Você está na página 1de 11

FRANZ TAMAYO JATUN MAMA YACHAY WASI

YACHAKUQ: Tolaba Juan Margarita

YACHACHIQ: Lic. Juan Carlos Quispe Condori

YACHAY KAMAY: Educación Primaria Comunitaria Vocacional

YACHAY T’AQA: Lengua Originaria II

YACHAY WATA: Iskay Ñiqi

Serrano – Llaqta

2023 wata

1
PACHAMAMA RIMAQTIN

Tukuy kaykuna qallarin juk p’unchaw, intiwan killawan qhutuchakunku chaymanta killa
wañuy ruwakun, jinamamta allinta laqhayamun, chay urqu achachiq sutikun, chaypi juk
k’anchay rikukun chantapis juk k’acha wawita rikhurimullantaq, may sumaq yuraq aymillayuq
kayqa rikuchin llump’aman, yuraq anqas sapatusniyuq kayqa rikuchin kawsayta yakutawan,
payqa apan q’umir chukchanta kacharisqata umanpi apan juk pillu t’ikaskasmanta kaykunaqa
riqsichin kachariymanta chanta pachama mamanwan.

Sut’iyamusqantawan inti ñawpaq k’anchanninwan wawaqa rikurqa juch’uy uywakunata


pachamamamanta jinallataq tukuy ima muyuyninmanta jinallataq karupi rikurqa askha
llaqtakunata jukninpitaq qhawan imaynatachus chay llaqtamanta yana phuyu lluqsimurqa chanta,
pantaq k’uskamanta pisi pisimanta qanllankurqa aswan allinta qawananpaq sachakunapi
markakuspa saqispa kutimunanpaq mana chinkananpaq.

Llaqtaman yaykuspa tarikurqa wasikunawan, runaswan, yankunawan, kanchakunawan,


tarpuykunawan, tukuy kaykunaqa musuq karqa paypaq, payqa aswan qanllankuspa qhawarqa
runakunata sach’asta k’utuspa ruphachichharqanku jinaspa llakikuspa purichkallanpuni,
tinkullantaq runaswan q’upata wikch’uqkunawan mayuman chay q’upas unquchin tukuy laya
uywakunata, kay wawaqa askha ch’aqwakuna rikuspa kay llaqtapi, aswan karuman richaspa
tinkun juk t’aqa uwijakunawan wisq’asqatataq rikurqa, imaynatachus waqcha uywakuna chay
juch’uy kanchapi ancha k’iski mana allinchu kachkarkanku kay jinata qhawaspa anchata
llakikurqa kay wawaqa, jinamanta chaypi yuyarkurqa sach’akunata saqisqanta mask’arqa
kutinanpaq manpichus allin kawsay karqa chaymam.

Askha p’unchawkuna pasasqanmanta kay wawaqa yuyarikurqa champaykunata llaqtapi


rikusqanta, jinaspaqa payqa qawachikuyta munarqa aycha yawar wawa jina rikuchikunanpaq
tukuy runaswan.

Jinaspa juk kutiytawan rirqa llaqtaman, imaynatatatq allinchayman kay ch’ampastas nispa payqa
yuyarqa.

2
Llaqtaman chayaspa, chinpaykurqa chay juk runaman maypichus sach’asta k’utuspa kajarqa
chayman kay wawaqa tapurin nispa:

 Wiraqucha. ¿Imaraykutaq qan pachamamata chinkachiyta munanki?


 Jinamanta chayman wiraqucha kutichin: mana pachamamataqa chinkachiyta munanichu,
aswanqa wasita ruwasaq tarpunaypaq chaypitaq aylluywan tiyasaq.
 Jinamanta chay wawa tapullantaq.
 Chaymanta imaraykutaq ruphachinki?

Jinaspa wiraqucha kutichin: mana kanpu kaqtin wasisninkuta ruwakunankupaq jimannata


chayllapitaq tarpusaqku tukuy mikhuykunata.

Jinaspa sunqu p’akisqa ripurqa wawaqa, juk mayu patapi tiyakuspa yuyarirqa imaynatataq
yanapanmay kay pachamamamata qhawayta. Jinaspa rikun juk waynata q’upata wiqch’uykuqta
mayuman chimpaykuspa payqa tapurin:

 Imaqtintaq chay q’upakunata mayuaman wiqch’uykunki?


 Chay waynaqa asiskuspa kuticchin, chanta maynamantaq wiqchuyman.

Aswan sunqu p’akisqa wawaqa mayumanta karunchakuspa, sach’a llant’uta mask’an jinaspa
chaymanta qhawan juk runata uwijasninta kanchamanata urqumuqta rikurqa wawaqa
chinpaykuspa tapun:

 Imaraykutaq uywaykikunata wisq’anki?


 Jinaspa chayman runaqa kutichin: mana chinkananpaq manataq waq uywakunawan
pantachikunaypaq.

Ch’isi urmaqtin wawaqa uyarirqa juk kunkata, payqa uyarintawan kutirirqa waway. Kanchu
kunan tuta maypi q’ipakunankipaq? Jinaspa wawaqa kutirispa qhawariytawan, wiraqucha
uwijata michiq runa karqa, jinaspa kutichin mana wiraqucha yuyarqanichu q’ipakuyta, chaymin
wiraqucha nin tutayamuchkanña manmay kay phani riyta atiwaq, wasiypi q’ipakuwaqchu
ususiypaq wasinpi allinta kanki. Chaypi wawaqa ari nispa q’ipakun.

Q’ayantinqa michiqqa ancha tutatutamanta jatarin wakakunamanta wilalita urquq rirqa jinamanta
ayllunpaq wawapaqwan apamun sumaq mikhunata wakichinku, chay wawaqa qhunchaman
3
chiypaykun, qhawan nina lawraqta imaynatachus q’usni lluqsimuchkaqta rikuspa jinaspa
wasiman yaykuspa taripan mikhunata janp’ara patapi.

Chay wiraquchaqa may ñawiytakichaspa nin pitaq mikhunata wakichirqa, jinamanta wawaqa
may pachi nispa mikhunata ruwan wiraquchapaq chantapis pachi nillantaq kay tuta wasiykipi
qhiparikusqaymanta. Wiraquchaqa nin kay sumaq mikhunata kay wilalitawan qhatichisun,
chaymantaqa wayan aylluntaqa, jamuytawan tiyaykunku mikhunankupaq, chaypitaq
wiraquchaqa wawata tapurin. Imataq kay llaqtaman apamusurqa? Maymantataq jamunki?

Wawaqa juk tapuriwantaq kutichin. Mayk’aqllapis yuyakurqankichu imatapis churayta


uwijasniykiman mana pantachikunaykipaq waq uwijastawan? Jinaspa pantaspa kutichin.
Imamantataq chay tapuyniyki jamun?, rikurqani wisq’asqata uywasniykita, chantapis nichu
yuyanki markata churayta, mana pantachinaykipaq waq uwijastawan, jinamanta kacharisqa
kanankupaq sapa p’unchaw, tuntallantaq wisq’awaq. Chay runaqa ch’inlla kaspa t’ukurin ima
wawa rimasqanpi chaymantataq uwijasninman rispa jukmanta jukmanta pukachayta qallarin
jinaspa chaypi allinta qhawarqa kancha ancha juch’uy kasqanta askha uwijaspaq, jinaspa nin
aswan jatunchasaq.

Chay wawaqa runaq ruwasqanta rikuspa kusikun juknin ch’anpayta allinchaspaña ripurqa,
wawaqa wasinmanta lluqsipuspa ripuchkarqa, chayta chay runa qhawariytawan rumpin, makinpi
juk p’uñupi wilalita apan, wawaman may pachi nispa chay thuquyta jaywasqanmanta.

Wawaqa jap’in chay p’uñuta, chanta rin ñanninta, purispapis pay munan mayuman riyta, juk
k’uchituman rin, chaypi tarin juk warmi chanta wawaqa waturin payta:

Imaraykutaq q’upaka kachkan chay mayupi? warmiqa kutichin:

Qhilla runasqa kay q’upaka saqin chantapis mayupi saqirpanku, kay q’upaka rin ura mayuta
manataqmi yuyaykuychu.

Wawaqa t’ukun imaynata allinchayman nin chay ch’ampayta, chanta nin juk t’uquta
ruwarpaychis q’upakunapaq mana khuchichanapaq mayuta, chantapis nin q’upa wiqch’una
churarpaychis mana khuchikananpaq ñankuna.

4
Warmiqa kutichin qhilla atipawayku chayrayku chaypi saqiyku, mana yuyaykuchu qipan
p’unchawkunapi imaraykuchus kanman juk champay, kunanqa parlasaq llaqta masisniywan chay
niwasqaykita ñawpaqman apanaykupaq, warmiqa kallarin tantayta chay q’upasta, imaraykuchus
yakuqa mana apasqachu tukuy q’upata imaraykuchus wayqu kantupi saqirpasqa.

Wawaqa sumaq kusisqa tarikurqa, imaraykuchus payqa qawarqa chay warmipi, chaymanta rirqa
tarpaq wiraquchata, chayaytawan wayaqanmanta mujuta urquspa wiraquchaman jaywan.

Wiraquchaqa musphay uyawan tapun:

 Imanispataq kayta quwanki mana riqsiwaspa?


 Jinaspa wawaqa kutichin:

Sichus sach’akunata k’utuyta qallarinki mana juktataq tarpuspa, jinamanta tukukunqa,


chaymantaqa mana kanqachu ch’uya wayrasama samananchiqpa jinamanta manañataq wasista
ruwanta atiykichu. Sach’ata k’utuspaqa juk pishqata tarpunayki tiyan imaraykuchus aswan
qhipakunaman wiñanankupaq.

Chay wiraquchaqa asirikuspa qhawarispa nin, ¿yanapawankimanchu tarpuyta?

Wawaqa chay wiraquchata makinmanta jap’ispa kusisqa tarpunanpaq pusarin. Tukuytawantaq


wiraquchaqa nin:

Sach’akunata aswan allintataq qhawasaq, mana mistaspaqa manaña kuchusaqchu.


Wawasnintapis yachachisaq tarpuyta, aswantataq pacha mamata allinta qhawanta.

Sunqun ukhupi, wawaqa yacharqaña kamachiyninta junt’asqanmanta, chaymnatataq ripun


wasinman, karqa chay karu urqupi Achachij sutichaspi.

Chaykamataq chaypi tiyaq runakunaqa juk wawamanta rimakunku qallarinku, paypaq


yuwaychasqanta, Pachamamata qhawaspa jukchasqa allinta kawsanankupaq, jallpa patapi
tiyanankupaq, k’uskumantataq rirqanku k’aspi k’utuqpaman chaypi wawata qhipata
rikusqankuranku, jinamanta k’aspi k’utuqqa manaña paywanchu kasqa jinaspaq payqa kuska
kachankukurqanku rikunankupaq. Chay wawaqa llaqtamanta lluqsijarqaña jinaspa uyarin wakin

5
kunkakunata wayjachqaqta anchata wayjaqtinku kutirin pikunataq anchata wayjasqankuta.
Chanmanta chiypaskuspa anchata qhaparinku tapunkunawan qallarinku:

 ¿maymantataq jamunki?
 ¿imaqtintaq yanapawanku?
 ¿Pitaq kanki?
 ¿imataq sutinki?

Chaykuna karqa wakin askha tapunkunamanta karqa, k’aspi k’utuqqa ch’inlla kayta mañakuspa,
wawaqa nin: wakin yuyankunata qanmanta jap’irqayku mana tapurispa:

 ¿ima sutunki?
 ¿maymantataq jamunki?

Chaymantaqa wawaqa kutichin: sutiyqa Celine, jinaspa jamuni maymantachus intiwan killawan
qhutuchakurqanku, may kusisqa asirikuspa, kutirispa ripun.

Chay llaqtapi tiyakuqkuna qhawanku imayma mana maymanta jamun kay wawa nispa, pisi
pisismanta chinkayta qallarin, yayarinllaman tukupun.

6
CUANDO LA NATURALEZA HABLA

Todo comienza un día cuando el sol y la luna se juntan y forman un eclipse donde todo se
torna oscuro, y en aquel cerro del achachi se contempla una luz y con ella la aparición de una
hermosa niña con un bello vestido blanco que representa la pureza, con unas zapatillas celestes
que representa el agua y la vida, con ella llevaba el cabello suelto de color verde con una
coronilla de flores representando la naturaleza y la libertad.

Al amanecer con los primeros rayos del sol la niña pudo ver a los pequeños animales, la
naturaleza y todo a su alrededor y a lo lejos pudo observar varios pueblos y en uno de ellos
observa como una nube oscura salía de aquel lugar, y ella con curiosidad decidió acercarse poco
a poco a ver de más cerca que era lo que sucedía allí dejando marcas en los árboles para no
perderse en su regreso.

Al adentrarse en el pueblo se encuentra con casas, personas, carretas, corrales, cultivos y todo
esto para ella era nuevo y diferente, y acercándose un poco más vio personas talando y
quemando árboles y ella sorprendida sigue caminando y se encuentra personas que contaminan
el agua votando desechos que afectaban a los animales y a todos los consumían el agua del rio,
agobiada la niña de los problemas que ella veía en este pueblo se aleja un poco más y se
encuentra con un rebaño de ovejas encerrados en un corral, veía como los pobres animales se
encontraban apretados e incomodos en ese corral tan pequeño, tanta fue la tristeza de la niña, que
decidió buscar las marcas que dejo en los árboles para volver al lugar donde se encontraba
tranquilamente.

Pasando los días la niña no dejaba de pensar en los problemas que había visto en el pueblito y
decide mostrarse en forma de una niña de carne y hueso ante las personas.

Y así nuevamente emprende su camino hacia el pueblo para buscar una manera de solucionar los
problemas que ella había visto.

7
Al llegar al pueblo y acercarse al lugar donde las personas cortaban los árboles, la niña le
pregunta: - señor porque destruye la naturaleza? Y a eso el señor responde: - no destruimos la
naturaleza, sino que esto ocupamos para construir nuestros hogares: pregunta la niña: - y
entonces por que los queman? Y el señor responde, porque necesitamos espacio para construir
nuestras casas y sembrar nuestros alimentos.

Entonces la niña decepcionada decide sentarse a orillas del rio a pensar de qué forma ella podría
ayudar a la naturaleza. Y ve que un niño se acerca al rio y bota basura y le pregunta: - ¿por qué
botas la basura al rio? El niño con un gesto de burla le responde, entonces donde más la botaría,
la niña aún más decepcionada se aleja del rio y busca una sombra de un árbol y de allí observa a
una persona sacando a sus ovejas del corral, la niña se acerca y le pregunta: - ¿Por qué encierra a
sus animales? Y a lo que el hombre le responde: - porque los podemos perder o confundir con los
demás rebaños.

Al caer la noche, cuando la niña estaba a punto de retirarse escucha una voz que la llama y le
pregunta:

¿Niña tienes donde quedarte por esta noche? Y la niña voltea, para su sorpresa se trataba del
señor que cuidaba a las ovejas y ella responde, no señor, no había pensado quedarme. Así el
pastor con una voz de insistencia le dice, pero ya es tarde donde podrías ir a estas horas. Quédate
en mi casa estarás cómoda en el cuarto de mis hijas. Entonces la niña acepta y pasa la noche en
la casa del pastor.

Al día siguiente el pastor se levanta muy temprano para ordeñar a las vacas y así poder preparar
un delicioso desayuno paras su familia y para la niña, al acercarse a la cocina ve cómo sale el
humo de la chimenea de su cocina y decide entrar y se encuentra con en el desayuno ya puesto
en la mesa.

El señor sorprendido dice ¡oh, pero quien preparo el desayuno! Entonces la niña se acerca y
responde, hice este desayuno en agradecimiento por haberme dejado pasar la noche en su casa.
El señor dice, entonces acompañemos este delicioso desayuno con esta leche, entonces llaman a
toda su familia y se sientan a desayunar, y es ahí donde el señor le pregunta a la niña, ¿Que te
trajo a este pueblo?, ¿de dónde bienes?

8
La niña responde con otra pregunta, ¿alguna vez has pensado en ponerle algo que diferencien a
tus ovejas de los demás? Y el responde confundido ¿a qué viene tu pregunta? Pude ver que tus
animales los tienes encerrados y si les pones una marca pintándole un mechón de lana podrías
diferenciar de los demás y así las ovejas pueden ser libres todo el día y solo en la noche puedan
estar en su corral. El señor se quedó callado reflexionando con todo lo que la niña había
mencionado, entonces se dirigió donde sus ovejas y empezó a pintarlas una a una y fue cundo se
dio cuenta que el corral era muy pequeño para la cantidad de sus ovejas y decidió hacer su corral
más grande.

La niña al ver el accionar del señor, se puso contenta porque ya había solucionado uno de los
problemas y decidió marcharse. El señor al observar que la niña se alejaba de su hogar corre
detrás de ella con un jarrón de leche en la mano por agradecimiento a la niña por el consejo que
le dio.

La niña acepta el jarro de leche y sigue su camino mientras camina decide acercarse al rio que
estaba a algunos pasos de ella, en ahí encuentra a una señora se acerca y le pregunta:

¿Señora porque hay basura en las orillas del rio? a lo que ella responde:

Es que la mayoría de los pobladores tienen pereza de ir a botar la basura donde corresponde y
botan en el rio porque se lo lleva la corriente.

Entonces la niña piensa en cómo darle una solución a este problema y le dice:

Y si mejor hacen un hoyo para juntar las basuras y así no contaminar el agua, poner algunos
baldes que ya no les sirva como basurero y las calles puedan estar limpias.

La señora responde nos dejamos ganar con la flojera y no pensamos en las consecuencias que
puede tener si seguimos botando basura al rio, hablare con los pobladores para seguir el concejo
que nos diste. La señora se pone a recoger las basuras que aun el rio no se lo había llevado,
dejando así las orillas limpias

La niña aún más contenta por el cambio que vio en aquella señora se dirige donde el señor
leñador. Al llegar saca de su bolso unas semillas y se las entrega al señor.

9
El señor con cara de confusión pregunta:

¿Para qué me entregas esto sin conocerme? Y la niña responde:

Si empiezas a cortar los árboles sin a ver plantado otro, se acabarían y con ella dejaría de existir
el oxígeno puro que respiras y también no podrás construir más casas. Si talas un árbol siembra
unos cinco porque ellos tardan en crecer.

El señor le mira con una sonrisa y le dice ¿me ayudas a sembrar?

La niña toma a mano del señor y alegre le acompaña sembrar. Al terminar el señor le dice:

Cuidare más los árboles no los cortare si no los necesito y enseñare a mis hijos a sembrar y
cuidar más a la naturaleza.

En el fondo de su corazón la niña sabía que ya había cumplido su misión y era momento de
emprender camino rumbo a su hogar que era en aquel cerro lejano llamado el cerro achachi.

Mientras tanto los pobladores solo hablaban de una niña que había dado concejos para que se
pueda vivir en armonía cuidando la madre tierra, con curiosidad van donde el leñador porque era
el último en haberle visto a aquella niña, sin embargo, el leñador ya no se encontraba con ella y
junto a él deciden correr para ver si podían alcanzarla. La niña se encontraba ya casi a las
afueras del pueblo, y escucha unas voces que la llamaban con insistencia, ella decide voltear y
ver quiénes eran los que la llamaban tanto. Entonces se acercan y en medio de mucha bulla
empiezan con muchas preguntas:

¿De dónde vienes? ¿Por qué nos ayudas? ¿Quién eres? ¿Cuál es tu nombre? Esas eran algunas
preguntas de tantas, el leñador pide silencio y le dice a la niña: recibimos algunos concejos de ti
sin haberte preguntado ¿cuál es tu nombre? y ¿de dónde vienes?

A lo que la niña le responde: mi nombre es Celine Y vengo de donde el sol y la luna se juntan,
con una sonrisa en el rostro voltea y se va.

Los pobladores ven como la niña de la nada empieza a desaparecer poco a poco y convertirse
solo en un recuerdo.

10
11

Você também pode gostar