Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Abstract Temporal Variation of the Water Table in the Karstic Aquifer of the Irec Basin, Bahia:
Contribution for Using and Managing Groundwater in Semi-Arid Areas. The micro-region of Irec,
object area of this study, situated in the central region of the state of Bahia on the right margin of the So Francisco river, encloses an area of 9,380 km. This region is known nationally for its great agricultural potentiality,
mainly the bean culture, and more recently, the carrot, beetroot and onion cultures. Because of the great land
availability for agricultural activities, we have observed a disordered increase of the irrigated areas, making use
of the regions underground water of the karst aquifer. During the last two decades, both population increase
and agricultural activity have accelerated in Bahias Irec region. The combination of the productive agricultural land, abundant groundwater reserves, excellent groundwater quality, absence of governmental regulation,
and low-cost flood irrigation systems explain the increases in the number of groundwater production wells and
the amount of acreage under irrigation throughout Irec region. Water levels in the aquifer are falling rapidly
(average of ~ 1m/yr). Drawdown of the potentiometric surface in turn impacts the discharge of springs base
flow of rivers. The potential for groundwater contamination from agricultural activities and waste-disposal
practices is an increasing concern.
Keywords: karst aquifer, recharge, groundwater management, Irec basin.
227
Variao temporal do nvel fretico do aqifero crstico de Irec - Bahia: contribuio para uso e gesto das guas subterrneas
no semi-rido
com conseqente aumento do nmero de poos perfurados e rebaixamento do nvel fretico do aqfero ao
longo dos ltimos 20 anos (Silva 1973, Ramos 2005).
O aqfero crtico da regio de Irec um aqfero livre associado s rochas carbonticas neoproterozicas do Grupo Una no estado da Bahia (Grupo
Bambui em Minas Gerais), cuja morfologia foi esculpida por sucessivos ciclos de aplainamentos, resultando um plat dissecado com altitude mdia em torno de
800m. O aqfero apresenta superfcie piezomtrica
acompanhando a topografia regional e fluxo subterrneo em direo s calhas dos rios Verde, Jacar e seus
principais afluentes (Brito Neves 1967, Silva 1973,
Bedmar et al. 1980).
A estimativa de valores e condies de recarga
de aqferos crsticos tm sido um desafio para os hidrogelogos de vrias partes do mundo, especialmente em
regies onde h grande variao na distribuio espacial
e temporal das precipitaes (Carter & Driscoll 2006).
De modo geral, os valores da recarga e descarga tm sido
monitorados a partir de uso de traadores qumicos, isotpicos, medidas fsicas dos valores de descargas lquidas em nascentes, nveis freticos (NF) a partir de monitoramento de poos e precipitaes regionais (Leaney &
Herczeg 1995, Vandenschrick et al. 2002, Panagopoulos
& Lambrakis 2006). No caso do aqfero crstico da
regio de Irec, estimativas da recarga regional a partir
de dados isotpicos e medidas do nvel fretico, revelam valores mdios entre 55 e 66 mm/ano (Bedmar et al.
1980, Guerra 1986, Ramos 2005, Beraldo 2005).
Este trabalho tem como objetivos apresentar
os resultados do monitoramento da variao dos nveis
freticos do aqfero crstico da regio de Irec e de
medidas das precipitaes regionais realizadas no perodo entre dezembro de 2002 e setembro de 2004. Os
valores do nvel fretico obtidos so comparados com
dados do monitoramento realizado durante o perodo
de fevereiro de 1980 at abril de 1982 (Guerra 1986).
Finalmente, como os resultados revelaram grande flutuao e rebaixamento no nvel fretico do aqfero, so
apresentadas sugestes para apoiar a implementao de
critrios para gesto e uso sustentvel das guas subterrneas nessa regio do semi-rido baiano.
CONTEXTO GEOLGICO / HIDROGEOLGICO O aqfero crstico da regio de Irec, localizado
na regio central do estado da Bahia, envolve as bacias
hidrogrficas dos rios Verde e Jacar afluentes do rio So
Francisco e na poro sul a bacia do rio Santo Antnio,
afluente do rio Paraguau (Fig. 1). Nessa regio, afloram
unidades litoestratigrficas mesoproterozicas, predominantemente de natureza siliciclstica, representadas da
base para o topo, pelas Formaes Tombador, Caboclo e
Morro do Chapu compondo o Grupo Chapada Diamantina e uma espessa seqncia carbontico-peltica, neoproterozica que compe o Grupo Una (Supergrupo So
Francisco). Finalmente, recobrindo as rochas pr-cambrianas, afloram coberturas detrticas trcio-quaternrias
(Misi 1979, Souza et al. 1993, Souza et al. 2002).
A seqncia carbontico-peltica do Grupo Una
228
Variao temporal do nvel fretico do aqifero crstico de Irec - Bahia: contribuio para uso e gesto das guas subterrneas
no semi-rido
Tabela 1 - Dados dos poos monitorados no aqfero crstico da regio de Irec e valores da precipitao
acumulada no perodo de recarga do aqfero. Os valores de nvel esttico (NE) e nvel dinmico (ND) foram
obtidos durante os testes de bombeamento.
No poo / cota (m)
Coordenadas geogrficas
1742 / 829
1571 / 776
3625 / 664
5298 / 837
5185 / 846
Profundidade (m)
69
102
140
50
120
10, 63 e 67
51 e 59
11, 25 e 90
35
24
11,6
6,3
144,0
11,3
5,8
0,34
0,15
3,17
4,71
2,52
432,4
432,4
325,0
328,5
495,9
683,1
683,1
419,0
605,7
535,8
231
Variao temporal do nvel fretico do aqifero crstico de Irec - Bahia: contribuio para uso e gesto das guas subterrneas
no semi-rido
Figura 6 - Comparao da variao da profundidade dos nveis estticos mdios dos poos monitorados no perodo dos anos 19801982 e 2003-2004.
NF do aqfero vem ocasionando a reduo nas descargas naturais do aqfero para os rios da regio, sugerindo que a taxa de bombeamento atualmente praticada
superior recarga anual. Esse processo de sobrexplotao est mais avanado na poro central do aqfero
entre os municpios de Irec e Canarana, onde as atividades agrcolas esto mais concentradas e os rebaixamentos alcanam maiores valores.
Devido aos rebaixamentos do NF observados,
h necessidade de adoo de medidas reguladoras no
sentido de que uma nova condio de equilbrio dinRevista Brasileira de Geocincias, volume 37 (4 - suplemento), 2007
ambiental.
Agradecimentos Os autores registram o agradecimento Superintendncia de Recursos Hdricos do Estado da Bahia - SRH/BA e ao Banco Interamericano
de Reconstruo e Desenvolvimento (BIRD) pela concesso de recursos financeiros para o desenvolvimento deste trabalho. Tambm agradecem a CAPES pelo
apoio financeiro no mbito da Cooperao Internacional UFBA/CAPES/UTSA.
Referncias
AGNCIA NACIONAL DE GUAS 2004 (ANA). HidroWeb. Disponvel em http://www.ana.gov.br. Acesso em
junho de 2004.
Bastos Leal L.R.B. & Silva H.P. 2004. Modelizao da dinmica hidrolgica e instrumentos para a gesto do sistema
aqfero-rio das bacias hidrogrficas dos rios Verde e Jacar - regio semi-rida do estado da Bahia. Relatrio
Tcnico Final do Convnio 002/02, SRH/UFBA/FAPEX.
v.1, 361 p.
Leal L.R.B., Lima O.A.L., Luz J. A.G., Ribeiro S.H.S. & Silva A.B. 2004. Caracterizao hidrogeolgica da bacia do
rio Salitre, regio centro-norte do estado da Bahia. In: Encontro Brasileiro de Estudo do Carste, 1, Belo Horizonte,
Anais, v.1, p. 60-60.
Bedmar A.P., Silva A.B., Jardim F.G. & Oliveira L.B. 1980.
Contribuio de diversas tcnicas isotpicas no estudo do
aqfero crstico da regio central da Bahia (Irec-Iraquara). Rev. Bras. Geoc., 10:104-116.
Beraldo V. 2005. Estudo isotpico (2H 18O) e hidroqumica
das guas superficiais e subterrneas na regio de Irec,
Bahia: Contribuio ao entendimento do ciclo hidrolgico regional. Dissertao de Mestrado, Instituto de Geocincias, Universidade Federal da Bahia, 84 p.
Brito Neves B.B. 1967. gua subterrnea na regio central
da Bahia, condicionamento e demanda. Recife, CONESP,
Relatrio No 21, 32 p.
Carter J.M. & Driscoll D.G. 2006. Estimating recharge using
relations between precipitation and yield in a mountainous area with large variability in precipitation. J. Hydrol.,
316:71-83.
CENTRO DE PESQUISAS E ESTUDOS CLIMTICOSINSTITUTO NACIONAL DE PESQUISAS ESPACIAIS
(CPTEC-INPE). 1996. Boletim de Monitoramento e Anlise Climtica - Climanlise: Nmero Especial. Cachoeira
Paulista, So Paulo, 223 p.
Guerra A.M. 1986. Processos de carstificao e hidrogeologia do grupo Bambu na regio de Irec - Bahia. Tese de
Doutorado, Instituto de Geoc., Univ. de So Paulo, 132 p.
INSTITUTO NACIONAL DE METEOROLOGIA (INMET)
1992. Normais Climatolgicas. Braslia, 84 p.
233