplasmticas ( altamente dinmica). Papel fundamental na mobilidade celular e na manuteno da estrutura da clula e suporte do citoplasma . O citosqueleto s existe nos eucariotas
5

Morfolgica, Bioqumica e Funcionalmente 3 Tipos de Filamentos Proteicos

Microfilamentos

Filamentos Intermdios

Microtbulos
filme
6

Classificao Baseada no Dimetro das Estruturas Composio


Microfilamentos (actina/miosiona) Filamentos Intermdios (vimentina, queratinas) Microtbulos (tubulina) 7 nm 10 nm 25 nm

Filme

Todas estas fibras so polmeros de pequenas protenas, que se mantm unidas por ligaes no covalentes
8

As clulas contm duas populaes de microtbulos: - Estveis, com um tempo de vida longo. Clulas diferenciadas. - Instveis com um tempo de vida curto

Microtbulos

Microtbulos
Estruturas
Tubulares 25 nm de dimetro Perfil circular (c.t.)
Zona central (pouco densa 15 nm dimetro) Zona perifrica (Parede 5 nm espessura)

filme

10

Microtbulos
Trajectria (c.l.)
Rectilnea Ligeiramente curva

Aparncia Rgida Comprimento pode atingir vrios m

Tcnicas
Fixao Glutaraldedo (avanos na anlise das estr. filamentosas Imunofluorescncia
11

Microtbulos
Esto em constante reorganizao. Alongamento e encurtamento so devidos ao desequilbrio entre polimerizao e despolimerizao Polimerizao dos dimeros de tubulina para formar os microtubulos regulada pela concentrao de ies Ca2+ e Pelas protenas associadas aos microtubulos (MAPS) Despolimerizao
12

Extremidade que Cresce (polimerizao)

Os microtbulos formam-se a partir do MTOC (microtubule organizing center), com base num anel de tubulina

13

Microtbulos So Tubos Proteicos Longos e Ocos com Extremidades Estruturalmente Distintas

Polimerizao heterodimero de tubulina e tubulina , originando uma parede constituda por 13 protofilamentos alinhados longitudinalmente Tubulinas so protenas globulares
Filme
14

Microtbulos
Os microtbulos e os protofilamentos que os constituem so estruturas polarizadas cujas extremidades tm propriedades diferentes Exibindo polaridade estrutural e funcional

15

Microtbulos
Extremidade onde (preferencialmente) se associam novas subunidades capaz de crescimento mais rpido, pode perder subunidades caso no seja estabilizada Tubulina

Tubulina

16

Orientao dos microtbulos nas clulas animais

17

Microtbulos
Classificao:
Estveis (Estruturas celulares. Ex: Clios, Flagelos,)
Filme

Lbeis e dinmicas (Citoplasmticos. Ex: Fuso acromtico) formam-se e separam-se por polimerizao e despolimerizao

Filme

18

Microtbulos
Padro de distribuio dos microtbulos oscila ao longo do ciclo celular entre uma rede complexa durante a interfase e uma distribuio restrita durante a fase M
Instabilidade dinmica Metfase: Centrossomas em cada um dos polos 2 centrossomas Procentrolo Anfase B: afastamento dos centrossomas Citocinese: um par de centrossomas por clula filha

Instabilidade dinmica: Polimerizao e despolimerizao imprevisivel dos microtubulos (+Intensa fase M do ciclo celular)

19

Microtbulos
Na Clula em Interfase (organizados de modo polarizado)
Extremidades (+) Periferia Celular Extremidades (-) partem duma regio que as estabiliza centro organizador de microtbulos (MTOC- microtubule organizing center)

20

Microtbulos
MTOC centro organizador de microtbulos Na maior parte das clulas animais em ciclo celular corresponde ao centrossoma No incio da fase M os microtbulos restrigem-se a estas regies steres que originaro os plos do fuso acromtico .

21

Estrutura do centrossoma (MTOC)

22

Os microtbulos crescem a partir de focos de material denso (satlites) nas imediaes dos centrolos Tubulina Responsvel pela polimerizao ao nvel dos satlites

23

Dinmica de Polimerizao Microtubular


Condies que favorecem a polimerizao:
Altas Concentraes de Tubulinas Altas temperaturas Altas concentraes de Ca2+ Altas concentraes de GTP/GDP Altas concentraes de Mg2+

24

Mecanismo de Renovao das Subunidades Microtubulares Mecanismo de Treadmill


Adio de dmeros extremidade (+) simultaneamente com a separao de outros na extremidade -

25

Inibidores da Polimerizao da Tubulina


Colchicina alcalide extrado (Colchinum autumnale)
Inibe in vitro a polimerizao da tubulina e Dissociao in vivo dos microtbulos citoplasmticos

Os microtubulos dos clios e flagelos so resistentes a colchicina, devido as MAPs Filme

26

Inibidores da Polimerizao da Tubulina


Vinblastina (Alcalide da Vinka rosea)
Liga se as molculas de tubulina impedindo a sua polimerizao e originando a formao de agregados paracristalinos de tubulina

Agentes antimitticos utilizados no tratamento anti tumoral, tem capacidade para interromper o processo normal de associao e dissociao dos microtbulos.
27

Estabilizadores da Polimerizao
Taxol:
Estabiliza os microtbulos (baixa a concentrao critica de
tubulina necessria polimerizao, que promove mesmo em condies desfavorveis (ausncia de MAP e GTP, baixas temperaturas).

MAP: Microtubule associated proteins Filme


28

Os alcalides da vinca bloqueiam o crescimento e proliferao das clulas cancergenas congelandoos microtbulos e prevenindo assim a separao dos cromossomas nas duas clulas-filhas.
29

Protenas Associadas aos Microtbulos (MAP Microtubule Associated Proteins)


Conjunto de protenas que co-polimerizam com a tubulina:
MAP (Microtubule associated proteins) 271-345 kDa Tau 55-62 kDa 3 Grupo (Enzimas, complexos ribonucleoproteicos)

30

Protenas Associadas aos Microtbulos (MAP)


Correspondem s projeces laterais (braos) que se observam na superfcie exterior dos microtbulos

Baixam a concentrao critica de tubulinas necessria a formao de microtbulos Favorecem a taxa de crescimento Diminuem a dissociao Participam nas ligaes cruzadas entre microtbulos vizinhos
31

MAP (Microtubule Associated Proteins)

32

Motores Moleculares (MAP)


So enzimas que associam a energia libertada pela hidrlise de nucletidos produo de movimento vectorial ao longo da rede celular de microtbulos.

Conferindo Movimento Intracelular a Vesculas e Organelos Estas protenas ligam-se por uma das extremidades ao microtbulo e pela outra a estrutura que se movimenta.
33

Definem-se 2 grandes famlias de motores associados aos microtbulos


Motores Celulares
Dinenas (Movimento em direco extremidade -) Cinesinas (Movimento em direco extremidade + )

34

Cinesinas e Dinenas so protenas motoras movem se sobre os microtbulos usando seus domnios (cabeas) globulares e movem em sentidos opostos.

Filme cinesina Filme Filme mecanismo cinesinas


35

Cinesina movimentao de vesculas ao longo de microtbulos

36

Dinenas movimento de (+) para (-) Cinesinas - movimento de (-) para (+)

37

Transporte Axonal
Nos axnios os microtbulos so responsveis pelo fluxo axnico rpido

38

39

Figure 2: Model showing a possible link between axonal transport, microtubules and tau in Alzheimer's disease. Transport relies on microtubules as tracks, stabilized by the ties of tau protein. Phosphorylation (P) at crucial sites detaches tau from microtubules, leading to the breakdown of microtubules and the accumulation of tau aggregated into paired helical filaments (PHFs).
40

Diferentes protenas so transportadas em tempos diferentes ao longo do axnio

41

O transporte axonal rpido ocorre ao longo dos microtbulos

42

Funes dos microtbulos


Trfego intracitoplasmtico de vesculas e organelos durante a interfase; Construo do fuso mittico (livres e cinetocoriais) Organizao do citoplasma (Domnios citoplasmticos) RNAm e protenas

43

Funes dos microtbulos

Permitem movimentao de vesculas (h ligao de protenas motoras) Formam o fuso acromtico na diviso celular Formam clios e flagelos movimento celular

44

Nos clios e flagelos encontram-se microtbulos em dupletos ou tripletos

45

Molcula individual de cinesina que se move sobre um microtbulo"

46

A instabilidade dinmica dos microtbulos aumenta durante a mitose


As extremidades (-) protegidas pelos MTOC a partir dos quais esses microtbulos crescem As extremidades (+) inicialmente livres

47

As 3 classes de microtbulos do fuso mittico


Microtbulos astrais Microtbulos cinetocricos Microtbulos interpolares

48

Os microtbulos astrais determinam onde a citocinese ocorre

49

MICROFILAMENTOS FILAMENTOS DE ACTINA


Estruturas filamentosas 5-7 nm de dimetro Citoplasma das clulas eucariticas Feixes de filamentos paralelos Ou de redes de filamentos anastomosados Evidentes no citoplasma cortical (Membrana) Evidentes no prolongamento dos eixos celulares
50

MICROFILAMENTOS FILAMENTOS DE ACTINA

51

FILAMENTOS DE ACTINA
Constituio
Polimerizao de Actina G (protena globular)
ATP

Filamentos de Actina F

Actina G e actina F encontram-se na clula em equilbrio dinmico


Filme
52

ATP une os dois lbulos do monmero de actina

53

MICROFILAMENTOS
Estrutura do monmero de actina G forma Halter
Cadeia polipptica de 374 aminocidos (375 no musculo esqueltico)

54

Seis tipos de actinas:


4 actinas A (Clulas musculares) 1 actina B (Clulas musculares e no musculares) 1 actina G (Clulas musculares e no musculares) Estas isoformas de actina so codificadas por uma grande familia de genes

Organizao espacial dos microfilamentos muito varivel


e complexa nas clulas no musculares : Regies sub-membranares do citoplasma: Organizam-se redes de malhas mais ou menos apertadas / pequenos feixes

55

Organizao espacial dos microfilamentos:


ou Clulas de cultura/ fibroblastos: Feixes longos e densos Fibras de stress

56

Organizao espacial dos microfilamentos:


Os feixes de microfilamentos, que se observam no eixo dos prolongamentos celulares, tem aspecto varivel caracterizando-se pelo numero e regularidade de orientao dos seus elementos

Microvilosidades das clulas intestinais

Esteriocilios das clulas auditivas


57

1. Tcnica de marcao especifica dos microfilamentos com meromiosina pesada

Pontas de seta (Arrow heads)/ farpas (barbed ends) Nos filamentos de actina podem identificar-se tomando como referncia as setas, os dois plos dos filamentos, um correspodente extremidade para que apontam (arrow heds) e outro s farpas (barbed ends) Filamentos de actina: Estruturas polarizadas
58

Polaridade dos microfilamentos Treadmill

Os filamentos de actina F crescem por adio de monmeros a uma das extremidades , ligao que ocorre a maior velocidade na extremidade em que a actina G est associada a uma molcula de ATP (plo de crescimento)
Filme
59

Protenas de ligao actina (actin-binding proteins)


Funes Polimerizao/despolimerizao da actina Promover ligaes com diferentes microfilamentos e com outras estruturas celulares (membranas) Funcionar como motores (miosinas)

60

Protenas de ligao actina promotoras de ligaes a outros filamentos


Locais de ligao actina

61

MICROFILAMENTOS
As protenas associadas aos microfilamentos que participam na dinmica de polimerizao dos microfilamentos actuam por vrios mecanismos:
1. Sequestrao dos monmeros de actina G, limitando a sua aco (ex. profilina) 2. Por ligao a uma das extremidades dos filamentos de actina F impedindo o seu crescimento ou dissociao (ex: capping proteins, gelsolina, vilina, actina alfa) 3. Por associao lateral a segmentos dos filamentos, impedindo a sua fragmentao (ex: tropomiosinas)

62

Todas as miosinas tm cabea, pescoo, e domnios de cauda com funes distintas

filme

63

A cabea da miosina caminha ao longo dos filamentos de actina

Filme

64

Um exemplo: a miosina nas clulas musculares

65

Movimento intracelular de bactrias e vrus depende da polimerizao da actina

66

Polimerizao da actina favorecendo o movimento da clula

67

A Migrao Celular Depende de Actina


A polimerizao de actina na borda anterior da clula impulsiona a membrana plasmtica para a frente.

Novos pontos de ancoramento so estabelecidos entre os filamentos de Actina e o substrato

Contraco na parte posterior impele o corpo da clula para a frente Filme


68

Msculo: uma mquina contrctil especializada

filme

69

Feixes de microfilamentos
Feixe contrctil Feixe paralelo

70

O msculo esqueltico contem uma disposio regular de actina e de miosina

A clula muscular estriada altamente especializada na transformao de energia qumica em energia mecnica

71

O Sarcmero a unidade funcional das fibras musculares estriadas esquelticas e cardacas

O deslizamento dos filamentos de actina e miosina encurta os sarcmeros e causa a contraco muscular
72

Contraco muscular
A contraco muscular deve-se ao deslizamento de filamentos de actina (filamentos finos) sobre filamentos de miosina (filamentos grossos).

A fora motriz para esse movimento vem das ligaes entre a actina e as cabeas globulares da miosina

Filme
73

Funes:
Localizao e movimentao intra-citoplasmtico de organelos e vesculas

Citocinese
74

Miosina I e Miosina II tem papel importante na migrao celular

75

MICROFILAMENTOS
Funes:
Localizao e movimentao intracitoplasmtico de organelos e vesculas

76
Adeso Interaco com molculas de adeso

MICROFILAMENTOS
Funes:
Localizao e movimentao intracitoplasmtico de organelos e vesculas

Fagocitose e diapedese
77

MICROFILAMENTOS
Funes: Determinam a forma das clulas (ex:microvilosidades)
Diferenciaes permanentes da superficie celular

Microvilosidades

Estereocilios
78

MICROFILAMENTOS
A organizao espacial depende de protenas que estabelecem ligaes cruzadas entre os filamentos, favorecendo a formao de:
1.Feixes (ex: Fascena, fimbrina, fodrina) 2.Redes (filamina, actinina alfa)

79

MICROFILAMENTOS
Ligao a molculas de adeso transmembranares:
1. Integrinas (subunidade beta 1 talina, vinculina e actinina alfa) 2. Caderinas clssicas (cateninas) Adeses focais ao substrato - (mediadas por integrinas), Zonulae adherens- (mediadas por caderinas) Neurnio. Microfilamentos de actina (verde) e receptores de integrina b1 (azul) foram corados aps a introduo de clcio. A vermelho local de aco transitria do io clcio

80

MICROFILAMENTOS
Ligao a molculas de adeso transmembranares: Caderinas clssicas (cateninas)

Zonula adherens - Caderinas


81

MICROFILAMENTOS
Criao e manuteno de domnios citoplasmticos, pela localizao e segregao de enzimas e pelo RNAm. Rede cortical de actina numa clula epidrmica (vermelho): Atravs da reduo do contraste do RER (verde) pode ver-se o alinhamento do Ap. Golgi com a rede de actina

82

Filamentos Intermdios so polmeros dinmicos na clula

Filme
83

FILAMENTOS INTERMDIOS
Dimetro 10 nm Formam rede perinuclear que se estende at membrana celular Pequenos feixes Feixes muito compactos (clulas epiteliais) Recentes na escala filogentica Especficos (organismos animais multicelulares)

84

Filamentos intermdios
Constituem a lmina nuclear

Existem no citoplasma de muitas clulas Eucariticas Conferem resistncia estrutura celular, estando frequentemente associados membrana citoplasmtica Alguns esto envolvidos nas junes Intercelulares No participam na mobilidade celular

85

Encontram-se associados membrana citoplasmtica

86

Resistncia dos filamentos intermdios

87

FILAMENTOS INTERMDIOS
Protenas fibrosas
Domnio central em hlice alfa (310-350 aminocidos). Responsvel pela idntica organizao estrutural dos diferentes tipos filamentos intermdios Domnios terminais - Duas pores globulares em ambas as extremidades de dimenses e sequncia muito variveis confere especificidade prpria

Domnios terminais Clulas neoplsicas


88

Organizao dos filamentos intermdios


Constituio de dmeros que se agregam em complexos de 4 cadeias (Tetrmero) Tetrmeros constituem protofilamentos de 2 a 3 nm

89

Organizao dos filamentos intermdios


4 protofilamentos enrolados helicoidalmente formam (4) protofibrilas de 4 a 5 nm

90

Organizao dos filamentos intermdios


Associao de 4 protofibrilas resulta num feixe de 10 nm de Filamento Intermdio

91

5 Tipos de diferentes de protenas constituintes de filamentos intermdios


Classificao: (estrutura molecular e organizao dos genes): 1. Citoqueratinas acdicas (tipo I) 2. Citoqueratinas bsicas neutras (tipo II) 3. Vimentina, desmina, protena acdica fibrilar glial e a periferina (tipo III) 4. Trs protenas dos neurofilamentos, nestina, alfa-internexina (tipo IV) 5. Lminas nucleares (Tipo V)

92

FILAMENTOS INTERMDIOS

Estabilidade mecnica das clulas e tecidos no seu ambiente natural de organizao multicelular tridimensional
93

FILAMENTOS INTERMDIOS
Funo estrutural vs. Dinmica

Estabilidade mecnica Desmossomas/ Hemi-desmossomas Desmossomas ocorrem entre clulas epiteliais, clulas da pia-mater e da aracnoideia, clulas do miocrdio e de Purkinje do corao e clulas reticulares dendriticas dos folculos linfticos
94

FILAMENTOS INTERMDIOS
Associaes de protenas e complexos nucleoproteicos (DNAs, mRNAs, ribossomas e prossomas/proteassomas)

Recentemente proposta aco dinmica: Controlo de expresso gentica


95

FILAMENTOS INTERMDIOS
Funcionar como locais de ligao a vrios organelos

Ligao s mitocndrias

Ligao ao ncleo (permanecerem ligados ao invlucro) vimentina Ligao ao citosqueleto


96

IFAPs (Intermediate filament associated proteins)

Plectina (300 KDa).


Ligao s MAP, espectrina, Lmina B Ligao ao invlucro nuclear Plectina a sua aco de interligao essencial para tornar as clulas mais resistentes a stress mecnicos
97

IFAPs (Intermediate filament associated proteins)


Ligaes cruzadas entre os filamentos

Tecido Epitelial: Filagrinas, Loricrina

Tecido Nervoso: Internexina, nestina, IFAPa-400; NAPA-73


98

IFAPs (Intermediate filament associated proteins)


Ligaes a outros organelos

Desmossomas: Desmoplaquinas

Invlucro nuclear: Lmina B


99

IFAPs (Intermediate filament associated proteins)

Ligaes membrana podem ocorrer directamente ou serem mediadas por protenas do esqueleto Ex: anquirina, espectrina
100

Ao contrrio dos microtbulos e microfilamentos, os filamentos intermdios parecem no apresentar polaridade.


Intermediate Filaments in Brain Tissue

Funes dos filamentos intermdios Estabilidade estrutural, ancoragem e posicionamento do ncleo (lminas nucleares). Associao entre filamentos intermdios e desmossomas contribui para a arquitectura e estabilidade estrutural das clulas e tecidos. Estabilidade mecnica das clulas e tecidos no seu ambiente natural de organizao multicelular tridimensional.
101

Neurolamento"

So constituintes do corpo celular e dos prolongamentos dos neurnios Quiz Quiz


102

103

Você também pode gostar