Você está na página 1de 10

Umaimagemvalemaisdoquemil

palavras?
Fotgrafopremiadoretrataviolnciabrasileiracomo
guerraereforaesteretiposqueapoiamogenocdio
dapopulaopobre,jovemenegra.
PorViniciusSouzaeMariaEugniaSdoMediaQuatroespecialparaosJornalistasLivres
Praticamentenadanassociedadeshumanasnatural.Mesmoasnecessidadesanimaisbsicascomo
comer,beberedormir,sofeitasdemaneirasculturalmenteconstrudasecodificadas.Comercarnede
vacaoudecachorro,beberguaourefrigerante,dormiremcamaouemredenosfoiensinadopelos
quevieramantesdens.Noprincpiodahumanidade,amaneiramaisusualdesetransmitiro
conhecimento(ecomeleoscritriosdeescolha,valoraoepadresdecomportamento)eraaoral.
Mashaviatambmaconsolidao,perpetuaoetransmissodosconceitochaveparaaconvivncia,e
mesmoexistnciaemsociedade,pelaformaderaciocniodefinidapelofilsofotchecoVilmFlusser
comomgicoimagticocircular,porquebaseadanomodocomoaspessoasleemasimagens,como
olharcirculandopelacenaeapreendendodelaoqueconsideramaissignificativo,normalmente
reforandoosconceitosquejtemosarraigadosdentrodens.Porumbreveperododetempo,cerca
de3.300anos,desdearedaodosprimeiroscincolivrosdabblia,aformaderaciocniohegemnica
nasociedadepassoupoucoapoucoaseratempohistricolinear,baseadaemtextos,queprecisamde
umaordemlinearparaseremlidos,pressupondocausaseconsequnciasemtodasasrelaes.
Comainvenodafotografia,contudo,qualquerpessoa,mesmoquenosaibalertextos,pode
construirmensagensimagticascomumsimplesclick.Este,alis,oslogandelanamentoda
primeiracmerafotogrficadaKodak,em1888:vocapertaobotoensfazemosoresto.Para
Flusser,esseoinciodeumanovaera,chamadadepshistrica,ondeoraciocniomgico
imagticocircularvoltacomfora.Comoadventodosmeiosdecomunicaoemmassa,asimagens,
nosvisuaismascompostastambmportextos,sonsenarrativasorais,passamafazeramediao
entreoshomenseomundoeentreoshomenseoshomens.Assim,asopinieseconceitosquetemos
sobreosfatoshojesoconstrudasprincipalmentepelasimagenscaptadasparaedistribudaspelos
grandesfluxosdeinformao.Comoaformadepensamentotemsetornadomaisemaismgico
imagticocircular,cadavezmenosaspessoasnasruasbuscamascausasdoqueveemnosjornais,
revistasTVseInternet,epoucoseatentamparaasconsequnciasdessasvisesdemundo.Assoluo
paraproblemascomplexosparecem,ento,simplesemgicas.Bastamatarmostodososbandidos,por
exemplo,eviveremosempaz.ComodizFlusser:

Ofascniomgicoqueemanadasimagenstcnicaspalpvelatodoinstanteemnossoentorno.
Vivemos,cadavezmaisobviamente,emfunodetalmagiaimagtica:vivenciamos,conhecemos,
valorizamoseagimoscadavezmaisemfunodetaisimagens
Numasociedadealtamentefundadanavisibilidadecomoanossa,portanto,profissionaisdaimagem,
comofotojornalistas,tmumaresponsabilidadeenormeempassarparaopblicopontosdevistasobre
arealidadeobjetivaquelevemreflexosobrecomoresolverdefato,ouaomenosminimizar,os
sriosproblemassociaisquetemos.Quandoumfotgrafodeconflitosinternacionaisquerecebeua
maisimportantepremiaodecoberturadeguerradomundo,amedalhadeouroRobertCapa,decide
retrataraviolnciabrasileira,boapartedoscolegasficamosempolgadoscomapossibilidadedesteque,
ameuver,oprincipalproblemanacional(temosmaisde50milassassinatosporanonoBrasilh
tempos)fosserepresentadoporimagens,textosecontextosquepudessemimpactarpositivamenteas
polticasparaosetor.Afinal,avisibilidadedessetrabalhoseriaimensadevidoreputaodofotgrafo
eseufcilacessoatodososgrandesmeiosdecomunicaodopas.Infelizmente,nofoiissoque
aconteceu.Bemaocontrrio.
AmostraRevogo,expostanoCentroCulturaldaCaixaEconmicaFederaldeSoPaulodesdeo
ltimodia10deoutubro,traz60fotografiastiradasemvrioslugaresdoBrasilemtrsanosde
atividadedofotojornalistaAndrLiohndepoisquevoltouaopasapstersidopresonaguerracivilna
Sria.Nasparedesestodistribudasimagensdetrabalhadoresdotrficodedrogasilegais,das
manifestaespopularesde2013,consumodecrack(resultantesdeumensaioencomendadopela
revistaVeja),bailesfunk,eaesdapolcia.Nohseparaesnostemas,nemcontextualizaoe
sequerlegendasindividuais.Numpequenotextoseparadonumaparedeopostasfotostemosas
informaesdequeoautorpretendecomaexposiorevogarpreconceitosdequeoBrasilviveuma
guerravelada(paraele,asituaodedelinqunciageneralizada),quesetrataderetratosde
momentosdetrauma(quandoapartirdaavidatomainevitavelmenteoutrorumo)equetodasas
fotostmumanicalegenda:Onde?Brasil.Quando?Hoje.

ReproduodapginadeAndrLiohnnoFacebookparadivulgaodaexposioRevogo.Fotosde
umlado,textosdeoutro.
Disponvelem
https://www.facebook.com/459960177375173/photos/a.494198500618007.1073741825.45996017737
5173/897289473642239/?type=3&theater,acessoem23/10/2015.

Apesardedizernasriedevdeosoficiaisdamostra[1]queaprincipalfotodaexposioaque
mostraumajovemsemcalasendoapalpadaporquatrohomensnaNoitedaDevassa,umbailefunk
promovidoporumamarcadecerveja,essaimagemvemtendodivulgaomenorporcausaseu
contedodenudez.Outrasaparecemapenasemgaleriasvirtuaisdosportaisdenotciassoboalerta:
Ateno,asimagensaseguirsofortes.Amaiscomumentepublicada,distribudajuntocomopress
release[2]equeabreaexposio,aquemostraummeninonegrodecostasatirandocomumapistola
automticasobreumcamporelvadoquepareceserummorrocarioca.Emumdosvdeosoficiais,
Liohndizquefoideleaideiadedesafiaracriana,queteria10anosdeidadeetrabalharianotrfico
dedrogas,adaralgunstirosparaprovarqueelasabiaatirar,contrariandoosdemaistraficantesque
diziamqueelaerapssimaatiradora.

FotodeAndrLiohn,semdata,localoulegenda,distribudacomoPressReleasededivulgaoda
exposioRevogo
NareportagemdecapadocadernoIlustrada,daFolhadeS.Paulo,comottuloNotciasdeuma
guerraparticular,LiohafirmaqueAsflores,mariassemvergonha,ilustramcomosonossas
crianas:nascemdonada,massofrgeis,morremdonadatambm[3].Naversodigitalda
reportagemdeAnnaVirgniaBalloussier,ottulomudaparaVencedordamedalhaRobertCapaabre
mostrasobreviolncianoBrasil.Amatriaimpressa,contudo,temmaisimpacto,jquetirodisparado
pelacrianaatingeemcheioasletrasgarrafaisvermelhasquedonomeaocadernodeculturado
jornal.Outrasduasfotosdeadolescentestraficantes,ambosnegros,aparecemnamostra.Nasduasos
meninosportampistolasautomticas,mascomosofotografadosdefrente,suasidentidadesso
preservadaspormscarasrepresentandodemniosoudiabos.

ReproduodaprimeirapginadocadernoIlustrada,daFolhadeS.Paulode5deoutubrode2015
sobreaexposioRevogo,deAndrLiohn

AmatriasegueinformandoqueLiohnapontousualenteparaenterros,policiaisdandoduraem
jovensnegroseumameninaalucinadacomoterdagarrafaplstica.Defato,vriasdasfotosda
mostraapresentampoliciaisnaativa,esempredeformaaltiva.Aimagemabaixo,porexemplo,se
assemelhamuitoaumadasfotospremiadasdoconflitonaLbia,comossoldadosrebeldessubindo
umaescada[4].Todasaspessoasdetidaspelapolcianasimagens,poroutrolado,estodecabea
baixa,algemadasesubjugadas,e,coincidentementeouno,sonegras,assimcomotodosos
cadveres,cercade15,retratadosnasfotografias.

FotodeAndrLiohn,semdata,localoulegenda.
Nanicafotoemqueaparecemoficiaisajudandoalgum,essapessoatambmumpolicialferido,
provavelmentenumadasmanifestaesde2013(comonohdataoulocalespecfico,difcil
identificarcomcerteza).DuranteaschamadasJornadasdeJunho,de2013,tiveaoportunidadede
encontrarAndrLiohnvriasvezesnasruas,trabalhando.Em7desetembrode2013,porexemplo,
comaforterepressopolicialsmanifestaeslevandoaumgrandenmerodeferidos,fizasimagens
deoficiaisagredindodoisfotgrafosindependentes:RodrigoZaim(doR.U.A.Fotocoletivo)ePaulo
Ishizuka(daMdiaNinja).TambmfizumretratodeLiohn,quechegoujuntocomalgunspoliciais
quandoosparamdicosvieramatenderumamanifestanteatropeladoporumaviaturapolicial.
Seubomrelacionamentocomapolciadesdeessapocacertamenteoajudouafazeralgumasdasfotos
quecompemaexposio,acompanhandodedentrootrabalhodamaisviolentatropadacorporao
emSoPaulo:aRondasOstensivasTobiasdeAguiarROTA.SeomtododeLiohnparafotografara

violncianoBrasilomesmoqueeleutilizanasguerras,conformeeleprprioafirma,suacobertura
equivalentedosjornalistasembedded,queviajamjuntocomastropaseportantoreproduzemoseu
pontodevistaenoodoscivis[5].

FotojornalistasRodrigoZaim(doR.U.AFotocoletivo)ePauloIshizuka(MdiaNinja)soagredidos
pelaPMem07/09/2013.
Foto:MediaQuatrohttp://www.mediaquatro.com

AndrLiohnfotografandoummanifestanteatropeladoporumaviaturapolicialsendoatendidopor
paramdicosem07/09/2013.
Foto:MediaQuatrohttp://www.mediaquatro.com
QuandoentrevistadopeloprogramaRodaViva[6],assimquerecebeuem2012aRobertCapaGold
MedalporsuacoberturadaquedadoMuammarAlGaddafinaLbia,Liohnafirmouquenuncase
interessouemestudarfotografia,masalgunsconceitosbsicossoessenciaisedeveriamtersido
apreendidosaindaquedeformaempricanocampo.Pracomear,temosasproposiesdeRoland
BarthesnoclssicoAMensagemFotogrfica[7],publicadooriginariamenteem1962,ondeeledefinea
fotografiacomoumamensagemsemcdigo,jqueseusignificadosnoresultamapenasdos
componentesdenotativos(oquerealmenteaparecenasimagensetemrelaodiretacomoreferente
fotogrfico)masprincipalmentedoselementosconotativos,quesoatribudosculturalmenteparase
darsignificaoaoqueseveestopresentestantodentrodaimagememsi,comonostextosquea
acompanhamenoscontextosemqueelaapresentada.
Ocdigodeconotaonoeraverossimilmentenem"natural"nem"artificial",mashistrico,ou,sese
prefere:"cultural";ossignosasogestos,atitudes,expresses,coresouefeitos,dotadosdecertos
sentidosemvirtudedousodeumacertasociedade:aligaoentreosignificanteeosignificado,isto,
asignificaopropriamentedita,permanece,senoimotivada,pelomenosinteiramentehistrica.[]
asignificao,emsuma,omovimentodialticoqueresolveacontradioentreohomemculturaleo
homemnatural.Graasaoseucdigodeconotao,aleituradafotografiaportantosemprehistrica:
eladependedo"saber"doleitor,exatamentecomosesetratassedeumalnguaverdadeira,inteligvel
somenteseaprendemososseussignos.
NocasoqueBartheschamadefotochoque,outraumticas,comoasfotografiasdeconflitos,mortes,
incndios,tragdias,etc,exatamenteoqueLiohnsepropeafazer,atarefadebuscarreflexosobreas
problemticasenvolvidasaindamaisingrata.
Otraumaprecisamenteoquesuspendealinguagemebloqueiaasignificao.Decerto,situaes
normalmentetraumticaspodemserapreendidasnumprocessodesignificaofotogrfica;masque
entoprecisamenteelassoassinaladasporumcdigoretricoqueasdistancia,assublima,as
pacifica.[]afotochoqueporestruturainsignificante:nenhumvalor,nenhumsaber,emltimo
termonenhumacategorizaoverbalpodeterdomniosobreoprocessoinstitucionaldasignificao.
[]Porqu?que,semdvida,comotodasignificaobemestruturada,aconotaofotogrfica
umaatividadeinstitucional;escaladasociedadetotal,suafunointegrarohomem,isto,darlhe
segurana
Nessesentido,incompatveldarseguranasociedaderevogandoospreconceitosculturalmente
associadosvisorepassadapelamdiahegemnicadequevivemosumaguerra.Principalmenteseas
imagensreproduzemsituaesmilhesdevezesrepresentadasnosjornais,revistaseTVs,enotrazem
textosquepodemcontextualizarasproblemticasenvolvidas.Emseuensaiode1931,Pequena
histriadafotografia,oensastaalemoWalterBenjaminjalertavaparaaimportnciadaslegendas
nacontextualizaodeumaimagem,atribuindolhecaractersticasesignificadosquenoestoentreos
elementosdenotativosdafotografia.
Aquideveinterviralegenda,introduzidapelafotografiaparafavoreceraliteralizaodetodasas
relaesdavidaesemaqualqualquerconstruofotogrficacorreoriscodeparecervagae
aproximativa.[...]Jsedissequeoanalfabetodofuturonoserquemnosabeescrever,masquem
nosabefotografar.Masumfotgrafoquenosabelersuasimagensnopiordoqueum
analfabeto?Nosetornaralegendaapartemaisessencialdafotografia?
Nofinal,aoinvsderevogarpreconceitos,aexposiodeAndrLiohnsfazreforlos.Aleitura
mgicaimagticacircularporumapopulaocommedodaviolnciaurbanaestampadanosjornaise
gritadanosprogramaspoliciaisvespertinosdasfotografiasdeRevogo,independentedoqueoautordiz
nasentrevistasouescrevenaparede,sermajoritariamentedequeoperigoparaasociedadeso
meninosnegrosdemenoreimpunesempunhandopistolasautomticas.Porconsequnciadessa

visosimplistaedualista,anicaforaarmadaquepodenosprotegersoospoliciaisquesearriscam
diariamentenessaguerra.Ora,seestamostratandodeumaguerra,einevitvelqueeventualmente
morraminocentes.oqueosestadunidenseschamameufemisticamentedesdeaGuerradoVietn,
quandocomearamamorrermaiscivisdoquesoldados,dedanoscolaterais.Sobamesmalgica,o
inimigodeveserexterminado,oquecondizcompesquisasrecentesqueapontammetadedapopulao
brasileiraapoiandoamximabandidobombandidomorto[8]equase90%exigindoadiminuio
damaioridadepenal[9].Afinal,comoafirmaVilmFlusser,
Ocartermgicodasimagensessencialparaacompreensodassuasmensagens.[...]Imagensso
mediaesentreohomemeomundo.[...]Imagenstemopropsitoderepresentaromundo.Mas,ao
fazlo,interpemseentreomundoeohomem.Seupropsitoseremmapasdomundo,maspassam
aserbiombos.Ohomem,aoinvsdeseservirdasimagensemfunodomundo,passaaviverem
funodasimagens.[...]Ocarteraparentementenosimblico,objetivo,dasimagenstcnicasfaz
comqueoobservadorasolhecomosefossemjanelas,enoimagens.Oobservadorconfianas
imagenstcnicastantoquantoconfiaemseusprpriosolhos.Quandocriticaasimagenstcnicas(se
queascritica),noofazenquantoimagens,masenquantovisesdomundo.Essaatitudedo
observadoremfacedasimagenstcnicascaracterizaasituaoatual,ondetaisimagenssepreparam
paraeliminarostextos.Algoqueapresentaconsequnciasaltamenteperigosas.
Emnenhummomentoascausasreaisdaviolnciabrasileiracotidiana,comoaimensaletalidade
policial(somentenosprimeirosoitomesesdessaanoapolciapaulistamatou,oficialmente,571
pessoas,semcontarcomaschacinascomoadeagostoltimoquando32pessoasforamexecutadaspor
encapuzados[10])foramabordadas.Comoditoanteriormente,issosomentereforaaimagem
passadapelosmeiosdecomunicaoemmassa,comoaFolhadeS.Pauloquenodia15deagosto
publicouumtextodoeditordoCadernoCotidianoespeculandosobrecomoamaiorchacinadoano
podeafetaraschancespolticasdoSecretriodeSeguranaPblicadoEstado,AlexandreMoraes,
disputar(ouatganhar)aprefeituradacapital,SoPaulo,paraterminarcomsuavagapromessade
rapidamentedarumarespostasobreanoitemaisviolentadesuagesto[11],oquenoaconteceu
atagora,passadosmaisde70dias.Emoutrotextobeirandoosurrealparaquemnoconhecea
realidadedasperiferiasbrasileiras,parentesdaspessoasassassinadasafirmamnoesperarporjustiae
queasvtimasestariamnolugarerrado,nahoraerrada[12].Noporacaso,otextoimediatamente
anteriornojornaltrazamanchete12dos18mortosnotinhamantecedentecriminal,dizpolcia[13],
trazendoimplcitaaconcepolargamentedifundidanasociedadebrasileiradequeseisdasvtimas
seriamcriminososeportantomereciammorrer,apesardopasnopossuirumapenacapitale
consequentementesuaexecuoextrajudicialserumcrimedehomicdiopassvelde27anosdecadeia.
TalvezLiohnpudesseaprenderumpoucosobreopoderqueasimagenstmdeinfluenciarnarealidade
comoutrovencedordamedalhadeouroRobertCapa,alis,cincovezesganhador:ofotojornalista
JamesNatchwey.NoautobiogrficoFotgrafodeGuerra(2001),elecontaqueescolheuaprofisso
noinciodosanos1970exatamenteporperceberqueasimagensquechegavamdoVietnmostravam
umarealidadediferentedaquelapresentenosdiscursosdosdirigentespolticosemilitares.
Porquefotografaraguerra?Serpossvelcolocarfimaumaformadecomportamentohumanoque
existeaolongodetodaahistriaatravsdafotografia?Acolocaodessaquestopareceridculae
completamentedesajustada.Aindaassimprecisamenteessaideiaquememotiva.Paramim,afora
dafotografiaresidenacapacidadedeevocarosentidodahumanidade.Seaguerratentanegara
humanidade,afotografiapoderiaconcebersecomooopostodaguerra.E,seforbemusada,constitui
umpoderosoantdotocontraaguerra.Decertomodo,seumindivduoassumeoriscodecolocarseno
meiodeumaguerraparacomunicaraorestodomundooquesepassa,eletentanegociarapaz.Por
issoaquelesqueperpetuamaguerranogostamdeterfotgrafosporperto.Nocampo,aquiloquese
experimentaextremamenteimediato.[...].Oquesevumadorsempaliativos.injustiae
misria.Minhaideiaquesetodospudssemosestarl,pelomenosumavez,evercomnossos
prpriosolhosoqueofsforobrancofaznorostodeumacriana,adorindizvelquecausaoimpacto
deumanicabala,comoumestilhaodemorteiroarrancaumaperna...Secadaumpudesseverisso
porsimesmo,omedoeopesar,umasvez,entocompreenderiaquenadajustificaqueascoisas
levemaumpontoemqueissoocorraaumanicapessoa,muitomenosamilhares.Masnemtodos
podemirl,eporissoqueosfotgrafosdeguerravo.Paraagarrlosefazercomqueparemoque

estofazendoeprestematenoaoqueestacontecendo.Paracriarfotografiassuficientemente
poderosasparaultrapassaroefeitoilusriodamdiaequesacudamaspessoasdasuaindiferena.Para
protestare,comaforadesseprotesto,fazercomqueoutrostambmprotestem.(FOTGRAFO...
2001,1:27:17mina1:30:05min).
[1]DisponveisnapginadeFacebookdofotgrafoemhttps://www.facebook.com/Andr%C3%A9
Liohn459960177375173/,acessoem23/10/2015.
[2]Disponvelemhttp://www20.caixa.gov.br/Paginas/Releases/Noticia.aspx?releID=833,acessoem
22/10/2015.
[3]Disponvelemhttp://www1.folha.uol.com.br/ilustrada/2015/10/1690182vencedordamedalha
robertcapaabremostrasobreviolencianobrasil.shtml,acessoem17/10/2015.
[4]Disponvelemhttp://www.diariodocentrodomundo.com.br/wpcontent/uploads/2012/09/libia7.jpeg,
acessoem23/10/2015.
[5]Umacrticacontundenteaotrabalhodosjornalistasembutidosouembeddedpodeserassistidano
documentrioAguerraquevocnov,dojornalistaJohnPilger.Disponvelem:
https://www.youtube.com/watch?v=pskjzl2czKg.Acessoem23/10/2015.
[6]Disponvelemhttps://www.youtube.com/watch?v=SxDmxVYk6w,acessoem22/10/2015.
[7]Disponvelemhttps://veele.files.wordpress.com/2011/11/rolandbarthesamensagem
fotogrc3a1fica.pdf,acessoem22/10/2015.
[8]Disponvelemhttp://www1.folha.uol.com.br/cotidiano/2015/10/1690176metadedopaisacha
quebandidobomebandidomortoapontapesquisa.shtml,acessoem15/10/2015.
[9]Disponvelemhttp://www1.folha.uol.com.br/cotidiano/2015/04/161676287queremreducaoda
maioridadepenalnumeroeomaiorjaregistrado.shtml,acessoem15/10/2015.
[10]Disponvelemhttp://www.valor.com.br/politica/4233884/emsaopaulopoliciamata571
pessoasemoitomeses,acessoem23/10/2015.
[11]http://www1.folha.uol.com.br/fsp/cotidiano/229563ataquessaoprimeiroforterevespara
secretario.shtmlacessoem2deSetde2015.
[12]http://www1.folha.uol.com.br/fsp/cotidiano/229558naovoupedirjusticaafirmamaede
vitima.shtmlacessoem2deSetde2015.
[13]http://www1.folha.uol.com.br/fsp/cotidiano/22955712dos18mortosnaotinhamantecedente
criminaldizpolicia.shtmlacessoem2deSetde2015.
UniversidadedeSoPaulo|EscoladeComunicaeseArtes
CentrodeEstudosLatinoAmericanossobreCulturaeComunicao(CELACC)
Av.Prof.LcioMartinsRodrigues,443
Prdio9sala08CidadeUniversitria
ButantSoPaulo/SPCEP05508020
+551130914327celacc@usp.br

Publicado originariamente em http://www.usp.br/celacc/?q=imagemvale-mais-mil-palavras-2


E https://medium.com/jornalistas-livres/uma-imagem-vale-mais-doque-mil-palavras-6636d551ed4c#.1ph7dn9v9

Você também pode gostar