Você está na página 1de 781

A PRESEXÇA DO LATIM

PUBLICAÇÕES
DO
CENTRO BRASILEIRO DE PESQUISAS EDUCACIONAIS
1
SÉRIE GUIAS DE ENSINO VoL. 6
B - Escola Secundária

INSTITUTO NACIONAL DE ESTUDOS PEDAGÓGICOS


BRASIL - MINISTÉRIO DA EDUCAÇÃO E CULTURA
CENTRO BRASILEIRO DE PESQUISAS EDUCACIONAIS
Rua Voluntários da Pátria, n. 0 107
Rio de Janeiro, Estado da Guanabara - 1962
V:ANDICK L. DA NÓBREGA
Catedrático da Faculdade Nacional de· Direito da Universidade do Brasil
e do Colégio Pedro II, Membro da Sociedade Brasileira de Romanistas
da Academia Brasileira de Filologia e da Société de Linguistique· de Paris.

A PRESENÇA
DO
LATIM
III
(ANTOLOGIA)

CENTRO BRASILEIRO DE PESQUISAS EDUCACIONAIS


INEP - MINISTÉRIO DA EDUCAÇÃO E CULTURA
Série l - GUIAS DE ENSINO - Escola Secundária - Vol. 6
A Presença do Latim

SÉRIE I - GUIAS DE ENSINO

A - ESCOLA PRIMÁRIA
Vol. 1 Linguagem na Escola Elementar - 1955
esgotado
Vol. 2 Matemática na Escola Elementar - 1955
esgotado
Vol. 3 Ciências na Escola Elementar - 1955
esgotado
Vol. 4 - Ciências Sociais na Escola Elementar - 1955
esgotado
Vol. 5 - Jogos Infantis na Escola Elementar - 1955
esgotado
Vol. 6 - Música para a Escola Elementar - 1955 -
esgotado
Vol. 7 - Ethel Bauzer de Medeiros Jogos para Re-
creação na Escola Primária 1959

B - ESCOLA SECUNDÁRIA
Vol. 1 - Delgado de Carvalho - Hi:;tória Geral - Anti-
guidade - 1956
Vol. 2 - Delgado de Carvalho - História Geral: Idade
Média - Tomo 1 - 1959
Vol. 3 - Delgado de Carvalho - História Geral: Idade
Contemporânea - a sair
Vol. 4 - Alarich R. Schultz - Botânica na Escola Se-
cundária - 1959
Vol. 5 Oswaldo Frota-Pessoa - Biologia na Escola
Secundária - 1960
Vol. 6 - Vandick L. da Nóbrega - A Presença do Latim
(3 volumes) - 1962

INSTITUTO NACIONAL DE ESTUDOS PEDAGÓG!CJS (INEP)


(MINISTÉRIO DA EDUCAÇÃO E CULTURA)
1962

Impresso nos Estados Cni1.!os do Brasil


P,·ilttcd i1t the F11itcd Statcs of Brasil
RELAÇÃO DAS SOCIEDADES CULTURAIS A QUE
PERTENCE O AUTOR:

Academia Brasileira de Filologia, do Rio de Janeiro.


American Philological Association, de Philadclphia, U. S. A.
Association Guillaume Budé, de Paris.
Cercle de Philologie Classique et Orientale, de Bruxelles.
Classical Association, de Oxford.
Ling\listic Society of America, de Baltimc-re.
Sociedade Brasileira de Romanistas, do Rio Janeiro.
Société des Études Latines, de Paris.
Société d'Histoire de Droit, de Paris.
Société des Antiquaires de France, de Paris.
Société des Droits de l'Antiquité, de Paris.
Société de Legislation Comparée, de Paris.
The Society for the Promotion of Hellenic Studics, de Londres.
The Society for the Promotion of Roman Studies, de Londres.
ABREVIATURAS

ACI.Lg. = Bulletin de l'Association des Classiques de J'Universite


de Liege.
AD = Acta Diurna.
AJPh = American Journal of Philology. Baltimore. John Hopkins
Press.
Ant. = Die Antike.
AU = Der altsprachliche Unterricht.
Auxilium =
Auxilium Latinum.
AR = Atene e Roma.
BAGB = Bulletin de l'Association Guillaume Budé.
Bul.Soc.Ling. =
Bulletin de la Societé Linguistiquc de Paris.
CI = Classical Investigation.
CJ = The Classical Journal.
CI.Ph.= C!assical Philclogy.
CO = The Classical Outlook.
CQ = Classical Quarterly Oxford University Press.
CR = Classical Review. Oxford University Prcss.
CW = The Classical World. New York, Fordham Univcrsity.
Eranos =Eranos. Acta Philologica Suecane. Uppsala.
G = Gymnasium. Heidelberg, Winter.
GLOTTA =
Glotta. Gõttingen, Vandenhoeck & Ruprecht.
HERMES = Hermes. Wiesbaden, Steiner.
IQ = Quociente Intelectual.
JRS = The Journal of Roman Studies.
PCA = Procecdings of the Classical Association. London.
PW = Paulys Real-Encyclopãdie der Classischen A!tertums.
REL = Revue des Etudes Latines. Paris, Les Belles Lettres.
Rev.Et.An. =
Revue des Etudes Anciennes. Bordeaux.
Rev.Ph. = Revue de Philologie. Paris, Klinnische.
Riv.Fil.C. = Rivista di Filologia e di Istruzione Classica. Torino,
Chiantore.
RhMPh =Rheinisches Museum für Philologie.
RHS = Revue d'Histoire des Sciences.
TAPhA =Transactions and Proceedings of the American Phllolo-
gical Association.
"Ce n 'est pas seulement à l 'hommc mais au
savant même que les hnmanités sont utiles".

HENRI POINCARÉ
ESCLARECIMENrro AO LEITOR

E sta Antologia vem proporc:ionar aos cstudior;os, que se


interessam pela cultura clássic:a, um contacto direto
com os trechos mais sugestivos das prineipais obras dos
grandes escritores da Literatura Latina. A escolha obede-
ceu ao interêsse qnc essas obras possam despertar em todos
nós, que vivemos dias inc:ertos e tumultuosos neste fim de
século.
Ela será útil a mestres e discípulos de qualquer curso
e de qualquer grau, independentemente dos programas,
acima dos quais pairará semprr. Será, também, o livro de
texto dos candidatos aos Exames Vei-:itibulares ( Concursos
de Habilitação) a qualquer estabelecimento de nível supe-
rior em que o Latim figure dentrr as disciplinas obriga-
tórias.
Todos os te~tos foram cuidadosamentr elaborados com
apoio nas mais conceituadas ediçõt:s crítieas das cokçõrs
'feubner, Oxford e Budé. Esta orientação levou-nos a
adotar a desinência is no acusativo do plural de nomes da
terceira declinação, tais como urbis, immortalis, tris rm
lugar de urbes, immortales, trcs. Fazemos esta observação
para que o leitor não suponha tratar-se de lapso de revisão
ou venha estabelecer confusão com o genitivo do singular.
Pretendemos, inicialmente, fazer preceder os textos de
cada autor, de acurado estudo biográfico, literário e exe-
gético de sua obra, sempre acompanhado de extensa biblio~
grafia especializada.
Todavia, a inclusão dêsses estudos no presente volume
implicaria num acréscimo de cerca de duzentas páginas.
Daí ficamos diante do seguinte dilema: - suprimir grande
quantidade de textos ou dispensar a inclusão dêsses traba-
lhos introdutórios. Como pretendemos publicar nm quarto
Yolume de "A presença do Latim" exclusivamente dedicado
à literatura, o qual já se encontra em fase de conclusão,
resolvemos transferir para essa oportunidade as aprecia-
-8-

ções, que pretendíamos incluir no presente volume. Esta


solução evitará a repetição do qüe já constava do trabalho
anterior e não privará os que adquirirem a obra completa
dos esclarecimentos indispensáveis ao estudo de qualquer
autor. Assim, não poderemos ser acusados de uma omissão
imperdoável, e também será atendido o fator econômico,
que seria atingido com a repetição, no quarto volume, da
matéria já incluída no terceiro.
O leitor compreensivo nos dará razão e aguardará,
dentro de alguns meses, o aparecimento de nossa "História
da Literatura Latina", como trabalho de encerramento com
que concluiremos a série de "A PRESENÇA DO LATIM".
Rio de Janeiro, novembro de 1961.

V ANDICK L. DA NÓBREGA
íNDICE

Explicação ao leitor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

MARCUS TULLIUS CICERO


EPISTULAE . • . . . . . . . . . . , ............••••.•.• , • • . • . . . . • • . . . . • • . . • 15
PRO ARCHIA POETA ÜRATIO • . . . . • . . . . . . . • . . . • . . . . . . . . • . • . . . . . . . • . 24
CATILIN ÁRIAS . •. •. .. .. . . .. .. .. •. .. . . . . .. . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . . . . . 43
In Lucium Catilinam Oratio Prima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
In Lucium Catilinam Oratio Secunda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
In Lucium Catilinam Oratio Tertia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
In Lucium Catilinam Oratio Quarta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Pro Marco Marcello Oratio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Pro Q. Ligaria Oratio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
De Oratore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Orator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
De Officiis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
De Legibus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212

JULIUS PHAEDRUS
FABULAE

Ovis, cervus et lupus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220


Rana, rupta et bos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
Mons parturiens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
Graculus, superbus et pavo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
Vulpes et hircus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
Mustela et homo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
Lupus et vulpes iudice simio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
Asinus ad senem pastorem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
Taurus et vitulus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Perae, sine de vitiis hominum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Calvus et quidam pilis defectus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
Vulpes et una . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
Calvus et musca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
Canes famelici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Vulpes et corvus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Canes et corcodili . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Canis per fluvium carnes ferens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
Lupus et gruis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
-10-

Canis fidelis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238


Vipera et Lisna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
Vulpes ad personam trogic::un . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
Lupus et agnus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
Anus ad amphoram . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
Ranae ad solem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24'!
Ovis, canis et lupus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
Capellae et hirci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
Vacca et capella, ovis et leo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Homo et colubra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
Dictum Socratis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
Vulpes et aquila . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
De Fortunis hominum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
Musca et M'ula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253

PUBLIUS OVIDIUS NASO

TRISTIA

I, 3 255
I, 4 259
IV, 7 260

METAMORFOSES

As quatro idades (I, 89 a 162) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262


O dilúvio (I, 262 a 312) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
Faetonte conduz o carro do Sol (II, 1 a 48) . . . . . . . . . . . . 266
Midas e o desejo de tornar-se rico (XI, 85 a 125) . . . . . . 267
Midas tem orelhas de burro (XI, 146 a 193) . . . . . . . . . . . . 270

CAJUS IULIUS CAESAR

COMMENTAB!I DE BELLO GALLICO 273

PUBLIUS VIRGILIUS MARO

BucOLICA I 321
III 326
IV 332
V 335
VII 339
IX 342

AENEIDOS

Liber Primus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346


Secundus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
Quintus ......... .................. .. .... ........ . 367
-11-

GE0HG!CA

Origem da agricultura (I, 125-159) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389


O cultivo das terras (L, 160-203) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
A cultura da uva. Espécie de videira~ (II, 47-82) . . . . . . 392
A cultura da vinha e da oliveira (II, 259-425) . . . . . . . . . . 394
O louvor da vida campestre (II, 458-543) . . . . . . . . . . . . . . . . 399
A lã (III, 384-393) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402
Os cães (III, 404-413) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404
Os repteis nocivos aos rebanhos (III, 214-439) . . . . . . . . . . . 404
Descrição da peste entre os animais (III, 474-566) . . . . . . 405
O instinto das abelhas (IV, 149-196) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410

QUINTUS HORATIUS FLACCUS

SERM0NES (Sátiras)

Libcr Pdmus. Sat. 1 412


2 .................................. .. 412
3 424

OD!lS SÁFICAS 430


I, 2 43
I, 10 435

ODES ALCAICAS 436


I, 9 437
IIL 1 ~8
III, 2 442
IV, 15 442

ÜDES ASCLEPIAÉIAS 1::< . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

I, 3 444

ÜDES ASCl,IlPIADÉIAS 2::< . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246


I, 6 447
LW ~
LM ~
~H ~
~H ffl

ODE. ASCLEPIADÉIAS 3,:, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452


-12 -

ÜDES ASCLEPIABÉIAS 4~ ............. , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 454

~1 ~
niw ~6

EPODOS 457

I ü7
III 459
IV 4Gl
VI 462

CAIUS VALERIUS CATULUS

Ad Cornelium Nepotem (I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464


Ad passarem Lesbiae (II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465
Luctus in morte passeris (III) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465
Dedicatio phaselo (IV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466
Ad Furium et Aurelium (XI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467
Ad Dianam (XXXIV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468
De adventu veris (XLVI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
Ad M. T. Ciceronem (XLIX) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470
Carmen Nuptiale (LXII) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471
Ad Ortalum (LXXV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472
Ad Lesbiam (LXXI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474
In ingratum (LXXIII) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474
Ad Lesbiam (LXXV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474
Ad Quintium (LXXXIII) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475
Inferiae ad fratris tumulum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476
Ad Cornelium (LII) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476
Ad quendam de Lesbia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477
Ad Lesbiam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477

ALBIUS TUBULLUS
Liber I. Elegia III 478
I VII 481
I X 483
II II 485
II IV 486
II VI 487
IV VIII 488
IV XI 489

SEXTUS PROPERTIUS
Ad Tullum. Elegia I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290
Ad Cynhiam. Elegia II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491
Ad Ponticum Poetam. Elegia VII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492
-13-

Ad Cynthiam. Elegia XI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493


Arethusa Lycotae suo. Lib. IV elegia III ....... : . . . . . . . . 494

CAIUS SALLUSTIUS CBISPUS


DE CONIURATIONE CATILINAE . •• • . • . . . . . . . . . . . . . . •. • . • •. . . . . . . . . . 497

P. CORNELIUS TACITUS
Liber Annalium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 508
Germania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 536

TITUS LIVIUS
Ab urbe condita 548

M. FABIUS QUINTILIANUS
Declamationes 586

GAIUS
Institutiones 598

ULPIANUS
Regulae 607

PAULUS
Sententiae 622

DIGESTA IUSTINIANI
De verborum significatione (Tit. XVI) . ...... .. ..... .. . 633
De diversis regulis iuris antiqui. (Tit. XVII) . . . . . . . . . . . 678

C. PLINIUS SECUNDUS
Historia Naturalis 705

A. COBNELIUS CELSUS
De Medicina 721

VITRUVIUS
De Architectura 730

2 - 3•
-14-

SEXTUS IULIUS FRONTINUS


De Aquaeductu 736

MARCUS PORCIUS CATO


De agri cultura 746

L. IUNIUS MODERATUS COLUMELLA


De arboribus 756

VARRO
De re rustica 767
I
MARCUS TULLIUS CICERO

EPISTULAE

Tullius Terentiae Suae S.D. (1)

S. v. b. e. v. (2). Si quid (3) haberem, quod ad te


scriberem, facerem id et pluribus verbis et saepius. Nunc,
quae sint negotia vides; ego autem quo modo sim affectus,
ex Lepta et Trebatio poteris cognoscere. Tu fac ( 4 ) ut
Tulliae valetudinem cures. Vale. (Ep. ad Fam., XIV, 17)

COMENTÁRIOS

(1) S. D., isto é, Salutem dicit = saúda.


(2) S. v. B. E. v. isto é, Si vales bene est, valeo.
(3) Quid, acusativo, objeto direto de haberem.
( 4) Fac, imperativo de facere.

Tullius S. D. Terentiae Suae (1)

ln Tusculanum nos venturos putamus aut Nonis ( 2 )


aut postridie ( 3 ). Ibi sint omnia para ta; plures enim for-
tasse nobiscum erunt et, ut arbitror, diutius ibi commora-
bimur. Labrum ( 4 ) si in balineo non est, ut sit, item
cetera, quae sunt ad victum et ad valetudinem necessaria.
Vale. Kal. Oct. de Venusino. (Ep. ad Fam., XIV, 20)

COMENTÁRIOS
(1) Esta epístola foi escrita no dia 1 de outubro do ano 47 a. C.
(2) Nonis, nas nonas, isto é, no dia 7 de outubro.
( 3) Postridie, no dia seguinte.
( 4) Labrum, bacia, tanque de banho.
-16-

Tullius Terentiae Suae S. D. ( 1 )


S. v. b. e. v. Da operam, ut convalescas ( 2 ). Quod
opus erit (1), ut res tempusque, postulat ( 4 ), provideas
atque administres et ad me de omnibus rebus quam sae-
pissime litteras mittis. Vale. (Ep. ad Fam. XIV, 21)

COMENT ARIOS
(1) Data da ep.: junho do ano 57 a. C.
(2) Da operam, ut convalescas, toma cuidado para que te resta-
beleças
(3) Quod opus erit, o que fôr necessário.
( 4) ut res tempusque postulat, conforme o tempo e as circuns-
tâncias exigem. Observemos o sujeito composto e o verbo
no singular, concordando, apenas, com um dêles.

Tullius S. D. Terentiae Suae (1)


S. v. b. e. v. Nos cotidie tabellarios nostros exspecta-
mus. Qui (2) si venerint, fortasse erimus certiores, quid
nobis ( 3 ) faciendum sit ( 4 ), faciemusque te statim certio-
rem ( 5 ). Valetudinem tuam cura diligenter. Vale. Kal.
Sept. ( 6 ). (Ep. ad Fam., XIV, 22)

COMENTARIOS
(1) Ep. escrita em 1 de setembro do ano 47 a. C.
(2) Qui, nominativo plural, sujeito de venerint. Podemos tradu-
zir por "êles ", referindo-se a tabellarii.
(3) nobis, dativo de gente, que na conjugação perifrástica passi-
va serve de complemento de causa eficiente.
( 4) nobis faciendum sit, deva ser feito por nós.
(5) faciemusque te statim certiorem, e imediatamente te fare-
mos conhecedora do ocorrido.
(6) Kal. Spt., no dia 1 de setembro.

Tulliits Terentiae Suae S. D. (1)

S. v. b. e. v. Redditae mihi tandem sunt a Caesare


litterae satis liberales (2), et ipse opinione celerius ventu-
rus esse dicitur. Cui (3) utrum obviam procedam ( 4 ) an
-17-

hic eum exspectem, cum constituero, faciam te certiorem.


Tabellarios mihi velim quam primum remittas. Valetudi-
nem tuam cura diligenter. Vale. D. pr. Id. Sext. (Ep.
ad Fam., XIV, 23)

COMENTÁRIOS

(1) Ep. escrita em 12 de agôsto do ano 47 a. C.


(2) Redditae mihi sunt a Caesare litterae satis liberales, tenho
recebido uma carta bastante generosa de César.
(3) Cui, dativo pedido por obviam.
( 4) Cui utrum obviam procedam. Não sei se irei ao encontro dêle.

Oicero Basilio S. (1)

Tibi gratulor, mihi gaudeo (2), te amo, tua tueor; a


te amari et, qui agas quidque agatur, certior fieri volo.
(Ep. ad Fam., VI, 15)

COMENTÁRIOS

(1) Ep. escrita no ano 44 a. C.


(2) mihi gaudeo, eu me alegro, eu me regozijo.

M. Oicero S. D. O. Ourioni (1)

Gravi (2) teste privatus sum amoris summi erga te mei


patre tuo, clarissimo viro. Qui cum suis laudibus tum vero
te filio superasset omnium fortunam, si ei contigisset, ut te
ante (3 ) videret, quam a vita discederet. Sed spero nostram
amicitiam non egere testibus. Tibi patrimonium dei for-
tunent ! Me certe habebis, cui et carus aeque sis et iucun-
dus ac fuisti patri. (Ep. ad. Fam., II, 2)

COMENTÁRIOS

(1) Escrita no ano 53 a. C.


(2) Gravi. .. , traduzir, na seguinte ordem: Privatus sum tuo pa-
tre, claríssimo viro, gravi teste mei summi amoris erga te.
(3) ut te ante ... Cúrio estava na Ásia, por ocasião da morte do
pai.
-18-

M. Cicero Imp. (1) S. D. M. Caeli.() Aedili Curuli ( 2 )

M. Fabio, viro optimo et homine doctissimo, familia-


rissime utor mirificeque eum diligo cum propter summum
ingenium eius summamque doctrinam tum propter singu-
larem modestiam. Eius negotium sic velim suscipias, ut
si esset res mea. Novi ego vos magnos patronos; hominem
occidat oportet, qui vestra opera uti velit. Sed in hoc
homine nullam accipio excusationem. Omnia relinques, si
me amabis, cum tua opera Fabius uti volet.
Ego res Romanas ( 3 ) vehementer exspecto et desidero
in primisque, quid agas, scire cupio; nam iam diu propter
hiemis magnitudinem nihil ad nos novi afferebatur. (Ep.
ad Fam., II, 14)

COMENTÁRIOS
(1) lmp., isto é: imperator.
(2) Epístola escrita em fevereiro do ano 50 a. C.
( 3) res Romanas, notícias de Roma.

M. Cícero S. D. M. Mario ( 1 )

A. d. IX (2) Kal. in Cumanum veni cum Libone (3)


tuo vel nostro potius; in Pompeianum statim cogito, sed
faciam ante te certiorem. Te cum semper valere cupio tum
certe, dum hic sumus; vides enim, quanto post una futuri
sumus ( 4 ). Quare, si quod constitutum cum podagra ( 5 )
habes, fac, ut in alium diem differas. Cura igitur, ut
valeas, et me hoc biduo aut triduo exspecta. (Ep. ad Fam.,
VII, 4)
COMENTÁRIOS

(1) Epístola escrita no ano 46 a. C.


(2) A. D. ,= ante diem Kalendas (novembres).
(3) cum Libone, circunstância de companhia.
(4) quanto post una futuri sumus, quanto tempo depois havemos
de nos reunir (= havemos de estar juntos novamente).
(5) podagra, a gôta (uma doença).
-19-

Cicero Trebatio S. ( 1 )

Illuseras heri inter scyphos (2), quod dixeram (3) con-


troversiam esse, possetne heres, quod furtum antea factum
esset, furti recte agere ( 4 ). !taque, etsi dom um bene potus
seroque redieram, tamen id caput, ubi haec controversia
est, notavi et descriptum tibi misi, ut scires id, quod tu
neminem sensisse dicebas, Sex. JElium, M. Manilium, M.
Brutum sensisse. Ego tamen Scaevolae et Testae adsentior.
(Ep. ad Fam., VII, 22)

COMENTÁRIOS
(1) Epístola escrita no ano 44 a. C.
(2) inter Scyphos, entre os copos, isto é, durante a refeição.
( 3) quod dixeram, porque eu dissera.
( 4) furti recte agere, reclamar perante a justiça.

Cícero Appio S. (1)

De meo studio erga salutem et incolumitatem tuam


credo te cognosse ex litteris tuorum (2); quibus me cumu-
latissime satis fecisse certo seio, nec iis concedo, quamquam
sunt singulari in te benevolentia, ut te salvum malint quam
ego. Illi mihi necesse est concedant, ut tibi plus quam
ipsi hoc tempore prodesse possim; quod quidem nec destiti
facere nec desistam et iam in maxima re feci et funda-
menta ieci salutis tuae. Tu fac bono animo magnoque sis
meque tibi in nulla re defuturum esse confidas. Pridie
Nonas Quinctiles. (Ep. ad Fam., X, 29)

COMENTÁRIOS
(1) Epístola escrita no ano 43 a. C.
(2) Credo te cognosse ex litteris tuorum, eu creio que tens co-
nhecimento pelas cartas dos teus.

Cícero Attico Sal. (1)

Utinam illum diem videam, cum tibi agam gratias quod


me vivere coegisti ! Adhuc quidem valde me (2) paenitet.
- 20-

Sed te oro, ut ad me Vibonem statim venias, quo ego multis


de causis converti iter meum. Sed, eo si veneris, de toto
itinere ac fuga mea consilium capere potero. Si id non
feceris, mirabor; sed confido te esse facturum. (Ep. ad
Att., III, 3)

COMENTARIOS

(1) Epístola escrita em abril do ano 58 a. C.


(2) me. Observemos o emprêgo com paenitet.

Ci.cero Attico Sal. ( 1 )


Litterae mihi a Quinto fratre cum senatus consulto (2),
quod de me est factum, allatae sunt. Mihi in animo est ( 3 )
legum lationem ( 4 ) exspectare, et, obtrectabitur, utar aucto-
ritate senatus et potius vita quam patria carebo ( 5 ). Tu,
quaeso, festina ad nos venire. (Ep. ad Att., III, 26)

COMENTÁRIOS

(1) Epístola escrita em janeiro do ano 57 a. C.


(2) Senatus consulto. Trata-se de um projeto apresentado ao
senado pelo cônsul Metelo, que permitia o regresso de Cícero
que se encontrava exilado.
(3) Mihi in animo est. É meu propósito.
( 4) Lationem, a promulgação.
(5) potius vita quam patria carebo perderei a vida antes que a
pátria. Observemos os complementos do verbo careo, em
ablativo: vitã e patriã. 11:ste apesar de vir depois de quam,
não é nominativo (sujeito), mas ablativo, pois o sujeito da
oração "qua;m, patria é ego, oculto, por elipse. O sentido
será: - potius (ego) vita carebo, quam ( ego carebo) pa-
tria.

Cicero Attico Sal. (1)


Ex tuis litteris et ex re ipsa nos funditus periissé
vídeo (2). Te oro, ut, quibus in rebus tui mei indige-
bunt (3), nostris miseriis ( 4 ) ne desis. Ego te, ut scribis,
cito videbo. (Ep. ad Att., III, 27)
- 21-

COMENTÁRIOS
(1) Epístola escrita em janeiro do ano 57 a. C.
(2) nos funditus periisse video, vejo que estamos inteiramente
perdidos.
(3) tui mei indigebunt. Observar que mei é o nominativo do
plural masculino de meus, a, um, como sujeito de indigebunt,
ao passo que tui é o genitivo singular do pronome tu.
( 4) miseriis, dativo pelo verbo desis.

Cicero Attico Sal. (1)


Ego, etsi (2) nihil habeo quod ad te scribam, scribo
tamen, quia tecum loqui videor. Hic ( 3 ) nobiscum sunt
Nicias et Valerius. Hodie tuas litteras exspectabamus matu-
tinas. Erunt fortasse alterae posmeridianae, nisi te Epiro-
ticae litterae impedient; quas ego non interpello. Misi ad
te epistulas ad Marcianum et ad Montanum. Eas in eundem
fasciculum velim addas, nisi forte iam dedisti. (Ep. ad
Att., XII, 53)
COMENTÁRIOS

( 1) Data da epístola: 22 de maio do ano 45 a. C.


(2) etsi, embora.
( 3) hic, aqui.

Cicero Attico Sal. (1)

Quid agit, obsecro te, Attica nostra? Nam triduo abs


te nullas acceperam; nec mirum. Nemo enim venerat, nec
fortasse causa fuerat. Itaque ipse quod scriberem non
habebam. Quo autem die ( 2 ) has Valerio dabam, exspecta-
bam aliquem meorum. Qui si venisset et a te quid attu-
lisset, videbam non defuturum, quod scriberem. (Ep. ad
Att., XIII, 15)
COMENTÁRIOS

(1) Epístola escrita em Arpino, no dia 26 de junho do 45 a. C.


(2) quo die, no dia em que.
-22-

M. Cicero S. D. L. Valerio, iurisconsuUo

Cur enim tibi hoc ( 1 ) non gratificer, nescio, praesertim


cum his temporibus audacia pro sapientia liceat uti. Len-
tulo egi per litteras tuo nomine gratias diligenter. Sed
tu velim desinas, iam nostris litteris ( 2 ) uti, et nos ali-
quando revisas, et ibi ( 3 ) malis esse, ubi in aliquo numero
sis, quam, istic, ubi solus sapere videare. Quam quam qui
istinc nunc veniunt, partim te superbum esse dicunt, quod
nihil respondeas; partim contumeliosum, quod male respon-
deas. Sed iam cupio tecum coram iocari. Quare fac ut
quam primum venias; negue in Apuliam (3) tuam accedas,
ut possimus salvum venisse gaudere. Nam illo si veneris,
tamquam Ulixes, cognosces tuorum neminem. Vale. (Ep.
ad Fam., I, 10)
COMENTÁRIOS

(1) hoc, o título de jurisconsulto.


(2) nostris litteris, ablativo com o verbo uti.
( 3) ibi, isto é, na Sicília.
( 4) Apuliam, acusativo, lugar para onde.

M. (1) Cícero S. D. C. Curioni (2)

1. Epistularum genera multa esse non ignoras; sed


unum illud certissimum, cuius causa inventa res ipsa est,
ut certiores faceremus absentes, si quid esset quod eos scire
aut nostrã, aut ipsorum interesset. Huius generis litteras
a me profecto non exspectas. Tuãrum enim rerum domes-
ticãrum babes et scriptõres et nuntios, in meis autem rebus
nihil est sane novi.
Reliqua sunt epistularum genera duo, quae me magno-
pere delectant: unum, familiãre et iocõsum; alterum, seve-
rum et grave. Utro me minus deceat uti, non intellego.
Iocerne tecum per litteras? Civem mehercule non puto esse
qui temporibus his ridere possit. An gravius aliquid scri-
bam? Quid est quod possit graviter a Cicerone scribi ad
Curionem, nisi de re publica 1 Atqui in hoc genere haec
mea causa est, ut neque ea, quae sentio, audeam, neque ea,
quae non &entio, ( 3 ) velim scribere.
23

2. Quam ob rem, quoniam mihi nullum scribendi


argumentum relictum est, utar eã clausulã quã soleo, teque
ad studium summae laudis cohortãbor. Est enim tibi gravis
adversaria constitüta et parãta, incredibilis quaedam exspec-
tatio; quam tu unã re facillime vinces, si hoc statueris,
quarum laudum gloriam adamãris, quibus artibus eae laudes
comparantur, in iis esse laborandum. ln hanc sententiam
scriberem plura, nisi te tuã sponte satis incitãtum esse con-
fiderem; et hoc quidquid attigi, non feci inflammandi tui
causã, sed testificandi amõris roei. (Ep. ad Fam., II, 4)

COMENTÁRIOS

( 1) Epístola escrita no ano 53 a. C.


(2) M. Cicero S. D. C. Curioni, Marcus Cicero salutem dat Caio
Curioni.
(3) quae non sentio, algumas edições têm quae nunc sentio.
PRO ARCHIA POETA ORATIO(*)

Grácio contestara o direito de cidadão romano que o


poeta Árquias (Licínio) obtivera em Heracléia, por in-
termédio de Luculo. Cícero, nesta oração, defende bri-
lhantemente o antigo mestre, e conclui que, não somente
não se deve excluir Licínio do número de cidadãos, quan-
do realmente êle é cidadão romano, mas também devia
ser incluído caso não o fôsse até então.

I) Cícero mostra os deveres que tem para com o poeta


e antigo mestre, dizendo que lhe deve grande parte dos
seus conhecimentos. Finalmente conclui que tôdas as
artes têm entre si m1tita afinidade.

1. Si quid (1) est in me ingeni (2), iudices (3) quod( 4 )


sentio quam sit exiguum (5), aut si qua ( 6 ) exercitatio (7)
dicendi ( 8 ), in qua me ( 9 ) non infitior (1º) mediocriter esse
versatum, aut si huiusce ( 11 ) rei ratio aliqua ab optima-
rum (1 2 ) artium studiis ( 13 ) ac disciplina (1 4 ) profecta, a
qua ego nullum confiteor aetatis meae tempus abhorruisse,
earum rerum omnium vel in primis hic (1 5 A. Licinius fruc-
tum a me repetere prõpe ( 16 ) siíõ iüre debet. Nam (1 7 )
quoad longissime potest mens mea respicere spatium prae-
teriti temporis et pueritiae memoriam recordari ultimam ( 18 ),
inde (1 9 ) usque repetens hunc ( 2 º) video mihi principem
et ( 21 ) ad suscipiendam ( 22 ) et ad ingrediendam rationem (2 3 )
horum studiorum exstfüsse. Quod si haec vox, huius hor-
tatu ( 24 ) praeceptisque conformata nonnulis ( 25 ) aliquando
saluti ( 26 ) fuit, a quo ( 27 ) id accepimus, quo ceteris opitu-
lari ( 28 ) et alios ( 29 ) servare possemus, huic profecto ipsi,
quantum est situm in nobis, et opero et salutem ferre
debêmus ( 30 •

(•) O texto desta oração é o da edição Teubner, elaborado por


A. Eberhard e W. Hirschfelder, com pequenas alterações, quanto à
prontuação e quanto à forma contrata do singular dos nomes em
ins, que sempre preferimos.
- 25

2. Ác ne quis a nobis hoc ita dici forte miretur, quod


alia quaedam in hoc facultas sit ingeni neque haec · dicendi
ratio ( 31 ) aut disciplina, ne nos quidem huic uni studio
penitus umquam dediti ffümiís. Etenim omnes artes quae
ad humanitatem pertinemt habent quoddam commune vin-
clum et quasi cognatione quadam inter se cõntinentiír (3 2 ).

COMENTÁRIOS

1) quid, as formas quis e quid são usadas como substantivos


e qui e quod, como adjetivos. O autor não podia escrever o prono-
me aliquis, aliquid, porque depois de si, nisi, ne e da partícula in-
terrogativa num, emprega-se quis, quae, quod enclíticos. No en-
tanto há casos em que se emprega aliquis mesmo depois de si. Mas
isto acontece quando é preciso apoiar-se na idéia do pronome in-
definido, pois quis é enclítico e aliquis não é. Ex.: Create consu-
lem Octacilium, nom dico si omnia haec sed si aliquid eorum pra-
estilit. Isto, porém, é muito raro, e a regra geral é que depois de
si, nisi, ne, num não se emprega aliquis. Quid é o sujeito da ora-
ção. Riemann estabelece que a diferença entre quis e aliquis é a
seguinte: 1) quis é uma forma enclítica ao passo que aliquis é
uma forma acentuada; II) aliquis designa geralmente alguma coisa
indeterminada, mas cuja existência é afirmada como real, ao passo
que quis designa uma coisa puramente hipotética". - 2) ingeni.
É genitivo partitivo, também usado com os nomes e pronomes em-
pregados partitivamente. Ex.: Magna pars hominum, muitos ho-
mens (a maior parte dos homens). Aliquid consilii, algum conse-
lho. - 3) iudices, no vocativo. São os membros de um tribunal
especial estabelecido pela Lex Papia. - 4) quod, o pronome rela-
tivo concorda com o antecedente em gênero e número. Está em
nominativo porque é sujeito de sit e na terminação neutra, porque
está concordando com ingeni. Alguns autores preferem analisar
êste quod como objeto direto de sentio. - 5) exiguum, adjetivo
na terminação neutra porque concorda con ingeni (oculto). - 6)
- qua, pronome indefinido, em vez de aliqua porque depois de si
não se escreve aliqua (vide comentário 1). Está em nominativo,
concordando com exercitatio em gênero, número e caso. - 7) exer-
citatio, prática. - 8) dicendi, de discursar. Gerúndio em di. O
gerúndio declina-se como um substantivo de segunda declinação no
genitivo, dativo, acusativo e ablativo. É formado do .radical do
presente. - 9) me, em acusativo porque é sujeito de esse e o su-
jeito do verbo no modo infinito vai para o acusativo, salvo quando
se tratar do infinitivo histórico ou de ce1·tos verbos impessoais que
pedem mesmo nominativo. - 10) infitior = nego. - 11) huiusce,
nos pTonomes demonstrativos hic, haec, hoc a enclítica ce pode ser
acrescentada às formas em s como huiusce, hosce hosce, hasce, etc.
huiusce rei= dicendi. - 12) optimarum artiurn, genitivo do plural.
das belas-artes. Cf. Orator. 113-120. - 13) studiis,, ablativo
de origem. O ablativo de origem inclusive o de agente, paren-
- 26-

tesco e material é usado, geralmente, com uma das prepos1çoes:


a, ab, de, e, ex. - 14) disciplina, no mesmo caso que studiis. -
15) hic, há duas interpretações a respeito desta palavra, no trecho
acima. Uns comentadores julgam ser o pronome demonstrativo
hic, haec. hoc, concordando com Licinius; outros, porém, julgam
ser o advérbio hic, que significa aqui presente. Preferimos esta
última. - 16) prope suo iure, como um direito seu (por um direi-
to que lhe assiste). Devemos observar o peon e ditroqueu, na
cláusula. - 17) Nam longissime quoad, pois tão afastado quanto.
- 18) memoriam ultimam= a mais remota lembrança. - 19) inde
usque, daí para a frente. - 20) hunc, em acusativo, porque é su-
jeito de exstitisse. - 21) et ... , et ... , não só ... , mas também. -
suscipiendam, gerundivo (ou particípio do futuro passivo) de sus-
cipio, em acusativo e na terminação feminina porque está concor-
dando com. rationem. O gerundivo concorda em gênero, número e
caso com o nome a que se refere. Com os verbos accipio, adnoto,
curo, suscipio, peto e outros o gerundivo é usado concordando com
o objeto para exprimir intenção, empreendimento. - 23) rationem,
carreira. - 24) hortatu praeceptisque, ablativo de maneira. -
25) nonnullis, dativo. - 26) saluti, dativo. O dativo é usado para
exprimir vantagem ou desvantagem, semelhança ou dissemelhan-
ça. - 27) a quo, ablativo, referindo-se a Licinius. - 28) opitulari
ceteris, opitulari é um verbo depoente. O dativo é também empre-
gado com diferentes verbos intransitivos que exprimem uma ação,
em relação a uma pessoa ou a uma coisa. Dentre vários desta-
camos: prosum, adversor, cupio, auxilior, opitulor, placeo, impero,
assentior, credo, desum, libet, licet, etc. Ceteris está em dativo
pedido por opitulari. - 29) alios, acusativo depois de sevare. -
30) Alguns verbos têm duas regências: uma direta e outra indi-
reta. Os verbos dessa espécie são: edo, trado, tribuo, concedo,
divido, f ero, debeo, nego, dico, narro, etc. - O crético e o espon-
deu formam a cláusula. - 31) ratio aut disciplina dicendi, arte
ou prática da oratória. - 32) O ditroqueu forma a cláusula.

II) Cícero justifica o seu argumento.

3. Sed ne cui (1) vestrum (2) mirum (3) esse videatur,


me ( 4 ) in quaestione legitima et in iudicio publico, cum
res agatur ( 5 ) apud ( 6 ) praetorem populi Romani, lectissi-
mum (7) virum, et apud severissimos iudices, tanto con•
ventu hominum ac frequentia, hoc, uti (8 ) genere ( 9 ) dicen-
di (1º), quod (1 1 ) non modo a consuetudine ( 12 ) iudiciorum,
verum etiam a forensi sermone ( 13 ) abhorreat: quaeso ( 14 )
a vobis ut in hac causa mihi detis bane veniam, accomo-
datam huic reo, vobis, quem ad mõdum spero, non molestam,
ut me pro summo poeta atque eruditissimo homine dicentêm,
hoc concursu hominum litteratissimorum, hac vestra huma-
- 27-

nitate, hoc denique praetore exercente iudicium, patiami-


ni (1 5 ) de studiis humanitatis ac litterarum paulo loqui libe-
rius et in eius modi persona ( 16 ) quae, propter otium ac
studium, minime in iudiciis periculisque ( 17 ) tractata est,
uti prope novo quodam ( 18 ) et inusitato genere dicendi.
4. Quod si mihi a vobis tribui concedique sentiam,
perficiam profecto, ut hunc A. Licinium non modo non
segregandum, curo sit civis, a numero ( 19 ) civium, verum
etiam, si non esset, putetis asciscendiim füisse ( 20 ).

COMENTÁRIOS

1 ne cui. Cui em lugar de alicui, porque está depois de ne. -


2) vestrum, pronome pessoal na segunda pessoa do plural em ge-
nitivo. Há também outra forma do genitivo: vestri, mas não se
empregam indistintamente. Vestri significa simplesmente "de vós",
ao passo que vestrum significa "dentre vós". - 3) mirum, adjun-
to atributivo. Em acusativo porque o verbo está no infinito. -
4) me, acusativo, sujeito do infinitivo uti. - 5) agatur, se pro-
cessa. - 6) apud praetorem, perante o pretor, isto é, Quintus Tul-
lius Cicero, irmão do orador. - 7) lectissimum virum, acusativo
como um apôsto ou continuado de praetorem. Quando na proposi-
ção ou oração dois ou mais substantivos, embora de gênero ou nú-
mero diverso, designam uma mesma pessoa ou uma mesma coisa,
concordam em caso formado o que os gramáticos chamam apôsto
ou continuado. - 8) uti, verbo utor, depoente. :1!:ste verbo pede
ablativo depois de si. Os verbos utor, fruor (perfruor) fungor
(perfungor), patio, vescor pedem ablativo depois de si. - 9)
genere, ablativo pedido pelo verbo uti. - 10) dicendi. Gerúndio
em di, de dizer, de discursar, de falar. - 11) quod, em nominati-
vo porque é sujeito de abhorreat e na terminação neutra porque
concorda com o antecedente genere. - 12) consuetudine, ablativo
de separação. O ablativo de separação é geralmente usado com
as preposições a, ab, de ou ex, quando representa uma pessoa.
- 13) sermone forensi, também em ablativo, da mesma forma que
consuetudine. - 14) quaeso, ou quaero. - 15) et... patiamini,
uma cláusula de intenção, em oposição a veniam. - 16) eiusmodi
in persona, tratando-se de tal pessoa. - 17) periculisque, e pro-
cessos. - 18) quodam novo et inusitato, tôdas estas palavras es-
tão em ablativo concordando com genere. - 19) a numero, abla-
tivo de separação. - 20) asciscendum fuisse, futuro perfeito do
infinito. Observemos o ditroqueu na cláusula.

III) V ida do poeta Â.rqnias.

Nam ut primum (1) ex pueris ( 2 ) excessit Archias atque


ah eis artibus, quibus aetas puerilis ad humanitatem infor-
-28-

mari (3) solet, se ad scribendi studium contulit ( 4 ), pri-


mum Antiochiae (5) - nam ibi natus est loco nobili ( 6 ), -
celebri quondam urbe (7) et copiosa ( 8 ) atque eruditissimis
hominibus liberalissimisque studiis adfluenti celeriter ante-
eellere ( 9 ) omnibus (1º) ingenii gloria contigit ( 11 ). Post in
ceteris (1 2 ) Asiae partibus cunctaque Graecia sic eius (1 3 )
adventus celebrabantur, ut famam ingeni exspectatio ( 14 )
hominis, exspectationem ipsius adventus admiratiõque si:í-
perãret.
5. Erat Italia tum plena (1 5 ) Graecarum artium (1 6 )
ac disciplinarum ( 17 ), studiaque haec et in Latio ( 18 ) vehe-
mentius tum colebantur ( 19 ) quam nunc eisdem in oppidis,
et hic Romae ( 2 º) propter tranquillitatem ( 21 ) rei publicre,
non neglegebantur. !taque, hunc et Tarentini, et Rhegini,
et Neapolitani, civitate ceterisque praemiis donarunt (22 ),
et omnes qui aliquid ( 23 ) de ingeniis poterant iudicare,
cognitione atque hospitio ( 24 dignum existimãrunt.
Hac tanta celebritate famae ( 25 ) curo esset iam absenti-
bus notus, Romam ( 26 ) venit Mario consule et Catulo ( 27 ).
Nactus est primum consules eos quorum alter ( 28 ) res ad
scribendum maximas, alter ( 29 ) curo res gestas tum etiam
studium atque aures adhibere posset. Statim Luculli, curo
praetextatus ( 3º) etiam tum Archias esset, euro domum suam
receperuntet hoc non solum ingeni ac litterarum, verum
receperunt et hoc non solum ingeni ac litterarum, verum
etiam naturae atque virtutis ( 13 ), ut domus, quae huius
adulescentiae prima patuit, eadem esset familiarissimã senec-
tüti ( 32 ).
6. Erat temporibus illis iucundus ( 33 ) Q. Metello (3 4 )
illi Numidico et eius Pio filio, audiebatur a M. Aemilio,
vivebat curo Q. Catulo et patre et filio, a L. Crasso colebatur;
Lucullos vero, et Drusum et Octavios et Catonem et totam
Hortensiorum domum devinctam consuetudine curo teneret,
adficiebatur summo honore, quod euro non solum colebant,
qui aliquid percipere atque audire studebant verum etiam
si qui fõrte simi:ílãbãnt ( 35 ).
Interim satis longo intervallo, cum esset curo M. Lucullo
in Siciliam ( 36 ) profectus, et curo ex ea província ( 37 ) curo
eodem Lucullo ( 38 ) decederet, venit Heracliam ( 39 ) : quae
curo esset civitas aequissimo iure ac foedere ( 40 ), ascribi se
in eam civitatem voluit; idque, curo ipse per se dignus
putaretur, tum auctoritate et gratia Luculli ab Heracliensi-
bus impetravit.
- 29 -

7. Data est civitas Silvani lege et Carbonis: "Si qui


foederatis civitatibus ascripti fuissent, si tum cum lex
ferebatur ( 41 ) in Italia domicilium habuissent, et si sexa-
ginta diebus ( 42 ) apud praetorem essent professi". Cum hic
domicilium Romae ( 43 ) multos iam annos ( 44 ) haberet, pro-
fessus est apud praetorem Q. Metellum ( 45 ), familiarissi-
mum suum.

COMENTÁRIOS

1) ut primum, logo que. - 2) ex pueris, da meninice, da pue-


rícia. Verificamos aqui o emprêgo do substantivo concreto, puer,
com a significação abstrata. Os latinos, às vêzes, empregavam o
concreto pelo abstrato, a pueris por a pueritia. Ex.: Ad eas artes
a pueris dediti .fuimus. (Fomos inclinados para êsses estudos des-
de a infância). - 3) informari, ser instruída, dirigida: informa-
ri ad humanitatem, ser inclinada para a cultura do espírito. -
4) contulit, passou. É um composto de fero. - 5) Antiochiae,
em Antioquia. É a questão ubi ou lugar onde. Está em locativo
(terminação semelhante à do genitivo), porque o lugar onde,
representado por nome de cidade da primeira ou segunda declina-
ção do singular vai para o locativo. Tratando-se, porém, de nome
apelativo ou também nome de lugar grande, vai para ablativo,
regido da preposição in. Ex.: Sum in ltalia. Os substantivos co-
muns, como dissemos, vão para ablativo quando indicam lugar on-
de, excetuando apenas os seguintes: bellum, domus, humus, militia
e rus, que se escrevem em locativo apesar de serem nomes apela-
tivos. Ex.: Sum belli, estou na guerra. - 6) loco no bili, de pais
nobres. - urbe. Já dissemos atrás que o nome usado como apôsto
de outro concorda com êste, que é o fundamental, em caso. No
entanto ve.rificamos agora que urbe pode ser considerado um apôs-
to de Antiochiae e, enquanto Antiochiae está no locativo, urbe en-
contra-se em ablativo. Todavia assim acontece porque os locativos
admitem apôstos em ablativo, com ou sem preposição. Ex.: Albae
constituerunt in urbe opportuna. Mas ainda há outro motivo que
justifica o caso em que está urbe, pois já dissemos que, na questão
de lugar onde, os nomes apelativos vão para ablativo, e urbe é
nome apelativo. - celebri et copiosa, ambos em ablativo, concor-
dando com urbe. - 9) antecellere, verbo composto de ante e cello.
Os verbos composto de ante e cello. Os verbos compostos de a<l,
ante, circum, cum, n, inter, ob, post, prae, sub, pedem dativo depois
de si - 10) omnibus, dativo depois de antecellere. - 11) contigit,
referindo-se a Arguias. - 12) in ceteris partibus, ablativo. Lugar
onde. - 13) eius, quando o objeto possuído não está na mesma
proposição que o possuidor, põe-se eius, eorum, earum, nas cons-
truções onde escrevemos seu, sua, seus, significando dêle, dela,
dêles. Ex.: Socrates et discipuli eius adfuerunt. Podíamos tam-
bém dizer: Socrates adfuit cum suis discipulis. - 14) exspectatio,
o desejo de ver, curiosidade. A cláusula é composta de um peon e
um troqueu. - 15) plena, as palavras que significam abundância
30-

têm depois de s1 um genitivo. - 16) artium, genitivo depois de


plena. - 17) disciplinarum graecarum, dos conhecimentos gregos.
- 18) Latio, ablativo. Lugar onde. 19) et colebantur. . . et hic
Romae, não só eram cultivados. . . mas também aqui em Roma.
- 20) Romae, locativo. Lugar onde. - 21) tranquilitatem, acusa-
tivo com propter. Circunstância de causa. - 22) donarunt. Os
verbos donare, circundare, induere, podem admitir duas constru:-
ções: com o dativo e acusativo ou com o acusativo e ablativo.
Assim poderia ser: donarunt huic civitate ou, donarunt hunc civi-
tate. - 23) aliquid, pronome indefinido. Em acusativo. - 24)
cognitione atque hospitio, conhecimento e hospitalidade. - 25) hac
tanta celebritate famae, por causa desta tão grande celebridade de
fama. - 26) Romam, acusativo. É o caso do lugar para onde ou
questão quo. O lugar para onde vai geralmente para acusativo com
as preposições ad ou in, quando se tratar de lugar grande ou nome
apelativo e sem preposição, quando fôr nome de cidade ou lugar
pequeno. - 17) Mario et Catulo consule, os romanos, muitas vêzes,
quando queriam fazer referência a uma data passada, menciona-
vam apenas os nomes dos cônsules da época. Assim, dizendo: sendo
cônsules Mário e Catulo, compreende-se que era o ano 102 a. C.
Trata-se de um ablativo absoluto que pode ser transformado em
uma oração com o verbo no modo finito, das duas seguintes ma-
neiras: Curn Marius et Catulus fuissent consules ou Curn Catulu3
et Marius erant consules. - 28) alter, referindo-se a Mário que
venceu os Cimbros e Teutões. - 29) alter, referindo-se a Q. Luta-
tius Catulus que era ao mesmo tempo soldado e literato. - 30)
praetextatus, môço. Nome que recebiam os rapazes até a idade
de 17 anos, porque vestiam a toga pretexta. - 31) naturae atque
virtutis, de bom temperamento e virtude. - 32) Observamos, na
cláusula, o peon quarto e o espondeu. - 33) iucundus = carus -
34) Metello, foi chamado o Numídico, depois de sua vitória sôbre
Jugurta, rei da Numídia. - 35) O peon primeiro e o espondeu
formam a a cláusula. - 36) in Siciliam, acusativo. Lugar para
onde. - 37) ex ea provincia, ablativo de lugar donde ou questão
unde. O lugar donde vai para ablativo com ou sem as preposições
de, ex, e, a, ab. - 38) eodem Lucullo, ablativo de companhia, re-
gido da preposição cum. - 39) Heracleam, acusativo. Lugar para
onde. - 40) aequissimo iure ac foedere, ablativo de qualidade. -
41) ferebatur, era promulgada ou se promulgou. - 42 sexaginta
diebus, ablativo de tempo. - 43) Romae, em Roma. Questão ubi.
- 44) muitos anos, acusativo. Circunstância de tempo quando. -
45) Metellum, i. é. Quintus Metellus Pius, filho de Q. Metellus Nu-
midicus.

IV) O autor apresenta provas de que o poeta /oi regis-


trado como cidadão romano.

8. Si nihil aliud nisi de civitate ac lege (1) dicimus,


nihil dico amplius: causa dieta est (2). Quid (3) enim
31 -

horum infirmari, Grati ( 4 ), potest? Heracliaene ( 5 ) esse


tum ascriptum ( 6 ) negabis (7)? Adest vir ( 8 ) summa auc-
toritate et religione, et fide, M. Lucullus, qui se ( 9 ) non
opinari sed scire non audisse, sed vidisse; non interfuisse,
sed egisse dicit; adsunt Heraclíenses legati, nobilissimi ho-
mines (1º), huius iudici causa ( 11 ) cum mandatis et cum
publico testimonio [venerunt], qui hunc (1 2 ) ascriptum
Heracliensem dicunt.
Hic tu tabulas desideras Heracliensium publicas, quas
( 13 ) Italico bello ( 14 ), incenso tabulario, interisse scimus
omnes (1 5 ). Est ridiculum ad ea quae habemus nihil di-
cere, requirere quae habere non possumus, et de hominum
memoria tacere, litterarum memoriam flagitare, et cum ha-
beas amplissimi viri religionem, integerrimi municipi ( 16 )
ius iurandum fidemque, ea, quae depravari nullo modo
possunt, repudiare, tabulas quas idem dicis solere corrumpi
desiderare.
9. An domicilium Romae (1 7 ) non habuit is, qui tot
annis ante civitatem datam sedem omnium rerum ac for-
tunarum ( 18 ) suarum Romae conlocavit? Án non est pro-
fessus? Immo vero eis tabulis professus quae solae ex illa
professione collegioque praetorum obtinent publicarum ta-
bularum auctoritatem. Nam, cum Appi tabulae neglegen-
tius adservatae dicerentur, Gabini, quan diu incolumis fuit,
levitas, post damnationem calamitas omnem tabularum fidem
resignasset, Metellus, homo sanctissimus ( 19 ) modestissimus-
que omnium, tanta diligentia fuit, ut ad L. Lentulum prae-
torem et ad iudices venerit et unius nominis litura se com-
motum esse dixerit. His igitur in tabulis nullam lituram
in nomine Á. Licini videtis.

COMENTÁRIOS

1) civitate ac lege = civitate Romana lege Plautia Papiria


data. - 2) causa dieta est, a defesa está feita. - 3) quid, prono-
me interrogativo, quis ( qui), quae, qua, quid ( quod). Quis e quid
empregam-se geralmente como pronome, ao passo que qui e quod
como adjetivos. Qui vocat me? Qui locus est hic? Quid mihi, das?
Quod consilium mihi das? - 4) Grati, vocativo. Grácio era o in-
cumbido da acusação. - 5) Heracleae, lugar onde. Em locativo
porque é um nome de lugar pequeno da primeira declinação do
singular. - 6) esse ascripturn, ter sido registrado. Na edição
Tenbner lemos: - esse tu eurn escripturn. 7) negabisne, verbo
negare no futuro e a partícula interrogativa ue. - 8) vir,
apôsto de Lucullus. - 9) se, acusativo, sujeito dos infinitivos opi-
- 32-

niari, scire, audivisse, vidisse, interfuisse, egisse. - 10) homines


nobilissimi, apôsto de legati. - 11) causa, por causa de. - 12)
hunc, acusativo. Sujeito do infinitivo adscriptum. - 13) quas, no
plural e na terminação feminina porque o antecedente tabulas é
feminino e o pronome relativo concorda com antecedente em gê-
nero e número. Em acusativo porque é sujeito do infinitivo inte-
'l'Üsse. - 14) bello Italico, o tempo em que uma ação se processa é
expresso pelo ablativo com ou sem preposição. - 15) omnes, no--
minativo sujeito de scimus. - 16) municipi, depois da guerra so-
cial Heracléia se tornou um municipiwm. - 17) Romae, questão
ubi, ou lugar onde. Em locativo, porque é um nome de cidade.
- 18) fortunarum, bens, riqueza. - 19) sanctissimus, muito cons-
ciendoso.

V) Não sàmente Heracléia, mas também outras cidades


concederam ao poeta a cidadania. É improcedente o
argumento da omissão do nome no recenseamento.

10. Quae ( 1 ) cum ita sint, quid est quod de eius c1v1-
tate dubitetis, praesertim cum aliis quoque in civitatibus (2)
fuerit ascriptus? Etenim cum mediocribus multis ( 3 ) et aut
nulla aut humili aliqua arte praeditis, non gravate civitatem
in Graecia homines impertiebant, Rheginos credo aut Lo-
crensis ( 4 ) aut Neapolitanos aut Tarentinos, quod scaenicis
artificibus largiri solebant, id huic summa ingeni praedi-
ta ( 5 ) gloria, noluisse ( 6 ). Quid? cum ceteri non modo post
civitatem datam (7), sed etiam post legem Papiam ( 8 ) aliquo
modo in eorum municipiorum tabulas inrepserunt, hic, qui
ne utitur quidem illis ( 9 ), in quibus est scriptus, quod
semper se Heracliensem esse voluit, reicietur? (1º).
11. Census nostros requiris; scilicet: est enim obscu-
rum proximis censoribus ( 11 ) hunc cum clarissimo impera-
tore L. Lucullo, apud exercitum fuisse, superioribus cum
eodem quaestore ( 12 ) fuisse in Asia, primis ( 13 ) Iulio et
Crasso nullam populi partem esse censam. Sed quoniam
census non ius civitatis ( 14 ) confirmat ac tantum mõdo
indicat eum qui sit census, ita se iam tum gessisse, [pro
cive] : eis temporibus, quem tu criminaris ne ipsius quidem
iudicio in civium Romanorum iure esse versatum, is et
testamentum saepe fecit nostris legibus et adiit hereditates
civium Romanorum et in beneficiis ad aerarium delatus
est a L. Lucullo pro consule. Quaere argumenta, si quae
potes: numquam enim hic neque suo neque amicorum
revincetur.
- 33-

COMENTÁRIOS

1) quae, estas coisas, isto. - 2) aliis civitatibus, ablativo. Lu-


~ar onde. - 3)multis mediocribus, dativo depois de impertiebant.
- infinitivo noluisse. - 5) praedita. Em alguns códices encontra-
mos praedito. - 6) noluisse id huic, não lhe quiseram atribuir isto.
7 datam civitatem, dada ou concedida a cidadania. - 8) post legem
Papiam. De acôrdo com a Lei Papia, votada em plebiscito no ano 65
a. C., todos os que não possuíssem o direito de cidadania seriam ex-
pulsos de Roma. No ano 19 a. C. todos os adeptos do culto de ísis
foram expulsos de Roma. - 9) illis, ablativo depois do verbo utor.
- 10) reicietur, será reeitado, deverá ser rejeitado. - 11) proximis
censoribus, ablativo. Circunstyncia de tempo. Referência feita à
época dos últimos censores L. Gellius e L. Lentullus, no ano 70 a.
C. - 12) eodem quaestore, ablativo e indica circunstância de com-
panhia, regido da preposição cum. - 13) prirnis, ablativo. Cir-
cunstância de tempo quando. Época em que L. Iulius Caesar e P.
Licinius Crassus eram censores, no ano 89 a. C. - 14) ius civitatis,
direito de cidadania.

VI) A literatura é iima fonte de moral.

12. Quaeres (1) a no bis, Grati, cur tanto opere hoc


homine delectemur. Quia suppeditat nobis ubi et animus ex
hoc forensi strepitu reficiatur et aures convicio defessae
conquiescant. An tu existimas aut suppetere nobis posse
quod cotidie dicamus in tanta varietate rerum, nisi animos
nostros doctrina excolamus, aut ferre animos tantam posse
contentionem, nisi eos doctrina eadem relaxemus? Ego vero
fateor me (3) his studiis ( 4 ) esse deditum; ceteros pudeat ( 5 ),
si qui ita se litteris abdiderunt, ut nihil possint ex eis
neque ad communem adferre fructum neque in aspectum
lucemque proferre: me ( 6 ) autem quid pudeat, qui tot
annos (') ita vivo, iudices, ut a nullius quam me tempore
aut cornmodo aut otiuJJ1 meum abstraxerit aut voluptas avo-
carit aut denique somnus retardarit?
13. Quare quis ( 8 ) tandem me reprehendat, aut quis
mihi iure suscenseat, si, quantum ceteris ad suas res obe-
undas ( 9 ), quantum ad festos dies ludorurn celebrandos (1°),
quantum ad ali.as voluptates, et ad ipsam requiem animi et
corporis conceditur temporum ( 11 ) ; quantum alli tribuunt
tempestivis conviviis, quantum denique alveõlo, quantum
pilae, tanturn mihi egõmet (1 2 ) ad haec studia recolenda
- 34

sumpsero? Atque hoc [id] eo mi concedendum est magis,


quod ex his studiis haec quoque crescit oratio et facultas,
quae quantacumque est in me, numquam amicorum peri-
culis defuit. Quae si cui ( 31 ) levior videtur, illa quidem
certe, quae summa sunt ex quo fonte hauriam sentio.
14. Nam, nisi multorum praeceptis multisque litteris
mihi ab adulescentia (1 4 ) suasissem nihil esse in vita magno
opere expetendum nisi laudem atque honestatem, in ea
autem persequenda (1 5 ) omnis ( 16 ) cruciatus corporis, omnia
pericula mortis atque exsili parvi ( 17 ) esse ducenda, num-
quam me pro salute vestra in tot ac tantas dimicationes
atque in hos profligatorum hominum cotilianos impetus
obiecissem. Sed pleni omnes sunt libri, plenae sapientium
voces, plena exemplorum vetustas; quae iacerent in tenebris
omnia, nisi litterarum lumen accederet. Quam multas nobis
imagines non solum ad intuendum verum etiam ad imitan-
dum, fortissimorum virorum expressas scriptores et Graeci
et La tini reliquerunt ! quas ego mihi semper in adminis-
tranda re publica (1 8 ) proponens, animum et mentem meam
ipsa cogitatione hominum excellentium conformabam.

COMENTÁRIOS

1) Quaeres, êste verbo pede geralmente o acusativo da coisa


e o ablativo da pessoa com a, ab, de, e, ex. - 2) strepitu forensi,
ablativo de modo. - 3) me, acusativo, sujeito de deditum esse. -
4) bis studiis, dativo do plural, pedido pelo verbo dedere. - 5)
pudeat, envergonhem-se. Os impessoais miseret, paenitet, pudet,
piget e taedet, pedem acusativo da pessoa e o genitivo da coisa.
- 6) me, acusativo, pedido por pudeat. - 7) tot anos, há tantos
anos. - 8) quis, pronome interrogativo. - 9) ad suas res obeun-
das, construção gerundiva. Para tratar de seus negócios. - 10)
ad celebrandos díes festos, outra construção gerundiva. - 11)
quantum temporum, o genitivo é usado com advérbio, principalmen-
te com advérbio de quantidade e de lugar. - 12) ego met, aos pro-
nomes pessoais acrescenta-se, às vêzes, o sufixo met, que reforça
a sua significação. - 13) cui empregado depois de si - 14) adules-
centia, ablativo de origem. - 15) persequenda ea, para conseguir
estas coisas. Construção gerundiva. - 16) omnis, concordando
com cruciatus. - 17) parvi, o predicado genitivo de preço e valor
é usado com sum e outros verbos como aestimo, facio, puto. O
genitivo de preço ou valor é geralmente um adjetivo como magni,
parei, tanti, pluris, minoris, plurimi, maximi. - 18) administran-
da re publica, na administração da república, no govêrno da repú-
blica.
- 35-

VII) Todos os homens famosos possuíram incU.nação para


as letras.

15. Quaeret quispiam: quid? illi ipsi summ.i vm, quo.


rum virtutes litteris (1) proditae sunt, istane doctrina (2}
quam (3) tu effers, laudibus eruditi fuerunt 1 ( 4 ) Difficile
est hoc de omnibus confirmare, sed tamen est certum, quid
respondeam. Ego multos homines excellenti animo ac vir.
tute fuisse et sine doctrina ( 5 ) et naturae ipsius habitu
prope divino per se ipsos et moderatos et graves existitisse
fateor; etiam illud adiungo, saepius ad laudem atque virtu-
tem naturam ( 6 ) sine doctrina quam (7) sine natura valuisse
doctrinam.. Atque idem ego contendo, cum. ad naturam. exi-
miam atque illustrem accesserit ratio ( 8 ) quaedam conforma-
tioque doctrinae, tum illud nescio quid praeclarum. ac sin•
gulare solere exsistere.
16. Ex hoc esse hunc numero, quem patres nostri vide•
runt, divinum hominem Africanum ( 9 ), ex hoc C. Laelium,
L. Furium, moderatissimos homines et continentissimos, ex
hoc fortissimum virum et illis temporibus doctissimum, M.
Catonem illum senem; qui profecto, si nihil ad percipiendam
colendamque virtutem litteris adiuvarentur, numquam se ad
earum studium contulissent.
Quodsi non hic tantus fructus ostenderentur et s1
ex his studiis delectatio sola peteretur, tamen, ut opínor,
hanc animi remissionem humanissimam ac liberalissimam
iudicaretis. Nam ceterae neque temporum sunt neque aeta-
tum omnium neque locorum (1º) : at haec studia adule•
scentiam alunt, senectutem oblectant, secundas res ornant,
adversis ( 11 ) perfugiam ac solacium praebent, delectant
domi (1 2 ), non impediunt foris; pernoctant nobiscum, pere•
grinantur, rusticantur.

COMENTÁRIOS
1) litteris, ablativo instrumental. Cr. proditum est memoria ac
litteris .. Verr., II, I, 47. - 2) ista doctrina, ablativo. - 3) quam,
pronome relativo. - 4) eruditi, fuerunt por ventura eram instruí-
dos. Ne é partícula interrogativa. - 5) doctrina, cultura. - 6)
naturam, acusativo singular, sujeito de infinitivo. - 7) quam,
partícula comparativa. - 8) ratio, forma. - 9) Africanum, Ci-
pião, o conquistador de Cartago. - 10) locorum, no singular
locus, i e no plural loca, orum. - 11) adversis, dativo depois de
praebere. - 12) domi, locativo. Lugar onde.
- 36-

VIII) O notável talento poético de Árquias.


17. Quodsi ipsi haec ( 1 ) neque attingere neque sensu
nostro gustare possemus (2), tamen ea (3) admirari debere-
mus ( 4 ), etiam cum in aliis videremus. Quis ( 5 ) nostrum ( 6 )
tam animo agresti ac duro fuit, ut Roscii morte nuper
11011 commoveretur 1 Qui cum esset senex mortuus, tamen
propter excellentem artem ac venustatem videbatur omnino
mori non debuisse ( 8 ). Ergo ille corpo ris motu tantum
amorem sibi conciliarat a nobis omnibus; nos animorum
incredibilis motus celeritatemque ingeniorum neglegemus 1
18. Quotiens ego hunc ( 9 ) Archiam vidi, iudices (1º)
- utar enim vestra benignitate, quoniam me in hoc novo
genere dicendi tam diligenter attenditis - , quotiens ego
hunc vidi, cum litteram scripsisset nullam, magnum nume-
rum optimorum versuum de eis ipsis rebus ( 11 ), quae tum
agerentur, dicere ex tempore (1 2 ), quotiens revocatum ean-
dem rem dicere, commutatis verbis atque sententiis ! Quae ·
vero adcurate cogitateque scripsisset, ea sic vidi probari ut
ad veterum scriptorum laudem perveniret. Hunc non ego
deligam; non admirer, non omni ratione defendendum
putem f
Atque sic a summis hominibus eruditissimisque accepi-
mus, ceterarum rerum studia (1 3 ), et doctrina (1 4 ), et prae-
ceptis et arte constare, poetam ( 15 ) natura ipsa valere, et
mentis viribus excitari et quasi divino quodam spiritu
inflari. Quare suo iure noster ille Ennius sanctos appellat
poetas, quod quasi deorum aliquo dono atque munere com-
mendati nobis esse videantur.
19. Sit igitur, iudices, sanctum apud vos, humanissi-
mos homines, hoc poetae nomen quod nulla umquam barba-
ria violavit. Saxa atque solitudines voei respondent ( 16 ) ;
bestiae ( 17 ) saepe immanes cantu (1 8 ) flectuntur atque con-
sistunt; nos instituti rebus optimis, non poetarum voce (1 9 )
moveamur1
COMENTARIOS
1) haec, estas coisas. Acusativo do plural. - 2) possemus,
convém observar a fôrça que tem o subjuntivo na oração. O autor
emprega o subjuntivo acompanhado da negação, para mostrar que
todos nós devemos apreciar os estudos a que se dedicara Árquias. Se
tivesse empregado o indicativo possumus o sentido seria outro.
- 3) ea, acusativo do plural. - 4) deberemus, os tempos históri-
- 37-

cos de verbos que indicam habilidade como possum, e os que deno-


tam propriedade, necessidade, como debeo e semelhantes, estão às
vêzes no indicativo na conclusão das sentenças condicionais muito
embora não seja o caso no presente exemplo. - 5) quis, pronome
interrogativo. - 6) nostrum, uma das formas do genitivo do plu-
ral pessoal da primeira pessoa =
dentre nós. - 7) agresti ac du-
ro, ablativos referindo-se a ânimo. - 8) debuisse, pretérito per-
feito do infinitivo. - 9) hunc, acusativo como objeto direto df\
vidi ou como sujeito de dicere. - 10) iudices, vocativo. - 11) de
iis ipsis rebus, sôbre as próprias coisas (acontecimentos). - 12)
ex tempore, de improviso. - 13) studia, acusativo plural como su-•
jeito do infinitivo constare. - 10) doctrina, praeceptis arte, abla-
tivo. - 15) poetam, sujeito dos infinitivos valere, excitari e inflari.
- 16) voei respondent, o autor refere-se à fábula de Orfeu, segun-
do a qual o poeta consegue mover as árvores e os rochedos com o
poder de sua música. - 17) bestiae, os animais selvagens. - 18)
cantu, ablativo, indicando uma circunstância de modo. - 19) voce,
ablativo instrumental.

IX) Todos os países querem possuir os homens de cultura.

Homerum ( 1 ) Colophonii civem esse (2) dicunt suum ( 3 ),


Chii suum vindicant, Salaminii repetunt ( 4 ), Smyrnaei
vero suum esse confirmant, itaque etiam delubrum eius in
oppido dedicaverunt; permulti alii praeterea, pugnant inter
se atque contendunt. Ergo illi alienum, quia poeta fuit,
post mortem etiam expetunt, nos hunc vivum, qui et volun-
tate et legibus noster est repudiabimus f Praesertim curo
omne olim studium atque omne ingenium contulerit ( 5 )
Archias ad populi Romani gloriam laudemque celebran-
dam 1 Nam et Cimbricas ( 6 ) res adulescens attigit; et ipsi
illi C. Mario, qui durior ad haec studia videbatur iucundus
fuit.
20. Neque enim quisquam est tam aversus a Musis
qui non mandari versibus aeternum suorum laborum facile
praeconium patiatur. Themistoclem (7) illum, summum
Athenis virum ( 8 ), dixisse aiunt, cum ex eo quareretur,
quod acroama, aut cuius vocem libentissime audiret: "eius,
a quo sua virtus optime praedicaretur". !taque ille Marius
item eximie L. Plotium dilexit ( 9 ), cuius ingenio putabat
ea quae gesserat posse celebrari.
21. Mithridaticum vero bellum, magnum atque diffi-
cile et in multa varietate terra marique (1º) versatum,
totum ab hoc expressum est; qui libri non modo L. Lucul-
lum, fortissimum et clarissimum virum, verum etiam po-
-.38 -

puli Romani nomen illustrant. Populus emm Romanus


aperuit, Lucullo imperante ( 11 ) Pontum et regiis quondam
opibus et ipsa natura egregie ( 12 ) vallatum; populi Ro-
mani exercitus, eodem duce ( 13 ); non maxima manu innu-
merabilis Armeniorum copias fudit; populi Romani laus est
urbem amicissimam Oyzicenorum eiusdem consílio ex omni
impetu regio atque totius belli ore ac faucibus ereptam
esse atque servatam; nostra semper feretur et praedica-
bitur Lucullo dimicante, cum interfectis ducibus depres-
sa ( 14 ) hostium classis est, incredibilis (1 5 ) apud Tenedum
pugna illa navalis; nostra sunt tropaea ( 16 ), nostra monu-
menta, nostro triumphi: quae quorum ingeniis haec ferun-
tur, ab eis populi Romani fama celebratur.
22. Oarus fuit Africano ( 17 ) superiori noster Ennius,
itaque etiam in sepulcro Scipionum putatur is esse consti-
tutus( 18) ex marmore: cuius laudibus certe non solum
ipsi, qui laudatur, sed etiam populi Romani nomen orna-
tur. In caelum huius proavus Cato tollitur: magnus honos ·
populi Romani rebus adiungitur. Omnes denique illi Ma-
ximi ( 19 ), Marcelli, Fulvii, non sine communi omnium
nostrum ( 2 º) laude decorantur. Ergo illum ( 21 ), qui haec
fecerat, Rudinum hominem, maiores ( 22 ) nostri in civita-
tem ( 23 ) receperunt: nos hunc Heracliensem, multis civita-
tibus expetitum, in hac autem legibus constitutum, de
nostra civitate eiciemus ( 24 )?

COMENTÁRIOS

1) Hornerurn, acusativo como sujeito do infinitivo esse. Vir-


gílio reuniu no seguinte hexâmetro os nomes das cidades que
reclamavam Homero: Smyrna, Chios, Colophon, Salamis, Rhodes,
Argos, Athenae. - 2) esse, tem como sujeito illum, oculto, refe-
rindo-se a Homero. - 3) suum, como seu direito, como lhe per-
tencendo. - 4) repetunt, o exigem. - 5) contulerit, tenha empre-
gado, dedicado. - 6) res Cirnbricas, referindo-se à vitória de
Mário sôbre os Cimbros e Teutões, em 101 e 102 a. C., respectiva-
mente. - 7) Thernistoclern, acusativo, sujeito de dixisse. O gran-
de ateniense, que venceu a batalha de Salamina, na segunda guerra
púnica. - 8) surnrnum virum, acusativo. Apôsto de Themisto-
clem. - 9) dilexit, gostou, estimou. - 10) terra marique, ablati-
vo absoluto. - 12) natura egregie. Em alguns. encontremos na-
tura et regione, que constituiria hendíadis. - 13) duce eodem, com
o mesmo chefe. - 14) depressa, foi lançada a pique. - 15) nostra,
incredibilis, concordando com pugna. - 16) tropaea, palavra tirada
do grego. - 17) Africano, dativo depois do adjetivo carus. O
conquistador de Aníbal, um amigo de :ll:nio. Conseguiu vencer
- 39-

a Aníbal, em Zama, no ano 202 a. C. - 18) constitutús, esculpido.


- 19) Maximi, Fabius Maximus, o defensor de Roma na segunda
guerra púnica; M. Claudius Marcellus conseguiu tomar Siracusa,
nessa guerra, e Q. Fulvius Flaccus, que foi também um oficial
de grande valor. - 20) omnium nostrum, dentre todos nós. -
- 21) illum, referindo-se a F'.:nio. - 22) maiores, antepassados. -
23) civitate ablativo de separação. - 24) eiciemus - É a melhor
forma mas na edição de Oxford lemos eiciamus.

X) Alexandre no túmulo de Aquiles.

23. Nam si quis minorem gloriae fructum putat ex


Graecis versibus percipi quam ex Latinis, vehementer errat,
propterea quod Graeca leguntur in omnibus fere gentibus,
Latina suis finibus, exiguis sane, continentur. Quar e si
res eae, quas gessimus, orbis terrae regionibus definintur,
cupere debemus, quo manuum ( 1 ) nostrarum tela pervene-
rint, eodem gloriam famamque penetrare; quod cum ipsis
populis (2) de quorum rebus (3) scribitur, haec ampla sunt,
tum eis certe, qui de vita ( 4 ), gloriae causa dimicant, hoc
maximum et periculorum incitamentum est et laborum.
24. Quam multos scriptores rerum suarum magnus
ille Alexander (5) secum habuisse dicitur ! Atque is tamen,
cum in Sigeo ad Achillis tumulum astitisset: "O fortu-
na te", inquit, "adulescens, qui tuae virtutis Homerum
praeconem inveneris !" Et vere. Nam nisi Ilias illa exsti-
tisset, idem tumulus, qui corpus eius contexerat, nomen
etiam obruisset. Quid? noster hic Magnus, qui cum vir-
tute fortunam adaequavit, nonne Theophanem Mytilenaeum,
scriptorem rerum suarum, in contione militum civitate do-
navit, et nostri illi fortes viri, sed rustici ac milites, dul-
cedine quadam gloriae commoti, quasi participes eiusdem
laudis, magno illud clamore approbaverunt?
25. Itaque, credo ( 6 ), si civis Romanus Archias legi-
bus (7) non esset, ut ab aliquo imperatore civitate dona-
retur ( 8 ), perficere non potuit. Sulla cum Hispanis donaret
et Gallos, credo, hunc petentem repudiasset ( 9 )? quem ( 10 )
nos in contione vidimus, cum ei libellum malus poeta
de populo subicisset, quod epigramma in eum fecisset
tantummodo alternis versibus longiusculis, statim ex eis
rebus, quas tum vendebat, iubere ei praemium tribui, sed
ea condicione, "ne quid postea scribere ( 11 ) ". Qui seduli-
tatem mali poetae duxerit aliquo tamen praemio dignam,
- 40

huius ingenium et virtutem in scribendo et copiam non


expetisset? Quid? a Q. Metello Pio, familiarissimo suo,
qui civitate multos donavit, neque per se neque per Lucul-
lus impetravisset? qui praesertim usque eo de suis rebus
scribi ( 12 ) cuperet, ut etiam Cordubae,, natis poetis pingue
quiddam sonantibus atque peregrinum, tamen auris suas
dederet.
COMENTÁRIOS

1) manuum nostrarum, dos nossos esquadrões. - 2) populis,


dativo construído com ampla. - 3) rebus, ablativo de modo. - 4)
vita, idem. - 5) Alexander. Observemos o nominativo na cons-
trução pessoal com dicitur. É o sujeito do inifitivo habuisse. -
credo, usado irônicamente. - 7) legibus, ablativo de modo. - 8)
donaretur civitate, doasse a cidadania. - 9) repudiasset, a pró-
tese está contida em petentem. - 10) quem, acusativo como obje-
tivo direito de vidimus e sujeito de iubere. - 11) scriberet a me-
lhor forma seria scripserit. - 12) scribi, infinitivo passivo.

XI) Todos os homens têm certa inclinação para a glória.

Neque enim est hoc dissinmlandum, quod obscurari non


potest, sed prae nobis ferendum: trahimur omnes laudis
studio (1), et optimus quisque maxime gloria ducitur. Ipsi
illi philosophi etiam in eis libellis, quos de contemnenda( 2 )
gloria scribunt, nomen suum inscribunt; in eo ipso (3), in
quo praedicationem nobilitatemqne despiciunt praedicari de
se ac se nominari volunt.
27. Decimus quidem Brutus, summus vir et impera-
tor, Acii ( 4 ), anuc1ss1mi sui (5), carminibus templorum
ac monumentorum aditus exornavit suorum. Iam vero ille
qui cum Aetõlis Ennio comite bellavit, Fulvius ( 6 ), non
dubitavit Martis manubias Musis consecrare. Quare in
qua urbe imperatores prope armati poetarum nomen et Mu-
sarum delubra coluerunt, in ea non debent togati índices
a Musarum honore et a poetarum salute abhorrere.
28. Atque ut id libentius faciatis, iam me vobis, iudi-
ces, indicabo, et de meo quodam amore gloriae nimis acri
fortasse, verum tãmen honesto, vobis confitebor. Nam quas
res nos in consulatu nostro vobiscum simul pro salute huius
urbis atque imperi et pro vita civium, proque universa re
publica (7) gessimus, attigit hic versibus atque inchoavit;
quibus auditis, quod mihi magna res ( 8 ) et iucunda visa
- 4] -

est ( 9 ), hunc ad perficiendum adhortatus sum. Nullam


enim virtus aliam mercedem laborurn periculorurnque desi-
derat praeter hanc ( 10 ) laudis et gloriae; qua quidem
detracta, iudices, quid est quod ( 11 ) in hoc tam exiguo
vitae curriculo [ et tam brevi] tantis nos in laboribns
exercearnus?
29. Certe si nihil anirnus praesentiret in posterurn et
si, quibus regionibus vitae spatium circumscriptum est, isdem
omnis cogitationes terminaret suas, nec tantis se laboribus
frangeret neque tot curis vigiliisque angeretur nec totiens
de ipsa vita dimicaret. Nunc insidet quaedarn in optimo
quoque virtus, quae noctis et dies anirnum gloriae stimulis
concitat atque admonet non cum vitae tempore esse dimit-
tendarn cornrnernorationem nominis nostri, sed cum omni
posteritate adaequandam.

COMENTÁRIOS

1) studio, pelo desejo. - 2) contemmenda, que deve ser des-


prezada. Gerudivo am ablativo desempenhando a função de adfe-
cordando com o substantivogloria. - 3,) in eo ipso, naquilo mes-
mo. - 4) Accii, L. Ãcio, um poeta trágico que viveu no ano 170
a. C. - 5) sui amicissimi, genitivo como apôsto de Atii. - 6)
Fulvius, cônsul em 189 a. C. e que se distinguiu como amante da
literatura grega. - 7) universa republica, tôda a república. -
8) res, empreendimento. - 9) mihi visa est. me pareceu. - 10)
hanc. referindo•se a mercedem. - 11) quid est quod. o subjunti-
tivo volitivo, usado nas cláusulas relativas, para denotar intenção
e, por êste motivo, exerceamus está no subjuntivo.

XII) A literatura é um monic,mento perene.

30. Ân vero tam parvi animi ( 1 ) videamur esse


omnes, qm m re publica, atque in his vitae periculis labo-
ribusque versamur, ut, cum usque ad extremum spatium,
nullum tranquillum atque otiosum spiritum duxerimus, no-
biscum simul moritura omnia arbitremur? An statuas et
imagines, non animorum simulacra, sed corporum, studiose
multi summi homines reliquereunt, consiliorum relinquere
ac virtutum nostrarum effigiem nonne multo malle debemus
summis ingeniis expressam et politam? Ego vero omnia
quae (2) gerebam iam tum in gerendo (3) spargere me ac
disseminare arbitrabar in orbis terrae memoriam sempiter-
- 42-

nam. Haec vero sive a meo sensu ( 4 ) post mortem a futura


est, sive, ut sapientissimi homines putaverunt, ad aliquam
animi mei (5) partem pertinebit, nunca quidem certe cogi-
tatione quadam speque delector.
31. Quare conservate, iudices, hominem pudore eo,
quem amicorum videtis comprobari cum ( 6 ) dignitate, tum
etiam venustate (7), ingenio autem tanto, quantum id con-
venit existimari, quod · summorum hominum iudiciis expe-
titum esse ( 8 ) videatis, causa vero eius modi, quae beneficio
legis, auctoritate municipi, testimonio Luculli, tabulis Me-
telli comprobetur ( 9 ). Quae( 1º) cum ita sint, petimus a
vobis, iudices, si qua non modo humana verum etiam divina
in tantis ingeniis commendatio debet esse, ut eum, qui ( 11 )
vos ( 12 ), qui vestros impera tores, qui populi Romani res
gestas ( 13 ) semper ornavit, qui etiam his recentibus nostris,
vestrisque domesticis periculis reternum se testimonium
laudis daturum esse ( 14 ) profitetur estque ex eo numero,
qui sem per apud omnis sancti sunt habiti itaque dicti;
sic in vestram accipiatis fidem, ut humanitate vestra levatus
potius quam acerbitate violatus esse videatur.
32. Quae de causa (1 5 ) pro mea consuetudine breviter
simpliciterque dixi, iudices, ea confido probata esse omni-
bus; quae a forensi aliena iudicialique consuetudine et de
hominis (1 6 ) ingenio (1 7 ), et communiter, de ipso studio
locutus sum, ea, iudices, a vobis spero esse in bonam partem
accepta, ab eo, qui ( 18 ) iudicium exercet, certo seio.

COMENTÁRIOS

1) parvi animi, o genitivo atributivo pode ser um genitivo des-


critivo ou de característica, designando qualidade, valor, preço,
etc. É geralmente modificado por um adjetivo. - 2) omnia quae,
tôdas as coisas. - 3) gerendo, ablativo do gerúndio. - 4) meo
2ensu, ablativo de separação. - animi mei, genitivo partitivo.
- 6) tum ... tum. tanto ... como. - 7) vetustate. Em algumas
edições encontra-se a forma ventustate. - 8) expeditum esse,
ter sido procurado. - 9) comprobetur, subjuntivo de caracteristi-
ca. - 10) quae, sujeito de sunt. - 11) qui, aquêle que (referin-
do-se a Arguias). - 12) vos, as vossas pessoas, - 13) res gestas,
façanhas. - 14) daturum esse, futuro imperfeito do infinito. -
15) quae de causa, por êste motivo. - 16) hominis, genitivo de qua-
lidade. - 17) de ingenio, ablativo de qualidade. - 18) ab eo qui,
era então pretor Quinto Cícero, irmão do orador, a quem êste se
refere no final do seu discurso.
CATILINÁRIAS ~

Lucius Sergius Catilina, candidato às eleições para o


consulado, teve a candidatura fracassada. Catilina de-
sempenhava as funções de pretor no ano 68 a. C. e con-
correu ao pleito para cônsul no ano 63 antes da nossa era.
Vendo-se perdido na campanha, planejava incendiar
a cidade e apoderar-se do govêrno. Cícero, porém, tendo
conhecimento de tudo o que êle fazia, pronunciou então as
quatro catilinárias, nas quais o acusa com veemência.

IN LUCIUM CATILINAM ORATIO PRIMA


(In Senatu habita)

I) Cícero dfrige-se a Catilina.

2. Quo usque tandem abutere (1), Catilina, patientiã


nõstra? (2) Quam diu etiam furor iste tuus nõs elüdet?
Quem ad finem ( 3 ) esse effrenata iactãbit ãudãcfa? ( 4 )
Nihilne te nocturnum praesidium Palati, nihil urbis vigiliae
nihil ( 5 ) timor populi, nihil concursus bonorum ( 6 ) omnium,
nihil hic munitissimus habendi (7) senatus locus ( 8 ), nihil
horum ora vultüsque mõverünt? Patere tua consiliã nõn
sentis f Constrictam iam omnium horum scientia ( 9 ) teneri
coniurationem tiíãm nõn vides? Quid proxima, quid supe-
riore nocte egeris, ubi fueris, quos (1º) convocaveris, quid
consili ( 11 ) ceperis, quem nostrum ( 12 ) ignorare ãrbitrãris 1
2. O tempora ! o mores! ( 13 ) Senatus haec intellegit,
consul videt hic tamen vivit. Vivit? imo vero etiam in
sena tum venit; fit publici consili ( 14 ) particeps: notat et
designat oculis ad caedem unum quemque ( 15 ) nostrum:

(*) Adotamos, nas quatro certilinárias, o texto da edição Teub-


ner, elaborado por A. Eberhard e W. Hirschfelden, com pequenas
alterações, quanto à pontuação e quanto à. forma contrada do ge-
nitivos dos nomes em ius, ium.
-44-

nos autem, fortes viri ( 16 ), Satisfacere rei publicre videmur,


si istius ( 17 ) furorem ac tela vitemus. Ad mortem ( 18 )
te ( 19 ), Catilina, duci iussu consulis iam pridem oportebat;
in te conferri pestem quam tu in nos machinaris.
3. An vero vir amplissimus ( 2 º), P. Sei pio, pontifex
maximus, Tib. Gracchum ( 21 ), mediocriter labefactantem
statum rei publicae, privatus ( 22 ) interfecit: Catilinam
orbem terrae caede atque incendiis vastare cupientem nos
consules perferemus f Nam illa nimis antiqua praetereo,
... quodque. Servilius Ahala ( 23 ) Spurium Maelium no vis
rebus ( 24 ) studentem manu sua occidit. Fuit, fuit ista
quondam in hac re publica virtus, ut viri fortes acrioribus
.suppliciis civem perniciosum, quam acerbissimum hostem
coercerent. Habemus senatus consultum ( 25 ) in te Catilina,
vehemens et grave; non deest reipublicae consilium, neque
auctoritas huius ordinis: nos, nos, dico aperte, consules
desumus.

COMENTÁRIOS

1) abutere, uma forma da segunda pessoa do singular do


futuro imperfeito do indicativo. E' um verbo composto da
preposição ab e do depoente utor. Torna-se necessário escla-
recer que os verbos utor, fruor, fungor, vescor, potior, e seus
compostos pedem ablativo. - 2) patientia nostra, em ablativo
porque, conforme acabamos de declarar, o verbo abutor, como
um composto de utor, pode ablativo. - O crético e o espon-
deu formam a cláusula. - 3) ad quem finem, Até que limite. -
A cláusula existente em nos eludet é formada por dois espondeus.
- 4) iactabit audacia, dois créticos formam a cláusula. Observe-
mos o dáctilo transformado em crético. - 5) Nihil. Devemos assis-
nal a anáfora. - 6) bonorum. isto é: bonorum civiwm. - 7) ha-
bendi, de reunir; gerundivo concordando com senatus, em genitivo.
Em vultusque moverunt, a cláusula é formada por um crético e um
espondeu. - 8) locus habendi senatus, isto é: onde se reunia o se-
nado. - 9) scientia, ablativo. Alguns MSS. têm conscientia. - 10)
quos, isto é, quos homines. - 11) consili, genitivo partitivo. - 12)
nostrum, verificar bem a diferença que há entre nostri e nostrum.
- 13) O tempora, o mores, acusativo de exclamação. Alguns
autores dizem ser vocativo. - 14) consili publici, genitivo. -
15) unumquemque, a cada um de nós, referindo-se aos cônsules.
Verificamos por esta passagem o interêsse que tinha Cícero de
mostrar aos cônsules presentes, o perigo que os ameaçava, dan-
do a entender que êstes ainda não estavam contrários a Catili-
na. - 16) viri fortes, ironia de Cícero. - 17) istius, referindo-se
a Catilina. - 18) ad mortem. "Os cônsules tinham grande poder de
julgamento em casos de crime, inclusive a da pena de morte. 11::stes
45 -

altos poderes do imperium, eram suspensos dentro da cidade por


leis que davam o direito de apelar para o povo, mas o Senado po-
dia restabelecer, nos casos de perigo, pela fórmula videant consules
ne quid respublica detrimenti capiat, - um procedimento análogo
à proclamação da lei marcial". - 19) te, sujeito de duci. - 20)
vir amplissimus, apôsto de Scipio. P. Scipio Nasica Serapio, côn-
sul no ano 138 a. C. e em 133 dirigiu o movimento contra T. Gra-
co. - 21) Gracchum, Tiberius Sempronius Gracchus, um homem
de grande pureza de caráter. - 22) privatus, como particular. -
23) Ahala, o magister equitum, do famoso Cincinato. - 24) no-
vis rebus, dativo depois de studentem. O verbo studere pede dati-
vo. - 25) senatus consultum, um decreto do Senado.

II) O orador fala do rigorismo das sentenças antigas, e


mostra a diferença de proceder dos magistrados da
época, com relação aos de outrora.

4. Decrevit quondam senatus, ut L. Opimius (1) con-


sul videret ( 2 ), ne quid (3) res publica detrimenti ( 4 ) cãpe-
ret: nox nulla intercessit; interfectus est propter quas-
dam (5) seditionum susp1c10nes C. Gracchus, clarissimo
patre ( 6 ), avo (7), maioribus; occisus est cum liberis ( 8 ) M.
Fulvius( 9 ) consularis. Simili senatus consulto C. Mario ( 1º)
et L. Valerio consulibus (1 1 ) est permissa ( 12 ) res publica.
Kum unum diem postea L. Saturninum, tribunum plebis,
et C. Servilium, praetorem, mors ac reipublicae poena re-
morata estf At nos vicesimum iam diem patimur (1 3 ) he-
bescere aciem horum auctoritatis. Habemus enim huiusce
modi senatus consultum, verum inclusum in tabulis, tam-
quam gladium in vagina reconditum, quo ex senatus con-
sulto confestim te interfectum ( 14 ) esse, Catilina, conve-
nit. Vivis, et vivis non ad deponendam, sed ad confir-
mandam audaciam. Cupio, patres conscripti, me esse ele-
mentem; cupio in tantis rei publicae periculis me non disso-
lutum videri, sed iam me ipse ( 15 ) inertiae nequitiaeque
condemno.
5. Castra sunt in Italia ( 16 ) contra populum Roma-
num in Etruriae faucibus conlocata; crescit in dies singu-
los ( 17 ) hostium numerus; eorum autem castrorum impera-
torem ducemque hostium, intra moenia, atque adeo in
sena tu ( 18 ) videmus, intestinam aliquam cotidie perniciem
rei publicae molientem. Si te iam, Catilina, comprehendi, si

4 - 3•
46

interfici iussero ( 19 ), credo, erit verendum mihi ne [11011]


hoc potius omnes boni serius a me, quam quisquam crudelius
factum esse dicat. Vernm ego hoc, quod iam pridem factum
esse oportuit, certa de causa nondum adducor ut faciam:
tum denique interficiam, cum iam nemo tam improbus, tam
perditus tam tui similis inveniri poterit, qui id 11011 iure ( 2º)
factum esse fateatnr ( 21 ).
6. Quam diu quisquam erit, qui te defendere andeat,
vives; - et vives ita, ut vivis, multis meis et firmis praesi-
diis oppressus, ne commovere te contra rem publicam possis;
multorum te etiam oculi et anres nono sentientrm, sicnt
adhuc feccrunt, speculabuntur a1:qne custodient.

COMENTÁRIOS

1) L. Opimius, cônsul em 121 a. C. - 2) ut ... videret. Cláu-


sula substantiva de intenção. O subjuntivo é geralmente usacl,J
com ut ou ne nas cláusulas substantivas de intenção. - 3) quid,
em lugar de aliquid, porque vem depois de ne. - O espondeu e 0
peon formam a cláusula. - 4) detrimenti, genitivo partitivo. O
genitivo partitivo é usado com nomes ou pronomes empregados
partitivamente. - 5) quasdam, acusativo, concordando com sns-
piciones. - 6) claríssimo patre, ablativo de origem ou caracte-
rística - descendente de pai nobre (muito ilustre). O autor refere-
se a Tibério Graco. - 7) avo, também em ablativo pelo mesmo
motivo. Refere-se o autor a Cipião, o Africano, que venceu a Aní-
bal. - 8) liberis, ablativo de companhia. - 9) Marcus Fulvius,
um partidário de Graco, eleito cônsul no ano 125 a. C. - 10) Má-
rio, em dativo pelo mesmo motivo que consulibus. "Isto acontecia
durante o sexto consulado de Mário (100 a. C.). Estava secreta-
mente em ligação com os revolucionários Saturnus e Sevilius Ga-
lucia, corruptos demagogos, indignos imitadores do nobre Graco.
Quando chegaram as coisas a um certo ponto, a coragem de Mário
enfraqueceu: abandonou seus cúmplices, e se uniu ao senado para
esmagar a revolta". - 11) consulibus, dativo pedido por pennis-
sa. - 12) permissa, verbo composto de mittere e per. Os verbos
compostos de ad, post, ante, prae, per pro, etc., pedem dativo. -
13) patimur, tolerados. - 14) te, acusativo, sujeito de interfectmn
esse. - 15) ipse, empregado para dar ênfase. - 16) Italia, abla-
tivo. Lugar onde. - 17) in singulos dies, dia a dia. - 18) senatu,
ablativo. Lugar onde usado com nome apelativo. 19) iussero,
futuro - se eu ordenar. - 20) iure, de direito. - fateatur, indicati-
vo da cláusula relativa começada por qui.
-47-

III) Cfoe,·o mostra, primeiramente, aos cônsules, a cons-


pfraçiio que fazia Catilina contra tôcla a ddacle,
p(l_ra depois propor a s1ia expulsiio ele Roma.

At enim qnid est, Catilina, qnod iam amplius exspec-


tes (1), si neqnc nox tenebris obscurare (2) coetus nefarios,
nec priva ta domns parietibus ( 3 ) continere voces coniuratio-
nis tuac potest'? si inlnstratur, si erümpfmt ( 4 ) õmniã?
l\íuta (5) iam istam mentem, mihi crede; obliviscere ( 6 )
caedis (7) atqne incendiorum: teneris undique; luce ( 8 ) sunt
clariora no bis tua consilia 01nnia; qme etiam mecum licet
rccognoscas ( 9 ).
7. Meministine me ( 1º) ante diem XII kalendas no-
vembris (1 1 ) dicere in senatu, fore in armis certo die, qui
dies futnrus essct ante diem VI kalendas novembris ( 12 ),
C. l\.fanlinm, audaciae satellitem atque administrum tuae?
Num me frfellit, Catilina, 11011 moclo res tanta, tam atrox,
tamque incredibilis, verum, icl qnocl multo magis est admi-
randum, dics? Dixi ego idrm in sena tu, caedem te optima-
timn contulisse in ante dirm V kalrndas novembris, tum cum
multi príncipes civitatis Roma non tam sui conservandi
quam tnorum consiliorum reprimendornm causa profuge,
nmt: num i11fitiari potes te illo ipso die rneis praesidiis,
mea diligentia circumclusum, commovere te contra rem
publicam 11011 potuisse, cum tu, disccssu cetrrorum, 11ostra
tamrn, qui remansissemus, cacde ( 14 ) te co11tentum esse
dicebas?
8. Quid? cum tu te Prae11este kale11dis ipsis 11ovem-
bribus ocenpaturum noctur110 impetn esse co11fideres, se11-
sisti11e illam coloniam meo iussu, meis praesidiis, custodiis
vigiliisque esse nrnnitam 1 Nihil agis, 11ihil ( 15 ) moliris,
11ihil cogitas, quod ego 11011 modo audiam, sed etiam videam
pla11eque sentiam.
COMENTÁRIOS

1) expectes, cláusula de intenção. - 2) obscure, infinitivo


complementar. - 3) parietibus, ablativo. - 4) erurnpunt, obser-
vemos o contraste entre illustrantur e obscurare; erumpunt e
continae. - O espondeu e o crético formam a cláusula. - 5)
muta, imperativo - G) obliviseere, os verbos que indicam lembran-
ça ou esquecimento como memini, re·miniscor, obliviscor, pedem
genitivo quando usados em estado de continuidade, e '\i.cusativo
quando indicam uma idéia que não prossegue em se tratando de
coisa; e genitivo se a referência fôr feita a uma pessoa. - 7)
-48 -

caedis, genitivo depois de obliviscere. - 8) luce, em ablativo,


como um têrmo da comparação. - 9) recognoscas. o subjetivo,
geralmente com ut ou ne, pode ser usado em cláusula substanti-
vas que indicam intenção. Mas, verificamos em nosso caso que
o subjuntivo está empregado. Todavia não está acompanhado das
partículas ut ou ne. Isto se explica porque, às clásulas substan-
tivas empregadas como sujeito ou predicado, o subjuntivo pode
ser expresso sem ut, regularmente com licet, oportet, e necesse est.
Aqui, vemos claramente o impessoal licet e o subjuntivo sem ut.
- 10) me sujeito de dicere. - 11) ante diern XII !calendas novern-
bris, 21 de outubro. - 12) ante VI diern !calendas novernbris, 27
de outubro. - 13) illo ipse die, isto é: a 28 de outubro. - 14)
caede, ablativo de modo. - 15) Nihil. .. nihil, anáfora.

IV) Cícero relembra, certas fases da conspiração, e de-


monstra ter conhecimento de todos os planos de
Oatilina.

Recognosce ( 1 ) tandem mecum noctem illam superiorem:


iam intelleges multo me (2) vigilare acrius ad salutem quam
te (3) ad perniciem rei publicae. Dico te priore nocte ( 4 )
venisse inter falcarios - non agam obscure( 5 ) - in M.
Laecae domum; convenisse eodem complures eiusdem amen-
tiae scelerisque soeios. Num negare audes? Quid taces 1( 6 )
convincam, si negas: video enim esse hic in senatu quosdam,
qui tecum una (7) fuerunt.
9. O dii immortales ! ubinam gentium sumus ~ ( 8 )
in qua urbe vivimus ~ quam rem publicam habemus f Hic,
hic sunt nostro in numero ( 9), patres conscripti (1º), in hoc
orbis terrae sanctissimo gravissimoque consílio, qui de meo
nostrumque omnium interitu, qui de huius urbis atque adeo
de orbis terrarum exitio cogitent: hos ( 11 ) ego vídeo consul,
et de re publica sententiam rogo, et quos ferro trucidari
oportebat eos nondum voce vulnero ! Fuisti igitur apud
Laecam ( 12 ) illa nocte ( 13 ), Catilina; distribuisti partis
Italiae; statuisti quo quemque proficisci placeret; delegisti
quos Romae ( 14 ) relinqueres, quos tecum educeres; di-
scripsisti urbi partes ad incendia confirmasti te ipsum ( 15 )
iam esse exiturum; dixisti paul~1m tibi esse etiam nunc
morae (16), quod ego viverem: reperti sunt duo equites
Romani, qui te ista cura liberarent et sese illa ipsa nocte
paulo ante lucem me in meo lectulo interfecturos esse
pollicerentur.
-49-

10. Haec ego omnia, vixdum etiam coetu vestro di-


misso comperi; domum meam maioribus praesidiis munivi
atque firma vi; exclusi eos, quos ( 17 ) tu mane ad me salu-
tatum (1 8 ) [mane] miseras cum illi ipsi venissent, quos ego
iam multis ac summis viris ad me id ( 19 ) temporis ( 2 º)
venturos esse praedixeram.

COMENTÁRIOS
1) recognosce, imperativo. - 2) me, acusativo, sujeito do in-
finitivo vigilare. - 3) te, de acôrdo com o que dissemos acima,
êste te é acusativo. - 4)nocte priore, ablativo de tempo. É o
caso da qu1:,stão quando. O nome que indica o tempo em que
faz alguma coisa, coloca em ablativo, regido da preposição in,
clara ou oculta., -· 5) non agam obscure, não falarei sôbre êste
assunto obscuramente. - 6) quid taces. Por que te calas? - 7)
una, advérbio - juntamente. - 8) ubinam gentium sumus, trata-se
de um genitivo partitivo que é também usado com alguns advér-
bios, especialmente com advérbios de quantidade e lugar. Pode-
mos traduzir esta expressão por: em que país estamos? - 9) in
nostro numero, entre os senadores aqui presentes. - 10) patres
conscripti, senadores. - 11) hos, êstes homens. - 12) apud
Laecam, acusativo. Lugar onde chamado virtual - em acusativo
com apreposição apud: em casa de Leca. - 13) illa nocte, ablati-
vo. Circunstância de tempo quando. - 14) Romae, locativo. Lu-
gar onde. - 15) te ipsum, sujeito de exiturum esse. - 16 morae,
genitivo partitivo depois de paululum. - 17) quos, sujeito de
venturas esse. - 18) salutatum, supino em um. O supino é
usado com verbos de movimento para exprimir intenção. - 19)
id, acusativo de especificação. - 20) temporis, genitivo partitivo.

V) O orador exorta novamente a Catilina a abandonar


a cidade.

Quae cum ita sint, Catilina, perge quo coepisti; egre-


dere aliquando ex urbe ( 1 ) ; patent portae: proficiscere.
Nimium diu te imperatorem tua illa Manliana castra desi-
derant. Educ (2) tecum etiam omnis tuos; si minus (3)
quam plurimos ( 4 ) ; purga urbem. Magno me metu libe-
rabis, dum mõdo inter me atque te murus intersit (5). No-
biscum versari ( 6 ) iam diutius non potes: non feram, non
patiar, non sinam.
11. Magna dis immortalibus habenda est atque huic
ipsi Iovi Statori (7), antiquíssimo ( 8 ) custodi huius urbis,
- 50

gratia, quod hanc tam taetram, tam horribilem ( 9 ), tamque


infestam rei publicae pestem totiens iam effugimus. Non
est saepius in uno homine ( 10 ) summa salus periclitanda (1 1 )
rei publicae. Quam diu mihi, consuli designa to ( 12 ), Cati-
lina, insidiatus es, non publico me praesidio, sed privata
diligentia defendi. Cum proximis ( 13 ) comitiis consulari-
bus me consulem in Campo ( 14 ), et competitores tuos inter-
ficere voluisti, compressi tuos nefarios conatns amicorum
praesidio et copiis, nullo tumnltn pnblice eoneitato; denique,
quotiescumque me petisti ( 15 ), per me tibi obstiti, quam-
quam videbam perniciem ( 16 ) meam eum magna calamitate
rei publicae esse coniunctam.
12. Nunc iam aperte rem publicam uni versam petis;
templa deornm immortalium, tecta nrbis, vitam omnium
civium, ltaliam deniqnc totam acl exitimn 0t vastitatrm
vocas.
Quarc, qnoniam id, quod primnm atqne hnius imperi
disciplinaeque maiorum ( 17 ) proprium est, facere nondum
audeo, faciam id quod est ad seYeritatem lenius, ad com-
munem salutem utilius: nam, si te interfici iussero, resi-
debit in re publica reliqua coniuratorum manus ( 18 ); sin
tu quod te iamdudum hortor exieris, exhaurietur ex urbe
tuorum comitum magna et perniciosa sentina ( 19 ) rei pu-
blicae.
13. Quid est, Catilina? num dubitas id, me imperante,
facere, quod iam tna sponte (2°) faciebas? Exire ex urbe
iubet consul hostem. Intrrrogas me, num 111 exsilium?
Non iubeo; se-d, si me consulis, suadeo.

COMENTÁRIOS
1) urbe, ablativo. Lugar donde. O lugar donde quando é
representado por nome de lugar ou por substantivo comum (exce-
tuando domus bellum) vai para ablativo com a, ab, abs, e, ex, de.
Se fôsse nome de cidade ou de lugar pequeno da primeira ou se-
gunda declinação singular a preposição estaria oculta. - 2) educ,
imperativo. - 3) si minus, pelo menos, quando não. - 4) quam
plurimus, o maior número. - 5) intersit, subjuntivo depois de
dummõdo. - 6) versari, viver, permanecer. - 7) Iovi Statori, Jú-
piter, o pai dos deuses, em cujo templo estavam reunidos. O pro-
nome huic mostra que Cícero falava perante a estátua de Júpiter.
- 8) antiquissimo custodi, dativo apôsto de Iovi. - 9) taetram ... ,
infestam ... horribilem, as palavras que indicam vantagem ou des-
vantagem, têm dativo depois de si. - 10) in uno homine, isto é:
- 51-

Catilina. - 11) non est periclitanda, não se deve arriscar: pericli-


tanda é o nominativo do gerundivo, na terminação ·feminina para
concordar com salus. - 12) designato, dativo, apôsto de mihi. _,
13) proximis, últimos comícios, onde Catilina foi derrotado. As elei-
ções consulares eram realizadas em julho porém nesse ano só se
realizaram em outubro. É uma circunstância de tempo quando. -
1_4) Campo, no campo de Marte. - 15) petisti, em lugar de petivis-
ti. - 16) perniciem, acusativo, sujeito de esse. - 17) maiorum, dos
antepassados. - 18) manus reliqua, o bando restante. - 19) senti-
na, sujeito. É uma metáfora. - 20 tua sponte, por tua vontade.

VI) Todos conhecern os planos ele Cati.lina e ninguém


existe que nüo os tema. Catilina eleve abandonar a
cidade.

Quid est enim, Catilina, quod te iam in hac urbe ( 1 )


delectare possit? in qua nemo est, extra istam coniuratio-
nem (2) perditorum hominum, qui te 11011 metuat; nemo, qúi
non oderit. Quae nota clomesticae turpituclinis non inusta
vitae tuae est? quod privatarum rerum dedecns non
haeret ( 3 ) in fama? qnae libido ab ocnlis ( 4 ), quod facinus
a manibus umquam tuis, quod flagitium a toto corpore
abfuit? cui tu adulescentulo, quem corruptelarum inlecebris
inretisses, non aut ad audaciam ferrum, aut ad libidinem
facem praetulisti?
14. Quid vero? nuper, cum morte superioris uxo-
ris (5) novis nuptiis ( 6 ) domum vacuefecisses, none etiam
alio incredibili scelere hoc scelus (7) cumulasti? quod ego
praetermitto, et facile patior sileri, ne in hac tanti civi-
tatc facinoris immanitas aut exstitisse aut non vindicata
esse videatur. Praetermitto ruínas fortunarum tuarum,
quas 01nnes impendere tibi proximis idibus ( 8 ) senties: ad
illa venio, quae 11011 ad privatam ignominiam vitiorum
tuornm, non ad domesticam tuam difficultatem ac turpitu-
dinem, sed ad summam rem publicam atque ad omnium
nostrum salutemque pertinent.
15. Potestne tibi haec lux, Catilina, aut huius caeli
spiritus esse iucundus, cum scias horum esse neminem ( 9 ),
qui nesciat te pridie kalendas Ianuarias, Lepido et Tul-
lo ( 1º) consulibus, stetisse in comi tio cum telo? ( 11 ) manum,
consulum et principum civitatis interficiendorum causa( 12 )
paravisse? sceleri ae furori tuo non mentem aliquam, aut
timorem tuum, sed fortunam rei publica e obstitisse? Ac
52

iam illa omitto - neque enim sun aut obscura aut non
multa post comissa - quotiens tu me designatum, quotiens
consulem interficere conatus es ! quot ego tuas petitiones,
ita coniectas ut vitari non posse viderentur, parva quadam
declinatione, et, ut aiunt, corpore effugi ! Nihil agis, nihil
adsequeris, nihil moliris, neque tamen conari ac velle
desistis.
16. Quotiens iam .tibi ( 13 ) extorta est sica ista de
manibus? quotiens vero excidit casu aliquo, et elapsa ( 14 )
est? Tamen ea (1 5 ) carere diutius non potes: quae quidem
quibus ( 16 ) abs te initiata sacris ac devota sit nescio, quod
eam necesse putas esse consulis in corpore defigere.

COMENTÁRIOS

1) urbe, ablativo. Circunstância de lugar onde. Quando o


substantivo vem acompanhado de adjetivo ou pronome, a prepo-
sição pode vir oculta. - 2) coniurationem, acusativo, regido da
preposição extra. - 3) haeret, estará ligado. - 4) oculis, ablati-
vo de separação. - 5) uxoris, isto é: Aurélia Oresta, dotada de
extraordinária beleza. - 6) novis nuptiis, talvez Cícero tenha
exagerado um pouco ao referir-se a êste crime, que é muito
pouco conhecido. - 7) scelus, acusativo como objeto de cumulasti.
- 8) proximis ldibus, no dia 13 de novembro, seis dias depois de
pronunciada esta oração. - 9) neminem, sujeito de esse. - 10)
consulibus Lepido et Tullo, ablativo absoluto. Podemos desdobrar
êste ablativo absoluto de modo que tenhamos uma oração, com o
verbo no modo finito. Assim vejamos: Cum Lepidus et Tullus
fuissent consules, e ainda Dum Lepidus et Tullus erant consules.
Manius Lepidus e Volcatius Tullus foram cônsules no ano 66 a. C.
- 11) telo, esta denúncia foi de grande importância, pois era in-
teiramente proibido levar armas para os comícios. - 12) causa,
pede geralmente genitivo depois de si. - 13) tibi, dativo de refe-
rência. 14) elapsa est, escapou. - 15) ea, referindo-se a sica. --
16) quibus sacris, por que mistérios.

VII) Todos os bons cidadãos odeiam e temem Catilina.

Nunc vero quae tua est ista vita? Sic enim iam tecum
loquar, non ut odio permotus esse videar, quo debeo, sed
ut misericordia, quae tibi nulla ( 1 ) debetur. Venisti paulo
ante in senatum (2): quis (3) te ex hac tanta frequentia,
tot ex tuis amicis ac necessarii ( 4 ) salutavit 1 Si hoc post
hominum memoriam contigit nemini, voeis exspectas contu-
meliam, cum sis gravissimo iudicio ( 5 ) taciturnitatis oppres-
- 53 -

sus? Quid quod adventu tuo ista subsellia vacuefacta


sunt, quod omnes consulares, qui tibi ( 6 ) persaepe ad cae-
dem constituti fuerunt, simul atque adsedisti, partem istam
subselliorum nudam atque inanem reliquerunt? Quo tan-
dem hoc tibi ferendum putas?
17 . Servi mehercule mei si me isto pacto ( 7 ) metue-
ren t, ut te metuunt omnes cives tui, domum meam relin-
quendam putarem: tu tibi urbem ( 8 ) 11011 arbitraris? et, si
me (9) meis civibus iniuria suspectum tam graviter atque
offensum viderem, carere me aspectu civium, quam infe-
stis oculis ( 1º) omnium conspici mallem: tu, cum conscientia
scelerum tuorum agnoscas odium omnium iustum et iam
tibi diu debitum, dubitas, quorum mentis sensusque, vulne-
ras, eorum adspectum praesentiamque vitare? Si te pa-
rentes timerent atque odissent tui, neque eos ulla ratione
placare posses, tu, opinor, ab eorum oculis aliquo concede-
res: nunc te ( 11 ) patria, quae (1 2 ) communis est omnium
nostrum parens, odit ac metuit, et iamdiu te ( 13 ) nihil
iudicat, nisi de parricídio suo cogitare; huis tu neque
auctoritatem verebere, neque iudicium sequere, nec vim
pertimesces?
18. Quae tecum, Catilina, sic agit, et quodam modo
tacita loquitur: "Nullum iam aliquot annis fascinus exstitit,
nisi per te, nullum flagitium sine te; tibi uni multorum
fuit ac libera; tu non solum ad neglegendas leges et quaes-
tiones, verum etiam ad evertendas perfringendasque valuisti.
Superiora illa, quamquam ferenda 11011 fuerunt, tamen, ut
potui tuli ( 14 ) ; nunc vero me totam esse in metu propter
unum; quidquid increpuerit (1 5 ) Catilinam timeri, nul-
lum videri contra me concilium iniri posse (1 6 ), quod a tuo
scelere abhorreat, non est ferendum ( 17 ). Quam ob rem
discede, atque hunc mihi timorem eripe: si est versus, ne
opprimar; sin falsus, ut tandem aliquando timere desinam".

COMENTÁRIOS

1) quae tibi nulla debetur, idiomàticamente: "que não devia


ter por ti" - 2) senatum, lugar para onde. - 3) quis, pronome
interrogativo. - 4) necessariis, parentes. - 5) indicio gravissi-
mo, ablativo de modo. - 6) tibi, dativo de agente. - 7) isto pac-
to, desta maneira. - 8) urbem tibi, que a cidade deve ser aban-
donada. - 9) me, sujeito de carere. - 10) ab oculis, longe dos
olhos. - 11) te, acusativo, objeto de odit e metuit. - 12) quae,
referindo-se à Pátria. Podemos traduzir simplesmente por "ela".
- 54-

- 13 te, acusativo, sujeito de cogitare. - 14) tuli, suportei. -


15) quidquid increpuerit, ao menor ruído. - 16) nullum consilium
videri posse iniri, nenhuma conspiração pareça poder ser forma-
da. - 17) non ferendurn est, não se há aceitar, isto é, é intolerável.

VIII) Afr1da Cícero exorta Catilina a scdr da cidade.

19. Haec si tecum, ut dixi, patria loquatur, nonne


impetrare debeat, etiam si (1) vim adhibere non possit? (2)
Quid, quod tu te ipse in custodiam dedisti? quod ( 3 )
vitandae ( 4 ) suspicionis causa ( 5 ) apud :M'. Lepidum( 6 ) te
habitare velle dixisti? a quo (7) 11011 receptus, etiam ad me
venire ausus es, atque, ut domi meae ( 8 ) te adservarem,
rogasti. Cum a me id responsum tulisses, me nullo modo
posse iisdem parietibus iuto esse tecum, quia magno in
periculo esscm, quod iisdem moenibus contineremur, ad Q.
Metellum praetorem venisti: a quo repudiatus ad sodalern
tuum, virum optimum ( 9 ), l\L lVIarcellum, demigrasti; quem
tu videlicet et ad cnstodiendum te diligentissimum ( 1º), et
ad suspicandum sagacissimum ( 11 ), et ad vindicandum for-
tissimum fore putasti. Sed quam longe videtur a carcere
atque a vincnlis abesse debere, qui se ipse iam dignum
custodia iudicarit?
20. Quae cum ita sint, Catilina, dubitas, si emori
aequo animo non potes, abire in aliquas terras ( 12 ) et vitam
istam multis suppliciis iustis debitisque ereptam, fugae soli-
tudinique manclare? ( 13 ) "Refer, inquis, ad sena tum": icl
enim postulas et, si hic ordo placere sibi clecreverit, te ire
in exsilium, obtemperaturum te esse dicis. Non referam,
id quod abhorret a meis moribus; et tamen faciam ut intel-
legas ( 14 ), quid hi de te sentiant. Egredere ex urbe (1 5 ),
Catilina; libera (1 6 ) rempublicam metu; in exsilium, si
hanc vocem exspectas, proficiscere. Quid est, Catilina,
ecquid attendis, ecquid animadvertis horum (1 7 ) silentium?
Patiuntur ( 18 ), tacent. Quid exspectas auctoritatem loquen-
tium, quorum voluntatem tacitorum perspicis?
21. At si hoc idem huic adulescenti optimo ( 19 ) P.
Sestio ( 2 º) si fortíssimo viro, M. lVIarcello ( 21 ), elixissem,
iam mihi consuli ( 22 ), hoc ipso in templo, iure optimo sena-
tus vim et manus intulisset. De te autem, Catilina, cum
quiescunt, probant; cum patiuntur, decernunt; cum tacent,
- 55-

licet cara, vita vilíssima, sed etiam illi cquites Romani, ho-
nestissimi atque optimi viri, ceterique fortissimi cives, qui
circumstant senatum, quorum ut ct frequentiam videre, et
studia perspicere, ct voces paulo ante exaudire potuisti.
Quorum ego vix abs te iam diu manus ac tela contineo,
eosdem facile adducam, ut te haec, quae iampridem vas-
tare stndes, relinquentem, usqne ad portas prosequantur.

COMENTÁRIOS
1) etiam si. Etimn si significando "pôsto que", inicia geral-
mente uma cláusula adversativa e pede o indicativo, mas quando
significa ainda que, como no caso em questão, constitui uma cláu-
sula condicional, indo o verbo para o subjuntivo. - 2) possit, sub-
juntivo d~pois de etiam si. - 3) Quid quod, por que é que. - 4)
vitandae, genitivo do gerundivo, concordando com suspicionis. -
5) causa, ablativo. - 6) apud Lepidum, acusativo. Lugar onde vir-
tual. - 7) a quo, por êste, referindo-se Lepidum. - 8) domi meae,
em minha casa. - 9) virum optimum, sentido irônico. - 10) et
fore diligentissimum, que havia de ser não só muito diligente. -
11) et sagacissimum ad suspicandum, mas também muito enérgico
para te punir. - 12) in aliquas terras, para terras longínquas. -·
13) mandare, confiar. - 14) intellegas, subjuntivo com ut. - 15)
urbe, ablativo. Lugar donde. - 16) libera, imperativo. - 17) ho-
rum, referindo-se aos que se encontravam no senado. - 18) pa-
tiuntm·, suportam (as minhas palavras). - 19) huic optimo adu-
lescenti, dativo em aposição a Sêxtio. - 20) Sextio, questor em
63 a. C. - 21) Marrello, cônsul em 51 a. C. - 22) mihi consuli,
sôbre mim cônsul.

IX) Catilina é incorrigível. Êle vai não para o exílio


mas para o Campo Ilialiano.

22. Qnamquam ( 1 ) quid loquor? te ut ulla res fran-


gaU (2) tu ut umquam te corrigas? (3) tu ut ullam fugam
meditere? tu ut ullum exsilium cogites? Utinam tibi istam
mentem di immortales duint ! ( 4 ) Tametsi vídeo, si mea
voce peterritus ire in exsilium animum induxeris ( 5 ) quanta
tempestas invidiac ( 6 ) nobis, si minus in praesens tcmpus
rrcenti memoria (7) scclerum tuorum, at in posteritatem( 8 )
impendeat ( 9 ): scd est mihi tanti ( 1 º), dum mõdo tua ista
sit (1 1 ) privata calamitas, et a rei publicae periculis seiun-
gatur. Sed tu ut vitiis tuis ( 12 ) commoveare ( 13 ), ut legum
poenas pertimescas, ut temporibus (1 4 ) reipublicae cedas,
non est postulandum; ncque enim is es, Catilina, ut ( 15 )
56 -

te aut pudor ( 16 ) umquam a turpitudine (1 7 ), aut metus


a periculo, aut ratio a furore revocarit (1 8 ).
23. Quam ob rem ut saepe iam dixi, proficiscere (1 9 )
ac, si mihi inimico, ut praedicas, tuo conflare vis invidiam,
recta perge in exsilium: vix feram ( 2 º) sermones hominnm,
si id feceris; vix molem istius invidiae, si in exsilium ieris
iussu consulis, sustinebo. Sin autem servire meae laudi et
gloriae mavis, egredere cum importuna sceleratorum manu;
confer te ad Manlium ( 21 ), concita per ditos cives, se cerne
te a bonis ( 22 ) ; infer patriae bellum; exsulta impio latro-
cinio ( 23 ), ut a me non eiectus ad alienos, sed invitatus
ad tuos isse ( 24 ) videaris.
24. Quamquam ( 25 ) quid ego te invitem ( 26 ), a quod
iam sciam ( 27 ) esse praernissos, qui tibi ad forum Aure-
Jium ( 28 ) praestolarentur ( 29 ) armati 1 cui sciarn pactam et
constitutarn esse curn Manlio diern 1 a quo etiam aquilarn
illam argenteam, quam tibi ac tuis ornnibus perniciosam
esse confido et funestam futuram, cui dorni tuae sacrarium
scelerurn tuorum ( 3º) constitutum fuit, sciam esse praemis-
sam 1 Tu ut illa diutius carere possis quam venerari, ad
caedem proficiscens solebas, a cuius altaribus saepe istam
impiam dexteram ad necem civium transtulisti 1

COMENTÁRIOS
1) Quamquam, e ainda - indicando uma transição no curso
do pensamento. - 2) ut frangat, o sujuntivo com ou sem ut é
usado em questões que exprimem surprêsa e impaciência. Trata-se
uma cláusula exclamativa com ut. - 3) tu te corrigas, observemos
a posição enfática do pronome. - 4) duint, vemos aqui uma an-
tiga forma do presente do subjuntivo de dare; duint por dent. -
5) induxeris animum, se conceberes a intenção. - 6) tempestas
invidiae, tempestade de ódio - uma expressão figurada. - 7) re-
centi memoria, ablativo. Algumas autoridades vêem aqui uma cir-
cunstância de tempo durante; outras, porém, como Harkness, ana-
lisam como um ablativo de causa. - 8) in posteritatem, para o
futuro. - 9) quanta ... imp,.ndeat, discurso indireto, dependendo
de video. - 10) tanti, quanti, pluris, minoris, são usados como ge-
nitivo de p.reço. - 11) sin o subjuntivo é usado com dum, mod,
modo ut e dummodo. - 12) tuis vitiis, contra os teus vícios. -
13) ut. .. commoveare, o subjuntivo com ut ou ne pode ser usado
com cláusula substantiva que indica intenção. - 14) temporibus,
dativo - às exigências. - 15) es is ut, o subjuntivo potencial
com ut, ou ut non, denota o resultado da ação. - 16) pudor,
rnetus, ratio, estas palavras correspondem respectivamente a ut
commoveare, ut pertimescas, ut cedas. - 17) turpitudine, periculo,
- 57 --

furore, ablativo de separação. - 18) revocarit, em lugar de revo-


caverit. - 19) proficiscere, imperativo. - 20) feram, suportarei.
- 21) ad Manlium, acusativo de lugar para onde. - 22) secerne
te a bonis, tratando-se de pessoa, a preposição vem geralmente
clara nos ablativos de separação. - 23) impio latrocinio, ablativo
de causa. - 24) isse, pretérito perfeito do infinitivo de eo. - 25)
quamquam, significado mas ainda, às vêzes inicia cláusulas inde-
pendentes. - 26) quid invitem, o subjuntivo potencial é usado em
questões interrogativas. - 27) a quo sciam, cláusula relativa, com
o subjuntivo. - 28) forum Aurelium, um pequeno lugar na Via
Aurélia. - 29) praestolarentur, te esperavam. Cláusula relativa
de intenção. - 30) sacrarium tuorum scelerum, o santuário dos
teus crimes.

X) Convêm, a Catilina os acampamentos 111alianos.

25. Ibis tandem aliquando, quo te iampridem tua ista


cupiditas effrenata ac furiosa rapiebat (1) ; neque enim
tibi haec res adfert dolorem, sed quandam incredibilem
voluptatem. Ad hanc te amentiam natura peperit (2), vo-
luntas exercuit, fortuna servavit; numquam tu non modo
otium, sed ne bellum quidem, nisi nefarium concupisti.
Ka11ctus (3) es ex perditis ( 4 ) atque ab omni non modo for-
tllna, verum etiam spe derelictis, conflatam improborum
rnanum ( 5 ).
26. Hic tu qua laetitia perfruere ( 6 ) ! quibus gaudiis
exsultabis ! quanta in voluptate bacchabere (7), cum in tanto
nmnero tuorum neque audies virum bonum quemquam, ne-
qne videbis ! Ad huius vitae studium medita ti illi sunt,
qni feruntur labores tui: iacere humi, non modo ad obsiden-
dum stuprum, verum etiam ad facinus obeundum ( 8 ), vigi-
lare 11011 solum insidia11tem somno maritorum, verum etiam
bonis otiosorum. Habes ubi ostentes illam praeclaram
tuam patientiam famis, frigoris, i11opiae rerum omnium,
quibus te brevi tempore confectum esse senties.
27. Tantum profeci tum, cum te a consulatu ( 9 )
reppuli, ut exsul potius temptare, quam consul vexare rem
publicam posses, atque ut id, quod esset a te scelerate
snsceptum, latrocinium ( 1º) potius quam belum nomina-
retur.
-58-

COMENTÁRIOS

1) rapiebat, o impedeito algunias vêzes é usado em lugar do


presente. - 2) peperit, pretérito perfeito de pario. - 3) nanctus,
em lugar de nactus, é uma forma do port. passado de de nan-
ciscor, eris, nactus sum, nancisci. Algumas edições possuem
nanctus. - 4) ex perditis ablativo de origem. - 5) manum, acusa-
tivo, objeto de nactus - um bando. - 6) perfruere, o mesmo que
pe1'fme1'is, futuro imperfeito do indicativo. - 7) ln quanta vo-
luptate bacchabere, quão grande será o teu prazer. Os adeptos de
Baco, deus do vinho, erani chamados Bacantes. 8) - ad facinus
obeundum - para eometer crimes - 9) consulatur, ablativo de se-
paração. - 10) Iatrociniurn. Aos magistrados cumpria declarar a
guerra, e somente a êles. Por êste motivo Cícero chama de latro-
cinium à 1·evolta preparada por Catilina.

XI) Não é possível que os senadores permitam a Catüina


sair- incólume para depois voltar-se contra a cidade.

Nunc, ut a me (1), patres conscripti (2), quandam prope


instam patriae querimoniam (3) detester ac deprecer ( 4 ),
percipite, quaeso, diligenter quae ( 5 ) dicam et ea penitns
animis vestris mentibnsque mandate. Etenim si mecum
patria, quae mihi vita mea ( 6 ) multo est carior, si cnncta
Italia, si omnis res publica loqnatnr (7): "1\L Tulli, quid
agis 1 Tune ( 8 ) eum, quem esse hostem comperisti, quem
ducem belli ( 9 ) futurum vides, quem exspectari imperatorem
in castris ( 1º) hostium sentis, auctorrm sceleris, principem
coniurationis, evoca torem srrYorum ( 11 ) et civium perdito-
rum, exire ( 12 ) patiere, ut abs te 11011 emissus ex urbe,
sed immissus in urbern esse videatur? Nonne hunc in Yin-
cula duci ( 13 ), non ad mortem rapi, 11011 summo supplicio
mactari imperabis 1
28. Quid tandem impedit te? 1\fosne maiorum? At
persaepe etiam privati in hac re publica perniciosos ciYis
morte ( 14 ) multaverunt ( 15 ). An leges ( 16 ), quae de ciYimn
Romanorum supplicio ( 17 ) rogatae sunt 1 At numquam in
hac urbe, qua a re pu1.Jlica defecerunt, civium iura tenne-
runt. An invidiam posteritatis times] Praeclaram Yero
populo Romano refers gratiam, qui te, hominem per te cogni-
tum, nulla commendatione maiorum, tam mature ad smn-
mum imperium per omnis honorum gradus extulit, si propter
invidiam aut alicuius periculi rnetum salute-m civiurn tuo-
rum neglegis.
- 59-

29. Sed, si quis (1 8 ) est invidiae metus, num est vehe-


mentius severitatis ac fortitudinis invidia, quam inertiae
ac nequitiae pertimescenda t An cum bello vastabitur
Italia, vexabu11tur urbes, tecta ardebu11t, tum te 11011 existi-
mas invidiae incendio conflagraturmn ?"

COMENTÁRIOS

1) me, ablativo de separação. - 2) Nunc patres conscripti.


Cícero dirige-se ao Senado. - 3) quandam querimoniam, acusativo,
objeto direto. - 4) detester ac deprecer, subjuntivos com ut. -
5) quae, observamos aqui a supressão de ea, antecedente de quae.
- 6)vita rnea, ablativo. Os comparativos sem quam, são geral-
mente expressos em ablativo. - 7) loquatur, o presente ou per-
feito do subjuntivo em sentenças condicionais com si, nisi, ni, sin,
assume a suposição como um caso possível. - 8) tune, por ventura
tu. - 9) belli, locativo. Lugar onde. - 10 castris, ablativo. Lugar
onde. - 11) evocatorem servorum, instigador de escravos. Em Ro-
ma, onde havia grande número de escravos, esta acusação era muito
violenta. - 12) exire, infinitivo complementar. 13) duci, depois de
mactari. "Cícero usa o infinitivo passivo nesses casos." O uso
comum seria o subjuntivo com ut, ne, etc ... " (apud Harkness).
- 14) morte, ablativo. Circunstância de modo. - 15) multarunt,
forma sincopada de multaverunt - 16) leges, em nominativo. O
autor se refere às leis Valerianas Porcianas, segundo as quais ne-
nhum cidadão romano seria condenado à morte sem a sanção do
povo. - 17) supplicio, ablativo de causa. - 18) quis, em vez de
aliquis, porque depois de si, nisi, e num, não se escreve aliquis ..

XII) O orador chega a sngerir a morte ele Catilina.

His ego sanctissimis reipublicae vocibus, et eorum ho-


minum, qui hoc idem sentiunt, menti bus (1) pauca (2) re-
spondebo: ego, si hoc optimum factu (3) indicarem, patres
conscripti, Catilinam morte multari ( 4 ), unius usuram horae
gladiatori isti ad vivendum ( 5 ) 11011 dedissem; etenim, si
summi et clarissimi viri cives Saturnini et Gracchorum et
Flacci et superiorum complurium sa11gui11e ( 6 ) 110n modo
se 11011 contami11arunt (7), sed etiam honestarunt, certe
wrendum mihi 11011 erat ( 8 ) ne quid, hoc parricida ( 9 )
civium int4'rfecto, invidiae ( 1º) mihi in posteritatem redun-
daret ( 11 ). Quod si ea ( 12 ) mihi maxime impenderet, tamen
hoc animo ( 13 ) sem per fui, ut invidiam virtute partam ( 14 )
gloriam, non invidiam putarem.
- 60-

30. Quamquam nonnulli sunt in hoc ordine, qui aut


ea quae imminent non videant (1 5 ) aut ea quae vident dissi-
mulent; qui spem Catilinae mollibus sententiis aluerunt,
coniurationemque nascentem ( 16 ) non credendo corrobora-
verunt: quorum auctoritate multi, non solum improbi, verum
etiam imperiti, si in hunc animadvertissem ( 17 ), crudeliter
et regie factum esse dicerent. Nunc intellego, si iste, quo
intendit, in Manliana castra pervenerit, neminem tam
stultum fore, qui non videat coniurationem esse factam;
neminem tam improbum, qui non fateatur. Hoc autem uno
interfecto, intellego hanc rei publicae pestem paulisper re-
primi, non in perpetuum comprimi posse. Quodsi se eie-
cerit secumque suos eduxerit et eodem ceteros undique
collectos naufragas aggregarit, exstiguetur atque delebitur
non modo haec tam adulta rei publicae pestis, verum etiam
stirps ac semen malorum omnium.

COMENTÁRIOS

1) mentibus dativo - aos pensamentos. - 2) pauca, pouco,


poucas palavras. - 3) hoc optimum factu, que isto era a melhor
coisa que se podia fazer. - factu é o supino. - 4) Catilinam ...
multari, em aposição a hoc. - 5) vivendum, gerúndio em dum. -
6) sanguine, ablativo de modo. - 7) contaminarunt, em lugar de
contaminaverunt. - 8) verendum erat, conjugação perifrástica. -
9) interfecto hoc parricida, ablativo absoluto. - 10) invidae, geni-
tivo. - 11) redundaret, recaísse. - 12) quod si ea, e se êste ódio.
13) hoc animo, ablativo de característica. - 14) partam, de paria
- adquirida. - 15) videant, subjuntivo de característica. - 16)
coniurationem nascentem, acusativo. - 17 si animadvertissem, sub-
juntivo na prótase.

XIII) Não se conseguirá afastar o perigo para a repú-


blica enquanto estiverem vivos certos cúmplices de
Catilina.

31. Etenim iam diu, patres conscripti, in his periculis


coniurationis insidiisque versamur; sed, nescio quo pacto ( 1 ),
omnium scelerum ac veteris furoris et audaciae maturitas
in nostri consulatus tempus erupit: nunc si ex tanto latro-
cínio ( 2 ) iste unus tolletur, videbimur fartasse ad breve
quaddam tempus cura (3) et metu esse relevati, periculum
autem residebit, et erit inclusum penitus in venis atque in
- 61

visceribus rei publicae ( 4 ). Ut saepe homines aegri mor-


bo ( 5 ) gravi, cum aestu febrique ( 6 ) iactantur, si aquam
gelidam biberunt, primo relevari videntur; deinde multo
gravius vehementiusque adflictantur, sic hic morbus, qui
est in re publica, relevatus istius poena, vehementius, vivis
rcliquis, ingravescet.
32. Quare secedant improbi, secernant se a bonis (7),
unum in locum congregentur, muro denique, quod saepe
iam dixi, cernantur a nobis; desinant insidiari domi suae
consuli, circumtare tribunal praetoris urbani ( 8 ), obsidere
cum gladiis curiam, malleolos et faces ad inflammandam
urgem comparare; sit denique inscriptum ( 9 ) in fronte
uniuscuisque quid de re publica sentiat. Polliceor hoc vobis,
patres conscripti, tantam in nobis consulibus fore diligen-
tiam, tantam in vobis auctoritatem, tantam in equitibus
Romanis virtutem, tantam in omnibus bonis consensionem,
ut Catilinae profectione omnia patefacta, inlustrata,
oppressa, vindicata esse videatis.
33. Hisce omnibus, Catilina, cum summa rei publicae
salute et cum tua peste ac pernicie cumque eorum exitio
qui se tecum scelere parricidioque iunxerunt, proficisce-
re ( 10 ) ad impium bellum ac nefarium. Tu Iuppiter qui
isdem, quibus haec urbs auspiciis [ a Romulo] es consti-
tutus; quem (1 1 ) . Statorem (1 2 ) huius urbis atque imperii
vere nominamus; hunc et huius socios a tuis aris caterisque
templis, a tectis urbis ac moenibus, a vita fortunisque civium
omnium arcebis et homines inimicos bonorum, hostes patriae,
latrones Italiae, scelerum foedere inter se ac nefaria
societate coniunctos, aeternis suppliciis vivos mortuosque
mactabis.
COMENTÁRIOS

1) nescio quo pacto, não sei de que maneira. Está modificando


erupit, o verbo principal. - 2) tanto latrocinio, ablativo. Emprêgo
do abstrato pelo concreto. 3) cura, ablativo de separação. - 4) in
venis atque visceribus reipublicae, nas veias e nas vísceras da repú-
blica. Metáfora. - 5) aegri gravi morbo, ablativo de modo. - 6)
aestu febrique, o calor e a febre. Febri está em ablativo ao invés
de genitivo, dando lugar a hendíades. - 7) a bonis, ablativo de
separação. - 8) praetoris urbani. O praetor urbanus tinha ju-
risdição em questões judiciais entre cidadãos e o praetor peregri-
nus, somente quando uma ou ambas as partes eram estrangeiras.
- 9) sit inscriptum. O sujeito de sit inscriptum é a questão
indireta quid sentiat. - 10) profisciscere, imperativo. - 11) quem,
referindo-se a Júpiter. -· 12) Statorem, defensor.

5 - 3Q
- 60-

30. Quamquam nonnulli sunt in hoc ordine, qui aut


ea quae imminent non videant ( 15 ) aut ea quae vident dissi-
mulent; qui spem Catilinae mollibus sententiis aluerunt,
coniurationemque nascentem (1 6 ) non credendo corrobora-
verunt: quorum auctoritate multi, non solum improbi, verum
etiam imperiti, si in hunc animadvertissem ( 17 ), crudeliter
et regie factum esse dicerent. Nunc intellego, si iste, quo
intendit, in Manliana castra pervenerit, neminem tam
stultum fore, qui non videat coniurationem esse factam;
neminem tam improbum, qui 11011 fateatur. Hoc autem uno
interfecto, intellego hanc rei publicae pestem paulisper re-
primi, non in perpetuum comprimi posse. Quodsi se eie-
cerit secumque suos eduxerit et eodem ceteros undique
collectos naufragos aggregarit, exstiguetur atque delebitur
non modo haec tam adulta rei publicae pestis, verum etiam
stirps ac semen malorum omnium.

COMENTÁRIOS
1) mentibus dativo - aos pensamentos. - 2) pauca, pouco,
poucas palavras. - 3) hoc optimum factu, que isto era a melhor
coisa que se podia fazer. - factu é o supino. - 4) Catilinam . ..
multari, em aposição a hoc. - 5) vivendum, gerúndio em dum. -
6) sanguine, ablativo de modo. - 7) contaminarunt, em lugar de
contaminaverunt. - 8) verendum erat, conjugação perifrástica. -
9) interfecto hoc parricida, ablativo absoluto. - 10) invidae, geni-
tivo. - 11) redundaret, recaísse. - 12) quod si ea, e se êste ódio.
13) hoc animo, ablativo de característica. - 14) partam, de pario
- adquirida. - 15) videant, subjuntivo de característica. - 16)
coniurationem nascentern, acusativo. - 17 si anirnadvertissern, sub-
juntivo na prótase.

XIII) Não se consegilirá afastar o perigo para a repú-


blica enquanto estiverem vi.vos certos cúmplices de
Catilina.

31. Etenim iam diu, patres conscripti, in his periculis


coniurationis insidiisq_ue versamur; sed, nescio quo pacto ( 1 ),
omnium scelerum ac veteris furoris et audaciae maturitas
in nostri consulatus tem pus erupit: nunc si ex tanto latro-
cinio (2) iste unus tolletur, videbimur fortasse ad breve
quaddam tem pus cura ( 3 ) et metu esse releva ti, periculum
autem residebit, et erit inclusum penitus in venis atque in
- 61-

visceribus rei publicae ( 4 ). Ut saepe homines aegri mor-


bo ( 5 ) gravi, cum aestu febrique ( 6 ) iactantur, si aquam
gelidam biberunt, primo relevari videntur; deinde multo
gravius vehementiusque adflictantur, sic hic morbus, qui
est in re publica, relevatus istius poena, vehementius, vivis
reliquis, ingravescet.
32. Quare secedant improbi, secernant se a bonis (7),
unum in locum congregentur, muro denique, quod saepe
iam dixi, cernantur a nobis; desinant insidiari domi suae
consuli, circumtare tribunal praetoris urbani ( 8 ), obsidere
eum gladiis curiam, malleolos et faces ad inflammandam
urgem comparare; sit denique inscriptum ( 9 ) in fronte
uniuscuisque quid de re publica sentiat. Polliceor hoc vobis,
patres conscripti, tantam in nobis consulibus fore diligen-
tiam, tantam in vobis auctoritatem, tantam in equitibus
Romanis virtutem, tantam in omnibus bonis consensionem,
ut Catilinae profectione omnia patefacta, inlustrata,
oppressa, vindicata esse videatis.
33. Hisce omnibus, Catilina, cum snmma rei publicae
salute et cum tua peste ac pernicie cumque eorum exitio
qui se tecum scelere parricidioque iunxerunt, proficisce-
re ( 1º) ad impium bellum ac nefarium. Tu Iuppiter qui
isdem, quibus haec urbs auspiciis [a Romulo] es consti-
tutus; quem (1 1 ) Statorem (1 2 ) huius urbis atque imperii
vere nominamus; hunc et huius socios a tuis aris caterisque
templis, a tectis urbis ac moenibus, a vita fortunisque civium
omnium arcebis et homines inimicos bonorum, hostes patriae,
latrones Italiae, scelerum foedere inter se ac nefaria
societate coniunctos, aeternis suppliciis vivos mortuosque
mactabis.
COMENTÁRIOS
1) nescio quo pacto, não sei de que maneira. Está modificando
erupit, o verbo principal. - 2) tanto latrocinio, ablativo. Emprêgo
do abstrato pelo concreto. 3) cura, ablativo de separação. - 4) in
venis atque visceribus reipublicae, nas veias e nas vísceras da repú-
blica. Metáfora. - 5) aegri gravi morbo, ablativo de modo. - 6)
aestu febrique, o calor e a febre. Febri está em ablativo ao invés
de genitivo, dando lugar a hendíades. - 7) a bonis, ablativo de
separação. - 8) praetoris urbani. O praetor urbanus tinha ju-
risdição em questões judiciais entre cidadãos e o praetor peregri-
nus, somente quando uma ou ambas as partes eram estrangeiras.
- 9) sit inscriptum. O sujeito de sit inscriptum é a questão
indireta quid sentiat. - 10) profisciscere, imperativo. - 11) quem,
referindo-se a Júpiter. -· 12) Statorem, defensor.

5 - 3•
- 62-

IN LUOIUM CATILINAM ORATIO SECUNDA


(Habita ad Populum pm:tridie quam Catilina profugit)
I) Cfrffo congratnla-se com o poro porque Catilina está
ausente da cicladc.

1. Tandem aliquando, Quirites (1), L. Catili11am,


furentem ( 2 ) audacia, scelus anhelantem, pestem patriae
nefarie rnolientem, vobis atque huic urbi ( 3 ) ferro flamma-
que ( 4 ) minitantern ex urbe (5) vel eiecimus vel emisimus
vel ipsum egredientem ( 6 ) verbis prosecuti snmus. Abiit,
excessit, evasit, erupit (7). Nulla iam pernices a monstro
illo ( 8 ) atque prodigio moenibus ipsis intra moenia ( 9 )
comparabitur. Atque hu11c quidem unum ( 10 ) huius belli
domestici ducem sine controversia ( 11 ) vicimus; 11011 enim
iam inter latera nostra sica illa ( 12 ) versabitur; 11011 in
campo, non in foro, 11011 in curia, non denique intra domes-
ticos parietes ( 13 ) pertimescemus: loco ille motus est ( 14 ),
cum est ex urbe ( 15 ) depulsus. Palam iam cum hoste, nullo
impediente (1 6 ), bellum [iustum] geremus. Sine dubio per-
didimus hominem, magnificeque vicimus, cum illum ex
occultis insidiis in apertum latrocinium co11iecimus.
2. Quod (1 7 ) vero non cruentum mucronem, nt voluit,
extulit, quod, vi vis no bis ( 18 ), egressus est, quod ei ( 19 ) fer-
rum e manibus extorsimus, quod incolunis civís ( 2 º), quod
stantem urbem reliquit; quanto tandem illum maerore ( 21 )
adflictum esse et profligatum putatis? Iacet ille nunc pros-
tratus, Quirites, et se ( 22 ) perculsum atque abiectum esse
sentit et, retorquet oculos profecto saepe ad hanc urbem,
quam e suis faucibus ereptam esse luget: quae quidem lae-
tari mihi videtur quod, tantam pestem evomuerit forasque
proiecerit.
C0111ENTÃRIOS
1) Quirites - ó cidadãos Romanos. A referência é feita aos
cidadãos romanos que tinham a capacidade civil; a forma usada
para os soldados era "Romani". - 2) furentem ... molientem ...•
minitantem ... , acusativos como apostos da Catilinam. - 3) vobis,
huic urbi, dativo usado com o intransitivo minitantem. - 4) ferro
flammaque, ablativo instrumental. - 5) urbe, lugar donde. - 6)
ipsum egredientem, que se retirava por sua própria vontade. -
7) Abiit, excessit, evasit, erupit. Observemos a ausência de conjun-
- 63-

ção. saiu, retirou-se, evadiu-se, fugiu. - 8) a monstro illo, refe-


rência feita a Catilina. - 9) moenibus ipsis intra moenia, dentro
dos muros contra a própl'ia cidade. - 10) Cícero faz recair sôbre
Catilina tôda responsabilidade da conspiração. - 11) sine contro.
versia, sem dúvida alguma. - 12) sica ilia, nominativo, sujeito de
vcrsahitur. - 13) intra domesticos parietes, dentro de nossas ca-
sas. - 14 Loco ille motus est. Foi removido de sua posição., -
15) ex urbe, ablativo, lugar donde. - 16) nullo impediente ablativo
absoluto. O autor escreveu nullo e não nemine porque o primeiro
substitui, regularmente, o genitivo e ablativo de nemo. - 17) quod,
porque. - 18) vivis nobis, ablativo absoluto. - 19) ei, dativo,
objeto de extorsimus. - 20) incolumes cives, acusativo, objeto di-
reto de reliquit - 21) quanto maerore, ablativo de maneira. -
22) se, acusativo, sujeito do infinito esse perculsum.

II) Catilina conseguiu sair com vida porqttc rnuitos não


acreditaram, de -início, no perigo que a todos ameaçava.

3. Ac si quis est talis, qualis esse omnes (1) oportebat,


qui in hoc ipso, in quo exsultat et triumpbat oratio mea,
me vebementer accuset (2), quod tam capitalem bostem non
comprebenderim potius quam emiserim, non est ista mea
culpa, Quirites, sed tempõrum. Interfectum esse L. Catili-
nam (3), et gravissimo supplicio affectum iampridem porte-
bat, idque a me.( 4 ) et mos maiorum, et buius irnperi seve-
ritas, et res publica (5) postulabat. Sed quam multos fuisse
puta tis, qui, quae ego deferrem, non crederent? quam mul-
tos, qui propter stultitiam ( 6 ) non putarent? quam multos,
qui etiam defcnderent f quam multos, qui propter improbita-
tem faverenU Ac si, sublato illo (7), depelli a vobis omne
periculum ( 8 ) indicarem, iampridem ego L. Catilinam non
modo indiviae meae ( 9 ) verum etiam vitae periculo ( 1º) sus-
tulissern.
4. Secl cum viderem, ne vobis quidem omnibus re
etiam tum probata, si illum ( 11 ), ut erat meritus, morte
multassem, fore ut eius socios, invidia oppressus persequi
non possem, rem huc deduxi, ut tum palam pugnare possetis,
cum bm:tem aperte videretis. Quem quidem ego bostem,
Quirites, quam vehementer foris esse timendum putem, licet
hinc intellegatis, quod illud etiam moleste fero, quod ex
urbe parum comitatus exierit. Utinam ille omnes secum
suas copias eduxisset ! Tongilium mibi ( 12 ) eduxit, quem
amare in praetexta ( calumnia) coeperat; Publicium et Mi-
nucium, quorum aes alienum ( 13 ), contractum in popina
- 64-

nullum reipublicae motum afferre poterat: reliquit quos


viros ! quanto alieno aere ! quam valentes! quam nobiles !

COMENTÁRIOS

1) quales esse omnes oportebat, como convinham que todos


fôssem. - 2) qui ... me accuset, cláusula relativa de caracterís-
tica. - 3) Catilinam, acusativo, sujeito de interfectum esse. - 4)
me, ablativo. Os verbos que significam pedir, pedem, geralmente,
acusativo da coisa e ablativo da pessoa. - 5) respublica, o interês-
se público. - 6) stultitiam, circunstância de causa. - 7) illo su-
blato, ablativo absoluto. - 8) omne periculum, acusativo, sujeito
de depelli. - 9) invidiae meae, de minha impopularidade. Se a
morte de Catilina proporcionasse a Cícero a certeza de que afas-
taria todo perigo de seus concidadãos, de há muito que o teria
eliminado, mesmo colocando em jôgo a sua popularidade e a pró-
pria vida. - 10) periculo, ablativo de maneira. - 11) si illum ...
morte multassem, se o tivesse punido com a morte. - 12) mihi,
dativo ético. - 13) aes alienum, dívida.

III) Os partidários de Catilina estão enganados se pensam


que é perpétua a benevolência de Cícero.

5. Itaque ego illum exercitum, prae (1) Gallicanis le-


gionibus, et hoc dilectu quem in agro Piceno et Gallico
Q. Metellus (2) habuit, et his copiis quae a nobis cotidie
comparantur, magnopere coatemno, collectum (3) ex senibus
( 4 ) desperatis, ex agresti luxuria ( 5 ), ex rusticis decoctori-
bus, ex iis, qui vadimonia deserere ( 6 ) quam illum exercitum
maluerunt; quibus ego (7) non modo si aciem exercitus
nostri, verum etiam si edictum praetoris ostendero, conci-
dent ( 8 ). Hos ( 9 ), quos ( 1º) vídeo volitare in foro, quos stare
ad curiam, quos etiam in senatum venire, qui nitent un-
guentis, qui fulgent purpura, mallem ( 11 ) secum suos milites
eduxisset; quis si hic permanent ( 12 ), mementote non tam
exercitum illum esse nobis, quam hos qui exercitum dese-
ruerunt, pertimescendos. Atque hoc ( 13 ) etiam sunt timendi
magis, quod, quicquid cogitant, me scire sentiunt, neque
tamen permoventur.
6. Video cui Apulia sit attributa, quis habeat Etru-
riam, quis agrum Picenum, quis Gallicum, quis sibi has
urbanas insidias caedis atque incendiorum depoposcerit.
Omnia superioris noctis ( 14 ) consilia ad me perlata esse
sentiunt; patefeci in senatu hesterno die; Catilina ipse
- 65-

pertinmit, profugit: hi quid exspectant? Ne illi vehementer


errant, si illam meam pristinam lenitaem perpetuam sperant
futuram.
COMENTÁRIOS

1) prae, em comparação com. - 2) Metellus. O pretor Quin-


tus Metellus Celer fôra enviado para as províncias de Picenum e
da Gallica, encontrando-se esta última entre a Gália Cisalpina e
Picenum. - 3) collectum, refere-se a exercitum. - 4) ex senibus.
Ablativo material. - 5) agresti luxuria, de rústicos libertinos. O
autor empregou o abstrato pelo concreto. Alguns comentadores
observam que se trata dos velhos soldados de Sula. - 6) vadimo-
nia deserere, não comparecer à audiência. - 7) quibus ego si=
qui. . . si iis ego. - 8) concident, cairão. - 9) hos, objeto direito
de eduxisset. - 10) quos ... quos ... quos. Observemos o uso
repetido de quos, por questões de retó.rica. - 11) mallem subjun-
tivo potencial. - 12) permanent, condição futura. - 13) hoc, abla-
tivo de causa. - 14) superioris noctis, da noite precedente ..

IV) Catilina cometeii uma variedade de crimes.

Quocl (1) exspectavi, iam sum adsecutus, ut vos omnes


factam esse aperte coniurationem contra rem publicam vide-
retis: nisi vero si quis est, qui Catilinae similis cum Catilina
sentire non putet. Non est iam lenitati (2) locus; severita-
tem res ipsa flagitat. Unum etiam nunc concedam: exeant,
proficiscantur, ne patiantur desiderio (3) sui ( 4 ) Catilinam
miserum tabescere. Demonstrabo i ter : A urelia via ( 5 ) pro-
fectus est. Si accelerare volent, ad vesperam consequentur.
7. O fortunatum rem publicam ( 6 ), si quidem hanc
sentinam huius urbis eiecerit ! Uno, me hercule, Catilina
exhausto (7) relevata mihi et recreata res publica videtur.
Quid enim mali aut sceleris ( 8 ) fingi aut cogitari potest,
quod non ille conceperit? quis tota Italia ( 9 ) veneficus (1º),
quis gladiator, quis latro, quis sicarius, quis parricida quis
testamentorum subiector ( 11 ), quis circumscriptor, quis
ganeo (1 2 ), quis nepos, quis adulter, quae mulier infamis,
quis corruptor iuventutis, quis corruptus, quis perditus
inveniri potest, qui se (1 3 ) cum Catilina non familiarissime
vixisse fateatur? Quae caedes per hosce annos ( 14 ) sine
illo facta est? Quod nefarium stuprum non per illum?
8. Iam verao quae tanta umquam in ullo homine iuven-
tutis inlecebra fuit, quanta in illo? Qui alios ipse amabat
- 66 -

turpissime, aliorum amori flagitiosissime serviebat; aliis


fructum libidinum, aliis mortem parentum, 11011 modo im-
pellendo verum etiam adiuvando, pollicebatur. Nunc vero
quam subito, 11011 solum ex urbe, verum etiam ex agris,
ingentem numerum perditorum hominum collegerat? Nemo,
11011 modo Romae, sed nec ullo in angnlo totius Italiae, op-
pressus aere alieno fuit, quem 11011 ad hoc incredibile sceleris
foedus asciverit.

COMENTÁRIOS

1) Quod, o antecedente é ut vos . .. videretis. - 2) lenitati, para


clemência. - 3) desiderio, ablativo de eausa. - 4) sui, genitivo
objetivo; desiderio sui - com pesar por sua ausência, isto é, com
saudades. - 5) Aurelia via, lugar por onde. - 6) rernpublicarn,
acusativo de exclamação. - 7) exhausto, têrmo usado em conexão
com a metáfora contida em sentinam. - 8) rnali ... sceleris, geni-
tivos partitivos. - 9) tota Italia, lugar onde, qualificado pelo adje-
tivo tota. - 10) veneficus, envenenador. - 11) testamentorum
subiector, forjador de testamentos. - 12) ganeo, libertino, devas-
so. - 13) se, acusativo, sujeito de vixisse. - 14) per hosce annos,
durante êstes anos.

V) Catilina era am,igo ínf<imo de criminosos de tôda n


espécie.

9. Atque, ut (1) eius diversa studia in dissimili ra-


tione (2) perspicere possitis, nemo est in ludo gladiatorio (3)
paullo ad facinus audacior, qui sr 11011 intimum Catilinae
esse fateatur, nemo in scaena levior et 11equior, qui se 11011
eiusdem prope sodalem fuisse commemoret. Atque idem ta-
me11, stuprorum et ecelerum exercitatione ( 4 ) adsuefactus
frigore et fame et siti ac vigiliis perferendis ( 5 ), fortis ab
istis praedicabatur, cnm industriae subsidia atque instru-
menta virtutis in libidine audaciaque co11sumeret.
10. Hunc ( 6 ) vero si secnti erunt sni (7) comites, si
ex urbe exierint desperatorum hominum flagitiosi greges, o
nos beatos ( 8 ), o rem publicam fortunatam, o praeclaram
laudem consulatus mei ! Non enim iam sunt mediocres ho-
minmn libidines ( 9 ), 11011 humanae ac toleranclae, auclaciae;
nihil cogitant nisi caedes, 11isi incendia, nisi rapinas. Pa-
trimonia sua profunclerunt; fortunas suas obligaverunt;
res ( 1 º) eos iam pridem, fides (1 1 ) deficere nuper coepit:
- 67 -

eadem tamen illa, quae erat in abundantia, libido permanet.


Quod si in vino et alea comissationes solum et scorta quaere-
. rent, essent illi quidem desperancli, sed tamen essent ferendi.
Hoc vero quis ferre possit ( 12 ), inertis homines ( 13 ) fortissi-
mis viris ( 14 ) insidia ri, stultissimos prudentissimis, ebriosos
sobriis, dormientis vigilantibus? qui mihi ( 15 ) accubantes ( 16 )
inconviviis, complexi mulieres impudicas, vino languidi, con-
ferti cibo, sertis redimiti ( 17 ), unguentis obliti ( 18 ), debilitati
stupris, eructant ( 19 ) sermonibus suis caedem bonorum atque
urbis incendia.
11. Quibus, ego conficlo impendere fatum ( 20 ) aliquod,
et poenam iamdiu improbitati, nequitiae, sceleri, libidini de-
bitam, aut instare iam plane, aut certe iam apropinquan:.
Quos si meus consulatus, quoniam sanare 11011 potest, sus-
tulerit, 11011 breve nescio quod tempus sed multa saecula
propagarit reipublicae. N"ulla est enim natio, quam pertimes-
camns; nullus rex, qui bellum populo Romano facere possit.
Omnia sunt externa u11ius ( 21 ) virtutc ( 22 ) terra marique
( ~ 3 ) pacata: domesticum bellum ma11et; intus insidiae sunt;
intus ( 24 ) i11clusum periculum est; intus est hostis; cum
luxuria 11obis, cum amentia, cum scelere certandum est.
Hnic ego me bello ducem profiteor, Quirites; suscipio ini-
micitias homi11um perditorum; quae ( 23 ) sanari poterunt,
quacumque ratio11e sa11abo; quae reseca11da eru11t ( 26 ), 11011
patiar ad per11iciém civitatis ma11ere. Proinde aut, exeant,
aut quiescant; aut, si et in urbe et in eadem mente per-
manent, ea quae merentur exsprctent.

COMENT ÃRIOS

1) ut. .. possitis. O subjuntivo exprime uma intenção. - 2)


in dissirnili ratione, em diferentes situações de vida. - 3) nerno est
in luco gladiatorio paullo = nullus gladiator est. - 4) exercitatio-
ne, ablativo de meio. - 5) vigiliis perferendis (acostumado) a
suportar as vigílias. Ablativo de especificação. - 6) Hunc. Obser-
vemos a posição enfática de hunc. - 7) sui, nominativo plural,
concordando com comites. - 8) nos beatos, rempublicarn fortuna-
tam, ... praeclararn laudem, acusativos de exclamação. - 9) libi-
.dines, ... audaciae. Nomes abstratos usados no plm·al em acepção
concreta. - 10) res, propriedade. 11) fides, crédito. - 12) possit,
·subjuntivo potencial. - 13) inertes homines, acusativos sujeitos
de insidiari. - 14) fortissimis viris, dativo. - 15) rnihi, dativo
ético. - accubantes, inclinados, quase deitados. Os Romanos não
costumavam sentar-se à mesa. - 17) sertis redimiti, cingidos de
- 68-

coroas. - 18) unguentis oblitis, untados de perfumes. Obliti é


particípio de oblino, is, levi, itum, ere. - 19) eructant. O verbo
eructare significa arrotar, exalar, e está usado em sentido figu-
rado. - 20) fatum aliquod, acusativo, sujeito de impedere - 21)
unius, referência feita a Pompeu. - 22) virtute, ablativo de espe-
cifieação. - 23) terra marique, expressão consagrada: na terra
e no mar. - 24) intus ... intus ... intus ... , anáfora. - 25) Quae,
acusativo, objeto de sanabo. - 26) resecanda erunt, haverão de
ser cortados. Expressão metafórica.

VI) Catilina não está, propriamente, no exílio, e sim em


guerra contra o povo romano.

12. At etiam sunt, qui dicant, Quirites a me (1) in


exsilium eiectum esse Catilinam. Quod ego si verbo ( 2 )
assequi possem, istos ipsos eicerem, qui haec loquuntur.
Homo enim videlicet timidus et permodestus (3) vocem con-
sulis ferre non potuit; simul atque ( 4 ) ire in exsilium iussus
est, paruit, ivit. Hesterno die, Quirites, cum domi meae ( 5 )
paene interfectus essem, senatum in aedem Iovis Statoris
convocavi; rem omnem ad patres conscriptos detuli: quo
curo Catilina venisset, quis euro senator appellavit f quis
salutavit? quis denique ita aspexit ut perditum civem, ac
non potius, ut importunissimum hostem f Qui etiam prin-
cipes eius ordinis ( 6 ) partem illam subselliorum, ad quam
ille accesserat, nudam atque inanem reliquerunt.
13 Hic ego (7) vehemens ille consul, qui verbo civis
in exsilium eicio, quaesivi a Catilina in nocturno conventu
apud M. Laecam fuisset, necne (8 ). Cum ille, homo auda-
cissimus, conscientia convictus, primo reticuisset, patefeci
cetera; quid ea nocte egisset, ubi fuisset quid in proximam
constituisset, quemadmõdum esset ei ( 9 ) ratio totius belli
descripta, edocui. Cum haesitaret, curo teneretur, quaesivi
quid dubitaret proficisci eo ( 12 ), quo iampridem pararet;
cum arma ( 11 ), cum secures, cum fasees, cum tubas, cum
signa militaria, cum aquilam illam argenteam, cui ille etiam
sacrarium scelerum domi suae fecerat scirem esse praemissam.
14. ln exsilium eiciebam quem iam ingressum esse in
bellum videbam? Etenim, credo, l\fanlius iste, centurio, qni
in agro Faesulano castra posuit, bellum populo Romano suo
nomine indixit; et illa castra nunc non Catilinam duccm
exspectant; et ille, eiectus in exsilium, se Massiliam, nt
aiunt, non in haec castra ( 12 ) conferet.
- 69-

COMENTÁRIOS
1) me circunstância de causa eficiente, - 2) verbo, ablativo de
modo. - 3) permodestus, muito modesto. - 4) simul atque, logo
que. - 5) domi meae, em minha casa. - 6) eius ordinis, desta
corporação. - 7) O orador acha graça da opinião que se formou
sôbre êle. - 8) necne, ou não. - 9) ei, dativo do agente. - 10)
eo, advérbio: para lá. - 11) arma ... secures ... fasees ... tubas,
etc., tôdas em acusativo, como sujeitos de esse praemissam. Obser-
vemos a forma praemissam concordando com aquilam, não obstan-
te haver, na frase, palavras de gênero e número diferentes. - 12)
in haec castra, acusativo, lugar para onde. Catilina declarou, em
carta dirigida aos amigos que, embora inocente, iria para Massilia,
lugar geralmente escolhido pelos proscritos.

VII) Catilina condttz ttm exército de inimigos.

O conditionem miseram ( 1 ) non modo administrandae (2),


verum etiam conservandae reipublicae ! Nunc, si L. Cati-
lina consiliis (3), laboribus, periculis meis circumclusus
ac debilitatus subito pertimuerit, sententiam mutaverit, de-
seruerit suos, consilium belli faciendi abiecerit, ex hoc cnrsu
sceleris et belli iter ( 4 ) ad fugam atque in exsilium con-
verterit: non ille a me spoliatus armis audaciae, 11011 obstu-
pefactus ac perterritus mea diligentia, non de spe conatuque
depulsus, sed indemnatus, innocens, in exsilium eiectns a
consule, vi et minis ( 5 ) esse dicetur; et erunt qui illum,
si hoc fecerit, non improbum, sed miserum, me no11 diligen-
tissimum consulem, sed crudelissimum tyrannum existimari
velint.
15. Est mihi tanti, Quirites, huius invidiae falsae atque
iniquae ( 6 ) tempestatem subire, dummõdo a vobis huius hor-
ribilis belli ac nefari periculum depellatur. Dicatur sane
eiectus esse a me, dum mõdo eat in exsilium. Sed, mihi cre-
dite, non est iturus. Numquam ego a diis immortalibus
optabo, Quirites, invidiae meae relevandae causa, ut L. Ca-
tilinam ducere exercitum hostium atque in armis volitare
audiatis, sed triduo tamen audietis; multoque magis illud
timeo, ne mihi sit invidiosum aliquando, quod illum emi-
serim potius, quam quod eiecerim. Sed cum sint homines
qui illum, cum profectus sit, eiectum esse dicant, iidem,
si interfectus esset, quid dicerent?
16. Quamquam isti, qui Catilinam Massiliam ire dicti-
tant, non tam hoc queruntur, quam verentur: nemo est
- 70-

istorum t~m misericors, qui illum 11011 ad l\ia11lium, quam


ad Massilienses ire malit. llle autem, si mehercule hoc, quod
agit, 11umquam antea cogitasset, tamen latrocinantem se in-
terfici mallet quam exculem vivere. Nu11c vero, cum ei nihil
adhunc praeter ipsius voluntatem cogitationemqne acciderit,
nisi quod vivis nobis (7) Roma profectns est, optemus potius,
ut eat in exsilium quam queramur.

COMENTÁRIOS
1) conditionem miseram, acusativo de exclamação. - 2) admi-
nistrandae ... conservandae, gerundivos concordando com reipubli-
cae. - 3) consiliis, laboribus, periculis, circunstância de causa. -
4) iter, acusativo, objeto de converterit. - 5) vi et minis. Hendía-
dis. - 16) falsae atque iniquae, genitivos concordando com invi-
diae. - 7) vivis nobis, ablativo absoluto.

VIII) Perfil dos partidários de Catilina. - Há grande


diversidade de indivíduos: cm primefro lugar figuram
homens ricos, mas devedores.

17. Sed cur tam diu de uno hoste loquimur et de


hoste qui iam fatetur se esse bostem, et quem, quia, quod
sem per volui, murus interest, 11011 timeo: de eis qui dissi-
mulant, qni Romae ( 1 ) remanent, qni nobiscum sunt, nihil
dicimus? Quos quidem ego, si ullo modo fieri possit ( 2 ),
non tam ulcisci studeo qnam (3) sanare ipsos, placare rei
publicae, neque id qnare fieri non possit, si me audire vo-
lent, intellego. Exponam enim vobis, Quirites, ex quibus
generibus hominum ( 4 ) istae copiae comparentnr; deinde sin-
gulis medicinam consilii a tq ue ora tionis meae, si q uam ( 5 )
potero, afferam.
18. Unnm genns est eorum, qui, magno in arre alieno
maiores etiam posses:,iones ( 6 ) habent, quarnm (7) amore
adducti dissolvi nullo modo possunt. Horum hominum spe-
eies ( 8 ) est honestissima: sunt enim locupletes ( 9 ), voluntas
vero et causa impudentíssima. Tu ( 1º) agris, tu aeclificiis,
tu argento, tu familia, tu rebus omnibus ornatns et copio-
sus sis et dubites de possessione detrahere, acquirere ad
fidem ( 11 ) Quid enim exspectas? bellum? Quid ergo? in
vastatione omnium tuas possessiones sacrosanctas futuras
putas? An tabulas norns? Errant qui istas a Catilina
-71-

exspectant. l\:Ieo beneficio talmlae novae proferentur, verum


auctionariae ( 12 ). l\'eque enim isti, qui possessiones habent,
alia ratione ulla salvi esse possunt; quod si matnrius facere
voluissent neque id quod stultissimnm est certare cnm usuris
fructibus ( 13 ) praediorum, et locupletioribus ( 14 ) his et me-
lioribus civibus uteremur. Sed hosce homines minime puto
pertimescendos, quod aut deduci de sententia possunt; aut,
si permanebunt magis mihi Yidentur Yota facturi contra
rem publicam, quam arma laturi.

COMENTÁRIOS

1) Rornae, locativo. - 2) si fieri possit, se pudesse ser feito.


- 3) quarn, partícula comparativa. - 4) ex quibus generibus ho-
minum, de que classes de homens. - 5) si quarn, isto é: si quam
medicinam poter1J affere. - 6) possessiones, propriedades. - 7)
quarurn, refere-se a vossessiones e é complemento restritivo de
amore. - 8) species aparência. - 9) locupletes, ricos. - 10)
tu ... tu ... tu ... , anáfora. - 11) fidern. crédito. - 12) auctiona-
riae, tábuas vendidas em hasta pública. - 13) fructibus, ablativo
de meio. - 14) locupletioribus... civibus, ablativos, pedidos por
uterernui·.

IX) ~1 segunda, classe dos partidcírfos de Catilina com-


preende os que ambicionam o poder.

19. Alternm genns ( 1 ) est eorum, qui, quamquam pre-


muntnr aere alieno, dominationem tamen exspectant; rc-
rurn (2) potiri Yolunt; honores (3), quos ( 4 ) quieta re publi-
ca ( 5 ) desperant, perturbata consequi se ( 6 ) posse arbitran-
tur. Quibus hoc praecipiendum Yidetur, unum scilicet et
idem quod ceteris omnibus, ut desperent (7) se id, quod
conantur, consequi. ( 8 ) posse: primum omnium me ipsum
Yigilare, adesse, proviclere rei publicae; deinde magnos
animos esse- in bonis viris, magnam concordiam [maximam
multitudinern], magnas praeterea copias militum; deos de-
nique immortalis ( 9 ) huici üwicto populo, claríssimo impe-
rio, pukherrimae nrbi, contra tantarn Yim sceleris, praesen-
tis auxilium esse laturos. Quod si iam sint, id, quod cum
snmmo furorc cupiunt, adepti, num illi ( 1º) in cinere urbis
et in sanguine civium, qnae mente conscelerata (1 1 ) ac nefa-
ria concupiwrunt, se ( 12 ) consules ac dieta tores, aut etiam
reges, sperant futuros? :1\ on Yident se cupere id, quod, si
- 72

adepti fuerint, fugitivo alicui aut gladiatori concedi sit


necesse?
20. Tertium genus ( 13 ) est aetate iam adfectum, sed
tamen exercitatione robustum: quo ex genere iste est Man-
lius, cui nunc Catilina succedit. Hi sunt homines ex iis
coloniis quas Sulla constituit, quas ego universas civium esse
optimorum et fortissimorum virorum sentio, sed tamen in-
sunt coloni, qui se in insperatis ac repentinis pecuniis sump-
tuosius insolentiusque iactarunt. Hi dum aedificant, tam-
quam beati ( 14 ), dum praediis lectis, familiis magnis, con-
viviis apparatis delectantur, in tantum aes alienum incide-
runt, ut, si salvi esse velint, Sulla sit eis ab inferis exci-
tandus: qui etiam nonnullos agrestis homines, tenuis
atque egentis; in eandem illam spem rapinarum veterum
impulerunt; quos ego utrosque, Quirites, in eodem genere
praedatorum direptorumque pono; sed eos hoc moneo; desi-
nant furere ac proscriptiones et dictaturas cogitare; tantns
enim illorum temporum dolor inustus est civitati, ut iam
ista non modo homines sed ne pecudes quidem mihi passu-
rae esse videantur.

COMENTÁRIOS

1) Alterum genus. Esta segunda classe compreende os deve-


dores que ambicionavam o poder. - 2) rerum, genitivo com potiri.
- 3) honores, objeto de consequi. -· 4) quos, acusativo, objeto de
desperant. - 5) quieta re publica, ablativo absoluto. - 6) se,
acusativo sujeito de posse. - 7) ut desperent. cláusula substanti-
va. - 8) consegui. infinitivo complementar. - 9) deos immortalis.
acusativo, sujeito de esse laturos. - 10) illi, sujeito de sperant.
- 11) mente conscelerata, ablativo de maneira. - 12) se, acusa-
tivo, sujeito do infinito futuros. - 13) Tertium genus, a terceira
classe compreende pessoas de certa idade, mas, ainda fortes. -
14) tamquam beati, como ricos.

X) Ainda o perfil dos partidários de Catilina.


21. Quartum genus ( 1 ) est sane varium, et mixtum, et
turbulentum, qui iam pridem premuntur, qui numquam
emergunt, qui partim inertia (2), partim male gerendo ne-
gotio (3); partim etiam sumptibus ( 4 ) in vetere aere alieno
vacillant ( 5 ), qui vadimoniis ( 6 ), iudiciis, proscriptionibus
bonorum defatigati, permulti et ex urbe et ex agris se in
-73-

illa castra conferre dicuntur. Hosce ego non tam milites


acris quam infitiatores (7) lentos esse arbitror. Qui homi-
nes primum si stare non possunt, conruant ( 8 ), sed ita, ut
non modo civitas, sed ne vicini quidem proximi sentiant.
Nam illud non intellego, quam ob rem, si vívere honeste
non possunt, perire turpiter velint; aut cur minore dolore
perituros se cum multis, quam si soli pereant, arbitrentur.
22. Quintum genus ( 9 ) est parricidarum, sicariorum,
denique omnium facinerosorum: quos ego a Catilina non
revoco; nam neque divelli ab eo (1º) possunt, et pereant
sane in latrocínio, quoniam sunt ita multi, ut eos capere
carcer non possit. Postremum autem genus est, non solum
numero, verum etiam genere ipso atque vita, quod proprium
Catilinae est, de eius dilectu, immo vero de complexu eius
ac sinu ( 11 ), quos pexo capillo ( 12 ), nítidos, aut imberbis,
aut bene barbatos, videtis, manicatis ( 13 ) et talaribus tunicis,
vclis amictos ( 14 ), non togis, quorum omnis industria vitae
et vigilandi labor in antelucanis ( 15 ) cenis expromitur.
23. ln bis gregibus omnes aleatores (1 6 ), omnes adul-
teri, omnes impuri impudicique versantur. Hi pueri tam
lepidi (1 7 ) ac delicati, non solum amare et amari, neque
saltare et cantare, sed etiam sicas vibrare et spargere venena
didicerunt: qui nisi exeunt, nisi pereunt, etiamsi Catilina
perierit, scitote hoc in re publica seminarium Catilinarum
futurum ( 18 ). Verum tamen quid sibi isti miseri volunt?
Num suas secum mulierculas sunt in castra ducturi f Quem
ad modum autem illis ( 19 ) carere poterunt, his praesertim
iam noctibus? Quo autem pacto illi Apenninum atque ilias
prrrinas ( 2º) ac nivis perferentY nisi idcirco se facilius hie•
mem toleraturos putant, quod nudi in conviviis saltare di•
dicerunt.
COMENTÁRIOS
1) Quartum genus. A quarta classe compreende indivíduos
falidos por circunstâncias diversas. - 2) inertia. . . gerendo nego-
tio. . . sumptibus, ablativos de causa. - 3) partim male gerendo
negotio, em parte por eausa da má orientação nos negócios. - 4)
sumptibus, por causa das despesas excessivas. - 5) in vetere ae-
re alieno vacillant, ficam atordoados com o pêso de velhas dívidas.
- 6) vadtmoniis, iudiciis, proscriptionibus. ~stes três têrmos de-
signam a marcha normal do processo judicial contra os devedores:
promessa de aparecer em juízo, mediante fiança; julgamento e a
venda dos bens em praça pública. - 7) infitiatores lentos, deve-
dores lentos, isto é: dE-ocuidados. - 8) corruant que caíam. - 9)
- 74-

Quintum genus. A quinta classe compreende os parricidas e outros


criminosos perigosos. - 10) ab eo divelli, ser afastados dêle. -
11) de complexu eius ac sinu, de sua escolha e intimidade. - 12)
pexo capillo, de cabelos penteados; ablativos de qualidade. - 13)
manicatis et talaribus tunicis, com túnicas de mangas que se arras-
tavam até os pés. Cícero imprime um tom efeminado aos homens que
se vestiam desta forma, 1mis a tknica apropriada aos Romanos era
curta e não tinha mangas. - 14) velis amictos non togis, cobertos
com véus, não com togas .. A toga era usada pelos cidadãos roma-
nos. - 15) cenis antelucanis, em banquetes que se prolongam até
altas horas da noite. - 16) aleatores, jogadores. - 17) lepidi,
efeminados. - 18) seminarium Catilinarum futurum. Cícero diz
que a morte de Catilina não seria suficiente para salvar a repú-
blica, se ficassem vivos os seus companheiros. 19) illis, refere-se :i
mulierculas. - 20) pruinas, geadas.

XI) Contraste entre os que apóiam Catilina e os defen-


sores da república.

24. O bellum (1) magnopere pertirnescendum, cum


bane sit habiturus Catilina scortorum ( 2 ) cohortem praeto-
riam ! Instruite nunc, Quirites, contra has taro praeclaras
Catilinae copias vestra (3) praesidia vestrosque exercitus: et
primnm gladiatori illi ( 4 ) confecto et saneio ( 5 ) consules
imperatoresque vestros opponite; deinde contra illam( 6 ) nau-
fragorum eiectam ac debilitatam rnanum florem totius Italiae
ac robur educite. Iam vero urbes coloniarnm ac municipio-
rum (7) respondebunt Catilinae tumulis silwstribus ( 8 ).
Neque vero ceteras copias, ornamenta, praesidia vestra, cum
illius Iatronis ( 9 ) inopia atque egestate ( 1º) conferre debeo.
25. Sed si, omissis ( 11 ) his rebus omnibus quibus nos
suppeditamur, eget ille, sena tu ( 12 ), equitibus Romanis, po-
pulo, urbe, aerario, vectigalibus, cuncta ltalia, provinciis
omnibus, externis nationibus; si, his rebus omissis ipsas
causas quae inter se confligunt contendere velimus ex eo
ipso quam valde illi iaceant intellegere possumus, ex hac
enim parte (1 3 ) pudor pugnat, illinc petulantia; hinc pu-
dicitia, illinc stuprum; hinc fides, illinc fraudatio ; hinc
pietas, illinc scelus; hinc constantia, illinc furor; hinc ho-
nestas, illinc turpitudo; hinc continentia, illinc libido; deni-
que aequitas ( 14 ), temperantia, fortitudo, prudoitia, virtutes
omnes certant cum iniquitate, cum luxuria, cum ignavia,
curo temeritate, cum vitiis omnibus: postremo, copia cum
egestate, bona ratio cum perdita, mens sana cum amentia,
75

hona denique spes cum omuium rerum desperatione con-


fligit. ln eius modi certamine ac proelio, nonne, etiam si
hominum studia deficiant, di ipsi immortales cogant ab his
praeclarissimis virtutibus tot ct tanta vitia superari?

COMENTÁRIOS
1) O bellum, acusativo de exclamação. - 2) scortorum, de
prostituídos. Não se refere a muliereulas e sim a omnes impuri
impudici. - 3) vestra ... vestros. Observemos o uso expressivo
do possessivo, que indica claramente o contraste com as guarnições
ele Catilina. - 4) gladiatori illi, refere-se a Catilina. - 5) confecto
est saucio, debilitado e ferido. A idéia contida em saucio é mais
forte do que existente em conf ecto, e, por êste motivo, o eminente
orador contrariaria a um princípio de estilística se alterasse a
ordem dêsses dois têrmos. - 6) contra iliam... Devemos tradu-
zir na seguinte ordem: deinde educite florem ac robus totius
ltaliae contra iliam eiectam ac debilitatam manmn nau/ragorum.
- 7)urbes municiporum. Os antigos chamavam mmiicipia aos es-
tados cu cidades que eram governados por leis próprias, mas obri--
gados a prestar serviços militares a Roma. - 8) tumulis silves-
tribus, aos outeiros cobertos de mato. Cícero mostra o contraste
entre as cidades das colônias e municípios e aquilo a que denomina
de outeiros cobertos de mato, onde Catilina encontrou apoio. - 9)
illius latronis, isto é, Catilina. - 10) inopia atque egestate, com
a pobreza e indigência. - 11) omissis his rebus, ablativo absoluto.
Afastadas tôdas essas vantagens. - 12) senatu, equitibus, etc.,
tôdas essas palavras estão em ablativo em aposição a rebus. -
13) ex hac parte, de um lado; illinc, de outro. - 14) aequitas,
temperantia, fortitudo, prudentia, eram quatro virtudes muito men-
cionadas pelos filósofos gregos.

XII) Cícero exorta a que todos defendarn as suas casas.

26. Quae cum ita sint, Quirites, vos quem ad modum


iam antea, vestra tecta custodiis vigiliisque defendi te:
mihi ( 1 ), ut huic urbi sine vestro motu ac sine ullo tumultu
satis esset praesidi (2), consultum atque provisum est. Co-
loni omnes municipesque vestri, certiores a me facti de hac
noctruna (3) excursione Catilinae, facile urbis suas finesque
defendent; gladiatores, quam sibi ille maximam manum et
certissimam fore putavit, quamquam meliore animo ( 4 ) sunt,
quam pars patri::iorum, potestate tamen nostra continebun-
tur; Q. l\Ietellus, quem ego hoc prospiciens in agrum Gal-
licum (5) Picenumque praemisi, aut opprimet hominem, aut
76 -

omnis eius motus conatusque prohibebit. Reliquis autem de


rebus constituendis ( 6 ), maturandis agendis, iam ad senatum
referemus, quem vocari videtis.
27. Nunc illos, qui in urbe remanserunt, atque adeo
qui contra urbis salutem onmiumque vestrum in urbe a
Catilina relicti sunt, quamquam sunt hostes tamen, quia
nati sunt cives, monitos etiam atque etiam volo: mea lenis-
tas, adhuc si cui solutior (7) visa est, hoc exspectavit, ut id,
quod latebat, erumperet; quod reliquum est, iam non pos-
sum oblivisci meam hanc esse patriam (8 ), me horum esse
consulem; mihi aut curo his vivendum, aut pro his esse
moriendum. Nullus est portae custos, nullos insidiator viae;
si qui exire volunt, consulere sibi possunt; qui vero in urbe
se commoverit, cuius ego non modo factum sed inceptum
ullum conatumve contra patriam deprehendero, sentiet in .
hac urbe esse consules vigilantis, esse egregios magistratus,
esse fortem senatum, esse arma, esse carcerem, quem vindi-
cem nefariorum ac manifestorum scelerum maiores nostri esse
voluerunt.
COMENTÁRIOS
1) mihi, dativo de agente. - 2) praesidi, genitivo partitivo.
3) hac nocturna excursione, referência à partida de Catilina
para o campo de Mânlio. - 4) animo meliores, ablativo de qualidade.
- 5 in agrum Gallicum, lugar çara onde - 6) constituindis, ma-
turandis, agendis, ablativo do gerúndio concordando com rebus.
- 7) solutior, bastante fraca. - 8) meam bane patriam, acusati-
vo, sujeito do infinitivo esse.

XIII) Peroratio.

28. Atque haec omnia sic agentur, Quirites, ut maxi-


mae res mm1mo motu, pericula summa nullo tumultu,
bellum intestinum ac domesticum post hominum memoriam
(1) crudelissimum ac maximum, me (2) uno togato duce et
imperatore, sedetur. Quod ego sic administrabo, Quirites,
ut, si ullo modo fieri poterit, ne improbus quidem quisquam
in hac urbe poenam sui sceleris sufferat; sed si vis mani-
festae audaciae, si impendens patriae ( 3 ) periculum me ne-
cessario de hac animi lenitate deduxerit, illud profecto
perficiam, quod in tanto et tam insidioso bello vix optandum
videtur, ut neque bonus quisquam intereat, paucorumque
poena vos iam omnes salvi esse possitis.
- 77 --

29. Quae quidem ego neque mea prudentia, neque hu-


manis consiliis fretus polliceor vobis, Quirites, sed multis,
et non dubiis deorum immortalium significationibus: quibus
ego ducibus ( 4 ) in hanc spem sententiamque sum ingressus;
qui iam non procul, ut quondam solebant, ab externo hoste
atque longínquo, sed hic praesentes suo numine atque auxilio
sua templa atque urbis tecta defendunt: quos vis, Quirites,
precari, venerari atque implorare debetis, ut, quam urbem ( 5 )
pulcherrimam, florentissimam potentissimamque esse volue-
runt, hanc, omnibus hostium copiis terra marique superatis,
a perditissimorum civium nefa.rio scelere defendant.

COMENTÁRIOS

1) post hominum memoriam, desde que há lembrança na me-


mória dos homens. - 2) me ... imperatore, ablativo absoluto. -
3) patriae, dativo, objeto de impendens. - 4) quibus ducibus, abla-
tivo absoluto. - 5) quam urbem ... hanc, esta cidade que.

IN LUOIUM OATILINAM ORATIO TERTIA


(Habita in contione quo die Allobroges indicarunt)

I) Cícero declara que a República está salva.

1. Rem publicam (1), Quirites (2), vitamque omnium


vestrnm, bona (3), fortunas, coniuges liberosque vestros atque
hoc domicilium clarissimi imperii, fortunatissimam pulcher-
rimamque urbem ( 4 ), hodierno die deorum immortalium sum-
mo erga vos amore, laboribus ( 5 ), consiliis periculisque meis
e flamma ( 6 ) atque ferro, ac paene ex faucibus fati ereptam,
et vobis conservatam ac restitutam videtis.
Et, si non minus nobis iucundi atque inlustres sunt ii
dies, quibus (7) conservamur, quam illi, quibus nascimur,
quod salutis certa laetitia est, nascendi incerta conditio, et
quod sine sensu nascimur, cum voluptate servamur; pro-
fecto, quoniam illum, qui hanc urbem condidit, Romulum,
ad deos immortalis benevolentia famaque sustulimus, esse
apud vos posterosque vestros in honore debebit is, qui eam-
dem hanc urbem conditam amplificatamque servavit. Nam
toti urbi ( 8 ), templis, delübris, tectis ac moenibus subiectos
prope iam ignes circumdatosque restinximus; iidemque gla-

6 - 3•
-78-

dios in rem publicam destrictos rettuddimus, mucronesque


eorum a iugulis vestris deiecimus.
Quae quoniam in senatu illustrata, patefacta comper-
taque sunt per me, vobis iam exponam breviter, Quirites,
ut et quanta, et quam manifesta, et qua ratione investigata
et comprehensa sint, vos, qui ignoratis et exspectatis, scire
possltls.
COMENT ARIOS

1) Rem publicam, objeto de videtis. - 2) Quirites, cidadãos


Romanos; os soldados eram tratados por Romani. - 3) bona, bens
- 4) urbem, em aposição a domicilium. - 5) laboribus, consilii,
periculis, exemplo de assíndeton. 6) flamma ... ablativo de sepa-
ração. - 7) quibus, ablativo de tempo. - 8) toti urbi, dativo.

II) Os acontecimentos da ponte Míl.via.

Principio, ut Catilina paucis ante diebus (1) erupit ex


urbe (2), cum sceleris sui socios, huiusce nefarii belli acer-
rimos duces (3), Romae ( 4 ) reliquisset, sem per vigilavi et
providi, Quirites, quem ad modum in tantis et tam abscondi-
tis insidiis salvi esse possemus; nam tum, cum ex urbe Cati-
linam eiciebam - non enim iam vereor huius verbi invi-
diam, curo illa magis sit timenda, quod vivus exierit ( 5 ) - ;
sed tum, cum illum exterminari volebam, aut reliquam coniu-
ratorum manum simul exituram, aut eos, qui restitissent,
infirmos sine illo ac debilis fore putabam.
4. Atque ego, ut vidi, quos maximo furore et scelere
esse inflammatos sciebam, eos nobiscum esse et Romae re-
mansisse, in eo omnis dies noctisque consumpsi, ut, quid
agerent, quid molirentur, sentirem ac viderem, ut, quoniam,
auribus ( 6 ) vestris, propter incredibilem magnitudinem (7)
sceleris, minorem fidem faceret oratio mea, rem ita com-
prehenderem, ut tum demum animis saluti vestrae provide-
retis, cum oculis maleficium ipsum videretis. !taque ut
comperi legatos Allobrogum, belli Transalpini et tumultus
Gallici (8 ) excitandi causa, a P. Lentulo esse sollicitatos,
eosque in Galliam ad suos cives, eodemque itinere, curo
litteris mandatisque ad Catilinam esse missos, comitemque
iis adiunctum T. Volturcium, atque huic datas esse ad
Catilinam litteras; facultatem mihi oblatam putavi, ut, quod
erat difficillimum, quodque ego semper optabam a diis im-
- 79

mortalibus, tota res non solum a me, sed etiam a senatu et


a vobis manifesto deprehenderetur.
5. Itaque hesterno die ( 9 ) L. Flaccum et C. Pompti-
num ( 1º), praetores, fortissimos atque amantissimos rei pu-
blicae viros, ad me vocavi, rem exposui, quid fieri pla-
ceret, ostendi. Illi autem, qui omnia de re publica prae-
clara atque egregia sentirent, sine recusatione ac sine ulla
mora negotium susceperunt; et, cum advesperasceret, occulte
ad pontem Mulvium ( 11 ) pervenerunt atque ibi in proximis
villis ita bipartito fuerunt, ut Tiberis inter eos et pons
interesset. Eodem autem et ipsi sine cuiusquam suspicione,
multos fortes viros eduxerant; et ego ex praefectura Reatina
complures delectos adulescentes, quorum opera in re publica
assidue utor, praesidio cum gladiis miseram.
6. Interim tertia fere vigilia exacta, cum iam pontem
Mulvium magno comitatu legati Allobrogum ingredi incipe-
rent, unaque Volturcius, fit in eos impetus; educuntur et
ab illis gladi et a nostris. Res praetoribus erat nota solis,
ignorabatur a ceteris.

COMENTÁRIOS

1) paucis diebus, ablativo de tempo. - 2) ex urbe, ablativo.


Lugar donde. - 3) duces acerrimos, apôsto de sócios. - 4) Romae
lugar onde. Locativo. - 5) exierit, subjuntivo, em cláusula indireta,
- 6) auribus, dativo com faceret. -- 7) magnitudinem, acusativo
com propter. Circunstância de causa. - 8) tumultus Gallici. Havia
distinção entre tumultus e bellum. Tumultus, aqui, referia-se a uma
pequena revolta na Gália Cisalpina e na Itália. - 9) die, ablativo
de tempo quando. - 10) Pomptinum, governador da Gallia Nar-
bonensis, no ano 62 a. C. e subjugou uma revolta dos Alóbrogos.
- 11) pontem Mulvium, ponte sôbre o rio Tibre.

III) Cartas e documentos dos Alóbrogos e Voltúrcio são


entregues a Cícero.

Tum interventu Pomptini atque Flacci pugna, quae


erat commissa (1), sedatur; litterae, quaecumque (2) erant
in eo comitatu, integris siguis (3), praetoribus ( 4 ) tradun-
tur, ipsi comprehensi ad me, cum iam dilucesceret, dedu-
cuntur. Atque horum omnium scelerum improbissimum
machinatorem Cimbrum Gabinium ( 5 ), statim ad me, nihil
dum suspicantem ( 6), vocavi; deinde item arcessitus est L.
- 80 -

Statilius, et post eum C. Cethegus; tardissime autem Len-


tulus venit, credo, quod in litteris dandis (7), praeter con-
suetudinem, proxima nocte ( 8 ) vigilarat.
7. Cum summis ac clarissimis huius civitatis viris( 9 )
qui, audita re frequentes ad me mane convenerant, litte-
ras ( 10 ) a me prius aperiri, quam ad sena tum ( 11 ) de-
ferrem ( 12 ), placeret, ne, si 11ihil esset inve11tum, temere a
me tantns tumultus iniectus ( 13 ) civitati videretur; negavi
me esse facturum, ut de .periculo publico ( 14 ) 11011 ad con-
silium publicum rem integram deferrem. Etenim, Quirites,
si ea, quae erant ad me delata, reperta 11011 essent, tame11
ego 11011 arbitrabar in tantis reipublicae periculis mihi esse
nimiam diligentiam pertimescendam. Senatum frequentem
celeriter, ut vidistis, coegi.
8. Atque interea statim admonitu Allobrogum, C. Sul-
picium praetorem, fortem virum, misi, qui ex aedibus Ce-
thegi, si quid telorum ( 15 ) esset, efferret; ex quibus ( 16 )
ille maximum sicarum numerum et gladiorum extulit.

COMENTÁRIOS

1) commissa erat, havia sido travado. - 2) quaecumque Iit-


terae, tôdas as cartas que. - 3) integris signis, com os selos in-
tatos. Ablativos absoluto, outros julgam ser um ablativo de modo.
- 4) praetoribus, dativo. - 5) Cimbrum Gabinium, um dos conspi-
radores, chamado também Publius Gabinius. - 6) nihil dum suspi-
cantem, que nada suspeitava até então. - 7) in dandis litteris, '.l
escrever cartas. - 8) pro xi ma nocte, ablativo. Circunstância àe
tempo quando. - 9) viris, dativo, depois de placeret. - 10) litte-
ras aperiri. Litterc:.s está em acusativo como sujeito do infinitivo
aperiri. - 11) senatum, acusativo. Lugar para onde. - 12) de-
ferrem, parte integral de aperiri. - 13) iniectus, provocado. -
14) de periculo publico, refere-se ao perigo do Estado. - 15) telo-
rum, genitivo partitivo. - 16) ex quibus, da casa de Cétego.

IV) Voltúrcio é interrogado.

Introduxi (1) Volturcium (2) sme Gallis (3); fidem


publicam iussu ( 4 ) senatus dedi; hortatus sum ( 5 ), ut ea,
quae sciret, sine metu indicaret ( 6 ). Tum ille dixit, cum
vix se ex magno timore recreasset, a P. Lentulo se habere
ad Catilinam mandata ct litteras, ut servorum praesidio (7)
nteretnr( 8 ), ut ad nrbem quam primum( 9 ) cum exercitu( 1 º)
Hccecleret; id ( 11 ) autem, eo consílio, ut, cum urbem ex
- 81-

omnibus partibus, quem ad modum discriptnm distribntnm-


qne erat, incendissent caedemqne infinitam civium fecissent,
praesto esset ille ( 12 ), qni et fngientes exciperet, et se cum
his urbanis ducibus ( 13 ) coniungeret.
9. Introducti ( 14 ) autem Galli iusiurandum sibi et
litteras a P. Lentulo, Cethego, Statilio ad suam gentem
datas esse dixerunt, atque ita sibi ab his et a L. Cassio
esse praescriptum, nt equitatum in Italiam quam primum
mitterent; pedestres sibi copias 11011 defuturas: Lentulum
autem sibi confirmasse, ex fatis Sibyllinis (1 5 ) haruspicum-
que responsis, se esse tertium illum Cornelium, ad quem
regnum huius urbis atque imperium pervenire esset necesse;
Cinnam ( 16 ) ante se et Sullam fnisse; eundemque elixisse
fatalcm hunc esse annum ad interitum huius urbis atque
imperii, qui esset decimus annus post virginum absoluti.o-
nem, post Capitolii autem incensionem vicesimus.
10. Hanc autem Cethego cnm ceteris controversiam
fuisse dixerunt, quod Lentulo ( 17 ) et aliis, Saturnalibus ( 13 )
cacdem fieri atque urbem inccndi placcret; Cethego nimium
id longum videretur.

COMENTÁRIOS

1) Introduxi, fiz entrar - no senado, o qual estava então reu-


nido no templo de Júpiter. - 2) Volturciurn, Voltúrcio, um parti-
dário de Catilina. - 3) Gallis • legatis Allobrogum. - 4) iussu,
ablativo. - 5) hortatus surn, verbo depoente. - 6) indicaret
subjuntivo com ut. - 7) praesidio, ablativo com uteretur. - 8)
ut servorurn uteretur, cláusula em aposição a mandata et litte-
ras. - 9) quarn prirnurn, o mais cedo possível - 10) exercitu, abla-
tivo. Circunstyncia de companhia. - 11) id autern eo consilio, ut
curn, e isto com o intuito de que quando ... - 12) ille, isto é:
Catilina. - 13) curn his ducibus urbanis, com os chefes da cidade.
- 14) Introducti sibi iusiurandurn, fizeram um juramento. - 15)
ex fatis Sibylinis, segundo os oráculos sibilinos. - 16) Cinnam,
acusativo, com sujeito de fuisse. - 17) Lentulo, dativo depois de
placeret. - 18) Saturnalibus, ablativo, circunstância de tempo quan-
do.

V) A confissão dos prisioneiros.

Ac ne longum sit, Quirites, tabellas ( 1 ) proferri iussi-


mus, quae a quoque dicebantur datae. . Primum ostendimus
Cethego (2) signum; eognovit: nos linum incidimus, legimus.
- 82

Erat scriptum ipsius manu ( 3 ) Allobrogum senatui et po-


pulo, sese quae ( 4 ) eorum legatis confirmasset, facturum
esse; orare ut item · illi facerent, quae sibi legati eorum
recepissent. Tum Cethegus, qui paullo ante aliquid tamen
de gladiis ( 5 ) ac sicis, quae apud ipsum ( 6 ) erant depre-
hensae, respondisset, dixissetque se semper bonorum ferra-
mentõrum studiosum fuisse, recitatis litteris debilitatus atque
abiectus, conscientia convictus, repente conticuit. Introduc-
tus est Statilius; cognovit et signum et manum suam. Re-
citatae sunt tabellae in eandem fere sententiam; confessus
est. Tum ostendi tabellas Lentulo, et quaesivi cognosceretne
signum: annuit. "Est vero, inquam, notum quidem signum,
imago avi tui, clarissimi viri (7), qui amavit unice patriam
et civis suos, quae quidem te a tanto scelere ( 8 ) etiam
muta revocare debuit".
11. Leguntur eadem ratione ( 9 ) ad senatum Allobro-
gum populumque litterae; si quid ( 1º) de his rebus dicere
vellet, feci potestatem. Atque ille primo quidem negavit;
post autem aliquanto, toto iam indicio ( 11 ) exposito atque
edito, surrexit: quaesivit a Gallis quid sibi esset cum iis,
quamobrem domum suam (1 2 ) venissent; itemque a Voltur-
cio ( 13 ). Qui cum illi breviter constanterque respondissent,
per quem ad euro, quotiensque venissent, quaesissent ab eo
nihilne secum esset de fatis Sibyllinis locutus; tum ille
subito, scelere demens, quanta conscientiae vis esset ostendit.
Nam, cum id posset infitiari, repente praeter opinionem
omnium confessus est. Ita eum non modo ingenium illud,
et dicendi exercitatio, qua semper valuit, sed etiam, propter
vim sceleris manifesti atque deprehensi, impudentia, qua
superabat omnes, improbitasque defecit.
12. Volturcius vero subi to proferri litteras atque ape-
riri iubet quas a Lentulo ad Catilinam datas esse dicebat:
atque ibi, vehementissime perturbatus, Lentulus, tandem et
signum et manum suam cognovit; erant autem scriptae
sine nomine ( 14 ), sed ita: "quis sim scies, ex eo, quem ad
te misi. "Cura ut vir sis, et cogita quem in locum ( 15 )
sis progressus, et vide ecquid iam tibi sit necesse; et cura
ut omnium tibi auxilia adiungas, etiam infimorum". Gabi-
nius deinde introductus, cum primo impudenter respondere
coepisset, ad extremum nihil ex iis, quae Galli insimulabant,
negavit.
13. Ac mihi quidem, Quirites, curo illa certíssima visa
sunt argumenta atque indicia sceleris, tabellae, signa, manus,
- 83-

denique uniuscuiusque confessio, tum multo illa certiora,


color, oculi, vultus, taciturnitas. Sic enim obstupuerant, sic
terram intuebantur, sic furtim non numquam inter se as•
piciebant, ut non iam ab aliis indicari, sed indicare se ipsi
viderentur.
COMENTÁRIOS.

1) tabellas, as tábuas em que as cartas eram escritas. - 2)


Cethego, dativo. - 3) manu, ablativo instrumental. - 4) quae,
acusativo plural neutro. Objetivo de confirmasset. - 5) gladiis,
ablativo de modo. - 6) ipsum, lugar onde virtual, em acusativo
com apud. - 7) viri clarissimi, genitivo. Apôsto de tui avi - 8)
a tanto scelere, ablativo de separação. - 9) eadem ratione, da
mesma maneira. Ablativo de característica. - 10) quid, em lugar
de aliquid porque está depois de si. - 11) toto indicio, a tôda
a prova. - suam domum, acusativo. Lugar para onde. -
13) itemque a Volturcio. Oculto o verbo verbo quaesivit. - 14)
sine nomine, sem assinatura. - 15) in locum, quanto ao lugar

VI) A ação do Senado.

Indiciis expositis atque editis ( 1 ), sena tum consului


de summa re publica quid (2) fieri placeret: dictae sunt
a principibus (3) acerrimae ac fortissimae sententiae quas
senatus sine ulla ( 4 ) varietate est consecutus. Et quoniam
nondum est perscriptum senatusconsultum, ex memoria
vobis, Quirites, quid senatus censuerit, exponam.
14. Primum mihi gratiae verbis amplissimis aguntur,
quod (5) virtute, consílio, providentia mea, res publica peri-
culis sit maximis liberata; deinde L. Flaccus et C. Pompti-
nus, praetores, quod eorum opera ( 6 ) forti fidelique usus
essem (7) merito ac iure laudantur: atque etiam viro forti ( 8 ),
collegae meo ( 9 ), laus impertitur quod eos, qui huius con-
iurationÍ" participes fuissent, a suis ( 1º) et a rei publicae
consiliis removisset; atque ita censuerunt, ut P. Lentulus,
cum se praetura abdicasset, tum in custodiam traderetur ;
itemque uti C. Cethegus, L. Statilius, P. Gabinius, qui
omnes praesentes erant, in custodiam traderentur; atque idem
hoc decretum est in L. Cassium, qui sibi procurationem
incendendae ( 11 ) urbis depoposcerat; in M. Caeparium ( 12 ),
cui ad sollicitandos pastores Apuliam esse atributam erat
indicatum; in P. Furium, qui est ex his colonis, quos Faesu-
las L. Sulla deduxit; in Q. Annium Chilonem, qui una cum
- 84 -

hoc Furio semper erat in hac Allobrogum ( 13 ) sollicitatione


versatus, in P. Umbrenum, libertinum hominem, a quo pri-
mum Gallos ( 14 ) ad Gabinium ( 15 ) perductos esse constabat.
Atque ea lenitate ( 16 ) senatus est usus, Quirites, ut ( 17 ) ex
tanta coniuratione, tantaque hac multitudine domesticorum
hostium ( 18 ), novem hominum perditissimorum poena, repu-
blica conservata ( 19 ) reliquorum mentes sanari posse arhitra-
retur.
15. Atque etiam supplicatio dis immortalibus pro sin-
gulari eorum merito meo nomine decreta est, quod mihi
primum post hanc urbem conditam togato contigit, et
his verbis decreta est "Quod urbem incendiis, caede civis,
Italiam bello liberassem". Quae supplicatio si cum ceteris
conferatur, hoc interest, quod ceterae bene gesta, haec una,
conservata re publica, constituta est. Atque illud, quod .
faciendum primum fuit, factum atque transactum est. Nam
P. Lentulus, quamquam manifestis indiciis confessionibus
suis, indicio senatus, non modo praetoris ius, verum etiam
civis amiserat, tamen magistratu se adbdicavit: ut, quae
religio C. Mario, claríssimo viro, non fuerat, quo minus
C. Glauciam, de quo nihil nominatim erat decretum, prae-
torem occideret, ea nos religione in privato P. Lentulo
puniendo liberaremur.

COMENTÁRIOS.

1) Expositis atque editis indiciis, ablativo absoluto. - 2)


quid placeret. Discurso indireto, desempenhando a função de um
acusativo depois de consuli. - 3) a principibus, ablativo, pelos pró-
ceres. t:ste têrmo é adequado especialmente às principais figuras
de senado. - 4) ulla, ablativo com sine, concordando com varie-
tate. - 5) quod, porque. - 6) opera, ablativo, depois de usus
essem. - 7) usus essem, mais-que-perfeito. Aqui como um tempo
histórico. - 8) viro forti, dativo pedido por impertitur. - 9) rneo
collegae, dativo apôsto de viro. Refere-se a. C. Antônio, colega
no consulado. - 10) a suis, ablativo de separação. - 11) incen-
dendae, gerundivo, concorda com urbis. - 12) in Caeparium, con-
tra Cepárilo. - 13) Allobrogurn, genitivo objetivo. - 14) Gallos.
Em acusativo como sujeito de perductos esse - 15 ad Gabiniurn,
acusativo, para junto de Gabínio. - 16) ea lenitate, ablativo de-
pois de uti. Construção com arbitraretur. - 18) hostium domesti-
corum, de inimigos internos. - 19 conservata republica, ablativo
absoluto.
- 85 -

VII) Catilina só era temível enquanto estivesse na cidade,


e urna vez expulso, desapareceram grandes perigos que
estavam iminentes.

16. Nunc quoniam, Quirites, consceleratissimi pericu-


losissimique belli nefarios duces captos ( 1 ) iam et comprehen-
sos ( 2 ) tenetis, existimare debetis omnis Catilinae copias,
omnis spes atque opes, his depulsis urbis periculis, conci-
disse ; quem ( 3 ) quidem ego cum ex urbe pellebam, hoc
providebam animo, Quirites, remoto Catilina, nec mihi esse
P. Lentuli somnum, nec L. Cassii adipem ( 4 ) nec C. Cethegi
furiosam temeritatem pertimescendam (5): ille erat unus
timendus existis omnibus( 6 ), sed tam diu, dum(7) moenibus
urbis continebatur, omnia norat ( 8 ), omnium ( 9 ) aditus te-
nebat: appellare, temptare, sollicitare poterat, audebat; erat
ei consilium ad facinus aptum, consilio autem neque linguã
neque manus deerat. Iam ad certas res conficiendas certos
homines delectos ac descriptos habebat neque vero, cum
aliquid mandarat, confectum putabat: nihil erat, quod
11011 ipse obiret, occurreret, vigilaret, laboraret; frigus, sitim,
famem, ferre poterat.
17. Hunc .ego hominem tam acrem, tam audacem
tam paratum, tam callidum, tam in scelere vigilantem, tam
in perditis rebus diligentem, nisi ex domesticis insidiis in
castrense latrocinium ( 10 ) compulissem - dicam id quod
sentio, Quirites - non facile hanc tantam molem mali a
cervicibus vestris depulissem. Non ille nobis Saturnalia
constituisset ( 11 ), neque tanto ante exsili ac fati diem rei
publicae ( 12 ) denuntiasset, neque commisisset ut signum, ut
litterae suae testes ( 13 ) denique manifesti sceleris deprehen-
derenbr. Quae nunc, illo absente, sic gesta sunt, ut nullum
in privata domo furtum umquam sit tam palam inventum,
quam haec tanta in republica coniuratio manifesto inventa
atque deprehensa est. Quodsi Catilina in urbe ad hanc
diem remansisset, quamquam quoad fuit onmibus eius con-
siliis occurri atque obstiti, tamen, ut levissime dicam, dimi-
candum nobis cum illo fuisset, néque nos umquam, cum
ille in urbe hostis esset, tantis periculis rempublicam, tanta
pace, tanto otio, tanto silentio, liberassemus.
- 86-

COMENTÁRIOS.
1) captos, concordando com duces. - 2) comprehensos, idem.
3) quem, objeto direto de pellebam. - 4) adipem, obesidade,
gordura. - 5) pertimescendam, gerundivo, em acusativo. - 6) ex
istis omnibus, dentre todos, de todos. - 7) sed tamdiu, dum, mas
somente enquanto. - 8) norat, desconheça. - 9) omnium, geniti-
vo objetivo. - 10) in castrense latrocinium. Cícero fala dos mo-
vimentos militares de Catilina, não como serviços militar, mas
como roubo. - 11) constituisset. A prótase contrária ao fato. -
12) rei publicae, dativo depois de denuntiavisset. - 13) tests,
predicado nominativo.

VIII) O agradecimento aos deuses. Júpiter guarda a


cidade.

18. Quamquam haec omnia, Quirites, ita sunt a me


administrata, ut deorum immortalium nutu atque consilio ( 1 ) ·
et gesta et provisa esse videantur; idque (2) cum con-
iectura consequi possumus, quod vix videtur humani consilii
tantarum rerum gubernatio esse potuisse; tum vero ita
praesentes his temporibus ( 3 ) opem et auxilium nobis tule-
runt ( 4 ) ut eos paene oculis (5) videre ( 6 ) possemus. Nam,
ut illa (7) omittam, visas nocturno tempore ab occidente ( 8 )
faces ardoremque caeli, ut fulminum iactus, ut terrae mo-
tus ( 9 ) relinquam, ut omittam cetera, quae tam multa, nobis
consulibus, facta sunt, ut haec, quae nunc fiunt, canere dii
immortales viderentur; hoc certe, Quirites, quod sum dictu-
rus, neque praetermittendum, neque relinquendum est.
19. Nam profecto memoria (1º) tenetis, Cotta et Tor-
quato ( 11 ) consulibus, compluris in Capitolio (1 2 ) res de
caelo esse percussas, cum et simulacra ( 13 ) deorum repulsa
sunt, et statuae veterum hominum deiectae, et legum aera
liquefacta; tactus est etiam ille, qui hanc urbem condidit,
Romulus, quem inauratum in Capitolio parvum atque
lactentem, uberibus lupinis inhiantem, fuisse meministis;
quo quidem tempore, curo haruspices ex tota Etruria ( 14 )
convenissent, caedes (1 5 ) atque incendia, et legum inte-
ritum, et bellum civile ac domesticum, et totius urbis atque
imperi occasum appropinquare dixerunt, nisi dii immorta-
les, omni ratione placati, suo numine prope fata ipsa
flexissent.
87 -

20. !taque illorum responsis tunc et ludi decem per


decem dies facti sunt, neque res ulla, quae ad placandos
deos pertineret, praetermissa est; idemque iusserunt, simu-
lacrum ( 16 ) Iovis facere maius, et in excelso colocare et,
contra atque antea fuerat, ad orientem convertere; ac se
sperare dixerunt, si illud signum quod videtis, solis or-
tum ( 17 ) et forum curiamque conspiceret, fore ut ea consilia,
quae clam essent inita contra salutem urbis atque imperii,
inlustrarentur, ut a senatu populoque Romano perspici pos-
sent. Atque illud ita collocandum consules illi locaverunt;
sed tanta fuit operis tarditas, ut neque a superioribus con-
sulibus, neque a nobis, ante hodiernum diem conlocaretur.

COMENTÁRIOS.

1) nutu atque consilio. Por vontade e sabedoria. - 2) id,


objeto de consequi. - 3) his temporibus, ablativo de tempo. - 4)
tulerunt. verbo fero. - 5) oculis, ablativo instrumental. - 6)
videre, infinitivo complementar. - 7) illa, objeto de omitam. -
8) ab occidente, ablativo, circunstância de lugar. - 9) rnotus ter•
rae, Literalmente: movimento de terra; observemos a repetição
retórica do ut. - 10) memoria, ablativo. 11) Cota et Torquato
consulibus, ablativo absoluto .. Foi no ano 65 a. C., quando Aurélio
Cota e Mânlio Torquato eram cônsules. - 12) Capitolio, no tem-
plo de Júpiter. - 13) simulacra, imagens. - 14) ex tota Etruria,
de tôda a Etrúria. - 15) caedes, sujeito de appropinquare - 16)
simulacrum, objeto de facere. - 17 ortum solis, para o nascente.

IX) Os que queriam implantar a desordem são dignos de


ód-io e castigo ainda maior.

21. Hic quis potest esse, tam aversus a vero, tam


praeceps, tam mente ( 1 ) captus, qui neget haec omnia,
qua3 videmus, praecipueque hanc urbem deorum immorta-
lium nutu atque potestate administrari f Etenim, cum esset
ita responsum, caedes (2), incendia, interitumque rei publii-
cae comparari, et ea per civis, quae tum propter magnitu-
dinem ( 3 ) scelerum nonnullis incredibilia videbantur, ea non
modo cogitata a nefariis civibus, verum etiam suscepta esse
sensistis. Illud vero nonne ita praesens est, ut nutu( 4 )
Iovis Optimi Maximi ( 5 ) factum esse videatur, ut, cum ho-
dierno die mane per forum meo iussu et coniurati et eorum
índices in aedem Concordiae ducerentur, eo ipso tempore ( 6 )
- 88 -

signum statueretur? Quo conlocato, atque ad vos senatum-


que converso, omnia et senatus et vos, quae erant contra
salutem omnium cogitata, i11lustrata et patefacta vidistis.
22. Quo etiam maiore su11t isti odio supplicioque digni,
qui 11011 solum vestris domiciliis atque tectis, sed etiam deo-
rum tcmplis atque delubris sunt funestos ac 11efarios ignes
i11ferre conati; quibus (7) ego ( 8 ) si me restitisse dicam,
dicam, nimium mihi sumam, et non sim ferendus: ille, ille
Iuppiter restitit; ille Capitolium: ille haec templa, ille hanc
urbem, ille vos omnes salvos esse voluit. Dis ego immorta-
libus ducibus hanc mentem, Quirites, voluntatemque, sus-
cepi, atque ad haec tanta indicia perveni. Iam vero illa
Allobrogum sollicitatio, sic a Lentulo ceterisque domesticis
hostibus, tantae res tam dementer creditae et ignotis et
barbaris, commissaeque litterae numquam esset profecto, nisi
a dis immoratalibus huic tantae audaciae ( 9 ) consilium esset
ereptum. Quid vero? ut homines Galli - praeterquam quod
nos non pugnando sed tacendo superare potueru11t - ex
civitate male pacata, quae ge11s una restat, quae populo
romano bellum facere et posse et non 1101le videatur, spem
imperi et rerum amplissimarum ultro sibi a patriciis ho-
minibus oblatum neglegerent, vestramque salutem suis opi-
bus a11teponere11t, id 11011 divi11itus factum esse putatis?
praesertim qui nos no11 pugnando, sed tacendo superare
potueri11t.
COMENTÁRIOS.
1) mente, ablativo de especificação. - 2) caedes, incendia,
interiturn, em acusativo com sujeito do infinitivo. - 3) magnitudi-
nem, circunstância de causa. - 4) ut nutu, pela vontade. - 5)
Iovis Optimi Maximia, de Júpiter, Bom e Grande. - 6) ipso tern-
pore, ablativo de tempo. - 7) Quibus, referindo-se a isti qui.
8) ego suscepi. Observar a fôrça enfática do pronome ego. - 9)
huic tantae audaciae, dativo, a esta tão grande audácia.

X) O povo é exortado a agradecer aos denses.

23. Quam obrem ( 1 ), Qurites, quoniam ad omnia pul-


vinaria ( 2 ) supplicatio decreta est, celebratote ( 3 ) illos dies
cum coniugibus ( 4 ) ac liberis vestris. Nam multi saepe ho-
nores dis imortalibus ( 5 ) iusti habiti sunt ac debiti, sed
profecto iustiores numquam. Erepti enim estis ex crudelis-
simo ac miserrimo interitu, et erepti sine caede, sine san-
- 89 -

guine, sine exerci tu, sine dimicatione: toga ti, me uno togato
duce et imperatore vicistis.
24. Etenim recordamini ( 6 ), Quirites, omms civilis
dissensiones, 11011 solum eas, quas auditis, sed eas, quas
vosmet ipsi meministis et vidistis. L. Sula P. Sulpicium
oppressit; ex urbe eiecit C. l\farium, custodem huius urbis,
multosque forts viros partim eiecit ex civitate, partim
interemit. Cn. Octavius, consul, armis ex urbe collegam (7)
suum expulit; omnis hic locus ( 8 ) acervis corporum et civi-
um sanguine redundavit. Superavit postea Cinna cum
Mario ( 9 ) : cum vero, clarissimis viris interfectis, lumina ci-
vitatis exstincta sunt. Ultus est huius victoriae crudelita-
tem postea Sulla: nec dici quidem opus est quanta deminu-
tione civium et quanta calamitate rei publicae. Dissensit
M. Lepidus a clarissimo et fortissimo viro Q. Catulo: attulit
non tam ipsius interitus rei publicae luctum quam cete-
rorum.
25. Atque illae tamen dissensiones erant eius modi
Quirites, quae non ad delendam (1º), sed ad commutandam
rem publicam pertinerent: 11011 illi nullam esse rem publi-
cam, sed in ea, quae esset, se esse principes, neque hanc
urbem conflagrare, sed se in hac urbe florere voluerunt.
[Atque illae tamen omnes dissensiones, quarum nulla exi-
tium rei publicae quaesivit, eiusmodi fuerunt, ut 11011 recon-
ciliatione concordiae, sed internecione civium diiudicatae
sint.] ln hoc autem uno post hominum memoriam maximo
crudelissimoque bello, quale bellum nulla umquam barbaria
cum sua gente gessit, quo in bello lex haec fuit a Lentulo,
Catilina, Cethego Cassio, constituta, ut omnes, qui salva ( 11 )
urbe salvi esse possent, in hostium numero ducerentur, ita
me gessi, Quirites, ut omnes salYi conservaremini; et, cum
hostes vestri ta11tum civium superfuturum putassent, quan--
tum i11finitae caecli restitisset, tantnm autem urbis, quantum
flamma obire 11011 potuisset, et urbem et civis íntegros
incolumisque servav1.

COMENTÁRIOS.

1) Quamobrem, destarte. - 2) ad omnia pulvinaria, acusativo -


em todos os tempos. - 3) celebratote, imperativo, celebrai, festejai.
- 4) cum coniugibus, ablativo de companhia. - 5) diis immorta-
libus, dativo. - 6) recordamini, imperativo. - 7) collegam, Cina.
- 8) hic locus, isso é: o Foro. - 9) cum Mario, ablativo de com-
- 90-

panhia. - 10) delendam, gerundivo, concordando com rempubli-


cam. - 11) salva urbe, ablativo absoluto.

XI) Cícero pede que o seit trabalho não tenha recompensa.

26. Quibus pro tantis rebus (1), Quirites, nullum ego


a vobis praemium virtutis, nullum insigne honoris, nullum
monumentum laudis postulo, praeterquam (2) huius diei
memoriam sempiternam : in amm1s ego vestris omnes
triumphos meos ( 3 ), omnia ornamenta honoris, monumenta
gloriae, laudis insignia condi et collocari volo: nihil me
mutum potest delectare, nihil tacitum, nihil denique eius
modi quod etiam minus digni assequi possint. Memoria
vestra ( 4 ), Quirites, nostrae res alentur, sermonibus cres-
cent, litterarum monumentis inveterascent et corrobora-
buntur; eamdemque diem intellego, quaro spero aeternam
fore, et ad salutero urbis, et ad memoriam consulatus mei
propagatam; unoque tempore in hac republica duos cives
exstitisse, quorum alter ( 5 ) fines vestri imperii 11011 terrae,
sed caeli regionibus terminaret, alter ( 6 ) eiusdem imperii
domicilium sedemque servaret.

COMENTARIOS

1) Pro quibus tantis rebus. Por êstes tão relevantes serviços.


2) praeterquam, apenas. - 3) meos triumphos, omnia monu-
menta, etc. Em acusativo como objetos de volo e sujeitos dos infi-
nitivos condi e collocari. - 4) vestra memoria, ablativo de modo.
- 5) alter, um. - 6) alter, outro.

XII) Cícero confia na devoção dos concidadãos e não teme


o futuro.

27. Sed, quoniam earum rerum, quas ego gessi, non


eadem est fortuna atque condicio, quae illorum qui externa
bella gesserunt, quod mihi cum his vivendum est quos vici
ac subegi, illi hostes aut interfectos aut oppressos relique-
runt, vestrum est, Quirites, si ceteris sua recte facta pro-
sunt, mihi mea (1) ne quando obsint, providere. Mentes (2 )
emm hominum audacissimorum sceleratae ac nefariae ne
vobis nocere possent, ego providi; ne mihi noceant, vestrum
est providere. Quamquam, Quirites, mihi quidem ipsi nihil
- 91-

iam ab istis noceri potest: magnum enim est in. bonis prae-
sidium, quod mihi in perpetuum comparatum est; magna
in re publica dignitas, quae me ( 3 ) sem per tacita defendet;
magna vis est conscientiae quam qui neglegunt, cum me
violare volent, se ipsi indicabunt.
28. Est etiam in nobis is animus, Quirites, ut non
modo nullius audaciae cedamus, sed etiam omnis ímpro-
bos ultro semper lacessamus. Quod si omnis impetus de-
mesticorum hostium, depulsus a vobis, se in me unum con-
verterit ( 4 ), vobis erit providendum, Quirites, qua condi-
tione posthac eos esse velitis, qui se pro salute vestra obtu-
lerint invidae periculisque omnibus. Mihi quidem ipsi qui
est, quod iam ad vitae fructum possit acquiri, praesertim
cum neque honore vestro, neque in gloria virtutis, quid-
quam videam altius, quo quidam mihi libeat adscendere?
29. Illud perficiam profecto, Quirites, ut ea, quae
gessi in consulatu, privatus tuear atque ornem; ut, si qua est
invividia in conservanda re publica ( 5 ) suscepta, laedat invi-
dos, mihi valeat ad gloriam. Denique ita me in re publica
tractabo, ut meminerim semper quae gesserim, curemque,
ut ea virtute, non casu ( 6 ), gesta esse videantur. Vos,
Quirites, quoniam iam nox est, venerati !ovem, illum custo-
dem huius urbis ac vestrum; in vestra tecta discedite, et
ea, quamquam iam periculum est depulsum, tamen, aeque
ac priore nocte fecistis, custodiis vigiliisque defendite : id
ne vobis diutius faciendum sit, atque ut in perpetua pace
esse possitis, providebo, Quirites.

COMENTÁRIOS
1) mea, sujeito de obsint. - 2) mentes sceleratae, intenções
criminosas. - 3) me, objeto de defendet. - 4) converterit, futuro
na prótase. - 5) conservanda republica, ablativo de meio. - 6}
casu, por acaso.

IN LUCIUM CATILINAI.W ORATIO QUARTA


(HABITA IN SENATU NONIS DECEMBRIBUS)

I) Cícero agradece ao Senado.


1. Video, patres conscripti, in me (1) omnium ve-
strum ora atque oculos esse conversos; video vos, non solum
- 92-

de vestro ac rei publicae, verum etiam, si id depulsum sit,


de meo periculo esse sollicitos. Est mihi iucunda (2) in
malis, et grata in dolore, vestra erga me voluntas, sed eam,
per deos immortalis, deponite, atque obliti salutis mae ( 3 ),
de vobis ac de liberis vestris cogitate ( 4 ). Mihi quidem
si haec conditio consulatus data est, ut omnis acerbitates,
omnes dolores cruciatusque perferrem ( 5 ), feram non sol um
fortiter, verum etiam libenter, dum modo meis laboribus( 6 )
vobis populoque Romano (7) dignitas salüsque pãrl:ãtiír( 8 ).
2. Ego sum ille consul, patres conscripti, cui non ( 9 )
forum (1°), in quo omnis aequitas continetur, non cam-
pus ( 11 ), consularibus auspiciis consecratus ( 12 ), non curia,
summum auxilium ( 13 ) omnium gentium, non domus, com-
mune perfugium, non lectus ad quietem datus, non denique
haec sedes honoris, sella curulis, umquam vacua mortis
periculo atque insidii:s füit ( 14 ). Ego multa tacui ( 15 ),
multa pertuli, multa concessi, multa meo quodam dolore,
in vestro timõre, sãnãvI ( 16 ). Nunc, hunc exitum consu-
latus mei ( 17 ) dii immortales esse voluerunt, ut vos ( 18 ),
patres conscripti, populumque Romanum ex caede miserri-
ma ( 19 ), coniuges liberosque vestros, virginesque Vestalis
ex acerbissima vexatione, templa atque delubra, hanc pul-
cherrimam patriam omnium nostrum ex foedissima flamma,
totam Italiam ex bello et vestitate eriperem; quaecumque
mihi uni proponetur fortuna, subeatur ( 2 º). Etenim, si P.
Lentulus suum nomen, inductus a vatibus, fatale ad per-
nieiem rei publicae fore putavit, cnr ego non laeter ( 21 )
meum consulatum ad salutem rei publicae prope fatalem
êxstiüsse ~ ( 22 )
COMENTÁRIOS

1) in me, os olhares de todos os presentes convergiam para o


cônsul. - 2) iucunda. Observemos a diferença existente entre os
adjetivos iucunda e grata, na seguinte passagem de Cícero: ista
veritas etiamsi iucunda non est, mihi tamen est grata. (Ep., ad
Att., III, 24). - 3) salutis meae, genitivo depois de obliti. - 4)
cestris cogitate. A cláusula é constituída por um espondeu e um
ditroqueu. - 5) ut perferrem, suportasse. Trata-se de uma cláu-
sula substantiva de intenção. - 6) meis laboribus, ablativo de
maneira. - 7) vobis populoque Romano, dativos, objeto indireto
de pa1'iatur. - 8) salusque pariatur. A cláusula é constituída po1
um peon e um troqueu. - 9) non ... non ... non .. . , etc. Trata-se
de uma modalidade de repetição chamada anáfora. - 10) forum.
No Forum encontrava-se o tribunal do pretor, encarregado de mi-
nistrar a justiça entre os cidadãos. - 11) campus. Referência ao
- 93 -

Camr,us Martins, oEde se realizaram as eleições consulares. - 12)


con2-f('ratus, apôsto de campus. Antes de serem iniciadas as elei-
ções, o cônsul que presidia aos comitia, consultava os deuses, por
meio de sinais auspicia - que eram interpretados pelos áugures. -
13) summum auxilium, apôsto de curia. - 14) insidiis fuit. Obser-
vemos, nesta cláusula, que o dáctilo se transformou em crético. -
15) O orador parece querer dizer que omitiu alguns fatos, cuja
revelação, talvez, comprometesse alguns cidadãos eminentes. -
16) timore sanavi. A cláusula é constituída por um crético e um
esponcleu. - 17) consulatus mei, genitivo. - 18) vos ... populum-
que Romanum . .. coniuges liberosque, virginesque vestales. . . tem-
pia atque delubra. . . bane pulcherrimam patriam. . . totam Ita-
liarn. Acusativos como objeto direto de eriperem. - 19) ex caede
miserrima, ablativo de separação. - 20) subeatur, deva ser su-
portado. Emprêgo do subjuntivo pelo imperativo. - 21) laeter
(por que não) me alegro. Subjuntivo potencial de laetor, aris, atus
sum, laetari. - 22) exstitisse. A cláusula é constituída por um
ditroqueu.

II) Cícero exorta os senadores a pensarem na salvação


de todos e não na dêle próprio.

3. Quare, patres conscripti, consulite vobis, prospicite


patriae, conservate vos, coniuges, liberos, fortunasgue vestras,
populi Romani nomen salutemgue defendi te; mihi parcere
ac de me cogitãre desinite (1). Nam primum debeo sperare,
omnes deos (2), gui huic urbi (3) praesident, pro eo mihi,
ac mereor, relaturos esse grãtiãm ( 4 ) ; deinde, si guid
obtigerit, aeguo animo paratogue moriar: nam negue tur-
pis rnors forti viro potest accidere, negue immatura ( 5 )
consulari ( 6 ), nec misera sãp'íenti (7). N ec tamen ego sum
ille ferreus, qui fratris ( 8 ) carissimi atgue amantissimi
praesentis maerore non movear, horumque omnium lacrimis,
a quibus ( 9 ) me (1º) circiimsessüm videtis ( 11 ) ; neque meam
mentem uon domum saepe revocat exanimata uxor ( 12 ),
abiecta metu filia ( 13 ) et parvulus filius (1 4 ), quem mihi
videtnr amplecti res publica, tamguam obsidem consulatus
mei; neque ille ( 15 ), gui, exspectans huius exitum diei,
adstat in conspectü meo gener ( 16 ). Moveor his rebus
omnibus, sed in eam partem, ut salvi sint vobiscum omnes,
etiam si vis aliqua me oppresserit, potius quam et illi et
nos una ( 17 ) rei publicae peste pereãmiís ( 18 ).
4. Quare, patres conscripti, üicumbite ad reipublicae
salutem, circumspicite omnís procellas guae impendent, nisi
prõvidetis ( 19 ). Non Tib Gracchus, qui iterum tribunus

7 - 3°
- 94-

plebis fieri voluit; non ( 2º) C. Gracchus quod agrarios con-


citare conatus est; non L. Saturninus, qui C. Memmium ( 21 )
occidit, in discrimen aliquod, atque in vestrae severitatis
iud'ícium ãddiicitur ( 22 ) : tenentur ei, qui ad urbis incen-
dium, ad vestrum omnium caedem ad Catilinam accipiendum
Romae restiterünt ( 23 ); tenentur litterae, signa, manus, de-
nique uniuscuiusque confessio; sollicitantur Allobroges;
servi tia excitantur; Catilina arcessitur: id est initum con-
silium, ut interfectis omnibus, nemo ne ad deplorandum( 24 )
quidem rei publicae nomen, atque ad lamentandam tanti
imperii calamitatem, relinquãtur ( 25 ).

COMENTÁRIOS

1) cogitare desinite. A cláusula é formada por um troqueu e


um péon. - 2) omnes deos, acusativo, sujeito de relaturos esse.
- 3) hui urbi, dativo com praesident. - 4) esse gratiam. A.
cláusula é formada por um troqueu e um crético. - 5) immatura,
prematura, porque somente aos 43 anos era possível candidatar-se
ao consulado. - 6) consulari, dativo, a um ex-cônsul. - 7) misera
sapienti. O pirríquio e o espondeu formam a cláusula. - 8)
fratris, refere-se a Quinto, irmão do orador. - 9) a quibus, abla-
tivo de causa eficiente. - 10) me, acusativo, sujeito de circumses-•
sum. - 11) circumsessum videtis, um espondeu e um ditroqueou
formam a cláusula. - 12) uxor, refere-se a sua espôsa Terên-
cia. - 13) filia, refere-se a Túlia, sua filha. - 14) parvulus fi-
lius, trata-se de Marcus, filho de Cícero, então com dois anos
de idade. - 15) ille ... gener. O orador refere-se a C. Calpúr-
nio Pisão, marido de sua filha Túlia. - 16) conspectu meo gener,
o troqueu e o crético formam a cláusula. - 17) una, ablativo,
concorda com peste. - 18) peste pereamus, o péon e o troqueu
formam a cláusula. - - 19) nisi providetis, o pirríquio e o ditro-
queu formam a cláusula. - 20) non ... non ... non ... etc., uma
modalidade de repetição chamada anáfora. -· 21) Memmium, um
cidadão integérrimo, candidato ao consulado no ano 100 a. C., que
foi assassinado por Saturninus. - 22) iudicium adducitur, o péon
quarto e o crético formam a cláusula. - 23) Romae restiterunt, o
troqueu e o espon<leu formam a cláusula. - 24) ad deplorandum,
gerundivo, concorda com nomen. - 25) calamitatem relinquatur,
o crético e o troqueu formam a cláusula.

III) Cícero pede o pronunciamento do Senado sôbre os


cúmpl.ices de Catilina.

5. Haec omnia índices detulerunt, rei confessi sunt ( 1 ),


vos multis iam iudiciis iudicavistis: primum, quod mihi
gratias egistis singularibus verbis, et mea virtute atque
- 95 -

diligentia (2) perditorum hominum patefactam esse conm-


rationem (3) decrevisfis ( 4 ); deinde quod P. Lentulum, ut
se abdicaret praetura, coegistis; tum quod eum et ceteros,
de quibus iudicastis, in custodiam dandos censuistis; maxi-
meque quod meo nomine supplicationem decrevistis, qui
honos ( 5 ) togato habitus ante me est nemini (), postremo
hesterno die praemia legatis Allobrogum, Titoque Vulturcio,
dedistis amplíssima. Quae sunt omnia eiusmodi, ut ii, qui
in custodiam nominatim dati sunt, sine ulla dubitatione a.
vobis damnati esse v'ídeãntur (7).
6. Sed ego institui referre ad vos, patres conscripti,
tamquam integrum et de facto, quid iudicetis, et de poena,
quid censeãtrs ( 8 ). Illa praedicam, quae sünt cõnsulis ( 9 ).
Ego magnum in re publica versari furorem, et nova quae-
dam misceri et concitari mala iampridem videbam; sed hanc
tantam, tam exitiosam haberi coniurationem a civibus, num-
quãm putãvi: ( 10 ). Nunc, quidquid est, quocumque vestrae
mentes inclinant atque sententiae, statuendum vobis ante
noctem est. Quantum facinus ad vos delatum sit, videtis:
huic ( 11 ) si paucos puta tis adfines esse, vehementer errãtis:
latins opinione disseminatum est hoc malum: manavit 11011
sol um per Italiam ( 12 ), verum etiam transcendit Alpis et,
obscure serpens, multas iam provi:nc'íãs õccupãvit ( 13 ). Id
opprimi (1 4 ) sustentando ac prolatando nullo pacto potest.
Quacumque ratione placet, celeriter vobis vindicandum est.

COMENTARIOS
l) rei confessi sunt, os réus confessaram ( são réus confessos).
2) virtute atque diJigentia, ablativo de maneira. - 3) coniu-
rationern, acusativo, sujeito de palefactam esse. - 4) decrevistis,
um espondeu e um troqueu formam a cláusula, ou melhor, dois
espondeus porque a última sílaba é indiferente. - 5,) qui honos,
honre que. - 6) togato habitus ante me est nemini, conferida
antes de mim a nenhum togado. - 7) esse videantur, o péon e o
troqueu (espondeu) formam a cláusula. Observamos que esta foi
a cláusula preferida por Cícero. - 8) censeatis, o ditroqueu forma
forma a cláusula. - 9) quae sunt consulis, o espondeu e o crético
formam a cláusula. Observemos que o dáctilo foi transformado
em crético. - 10) nurnquarn putavi, o ditroqueu forma a cláusula.
- 11) huic, refere-se a facinus. - 12) ltaliarn, lugar por onde.
- 13) provincias occupavit, o crédito e o ditroqueu formam a.
cláusula. - 14) opprirni, infinitivo passivo.
- 96-

IV) As opiniões de Silano e César sôbre a punição que


se deve aplicar aos conjurados.

7. Vídeo duas adhuc esse sententias: unam ( 1 ) D. Si-


lãni (2), qui censet eos, qui haec (3) delere conati sunt,
morte esse multandos, alteram O. Caesaris, qui mortis poe-
nam removet, ceterorum suppliciorum omnis acerbitatês
ãmplêctHur ( 4 ). Uterque ( 5 ) et pro sua dignitate, et pro
rernm magni tudine, in summa severi tã te vêrsã tur ( 6 ) •
Alter (7) eos,( 8 ), qui ( 9 ) nos 01n11Is, qui populum Roma-
num vita ( 10 ) privare conati sunt, qui ( 11 ) delere imperium,
qui populi Romani nomen exstinguere, punctum tempo-
ris ( 12 ) frui vita (1 3 ) et hoc communi spiritu ( 14 ), 11011 putat
oportere, atque hoc genus poenae saepe in improbis cives in
hac re publica esse usurpatüm recõrdãtur (1 5 ). Alter (1 6 )
intellegit mortem (1 7 ), a diis immortalibus 11011 esse supplicii
causa constitutam, sed aut neccssitatem naturae, aut labo-
rum ac miseriarum quietem ( 18 ) esse. !taque eam sapien-
tes numquam inviti ( 19 ), fortes etiam saepe libenter õppe-
tivêrünt ( 2 º); vincula vero, et ea sempiterna certe ad
singularem poenam nefari sceler'ís ínvêntã sünt ( 21 ). Mu-
nicipiis ( 22 ) dispertiri iubet. IIabere videtur ista res 1111-
quitatem, si imperare velis, difficultatem, si rogare. De-
cernatur tamen, si placet.
8. Ego enim suscipiam, et, ut spero, reperiam, qui
id, quod salutis omnium causa statueritis, 11011 putent esse
suae dignitatis ( 23 ) recusare. Adiungit gravem poenam
municipibus, si quis eorum vincula ruperit; horribilis custo-
dias circumdat et dignas scelere hominum perditorum;
sancit ne quis eorum poenam ( 24 ), quos condemnat, aut per
senatum, aut per populum levare possit; eripit etiam spem
quae sola hominem in miseriis consõlãr"i sõlet ( 25 ). Bona
praeterea publicari ( 26 ) iubet; vitam solam relinquit nefariis
hominibus: quam si eripuisset, multos uno dolore dolores
animi atque corporis et omnes scelerum poenas ademisset.
Itaque ut aliqua in vita formido improbis esset posita,
apud inferos eiusmodi quadam illi antiqui supplicia impiis
constituta esse voluerunt; quod videlicet intellegebant, his
remo tis, 11011 esse mortem ipsam pêrtimêscendãm ( 27 ).
- 97 -

COMENTÁRIOS

1) unam, isto é, unam sententiam. - 2) D. Silani, Decimus


Silanus é de opinião que se aplique a pena de morte aos par-
tidários de Catilina. - 3 haec, compreende a cidade, os cidadãos
e o govêrno da república. - 4) acerbitates amplectitur, o espon-
deu e o crético constituem a cláusula. Devemos observar que o
dáctilo foi transformado em crético. - Amplectitur - adota. -
5) Uterque, um e outro (ambos). isto é, Decimus Silano e César.
- 6) severii:ate versatur, o crético e o espondeu (troque) for-
mam a cláusula. - 7) alter, um. Refere-se a Silano e é sujeito
de puta,t. - 8) eos, acusativo, sujéto de oportere. Devemos tra-
duzir na seguinte ordem: alter putat eos. . . non opoi·tare frui
vita punctum temporis. - 9) qui é um apôsto de eos. - 10) vita,
ablativo, pedido por privare. - 11) qui ... qui .. . , etc., é uma
modalidade de repetição, chamada anáfora. - 12) punet um tem-
poris, um só instante. Observemos o genitivo partitivo. - 13)
vita, ablativo com frui. - 14) hoc cornrnuni spiritu, também abla-
tivo com frui. - 15) usurpaturn recordatur, o crético e o tro-
queu constituem a cláusula. - 16) alter, o outro. Refere-se a
César. - 17) rnortem, acusativo, sujeito de esse const:tutam.
Verificamos, pois, que César adotava a doutrina epicurista. -
18) quietem, predicado acusativo depois de esse constitutam. -
19) - inviti, constrangidos, contra a vontade. - 20) lihenter
oppetiverunt, o crético e o espondeu formam a cláusula. - 21)
leris inventa sunt, o péon e o crético formam a cláusula. - 22)
rnunicipiis, dativo com dispertiri. Cícero declara, pois, ser con-
trário à prisão perpétua para os cúmplices e sim solidário à pro-
posta de Silano, que opiniou pela morte. - 23) suae dignitatis,
genitivo predicativo. - 24) poenam, objeto direto de levare. - 25)
consolari solet, respondeu e o crédito formam a cláusula. - 26)
Bona publicari iubet, ordena que seus bens sejam confiscados. -
27) insam pertimescendam, o crético e o espondeu formam a cláu-
sula.

V) O orador faz referências ao parecer ele César e pro-


cura combatê-lo indiretamente.

9. :N'unc, patres conscripti, ego mea (1) video quid


intersit. Si eritis secuti sententiam C. Caesaris, quoniam
hanc is in re publica viam, quae popularis habetur( 2 ), secu-
tus est, fortasse minus erunt, hoc auctore et cognitore (3)
huiusce sententiae, mihi populares impetus pertimescendi;
sin illam alteram ( 4 ), nescio an amplius mihi negotii cõn-
trãhãtur ( 5 ). Sed tamen meorum periculorum rationes ( 6 )
utilitas rei püblicãê vincãt (7). Habemus enim a C. Caesare,
sicut ipsius dignitas et maiorum eius amplitudo postulabat,
- 98 -

sententiam tamquam obsidem perpetuae in rempublicam( 8 )


voluntatis. Intellectum est, quid intersit inter levitatem
concionatorum, et animum vere popularem, saluti populi
consulentem ( 9 ).
10. Video de istis (1º), qui se populares haberi volunt,
abesse non neminem, ne de capite videlicet civium Romano-
rum sententiam ferat ( 11 ); at is et nudius tertius ( 12 ) in
custodiam civis Romanos dedit et supplicationem mihi ( 13 )
decrevit et índices hesterno die maximis praemii:s ãffecit (1 4 ).
Iam hoc nemini (1 5 ) dubium est, qui reo custodiam, quesi-
tori gratulationem, indici praemium decrevit, quid de tota
re et cãusã iüdicãrit ( 16 ). At vero C. Caesar intellegit,
legem Semproniam (1 7 ) esse de civibus Romanis constitu-
tam; qui autem rei publicae sit hostis, eum civem esse nullo
modo posse; denique ipsum la torem ( 18 ) legis Semproniae,
iussu populi (1 9 ), poenas rei publicae dependisse ( 2 º). Idem
ipsum Lentulum, largitorem et prodigum, non putat, cum
de pernicie populi Romani et exitio huius urbis tam acerbe
tamque crudeliter cogitarit, appellari põsse põpulãrem ( 2 í).
Itaque homo mitissimus atque lenissimus non dubitat P.
Lentulum aeternis tenebris vinculisque mandare, et sancit
in posterum, ne quis huius supplicio levando se iactare, et
in pernicie populi Romani posthac popularis esse possit.
Adiungit etiam publicationem bonorum, ut omnes animi
cruciatus et corporis etiam egestas ac mendicitas conse-
quatur.

COMENTÁRIOS
1) mea. O impessoal interest, ao invés de genitivo de um
de um pronome pessoal, admite o ablativo singular feminino do
possessivo correspondente, como observamos no presente caso. -
2) quae popularis habetur, que é considerada como popular. -
3) hoc auctore et cognitore, Ablativo absoluto. - 4) iliam alte-
ram, trata-se da opinião de Silano. - 5) negotii coutrahatur, o
ditroqueu forma a cláusula. - 6) rationes, as considerações. - 7)
reipublicae vincat, o crético e o espondeu formam a cláusula. -
8) in rernpublicam, para com a república. - 9) saluti populi con-
sulentern, esta expressão é um apôsto de animum po'[YUlarem. -
- 10) de istis, isto é, eorum. - 11) sententiam ferat, um troqueu
e um crético formam a cláusula. - 12) nudius tertius = 111111c
dies tertius, isto é, há três dias. - 12) mihi decrevit, decretou em
meu nome. Dativo de referência. - 14) praemiis affect, dois
espondeus formam a cláusulas. - 15) Devemos traduzir na se-
guinte ordem: Iam hoc nemini est dubium quid decrevit custodiam
reo, gratulationem quaesitori, promium indici, indicarit de tota
- 99 -

re et causa. - 16) causa iudicarit, o espondeu e o o ditroqueu for-


mam a cláusula. - 17) legem Semproniam, essa lei não permi-
tia que os cidadãos romanos fôssem punidos com pena de mor-
te sem a decisão do povo. César procurou apoiar-se nela para
não concordar com a proposta de Silano e opinar pela prisão per-
pétua. Cícero, porém, diz que o caso em questão, compreende
inimigos da repkblica, os quais não podem ser considerados como
cidadãos e, por conseqüência, nenhum apoio encontram na refe-
rida lei. - 18) ipsum latorem, referência a C. Graco: o proprio
autor. - 19) iussu populi, Cícero parece falar um pouco à verdade
histórica, pois. C. Graco não foi morto por ordem do povo, mas
em conseqüência da autoridade ditatorial que o senado conferira
aos cônsules. - 20) reipublicae dependisse, dois espondeus formam
a cláusula. Reípublicae está em dativo. - 21) posse popularem, o
péon e o espondeu formam a cláusula.

VI) Observações em tôrno da opinião de Silano.

11. Quam ob rem, sive hoc ( 1 ) statueritis, dederitis


mihi comitem ad contionem (2), populo Romano carum atque
iucundum, sive Silani sententiam sequi malueritis, facile me
atque vos crudelitatis vituperatione exsolveritis (3), atque
obtinebo eam multo lén'íõrém füisse ( 4 ). Quamquam, patres
conscripti, quae potest esse in tanti sceleris immanitate
puniêndã crüdéHtãs? ( 5 ) Ego enim de meo sensu iudico.
Nam ita mihi salva re publica ( 6 ) vobiscum perfrui liceat,
ut ego, quod in hac causa vehementior sum, non atrocitate
animi moveor ( quis enim est me mitior?), sed singulari
quadam humanitate et miserfoõrdia (7). Videor enim mihi
hanc urbem videre, lucem ( 8 ) orbis terrarum atque arcem
omnium gentium, subi to uno incendio concidentem; cerno
animo sepulta in patria miseros atque insepultos acervos
civium, versatur mihi ante oculos aspectus Cethegi et furor
in vestra caede bacchantis ( 9 ).
12. Cum vero mihi proposui regnantem Lentulum,
sicut ipse se ex fatis ( 1º) sperasse confessus est, purpura-
tum esse huic Gabinium, cum exerci tu ( 11 ) venisse Catili-
nam; tum lamentationem matrum familias ( 12 ), tum fugam
virginum atque puerorum ac vexationem virginum vesta-
lium perhorresco; et, quia mihi (1 3 ) vehementer haec vi-
dentur misera atque miseranda, idcirco in eos, qui ea ( 14 )
perficere voluerunt, me severum vehementemque praébeo( 15 ).
Etenim quaero, si quis pater familias ( 16 ), liberis suis ( 17 )
a servo ( 18 ) interfectis, uxore occisa, incensa domo, suppli-
- ]00 -

cium de servo non quam acerbissimum sumpserit; utrum


is clemens ac misericors, an inhumanissimus et crudelissi-
mus esse videãtur. ( 19 Mihi vero importunus ac ferreus,
qui 11011 dolore ac cruciatu nocentis suum dolorem crucia-
tumque lenierit. Sic nos ( 2 º) in his hominibus ( 21 ), qui nos
qui ( 22 ) coniuges, sui liberos nostros trucidare volucrunt,
qui singulas uniuscuisque nostrum domos, et hoc universurn
rei publicae domicilium delere conati sunt; qui id egerunt,
ut gentem Allobrogum, in vestigiis huis urbis, atqne in
cinere deflagrati ( 23 ) imperii collocarent, si vehementissimi
fuerimus, misericordes habebimur; sin remissiores esse Yolne-
rimus, summae nobis crudelitatis in patriae civiumque per-
nicie fama subeunda est ( 24 ).
13. Nisi vero cuipiam L. Caesar ( 25 ), vir fortissi-
mus et amantissimus rei publicae, crudelior nudius tertius
visus est, cum sororis suae, feminae lectissimae, vrrum
praesentem et audientem vita ( 28 ) privandum esse dixit;
cum avum ( 29 ) suun iussu consulis interfectum filimnque
eius ( 30 ) impuberem ( 31 ), lega tum a patre missum in ca:r-
cere necatum esse dixit. Quorum quod simile factum? quod
i11itium ( 32 ) delendae rei publicae consilium? Largitioni~
voluntas tum in re publica versata est, et partium quaedam
contentio. Atque eo tempore huius avus Lentuli, claris-
simus vir, armatus ( 33 ) Gracchum est persecutus: ille etiam
grave tum vulnus accepit, ne quid de suma re publica dimi-
nueretur. Hic ad evertenda fundamenta rei publicae Gallos
accersit, servitia concitat, Catilinam vocat, attribuit nos tru-
cidandos Cethego, ceteros cives interficiendos Gabinio, urbem
inflammandam Cassio, totam Italiam vastandam diripien-
damque Catilinae. Vereamini, censeo, ne in hoc scelere tam
immani ac nefando, [nimis] aliquid severe statuisse videa-
mini; cum multo magis sit verendum ne remissione poenae
crudeles in patriam quam ne severitate animadversionis
nimis vehementes in acerbissimos hostes fnisse videãmur ( 34 ).

COMENTÁRIOS

1) hoc, refere-se ao ponto de vista de César. - ad contionem,


para a assembléia. Nessas reuniões o povo era informado das
decisões do Senado, mas somente nos comitia eram discutidos os
negócios públicos. - 3) exsolveritis. - Em algumas edições en-
contramos a variante vituperatione defendetis populos Romanus
exsolvet. 4) leniorem fuisse, o crético e o ditroqueu formam a
cláusula. - 5) punienda crude li tas, dois créticos formam a cláusula.
- 101-

- 6) salva republica, ablativo com perfrui. - 7) et misericordia, o


péon e o crédito formam a cláusula. - 8) lucem. . . atque ar cem,
apostos de urbem. - 9) bacchantis, concorda com Çethegi. - 10)
t!X fatis=ex falis Sibillinis. - 11) cum exercitu, ablativo de com-
panhia. - 12) matrum familias, das mães de família. Observe-
mos a forma arcaica do genitivo. - 13) mihi, observemos a posi-
ção enfática do pronome. - 14) ea, acusativo plural neutro, objeto
direto de perficere. - 15) vehementemque praeueo, o troqueu e 0
crético formam a cláusula. - 16) pater familias, observemos a
forma arcaica do genitivo. - 17) liberis suis interfectis, ablativo
absoluto. - 18) a servo, ablativo de causa eficiente. - 19) esst
videatur, o péon e o espondeu formam a cláusula. - 20) nos,
é o sujeito de habebimur, que se encontra quase no fim do pe-
rído. - 21) in his hominibus, com êstes homens, isto é, os cons-
piradores. - 22) qui. .. , qui. .. , anáfora. - 23) deflagra-ti imi;erii,
complemento restritivo de cinere. - 24) summae nobis cn,deli-
tatis in patriae civiumque pernicie fama subeunda est, nos será
atribuída a fama de extrema crueldade diante do extermínio da
pátria e dos cidadãos. - 25) L. Caesar, cônsul no ano preceden-
te, isto é, 64 a. C. Era cunhado de Lentulus, que desposou sua
irmã Júlia, em segunda núpcias, e foi o autor da lei que conce-
deu a cidadania Ys cidades aliadas da Itália. - 26) sororis snae,
refere-se a Júlia. - 27) virum, refere-se a Lentulus, marido d~
Júlia, é um conspirador. - 28) vita. ablativo de separação. - 29)
avum, refere-se a M. Fulvius, avô materno de Lúcio César, cônsul
no ano 125 a. C., que foi condenado à morte por ordem do côn-
sul L. Opimius (vide Cat., I, 2). - 20) eius, o autor empregou
eius e não suum, porque a referência é feita a avmn e não a
Caesar. - 31) irnpuberern, po1·que tinha 18 anos de idade. -
82) quod initurn delendae reipublicae consiliurn, que deliberação
foi tomada para destruir a república? - 33) arrnatus, refere-s8
a avus. - 34) fuisse videamur, o péon e o espondeu form:Ln a
cláusula.

VII) Todos os cidadãos bem intencionados estão unidos


na clefesa da república e o govêrno tem fôrça sufi-
ciente para executar as providências ordenadas.

14. Sed ea, quae exaudio, patres conscripti, dissimu-


lãre nõn põssum ( 1 ). Iaciuntur enim voces, quae perve-
niunt ad anris meas, eorurn, qni vereri videntur, ut habeam,
satis praesidi ( 2 ) ad ea, quae vos statueritis hodierno die,
trans'ígundã (3). Omnia et provisa, et para ta, et constituta
sunt, patres conscripti, cum mea summa cura atque dili-
gentia, tum multo etiam maiore ( 4 ) populi Romani ad
summum imperium retinendum, et ad. communis fortunas
conservandas võlüntãte (5). Omnes adsunt omnium ordi-
num homines, omnium denique aetatum: plenum est forum,
-102 -

plena templa circa forum, pleni omnes aditus huius loci ac


templi ( 6 ). Causa enim est post urbem conditam haec
inventa sola in qua omnes sentirent unum atque idem,
praeter eos, qui, cum sibi viderent esse pereundum, cum
omnibus potius, quam soli perire võluerünt (7).
15. Hosce ego homines excipio et secerno libenter;
neque enim in ( 8 ) improborum civium, sed in acerbissimorum
hostium numero habendos puto. Ceteri vero, di immortales !
qua frequentia, quo studio, qua virtute ad communem digni-
tatem salutemque consentiunt ! Qui ego hic equites Roma-
nos commemorem ~ qui vobis ita summam ordinis consiliique
concedunt, ut vobiscum de amore rei publicae certent; quos
ex multorum annorum dissensione huius ordinis ( 9 ) ad so-
eietatem concordiamque revocatos hodiernus dies vobiscum
atque haec causa coniungit: quam si coniunctionem in con-
sulatum confirmatam meo, perpetuam in re publica tenueri•
mus, confirmo vobis nullum ( 1º) posthac malum civile ac
domesticum ad ullam rei publicae partem esse ventürüm ( 11 ).
Pari studio defendendae rei publicae convenisse video tri-
bunos aerarios (1 2 ) fortissimos viros; scribas item univer-
sos, quos, cum casu hic dies ad aerarium (1 3 ) frequentasset,
video ab exspectatione sortis ad communem salutem esse
eõnversos ( 14 ).
16. Omnis ingenuorum ( 15 ) adest multitudo, etiam
tenuissimorum; quis est enim cui non haec templa, aspectus
urbis, possessio libertatis, lux denique haec ipsa, et com-
mune patriae solum cum sit carum tum vero dulce atque
iucundum f

COMENTÁRIOS

1) dissimulare non possum, o cético e o espondeu formam a


cláusula. - 2) satis praesidi, gentivo partitivo. - ) hodierno die
transigunda, transigenda: o crédito e o ditroqueu formam a cláusula.
- 4) maiore, concorda com voluntate. - 5) conservandas voluntate,
o crético e o espondeu formam a clásula. - 6) templi, refere-se
ao templo da Concórdia. - 7) perire voluerunt, o péon e o espon-
deu formam a cláusula. - 8) in rege numero. - 9) huius ordinis,
isto é, do Senado. - 10) nullum, acusativo, concorda com malum,
,que é sujeito de esse venturum. - 11) esse venturum, o crético
e o espondeu formam a cláusula. - 12) tribunos aerarios, acusa-
tivo, de convenisse. - 13) aerarium, estava situada no Templo
<le Saturno, que ficava perto do de Concordia. - 14) esse con-
versos, o crético e o espondeu formam a cláusula. - 15) inge-
nuorum, de homens livres.
-103 -

VIII) Até os homens de baixa condição empregam todos


os esforças para a salvação da república.

Operae pretium est ( 1 ), patres conscripti, libertinorum


hominum studia cognoscere, qui, sua virtute ( 2 ) fortunam
huius civitatis (3) consecuti, hanc vere suam patriam esse
iudicant: quam quidam hic nati, et summo nati loco ( 4 )
non patriam suam, sed urbem hostium esse iüdicãverünt ( 5 ).
Sed quid ego hosce homines ordinesque commemorem,
quos ( 6 ) privatae fortunae, quos communis res publicas,
quos denique libertas, ea quae dulcíssima est, ad salutem
patriae defendendam excitavit? Servus est nemo, qui modo
tolerabili conditione (7) sit servitutis, qui ( 8 ) non audaciam
civium perhorrescat, qui non haec stare cupiat, qui non
quantum audet et [in] quantum potest, conferat ad com-
munem salutem, võlüntãt'ís ( 9 ).
17. Quare, si quem vestrum forte commovet hoc ( 1º),
quod auditum est, lenonem quemdam Lentuli concursare
circum tabernas, pretio sperare sollicitari posse animos
egentium atque imperitorum est id quidem coeptum atque
temptatum, sed nulli sunt inventi tam aut fortuna ( 11 ) mi-
seri, aut voluntate perditi, qui non illum ipsum sellae atque
operis et quaestus cotidiani locum, qui non cubile ac lectu-
lum suum, qui denique non clirsum hunc otiosum vitae suae
salvum esse velint. Multo vero maxima pars eorum, qui
in tabernis sunt, imo vero (id enim potius est dicendum)
genus hoc universum, amantissimum est otii. Etenim omne
eorum instrumentum ( 12 ), omnis opera ac quaestus ( 13 ) fre-
quentia civium sustentatur alitur otio; quorum si quaestus,
occlusis tabernis (1 4 ) minu solet, quid tandem incensis futu-
rum fuit? ( 15 )
18. Quae cum ita sint, patres conscripti, vobis ( 16 )
populi Romani praesidia non desunt; vos ne populo Romano
deesse videãm'íni prõv'ídete ( 17 ).

COMENTÁRIOS
1) Operae pretium est, é de grande importância (valor). -
2) sua virtude, a manumissão era concedida em virtude de certo
mérito do escravo. - 3) fortunam huius civitatis, o direito de ci-
dadão romano, isto é, a cidadania. - 4) summo nati loco, os
nascidos de pais nobres. -· 5) esse iudicaverunt, o crético e o
- 104

espondeu formam a cláusula. - 6) quos. . . quos. . . quos . .. , uma


modalidade de repetição chamada anáfora. - 7) tolerabili condi-
tione, ablativo de característica. - 8) qui. . . qui. . . qui. .. , etc.,
outro exemplo de anáfora. - 9) salutem vcluntatis, o crético
e o espondeu formam a cláusula. - 10) si quem vestrum forte
commovet hoc, observamos que o orador não nos forneceu a con-
clusão. - 11) fortuna, ablativo. - 12) instrumentum, (todos) os
meios. - 13) quaestus, a renda. - 14) occlusis tahernis, ablativo
absoluto. - 15) futurum fuit, isto é, fuisset. - 16) vobis, dativo
com desunt. - 17) videamini providete, o crético e o ditroqueu
formam a cláusula.

IX) O Senado deve adotar medidas que impossibilifern


não sàrnente a realização de iirn plano tão funesto,
rnas tarnbérn afastem até o perigo de ser imaginado.

Habetis consulem ex plurimis ( 1 ) periculis et insidiis,


atque ex media morte, non ad vitam suam sed ad salutem
vestram reservatum; omnes ordines ad conservandam rem
publicam mente, voluntate, studio, virtute, voce, consen-
tiut: obsessa (2) facibus et telis impiae coniurationis Yobis
supplex manus tendit patria communis, vobis (3) se, vobis
vitam omnium civium, vobis arcem et Capitolium, vobis
aras Penatium ( 4 ), vobis illum ignem V estae ( 5 ) perpe-
tuum ac sempiternum, vobis omnium deorum templa atque
delubra, vobis muros atque urbis téctã cõmméndat ( 6 ).
Praeterea de vestra vita, de coniugum vestrarum ac libe-
rorum anima, de fortunis omnium, de sedibus, de focis (7)
vestris, hodierno die vobis i üdicandüm ést ( 8 ).
19. I-Iabetis ducem, memorem vestri, oblitum sui ( 9 ),
quae non sem per facultas datur: habetis omnes ordines,
omnis homines, universum populum Romanum, id quod in
civili causa hodierno die primum videmus, unum atque
idem séntientém ( 1º)Cogitate, quantis laboribus ( 11 ) fundan-
tum imperium, quanta virtute stabilitam libertatem, quanta
deorum benignitate auctas exaggeratasque fortunas una nox
paene delerit. Id ne umquam posthac 11011 modo confiei,
sed ne cogitari quidem possit a civibus, hodierno die provi-
dendum est: atque haec, non ut vos, qui mihi studio ( 12 )
paene praecurritis, excitarem, locutus sum, sed ut mea vox,
quae debet esse in re publica princeps, officio functa
consulãri v'ídérétur ( 13 ).
-105 -

COMENTÁRIOS

1) Devemos traduzir na seguinte ordem: Habetis consulem


•reservatum ex plurimis periculís et ínsidiis. - 2) obsessa, cerca-
da: refere-se a patría communis. - 3) vobis, objeto indireto de
commenda,t. Observemos, também, a metáfora. - 4) aras Pena-
tium, os altares dos Penates. Os Penates eram os deuses domésti-
cos, e os altares a êles dedicados costumavam ficar no atrium das
casas. - 5) ignem Vestae, o templo de Vesta ficava situado na
Sacra Via, perto do Palatino. - 6) tecta commendat, o crético e
o espondeu formam a cláusula. - 7) de focis, O focus era o sím-
bolo da vida doméstica e consistia numa espécie de tabuleiro, feito
de pedra e tijolo e ficava, geralmente, no atrium, um pouco acima
do nível do soalho. - 8) iudicandum, est o crético e o espondeu
formam a cláusula. - 9) sui, genitivo com oblitum. - 10) sen-
tientem, o ditroqueu forma a cláusula. - 11) quantis laboribus,
ablativo de maneira. - 12) studio, ablativo de especificação. -
13) consulari videretur, o crético e o espo,1deu formam a cláusula.

X) Urna vitória interna oferece preocnpações maiores do


qne se f ôsse sôbre inimigos externos.

20. Nunc antequam, ad sententiam redeo, de me


pãucã dieam ( 1 ). Ego, quanta manus est coniuratorum
quam videtis esse permagnam, tantam me inimicorum
multitndinem suscepisse vídeo; sed eam esse iudico turpem
et infirmam (2) et ãbiectam (3) . Quodsi aliquando, ali-
cuius furore et scelere concitata, manus ista plus valuerit
quam vestra ac rei publicae dignitas, me ( 4 ) tamen meorum
factorum atque consiliorum nnmquam, patres conscripti,
paenitebit ( 5 ). Etenim mors, quam illi ( 6 ) fortasse mini-
tantur, omnibus est parata: vitae tantam laudem, quanta(7)
vos me vestris decretis ( 8 ) honestatis ( 9 ), nemo est adsecu-
tus. Ceteris enim sempre bene gesta ( 10 ), niihi uni conser-
va ta re publica gratulationem decrevistis.
21. Sit Scipio ( 11 ) clarus ille, cuius consílio atque
virtute Hannibal in Africam redire atque ex Italia ( 12 )
decedere coactus est; ornetur alter eximia laude Africa-
nus ( 13 ), qui duas urbes huic imperio infestissimas, Kar-
thaginem Numantiamque delevit; habeatur vir egregius
Paulus ( 14 ) ille, cuius currum rex potentissimus quondam et
nobilissimus Perses honestavit; sit in aeterna gloria Marius,
- 106

qui bis Italiam obsidione et metu servi tu tis liberavit; ante-


ponatur omnibus (1 5 ) Pompeius, cuius res gestae atque vir-
tutes isdem, quibus solis cursus, regionibus ac terminis
continentur: erit profecto inter horum laudes aliquid loci ( 1 )
nostrae gloriae, nisi forte maius est patefacere nobis pro-
víncias, quo exire possimus, quam curare ut etiam illi,
qui absunt, habeant quo victores revêrtãntur ( 17 ).
22. Quamquam est uno loco (1 8 ) condicio melior exter-
nae victoriae quam domesticae, quod hostes alienigenae aut
opressi serviunt, aut recepti beneficio se obligatos putant;
qui autem ex numero civium, dementia aliqua depravati
hostes patriae semel esse coeperunt, eos cum a pernice rei
publicae reppuleris, nec vi coercere, nec beneficio placare
possis. Quare mihi ( 19 ) cum perditis civibus aeternum
bellum susceptum esse video; id ( 2 º) ego vestro bonorumque
omnium auxilio, memoriaque tantorum periculorum, quae
non modo in. hoc populo qui servatus est, sed etiam in
omnium gentium sermonibus ac mentibus semper haerebit,
a me atque a meis facile propulsari posse confido. Neque
ulla profecto, tanta vis reperietur quae coniunctionem
vestram equitumque Romanorum, et tantam conspirationem
bonorum omnium perfringera et lãbefãctãrê põssit ( 21 ).

COMENTARIOS

1) pauca dicam, o ditroqueu forma a cláusula. - 2) contem-


ptam, desprezada. - 3) infirmam et abiectam, o crético e o
espondeu formam a cláusula. - 4) me factorum. Observemos o
acusativo da possoa e o genitivo da coisa com o impessoal poe-
nitebit. - 5) paenitebit, o ditroqueu forma a cláusula. - 6, illi,
nominativo do plural, sujeito de minitantur. - 7) quanta, ablati-
vo, concorda com laude (oculto). - 8) vestris decretis, ablativo
de maneira. - 9) me honestatis, me honrastes. - 10) gesta ...
republica, ablati'1o absoluto. - 11) Scipio. P. Cornelius Scipio
Africanus Maior, que venceu a Aníbal, na segunda guerra púnica.
- 12) ex ltalia, ablativo, lugar donde. - 13) alter Africanus, o
outro Africano, mais môço, isto é, P. Cornelius Scipio Aemilianus
Africanus Minor, que era filho de L. Aemilius Paulus e tomou
parte na terceira guerra púnica. - 14) Paulus, rei de Macedônia,
no ano 168 a. C. - 15) omnibus, dativo com anteponatur. - 16)
aliquid loci. Observemos o genitivo partitivo. - 17) victores re-
vertantur, o crético e o espondeu formam a cláusula. - 18) uno
loco, ablativo de especificação. - 19) mihi, dativo de agente. -
20) id, sujeito de posse, quase no fim do período. - 21) labefacta-
re possit, o ditroqueu forma a cláusula.
-107 -

XI) Conclusão.

23. Quae cum ita sint, patres conscripti, pro impe-


rio ( 1 ), pro exerci tu, pro província, quam neglexi, pro
triumpho ceterisque laudis insignibus, quae sunt a me prop-
ter urbis (2) vestraeque salutis custodiam repudiata, pro
clientelis hospitiisque provincialibus ( 3 ) quae tamen urba-
nis opibus non minore labore tueor, quam comparo; pro
his igitur omnibus rebus, et pro meis in vos singularibus
studiis, proque hac, quam perspicitis, ad conservandam
rem publicam diligentia, nihil aliud a vobis, nisi huius tem-
poris totiusque mei consulatus memoriam postulo: qua dum
erit vestris mentibus infixa, firmíssimo me muro saeptum( 4 )
esse ãrbitrãbor ( 5 ). Quods i meam spem vis improborum
fefellerit atque superaverit, commendo vobis parvum meum
filium, cui profecto satis erit praesidii, non solum ad salu-
tem, verum etiam ad dignitatem, si eius, qui haec omnia suo
solius periculos conservaverit, illum esse filium memineritis.
24. Quapropter de summa salute vestra popnlique
Romani, de vestris coniugibus ac liberis, de aris ac focis, de
fanis ( 6 ) ac templis, de totius urbis tectis ac sedibus, de
imperio, de libertate, de salute Italiae, deque universa re pu-
blica decernite diligenter, ut instituistis, ãc fõrt'íter (7).
Habetis enim eum consulem, qui et parere vestris decretis
non dubitet et ea, quae statueritis, quoad vive defendere
et per se i psum praestãre [ põssi t] ( 8 ).

COMENTÁRIOS

1) pro imperio, em lugar do império. Os cônsules, uma vez


concluído o mandato, tornavam-se, geralmente, os procônsules, ou
governadores de uma província. Neste último caso ficavam com o
comando (pro imperio) do exército (pro exercitu) na província.
Cícero resolvera trocar a rica província da Macedônia, que lhe era
destinada, pela da Gália Cisalpina, a fim de favorecer a seu colega
Antônio, e obeter a sua neutralidade, uma vez que êle era, tam-
bém, amigo de Catilina. - 2) urbis salutis, da salvação de (nossa)
cidade. - 3) proclientelis hospitiisque provincialibus, como pro-
cônsul, Cícero poderia aumentar consideràvelmente as relações de
amizade com homens eminentes e ser patrono de inúmeras causas.
- 4) saeptum, cercado. - 5) arbitrabor, o ditroqueu forma a cláu-
sula. - 6) de fanis, templos, ou melhor, os lugares consagrados.
- 7) instituistis ac fortiter, dois créticos formam a cláusula. -
8) praestare possit, o ditroqueu forma a cláusula.
PRO MARCO MARCELLO ORATIO~
Marcus Claudius Marcellus era membro de ilustr€
família romana e amigo de Cícero. Marcelo exerceu papel
relevante na vida pública, tendo sido eleito cônsul para
o ano 51 antes de nossa era. Durante o consulado, suas
atitudes não foram favoráveis a César, que exercia o go-
vêrno das Gálias. Desencadeada a guerra civil, tomou o
partido de Pompeu. Após a batalha de Farsália, na qual
as hostes de Pompeu foram derrotadas, seguiu para Miti-
lene, na ilha de Lesbos, onde se dedicou ao estudo da ora-
tória e da filosofia. Todos os seus amigos, inclusive Cícero,
escreviam-lhe constantemente, pedindo que regressasse a
Roma e solicitasse o perdão a César. Marcelo, porém,
recusou terminantemente o conselho dos amigos e conti-
nuou em Mitilene. No verão do ano de 46 a. C., Lúcio
Pisão, sogro de César, com o objetivo de obter a clemência
do Ditador, numa sessão do senado faz referência ao exi-
lado. Nessa mesma sessão, Caio Marcelo, irmão de Mar-co,
suplicou ao Ditador o perdão para o ente querido, que se
encontrava em Mitilene. Os senadores demonstraram que
também estavam de acôrdo. César não se opõe à vontade
dos senadores e permite o regresso de Marco. Cícero, en-
tão, pronuncia o discurso que apresentaremos em segui-
da, e agradece a Júlio César o perdão concedido.

ORATIO AD CAESAREM

I) Cícero põe fim a um longo silêncio, O orador vê, no


gesto de César, itma grande esperança para a restaii-
ração da república e um tributo ao mérito pessoal de
Marcelo.

1. Diuturni silenti (1), patres conscripti (2), quo (3)


eram. his temporibus usus, non timore aliquo ( 4 ), sed par-
tiro dolõre, partim verecundia ( 5 ), finem hodiernus dies
attulit, idem.que initium, quae vellem ( 6 ) quaeque sentirem,
m.eo pristino more dicendi.

(*) O texto desta oração foi decalcado, com pequenas altera-


ções, no da edição de Oxford, elaborado por A. C. Clark.
-109 -

Tantam enim mansuetudinem (7), tam inusitãtam inau-


ditamque clementiam ( 8 ), tantum in summã potestãte rerum
omnium ( 9 ) modum ( 1 º), tam denique incredibilem sapien-
tiam ac paene divinam tacitus praeteri:re nnllo modo possum.
2. M. enim ( 11 ) Marcello ( 12 ) vobis ( 13 ), patres con-
scripti, reique publicãe reddito, non illius ( 14 ) solum, sed
etiam meam vocem et auctoritãtem et vobis et rei publicae
conservãtam ac restitutam puto.
Dolebam enim, patres conscripti, et vehementer ange-
bar, cum ( 15 ) viderem, virum talem, cum in eãdem cau-
sã ( 16 ), in quã ego, fuisset, non in eãdem esse fortunã, nec
mihi persuadere poteram, nec fas esse ducebam versãri (1 7 )
me in nostro vetere curriculo(1 8 ), illo aemulo atque imita-
tõre studiorum ( 19 ) ac labõrum meõrum quasi quodam socio
a me et comite distracto. Ergo et mihi meae pristinae vitae
consuetudinem, C. Caesar, interclusam aperuisti, et his
omnibus ( 2 º) ad bene de re publica sperandum quasi
siguum ( 21 ) aliquod sustulisti.
3. Intellectum est enim mihi quidem in multis et
maxime in me ipso, sed paullo ante omnibus, cum M. Mar-
cellum senatui reique publicae concessisti, commemõrãtis
praesertim offensionibus ( 22 ), te auctoritãtem huius ordinis
dignitãtemque rei publicae tuis vel doloribus vel suspicio-
nibus ( 23 ) anteferre. Ille (2 4 ) quidem fructum omnis vitae
ante actae hodierno die maximum cepit, cum summo con-
sensn senãtus tum indicio tuo gravíssimo et maximo. Ex
quo profecto intellegis, quanta in dato beneficio sit laus,
cum in accepto sit tanta gloria. Est vero fortunãtus, cuius
ex salüte non minor paene ad omnis, quam ad illum ven-
türa sit laetitia pervenerit.
4. Quod ei quidem merito, atque optimo iure contigit.
Quis enim est illo ( 25 ) aut nobilitãte aut optimãrum ar-
tium ( 26 ) studio aut innocentiã aut ullo genere laudis
praestantior?
COMENTÁRIOS

1) Diuturni silenti, provàvelmente seis anos. Cícero saiu de


Roma no ano 51 a. C., com o título de procônsul e se dirigiu pa1·a
~. província de Cicília. Durante a guerra civil foi partidário de
Pompeu, e, após a derrota dêste último em Farsália, voltou a
Roma, onde foi perdoado por César no ano 47 a. C. A oração
anterior de Cícero foi a Pro Milone, escrita no ano 52 a. G., mas
não pronunciada pelo autor. Durante o período compreendido en-

~ - 3•
1]0-

tre o ano 52 a 46 a. C. não nos consta haver Cícero pronunciado


discursos no senado. - 2) patres conscripti, senadores. - 3) quo,
ablativo pedido pelo verbo utor. Os verbos utor, fruor, fungor,
vescor, potior, e seus compostos pedem ablativo. - 4) timore
aliquo, ablativo de modo. - 5) verecundia, desconfiança, que pos-
suía, das circunstâncias, uma vez que não fazia parte do partido
vitorioso. - 6) Yellem, discurso indireto irregular. Uma cláusula
subordinada leva o verbo ao subjuntivo quando a cláusula princi-
pal de uma citação está contida em verba dicendi, ou semelhantes.
Cícero faz, freqüentemente, uso dêste emprêgo. Ex.: Prohibitio tol-
lendi nisi pactus esset, vim adhibebat pactioni. - 7) tantam man-
suetudinem, esta referência exprime muito bem a sensação agra-
dável que causou o gesto de César, tão diferente dos do antigo
conquistador. - 8) clementiam, isto é, a clemência de César que
permitiu o regresso de Marcelo. - 9) rerum omnium, constrói-se
com potestate. - 10) modum, moderação. - 11) enim. Observe-se
a colocação de enim. As conjunções autem, enim, igitur, quoque,
quidem, colocam-se sempre entre o pronome e o nome. - 12) Mar-
celo. . . reddito, ablativo absoluto. O ablativo absoluto pode ser
transformado numa oração com verbo no modo finito. - 13.)
vobis ... reipublicae, dativo. - 14) illius, está dependendo de vo-
cem e auctoritatem. - 15) cum, cláusula concessiva. - 16) in ea-
dem causa, Cícero fôra, também, partidário de Pompeu. - 17)
versari, é um infinitivo complementar de fas esse. - 18) currículo,
pôsto, posição. - 19) studiorum, Marcelo era um homem culto.
- 20) his omnibus, isto é, os membros do Senado. Objeto indireto
de sustulit. - 21) signum sustulisti, metáfora. - 22) commemo-
ratis offensionbus, ablativo com fôrça concessiva. - 23) suspicio-
nibus. César suspeitava que Marcelo, após haver regressado à
pátria, pusesse em perigo a vida do Ditador. Cícero, porém, afasta
êsses temores. - 24) ille, Marcello. - 25) illo, do que êle. - 26)
optimarum artium, belas artes (vide Cic., em Pro Archia, ca~. 1).

II) Jfctrcclo era grande inimigo de César, e, o gesto dêste


niio impedindo que regressasse à pátria, comditui uma
das mais dignas façanhas do Ditador. A nwgnani-
miclade ele César.

Xullius (1) tantum est flumen ingeni, nulla dicendi (2)


aut scribendi tanta vis, tanta copia, quae 11011 dicam exor-
nare, secl enarrare, C. Caesar, res tuas gestas (3) possit.
Tamen adfirmo, et hoc pace ( 4 ) clicam tua, nullam in hiw
esse laudem ampliorem quam eam, quam hodierno die con-
secutns es.
5. Soleo saepe ante oculos ponere idque libenter
crebris usurpare ( 5 ) sermonibus, omnis nostrorum impera-
111

torum, 01nnis exterarum gentium, potentissimorumque po-


pnlorum, omnis clarissimornm regum res gestas cum tuis
nec contentionum ( 6 ) magnitudine, nec numero proelio-
rnm (7), nec varietate regionum ( 8 ), nec celeritate confi-
eiendi, nec dissimilitudine bellorum ( 9 ) posse conferri; nec
vero disiunctissimas terras citus cuiusquam passibus potuisse
prrag-rari, quam tuis, non dicam cursibus ( 1º), sed victoriis
lnstratae snnt.
G. Quae quidem ego nisi ita magna esse fatear ut ea
vix euinsquam mens aut cogitatio (1 1 ) capere possit, amens
sim; sed tamen sunt alia maiora. Xam bellicas laudes
solrnt quidam extenuare verbis, easque detrahere ducibus,
ecrnrnunicare cum multis, ne propriae sint imperatorum.
Et crrte in armis militnm virtus, locorum opportunitas,
auxilia sociorum, classes, commeatus multum iuvant, maxi-
mam vero partem quasi suo iure Fortuna sibi vindicat et
qnic-quid est prospere gestum, id paene omnc ducit suum.
7. At vero huius gloriae ( 12 ), C. Caesar, quam es
p,wllo ante adeptus, socium habes neminem: totum hoc,
quantmncumque est, quod certe maximum est, totnm est,
iuquam, tuum: nihil sibi ex ista laude centurio ( 13 ), nihil
pracfectns ( 14 ), nihil cohors ( 15 ), nihil turma ( 16 ) decerpit:
qni11 etiam illa ipsa rerum humanarum domina, fortuna, in
istins se societatem gloriae non offert: tibi cedit, tuam
rsi,r totam et propriam fatetur. Nmnquam enim temeritas
cmn sapirntia commiscetnr, nec ad consilium casus admit-
titnr.
COMENTÁRIOS

1) Nullius, é o genitivo comumente usado de nemo. Observe-


mos que não concorda com ingenii, mas está dependendo de flU1nen.
- 2) dicendi, gerúndio em di. - 3) res tuas gestas, as tuas fa-
çanhas. - 4)pace tua, com tua permissão. - 5) usurpare, disser-
tar sôbre, falar de. - 6) contentionum magnitudine, observemos
a importância que Cícero atribui aos empreendimentos de César.
- 7) numero proeliorum, o número elevado de combates travados
por César merece menção especial. De acôrdo com a autoridade
de Plínio, o grande general romano participou de cinqüenta bata-
lhas. - 8) varietate regionum, as conquistas de César não se res-
tringiram ao território da Itália. A águia romana estêve co1~1 êlc,
também, na Espanha, Gália (França), Britânica (Inglaterra), Ger-
mânia (Alemanha), Tessália, Epiro, Ásia Menor e na África. -
9) dissimilitudine bellorum, temos, aqui, indício de que César usoa
sempre da mesma tática de guerra. - 10) cursibus, marehas.
- 11) mens aut cogitatio, não são sinônimos. O primeiro significa
- 112 -

a idéia sir:1plesmente, a faculdade de pensar, ao passo q~:e a se-


gunda i:r!di-ca o exerccio dessa faculdade. - 12) huius gloriae, a
glória de perdonr a Marcelo. - 13) centurio, referência feita à
infantaria. - 14) praefectus, o comandante de cavalaria auxiliar
- 15) chors, uma divisão de infantaria. - 16) turma, uma divisão
da cavalaria.

III) O maior conquistador nüo é aquéle q1ie domina


nações, mas o que possui o domínio de si mesmo.
A primeira q1ialidade é .freqüente e natural, mas a
última é mn predicado divino.

8. Domuisti gentis (1) imman'ítãte (2) barbaras, mul-


titudine innumerabilis, locis infinitas ( 3 ), 01nni copiãrum
ge11ere abunda11tis; ea tame11 vicisti, quae et 11atüram
et conditiõnem ut vinci posset, habebant. Nulla est enim
tanta vis, quae non ferro et viribus debilitãri fragique possit.
Animum Yincere, iracundiam cohibere, victoriam ( 4 ) tempe~
rãre, adversarium nobifüãte, ingenio, virtüte praestantem
non modo extollere iace11tem, secl etiam amplificãre eius
pristinam clignitãtem, haec qui faciat, 11011 ego eum cum
summis viris compãro, scd sirnillimum deo ie.dico.
9. !taque, C. Caesai·, bellicae tnae laudes celebrabun-
tur illae quidrm 11011 sdum nostris, sed paene omnium
ge11timn litteris atque li11guis, 11eque ulla umquam aetas de
tuis laudibus conticescet; sed tamen eius modi ( 5 ) res nescio
quo modo, etiam cum le 6 untnr, obstrepi clamõre militmn
vide11tur et tubãrum ( 6 ) sono. At vero curn aliquid clernen-
ter, rnansuete, inste, moderãte, sapienter factum, in ira-
cundiã praesertim, quae est ininúca consilio, et i11 victoriâ,
quae naturã insolens et superba est, audimus aut legimus,
quo studio i11cendimur, 11011 modo in gestis rebus, sed etiam
in fictis, ut eos saepe, quos 11umquam vidirnus, diligãmus.
10. Te (7) vero, quem praesentem intuemur, cuius men-
tem sensüsque et os cernimus, ut ( 8 ), quicquid belli fortüna
reliquum rei publicae fecerit, id esse salvurn velis, quibus (9)
laudibus efferemus? quibus studiis prosequemur? quã bene-
volentiã complectemur? Parietes, me dius fidius, ut mihi
videtur, huius curiae, tibi gratias agere gestiunt, quod brevi
tempore futura sit illa auctoritas in his maiõrum suõrum et
suis sedibus.
- 113 -

COMENTÁRIOS
1) gentis barbaras, César havia subjugado, nas primeiras con-
quistas, os Germanos, Gauleses e Bretões. - 2) immanitate, abla-
tivo de especificação. - 3) locis infinitas, referência à vasta ex-
tensão de território conquistado. No ano 48 a. C. César atraves-
sou os territórios da Grécia e do Egito. No ano 47 a. C. empreen-
de a conquista da Ásia Menor e em 46 obteve a vitória de Tapsos.
- 4) victGriam - em vários códices e na edição de Oxford lemos
victo. - 5) eiusmodi res, louvor às façanhas militares. - 6) tu-
barum. A tuba era usada na infantaria e o lituus na cavalaria.
- 7) te, é o objeto de efferemus, prosequemur, e completemur. -
- 8) ut. . . velis, um pensamento ou uma idéia, mui raramente é
considerado um revoltado e leva o verbo ao subjuntino comut,
em lugar do acusativo e o infinitivo. Nesses casos há, geralmen-
te, a presença de um demonstrantivo. - 9 quibus, p1onome in-
terrogativo.

IV) A vitória alcançada pertence exclusivamente a César


e a ninguém mais.

Equidem cum C. Marcelli (1), viri optimi (2) et com-


memorabili pietãte praediti, lacrimas modo vobiscum vidê-
rem, omnium Marcellõrum meum pectus memoria offüdit( 3 ),
qnibus tu etiam mortuis, Marcello conservãto ( 4 ), digni-
t,item suam (5) reddidisti nobilissimamque familiam, iam ad
paucos redactam ( 6 ), paene ab interitu (7) vindicasti.
11. Hunc tu igitur diem tuis maximis et innumerabi-
libns gratulationibus iure ( 8 ) antepõnis. Haec enim res
unius ( 9 ) est propria C. Caesãris; ceterae duce te ( 1º) gestae
magnae illae quidem, sed tamen multo magnõque comitãtu
( 11 ). Huius autem rei tu idem es et dux et comes; quae
quidem tanta est, ut tropaeis ( 12 ) et monumentis tuis adla-
türa ( 13 ) finem sit aetas: nihil est enim opere aut manu
factum ( 14 ), quod aliquando non conficiat et consümat ve-
tustas.
12. At haec tua iustitia et lenitas animi florescet
coticlie magis. Ita quantum operibus tuis ( 15 ) diuturnitas
detrahet, tantum adferet laudibus.
Et ceteros quidem 01nnis victõres ( 16 ) bellõrum civilium
iam antea ( 17 ) aequitãte et misericordiã viceras; hodierno
vero die te ipsum vicisti. Vereor ut hoc, quod dicam,
perinde intellegi possit auditu atque ipse cogitans sentio:
ipsam victoriam vicisse videris, cum ea ( 18 ) quae erant
- 114

adempta victis remisisti. Nam cum ipsi'us victoriae condi-


ciõne omnes, victi occidissemus, clementiae tuae indicio
conservãti sumus. Recte ig·itur unus invictus es, a quo
etiam ipsrus victoriae conditio ( 19 ) visque devicta est.

COMENTÁRIOS

1) C. Marcelli, de Caio Marcelo, irmão de Marcos Marcelos. O


primeiro, também, suplicou a César clemência para o irmão. - 2)
viri optimi, genitivo, apôsto de Marcelli. - 3) meum pectus me-
moria ofudit, a lembrança (de todos os Marcelos) apreseitou-
se à minha mente. - 4) Marcello conservato, ablativo absoluto.
Uma vez salvo Marcelo, graças ao gesto de César, foi restaurada
a dignidade de sua nobre família. - 5) suam, devemos observar
o uso enfático do possessivo, na acepção "própria". - 6) ad pau-
cos redactam, reduzida a poucos membros. - 7) paene ab interitu,
quase do extermínio. - 8) iure, com razão. - 9) unius Caesaris,
de um C. César. Somente um César poderia obter tamanha glória.
- 10) duce te, sendo tu chefe. - 11) multo magnoque comitatu,
com muitos e valorosos companheiros. A vitória de César nas cam-
panhas teve o concurso de outros, ao passo que o merecimento al-
cançado com o perdão concedido a Marcelo, somente a êle perten-
ce. - 12) tropaeis. Os tropaea eram símbolos da vitória. - 13)
allatura. . . sit, conjugação perifrástica. - 14) opere aut factum,
feito com trabalho e com a mão, isto é, obra da mão do homem. -
15) operibus tuis, dativo, chamado de separação pelos gramáticos.
- 16) victores, isto é, Mário, Cina e Sula. - 17) antea, advérbio.
Em alguns cósices lemos ante - 18) ea quae, ambas em acusativo
do plural, - 19 - conditio visques, observemos a herdíadis.

V) O objetivo de César era preservar a paz.

13. Atque hoc C. Caesaris iudicium ( 1 ), patres con-


scripti, quam late pateat (2), attendite: omnes enim, qui(3)
ad illa arma ( 4 ) fato ( 5 ) sumus nescio quo rei publicae
misero ( 6 ) funestoque compulsi, etsi aliqua culpa (7) tene-
mur erroris humani, a scelere (3) certe liberati summus.
Nam cum lVI. Marcellum deprecantibus ( 9 ) vobis, rei publi-
cae ( 10 ) conservavit, me et mihi ( 11 ) et item rei publicae,
nullo deprecante (1 2 ), reliquos amplissimos viros et sibi
ipsos et patriae reddidt, quorum et frequentiam et digni-
tatem ( 13 ) hoc ipso in consessu ( 14 ) videtis, non ille hostis
induxit in curiam (1 5 ), sed iudicavit, a plerisque ignoratione
115

potius, et falso atque inani metu, quam cupiditate aut


crudelitate bellum ( 16 ) esse susceptum.
14. Quo quidem in bello semper de pace ( 17 ) audien-
dum putavi, semperque dolui, 11011 modo pacem, sed etiam
orationem c1vrnm pacem flagitantium repudiari. Neque
enim ego illa, nec ulla umquam secutus sum arma civilia,
semperque mea consilia, pacis et togae (1 8 ) socia, non belli
atque armorum fuerunt. Hominem ( 19 ) sum secutus privato
officio (2º), 11011 publico (2 1 ) ; tantumque apud me grati
a11imi ( 22 ) fidelis memoria valuit, ut nulla 11011 modo cupi-
ditate, sed 11e spe quidem, prudens et sciens, tamquam
ad interitum ruerem voluntarium.
15. Quod quidem memn consilium minime obscurum
fuit. Nam et in hoc ordine ( 23 ), integra re ( 24 ) multa de
pace dixi et in ipso bello eadem etiam cum capitis mei ( 25 )
periculo sensi. Ex quo iam nemo erit tam iniustus rerum
existimator, qui dubitet, quae Caesaris voluntas de bello
fuerit, cum pacis auctores conservandos statim censuerit,
ceteris fuerit iratior. Atque id minus mirum fortasse tum,
cum esset incertus exitus, et anceps fortuna belli: qui vero
victor pacis auctores diligit, is profecto declarat se maluisse
11011 dimicare quam vincere.

COMENTÁRIOS

1) iudicium, trata-se, ainda, do perdão que César concedeu a


Marcelo. Está em acusativo. - 2) quam late pateat, quão impor-
tante seja. - 3) qui, nominativo plural, sujeito de sumus. - 4)
ad ilia arma, para aquelas armas, isto é, para o partido de Pom-
peu. - 5)fato ... compulsi, impelidos por um destino. - 6) misero
funestoque, ablativos, concordando com fato. - 7) aliqua culpa,
ablativo. - 8) a scelere, ablativo de separação. Cícero declara que,
ao ficar do lado de Pompeu, embora possua alguma culpa, expli-
cável pela própria condição humana, livrou-se de ser acusado como
traidor. - 9) deprecantibus vobis, ablativo absoluto. O autor alu-
de aos patres conscripti. - 10) reipublicae, dativo. - 11) me et
mihi. Cícero declara que também deve a César o regresso à pátria.
- 12) nullo deprecante, sem a interferência de quem quer que
seja. - 13) quorum et frequentiam et dignitatem. Devemos o em-
prêgo do abstrato pelo concreto. - 14) hoc ipso in consessu,
nesta mesma assembléia. Ablativo, lugar onde. - 15) in curiam,
acusativo, lugar, para onde. - 16) bellum, acusativo, sujeito de
susceptum esse. - 17) de pace, Ccero diz ser contrário à guerra.
- 18) pacis et togae, de paz e concórdia. - 19) Hominem, isto é,
Pompeu. - 20) privato officio, por obrigação particular, pois devP.
obséquios a Pompeu. - 21) non publico, e não por questões po-
-116 -

liticas. - 22) grati annm. Quando Cícero se encontrava exilado


no ano 58 a. C., Pompeu trabalhou no sentido de obter nos comí-
cios a aprovação da proposta que lhe permitiu regressar do exílio.
- 23) in hoc ordine, no Senado. - 24) integra re, estando calma
a república. - 25) capitis mei, de minha vida. Após o fracasso
de F·arsália, foi oferecido comando das tropas a Cícero o qual, como
houvesse recusado a designação, teria sido morto se não iôra a
interferência de Catão.

VI) A clemência de César, corr relação aos partidários


de Pompeu, é digna de todos os louvores.

16. Atque huius (1) quidern rei M. l\íaru:llo sum testis.


Nostri enim sensus, ut in pace semper (2), sic tum etiam
in bello ( 3 ) congruebant. Quotiens ego eum ( 4 ) et quanto
cum dolõre vidi, cum (5) insolentiam certõrum hominum ( 6 ),
tum etiam ipsius 7 victoriae ferocitãtem extimescentem l
Quo ( 8 ) grat10r tua liberalitas ( 9 ), C. Caesar, nobis qui
illa (1º) vidimus, debet esse. Non enim iam causae ( 11 )
sunt inter se, sed victõriae comparandae ( 12 ).
17. Vidimus tuam victoriam proeliõrum exitu termi-
natam; gladium vagü1a vacuum ( 1.1) in urbe 11011 vidimus.
Quos arnisirnus civis, eos lYiartis vis ( 14 ) perculit, 11011 ira
victoriae, ut dubitãre debeat nemo, quin multos, si fieri
posset, C. Caesar ab inferis excitaret ( 15 ), quoniam ex eãdem
acie conservat quos potest. Alterius ( 10 ) vero partis nihil
amplius dicam quam id quod omnes verebãmur, nimis ira-
cundam futüram fuisse ( 17 ) victoriam.
18. Quidarn enim non modo armãtis ( 18 ), sed interdum
etiam otiõsis ( 19 ) minabantur, nec quid quisque sensisset,
sed ubi fuisset ( 2 º), cogitandum esse dicebant; ut mihi qui-
dem videantur di immortãles, etiam si poenas a populo
Româno ob aliquod delictum expetiverunt, qui ( 21 ) civ'ile
bellum tantum et tam luctuõsum excitaverunt, vel placãti
iam vel satiãti aliquando, omnem spem salütis ad clementiam
victõris et sapientiam contulisse.
19. Qua re gaude tuo isto tam excellenti bono ( 22 ), et
fruere ( 23 ) cum fortuna et gloria, tum etiam natura et
moribus tuis: ex quo ( 24 ) quidem maximus est fructus iu-
cunditasque sapienti. Cetera curo tua recordabere, etsi per-
saepe virtuti, tamen plerumque felicitati tuae gratulabere:
de nobis quos in re publica tecum simul salvos esse voluisti,
quotiens cogitabis, totiens de maximis tuis beneficiis, totiens
- 117 -

de incredibili liberalitate, totiens de singulari sapientia tua


cogitabis: quae ( 25 ) non modo summa hona, sed nimirum
audebo vel sola dicere. Tantus est enim splendor in laude
vera, tanta in magnitudine animi et consili dignitas, ut
haec a virtute donata, cetera a fortuna commodata esse
videantur.
20 . N oli ( 26 ) igi tur in conservandis ( 27 ) bonis viris de-
fetigari, non cupiditate praesertim, aut pravitate aliqua
lapsis ( 28 ), sed opinione offici, stulta fortasse, certe 11011
improba et specie quadam rei publicae (2 9 ). Non enim tua
ulla culpa est, si te aliqui ( 3 º) timuerunt; contraque surnma
laus, quod rninirne tirnendum fuisse senserunt.

COMENTÁRIOS

1) huius rei, dêste fato. O autor afirma que testemunhou


haver Marcelo aconselhado a paz. - 2) semper. Cícero, ao decla-
rar que sempre concordou com Marcelo, quer na paz, quer na
guerra, quis também aconselhar a paz. - 3) in bello. Emprêgo
pouco usual, pois, geralmente, encontramos belli, em locativo. Nes-
te exemplar o autor, talvez por influência da expressão in pace,
preferiu escrever in bello, usada a preposição na acepção tempo-
rnl (cf. in tempore hoc, de Ter., And., IV, 5, 24). - 4) eum,
acusativo, objeto direto de vidi: encerra uma referência a Marce-
lo. 5) - cum extimescentem; como temia. Observamos o acusativo
do particípio do presente referindo-se a eum, isto é Marcelo, que
receava muito a insoelntiam ... ferocitatem. - 6) insolentiam cer-
torum hominum. Alguns partidários de Pompeu, já certos da vitó-
ria, planejavam muitos desatinos contra os adeptos de César. A
alusão é feita, de preferência, a Cipião, Metelo e Dolabela. Cícero,
em carta escrita a Mário no ano 46. a. C., assim se expressava:
Quae cum vidissem, desperans victoriam primum coepi suadere
pacem, cuius fueram semper auctor. (Farm., VII, 3, 2.) - 7)
ipsius, isto é, de Pompeu. - 8) Quo, Por êste motivo, isto é, por-
que Cícero teve oportunidade de presenciar as ameaças que muitos
faziam aos partidários de César. - 9) liberalitas. A magnimidade
de César seria mais digna de consideração em se tratando de par-
tidário de Pompeu. - 10) illa, isto é, insolentiam ferocitatem. -
11) causae, os partidos. - 12) comparandae. O autor ao dizer que
não devem ser comparados os partidos, mas as vitórias, indica que,
embora justificável a causa de Ponpeu, a vitória dêste seria ne-
fasta. Com a primeira parte defende-se por ter ficado ao lado
de Pompeu, e com a segunda, exalta o sucesso de César. - 13)
gladium vagina vacuum, espada desembainhada. - 14) Martis vis,
metonímia: belli vis. - 15) C. Caesar ah inferis excitaret. C. Cé-
sar restituiria à vida. - 16) Alterius partis, da outra parte, isto
é, do partido de Pompeu. - 17) futurum fuisse. Devemos obser-
var o discurso indireto com a condição contrária ao fato. A oratio
-118 -

recta seria: si Fompeius victor fuisset, victoria iracunda fuisset.


- 18) arrnatis, os que estavam em armas, isto é, os partidários de
César. - 19) otiosis, referência aos que se conservaram neutros.
- 20) ubi fuisset, os pompeianos consideravam inimigos todos os
que parmeneceram na Itália. - 21 qui significa de immortales
e está no nominativo do plural como sujeito de excitaverunt. -
22) excellenti bono, prenda tão apreciável. Observamos uma refe-
rência a clementiam et sapientiam. - 23) fruere, imperativo de
fruor. - 24) ex quo, referência a bano. - 25) quae, acusativo
_plural, objeto direto de dicere. - 26) Noli defatigari. Não te fa-
tigues. - 27) conservandis, gerundivo. - 28) Japsi, concorda com
viris. - 29) et specie quadam reipublicae, e por uma certa apa-
rência de estar servindo à república. Cícero, mais uma vez, quer
justificar a sua boa intenção ao ficar do lado de Pompeu. - 30)
laiqui, sujeito de timuerunt.

VII) Ninguém pode odiar a César, a sua vida é necessária


à república.

21. Nunc venio (1) ad gravissimam querelam ( 2 ) et


atrocissimam suspiciõnem tuam, quae non tibi ipsi magis,
quam cum omnibus civibus, tum maxime nobis, qui a te
conservãti sumus, providenda est (3) ; quam etsi spero esse
falsam, tamen numquam extenuãbo, tua enim nostra cau-
tio ( 4 ) est. Quod si in alterutro ( 5 ) peccandum sit, ma-
lim ( 6 ) videri nimis timidus quam parum prudens. Sed
quisnam est iste tam demens? De tuisne 9 - tametsi qui
magis sunt tui quam quibus (7) tu salutem insperantibus
reddidisti? - Anne ex hoc numero ( 8 ), qui una tecum fue-
runt? ( 9 ) Non est credibilis tantus in ullo furor, ut, quo
duce omnia summa sit adeptus, huius vitam non anteponat
suae. An si nihil tui ( 10 ) cogitant sceleris, cavendum
est ( 11 ), ne quid inimYci? Qui? Omnes enim, qui fue-
runt ( 12) aut suã pcrtinaciã ( 13 ) vitam amiserunt, aut tuã
misericordia (1 4 ) retinuerunt, ut aut nulli supersint de
inimicis, aut qui fuerunt, sint amicissimi ( 15 ).
22. Sed tamen, cum in animis hominum tantae late-
brae ( 16 ) sint et tanti recessüs, augeãmus sane suspiciõnem
tuam; simul enim augebimus diligentiam. Nam ( 17 ) quis
est omnium tam ignãrus rerum, tam rudis in re publicã
tam nihil umquam nec de suã nec de commüni salute co-
gitans, qui non intellegat, tuã salüte contineri suam et ex
un'íus tuã vita pendere omnium 1 Equidem de te dies noc-
.tesque, ut debeo, cogitans, casüs dumtaxat ( 18 ) humãnos et
- 119 -

incertos eventüs valetn<linis ( 19 ) et naturae commünis fra-


gilitãtem extimesco, doleoque, cum res publica immortãlis
esse debeat, eam (2º) in unius mortalis animã consistere.
23. Si vero ad humãnos caus, incertosque motüs vale-
tudinis, sceleris etiam accedit insidiarumque consensio ( 21 ),
quem deum, si cupiat, posse opitiulari rei publicae credã-
mus?
COMENTÁRIOS

1) N une venio. O autor inicia a segunda parte da oração e diz


que César se deve preocupar, apenas, em continuar a prestar au-
xílio à pátria, pois ninguém existe que lhe seja inimigo. - 2) gra-
vissimam querelam. César temia que alguns partidários de Pom-
peu, uma vez obtida a permissão de regressarem a Roma, tratas-
sem de exterminá-lo. - 3) providência est. Seria mais provável
que essa suspeita recaísse sôbre todos os cidadãos do que sôbre
o próprio César. - 4.) cautio, cautela. - 5) in alterutro, de um
lado ou outro. - 6) malirn, subjuntivo porque o fato é apresenta-
do como possível. - 7) quam quibus, foi omitido o antecedente de
quibus Devemos traduzir quam ii quibus. O verbo está no plural
por causa de ex hoc numero, expressão que, como dissemos, signi-
fica numero eorum qui. - 10) nihil sceleris, isto é, nullum scelus.
- 11) cavendum est, conjungação perifrástica. - 12) qui fuerunt,
isto é qui fuerunt inimici. - 13) sua pertinacia, ablativo de causa.
- 14) tua misericordia, idem. Cícero declara que nenhum inimigo
pode ter rancor contra César; os que morreram foram vítimas
de sua teima, e os que ainda vivem devem a salvação a César. -
15) sint amicissimi, todos os que, outrora, foram inimigos de Cé-
sar, agora tornaram-se seus amigos. - 16) laterbrae recessus,
esconderijo profundos. Devemos observar a hendíadis. - 17)
N am. . . Devemos traduzir na seguinte ordem: N am quis omniwni
est tam ignarus rerum ... - 18) dumtaxat, somente. - 19) va-
letudinis. Cícero diz recear, apenas, a saúde de César e não a
possibilidade de uma vingança. - 20) eam in unius mortalis ani-
ma consistere, que depende de vida de um só homem. - 21)
consensio, conspiração.

VIII) As conseqüências da guerra impedem o progresso e


são funestas para ambos os lados. César precisa
viver muito porque o Estado não pode prescindir
do seu concurso.

Omnia sunt excitanda (1) tibi, C. Caesar, uni quae


iacere sentis belli ipsius impetu, quod (2) necesse fuit, per-
culsa atque prostra ta; constituenda indicia (3), revocanda
- 120 -

fides ( 4 ), comprimendae libidines ( 5 ), propaganda suboles ( 6 ),


omnia, quae dilapsa iam diffluxerunt severis legibus vmc1-
enda sunt.
24. Non fuit recusandum(7) in tanto civili, bello,
tanto animorum ardore et armorum, quin quassata res pu-
blica, quicumque befü eventus fuisset ( 8 ), multa perderet et
ornamenta dignitatis et praesidia stabilitãtis suae; multaque
uterque dux faceret ( 9 ) armatus, quae idem togatus (1º)
fieri prohibuisset. Quae quidem nunc tibi ( 11 ) omnia belli
vulnera sauanda sunt, quibus, praeter te, mederi nemo potest.
25. !taque illam tuam praeclarissimam et sapietissi-
mam vocem invitus audivi: "Satis diu vel naturae vixi, vel
gloriae". Satis, si ita vis, naturae fortasse, addam etiam, si
placet, gloriae: at, quod maximum est, patriae certe parum.
Qua re omitte, quaeso, istam doctorum hominum ( 12 ) in con-
temnenda morte prudentiam ( 13 ), noli nostro periculo (1·1 )
esse sapiens. Saepe enim venit ad meas auris, te idem istud
nimis crebro dicere, satis te ( 15 ) tibi vixisse. Credo, sed
tum id audirem ( 16 ), si tibi (1 7 ) soli viveres, aut si tibi
etiam soli natus esses. Omnium salutem civium cunctam-
que rem publicam res tuae gestae complexae sunt; tantum
abes a perfectione maximorum operum, ut fundamenta,
quae cogitas, ieceris. Hic tu modum tuae vitae, 11011 salute
rei publicae, sed aequitate animi definies? Quid, si istud
ne gloriae ( 18 ) quidem tuae satis est? cuius te esse avidis-
simum, quamvis sis sapiens, 11011 negabis.
26. Parumne, inquies, gloriam magnam reliquemus 1
Immo vero aliis, quamvis mutis, satis, tibi uni parum.
Quicquid enim est, quamvis amplum sit, id certe parum est
tum, cum est aliquid amplius. Quod si rerum tuarum im-
mortalium, C. Caesar, hic exitus futurus fuit, ut devictis
adversariis, rempublicam in eo statu reliqueres, in quo nunc
est; vide, quaeso, ne tua divina virtus admirationis plus
sit habitura quam gloriae: si quidem gloria est inlustris
et pervagata multorum et magnorum ( 19 ), vel in suos civis,
vel in patriam, vel in omne genus hominum, fama meri-
torum.
COMENTÁRIOS
1) Omnia sunt excitanda. Todas as coisas devem ser restau-
radas. - 2) quod, referência à cláusula quae iacere belli ... pros-
trata. - 3) constituenda iudicia, devem ser restabelecidos os tri-
bunais. - 4) revocanda fides, o crédito deve ser restaurado. -
- 121

5) comprimendae libidines, os excessos devem ser refreados. -


6) propaganda suboles, a população deve ser aumentada. As guer-
ras constantes contribuíam para o decréscimo da população. - 7)
No::i. fuit recusandurn. Não foi possível evitar. - 8) fuisset, qual-
quer que seja o resultado de guerra a república muito perderia.
- 9) faceret. A prótese está contida em togatus. - 10) togatus,
representa a época da daz, em oposição a armatus, que indica
época da guerra. - 11) tibi, dativo de agente. - 12) doctorum
hominum, um elos homens doutos, isto é, dos filósofos. - 13) pru •
dentiam, a sabedoria. - 14) periculo, ablativo de companhia, usa-
do sem cum. - 15) te, acusativo, sujeito de vixisse. - 16) id au-
direm, admitiria isto. - 17) tibi, dativo de interêsse. - 18) glo-
riae, dativo. - 19) rnagnorum, concorda com meritorwn.

JX l A posteridade há de prestar homenagem aos triunfos


de César.

27. Haec igitur tibi reliqua pars ( 1 ) est; hic restat


actus, in hoc elaborandum est, ut rem publicam constituas,
eãque (2) tu in primis, summã tranquillitãte et oitio (3)
perfruãre: tum te, (5), si voles, curn et patriae quod debes,
solwris, et natüram ipsam expleveris satietãte vivendi, satis
diu vixisse dicito ( 6 ). Quid est enim omnino hoc ipsmu
diu, in quo est aliquid extremnm? Qucd cum venit, omnis
voluptas praeterita pro nihilo est, quia postea nulla est
futüra. Quamquam iste tuns animus numquam his angu-
stiis, qna'i natüra nobis ad vivendnm dedit, contentus fuit,
semper immortalitãtis amõre flagrãvit.
28. N ec vero haec tua vita dncenda (7) est, quae cor-
pore et spiritu continetur ( 8 ) ; illa, inquam, illa vita est tua,
quae vigebit (9) memoriã saeculõrum omnium, quam poste-
ritas alet, qnam ipsa aeternitas semper tuebitur. Huic (1º)
tu inservias, lrnic te ostentes oportet; quae quidem qna ( 11 )
miretnr, iarnpridem multa habet, nunc etiam quae laudet
exspef't., t. 01;:c-:tnpescent ( 12 ) posteri certe imperia ( 13 ), pro-
vincias, Rhenum ( 14 ), Oceanum ( 15 ), Nilum ( 16 ), pugnas in-
nnmerabiles, incredibiles victorias, monumenta, munera ( 17 ),
trinmphos audientes ( 18 ) et legentes tuos.
29. S9d nisi haec urbs stabilita tuis consiliis et insti-
tütis e:-it, Yagabitnr modo tuum nomen longe atque late,
sedem stabilem et domicilium certum non habebit. Erit
inter eos etiam qui nasr,entur, sicut inter nos fuit, magna
dissensio, cum alii laudibus ad caelum res tuas gestas effe-
- 122

rent, alii fortasse aliqnid requirent, idqne Yel maximum,


nisi belli ciYilis incendimn salüte patriae, restinxeris, ut
illud fati fnisse videãtnr, hoc consili. Servi ( 19 ) igitur
iis etiam iudicibm,, qui multis post saeculis de te iudicãbunt,
et quidem haud seio, an incorrnptins ( 2 º) quam nos. Nam
et sine amõre et sine cnpiditãte ( 21 ) et rursus ( 23 ) sine odio
et sine invidiã iudicãbunt. Icl autem etiam si tum ad te,
ut quidam falso putant 11011 pertinêbit, certe pertinet esse
te talem, nt tna-; landt>s obscuratüra nulla nmqnam sit
obliYio.

COMENTÁRIOS

1) pars, actus, são sinônimos e usados metafôricamente para


indicar o drama da vida. - eaque, ea está em ablativo, pedido por
pei-fruare. - 3) tranquilitate et otio, hendíadis. Devemos traduzir:
tranquillo odio. 4) perfruare, verbo composto de fruor, que pede
ablativo. - 5) te, acusativo, sujeito de vixisse. - 6) dicito, impera-
tivo futuro, usado com diu. - 7) ducenda, gerundivo. - 8) con-
tinetur, a vida de César deve ser muito longa e não se restringirá
apenas, ao tempo em que a alma permanecerá unida ao corpo. -
9) qua evigebit. . . O autor prediz que o nome de César passará
para a posteridade. - 10) Huie, refere-se aeternitas. - 11) quae
miretur. O antecedente de quae é multa. - 12) Obstupescent pos•
teri. Os que vierem depois (a posteridade) admirar-se-ão. - 13)
imperia, acusativo, objeto de audientes e legentes. - 14) Rhe•
murn, referência à vitória sôbre os Gauleses e Germanos. - 15)
Oceanurn, referência à invasão da Inglaterra. - 16) Nilum, refe-
rência à campanha do Egito - 17) rnunera, referência às festas e
jogos que César organizara. - 18) :rndientes. Devemos traduzir
na seguinte ordem: Posteri certe audientes et legentes tuos tri-
mnphos, imperia, p1·01•incias, Rhenum, Oceanurn, Nilum, pugnas in-
numerabile,q, incredibiles victorias, monumenta, munera, obstupes-
cent. - 19) servi, imperativo do verbo servire. 20) incorruptius,
mais imparcialmente. - 21) cupiditate, usada como sinônimo de
amore. - 22) et rursus, e de outra parte.

X) Xr'ir; mais e.risfem ag dissensões ela gnerra civil.

:30. Divernae voluntates ( 1 ) civium fuerunt distractae-


qne sententiae. Xon enim consiliis (2) solum et studiis (3),
sed armis etiam et castris dissidebamus. Erat enim obscn-
ritas ( 4 ) quaedam, erat certamen inter claríssimos duces ( 5 ) :
multi dubitabant qnid optimum esset; multi, quid sibi expe-
diret; multi, qnid cleceret; nonnulli etiam quid liceret.
-123 -

31. Perfuncta ( 6 ) res publica est hoc misero fatalique-


bello (7): vicit is, qui 11011 fortuna inflamrnaret odium
suum, sed bonitate leniret; neque omnis quibus íratus esset,
eosdern etiam exsilio aut morte dignos iudicaret. Arma ab
aliis ( 8 ) posita, ab aliis erepta sunt. Ingratus est iniustus-
que c1v1s, qui, armorum periculo ( 9 ) liberatus, animum
tamen retinet armatum; ut etiam ille sit melior, qui in
acie cecidit, qui in causa animam profugit: quae enim
pertinac:ia quibusdam, eadem aliis consta11tia videri potrst.
32. Sed iam omnis fracta dissensio est armis, et ex-
stincta aequitate victoris: restat ut 01n11es unum veli11t ( 10 ),
qui modo habent aliqnid 11011 solum sapientiae, sed etiam
sanitatis. N'isi te, C. Caesar, salvo, et i11 ista sententia, qna.
<:um autea, tmn hodie vel maxime usus es, manente, salYi
esse non p0ssumus. Qua re 01nnes te, qui haec ( 11 ) salva
esse volumus et hortamur et obsecramus, ut vitae, ut salnti
tnat' consulas omnesque tibi ( 12 ) ut pro aliis etiam loquar
quod de me ipso sentio, quoniam subesse aliquid putas quod
cavernlum sit, 11011 modo excubias et custodias, sed etiam
lêttt,rnm nostrorum oppositus et corporum pollicemur.

COMENTÁRIOS

1) Diversae voluntates, Durante a luta entre Pompeu e César


houve grandes dissensões - diversae voluntates - e desacôrdo
de opiniões - distractae sententiae. - 2) consiliis, pelas opiniões.
- 3) stutliis, pelas intenções. _:__ 4) obscuritas, incerteza. - 5)
clarissimos duces, referência César e Pompeu. - 6) Perfuncta re-
publica est. A república está livre. - 7) bello, ablativo pedido
por perfuncta. - 8) ab aliis, por alguns, por outros. - 9) pericu-
lo, ablativo de separações. 10) ut omnes unum velint, que todos
tenham um desejo. 11) haee, isto é, estas instituições. - 12) tibi,
objeto indireto.

XI) É ilimitada a gratidão que todos devern a César.

Sed ut, u11de est orsa ( 1 ), in eõdem terminetur ora tio,


1naximas tibi omnes (2) gratias agimus, C. Caesar, maiõ-
res ( 3 ) etiam habêmus. Nam omnes idem sentiunt, quod ex
omnium precibus et lacrimis sentire potuisti. Sed quia non
est omnibus stantibus necesse dicere ( 4 ), a me certe dici
volunt, cui necesse est quodam modo, et quod fieri decet,
M. l\farcello ( 5 ) a te huic ordini ( 6 ) populõque Romãno <>t
-124 -

rei publicae, reddito, fieri id intellego. Nam laetãri omnis


11011de (7) unius solum, sed de commüni salüte sentio.
Quod ( 8 ) autem summae benevolentiae est, quae mea
erga illum omnibus semper nota fuit, ut vix O. l\farcello,
optimo et amantissimo fratri, praeter eum quidem cederem
nemini, cum id sollicitudine, curã labõre tam diu praestite-
rim, quam diu est de illi:us salüte dubitãtum, certe hoc
tempore ,magnis curis, molestiis, doloribus liberatus, prae-
~tãre debeo. Itaque, O. Caesar, sic tibi gratias ago, ut om-
nibus ( 9 ) me rebus a te noP- conservãto solum, sed etiam
ornãto, tamen ad tua in me unum innumerabilia merita,
quod fieri iam posse non arbitrãbar, maximus hoc tuo facto
cnmulus accesserit.

COMENTÁRIOS

1) est orsa, pretérito perfeito de ordior. - 2) omnes, nomina-


tivo plural, sujeito de agimus. - 3) maiores, comparativo usado
em acepção mais ampla do que o superlativo. - 4) omnibus -stan-
tibus dicere, que todos se levantem e falem. - 5) M. Marcello
reddito, ablativo absoluto. - 6) huic ordini, a esta corporação, isto
é, ao Senado. - 7) de, rege salute. - 8) Quod ... Devemos tradu-
zir na seguinte ordem: Cum autem praestiterim sollicitudine, cura,
labore, tam diu quam diu est dubitatum de salute illius, id quod
est summae benevolentiae, quae semper fuit mea nota erga illum,
ut cederem vix C. Marcello, optimo et amantissimo fratri, nemini
quidem pr:eter eum, debeo certe hoc tempore praestare, liberatus
magnis curis, molestis, boloribus. - 9) omnibus rebus, ablativo.
PRO Q. LIGARIO ORATIO ~
Quintus Ligarius também foi partidário de Pompeu
na guerra civil. No ano 50 a. C. encontrava-se Ligário
na África, como "legatus" perante C. Considius Gongus.
Po;;co tempo depois Consídio passou, em caráter provi-
rório, o poder a Ligário, porque fôra concluído o seu
mand'lto. A guerra civil veio encontrar Ligário exer-
cendo essas funções t! certos amigos o obrigaram a to-
mar o partido de Pompeu, P. Attius, Varus assumiu o
comnndo geral, na África, das tropas -fiéis a Pompeu, e
Ligár'o ,colocou-se, inteiramente sob suas ordens. Fi-
nalmente, foi feito prisioneiro em Adrumentnm. Cícero
diz qu-2 Ligário foi vítima das circunstâncias, o que não
parece ter sido v~rdadeiro pois, alcançada a liberdade,
f'.gerou entre os conspiradores da mor~e de César. Esta
oração foi pronunciada por Cícero, no Forum, perante
César, em 45 a.C., para obter o perdão do Ditador, o que
conseguiu.

I. Cícero condena o procedimento de T1tberão contra


Ligário.

1. Novum crimen, C. Caesar, et ante hunc diem non


auditum, propinquus meus (1) ad te Q. Tubero detulit, Q.
Ligarium in Africa fuisse, idque C. Pan"a ( 2 ), praestanti (3)
vir ingenio, fretus fortasse familiaritate ea quae est ei te-
cum, ausns e;,t confiteri: itaque, quo me v2rtam, nescio.
Paratus cnim vc>neram, cum ( 4 ) tu id neque per te scires
neque audirc> aliunde p::;tuisses, ut ignoratione ( 5 ) tua ad
homin;s mi<:e!·i salutem abuterer: sed quoniam diligentia
inimici investiga tum est quod latebat ( 6 ), confitendum est,
ut opinor, praesertim cum meus necessarius C. Pensa
fecerit, ut (7) id iam integrum non esset; omissaque contro-
versia, omnis oratio ad misericordiam tnam conferenda est,
(*) Adotamos o texto da edição Teubner, elaborado por A.
Eberhard e W. Hirschefeldem, com pequenas alterações, quanto
à pontuaç5-o e quanto à forma contrata do genitivo do singular
dos nomes em iu.s e ium, que preferimos.

!l - 31
- 126

qua plurimi sunt conservati, cum a te non liberationem ( 8 )


culpae, sed errati veniam impetravissent.
2. Habes igitur, Tubero, quod ( 9 ) est accusatori ( 1º)
maxime optandum, confitendem reum, sed tamen ita confi-
tentem, se in ea parte (1 1 ) fuisse, qua te, qua virum omni
laude dignum, patrem tuum. !taque prius de vestro de-
licto confiteamini necesse est, qnam Ligari ullam culpam
reprehendatis.
Q. igitur Ligarius, cum esset nulla belli suspicio,
legatus ( 12 ) in Africam cum C. Considio profectus est, qua
in legatione et civibus et sociis ita se probavit, ut decedens
Considius provincia, satisfacere hominibus ( 13 ) non posset,
si quemquam alium provinciae praefecisset. !taque Q. Li-
garius, cum diu recusans nihil profecisset, provinciam acce-
pit invitus: cui sic praefuit in pace, (1 4 ) ut et civibus et
sociis gratissima esset eius integritas et fides.
3. Bellum subi to exarsit; quod, qui erant in Africa,
ante audierunt geri quam parari. Quo auto, partim cupi-
ditate inconsiderata, partim caeco quodam timore, primo
salutis, post etiam studi sui quaerebant aliquem ducem:
cum (1 5 ) Ligarius domum spectans, ad suos redire cupiens,
nullo se implicari negotio passus est. Interim P. Attius
Varus, qui, praetor tum Africam obtinuerat, Uticam venit.
Ad eum statim concursum est; atque ille non mediocri
cupiditate adripuit imperium, (1 6 ) si illud imperium esse
potuit, quod privato clamore multitudinis imperitae, nnllo
publico consílio deferebatur.
4. !taque Ligarius, qui omne tale negotium cnperet
effugere, paulum adventu Vari conquievit.

COMENTARIOS

1 - propinquus meus, meu parente. Não sabemos, ao certo,


qual tenha sido o parentesco aludido entre Cícero e Q. Tuberão.
No entanto, lembram alguns comentadores que o pai dêste últi-
mo, isto é, L. Tubero desposou uma representante da família dos
Túlios, à qual pertencia o grande orador. - 2 - C. Pansa, refe-
rência a C. Vibius Pansa, cônsul no ano 43 a. C. e amigo de César.
- 3 - praestanti. . . ingenio, ablativo de qualidade. - 4 - cum,
causal. - 5 - ignoratione tua, ablativo pedido pelo verbo abute-
rer. - 6 - quod latebat, sujeito de investigatum est. - 7 -
ut. . . esset, cláusula objetiva de fecerit. - 8 - libertionem cul-
-127 -

poe, sed errati veniam: observemos o chiasmus. - 9 - quod,


o antecedente de quod é id. - 10 - accusatori, dativo de agente.
- 11 - in ea parte. Cícero alude ao partido de Pompeu. - 12
- legatus, como embaixador - 13 hominibus, dativo com sa-
tisfacere - 14 - in pace, em época da paz - 15 - cum, conjun-
ção temporal. - 16 - imperium, predicativo nominativo.

II. A conduta ele Ligârio na Af1·ica.

Adhuc, C. Caesar, Q. Ligarius omni culpa (1) vacat:


domo est egressus non modo nullum ad bellum, sed ne ad
minimam quidem suspicionem belli; legatus in pace pro-
fectus est; in provincia pacatissima (2) ita se gessit, ut
ei ( 3 ) pacem esse ( 4 ) expediret. Profectio certe animum
tuum non debet offendere; num igitur remansio? multo
minus: nam profectio voluntatem habuit non turpem, re-
mansio etiam necessitatem honestam. Ergo haec duo tem-
pora ( 5 ) carent crimine: unum cum est legatus profectus;
alterum, cum efflagitatus a provincia praepositus Africae
est.
5. Tertium tem pus est. quod post advell tum ·v ari in
Africa restitit, quod si est criminosum, necessitatis crimen
est, non voluntatis. An ille, si potuisset ullo modo eYaderc>,
Uticae ( 6 ) quam Romae; cum P. Attio quam cum r><P1cor-
dissimis fratribus, cum alienis esse, quam cum suü; rna-
luisset? cum ipsa lega tio plena desideri ac sollicitndinis
fuisset, propter incredibilem quendam fratrum amorcm,
hic aequo animo esse potuit, bello discidio distra<'tns a
fratribus?
6. Nullum igitur babes, Caesar, adhuc in Q. Liga rio
signum alienae a te voluntatis; cuius ego causam animad-
verte, quaeso, qua fide defendam, prodo meam. O clemen-
tiam (7) admirabilem, atque omnium laude, praedicatione,
litteris, monumentisque decorandam cum M. Cicero apud
defendit alium in ea voluntate non fnisse, in qua se ipsum
confitetur fuisse, nec tuas tacitas cogitationes extimescit;
nec, quid tibi de alio audienti de se ispo ( 8 ) occurrat, refor-
midat.
COMENTÁRIOS

1. omui culpa, ablativo pedido pelo verbo vacat. - 2. provin-


cia pacatissima, circunstância de lugar onde. - 3. ei, em lu.gar
de provinciae. - 4. pacem esse, está como sujeito de expediret.
- 5. duo tempora, dois períodos. - 6. Uticae, uma cidade fenícia
-128 -

da África. - 7. clementiam, acusativo de exclamação. - 8 - de


se ipso, refor;ncia feita ao próprio Cícero.

III. O anfor faz a apologia da clemência de César.

Vide quam non reformidem: vitlc quanta lux liberali-


tatis et s:1pientiae tuae rnihi apud 1e dicenti aboriatur.
QuantuE1 potero, voce contendam, ut hoc pc:pulus romanus
exaudi:-it.
7. Si.,:,cepto bello ( 1 ), Caesar, gesto etiam magna ex
parte m:lla vi coactus, indicio meo ac voluntate, ad ea
arma ( 2 ) profectus sum quae erant surnpta contra te. Apud
quem iikr hoc dico? N"emque apud eum qui, cum hoc
sciret, tarncn me, ante quam vidit (3), rei publicae reddidit;
qui ad me ex Aegypto ( 1 ) litteras misit, ut essem idem
qui fu:-,,,i'rn; c;ui, cum ipse imperator in toto imperio
populi TinE1:1:Ji unus ( 6 ) esset, esse me alterum (7) passus
est; a (F0 boc ipso C. Pausa mihi hunc nuntium perferente,
concesws fascis laureatos ( 8 ) tenui, quoad tenendos putavi;
qui mihi tum denique se salutem putavit reddere, si eam
nullis spoliatum ornamentis dedisset.
8. Vi(fo, quaeso, Tubero, ut, qni de meo facto non
dubitem, de Ligari ( 9 ) non audeam eonfiteri. Atque haec
propter.?a de me dixi, ut mihi, Tubero, cum de se eadem
dicerem, ignosceret ( 10 ) : cuius ego industriae gloriaeque
faveo, nl propter propinquam cognationem( 11 ), Yel quorl
eius ingcnio studiisque delector, vel quod laudcm adules-
scentis pr~pinqui existimo etiam ad meum aliquem fructum
redundare.
9. Sed hoc quaero: quis putet esse crimen, fuisse in
Africa? Nempe is, qui et ipse in eadem Africa esse
voluit et prohibitum se a Ligario queritur, et certo contra
ipsum Ca~arem est congressus armatus. Quid enim, Tu-
bero, destr:ctus ille tuus in acie Pharsalica ( 12 ) gladius
agebat ( 13 ) ? cuius latus ille mucro petebat? qui sensus erat
armorum tuorum? quae tua meus? oculi? manus? ardor
animi? quid cupiebas? quid optabas? Nimis urgeo: commo-
ven vicktur adulescens: ad me revertar: isdem in anuis
fui.
COMENTÁRIOS

1. Suscepto bello, ablativo absoluto. - 2. ad ea arma, referên-


cia ao pa:rti,:lo de Pompeu. Sabemos que, iniciada a guerra civil.
- IW-

Cícero, após alguns meses de hesitação, aderiu à causa c.2 Pompeu


contra César. 3. antequam vidit. César que se encontrava preo-
cupado com a campanha do Egito, não tinha visto Cícero desde o
regresso à Itália. - 4 - ex Eegypto. Circunstância de lugar
conde. - 5. irnperator. - O têrmo imperator designa·::.;, primitiva-
mente, aquêles que possuíam um comando independc,lLe, e, de-
pois, er<1 usado como o título de um general vitcrio3'l. DelTota-
Cio Pc!T1pcr., Césn.r torncu~ze dictactar í~ei publica! c0;:.':.~:t:~cndae
e cm:crvou o imperiu que já possuía há vários ano~. -- .J, anus,
indica que semente César se tornou senhor absoluto. - 7. alterum,
esto é, imperatorem. As vitórias militares que Cícero alcançou
na Cilícia, concederam-lhe o título de irnperator. - 8. fasees lau-
J'fatos, eram o símbolo da vitória. - 9. de Ligari =ci<2 fr.do Li-
fari. - 10. igncsceret, per doasse. - 11) cognatioi1e1;1, circuns-
tância de causa. - 12) in acie Pharsalica, batalha em que César
obteve vitória sôbre Pompeu. - 13) gladiu agebat. . . ?,Ietáfora.
O autor atribui atividade a objeto inanimado.

IV Cícero qualiffra de cruel e desunwna a ac;'scu;iio contra


Li1ârio.

10. Quid autem aliud egimm,, Tubero, El'.iI ut ( 1 ),


quod hic (2) potest, non possemus? Quorum igitl,r impu-
nitas ( 3 ), Caesar, tuae clementiae lm:s est, eorem ipsorum
( 4 ) ad crudelitatem te acuit ora tio? Atque in !me causa
non equidem, Tubero, etiam tuam ( 5 ), scd rn uHo magis
patris tui prudentiam desidero: quod homo cum in.gcnio ( 6 ),
tnm etiam doctrina excellens, genus hoc, causac <i·,od esset
11011 viderit; nam si vidisset, quovis profecto, qnam isto
modo, a te agi (7) maluisset. Arguis fatentem: non est
'::atis: accusas eum, qui causam habet, aut, nt e.zo dico,
maiorem quam tu, aut, ut tu vis, parem.
11. Haec non modo admirabilia sunt, >!<'<1 prodigi
Rimile est quod dicam. Non habet eam vim ( 8 ) da accusa-
tio ut Q. Ligarius condemnetnr, sed ut necetur. Hoc egit
civis romanus ante te nemo. Externi isti more ; nsque ad
sanguinem incitari solent odio, aut levium Graecorum ( 9 ),
aut immanium barbarornm. Nam quid aliucl agis? ut Ro-
mae ne sit ~ ut domo careat? ne cum optimis fratribus, ne
cmn hoc T. Broccho ( 10 ), avunculo suo, ne cum eim ( 11 ) filio
consobrino suo, ne nobiscum vivat? ne sit in patria f Num
est? num potest magis carere his omnibus quam caret?
-130 -

ltalia prohibetur, exsulat. Kon tu ergo hunc patria pri-rnre


qua caret, sed vita vis.
12. At istud ne apud eum quidem dictatorem ( 12 ),
qui omnis quos oderat morte multabat, qnisquam egit isto
modo: ipse iubebat occidi, nullo postulante; praemiis etiam
invitabat: quae tamen crudelitas ab hoc eodem aliquot annis
post, quem tu nunc crudelem esse vis, vindicata est.

COMENTÁRIOS

1. nisi, ut, quod hic potest, nos possemus, a não ser que pudés-
semos ter o poder que César possui. - 2. hic, refere-se a César.
- 3. Quorum impunitas, alude Cícero ao perdão de Tuberão. -
4. eorum ipsorum, dependem de oratio. - 5. tuam, concorda com
prudentiam. - 6. ingeniou o pai de Tuberão era dotado de algum
conhecimento literário. - 7. agi, infinitivo passivo, cujo sujeito
é eain, referindo-se a causam. - 8. vim, efeito. - 9. levium Grae-
corum, dos impulsivos gregos. - 10. hoc T. Broccho. Titus Bro-
chus era tio materno de Ligarius. - 11. eiiis, isto é, Brocchi. - 12.
dictatorem, isto é, L. Cornellium Sullam.

V. Nornmente a clemência ele César.

Ego vero istud non postulo, inquies. lta mehercule


existimo, Tubero. Novi ( 1 ) enim te, novi patrem, novi do-
m um, nomenque vestrum; studia generis( 2 ) ac familiae
vestrae, virtutis ( 3 ), hnmanitatis, doctrinae, plurimarum
artium atque optimarum nota su11t mihi.
13. Itaque certo seio, vos ( 4 ) 11011 petere sa11gui11em;
sed parum atte11ditis: res e11im eo spectat, ut ea poena in
qua adhuc Q. Ligarius sit, 11011 videamini esse contenti.
Quae est igitur alia praeter mortem? si enim in exsilio est,
sicuti est, quid amplius postulatis? an ne ignoscatur 1 hoc
vero multo acerbius multoque est durius. Quod nos domi
petimus, precibus et lacrimis, strati ( 5 ) ad pedes ( 6 ), 11011
tam nostrae causae fidentes, quam huius humanitati (7):
id ne impetremus, oppug11abis, et in nostrum fletum inrum-
pes, et nos iacentes ( 8 ) ad pedes supplicum voce prohibebis T
14. Si, cum hoc domi ( 9 ) faceremus, quod et facimus
et, ut spero, non frustra fecimus, tu repente inruisses et
clamare coepisses: C. Caesar, cave ignoscas, cave te fra-
131 -

trum, pro fratris salute obsecrantium, misereat: nonne


omnem humanitatem exuisses T Quanto hoc durius quod
nos domi petimus, id te in foro oppugnare et in tali miseria
multorum, perfugium misericordiae tollere T
Dicam plane, C. Caesar, quod sentio.
15. Si in hac tanta tua fortuna lenitas tanta 11011
esset, quantum tu per te ( 10 ), per te, inquam, obtines -
intellego quid loquar -, acerbissimo luctu ( 11 ), redundaret
- ista victoria: quam multi enim essent de victoribus ( 12 ),
qui te crudelem esse vellent, cum etiam de victis reperian-
tur ! quam multi, qui cum a te nemini ignosci vellent,
impedirent clementia tuam, cum etiam hi ( 13 ), quibus ipse
ignovisti, nolint te in alios esse misericordem !
16. Quodsi probare Caesari possemus, in Africa Li-
garium ( 14 ) onmino non fuisse; si honesto et misericordi
mendacio, saluti ( 15 ) civi calamitoso esse vellemus; tamen
hominis non esset, in tanto discrimine et periculo civis,
reffellere et redarguere nostrum mendacium; et, si esset
alicuius, eius certe non esset, qui in eadem causa et fortuna
fuisset. Sed tamen aliud est errare Caesarem nolle, aliud
nolle misereri. Tunc diceres: Caesar, cave, credas; fuit in
Africa Ligarius tulit arma contra te. Nunc quid dicis T
Cave ignoscas. Haec nec hominis nec ad hominem vox est t
qua qui apud te, C. Caesar, utetur, suam citius abiiciet
humanitatem, quam extorquebit tuam.

COMENTÁRIOS
1. Novi, verbo noscere. - 2. generis ac familiae, genitivos sub-
jetivos. A gens Aelia à qual pertencia Tuberão, havia produzi-
do eminentes homens. 3. virtutis, genitivo objetivo. - 4. vos,
acusativo, sujeito de petere. - 5. strati, nominativo plural do par-
ticípio passado. - 6. - ad pedes, aos pés de César. - 7. huma-
11itati, o autor mostra que o apêlo foi feito baseado quase exclusi-
vamente na benevolência de César. - 8. iacentes, acusativo plu-
ral, como apôsto de nos. - 9. domi, na casa de César. - 10. per
te, isto é, tua sponte. - acerbissimo luctu. Cícero declara que a
clemência de César proporcionou maior brilho às vitórias se não
fôra a sua magnanimidade. - 12. de victoribus. . . de victis. A
demência de César é digna de louvores não somente porque den-
tre os vencedores muitos queriam que êle fôsse cruel, mas também,
os próprios vencidos não esperavam ser bem tratados. - 13. etiam
Jii, isto é, os Tuberões, pai e filho. - 14. Ligarium, acusativo, su-
jeito de íuisse. - 15. saluti... esse, salvar, defender.
-132 -

VI. César não costnmava considerar criminosos os inimigos


da guerra civil.

17. Ac primus aditus ( 1 ) et postulatio Tuberonis haec,


ut op:inor, fuit, velle (2) se de Q. Ligari scelere dicere.
Non dubito quin (3) admiratus sis, vel quod de nullo alio
quisquam, vel quod is qui in eadem causa fuisset vel quid
novi facinoris afferret. Scelus tu illud vocas, Tubero? cur?
isto enim nomine illa dhuc causa ( 4 ) carunt: alii errorem
appellant, alii timorem; qui durius ( 5 ) spem, cupiditatern,
odium, pertinaciam; qui gravissime, temeritatem: scelus,
praeter te, adhuc nemo. Ac mihi quidem, si proprium et
verum nomen nostri mali ( 6 ) quaeritur, fatalis quaedam
calamitas incidisse (7) videtur, et improvidas hominum men-
tes occupavisse; ut nemo mirari debeat, humana consilia
divina necessitate esse superata.
18. Liceat esse miseros, - quamquam hoc victore esse
non possumus sed non loquor de nobis; de illis loquor, qui
occiderunt - fuerint cupidi, fuerint irati, fuerint pertina-
ces; sceleris vero crimine, furoris, parricidii, liceat Cn. Pom-
peio mortuo, liceat multis aliis carere. Quando hoc quisquam
ex te, Caesar, audivit '! aut tua quid aliud arma voluerunt,
nisi a te contumeliam ( 8 ) propulsare? Quid egit tuus ille
invictus exercitus, nisi ut suum ius tueretur, et dignitatem
tuam? quid tu, cum pacem esse cupiebas, idene agebas, ut
tibi cum sceleratis, an ut cum bonis civibus conveniret?
19. Mihi vero, Caesar, tua in me maxima merita tanta
eerte non viderentur, si me ut sceleratum, a te conservatum
putarem. Quo modo autem tu de re publica bene meritus
esses, cum tot sceleratos incolumi dignitate esse voluisse '!
Secessionem ( 9 ) tu illam existimavisti, Caesar, initio, non
bellum, non hostile odium, sed civile discidium, utrisque
cupientibus (1º) rem publicam( 11 ) salvam; sed partim consi-
liis, partem studiis a communi utilitate aberrantibus. Prin-
cipum(12) dignitas erat paene par, non par fortasse eorum
qui sequebantur; causa tum dubia, quod erat aliquid in
utraque parte, quod probari posset: nunc melior ea iudi-
canda est, quam etiam di adiuverunt. Cognita vero ele-
mentia tua, quis non eam vict<criam probet, in q1.1a oceiderit
nemo, nisi annatus?
- 133 -

COMENTÁRIOS

1. primus aditus, o primeiro passo. - 2. velle, discurso indi-


reto. - 3. qui, geralmente vem depois de non dubito. - 4. ilia
causa, referência ao partido de Pompeu. - 5. qui durius, os que
chamam por um nome mais duro. - 6. nostri mali, de nosso in-
fortúnio. - 7. incidisse, ocupavisse, infinitivos objetivos. - 8.
contumeliam. Cícero alude à ação do Senado e Pompeu com o ob-
}etivo de pôr têrmo ao poder de César. 9. Secessionem, Pompeu
e a maior parte dos senadores saíram de Roma quando César se
nproximou da cidade. - 10. utrisque cupientibus, ablativo abso-
luto. - 11. rempublicam, acusativo, sujeito de salvam (esse) -
12. Principum, referência a Pompeu e César.

VII. Cícero estabelece uma comparação entre o procedi-


mento de Ligá rio e o de T1tberão. O primeiro foi para
a Africa em tempo de pa.z.

20. Sed, ut omittam communem causam, veniamus ad


nostram (1): utrum (2) tandem existimas facilius fuisse, Tu-
bero, Ligarium (3) ex Affrica ( 4 ) exire, an vos ( 5 ) in Afri-
cam non venire? Poteramusne ( 6 ), inquies, cum senatns cen-
suisset? Si me consulis, nullo modo: sed tamen Ligarium
seuatus idem legaverat. Atqne illo eo tcmpore paruit, cum
parere (7) senatui necesse erat: vos tnnc paruistis, cum pa-
ruit nemo qui noluit. Reprehendo igitur? minime vero:
neque enim licuit aliter vestro generi, nomini, familiae, dis-
ciplinae: sed hoc non consedo, ut quibus rebus gloriemini
in vobis, easdem in aliis reprehendatis.
21. Tuberonis sors ( 8 ) coniecta est ex senatus consulto
cum ipse non adesset, morno etiam impediretur: statuerat
excusare. Haec ego novi, propter 01nnes necessitudines
quae mihi sunt cum L. Tuberone: domi una eruditi, mili-
tiae ( 9 ) contubernales, post adfines ( 1º), in omni denique
vita familiares: magnum etiam vinculum, quod eidem stu-
diis semper usi sumus. Seio igitur Tuberonem domi ( 11 )
manere voluisse: sed ita quidam ( 12 ) agebat, ita reipublicae
sanctissimum nomen opponebat, ut, etiam si aliter sentiret,
Yerborum tamen ípsorum pondus sustinere non posset.
22. Cessit auctoritati amplissimi viri ( 13 ), vel potius
paruit: una est profectus cum eis, quorum erat una rausa;
tardius iter fecit, itaque in Africam venit iam occupa-
- 13½ -

tam ( 14 ). Hinc in Ligarium crimrn oritur, vel ira potius.


Nam si crimen est illum voluisse, nrn minus magnum est,
vos Africaro, omnium provinciarum arccm, natam ad bellum
contra hanc urbem gerendum, obtinere voluisse, quaro ali-
quem se roaluisse; atque is tamen aliquis; Ligarius non fuit.
Varus imperium se ( 15 ) habere dicebat: fasees certe habebat.
23. Sed quoquo modo sese illud habet, haec querela
vestra, Tubero, quid valet? Recepti in provinciam non su-
mm;. Quid se essetis? Caesarine eam tradituri fuistis an
contra Caesarem rctenturi?

COMENTÁRIOS

1. ad nostram, para a nossa, de preferência a de nosso cons-


tituinte, que era Ligário. - 2. utrum, acusativo, sujeito de fuisse:
qual dos dois fatos. . . - 3. Ligarium, sujeito de exire. - 4. ex
Africa, ablativo lugar donde. - 5. an vos, ou vós ... Vos é sujeito
de venire. - 6 Poteramusne= poteramusne non venire. - 7. curo
parere senatui necesse erat, isto é, antes da guerra civil. - 8.
Tuberonis sors, referência ao Tuberão mais velho, isto é, Lucius
Tuberão, pai de Quinto Tuberão. - 9. militiae contubernales, re-
ferência à guerra social de 90 a 88 a. C. na qual Cícero serviu
pouco tempo. - 10. post affines, depois do casamento de Tuberão
com uma representante da gens Tullia. - 11 - domi, locativo:
em casa. - 12, quidam, certo amigo. - 13. amplissimi viri, refe-
rência a Pompeu. - 14. occupatam, ocupada por Attius Varus. -
15. se, acusativo, sujeito de habere.

VIII. 'l.'uberão, porém, foi para a África, já iniciada a


guerra e sob as ordens de Pompeu.

Vide qnid licentiae, Caesar, nobis (1) tua liberalitas


det, vel potius audaciae (2). Si responderit Tubero, Afri-
cam, quo senatus euro sorsque roiserat, tibi patrem suum tra-
diturum fuisse; non dubitabo apud ipsum te, cuius id euro
facere interfuit, gravissimis verbis eius consilium reprehen-
dere : non enim si tibi ea res grata fuisset, esset etiam
probata.
24. Sed iam hoc toturo oroitto, non tam ne offendam
tuas patientissimas auris, quaro ne Tubero, quod numquam
cogitavit, facturus fuisse videatur (3).
Veniebatis igitur in Africam, provinciam ( 4 ) unam ex
omnibus ( 5 ) hui e victoriae ( 6 ) roaxiroe infestam; in qua erat
- 135

rex (7) potentissimus, inimicus hnic causae ( 8 ), aliena vo-


luntas, conventus ( 9 ) firmi atque magni. Quaero, quid fae-
turi fuistis? quamqnam quid facturi fueritis non dubitem,
cnm videam quid feceritis. Prohibiti estis in provincia
vestra (1º), pedem ponere; et prohibiti, ut perhibetis summa
cum iniuria.
25. Quo modo id tulistis? acceptae iniuriae querelam
ad quem detulistis? nempe ad eum cuius auctoritatem secuti,
in societatem belli vent?ratis. Quodsi Caesaris causa in
provinciam veniebatis; ad eum profecto exclusi província
venissetis: venistis ad Pompeinm. Quae est ergo apud
Caesarem querela, cum cum accnsetis, aquo queramini vos
prohibitos contra Caesarem bellnm gerere 1 Atque in hoc
quidem vel cum mendacio ( 11 ), si vultis, gloriemi11i per me
licet, vos provinciam fuisse Caesari tradituros. Etiam si a
Varo et quibusdam aliis prohibiti estis: ego autem confitebor
culpam esse Ligari, qni ( 12 ) vos tantae laudis occasione
privaverit.
COMENTÁRIOS

1. nobis, dativo, objeto indireto de det. - 2. audaciae, geni-


tivo partitivo. - 3. fuisse videatur. A célebre cláusula esse vi-
deatur aparece aqui, sob a forma fuisse videatur. - 4. provin-
ciam, acusativo, como apôsto de Africam. - 5. unam ex omnibus,
de todos sem exceção. 6. huic victoriae, alusão à causa de César.
7. rex, referência à Juba, rei da Numídia. - 8. huic causae, nova-
mente temos uma referência à causa de César. - 98 - conven-
tus, genitivo. - 10. província vestra, ablativo, lugar onde. - 11.
cum mendatio, ablativo de maneira. - 2. qui, com fôrça causal.

IX. César deve considerar a fidelidade de Tuberão para


com Pompeu.

26. Sed vide, quaeso, C. Caesar, constantiam orna-


tissimi viri, L. Tuberonis; quam ego, quamvis ipse proba-
rem, ut probo, tamen 11011 commemorarem; nisi a te cogno-
vissem in primis eam virtutem solere laudari. Quae fuit
igitur umquam in ullo homine co11statia ! co11stantiam dico T
nescio an melius patientiam possim dicere. Quotus enim
istud quisque fecisset ut, a quibus partibm; in disspnsione
civili non esset receptus, essetque, etiam cum crndditate ( 1 )
reiectus, ad eas ipsas partes rPdirct? mag-ni euiusdam animi
136 -

( 2 ), atque eius viri est, quem de suscepta causa propositaque


sententia nulla contumelia, nulla vis, nullum p1ericulum
possit depellere.
27. Ut enim cetera paria Tuberoni (3) cum Varo fuis-
sent ( 4 ), honos, nobilitas, splendor, ingenium, quae nequa-
quam fuerunt ( 5 ), hoc certe praecipuum Tuberonis quod
insto cum imperio ( 6 ) ex senatus consulto in provinciam
suam venerat. Hinc prohibitus, non ad Caesarem (7), ne
iratus; non domum, ne iners; non aliquam in regionem, ne
condemnare causam illam, quam secutns esset, videretur; in
l\facedoniam, ad Cn. Pompei castra venit, in eam ipsam
causam, a q,:a erat reiectl's cum ini~1ria.
28. Quid? cum ista res nihil commovisset eius ( 8 ) ani-
mum ad q11em veneratis, languidiore, credo, studio in causa
fuistis; tantummodo in praesidiis era tis; animis vero a causa
abhorrebant: an, ut fit ( 9 ) in civilibus bellis, nec in vobis
magis quam in reliquis? omnes vincendi studio tenebamur.
Pacis equidcm sem per auctor fui; sed tum sero ( 10 ) : erüt
enim amentis, cum aciem videres, pacem cogitare. Omnes,
inquam, vincere volebamus: tu certe praecipue qrü in emn
locum veneras, ubi tibi esset pereundum, ms1 v1c1sses; quan-
quam, ut hunc se res habet, non dubito quin hanc salutcm
anteponas illi victoriae (1 1 ).

COMENTARIOS

1. cum crudelitate, porque Quinto Tuberão, isto é, o mais mo-


ço, estava doente e foi colocado na praia. - 2. magni cuiusdam
animi, genitivo predicativo. - 3. Tuberoni, dativo de posse. -
4. ut fuissent, clásula concessiva. - 5. nequaquatn fucrunt. Con-
vém salientar que Varus pertencia a uma familia modesta e de
pouca projeção, ao passo que a dos Tuberões era nobre. - 6. iusto
cum imperio, com legítimo imperio. 7. ad Caesarem, (venit) ad
Caesarem. - 8. eius, isto é, de Pompeu. - 9. an ut fit .... , obser-
vemos o anacolon. - 10. tum sero. Depois que Cícero voltou da
Cilícia, a guerra civil já havia começado. - 11. illi victoriac,
dativo com verbo composto de ante.

X. Tuberüo foi perdoado.

29. Haec ego non dicerem, Tubero, si aut vos constan-


tiae ( 1 ) vestrae, aut Caesarem benefici sui poeniteret. Nunc
quaero, utrum vestras iniurias, an reipublicae persequamini:
- 137

:Si reipublicae, quid de vestra in illa causa (2) perseYerantia


respondebitis f si vestras, videte ne erretis · qni Caesarem
vestris inimicis iratum fore pntetis, cum ignoverit, suis.
ltaque nem tibi (3) videor, Caesar, in causa Ligari occupa-
tus esse 1 Num de eius facto dicere? Quicquid elixi, ad
nnam summam ( 4 ) referri volo, Ycl humanitati vel clemen-
0; ,

tiae, vel misericordiae tuac.


30. Causas, Caesar, egi nrnltas equidem tecum, dum
te in foro tenuit ratio honorum tuornm, ccrte numquam
hoc: "Ignoscite, iudices; erravit; lapsus est, non putavit;
si umquam posthac". Ad parentem sic agi solet. Ad
iudices: "Non fecit; non cogitavit; falsi testes, ficturn
crimen". Dic ( 5 ) te, Caesar, de facto Ligari iudicem esse;
quibus in prasidiis fuerit, quaere: taceo. Ne haec ( 6 ) qui-
<lem colligo, quae fortasse valerent etiam apud iudicem:
legatus ante bellum profectus cst, relictus i:il pace, bello
oppressus, in eo ipso non acerbus: totus animo et studio tuus.
Ad iudicem sic agi (7) solet: scd ego ad parentem loquor.
Erravi, temere fecit, poenitet; ad clementiam tuam confugio;
<lelicti veniam peto; ut ignoscas oro. Si nemo impetravit,
adroganter; si plurimi ( 8 ), tu idem fer opem, qui spem
dedisti.
31. An sperandi de Ligario causa non sit, cum mihi
.apud te locus sit etiam pro altero deprecandi? Quamquam
neque in hac oratione spe est posita causae; nec in eorum
!<tudiis qui a te pro Ligario petunt, tui necessarii.

COMENTÁRIOS

1. vos constantiae, verbos que significam admoestar, censurar,


.acusar e semelhantes, pedem o acusativo da pessoa e genitivo da
coisa, - 2. in illa causa, referência ao partido de Pompeu. - :;.
tibi=Caesar. - 4. ad unam summam, a um ponto principal. -
5. Die, Verificamos que dic juntamente com quare formam a pró-
tase. - G. hae.:, êstes argumentos. - 7 agi, infinitivo passivo. -
8. plurimi, isto é, plurimi inpetraverunt.

XI. O orador apela para a clemência de César. Se Tu-


berào foi perdoado por que o rnesmo não sucederá com
Ligái·io?

Vidi cnim et cognovi, quid maxime spectares, cum pro


.alicuius salute multi laborarent: causas ( 1 ) apud te rogan-
-138 -

tium gratiosiores esse, quam vultus; neque te spectare, quam


tuus esset necessarius (2) is qui te oraret, sed quam illius ( 3 )
pro quo laboraret. Itaque tribuis tu quidem tuis ita multa,
ut mini beatiores illi esse videantur interdum, qui tua li-
beralitate ( 4 ) fruuntur, quam tu ipse, qui illis tam multa
concedas. Sed video tamen, apud te causas, ut dixi, rogan-
tium valere plus quam preces ( 5 ), ab iisque te moveri ma-
xime, quorum iustissimum dolorem videas in petendo.
32. ln Q. Ligario conservando multis tu quidem gra-
tum facies necessariis tuis: sed hoc ( 6 ), quaeso, considera
quod soles. Possum fortíssimos viros, Sabinos (7), tibi pro-
batissimos, totumque agrum sabinum, florem Italiae, ac ro-
bur rei publicae proponere : nosti optime homines: animad-
verte horum hominum maestitiam et dolorem: huius T.
Brocchi ( 8 ), de quo non dubito quid existimes, lacrimas,
squaloremque ( 9 ) ipsius et fili vides.
33. Quid de fratribus dicam? Noli, Caesar, putare de
unius ( 1º) capite nos agere: aut tres tibi Ligarii retinendi
in civitate sunt; aut tres ex civitate exterminandi: quodvis
exsilium his est optatius, quam patria, quam domus, quam
di penates, uno illo exsulante. Si fraterne, si pie, si cum
dolore faciunt, moveant te horum lacrimae, moveat pietas,
moveat germanitas. Valeat tua vox illa, quae vicit. Te
enim dicere audiebamus, non omnis adversarios putare, nisi
qui nobiscum essent; te omnes, qui contra te non essent,
tuos. Videsne igitur hunc splendorem, omnem hanc Broc-
chorum domum, hunc L. Marcium, C. Caesetium, L. Corfi-
dium, hosce omnes equites Romanos, qui adsunt veste mu-
tata, non solum notos tibi, verum etiam probatos viros,
tecum fuisse? atque his maxime irascebamur, hos require-
bamus, et his nonnulli etiam minabantur. Conserva igitur
tuis snos ( 11 ) ; ut, quemadmodum cetera quae dieta sunt a
te, sic hoc verissimum reperiatur.

COMENTÁRIOS
1. causas. . . gra ti ores. . . quam vultus. Cícero diz que César
presta mais atenção ao fundamento do pedido do que à pessoa que
solicita o favor. O autor, assim, exalta o espírito de justiça de
César. - 2. quam tuus esset necessarius, como fôsse seu amigo.
- 3. quam illius, como amigo dêle. Segundo nos declara Cícero,
o poderoso ditador recebia os que solicitavam alguma coisa, não
pelo fato dêles lhe serem familiares pois êle próprio, César, se
transformava em amigo de cada um. - 4. liberalitate, ablativo
-139 -

com fruuntur. - 5. preces, as súplicas dos que pedem influem


menos no pronunciamento de César do que o motivo da causa. -
6. hoe ... quod soles= causas rogantium. - 7. Sabinos. Ligário
era de origem sabina e muitos amigos, também, da mesma ori-
gem, estavam presentes ao julgamento. - 8. T. Brocchi, tio de
Ligário. - 9. squalorem. Quando um amigo se encontrava em
perigo, era costume, entre os antigos romanos, usar roupas esfar-
rapadas e sujas com o objetivo de excitar piedade de todos para
sua causa. - 10. unius, de uma só pessoa - 11. tuos suos = tuis
amicis - suos amicos.

XII. Os irmãos de Ligário sempre foram amigos de César.

34. Quod si penitus perspicere posses concordiam Li-


gariorum, omnis fratres tecum indicares fuisse. An potest
quisquam dubitare, quin (1), si Q. Ligarius in Italia esse
potuisset, in eadem sententia, futurus fuisset, in qua fratres
fuerunt? Quis est qui horum consensum conspirantem et
paene conflatum in hac prope aequalitate (2) fraterna non
noverit? quis hoc non sentiat, quidvis prius futurum fuisse,
quam ut hi fratres diversas sententias fortunasque sequeren-
tur? Voluntate ( 3 ) igitur omnes tecum fuerunt: tem pesta te
abreptus est unus ( 4 ) : qui, si consílio id fecisset, esset eorum
si~ilis quos tu tamen salvos esse voluisti.
35. Sed ierit ( 5 ) ad bellum; discesserit non a te so-
l um, verum etiam a fratribus: hi te orant tui. Equidem
cum tuis omnibus negotiis interessem, memoria teneo qualis
tum T. Ligarius, quaestor urbanus ( 6 ), fuerit erga te et
dignitatem tuam: sed parum est me hoc meminisse: spero
etiam te qui oblivisci nihil soles nisi iniurias, quoniam hoc
est animi, quoniam etiam ingeni tui, te aliquid de huius
illo questorio officio cogitantem; etiam de aliis quibusdam
quaestoribus reminiscentem recordari.
36. Hic igitur T. Ligarius qui tum nihil egit aliud,
- neque enim haec(7) divinabat - nisi ut tu eum tui se
studiosum et bonum virum indicares, nunc a te supplex
fratris salutem petit: quam huius( 8 ) admonitus officio cum
utrisque his dederis, tris fratres optimos et integerrimos non
solum sibi ipsos, neque his tot ac talibus viris, neque nobis
necessariis tuis, sed etiam rei publicae condonaveris.
37. Fac igitur, quod de homine nobilíssimo ( 9 ) et
claríssimo, M. Marcello, fecisti nuper in curia, nunc idem
- 140

m foro de optimis et huic omni frequentiae probatissimis


fratribus. Ut concessisti illum senatui, sic da hunc populo,
cuius voluntatem carissimam semper habuisti; et, si ille dies
tibi gloriosissimus, populo Romano gratissimus fuit; noli,
obsecro, dubitare, C. Caesar, similem illi gloriae laudem
quam saepissimi quaerere : nihil est enim tam populare quam
bonitas: nulla de virtutibus, tuis plurimis nec admirabilior,
nec gratior misericordia est.
38. Homines enim ad deos nulla re propius accedunt,
quam salutem hominibus dando ; nihil habet nec fortuna
tua maius, quam ut possis, nec natura tua melius, quam ut
wlis servare quam plurimus.
Longiorem orationem causa forsitan postulat, tua certe
natura breviorem. Qua re cum utilim esse arbitrer, te ipsum
quam aut me aut quemquam loqui tecum, finem iam fa-
óam: tantum te admonebo, si illi absenti salutem dederis,
praesentibus his omnibus te daturum.

COMENTARIOS

1. quin, construído com dubitare. - 2. prope aequalitate -


prope aequalibus nauris. - 3. voluntate, ablativo de maneira. -
4. unus, isto é, Quintus. - 5. ierit, subjuntivo concessivo, êle pode
ter ido. - 6) quaestor urbanus. Ligário, quando questor, teve
oportunidade de prestar serviço a César. - 7 haec, a situação em
que se encontravam os negócios. - 8. huius, refere-se a T. Li-
garius e termina officio. - 9. hornine nobilissirno, referência a
Marcelo, que fôra, recentemente, perdoado por César.
DE ORATORE~
LIBER I

Os bons oradores são mais raros que os bons poetas

III. 9 - Neque enim te fugit omnium laudatarum


artium procreatricem quandam et quasi parentem eam,
quam cf,,°)\ouO<f,iav Graeci vocant, ab hominibus doctissimis
iudicari; in qua difficile est enumerare quot viri quanta
scientia quantaque in suis studiis varietate et copia fuerint,
qui non una aliqua in re separatim elaborarint, sed omnia,
quaecumque possent vel scientiae pervestigatione vel disse-
rendi ratione comprehenderint.
10. Quis ignorat, ei, qui mathematici vocantur quanta
in obscuritate rerum et quam recondita in arte et multiplici
subtilique versentur? Quo tamen in genere ita multi per•
fecti homines exstiterunt, ut nemo fere studuisse ei scientiae
vehementius videatur, quin quod voluerit consecutus sit.
Quis musicis, quis huic studio litterarum, quod profitentur
ei qui grammatici vocantur, penitus se dedit, quin omnem
illarum artium paene infinitam vim et materiem scientia
et cognitione comprehenderit?
11. V ere mihi hoc videor esse dicturus, ex omnibus eis
qui in harum artium liberalissimis studiis sint doctrinisque
versati, minimam copiam poetarum egregiorum exstitisse:
atque in hoc ipso numero, in quo perraro exoritur aliquis
excellens, si diligenter et ex nostrorum et ex Graecorum
copia comparare voles, multo tamen pauciores oratores quam
poetae boni reperientur.
12. Quod hoc etiam mirabilius debet videri, qua cete-
rarum artium studia fere e reconditis atque abditis e fonti-
bus hauriuntur, dicendi autem omnis ratio in medio posita
communi quodam in usu atque in hominum ore et sermone
versatur, ut in ceteris id maxime excellat quod longissime

(•) O texto foi decalcado, com ligeiras alterações na pontua-


ção, no da edição de Oxford, elaborado por A. S. Wilkins.

10 - 3•
- 142 -

sit ab imperitorum intelligentia sensuque disiunctum, in


dicendo autem vitium vel maximum sit a vulgari genere
orationis atqne a consuetudine communis sensus abhorrere.

O estudo da eloquência não foi descuidado em, Roma. Por


que o número de oradores é tão pequeno? Porq1te a
eloquência é difícil e exige mais estudos do que se
pensa.

IV - 13. Ac ne illud quidem vere dici potest, aut


pluris ceteris inservire aut maiore delectatione aut spe ube-
riore, aut praemiis ad perdiscendum amplioribus commoveri.
Atque ut omittam Graeciam, quae semper eloquentiae prin-
ceps esse voluit, atque illas omnium doctrinarum inventri-
ces Athenas, in quibus summa dicendi vis et inventa est et
perfecta, in hac ipsa civitate profecto nulla umqnam Yehe-
mentius quam eloquentiae studia viguerunt.
14. Nam postea quam imperio omnium gentium consti-
tuto diuturnitas pacis otium confirmavit, nemo fere laudis
cupidus adulescens non sibi ad dicendum studio omni eni-
tendum putavit; ac primo quidem totius rationis ignari,
qui neque exercitationis ullam viam neque aliquod praecep-
tum artis esse arbitrarentur, tantum quantum ingenio et
cogitatione poterant consequebantur. Post autem, auditis
oratoribus Graecis cognitisque eorum litteris adhibitisque
doctoribus, iucredibili quodam uostri homines diceudi studio
flagraveruut.
15. Excitabat eos magnitudo et varietas multitudoque
in omni genere causarum, ut ad eam doctrinam quam suo
quisque studio consecutus esset, adiungeretur usus fre-
queus, qui omnium magistrorum praecepta superaret _
Erant autem huic studio maxima, quae nunc quoque sunt,
exposita praemia vel ad gratiam vel ad opes vel ad digni-
tatem. Ingenia vero, ut multis rebus possumus iudicare,
nostrorum hominum multum ceteris hominibus omnium
gentium praestiterunt.
16. Quibus de causis quis 11011 iure miretur ex omni
memoria aetatum, temporum, civitatum tam exiguum orato-
rum numerum inveniri? Sed enim maius est hoc quiddam
quam homines opinantur, et pluribus ex artibus studiisque
conlectum.
- 143 -

Definição do orador

XV 64. - Quam ob rem, si quis universam et pro-


priam oratoris vim definire complectique vult, is orator
erit mea sententia hoc tam gravi dignus nomine qui, quae-
curnque res inciderit, quae sit dictione explicanda, pruden-
ter et composite et ornate et memoriter dicet, cum quadam
actionis etiam dignitate.
65. Sin cuipiam nimis infinitum videtur, quod ita
posui quacumque de re, licet hinc quantum cuique videbi-
tur circumcidat atque amputet; tamen illud tenebo, si quae
ceteris in artibus aut studiis sita sunt, orator ignoret tan-
tumque ea teneat quae sunt in disceptationibus atque usu
forensi, tamen his de rebus ipsis si sit ei dicendum, cum
cognoverit ab eis qui tenent, quae sint in quaque re, multo
oratorem melius quam ipsos illos quorum eae sint artes
esse dicturum.
66. Ita si de re militari dicendum huic erit Sulpicio,
quaeret a C. Mario adfini nostro et, cum acceperit, ita
pronuntiabit, ut ipsi C. Mario paene hic melius quam ipse
illa scire vi<leatur; · sin de iure civili, tecum communicabit,
te horninem prudentissimum et peritissimum in eis ipsis
rebus, quas abs te didicerit dicendi arte superabit.
67. Sin quae res inciderit, in qua de natura, de vitiis
hominum, de cupiditatibus, de modo, de continentia, de
dolore, de morte dicendum sit, forsitan, si ei sit visum -
etsi haec quidem nosse debet orator - cum Sextio Pompeio,
erudito homine in philosophia, communicarit; hoc profecto
efficiet ut, quamcumque rem a quoque cognoverit, de ea
multo dicat ornatius quam ille ipse, unde cognoverit.
68. Sed si me audiet, quoniam philosophia in tris
partes est tributa, in naturae obscuritatem; in disserendi
subtilitatem, in vitam atque mores, duo illa relinquamus
atque largiamur inertiae nostrae; tertium vero quod sem per
oratoris fuit, nisi tenebimus, nihi oratori, in quo magnus
esse possit, relinquemus.
69. Qua re hic locus de vita et moribus totus est oratori
perdiscendus; cetera si non didicerit, tamen poterit, si
quando opus erit, ornare dicendo, si modo erunt ad euro
delata et ei tradita.
-144 -

A natureza e o talento proporcionam tôda a fôrça do orador

XXV 113. - "Sic igitur", inquit "sentio", Crassus,


"naturam primum atque ingenium ad dicendum vim adferre
maximam"; neque vero istis, de quibus paulo ante dixit
Antonius, scriptoribus artis rationem dicendi et viam, sed
naturam defuisse; nam et animi atque ingeni celeres qui-
dam motus esse debent, qui et ad excogitandum acuti et
ad explicandum ornandumque sint uberes et ad memoriam
firmi atque diuturni.
114. Et si quis est, qui haec putet arte accipi posse -
quod falsum est; praeclare enim se res habeat, si haec
accendi aut commoveri arte possint; inseri quidem et donari
ab arte non possunt; omnia sunt enim illa dona naturae -,
quid de illis dicam, quae certe cum ipso homine nascuntur,
linguae solutio, voeis sonus, latera, vires, conformatio quae-
dam et figura totius oris et corporis?
115. Neque haec ita dico, ut ars aliquos limare non
possit - neque enim ignoro et, quae bona sint, fieri meliora
posse doctrina et, quae non optima, aliquo modo acui tamen
et corrigi posse - sed quidam aut ita língua haesitantes
aut ita voce absoni aut ita vultu motuque corporis vasti
atque agrestes ut, etiam si ingeniis atque arte valeant, tamen
in oratorum numerum venire non possint; sunt autem
quidam ita in isdem rebus habiles, ita naturae muneribus
ornati, ut non nati, sed ab aliquo deo ficti esse videantur.
116. Magnum quoddam est onus atque munus suscipere
atque profiteri se esse omnibus silentibus unum maximis
de rebus magno in conventu hominum audiendum; adest
enim fere nemo, quin acutius atque acrius vitia in dicente
quam recta videat; ita, quicquid, est in quo offenditur,
id etiam illa quae laudanda sunt, obruit.
117. Neque haec in eam sentetiam disputo, ut homines
adulescentis, si quid naturale forte non habeant, omnino a
dicendi studio deterream. Quis enim non videt C. Caelio,
aequali meo, magno honori fuisse, homini novo, illam ipsam,
quamcumque adsequi potuerat, in dicendo mediocritatem 1
Quis vestrum aequalem Q. Varium, vastum hominum atque
foedum, non intellegit illa ipsa facultate, quamcumque
habet, magnam esse in civitate gratiam consecutum 1
-145 -

O orador precisa dominar o auditório. Aquêle que não


exerce a tarefa com perfeição não merece o nome de
orador.

XXVI - 118. Sed quia de oratore quaerimus, fingen-


dus est nobis oratione nostra, detractis omnibus vitiis
orator atque omni laude cumulatus. Neque enim, si mul-
titudo litium, si varietas causarum, si haec turba et bar-
baria forensis dat locum vel vitiosissimis oratoribus, idcirco
nos hoc, quod quaerimus omittemus. Itaque in iis artibus,
in quibus non utilitas quaeritur necessaria, sed animi libera
quaedam oblectatio, quam diligenter et quam prope fasti-
diose iudicamus ! Nullae enim lites neque controversiae
sunt, quae cogant homines sicut in foro non bonos oratores,
item in theatro actores malos perpeti.
119. Est igitur oratori diligenter providendum, non uti
eis satis faciat, quibus necesse est, sed ut his admirabilis esse
videatur, quibus libere liceat iudicare; ac, si quaeritis,
plane quid sentiam enuntiabo apud homines familiaríssimos,
quod adhuc semper tacui et tacendum putavi: mihi etiam
qui optime dicunt quique id facillime atque ornatissime
facere possunt, tamen, nisi tiroide ad dicendum accedunt
et in o:rdienda oratione perturbantur, paene impudentes
videntur; tametsi id accidere non potest.
120. Ut enim quisque optime dicit, ita maxime dicendi
difficultatem variosque eventus orationis exspectationemque
hominum pertimescit; - qui vero nihil potest dignum re,
dignum nomine oratoris, dignum hominum auribus efficere
atque edere, is mihi, etiam si commovetur in dicendo, tamen
impudens videtur; non enim pudendo, sed non faciendo
id quod non decet impudentiae nomen effugere debemus.
121. Quem vero non pudet - id quod in plerisque
vídeo - hunc ego non reprehensione solum, sed etiam poena
dignum puto. Equidem et in vobis animum advertere
soleo et in me ipso saepissime experior, ut exalbescam in
principiis dicendi et tota mente atque artubus omnibus
contremiscam; adulescentulus vero sic initio accusationis
exanimatus sum, ut hoc summum beneficium Q. Maximo
debuerim, quod continuo consilium dimiserit, simul ac me
fractum ac debilitatum metu viderit.
122. Hic omnes adsensi significare inter sese et conloqui
coeperunt; fuit enim mirificus quidam in Crasso pudor,
-146 -

qui tamen 11011 modo no obesset eius orationi, sed etiam


probitatis commendatione prodesset.

Antônio começa a falar e prefere, cm primeiro lugar, pre-


cisar bem o assiinto q1ie é objeto de q1ialq11er discussiio.

XLVIII. - "Deprehensum equidem me", inquit An-


tonius, "plane vídeo atque sentio, non solum quod ea
requiruntur a me quorum sum ig11arus atque insolens, sed
quia, quod in causis valde fugere soleo, ne tibi, Crasse,
succedam, id me 11u11c isti vitare 11011 sinunt.
208. V erum hoc ingrediar ad ea, quae vultis, audacius,
quod idem mihi spero usu esse venturum in hac disputatione,
quod in dicendo solet, ut 11ulla exspectetur ornata oratio.
Neque enim sum de arte dicturus quam 11umquam didici,
sed de mea cornmetndine; ipsaque illa, quae in commenta-
rium meum rettuli, su11t eius modi, 11011 aliqua mihi
doctrina tradita, sed in rerum usu causisque tractata;
quae si vobis hominibus eruditisssimis 11011 probabuntur,
vestram iniquitatem accusatote, qui ex me ea quaesieritis
quae ego 11escirem; meam facilita tem lauda tore, cum vobis,
no11 meo indicio, sed vestro studio i11ductus, 11011 gravate
respondero ".
209. Tum Crassus: "perge modo", inquit, "Antoni;
nullum est enim periculum ne qui tu eloquare nisi ita pru-
denter, ut neminem nostrum paeniteat ad hunc te sermo-
nem impulisse.
- "Ego vero", inquit, "pergam et id faciam, quod in
principio fieri in omnibus disputationibus oportere censeo,
ut quid illud sit, de quo disputetur, explanetur, ne vagari
et errare cogatur oratio, si ei, qui inter se dissrnseri11t, 11011
idem etiam illud de quo agitur intellegant. 210. Nam, si
forte quaereretur quae esset ars, imperatoris, constituendum
putarem principio quis esset imperator; qui cum esset con-
stitutus administrator quidem belli gerendi, tum adiunge-
remus de exercitu, de castris, de agminibus, de signo-
rum collationibus, de oppidorum oppugnationibus, de com-
meatu, de insidiis facie11dis atque vitandis, de reliquis rebus
quae essent propriae belli administrandi; quarum qui essent
animo et scientia compotes, eos esse impera tores dicerem;
utererqwi exemplis Africanorum et Maximorum; Epami-
-147 -

nondam atque Hannibalem atque eius generis homines


no minarem.
211. Sin autem quaeremus quis esset is, quid ad rem
publicam moderandam usum et scientiam et studium suum
contulisset, definirem hoc modo: qui quibus rebus utilitas
rei publicae pareretur augereturque teneret eisque uteretur,
hunc rei publicae rectorem et consili publici auctorem esse
habendum, praedicaremque P. Lentulum principem illum
et Tib. Gracchum patrem et Q. l\'.Ietellum et P. Africanum
et C. Daelium et innumerabiles alios cum ex nostra civi-
tate, tum ex ceteris.
212. Sin autem quaeretur quisnam iuris consultus
vere nominaretur, euro dicerem qui legum et consuetudinis
eius, qua privati in civitate uterentur, et ad respondendum
et ad agendum et ad cavendum peritus esset; et ex eo
genere Sextum Aelium, M'. 1\fanilium, P. Mucium nomi-
narem.

O orador, segundo Antônio, não precisa posS1tir conheci-


mentos profundos, como julga Crasso. Para êle, me-
rece o nome ele orador aquêle que fôr dotado ele
linguagem agradável e convencer, com f aciliclade, em
processos forenses.

XLIX - Atque, ut iam ad leviora artium studia


veniam, si musicus, si grammaticus, si poeta quaeratur,
possim similiter explicare quid eorum quisque profiteatur et
quo non amplius ab quoque sit postulandum. Philosophi
denique ipsius, qui de sua vi ac sapientia unus omnia
paene profitetur, est tamen quaedam descriptio, ut is, qui
studeat omnium rerum divinarum atque humanarum vim,
naturam causasque nosse et omnem bene vivendi rationem
tenere et persequi, nomine hoc appelletur.
213. Oratorem autem, quoniam de eo quaerimus, equi-
dem non facio eundem quem Crassus, qui mihi visus est
omnem omnium rerum atque artium scientiam comprehen-
dere uno oratoris officio ac nomine, atque eum puto esse,
qui et verbis aut audiendum iucundis et sententiis ad pro-
bandum accommodatis uti possit in causis forensibus atque
communibus. Hunc ego appello oratorem eumque esse
praetera instructum voce et actione et lepore quodam volo.
214. Crassus vero mihi noster visus est oratoris facul-
non illius artis terminis, sed ingeni sui finibus immensis
-148-

tatem non illius artis terminis, sed ingem sui finibus


immensis paene describere; nam et civitatum regendarum
oratori gubernacula sententia sua tradidit, in quo per mibi
mirum visum est, Scaevola, te boc illi concedere, cum sae-
pissime tibi senatus breviter impoliteque dicenti maximis sit
de rebus adsensus. M. vero Scaurus, quem non longe ruri
apud se esse audio, vir regendae reipublicae scientissimus, si
audierit bane auctoritatem gravitatis et consili sui vindi-
cari a te, Orasse, quod eam oratoris propriam esse dicas,
iam, credo, buc veniat et bane loquacitatem nostram vultu
ipso aspectuque conterreat: qui quamquam est in dicendo
minime contemnendus, prudentia tamen rerum magnarum
magis quam dicendi arte nititur.
215. Neque vero, si quis utrumque potest, aut ille con-
sili publici auctor ac senator bonus ob eam ipsam causam
orator est; aut bic disertus atque eloquens, si est idem in
procuratione civitatis egregius, eam ipsam scientiam dicendi
copia est consecutus. Multum inter se distant istae facul-
tates longeque sunt diversae atque seiunctae; neque eadem
ratione ac via M. Cato, P. Africanus, A. Metellus, C. Lae-
lius, qui omnes eloquentes fuerunt, orationem suam et rei
publicae dignitatem exornabant.

ORATOR *
O autor di.z por que escreveu o trabalho.
I - 1) Utrum ( 1 ) difficilius aut maius (2) esset ne-
gare (3) tibi saepius idem roganti ( 4 ) an efficere ( 5 ) id
quod rogares, diu multumque, Brute ( 6 ), dubitavi. Nam et
negare ei, quem unice diligerem cuique me carissimum esse
sentirem praesertim et iusta (7) petenti et praeclara ( 8 )
cupienti, durum admodum mibi videbatur; et suscipere tan-
tam rem quantam non modo facultate consequi difficile
esset, sed etiam cogitatione complecti, vix ( 9 ) arbitrabar
esse eius, qui vereretur reprebensionem(lO) doctorum atque
prudentium ( 11 ). 2) Quid enim est maius (1 2 ) quam, cum
tanta sit inter oratores bonos dissimilitudo, iudicare quae
sit optima species ( 13 ) et quasi figura dicendi? Quod quo-
niam me saepius rogas, aggrediar non tam perficiendi spe

(•) Com algumas alterações, seguimos o texto da edição ela-


borada pelo Dr. Otto Seel da coleção Heidelberger Texte.
149 -

quam experiendi voluntate. Malo enim, cum studio tuo sim


obsecutus, desiderari ( 14 ) a te prudentiam meam quam, si
id non fecerim (1 5 ), benevolentiam.
3) Quaeris igitur, idque iam saepius, quod eloquen-
tiae genus probem maxime et quale mihi videatur illud,
quo nihil addi possit, quod ego summum et perfectissimum
iudicem. ln quo vereor ne, si id, quod vis, effecero eumque
oratorem, quem quaeris ( 16 ), expressero, tardem studia mul-
to rum ( 17 ), qui desperatione debilitati experiri ( 18 ) id
nolent, quod se assequi posse diffidant. 4) Sed par est
omnes omnia experiri, qui res magnas et magnopere expe-
tendas concupiverunt. Quodsi quem aut natura ( 19 ) sua
aut illa praestantis ingeni vis ( 2 º) forte deficiet aut minus
instructus erit magnarum artium disciplinis (21, teneat ( 22 )
tamen eum cursum ( 23 ) quem poterit; prima enim sequen-
tem honestum est in secundis tertiisque consistere. Nam
in poetis non Homero soli locus est, ut de Graecis loquar,
aut Archilocho ( 24 ) aut Sophocli ( 25 ) aut Pindaro ( 26 ) sed
horum ( 27 ) vel secundis vel etiam infra secundos ; 5) nec
vero Aristotelem in philosophia deterruit a scribendo am-
plitudo Platonis, nec ipse Aristoteles admirabili quadam
scientia et copia ( 28 ) ceterorum studia restinxit.

COMENTARIOS

1) utrum, está usado em correlação com an. - 2) difficihus


aut naius, mais difícil, o comparativo dif ficilius indica a dificul-
dade da tarefa com relação ao autor ao passo que maius represen-
ta a dificuldade da coisa em si. - 3) negare, deixar de atender.
- 4) roganti, dativo, apôsto de tibi. - 5) efficere. fazer. É a
antítese de negare. - 6) Brute. Bruto, a quem o livro é dedicado,
estêve durante alguns anos em Atenas, onde formou sólida cultu-
ra filosófica. - 7) iusta, Cícero quer dizer que o pedido de Bruto
é justo. - 8) praeclara, a pergunta tinha por objeto um tema
filosófico muito elevado. - 9) vix dificilmente. - 10) reprehen-
sionem, a crítica. - 11) doctorum atque prudentium, o primeiro
têrmo refere-se aos críticos que se dedicam à técnica oratória:
prudentes refere-se aos que possuem a prática oratória, mas vi-
sando a um ideal abstrato terão podido ver uma questão ociosa.
~ 12) maius, mais árduo. - 13) optima species, o tipo ideal. -
14) desiderari, sentir a falta. - 15) si id non fecerim, Cícero diz
preferir que Bruto sinta antes a fraqueza de seu julgamento à
sua boa vontade. - 16) quem quaeris, Bruto buscava o tipo ideal
de orador. - 17) tardem studia multorum, (creio) que afasto o
cuidado de muitos. - 18) experiri, tentar. - 19) natura, na acep-
ção de qualidades inatas. - 20) praestantis ingenii vis, na acepção
-150 -

de talento produtivo. - 21) instructus erit magnarum artium dis-


ciplinis, versado no estudo da filosofia e da retórica. - 22) teneat,
na acepção de seguir. - 23) eum cursum, a carreira oratória. ~
24) Archilocho, poeta grego, natural de Paros. - 25) Sophocli,
poeta trágico grego. - 26) Píndaro, afamado poeta lírico grego,
natural de Tebas, na Beócia. - 27) horum, refere-se a Homero,
Sófocles, Arquiloco e Píndaro. - 28) scientia et copia, hendíades:
pela extensão de sua sabedoria. -

Os medíocres também podem ter valor.

II - Nec solum ab optimis studiis excellentes v1r1


-deterriti non sunt, sed ne opifices ( 1 ) quidem se ab artibus
suis ( 2 ) removerunt, qui aut Ialysi (3), quem Rhodi ( 4 )
vidimus, 11011 potuerunt ( 5 ) aut Coae Veneris pulchritudi-
nem ( 6 ) imitari, nec simulacro (7) Iovis Olympi ( 8 ) aut
Doryphori statua ( 9 ) deterriti reliqui (1º) minus experti
sunt, quid efficere ant quo progredi possent; quorum tanta
multitudo ( 11 ) fuit, tanta in suo cuiusque genere laus, ut,
cum summa miraremur, inferiora tamen probaremus. 6) ln
oratoribus vero, Graecis ( 12 ) quidem, admirabile est quantum
inter omnes unus excellat; ac tamen, cum esset Demosthe-
nes ( 13 ), multi oratores magni et clari fuerunt et antea
fuerant nec postea defecerunt. Quare 11011 est cur eorum,
qui se studio eloquentiae ( 14 ) dediderunt, spes infringatur
aut languescat industria ( 15 ) ; nam neque illud ipsum quod
est optimum desperandum est, et in praestantibus rebus
magna sunt ea quae sunt optimis proxima.
7) Atque ego in summo ora tore ( 16 ) fingendo talem
informabo, qualis fortasse nemo fuit. Non enim quaero
quis fuerit (1 7 ), sed quid sit (1 8 ) illud quo nihil esse possit
praestantius ( 19 ), quod in perpetuitate dicendi ( 2 º) non
saepe atque haud seio an numquam, in aliqua autem parte
eluceat aliquando, idem apud alios ( 21 ) densius ( 22 ), apud
alios fortasse rarius. 8) Sed ego sic statuo, nihil esse in
ullo genere tam pulchrum, quo non pulchrius id sit, unde
illud, ut ex ore aliquo qnasi imago, exprimatur; quod ( 23 )
neque oculis neque auribus neque ullo sensu percipi potest,
cogitatione tantum et mente complectimur. 9) !taque et
Phidiae simulacris, quibus nihil in illo genere perfectius
videmus, et eis ( 24 ) picturis, quas nominavi, cogitare tamen
possum us pulchriora ; nec vero ille artifex ( 25 ), cum faceret
Iovis formam aut lVIinervae ( 26 ), contemplabatur aliquem( 27 ),
-151-

e quo similitudinem duccret, sed ipsius in mente insidebat


species pulchritudinis eximia quaedam, quam intuens ( 28 )
in eaque defixus ad illins similitudinem artem et ma-
num ( 29 ) dirigebat.

COMENTÁRIOS

1) opifices, os artistas, em contraste em excellentes viri. - 2)


artibus suis, ablativo de separação. - 3) lalysi, Iáliso, protetor
de Rodes. cujo quadro tinha sido pintado por Protógenes; depen-
de de pulchriludinem, - 4) Rhodi, locativo. Cícero dá a entender
que estêve na ilha de Rodes. - 5) non potuerunt. Devemos obser-
var que Cícero evitou empregar a expressão "non potuerunt" no
final de uma cláusula porque teria formado o dáctilo e o espondeu,
como se fôsse o fim de um hexâmetro. - 6) Coae Veneris pul-
chritudinem, a beleza da Vênus de Cós. O autor faz referência ao
belo quadro da Vênus de Cós, que pintou Apeles, representante da
escola iônica. A fama dêsse pintor era tão grande que Alexandre
Magno não queria ser pintado por outro artista. - 7) simulacro,
o autor depois de ir buscar, na pintura, dois exemplos de suprema
beleza vai agora encontrar outros na escultura. - 8) lovis Olym-
pi, refere-se o autor a uma bela escultura de Fídias, notávels es-
cultor grego que viveu no século V a. C. Era uma majestosa está-
tua de ouro e marfim, colocada no tempo de Zeus. Representava
Zeus sentado no trono. - 9) Doryphori statua. é a principal obra
de Polideto, o doríforo, estátua cujas proporções entre as várias
partes .do corpo humano serviram de modêlo na antigüidade. -
10) reliqui, concorda com artifices oculto. São os contemporâneos
de Fídias e Polideto. - 11) quorum multitudo, o número dêstes.
12) graecis, .concorda com oratoribus. - 13) Demosthenes, inter
omnes unus excellat. Demóstenes viveu no século III a. C. e foi
dos mais notáveis oradores gregos. É célebre a oração sôbre a
coroa. - 14.) studio eloquentiae, ao cultivo da eloqüência. - 15)
languescat industria, forma chiasmo: cum spes infringatur. - 16)
summo oratore, o autor se refere ao orador perfeito, isto é, o tipo
ideal de orador. - 17) quis fuerit, quem foi. - 18) quid sit, o
autor deixa bem claro que a sua intenção é mostrar em que con-
siste o tipo de orador perfeito. Por isto empregou sit no presente,
em contraposição com fuerit. - 19) quo nihil esse possit prae-
tantius. nada pode ultrapassá-la. - 20) in perpetuitate dicendi,
in perpetua oratione no curso de uma longa exposição. - 21)
apud alios, refere-se a oratores. - 22) densius ... rarius, mais
freqüentemente ... mais raramente. - 23) quod, é sujeito de per-
cipi potest e objeto de complectimur. - 24) eis, referência feita a
láliso, de Protegenes e a Vênus de Cós. - 25) artifex, refere-se
a Fídias. - 26) Minervae, é outro trabalho de Fídias, a famosa
estátua Atenas Pátenos. - 27) contemplabatur aliquem, ninguém
servia de modêlo. - 28) quam intuens, Traduzir na seguinte or-
dem, intuensque defixus in ea dirigebat artem et rnanum ad simi-
litudinem illius. - 29) artem et manum, hendíadis.
-152 -

A Filosofia é indispensável ao orador.

III - Ut igitur in formis et figuris (1) est aliquid


perfectum et excellens (2), cuius ad cogitatam. speciem (3)
imitando referuntur ea quae sub oculos ipsa non cadunt,
sic perfectae eloquentiae speciem animo videm.us, effigiem
auribus quaerimus. 10) Has rerum formas ( 4 ) appellat
WE«s ille non intellegendi ( 5 ) sol um sed etiam dicendi gra-
vissimus ( 6 ) auctor et magister Plato, easque gigni negat
et ait semper esse (7) ac ratione et intellegentia ( 8 ) conti-
neri; cetera nasci occidere, fluere labi ( 9 ), nec diutius esse
uno et eodem statu. Quidquid est igitur de quo ratione et
via (1º) disputetur, id est ad ultimam sui generis formam
speciemque redigendum.
11) Ac video hanc primam ingressionem. ( 11 ) meam
non ex oratoriis disputationibus ductam, sed e media philo-
sophia (1 2 ) repetitam, et eam quidem curo antiquam tum
subobscuram aut reprehensionis aliquid aut certe admiratio-
nis habituram (1 3 ). Nam aut mirabuntur, quid haec perti-
neant ad ea quae quaerimus ( 14 ) - quibus satis faciet res
ipsa cognita, ut non sine causa alte repetita videatur ( 15 )
- aut reprehendent, quod inusitatas vias indagemus, tritas
l'elinquam.us. 12) Ego autem et m.e (1 6 ) saepe nova videri
dicere intellego, cum pervetera dicam, sed inaudita pleris-
que, et fateor m.e oratorem, si modo sim aut etiam. quicum-
que sim, non ex rhetorum officinis (1 7 ), sed ex Acade-
miae ( 18 ) spa tiis exs ti tisse ; illa enim sunt curricula ( 19 )
multiplicium variorumque sermonum, in quibus Platonis
primum. sunt impressa vestigia. Sed et huius ( 2 º) et alio-
rum philosophorum. disputationibus et exagitatus (2 1 ) ma-
xime orator est et adiutus; omnis enim ubertas et quasi
silva ( 22 ) dicendi ducta ab illis est, nec satis tam.en instructa
ad forensis causas, quas, ut illi ipsi dicere solebat, agre-
stioribus Musis ( 23 ) reliquerunt. 13) Sic eloquentia haec
forensis spreta a philosophis et repudiata multis quidem
illa adiumentis magnisque caruit, sed tamen ornata verbis
atque sententiis iactationem. habuit in populo nec paucorum.
iudicium reprehensionemque pertim.uit; ita et doctis ( 24 )
eloquentia popularis ( 25 ) et disertis elegans doctrina defuit.
-153 -

COMENTARIOS

1) in formis et figuris, na arte dos estatuários e dos pintores,


isto é, no campo das artes representativas. - 2) aliquid perfectum
et excellens, os dois adjetivos indicam o tipo de perfeição superior
imaginado pelo autor. - 3) cogitatam speciem, o tipo imaginado:
refere-se o autor ao tipo supremo de perfeição que não pode ser
percebido pelos sentidos, mas é suscetível de ser representado pelo
pensamento. - 4) Has rerum formas, êstes tipos ideiais; êstes
modelos de coisas. - 5) intellegendi, o autor quer destacar a cultu-
ra filosófica de Platão, cuja arte oratória também mereceu alusão
especial mais adiante com o gerúndio dicendi. gravissimus, au-
torizadíssimo. - 7) gigni negat et ait semper esse, Cícero repro-
duz aqui conceitos de Platão no Symposion (Banquete). - 8) ra•
tione et intellegentia, usados como sinônimo; podemos traduzir: no
domínio racional da inteligência. - 9) fluere, labi, embora os dois
verbos sejam rigorosamente sinônimos, devemos traduzi-los aqui
por "correr" e "desaparecer". - 10) ratione et via, hendíadés:
via rationis: segundo um método racional ou científico. - 11) pri-
mal)l ingressionem, observamos a fôrça quase pleonástica. - 12) e
media philosophía, do seio da filosofia. - 13) habituram, o autor
prefere a construção perifrástica à forma passiva, que é a mais
usual. - 14) ea quae quaerimus, referêPcia ao tipo perfeito de
orador. - lfí.) ut uon sine causa alte repetita videatur, para que
não pareça sem motivo haver procurado ir tão longe. - 16) me,
sujeito de extitisse. - 17) ex rhetorum officinis, da escola dos re-
tores. 18) Academiae, l'efere-se o autor à escola filosófica dos
acadêmicos. Havia em Atenas um lugar chamado Academa, onde
foi construído um ginásio. Aí o imortal Platão teria ensinado e
por êste motivo o nome "Academia" passou a ser usado para in-
dicar a sua escola filosófica. - 19) curricula, na acepção da pa-
lestra gymnasium. - 20) huius, refere-se a Platão. - 21) exagi-
tatus, uns comentadores de Cícero traduzem por "discutido", ao
passo que outros preferem atribuir o sentido de "criticado". Pre-
ferimos a segunda interpretação. - 22) ubertas et quasi silva,
um rico material. - 23) agrestioribus Musis, o autor quer salien-
tar que a eloqüência forense era mais grosseira do que a filosófica.
- 24) doctis = philosophis. É um dativo, pedido pelo verbo defuit.
- 25 eloquentia popularis, a eloqüência aceita pelo povo, eloqüên-
cia forense.

Contribuição da filosofia na formação do orador perfeito.

14) Positum sit igitur in primis, quod post magis


intellegetur, sine philosophia non posse effici quem quae-
rimus eloquentem (1), non ut in ea (2) tamen omnia sint,
sed ut sic adiuvet ut palaestra histrionem; parva enim
magnis saepe rectissime conferuntur. Nam nec latius atque
154 -

copiosius ( 3 ) de magnis variisqne rebus sme philosophia


potest quisquam dicere. 15) Si quidem etiam in Phae-
dro ( 4 ) Platonis hoc ( 5 ) Periclem ( 6 ) praestitisse ceteris
dicit oratoribus Socrates, quod is (7) Anaxagorae ( 8 ) phy-
sici ( 9 ) fuerit auditor; a quo ( 1º) censet eum ( 11 ) cum
alia praeclara quaedam et magnifica didicisse, tum uberem
et fecundum fuisse gnarumque, quod est eloquentiae maxi-
mum, quibus orationis modis quaeque animorum partes
pellerentur ( 12 ); quod idem de Demosthene existimari potest,
cuius ex epistulis ( 13 ) intellegi licet, quam frequens fuerit
Platonis auditor. 16 ) Nec vero sine philosophorum disci-
plina genus et speciem ciusque rei cernere neqne eam defi-
niendo explicare nec tribuere in partes possumus nec iudi-
care quae vera quae falsa sint neque cernere consequentia,
repugnantia videre, ambígua distinguere.
Quid dicam de natura rermn, cuius cognitio ( 14 )
magnam orationis snppeditat copiam [iam] de vita, de
officiis, de virtute, de moribus sine multa earum ipsarum
rerum discplina aut dici ant intellegi posse [putas] ?

COMENTÁRIOS

1) eloquentem. usado substantivadamente, como sujeito de


posse effici - 2) in ea, refere-se à philosophia. - 3) latius et co-
piosius, profundo e abundantemente. - in Phaedro, Fedro é o título
do trabalho de Platão. No final dêsse livro, Platão trata da retó-
rica filosófica. 5) hoc, é ablativo. - 6) Periciem, nasceu no ano
500 a. C. e governou Atenas de 469 a 429, com extraordinária se-
gurança e tanto contribuiu para o progresso da cidade, que deu o
nome ao século em que viveu. Foi um grande político e grande
orador. - 7) is. isto é, Péricles. - 8) Anaxagorae, nasceu no ano
496, na Lídia, Ásia Menor tendo sido mestre e amigo de Péricles.
- 9) physici, Cícero, no tratado sôbre a natureza dos deuses,
sssim define o físico physicum id est speculatorem venatoremque
naturae (Cíc. Nat. Deor. I, 83.) - 10) a quo, refere-se a Anaxá-
goras. - 11) eum, refere-se a Péricles. - 12) orationis modis
quaeque animorum partes pellerentur, as várias afeições do espí-
rito são agitadas pelos recursos da eloqüência. - 13, epistulis,
Cícero faz referência a cartas atribuídas a Demóstenes. - 14)
cognitio, conhecimento científico.

Os géneros da eloqüência.

V - 17) Ad has tot tantasque (1) res adhibenda sunt


ornamenta innumerabilia; quae sola tum quidem tradeban-
-15'5 -

tur (2) ab iis qui dicendi (3) numerabantür magistri; quo


fit ut veram illam et absolutam eloquentiam nemo conse-
quatur, quod alia intellegendi alia dicendi disciplina est,
et ab ali is ( 4 ) rerum ab aliis ( 5 ) verbo rum doctrina quaeri-
tur. 18 ) !taque l\L Antonius ( 6 ), cui vel primas ( 17 ) elo-
quentiae patnun nostrorum tribuebat aetas( 8 ), vir natura( 9 )
peracutus et prudens, in eo libro ( 1º) quem unum reliquit,
disertos ait se vidisse multos, eloquentem omnino neminem.
Insidebat (1 1 ) videlicet in eius mente species eloquentiae,
quam cernebat animo, re ipsa ( 12 ) non videbat. Vir autem
acerrimo ingenio - sic enim fuit - multa et in se et in
aliis desiderans neminem plane, qui recte appellari eloquens
posset, videbat. 19) Quodsi ille nec se nec L. Crassum ( 13 )
eloquentem putavit, habuit profecto comprehensam animo
quandam formam ( 14 ) eloquentiae, cui quoniam nihil deerat
eos, quibus aliquid aut plura deerant, in eam formam non
poterat includere ( 15 ). Investigemus hunc igitur, Brute, si
possumus, quem numquam vidit Antonius aut qui omnino
nullus umquam fuit. Quem si imitari atque exprimere ( 16 )
non possumus, quod idem ille vix deo concessum esse dicebat,
at qualis esse debeat poterimus fartasse dicere.
20) Tria sunt omnino genera dicendi ( 17 ), quibus in
singulis quidam floruerunt; peraeque ( 18 ) autem, id quod
volumus, perpauci in omnibus. Nam et grandiloqui ( 19 ),
ut ita dicam, fuerunt cum ampla et senteniarum gravitate
et maiestate verborum ( 2 º), vehementes, varii, copioso, graves,
ad permovendos et convertendos animos instructi et parati
- quod ipsum alii aspera, tristi, horrida oratione neque per-
fecta atque conclusa, consequebantur, alii levi( 21 ) et struc-
ta ( 22 ) et termina ta ( 23 ), et contra tenues, acuti, omnia
docentes et dilucidiora, non ampliora facientes, subtili qua-
dam et pressa oratione limat; VI - in eodemque genere
alii callidi, 8ed impoliti ( 24 ) et consulto rudium símiles et
imperitorum ( 25 ), alii in eadem ieiunitate concinniores, id
est faceti, florentes etiam et leviter ornati. 21) Est autem
quidam ( 26 ) interiectus inter hos medius et quasi tempera-
tus, nec acumine ( 27 ) posteriorum ( 28 ) nec fulmine utens
superiorum, vicinus amborum ( 29 ), in neutro excellens ( 30 )
utriusque particeps vel utriusque ( 31 ), si verum quaerimus,
potius expers; isque uno tenore ( 32 ) ut aiunt, in dicendo
fluit, nihil afferens ( 33 ) praeter facilita tem et aequalitatem,
aut addit aliquos ut in corona toros ( 34 ), omnemque ora tio-
- 156

nem ornamentis modicis verborum sententiarumque dis-


tinguit.
22) Horum singulorum generum ( 35 ) quicumque vim
in singulis consecuti sunt, magnum in oratoribus nomen
ha habuerunt sed quaerendum est satisne id quod volumus
effecerint.
COMENTÁRIOS

1) tot tantasque, tão importante e tão numerosas. - 2) tra-


debantur, eram ensinadas. - 3) dicendi. .. magistri, mestre da
eloqüência. - 4) ab aliis, os que se preocupam com a rerum copia.
- 5) ab aliis, os que se dedicam à doctrina verborum. - 6) Anto-
nius, Marco Antônio, cônsul no ano 99 a. C. e ,censor em 97 a. C.
denfensor ardoroso da aristocracia. - 7) primas, os primeiros lu-
gares. - ~\ patrum nostrorum aetas, a geração anterior à de Cíce-
ro. 9) natura, ablativo. - 10) in eo libro, refere-se o autor ao
libellus de ratione dicendi. - 11) insidebat, estava fixado. - 12)
re ipsa, na realidade. - 13) Crassum, Lúcio Licínio Crasso, nascido
no ano 140 a. C., foi cônsul em 95 a. C. e censor em 92 a. C. Cícero
deixa transparecer que Crasso representava o orador perfeito. -
14) formam tipo; 15) includere classificar. - 16) exprimere, repro-
duzir o retrato exato e dar-lhe forma artística. - 17) genere di-
cendi, estilos: genus grande, medium, tenue. - 18) peraeque,
igualmente em tudo. - 19) grandiloqui, oradores de grande estilo.
- 20) sententiarum gravitate et maiestate verborum, observemos
o quiasmo. - 21) levi, por um estilo castigado; está em oposição
a aspera, tristi horrida. - 22) structa, está em oposição a neque
conclusa. - 23) terminata está em oposição a neque perfecta. -
24) impoliti, sem cuidado, desprovidos de qualquer graça. - 25)
rudium et imperitorum, referência às pessoas rudes e sem cultura.
- 26) quidam, concorda com orator, oculto por elípse. 27) acumi-
ne, ablativo pedido por utens. - 28) posteriorum, referência aos
tenuens, acuti ... subitili quadam et pressa oratione. - 29) vicinus
amborum, vizinho dos dois, porque estava no meio - medius. -
30) in neutro excellens, não exagerado em nenhum sentido. - 31)
utriusque particeps vel utriusque potius expers, participe de am-
bos ou antes de nenhum. - 32) uno tenore, de maneira uniforme.
- 33) nihil afferens, não se distinguindo. - 34) aut addit ali-
quos, ut in corona, toros. Cícero quer dizer que orador faz uso
no seu discurso de ornamentos que fazem efeitos semelhantes
aos das fitas na coroa. - 35) gnerum, genitivo depende de sin-
gulis orationibus.

O verdadeiro aticismo.

VII - Videmus enim fuisse quosdam, qui idem (1)


-0rnate ac graviter, idem versute et subtiliter dicerent.
- 157 -

Atque utinam in Latinis talis oratoris simulacrum reperire


possemus; esset egregium non quaerere externa (2), dome-
sticis esse contentos. 23) Sed ego idem, qui in illo sermo-
ne (3) nostro qui est expositus in Bruto multum tribuerim
Latinis, vel ut hortarer alios vel quod amarem meos, recor-
dor longe omnibus unum anteferre Demosthenem huiusque
vim accommodare ad eam quam sentiam eloquentiam, non
ad eam quam in aliquo ipse cognoverim. Hoc( 4 ) nec gra•
vior ( 5 ) exstitit quisquam nec callidior nec temperatior,
Itaque nobis monendi sunt ii quorum sermo imperitus
increbruit, qui aut dici se desiderant Atticos aut ipsi Attice
volunt dicere, ut mirentur hunc maxime, quo ne Athenas
quidem ipsas magis credo fuisse Atticas. Quid enim sit
Atticum discant, eloquentiamque ipsius viribus, non imbe•
cillitate sua metiantur. 24) Nunc enim tantum quisque
laudat, quantum se posse sperat imitari; sed tamen eos
studio optimo, iudicio minus firmo praeditos docere, quae
sit propria laus Atticorum, non alienum puto.
VIII - Semper oratorum eloquentiae moderatrix ( 6 )
fuit auditorum prudentia (7). Omnes enim qui probari
volunt, voluntatem ( 8 ) eorum qui audiunt intuentur ad
eamque et ad eorum arbitrium et nutum totos se fingunt
et accommodant. 25) Itaque Caria et Phrygia et Mysia,
quod minime politae ( 9 ) mm1meque elegantes ( 1º) sunt,
adsciverunt ( 11 ) aptum suis auribus (1 2 ) opimum quoddam
et tamquam adipalae dictionis genus ( 13 ) quod ( 14 ) eorum
vicini, non ita lato interiecto mari (1 5 ) Rhodi numquam
probaverunt, Graecia autem multo minus, Athenienses vero
funditus ( 16 ) repudiaverunt; quorum semper fuit prudens
sincerumque iudicium, nihil ut posset nisi incorruptum
audire et elegans. Eorum religioni cum serviet orator,
nullum verbum insolens, nullum odiosum ponere audebat.
26) Itaque hic, quem praestitisse diximus ceteris, in illa
pro Ctesiphonte oratione longe optima summissius a pri-
mo ( 17 ) deinde, dum de legibus disputat, pressius ( 18 ), post
sensim incendes iudices, ut vidit ardentes, in reliquis exsul-
tavit audacius. Ac tamen in hoc ipso, diligenter exami-
nante verborum omnium pondera, reprehendit Aeschines(1 9 )
quaedam et exagitat ( 2º) illudensque dura odiosa intolerabi-
lia esse dicit; quin etiam quaerit ab ipso, cum quidem eum
beluam appellet, utrum illa verba an portenta sint: ut
Aeschini ne Demosthenes quidem videatur Attice dicere.
27) Facile est enim verbum aliquod ardens, ut ita dicam,
- 158

notare ( 21 ) idque restinctis iam animorum incendiis ( 22 )


irridere; itaque se purgans iocatur Demosthenes; negat in
eo positas esse fortunas Graeciae, [hocine an illo verbo usns
sit], huc an illuc manum porrexerit. Quonam igitur modo
audiretur Mysus aut Phryx Athenis, cum etiam Demos-
thenes exagitetur ut putidus f ( 23 ) Cum vero inclina ta
ululantique voce more Asiatico canere coepisset, quis eum
ferret, aut potius quis 11011 iuberet auferri?

COMENTÁRIOS

1) idem, ao mesmo tempo. - 2) externa, referência aos mo-


delos gregos. - 3) in illo sermone, o autor se refere ao livro de
sua autoria Brutus, que também é um trabalho sôbre retórica. -
4) hoc, ablativo. - 5) gravior, o autor deixa transparecer que em
Demóstenes encontramos os três gé. eros de eloqüência: gravior,
callidior, te1nperatio1·. - 6) moderatrix, padrão. - 7) prudentia,
gôsto. - 8) voluntatem, objeto de iniunctur. 9) - minime politae,
de pouca cultura. -· 10) minimeque elegantes, e de pouco gôsto.
- 11) asciverunt, adotaram. - 12) aptum suis auribus, de acôrdo
com o seu gôsto. - 13) dictionis genus, gênero de eloqüência. -
14) quod objeto de probaverunt. - 15) lato interiecto mari, abla-
tivo absoluto. - 16) funditus, radicalmente. - 17) summissius a
primo, circunspecto desde o princípio. - 18) pressius, mais vigo-
roso. - 19) Aeschines, orador ateniense, nasceu no ano 389 a. C.
- 20) exagitat, critica fortemente. - 21) notare, crítica. - 22)
restinctis ... incendiis, ablativo absoluto. - 23) putidus, afetado.

Não há senão uma espécie de aticismo.

IX - 28) Ad Atticorum igitur aures teretes et reli-


giosas ( 1 ) qui se accommodant, ii sunt existimandi Attice
dicere. Quorum genera plura sunt: hi unum modo quale
sit suspicantur. Putant enim, qui horride inculteque (2)
dicat, modo id eleganter enucleatque faciat, eum solum
Attice dicere: errant, quod solum; quod Attice, non fallun-
tur. 29) Istorum enim iudicio, si solum illud est Atticum,
ne Pericles quidem dixit Attice, cui primae sine contro-
versia deferebantur; qui si tenui genere uteretur, numquam
ab Aristophane poeta fulgere, tonare, permiscere Graeciam
dictus esset. Dicat igitur Attice venustissimus ille scriptor
ac politissimus Lysias (3) - quis enim id possit negare?
- , dum intellegamus hoc esse Atticum in Lysia, non quod
tenuis sit atque inornatus, sed quod nihil habeat insolens(4)
-159 -

aut ineptum; orna te vero et graviter et copiose dicere aut


Atticorum sit aut ne sit Aeschines neve Demosthenes Atticus.
30) Ecce autem aliqui se Thucydidios esse profitentur,
novum quoddam imperitorum et inauditum genus. Nam
qui Lysiam sequuntur, causidicum quendam sequuntur (5),
non illum quidem amplum atque grandem, subtilem et ele-
gantem tamen, et qui in forensibus causis possit praeclare
consistere. Thucydides autem res gestas et bella narrat
et proelia, graviter sane et probe, sed nihil ab eo trans-
ferri potest ad forensem usum et publicum: ipsae illae con•
tiones ita multas habent obscuras abditasque sententias,
vix ( 6 ) ut intellegantur; quod est in oratione civili vitium
vel maximum. 31) Quae est autem in hominibus tanta
perversitas (7), ut inventis frugibus ( 8 ) glande ( 9 ) vescan-
tur? An victus ( 10 ) hominum Atheniensium beneficio ex-
coli potuit, oratio (1 1 ) non potuit? Quis porro umquam
Graecorum rhetorum a Thucydide quidquam duxit? At
laudatus est ab omnibus. Fateor; sed ita ut rerum expli-
cator prudens severus gravis, non ut in iudiciis versaret
causas, sed ut historiis bella narraret: 32) itaque numquam
est numeratus orator, nec vero, si historiam non scripsis•
set, nomen eius exsta:ret, cum praesertim fuisset honora-
tus ( 12 ) et nobilis. H uius tamen nemo neque verborum
neque sententiarum gravitatem imitatur, sed, cum mutila
quaedam et hiantia locuti sunt, quae vel sine magistro facere
potuerunt, germanos ( 13 ) se putant esse Thucydidas. Nac-
tus sum etiam qui Xenophontis similem esse se cuperet;
cuius sermo est ille quidem melle dulcior, sed a forensi
strepitu remotissimus. 33) Referamus nos igitur ad eum ( 14 ),
quem volumus, inchoandum et eadem eloquentia informan-
dum, quam in nullo cognovit Antonius.

COMENTÁRIOS
1) aures teretes et religiosas. ouvidos sensíveis e de uma de-
licadeza escrupulosa. - 2) inculteque. de maneira sóbria e nítida,
isto é, dotada de clareza na argumentação. - 3) Lysias, natural
de Atenas onde nasceu no ano 445 a. C. - 4) insolens, acusativo
concorda com nihil. - 5) sequuntur, imitam. -· 6) vix, com difi-
culdade. - 7) perversitas, falta de raciocínio. - 8) inventis fru-
gibus, ablativo absoluto. - 9) glande pedido por vescantur. - 10)
victus, víveres. - 11) oratio, eloqüência. - 12) cum honoratus,
embora tivesse obtido cargos do cursus honorum. - 13) germanos,
autênticos. - 14) ad eum, refere-se ao tipo ideal de orador.
-160 -

Cícero enaltece as qnalidades de Bruto.

X - Magnum opus ( 1 ) omnino et arduum, Brute,


conamur, sed nihil difficile amanti puto: amo autem et
semper amavi ingenium studia mores tuos. Incendor porro
cotidie magis non desiderio solum - quo quidem conficior,
congressus nastros, consuetudinem victus, doctissimos ser-
mones requirens tuos - sed etiam admirabili fama virtu-
tum incredibilium quae specie dispares prudentia coniun-
guntur. 34) Quid enim tam distans ( 2 ) quam a severitate
comi tas? Quis tamen umquam te aut sanctior est habitus
aut dulcior? Quid tam difficile quam in plurimorum con-
troversis diiudicandis ab omnibus diligi? Consequeris ta-
men, ut eos ipsos, quos contra (3) statuas, aequos placa-
tosque ( 4 ) dimittas. Itaque effici<: ut, cum gratiae causa
nihil facias, omnia tamen sint grata quae facis. Ergo
omnibus ex terris una Gallia communi non ardet incendio :
in qua frueris ipse te, cum in Italiae luce ( 5 ) cognosceris
versarisque in optimorum civium vel flore vel robore. Iam
quantum illud est, quod in maximis occupationibus num-
quam intermittis studia doctrinae ( 6 ) semper aut ipse scri-
bis aliquid aut me vocas ad scribendum ! 35) Itaque hoc(7)
sum aggressus statim Catone absoluto ( 8 ) - quem ipsum
numquam attigissem tempora timens inimica ( 9 ) virtuti ( 1º)
nisi tibi hortanti ( 11 ) et illius ( 12 ) memoriam mihi caram( 13 )
excitanti non parere nefas ( 14 ) esse duxissem ( 15 ) sed testi-
ficar me a te rogatum (1 6 ) et recusantem haec (1 7 ) scribere
esse ausum. Volo enim mihi tecum commune esse cri-
men (1 8 ) ut, si sustinere tantam quaestionem non potuero,
iniusti (1 9 ) oneris impositi tua culpa sit, mea recepti; in
quo tamen iudicii nostri ( 2 º) errarem laus ( 21 ) tibi dati
muneris compensabit.

COMENTÁRIOS

1) magnum opus, grande emprêsa. - 2) distans, indica a


grande diferença entre gravitas e veritas. - 3) quos contra,
anástrofe. - 4)aequos placatos. - objeto de dimittas. - 5) in
ltaliae luce, refere-se à Gália Cisalpina que tinha obtido a cida-
dania italiana no ano 49 a. C. - 6) studia doctrinae, estudos cien-
tíficos. - 7) hoc, concorda com opus, oculto. - 8) Catone absolu-
-161-

to, depois de terminado o elogio funebre a Catão. Cícero recebeu


a incumbência de fazer êsse elogio. - 9) inimica, concorda com
tempora. - 10) virtuti, refere-se a Catão, modêlo de virtude estói-
ca. - 11) tibi hortanti... mihi excitanti, dativos, dependem de
parere. - 12) illius, refere-se a Catão. - 13) memoriam caram,
objeto de excitanti. - 14) nefas, sacrilégio; nefas esse é o sujeito
de parere. - 15) duxissem, tivesse julgado. - 16) rogatum, opos-
to de te. - 17) haec, refere-se ao presente trabalho: Orator. -
18) commune crimen, Cícero divide com Bruto a responsabilidade
do aparecimento do Orator porque o escreveu por solicitação dêste
último. - 19) iniusti, porque o autor não queria aceitar a incum-
bência de escrever o Orator. - 20) iudici nostri, de nossa apre-
ciação. - 21) Iaus tibi muneris, a glória de te haver dedicado o
livro.

É difícil determinar o tipo ideal.

XI - 36 ) Sed in omni re difficilimum est formam,


qui ( 1 ) xapaKr~p Graece dicitur, exponere optimi, quod aliud
aliis videtur optimum. "Ennio delector", ait quispiam,
"quod non discedit a communi more verborum". "Pacuvio",
inquit alius; "omnes apud hunc (2) ornati elaboratique
sunt versus, multa apud alterum (3) neglegentius". Fac
alium ( 4 ) Accio; varia enim sunt iudicia ut in Graecis, nec
facilis explicatio, quae forma maxime excellat. In picturis
alios horrida inculta opaca, contra alios nítida laeta conlu-
strata delectant: quid est quo praescriptum aliquot aut for-
mulam exprimas, cum in suo quodque genere praestet et
genera plura sint? Hac ego religione ( 5 ) non sum ab hoc
conatu repulsus existimavique in omnibus rebus esse aliquid
optimum, etiam si lateret, idque, ab eo posse qui eius rei
gnarus esset iudicari.
37) Sed quoniam plura sunt orationum genera eaque
diversa neque in unam formam cadunt omnia, laudationum
scriptionem et historiarum et talium suasionum, qualem
Isocrates fecit Panegyricum multique alii qui sunt nomi-
nati sophistae, reliquarumque earum formam, quae absunt
a forensi contenione, eusque totius generis quod Graece
htfoKrtKbv nominatur, quia quasi ad inspiciendum delecta-
tionis causa comparatum est, non complectar hoc tempore.
Non quo neglegenda sit est enim illa quasi nutrix eius
oratoris quem informare volumus et de quo molimur aliquid
exquisitius dicere.
-162 -

COMENTÁRIOS

1) qui, no masculino concordando com XapaKr~p em lugar de


concordar com formam. - 2) apud hunc, referência às tragédias
de Pacúvio. - 3) apud alterum, referência aos versos de ~nio;
alterum está na acepção de "segundo", isto é ~nio. - 4) alium,
outro dentre muitos; está no acusativo, sujeito de delectari. -
5) religione, na acepção de escrúpulo.

O verdadeiro orador deve c1âdar de inventos de ordem e


de forma,.

XIV - 43) Quoniam tria videnda sunt oratori ( 1 ) :


quid dicat et quo quidque loco et quomodo, dicendum
omnino est quid sit optimum in singulis, sed aliquanto
secus atque in tradenda arte di ~ solet: nulla praecepta
ponemus - neque enim id suscepimus - , sed excellentis
eloquentiae speciem et formam adumbrabimus; nec quibus
rebus ea paretur exponemus, sed qualis nobis esse videa-
tur. 44) Ac duo breviter prima (2); sunt enim non tam
insígnia ad maximam laudem quam necessaria, et cum
multis (3) paene communia. Nam et invenire et iudicare
quid dicas magna illa quidem sunt et tamquam animi instar
in corpore, sed propria magis prudentiae ( 4 ) quam elo-
quentiae; qua tamen in causa est vacua prudentia? Noverit
igitur hic quidem orator, quem summum esse volumus, argu-
mentorum et rationum ( 5 ) locos. 45 ) Nam quoniam quic-
quid est quod in controversia aut in contentione versetur,
in eo aut sitne aut quid sit aut quale sit quaeritur -
sitne, siguis; quid sit, definitionibus; quale sit, recti pra-
vique partibus - quibus ut uti possit orator, 11011 ille vul-
garis sed hic excellens, a propriis personis et temporibus
semper, si potest, avocat controversiam; latius enim de
genere quam de parte disceptare licet, ut, quod in universo
sit probatum, id in parte sit probari necesse -. 46) Haec
igitur quaestio a propriis personis et temporibus ad universi
generis orationem ( 6 ) traducta appellatur {h<m. ln hac(7)
Aristoteles adulescentes non ad philosophorum morem tenui-
ter disserendi, sed ad copiam rhetorum ( 9 ), in utramqu~
partem ( 8 ) ut ornatius et uberius dici posset, exercuit,
idemque locos - sic euim appellat - quasi argumentorum
163 -

notas tradidit, unde omnis m utramque partem traheretur


ora tio.
XV - 47) Faciet igitur hic noster ( 1º) - non emm
declamatorem ( 11 ) aliquem de ludo aut rabulam de foro,
sed doctissimurn et perfectissimum ( 12 ) quaerimus - ut,
quoniam loci certi (1 3 ) traduntur, percurrat omnes, utatur
aptis, generatim dicat; ex quo (1 4 ) emanent qui com-
munes appellantur loci. Nec vero ntetur imprudenter hac
copia ( 15 ), sed omnia expendet et seliget; non enim sem per
nec in omnibus causis ex isdem argumentorum momenta( 16 )
sunt; 48) iudicium igitur adhibebit nec inveniet solum quid
dicat, sed etiam expendet. Nihil enim est feracius ( 17 )
ingeniis, iis praesertim quae disciplinis exculta sunt; sed
ut segetes fecundae et uberes ( 18 ) non solum fruges, verum
herbas etiam effundunt ( 19 ) inimicíssimas ( 2º) frugibus( 21 ),
sic interdum ex illis locis aut levia quaedam aut causis
aliena ( 22 ) aut non utilia gignuntur.

COMENTÁRIOS
1) oratori, dativo de agente. - 2) duo prima, o autor se re-
fere à inventio e à collocatio. - 3) multis, está no gênero neutro.
- 4) magis prudentiae, genitivo partitivo. - 5) rationum, na
acepção de "raciocínio". - 6) ad universi generis orationem, para
o desenvolvimento de uma questão geral. - 7) in hac, referência
ao método usado por Aristóteles, partindo do particular para o
geral. - 8) in utram partem, o pró e o contra. - 9) rhetorum,
têrmo rhetor na acepção grega equivale a orator. - 10) hic noster,
concorda com "orator", oculto. - 11) declamatorum ... rabulam,
são ambos desprezados por Cícero. - 12) doctissimum et perfectis-
:simum, o verdadeiro orador, diferentemente do declamador e do
rábula, deve ser dotado de grande cultura e de profundos conheci-
menntos. - 13) loci certi, são os lugares comuns, assim chamados
porque, como disse o próprio Cícero, in multas causas transferri
possunt. - 14) ex quo, o autor alude à passagem do fato parti-
cular para o pçrincípio geral. - 15) hac copia, referência aos luga-
res comuns. - 16) momenta, importância. - 17) feracius, maig
exuberante. - 18) fecundae et uberes, concordam com segetes.
- 19) effundunt, produzem. - 20) inimicíssimas, concorda com
herbas. - 21) frugibus, dativo pelo adjetivo inimicíssimas. -
22) aliena, na acepção de estranho.

A "actio" e a "elocutio"
55) Quo modo autem dicatur, id est (1) in duobus; in
agendo et in eloquendo (2). Est enim actio quasi corporis
-164-

dam eloquentia, cum constet e voce atque motu: voeis


mutationes totidem sunt quot animorum, qui maxime voce
commoventur. !taque ille perfectus (3), quem iam dudum
nostra indicat oratio, utcumque se affectum videri et ani-
mum audientis moveri volet, ita certum voeis admovebit
sonum. De quo plura dicerem, si hoc praecipendi tempus
esset aut si tu hoc quaereres. Dicerem etiam de gestu, cum
quo iunctos est vultus: quibus omnibus dici vix potest
quantum intersit quemadmodum utatur orator. 56) Nam
et infantes( 4 ) actionis dignitate ( 5 ) eloquentiae saepe fruc-
tum tulerunt, et diserti deformitate agendi multi infantes
putati sunt; ut iam non sine causa Demosthenes tribuerit
et primas et secundas et tertias actioni; si enim eloquentia
nulla sine hac, haec autem sine eloquentia tanta est, certe
plurimum in dicendo potest. Volet igitur ille, qui eloquen-
tiae principatum petet, et content,a voce atrociter dicere et
summissa leniter et inclinata vidui gravis et inflexa misera-
bilis; 57) mira est enim quaedam natura voeis, cuius
quidem e tribus omnino sonis, inflexo ( 6 ) acuto gravi, tanta
sit et tam suavis varietas perfecta in cantibus.
XVIII - Est autem etiam in dicendo quidam cantus
obscurior, non hic e Phrygia (7) et Caria rhetorum epilo-
gus paene canticum, sed ille, quem significat Demosthe-
nes ( 8 ) et Aeschines ( 9 ), cum alter alteri obicit voeis fle-
xiones; dicit plura etiam Demosthenes illumque saepe dicat
voce dulci et clara fuisse. 58) In quo illud etiam notandum
mihi videtur ad studium persequendae suavitatis in vocibus:
ipsa enim natura, quasi modularetur hominum orationem,
in omni verbo posuit acutam vocem, nec una plus nec a
postrema syllaba citra tertiam; quo magis naturam ducem
ad aurium voluptatem sequatur industria. 59) Ac voeis
bonitas ( 10 ) quidem optanda est: non est enim in no bis,
sed tractatio atque usus in nobis. Ergo ille princeps varia-
bit et mutabit: omnes sonorum tum intendens tum remit-
tens persequetur gradus. Idemque motu sic utetur, nihil
ut supersit; in gestu ( 11 ) status erectus et celsus; rarus
incessus nec ita longus; excursio moderata eaque rara; nulla
mollitia cervicum, nullae argutiae digitorum, 11011 ad nume-
rum articulus cadens; trunco ( 12 ) magis toto se ipse mode-
rans et virili laterum flexione, brachi proietione in con-
tentionibus, contractione in remissis.
60) Vultus vero, qui secundum vocem plurimum,
potest, quantam affert tum dignitatem tum venustatem !
165-'--

In quo cum effeceris, ne quid ineptum sit aut vultuo-


sum (1 3 ) tum oculorum e st quaedam magna moderatio.
Nam ut imago est animi vultus, sic indices (1 4 ) oculi; quo-
rum et hilaritatis et vicissim tristitiae modum res ipsae,
de quibus agetur, temperabunt.
XIX - 61) Sed iam illius perfecti oratoris et sum-
mae eloquentiae species ( 15 ) exprimenda est. Quem hoc
uno excellere (1 6 ), id est oratione, cetera in eo latere, indicat
nomen ipsum; non enim inventor aut compositor aut actor,
qui haec complexus est omnia, sed et Graece ab eloquendo
prírwp et Latine eloquens dictus est; ceterarum enim
rerum, quae sunt in oratore, partem aliquam sibi quisque
vindicat, dicendi autem, id est eloquendi, maxima vis soli
huic conceditur. 62) Quamquam enim et philosophi quidam
ornate locuti sunt - si quidem et Theophrastus (1 7 ) divi-
nitate loquendi nomen invenit et .Aristoteles Isocratem ( 18
ipsum lacessivit et Xenophontis voce Musas quasi locutas
ferunt et longe omnium, quicumque scripserunt aut locuti
sunt, exstitit et gravitate et suavitate princeps Plato -
tamen horum oratio neque nervos neque aculeos oratorios
ac forenses habet. 63) loquuntur cum doctis, quorum
sedare animos malunt quam incitare, et de rebus placatis
ac minime turbulentis docendi causa non capiendi loquuntur,
ut in eo ipso quod delectationem aliquam dicendo aucupen-
tur ( 19 ) plus nonnullis quam necesse sit facere videantur.
Ergo ab hoc genere non difficile est hanc eloquentiam, de
qua nunc agitur, secernere. 64) mollis est enim oratio ( 2 º)
philosophorum et umbratilis ( 21 ), nec sententiis nec verbis
instructa ( 22 ) popularibus, nec vincta numeris, sed soluta
liberius; nihil ira tum habet ( 23 ), nihil invidium, nihil atrox,
nihil miserabile, nihil astutum: casta, verecunda, virgo
incorrupta quodam modo. Itaque sermo potius quam oratio
dicitur; quamquam enim omnis locutio oratio est, tamen
unius, oratoris locutio, hoc proprio signata nomine est.

COMENTÁRIOS

1) est, consiste, - 2) in agendo et in eloquendo, isto é, na


actio e na elocutio. - 3) ille perfectus, refe-se a orator. - 4)
infantes, em contraposição com diserti. - 5) dignitate = decôru.
6) inflexo, corresponde ao acento circunflexo grego. - 7) Phrygia,
referência aos retores do gênero ático em oposição ao gênero asiá-
tico. - 8) Demosthenes, célebre orador grego que nasceu no ano
384 a. C. É o autor da notável oração da coroa. - 9) Aeschines,
- 166 -

nasceu em Atenas no ano 390 a. C. e foi adversário político de


Demóstenes. Morreu exilado no ano 314 a. C. na ilha de Samos.
- 10) voeis bonitas, uma boa voz. - 11) in gestu, na gesticulação.
- 12) trunco, o orador deve conservar uma atitude erecta. - 13)
ineptum aut vultuosum, atitudes que afetam a dignidade. - 14)
indices = intérpretes. - 15) species, o tipo perfeito. - 16) ex-
cellere, na acepção de distinguir. - 17) Theophrastus, Nasceu no
ano 372 a. C. em Lesbos e foi amigo de Aristóteles. Depois da
morte de Aristóteles dirigiu a escola peripatética em Atenas. --
18) Isocratem, Nasceu em Atenas no ano 436 a. C. e os seus escritos
se distinguiam pelo notável período rítmico. - 19) delectationem
aliquam dicendo aueupentur procurar agradar pela forma. - 20)
mollis oratio, estilo simples, sem nervos. - 21) umbratilis, que
não conhece o sol. - 22) instructa, concorda com oratio. - 23)
nihil iratum habet, o estilo do orador nada deve conter que provo-
que a ira.

O orador deve obedecer ao decôro. O "ten11e genus


dicendi".

XXIII - 75) Sequitur ut cuiusque generis nota (1)


quaeratur et forinula: magnum opus et arduum, ut saepe
iam diximus; sed ingredientibus considerandum fuit quid
ageremus, nunc quidem iam, quocumque feremur, danda
nimirum vela sunt. Ac primum informandus est ille nobis,
quem solum quidam (2) vocant Atticum. 76) Summissus
est et humilis, consuetudinem imitans, ab indisertis re plus
quam opinione differens. Itaque euro qui audiunt, quam-
vis ipsi infantes sint, tamen illo modo confidunt se posse
dicere; nam orationis subtilitas imitabilis illa quidem vide-
tur esse existimanti, sed nihil est experienti minus; etsi
enim non plurimi sanguinis (3) est, habeat tamen sucum
aliquem oportet, ut, etiam si illis maximis viribus careat,
sit, ut ita dicam, integra valetitudine. 77) Primum igitur
eum tamquam e vinculis numerorum eximamus; sunt enim
quidam, ut seis, oratori numeri, de quibus mox agemus,
observandi ratione quadam, sed alio in genere orationis,
in hoc ( 4 ) omnino relinquendi. Solutum quiddam sit nec
vagum tamen, ut ingredi libere, non ut licenter videatur
errare. Verba etiam verbis quasi coagmentare neglegat;
habet enim ille tamquam hiatus et concursus vocalium molle
quidam et quod indicet non ingratam neglegentiam de re
hominis magis quam de verbis laborantis; 78) Sed erit
videndum de reliquis, cum haec duo ei liberiora fuerint,
-167 -

circuitus ( 5 ) conglutinatioque verborum; illa enim ipsa


contracta et minuta non neglegenter tractanda sunt, sed
quaedam etiam neglegentia est diligens. Nam ut mulieres
esse dicuntur nonnullae inornatae, quas id ipsmn deceat,
sic haec subtilis oratio etiam incompta delectat; fit enim
quiddam in utroque, quo sit venustius, sed non ut appareat.
79) Tum removebitur omnis insignis ornatus quasi marga-
ritarum, ne calamistri quidem adhibebuntur; fucati vero
medicamenta candoris et ruboris omnia repellentur; ele-
gantia modo et munditia remanebit. Sermo purus erit et
Latinus, dilucide planeque dicetur, quid deceat circums-
picietur.
COMENTÁRIOS

1) nota et formula hendíadis. - 2) quidam vocant Atticum =


alguns chamam ático, de onde se conclui não ser esta a opinião do
autor. - 3) plurimi sanguinis, genitivo de qualidade. - 4) in hoc,
refere-se ao genus tenue. - 5,) circuitus verborum, isto é, o pe-
ríodo.

O verdadeiro orador ático deveria procurar linguagem


pura e clara.

XXIV - Sermo ( 1 ) purus erit et Latinus, dilucide


planeque dicetur; quid deceat circunspicietur; aberit, quod
quartum numerat Theophrastus in orationis laudibus, orna-
tum illud suave et affluens; acutae crebraeque sententiae
ponentur et nescio unde ex abdito erutae, idque in hoc
oratore dominabitur. 80) Verecundus (2) erit usus orato-
riae quasi supellectilis. - Supellex est enim quodam modo
nostra, quae est in ornamentis, alia rerum alia verborum;
ornatus autem verborum duplex, unus simplicium, alter
eollocatorum. Simplex probatur in propriis usitatisque
verbis, quod aut optime sonat aut rem maxime explanat:
in alienis aut tralatum et sumptum aliunde ut mutuo, aut
factum ab ipso et novum, aut priscum et inusitatum; sed
etiam inusitata ac prisca sunt in propriis, nisi quod raro
utimur; 81) collocata autem verba habent ornatum, si
aliquid concinnitatis (3) efficiunt, quod verbis mutatis non
maneat sententia; nam sententiarum ornamenta, quae per-
manente, etiam si verba mutaveris, sunt illa quidem per-
multa, sed quae emineant pauciora. - Ergo ille tenuis
168

orator, modo sit elegans, nec in faciendis verbis erit audax


et in transferendis verecundus et parcus in priscis, reli-
quisque ornamentis et verborum et sententiarum demissior;
tralatione fortasse crebrior, qua frequentissime sermo omnis
utitur non modo urbanorum, sed etiam rusticorum, si
quidem est eorum gemmare vites, sitire agros, laetas esse
segetes, luxuriosa frumenta. 82) Nihil horum parum au-
dacter, sed aut símile est illi unde transferas, aut, si
res suum nullum habet nomen, docendi causa sumptum,
non ludendi videtur. Hoc ornamento ( 4 ) liberius paulo ( 5 )
quam ceteris utetur hic summissus, nec tam licenter tamen,
quam si genere dicendi -...teretur amplíssimo.

COMENTÁRIOS

1) Sermo = língua. - 2) verecundus, discreto. - 3) aliquid


concinnitatis, genitivo partitivo: uma disposição harmônica. Deve-
mos observar o emprêgo de aliquid, depois de si, o que é raro. - 4)
Hoc ornamento, metáfora. - 5) liberius paulo, anástrofe.

A actio mais apropriada ao gênero tênue.

XXV - !taque illud indecorum - quod quale sit ex


decoro debet intellegi - hic quoque apparet, curo verbum
aliquod altius transfertur idque in oratione humili ponitur,
quod idem in alia deceret. 83) Illam autem concinnitatem,
quae verborum collocationem illuminat iis luminibus, quae
Graeci quasi aliquos gestus orationis ux-fiµarn appellant, quod
idem verbum ab iis etiam in sententiarum ornamenta trans-
fertur, adhibet quidem hic subtilis, quem nisi quod solum,
ceteroque recte quidam vocant Atticum, sed paulo parcius;
nam sicut in epularum apparatu a magnificentia recedens
non se parcum solum sed etiam elagantem videri volet et
eliget quibus utatur; 84) sunt enim pleraque apta huius
ipsius oratoris, de quo loquor, parsimoniae. Nam illa, de
quibus ante dixi huic, acuto fugienda sunt; paria paribus
relata et similiter conclusa eodemque pacto cadentia et
immutatione litterae quaesitae venustates, ne elaborata con-
cinnitas et quoddam aucupium delectationis manifesto de-
prehensum appareat; 85) Itemque, si quae verborum itera-
tiones contentionem aliquam et clamorem requirent, erunt
ab hac summissione orationis alienae; ceteris promiscue
16l:J -

poterit uti, continuationem verborum modo relaxet et divi-


dat utaturque verbis quam usitatissimis, tralationibus quam
mollissimis. Etiam illa sententiarum lumina assumat, quae
non erunt vehementer illustria: non faciet rem publicam
loquentem nec ab inferis mortuos excitabit nec acervatim
multa frequentans una complexione devinciet: valentiorum
haec laterum sunt nec ab hoc quem informamus, aut exspec-
tanda aut postulanda; erit enim ut voce sic etiam ora-
tione suppressior; 86) Sed pleraque ex illis convenient etiam
huic tenuitati, quamquam isdem ornamentis utetur horri-
dius; talem enim inducimus. Accedit actio non tragica nec
scaenae, sed modica iactatione corporis vultu tamen multa
conficiens; non hoc, quo dicuntur os ducere, sed illo, quo
significant ingenue, quo sensu quidque pronuntient.

O orador deve ter argúcia.

XXVI - 85) Huic generi orationis aspergentur etiam


sales, qui in dicendo nimium quantum valent; quorum duo
genera sunt, unum facetiarum, alterum dicacitatis. Utetur
utroque, sed altero in narrando aliquid venuste, altero in
iaciendo mittendoque ridículo, cuius genera plura sunt: sed
nunc aliud agimus. 88) Illud admonemus tamen ridiculo
sic usurum oratorem, ut nec nimis frequenti, ne scurrile
sit, nec subobsceno, ne mimiam, nec retulanti, ne improbum,
nec in calamitatem, ne inhumanum, nec in facinus, ne odii
locum risus occu:pet, neque aut sua persona aut iudicum aut
tempore alienum; haec enim ad· illud indecorum referun-
tur. 89) Vitabit etiam quaesita nec ex tempore ficta, sed
domo allata, quae plerumque sunt frígida; parcet et amicitiis
et dignitatibus, vitabit insanabiles contumelias: tantummodo
adversarios figet nec eos tamen semper nec omnes nec omni
modo; quibus exceptis sic utetur sale et facetiis, ut ego ex
istis novis Atticis talem cognoverim neminem, cum id certe
sit vel maxime Atticum. 90) Hanc ego iudico formam sum-
missi oratoris, sed magni tamen et germani Attici, quoniam,
quicquid est salsum aut salubre in oratione, id proprium
Atticorum est. E quibus tamen non omnes faceti: Lysias
satis et Hyperides, Demades praeter ceteros fertur, Demos-
thenes minus habetur; quo quidem mihi nihil videtur
urbanius, sed non tam dicax fuit quam facetus; est autem
illud acrioris ingeni, hoc maioris artis.
-170 -

91) Uberius est aliud aliquantoque robustius quam hoc


humile de quo dictum est, summissius autem quam illud, de
quo iam dicetur, amplissimum. Hoc in genere nervorum
vel minimum, suavitatis autem est vel plurimum; est enim
plenius quam hoc enucleatum, quam antem illud ornatum
copiosumque summissius.

O "genus tenue dicendi".


XXVII - 92) Huic omnia dicendi ornamenta conve-
niunt, plurimumque est in hac orationis forma suavitatis.
ln qua multi floruerunt apud Graecos, sed Phalereus Deme-
trius meo indicio praestit ceteris; cuius oratio cum seda te
placideque labitur, tum illustrant eam quasi stellae quaedam
tralata verba atque mutata. Tralata dico, ut saepe iam,
quae per similitudinem ab alia re aut suavitatis aut inopiae
causa transferuntur; mutata, in quibus proverbo proprio
subicitur aliud, quod idem significet, sumptum ex re aliqua
consequenti. 93) Quod quamquam transferendo fit, tamen
alio modo transtnlit cum dixit Enius "arce et urbe orb
sum", alio modo si pro patria arcem dixisset, et "horridam
Africam terribili tremere tnmultu": hance inra)1)1.a-y~v rheto-
res, quia quasi summutantur verba pro verbis, µErwvvµlav
grammatici vocant, quod nomina transferuntur; 94) Aristo-
teles autem tralationi et haec ipsa subiungit et abusionem,
quam Karaxpr,u,v vocant, ut cum minutum dicimus animum
pro parvo, et abutimur verbis propinquis, si opus est Yel
quod delectat vel quod decet. Iam cum fluxerunt conti-
nuae plures tralationes, alia plane fit oratio; itaque genus
hoc Graeci appellant à-X"Xrryoplav nomine recte, genere me-
lius ille, qui ista omnia tralationes vocat. Haec frequentat
Phalereus maxime, suntque dulcissima; et quamquam tra-
latio est apnd eum multa, tamen immutationes nnsquam
crebriores. ln idem genus orationis. 95) loquor enim de
illa modica et temperata - verborum cadunt lumina
omnia, multa etiam sententiarnm : latae eruditaeque dispu-
tationes ah eodem explicantur et loci communes sine
contentione dicuntur. Quid multa 7 e philosophorum scholis
tales fere evadunt; et nisi coram erit comparatns ille fortior,
per se hic, quem dico, probabitnr. 96) Est enim quoddam
etiam insigne et florens orationis pictum et expolitum
genus, in quo omnes verborum, omnes sententiarum illi-
171 -

gantur lepores: hoc totum e sophistarum fontibus defluxit


in forum, sed spretum a subtilibus, repulsum a gravibus,
in ea de qua loquor mediocritate consedit.

O "genus grande dicendi"

XXVIII - 97) Tertius est ille amplus copiosus, gravis


ornatus, in quo profecto vis maxima est. Hic est enim, cuius
ornatum dicendi et copiam admiratae gentes eloquentiam in
civitatibus plurimum valere passae sunt, sed hanc eloquen-
tiam quae cursu magno sonituque ferretur, quam suspice-
rent omnes, quam admirarentur, quam se assequi posse
diffiderent. Huius eloquentiae est tractare animos, huius
omni modo permovere: haec modo perfringit modo irrepit
i11 sensus, inserit novas opiniones, evellit insitas. 98) Sed
multum interest inter hoc dicendi genus et superiora. Qui
in illo subtili et acuto elaboravit, ut callide arguteque dice-
ret nec quicquam altius cogitaret, hoc uno perfecto magnus
orator est, si non maximus, minimeque i11 lubrico versabitur
et, si semel constiterit, numquam cadet; medius ille autem,
quem modicum et temperatum voco, si modo suum illud
satis instruxerit, uon extimescet ancipites dicendi incertos-
que casus: etiam si quando minus succedet, ut saepe fit,
magnum tame11 periculum 11011 adibit; alte enim cadere non
potest. 99) At vero hic noster, quem principem ponimus,
gravis acer ardens, si ad hoc unum est natus aut in hoc
solo se exercuit aut huic generi studuit uni 11ec suam copiam
cum illis duobus generibus temperavit, maxime est con-
temnendus; ille e11im summissus, quod acute et veteratorie
dicit, sapie11s iam; medius suavis; hic autem copiosissimus,
si nihil est aliud, vix satis sanus videri solet. Qui enim
11ihil potest tranquille, nihil leniter, nihil partite definite
distincte facete dicere, praesertim cum causae partim totae
sint eo modo partim aliqua ex parte tractandae, si is non
praeparatis auribus inflammare rem coepit, furere apud
sanos et quasi inter sobrios bacchari vinulentus videtur.
XXIX - 100) Tenemus igitur, Brute, quem quae-
rimus, sed animo; nam manu si prehendissem, ne ipse qui-
dem sua tanta eloquentia mihi persuasisset ut se dimitte-
rem; sed inventus profecto est ille eloquens, quem num-
quam vidit Antonius. Quis est igitur is? Complectar
brevi, disseram pluribus. Is est enim eloquens, qui et hu-
-172 -

milia subtiliter et alta graviter et mediocria temperate


potest dicere. 101) Nemo is, inquies, umquam fuit. Ne
fuerit; ego enim quid desiderem, non quid viderim disputo,
redeoque ad iliam Platonis, de qua dixeram, rei formam
et speciem, quam etsi non cernimus, tamen animo tenere
possumus. Non enim eloquentem quaero neque quicquam
mortale et caducum, sed illud ipsum, cuius qui sit compos,
sit eloquens: quod nihil est aliud nisi eloquentia ipsa,
quam nullis nisi mentis oculis videri possumus. Is erit
igitur eloquens, ·1t idem illud iteremus, qui poterit parva
summisse, modica temperate, magna graviter dicere.

A ori'.gem do rítmo.

LII - 174) Visne igitur, Brute, totum hunc locum( 1 )


accuratius etiam explicemus quam illi ipsi, qui et haec et
alia nobis tradiderunt, an iis contenti esse quae ab illis
dieta sunt possumus? Sed quid quaero velisne, cum litteris
tuis eruditissime scriptis te id vel maxime velle perspexe-
rim? Primum ergo origo (2), deinde causa, post natura,
tum ad extremum usus ipse explicetur orationis aptae atque
numerosae.
Nam qui Isocratem maxime mirantur, hoc in eius sum-
mis laudibus ferunt, quod ver bis solutis ( 3 ) numeros pri-
mus adiunxerit. Cum enim videret oratores cum severitate
audiri, poetas autem cum voluptate, tum dicitur numeros
secutus, quibus etiam in oratione uteretur, cmn iucundi-
tatis causa tum ut varietas occurreret satietati. 175) Quod
ab his vere quadam ex parte, non totum dicitur; nam nemi-
nem in eo genere scientius ( 4 ) versatum Isocrate confiten-
dum est; sed princeps inveniendi fuit Thrasymachus, cuius
omnia nimis etiam exstant scripta numerose. Nam, ut
paulo ante dixi, paria paribus adiuncta et similiter definita
itemque contrariis relata contraria, quae sua sponte, etiam
si id non agas, cadunt plerumque numerose, Gorgias primus
invenit, sed iis est usus intemperantius: id autem est genus,
ut ante dictum est, ex tribus partibus collocationis alterum.
176) Horum uterque Isocratem aetate praecurrit, ut eos ille
moderatione, non inventione vicerit; est enim, ut in trans-
ferendis faciendisque verbis ( 5 ) tranquillior ( 6 ), sic in ipsis
numeris sedatior; Gorgias autem avidior est generis eius
173

et his festivitatibus - s1c enim ipse censet (7) - insolen-


tius abutitur. Quas Isocrates, curo tamen audivisset in
Thessalia adulescens senem iam Gorgiam, moderatius tempe-
ravit; quin etiam se ipse tantum quantum aetate proce-
debat - prope enim centum confecit annos - relaxarat
a nimia necessitate numerorum, quod declarat in eo libro
quem ad Philippum Macedonem, scripsit curo iam admo-
dum esset senex: in quo dicit sese minus iam servire nume-
ris, quam solitus esset: ita non modo superiores sed etiam
se ipse correxerat.

COMENTÁRIOS

1) locum, assunto, refere-se à questão do numerus. - 2)


origo, Cícero diz claramente que divide o assunto em quatro par-
tes: 1.º) origem do número; 2. 0 ) causa do número; 3.0 ) natureza
do número; 4. 0 ) emprêgo do número. - 3) verbis solutis = a pro-
sa. - 4) scientius, com maior competência. - 5) in transferen-
dis faciendisque verbis, no emprêgo de metáforas e de palavras
novas. - 6) tranquillior, menos audacioso. - 7) censet, julga.

A ca11sa de ritmo.
LIII - 177) Quoniam igitur habemus aptae oratio-
nis (1) eos príncipes auctoresque quos diximus et origo
inventa est, causa quaeratur. Quae sic aperta est, ut mirer
veteres non esse commotos, praesertim curo, ut fit, for-
tuito saepe aliquid concluse apteque dicerent; quod curo
animos hominum auresque pepulisset, ut intellegi posset id
quod casus effudisset cecidisse iucunde, notandum certe
genus atque ipsi sibi imitandi fuerunt. Aures enim vel
animus aurium nuntio naturalem quandam in se continet
vocum omnium mensionem. 178) Itaque et longiora et bre-
viora iudicat et perfecta (2) ac moderata semper exspec-
tat, mutila sentit quaedam et quasi decurtata, quibus taro•
quam debito fraudetur offenditur, productiora alia et quasi
immoderatius excurrentia, quae magis etiam aspernantur
aures, quod cum in plerisque tum in hoc genere nimiurn ( 3 )
quod est offendit vehementius quam id quod videtur parum.
Ut igitur poetica et versus inventus est terminatione
aurium, observatione prudentium, sic in oratione ( 4 ) ani-
madversum est, multo illud quidem serius, sed eadem natura
admonente, esse quosdam certos cursos conclusionesque
verbo rum.

12 - 3°
-174-

COMENTÁRIOS
1) aptae orationis, referência à prosa rítmica. - 2) perfecta
= non curta. - 3) nirniurn, adjetivo nimius, a, um. - 4) oratione,
na prosa.

DE OFFIOIIS

LIBER PRIMUS

Cícero exorta o filho a esfodar ao mesmo tempo latim e


grego.

I - 1) Quamquam te, Marce fili, annum iam audien-


tem Cratippum, idque Athenis, abundare oportet praeceptis
institutisque philosophiae propter summam et doctoris aucto-
ritatem et urbis, quorum alter te scientia augere potest,
altera exemplis, tamen, ut ipse ad meam utilitatem semper
cum Graecis Latina coniunxi, neque id in philosophia solum,
sed etiam in dicendi exercitationem feci, idem tibi censeo
faciendum, ut par sis in utriusque orationis facultate.
Quem quidem ad rem nos, ut videmur, magnum attulimus
adiumentum hominibus nostris, ut non modo Graecarum
litterarum rudes, sed etiam docti aliquantum se arbitrentur
adeptos et ad dicendum et ad iudicandum.
2) Quam ob rem disces tu quidem a principe huius
aetatis philosophorum, et disces, quam diu voles; taro diu
autem velle debebis, quoad te, quantum proficias, non paeni-
tebit; sed tamen nostra legens non multum a Peripateticis
dissidentia, quoniam utrique Socratici et Platonici volumus
esse de rebus ipsis utere tuo iudicio (nihil enim impedio),
orationem autem Latinam officies profecto legendis nostris
pleniorem. Nec vero hoc arroganter dictum existimari
velim. Nam philosophandi scientiam concedens multis, quod
est oratoris proprium, apte, distincte, ornaeque dicere, quo-
niam in eo studio aetatem consumpsi, si id mihi assumo,
videor id meo iure quodam modo vindicare.
3) Quam ob rem magnopere te hortor, mi Cícero, ut
non solum orationes meas, sed hos etiam de philosophia
libros, qui iam illis fere se aequarunt, studiose legas; vis
enim maior in illis dicendi, sed hoc quoque colendum est
aequabile et temperatum orationis genus; Et id quidem
-175 -

nemini video Graecorum adhuc contigisse, ut idem utroque


in genere elaboraret sequereturque et illud forense dicendi
et hoc quietum disputandi genus, nisi forte Demetrius Pha-
lereus in hoc numero haberi potest, disputator subtilis,
orator parum vehemens, dulcis tamen, ut Theophrasti disci-
pulum possis agnoscere. Nos autem quantum in utroque
profecerimus, aliorum sit iudicium, utrumque certe secuti
sumus.
4) Equidem et Platonem existimo, si genus id forense
dicendi tractare voluisset, gravissime et copiosissime potuisse
dicere, et Demosthenem, si illa, quae a Platone didicerat,
tenuisset et pronuntiare voluisset, ornate splendideque
facerc potuisse; eodemque modo de Aristotele et Isocrate
indico, quorum uterque suo studio delectatus contempsit
alterum.

Os únicos guias são os estóicos, acadêmicos e peripatéticos.


A significação ele "officium".

II - Sed cum statuissem scribere ad te aliquid hoc


tempore, multa posthac, ab eo ordiri rnaxime volui, quod
et aetati tnae esset aptissimum et anctoritati meae. Nam
cnm multa sint in philosophia et gravia et utilia accurate
copioseque a philosophis disputata, latissime patere videntur
ea, quae de officiis tradita ab illis et praecepta sunt. Nulla
enim vitae pars neque publicis neque privatis neque foren-
sibus neque domesticis in rebus, neque si tecum agas quid,
neque si cum altero contrahas, vacare officio potest, in
eoque et colendo sita vitae est honestas omnis et negle-
gendo turpitudo.
5) Atque haec quidem quaestio communis est omnium
philosophorum; quis est enim, qui nullis officii praeceptis
tradendis philosophum se audeat dicere? Sed sunt non
nullae disciplinae, quae propositis bonorum et malorum
finibus officium omne pervertunt. Nam qui summum bo-
num sic instituit, ut nihil habeat cum virtute coniunctum,
idque suis commodis, non honestate metitur, hic, si sibi ipse
consentiat et non interdum naturae bonitate vincatur neque
amicitiam colere possit nec iustitiam nec liberalitatem;
fortis vero dolorem summum malum iudicans aut temperans
voluptatem summum bonum statuens esse certe nullo modo
potest.
-176 -

6) Quae quamquam ita sunt in promptu, ut res dispu-


tatione non egeat, tamen sunt a nobis alio loco disputata.
Hae disciplinae igitur si sibi consentaneae velint esse, de
officio nihil queant dicere, neque ulla ofici praecepta
firma, stabilia, coniuncta naturae tradi possunt, nisi aut ab
iis, qui solam, aut ab iis, qui maxime honestatem propter
se dicant expetendam. Ita propria est ea praeceptio Stoi-
corum, Academicorum, Peripateticorum, quoniam Aristonis,
Pyrrhonis, Erilli iampridem explosa sententia est; qui
tamen haberent ius suum disputandi de officio, si rerum
aliquem dilectum reliquissent, ut ad officii inventionem
aditus esset. Sequemur igitiur hoc quidem tempore et hac
in quaestione potissimum Stoicos non ut interpretes, sed,
ut solemus, e fontibus eorum indicio arbitrioque nostro,
quantum quoque modo videbitur, hauriemus.
7) Placet igitur, quoniam omnis disputatio de officio
futura est, ante definire, quid sit officium; quod a Panaetio
praetermissum esse miror. Omnis enim, quae [a] ratione
suscipitur de aliqua re institutio, debet a definitione pro-
ficisci, ut intellegatur, quid sit id, de quo disputetur ...

A dfoisão de "officium".

III - Omnis de officio duplex est quaestio: unum


genus est, quod pertinet ad finem bonorum, alterum, quod
positum est in praeceptis, quibus in omnis partis usus
vitae conformari possit. Superioris generis huius modi sunt
exempla: omniane officia perfecta sint, num quod officium
aliud alio maius sit, et quae sunt generis eiusdem. Quo-
rum autem officiorum praecepta traduntur, ea quamquem
pertinent ad finem bonorum, tamen minus id apparet,
quia magis ad institutionem vitae communis spectare viden-
tur; de quibus est nobis his libris explicandum. Atque
etiam alia divisio est officii.
8) Nam et medium quoddam officium dicitur et per-
fectum. Perfectum officium rectum, opinor, vocemus,
quoniam Graeci KarópiJwµa, hoc autem commune officium
KaiJfíK01> vocant. Atque ea sic definiunt, ut, rectum quod
sit, id officium perfectum esse definiant; medium autem
officium id esse dicunt, quod cur factum sit, ratio proba-
bilis reddi possit.
-177 -

9) Triplex igitur est, ut Panaetio videtur, consilii


capiendi deliberatio. Nam aut honestumne factu sit an
turpe dubitant id, quod in deliberationem cadit; in quo
considerando saepe animi in contrarias sententias distra-
huntur. Tum autem aut anquirunt aut consultant, ad vitae
commoditatem iucunditatemque, ad facultates rerum atque
copias, ad opes, ad potentiam, quibus et se possint iuvare
et suos, conducat id necne, de quo deliberant; quae deli-
beratio omnis in rationem utilitatis cadit. Tertium dubi-
tandi genus est, cum pugnare videtur cum honesto id,
quod videntur esse utile; cum enim utilitas ad se rapere,
honestas contra revocare ad se videtur, fit ut distrahatur
in deliberando animus afferatque ancipitem curam cogi-
tandi.
10) Hac in divisione, cum praeterire aliquid maximum
vitium in dividendo sit, duo praetermissa sunt; nec enim
solum utrum honestum an turpe sit, deliberari solet, sed
etiam duobus propositis honestis utrum honestius, itemqne
duobus propositis utilibus utrum utilius. Ita, quam ille
triplicem putavit esse rationem, in quinque partes distribui
debere reperitur. Primum igitur est de honesto, sed dupli-
eiter, tum pari ratione de utili, post de comparatione eorum
disserendum.

Os objetivos primários do natural desejo do homem: pro-


pagação da espécie e defesa própria.

IV - 11) Principio generi animantium omni est a


natura tributum, ut se, vitam corpusque tueatur, declinetque
ea, quae nocitura videantur, omniaque, quae sint ad viven-
dum necessaria, anquirat et paret, ut pastum, ut latibula,
ut alia generis eiusdem. Commune item animantium,
omnium est coniunctionis adpetitus procreandi causa et cura
quaedam eorum, quae procreata sint; sed inter hominem
et beluam hoc maxime interest, quod haec tantum, quantum
sensu movetur, ad id solum, quod adest quodque praesens
est, se accommodat paululum admodum sentiens praeteritum
aut futurum; homo autem, quod rationis est particeps, per
quam consequentia cernit, principia et causas rerum videt
earumque progressus et quasi antecessiones non ignorat,
similitudines comparat rebusque praesentibus adiungit atque
~ 178 -

annectit futuras, facile totius vitae cursum videt ad eamque


degendam praeparat res necessarias.
12) Eademque natura vi rationis hominem conciliat
homini et ad orationis et ad vitae societatem ingeneratque
in primis praecipuum quendam amorem in eos, qui pro-
creati sunt, impellitque, ut hominum coetus et celebratio-
nes et esse et a se obiri velit ob easque causas studeat
parare ea, quae suppeditent et ad cultum et ad victum, nec
sibi soli, sed coniugi, liberis ceterisque, quos caros habeat
tuerique debeat; quae cura exsuscitat etiam animos et
maiores ad rem gerendam facit.
13) ln primisque hominis est propria veri inquisitio
atque investigatio. Itaque cum sumus necessariis negotis
curisque vacui, tum avemus aliquid videre, audire, addis-
cere cognitionemque rerum aut occultarum aut admirabi-
lium ad beate vivendum necessariam ducimus. Ex quo
intellegitur, quod verum, simplex sincerumque sit, id esse
naturae hominis aptissimum. Huic veri videndi cupiditati
adiuncta est appetitio quaedam principatus, ut nemini
parere animus bene informatus a natura velit nisi praeci-
pienti aut docenti aut utilitatis causa iuste et legitime
imperanti; ex quo magnitudo animi exsistit humanarumque
rerum contemptio.
14) Nec vero illa parva vis naturae est rationisque,
quod unum hoc animal sentit, quid sit ordo, quid sit, quod
deceat, in factis dictisque qui modus. Itaque eorum ipso-
rum, quae aspectu sentiuntur, nullum aliu animal pulchri-
tudinem, venustatem, convenientiam parti um sentit; quam
similitudinem natura ratioque ab oculis ad animum trans-
ferens multo etiam magis pulchritqdinem, constantiam,
ordinem in consiliis factisque conservandam putat cavetque,
ne quid indecore effeminateve faciat, tum in omnibus et
opinionibus et factis ne quid libidinose aut faciat aut
cogitet.
Quibus ex rebus conflatur et efficitur id, quod quae-
rimus, honestum, ·quod etiamsi nobilitatum non sit, tamen
honestum sit, quodque vere dicimus, etiamsi a nullo laude-
tur, natura esse laudabile.
-179 -

A investigação da verdade.

V - 15) Formam quidem ipsam, Marce fili, et tam-


quam faciem honesti vides, "quae si oculis cerneretur, mira-
biles amores", ut ait Plato, "excitaret sapientiae". Sed
omne, quod est honestum, id quattuor partium oritur ex
aliqua: aut enim in perspicientia veri sollertiaque versatur
aut in hominum societate tuenda tribuendoque suum cuique
et rerum contractarum fide aut in animi excelsi atque invicti
magnitudine ac robore aut in omnium, quae fiunt quaeque
dicuntur, ordine et modo, in quo inest modestia et tempe-
rantia.
Quae quattuor quamquam inter se colligata atque im-
plicata sunt, tamen ex singulis certa officiorum genera
nascuntur, velut ex ea parte, quae prima discripta est, in
qua sapientiam et prudentiam ponimus, inest indagatio
atque inventio veri, eiusque virtutis hoc munus est pro-
prium. 16) Ut enim quisque maxime perspicit, quid in re
quaque verissimum sit, quique acutissime et celerrime potest
et videre et explicare rationem, is prudentissimus et sapien-
tissimus rite haberi solet. Quocirca huic quasi materia,
quam tractet et in qua versetur, subiecta est veritas.
17) Reliquis autem tribus virtutibus necessitates pro-
positae sunt ad eas res parandas tuendasque, quibus actio
vitae continetur, ut et societas hominum coniunctioque ser-
vetur et animi excellentia magnitudoque cum in augendis
opibus utilitatibusque et sibi et suis comparandis, tum
multo magis in his ipsis despiciendis eluceat. Ordo autem
et constantia et moderatio ea, quae sunt his similia, versan-
tur in eo genere, ad quod est adhibenda actio quaedam,
non solum mentis agitatio. Iis enim rebus, quae tractantur
in vita; modum quemdam et ordinem adhibentes honestatem
et decus conservabimus.

A sabedoria como primeira virtude cardinal.

VI - 18) Ex quattuor autem locis, in quos honesti


naturam vimque divisimus, primus ille, qui in veri cogni-
tione consistit, maxime naturam attingit humanam. Omnes
enim trahimur et ducimur ad cognitionis et scientiae cupi-
ditatem, in qua excellere pulchrum putamus, labi autem,
-180-

errare, nescire, decipi et malum et turpe ducimus. ln hoc


genere et naturali et honesto duo vitia vitanda sunt, unum,
ne incognita pro cognitis habeamus iisque temere assentia-
mur; quod vitium effugere qui volet ( omnes autem velle
debent), adhibebit ad considerandas res et tem pus et dili-
gentiam. 19) Alterum est vitium, quod quidam nimis mag-
num studium multamque operam in res obscuras atque dif-
ficiles conferunt easdemque non necessarias.
Quibus vitiis declinatis quod in rebus honestis et cogni-
tione dignis operae curaeque ponetur, id iure laudabitur,
ut in astrologia C. Sulpicium audivimus, in geometria Sex.
Pompeium ipsi cognovimus, multos in dialecticis, plures in
iure civili, quae omnes artes in veri investigatione versan-
tur; cuius studio a rebus gerendis abduci contra officium
est. Virtutis enim laus omnis in actione consistit; a qua
tamen fit intermissio saepe multique dantur ad studia re-
ditus; tum agitatio mentis, quae numquam acquiescit, potest
nos in studiis cognitionis etiam sine opera nostra continere.
Omnis autem cogitatio motusque animi aut in consiliis
capiendis de rebus honestis et pertinentibus ad bene bea-
teque vivend'Um aut in studiis scientiae cognitionisque versa-
bitur.
Ac de primo quidem officii fonte diximus.

A justiça como segitnda virtude cardinal.

VII - 20) . De tribus autem reliquis latissime patet ea


ratio, quae societas hominum inter ipsos et vitae quasi com-
munitas continetur; cuius partes duae, iustitia, in qua vir-
tutis est splendor maximus, ex qua viri boni nominantur,
et huic coniuncta beneficentia, quam eandem vel benignita-
tem vel liberalitatem appellari licet.
Sed iustitiae primum munus est, ut ne cui quis noceat
ms1 lacessitus iniuria, deinde ut communibus pro communi-
bus utatur, privatis ut suis.
21) Sunt autem privata nulla natura, sed aut vetere
occupatione, ut qui quondam in vacua venerunt, aut victoria,
ut qui bello potiti sunt, aut lege, pactione, condicione, sorte;
ex quo fit, ut ager Arpinas Arpinatium dicatur, Tusculanus
Tusculanorum; similisque est privatarum possesionum di-
scriptio. Ex quo, quia suum cuiusque fit eorum, quae natura
-181-

fuerant communia, quod cuique obtigit, id quisque teneat; e


quo si quis sibi appetet, violabit ius humanae societatis.
22) Sed quoniam, ut praeclare scriptum est a Platone,
non nobis solum nati sumus ortusque nostri partem patria
vindicat, partem amici, atque, ut placet Stoicis, quae in terris
gignantur, ad usum hominum omnia creari, homines autem
hominum causa esse generatos, ut ipsi inter se aliis alii
prodesse possent, in hoc naturam debemus ducem sequi, com-
munes utilitates in medium afferre mutatione officiorum,
dando accipiendo, tum artibus, tum opera, tum facultatibus
devincire hominum inter homines societatem.
23) Fundamentum autem est iustitiae fides, id est
dictorum conventorumque constantia et veritas. Ex quo,
quamquam hoc videbitur fortasse cuipiam durius, tamen au-
deamus imitari Stoicos, qui studiose exquirunt, unde verba
sint ducta, credamusque, quia fiat, quod dictum est, appella-
tam fidem.
Sed iniustitiae genera duo sunt, unum eorum, qui infe-
runt, alterum eorum, qui ab iis, quibus infertur, si possunt,
non propulsant iniuriam. Nam qui iniuste impetum in
quempiam facit aut ira aut aliqua perturbatione incitatus,
is quasi manus afferre videtur socio; qui autem non defendit
nec obsistit, si potest, iniuriae, tam est in vitio, quam si
parentes aut amicos aut patriam deserat. 24) Atque illae
quidem iniuriae, quae nocendi causa de industria inferuntur,
saepe a metu proficiscuntur, cum is, qui nocere alteri co-
gitat, timet ne, nisi id fecerit, ipse aliquo afficiatur incom-
modo. Maximam autem partem ad iniuriam faciendam
aggrediuntur, ut adipiscantur ea, quae concupiverunt; in
quo vitio latissime patet avaritia.
VIII - 25) Expetuntur autem divitiae cum ad usus
vitae necessarios, tum ad perfruendas voluptates. ln qui-
bus autem maior est animus, in iis pecuniae cupiditas spec-
tat ad opes et ad gratificandi facultatem, ut nuper M.
Crassus negabat ullam satis magnam pecuniam esse ei, qui
in re publica princeps vellet esse, cuius fructibus exercitum
alere non posset. Delectant etiam magnifici apparatus vi-
taeque cultus cum elegantia et copia; quibus rebus effectum
est, ut infinita pecuniae cupiditas esset. Nec vero rei fa-
miliaris amplificatio nemini nocens vituperanda est, sed
fugienda semper iniuria est.
-182 -

26) Maxime autem adducuntur plerique, ut eos iusti-


tiae capiat oblivio, cum in imperiorum, honorum, gloriae
cupiditatem inciderunt. Quod enim est apud Ennium:
Núlla sancta sócietas
N éc fides regni ést,
id latins patet. Nam quicquid eius modi est, in quo non
possint plures excellere, in eo fit plerumque tanta contentio,
ut difficillimum sit servare "sanctam societatem". Decla-
ravit id modo temeritas O. Caesaris, qui omnia iura divina
et humana pervertit propter eum, quem sibi ipse opinionis
errore finxerat, principatum. Est autem in hoc genere mo-
lestum, quod in maximis animis splendidissimisque ingeniis
plerumque existunt honoris, imperi, potentiae, gloriae cupi-
ditates. Quo magis cavendum est, ne quid in eo genere
peccetur.
27) Sed in omni iniustitia permultum interest, utrmn
perturbatione aliqua animi, quae plerumque brevis est et ad
tempus, an consulto et cogitata fiat iniuria. Leviora enim
sunt ea, quae repentino aliquo motu accidunt, quam ea, quae
meditata et praeparata inferuntur.
Ac de inferenda quidem iniuria satis dictum est.

Causas de injustiça.

IX - 28) Praetermittendae autem defensionis dese-


rendique offici plures solent esse causae; nam aut inimici-
tias aut laborem aut sumptus suscipere nolunt aut etiam
neglegentia, pigritia, inertia aut suis studiis quibusdam
occupationibusve sic impediuntur, ut eos, quos tutari <le-
beant, desertos esse patiantur. Itaque videndum est, ne non
satis sit id, quod apud Platonem est in philosophos dictum,
quod in veri investigatione versentur quodque ea, quae ple-
rique vehementer expectant, de quibus inter se digladiari
soleant, contemnant et pro nihilo putent, propterea iustos
esse. Nam alterum [iustitiae genus] adsequntur, ut infe-
renda ne cui noceant iniuria, in alterum incidunt; discendi
enim studio impediti, quos tueri debent, deserunt. Itaque
eos ne ad rem publicam quidem accessuros putat nisi coactos.
Aequius autem erat id voluntate fieri; nam hoc ipsum ita
iustum est, quod recte fit, si est voluntarium.
-183 -

29) Sunt etiam, qui aut studio rei familiaris tuendae


aut odio quodam hominum suum se negotium agere dicant
nec facere cuiquam videantur iniuriam. Qui altero genere
iniustitiae vacant, in alterum incurrunt; deserunt enim vitae
societatem, quia nihil conferunt in eam studii, nihil oberae,
nihil facultatum.
Quando igitur duobus generibus iniustitiae propositis
adiunximus causas utriusque generis easque res ante consti-
tuimus, quibus iustitia contineretur, facile, quod cuiusque
temporis officium sit, poterimus, nisi nosmet ipsos valde
amabimus, iudicare; 30) est enim difficiles cura rerum alie-
narum. Quamquam Terentianus ille Chremes "humani nihil
a se alienum putat"; sed tamen, quia magis ea percipimus
atque sentimus, quae nobis ipsis aut prospera aut adversa
eveniunt, quam illa, quae ceteris, quae quasi longo intervallo
interiecto videmus, aliter de illis ac de nobis iudicamus.
Quocirca bene praecipiunt, qui vetant quicquam agere, quod
dubites aequum sit an iniquum. Aequitas enim lucet ipsa
per se, dubitatio cogitationem significat iniuriae.

As peculiaridades da jiistiça são modificadas pelas circuns-


tâncias.

X - 31) Sed incidunt saepe tempora, cum ea, quae


maxime videntur digna esse iusto homine eoque, quem virum
bonum dicimus, commutantur fiuntque contraria, ut reddere
depositum, facere promissum quaeque pertinent ad veritatem
et ad fidem, ea migrare interdum et non servare fit iustum.
Referri enim decet ad ea, quae posui principio, fundamenta
iustitiae, primum ut ne cui noceatur, deinde ut communi
utilitati serviatur. Ea cum tempore commutantur, commu-
tatur officium et non semper est idem.
32) Potest enim accidere promissum aliquod et conven-
tum, ut id effici sit inutile vel ei, cui promissum sit, vel
ei, qui promiserit. Nam si, ut in fabulis est, Neptunus,
quod Theseo promiserat, non fecisset, Theseus Hippolyto filio
non esset orbatus; ex tribus enim optatis, ut scribitur, hoc
erat tertium, quod de Hippolyti interitu iratus optavit;
quo impetrato in maximos luctus incidit. Nec promissa igi-
tur servanda sunt ea, qmu, sint iis, quibus promiseris, inu-
tilia, nec, si plus tibi ea noceant quam illi prosint, cui
promiseris, contra officium est maius anteponi minori; tu,
-184-

si constitueris cuipiam te advocatum in rem praesentem esse


venturum atque interim graviter aegrotare filius coeperit,
non sit contra officium non facere, quod dixeris, magisque
ille, cui promissum sit, ab officio discedat, si se destitutum
queratur. Iam illis promissis standum non esse quis non
videt, quae coactus quis metu, quae deceptus dolo promiserit?
quae quidem pleraque iure praetorio liberantur, non nulle
legibus.
33) Exsistunt etiam saepe iniuriae calumnia quadam
et nimis callida, sed malitiosa iuris interpretatione. Ex quo
illud "Summum ius summa iniuria" factum est iam tritum
sermone proverbium. Quo in genere etiam in re publica
multa peccantur, ut ille, qui, cum triginta dierum essent
cum hoste indutiae factae, noctu populabatur agros, quod
dierum essent pactae, non noctium indutia. Ne noster qui-
dem probandus, si verum est Q. Fabium Labeonem seu
quem alium (nihil enim habeo praeter auditum) arbitrum
Nolanis et Neapolitanis de finibus a senatu datum, cum ad
locum venisset, cum utrisque separatim locutum, ne cupide
quid agerent, ne appetenter, atque ut regredi quam pro-
gredi mallent. Id cum utrique fecissent, aliquantum agri
in medio relictum est. !taque illorum finis sic, ut ipsi
dixerant, terminavit; in medio relictum quod erat, populo
Romano adiudicavit. Decipere hoc quidem est, non iudi-
care. Quocirca in omni est re fugienda talis sollertia.

As obrigações para com os q1ie nos ofendem.

XI - Sunt autem quaedam officia etiam adversus eos


servanda, a quibus iniuriam acceperis. Est enim ulciscendi
et puniendi modus; atque haud seio an satis sit eum, qui
lacessierit, iniuriae suae paenitere, ut et ipse ne quid tale
posthac et ceteri sint ad iniuriam tardiores.
34) Atque in re publica maxime conservanda sunt iura
belli. Nam curo sint duo genera decertandi, unum per dis-
ceptationem, alterum per vim, cumque illud proprium sit
hominis, hoc beluarum, confugiedum est ad posterius, si uti
non licet superiore.
35) Quare suscipienda quidem bella sunt ob eam cau-
sam, ut sine iniuria in pace vivatur, parta autem victoria
conservandi ii, qui non crudeles in bello, non immanes fue-
runt, ut maiores nostri Tusculanos, Aequos, Volscos, Sa-
-185 -

binos, Hernicos in civitatem etiam acceperunt, at Cartha-


ginem .:t Numantiam funditus sustulerunt; nollem Corin-
thum, sed credo aliquid secutos, opportunitatem loci ma-
xime, ne posset aliquando ad bellum faciendum locus ipse
adhortari. Mea quidem sententia paci, quae nihil habitura
sit insidiarum, semper est consulendum. ln quo si mihi
esset obtemperatum, si non optimam, at aliquam rem pu-
blicam, quae nunc nulla est, haberemus.
Et cum iis, quos vi deviceris, consulendum est, tum
ii, qui armis positis ad imperatorum fidem confugient,
quamvis murum aries percusserit, recipiendi. ln quo tan-
topere apud nostros iustitia culta est, ut ii, qui civitates aut
nationes devictas bello in fidem recepissent, earum patroni
essent more maiorum.
36) Ac belli quidem aequitas sanctissime fetiali po-
puli Romani iure perscripta est. Ex quo intellegi potest
nullum bellum esse iustum, nisi quod aut rebus repetitis
geratur aut denuntiatum ante sit et indictum. [Popilius
imperator tenebat provinciam, in cuius exercitu Catonis
filius tiro militabat. Cum autem Popilio videretur unam
dimittere legionem, Catonis quoque filium, qui in eadem
legione militabat, dimisit. Sed cum amore pugnandi in
exercitu remansisset, ato ad Popilium scripsit, ut, si euro
patitur in exercitu remanere, secundo eum obliget militiae
sacramento, quia priore amisso iure cum hostibus pugnare
11011 poterat. 37) Adeo summa erat observatio in bello mo-
vendo]. M. quidem Catonis senis est epistula ad M. fili-
um, in qua scribit se audisse eum missum factum esse a
consule, cum in Macedonia bello Persico miles esset. Mo11et
igitur, ut caveat, 11e proelium ineat; negat enim ius esse,
qui miles 11011 sit, curo hoste pug11are.

A generosidade de Pirro para corn os vencidos.

XII - Equidem etiam illud animadverto, quod, qui


proprio 11ornine perduellis esset, is hostis vocaretur, lenitate
verbi rei tristitiam mitigatam. Hostis enim apud maiores
nostros is dicebatur, quem nunc peregrinum dicimus. ln-
dicant duodecim tabulae: cmt status dies curn hoste, itemque:
adversus hostem aeterna auctoritas. Quid ad ha11c man-
suetudinem addi potest, eum, quicum bellum geras, tam
molli nomine appellare 1 Quamquam id nomen durius effe-
- 186

cit iam vetustas; a peregrino enim recessit et proprie m


eo, qui arma contra ferret, remansit.
38) Cum vero de imperio decertatur belloque queri-
tur gloria, causas omnino subesse tamen oportet easdem,
quas, dixi paulo ante instas causas esse bellorum. Sed ea
bella quibus imperii proposita gloria est, minus acerbe ge-
renda sunt. Ut enim cum civi aliter contendimus, si est
inimicus, aliter, si competitor ( cum altero certamen honoris
et dignitatis est, cum altero capitis et famae), sic cum Cel-
tiberis, cum Cimbrir bellum ut cum inimicis gerebatur, uter
esset, rnm uter imperaret, cum Latinis, Sabinis, Samnitibus,
Poenis, Pyrrho de imperio dimicabatur. Poeni foedifragi,
crudelis Hannibal, reliqui iustiores. Pyrrhi quidem de cap-
tivis reddendis illa praeclara:
Nec mi aurum posco nec mi pretium dederitis,
Nec canponantes bellum, sed belligerantes
Ferro, non auro vitam cernamus utrique.
Vosne velit an me regnare era, qnidve ferat, Fors,
Virtute experiamur. Et hoc simul accipe dictum:
Quorum virtutei belli fortuna pepercit,
Eorundem libertati me parcere certum est.
Dono, ducite, doque volentibus cum magnis dis.

Regalis sane et digna Aeacidarum genere sententia.

A justiça também se aplica aos escravos.

XIII - 39) Atque etiam si quid singuli temporibus


adducti hosti promiserunt, est in eo ipso fides conservanda,
ut primo Punico bello Regulus captus a Poenis cum de
captivis commutandis Romam missus esset iurassetque se
rediturum, primum, ut venit, captivos reddendos in senatu
11011 censuit, deinde, cum retineretur a propinquis et ab
amicis, ad supplicium redire maluit quam fidem hosti datam
fallere.
40) [Secundo autem Punico bello post Cannensem
pugnam quos decem Hannibal Romam astrictos misit iure
iurando se redituros esse, nisi de redimendis iis qui capti
erant impetrassent, eos omnes censores, quod quisque eorum
vixit, qui peirassent, in aerariis reliquerunt nec minus
illum, qui iuris iurandi fraude culpam invenerat. Cum
enim Hannibalis permissu exisset de castris, rediit paulo
-187 -

post, quod se oblitum nescio quid diceret; deinde egres<sus


e castris iure iurando se solutam putabat, et erat verbis,
re non erat. Semper autem in fide quid senseris, non quid
dixeris, cogitandum.
Maximum autem exemplum est iustitiae in hostem a
maioribus nostris constitutum, cum a Pyrrho perfuga sena-
tui est pollicitus se venenum regi daturum et eum neca-
turum, senatus et C. Fabricius perfugam Pyrrho dedidit.
Ita ne hostis quidem et potentis et bellum ultro inferentis
interitum cum scelere approbavit].
41) Ac de bellicis quidem officiis satis dictum est.
Meminerimus autem etiam adversus ínfimos iustitiam
esse servandam. Est autem ínfima condicio et fortuna
servorum, quibus non male praecipiunt qui ita iubent uti,
ut mercennariis: operam exigendam, insta praebenda.
Cum autem duobus modis, id est aut vi aut fraude, fiat
iniuria, fraus quasi vulpeculae, vis leonis videtur; utrum-
que homine alienissimum, sed fraus odio digna maiore.
Totius autcm iniustitiae nnlla capitalior quam eorum, qui
tum, cum maxime fallunt, id agunt, ut viri boni esse vi-
deantur. De iustitia satis dictum.

A beneficência e a liberalidade.

XIV - 42) Deinceps, ut erat propositum, de ben,2-


ficentia ac de liberalitate dicatur, qua quidem nihil est
naturae hominis accommodatius, sed habet multas cautiones.
Videndum est enim, primum ne obsit benignitas et iis ipsis,
quibus benigne videbitur fieri et ceteris, deinde ne maior
benignitas sit quam facultates, tum ut pro dignitate cuique
tribuatur, id enim est iustitiae fundamentum, ad quam
haec referenda sunt omnia. Nam et qui gratificantur cui-
piam, quod obsit illi, cui prodesse velle videantnr, 11011
benefici neque liberales, sed perniciosi assentatores iudicandi
sunt, et qui aliis nocent, ut in alios liberales sint, in eadem
sunt iniustitia, ut si in suam rem aliena convertant.
43) Sunt autem multi, et quidem cupidi splendoris
et gloriae, qui eripiunt aliis, quod aliis largiantur, iique
arbitrantur se beneficos in suos amicos visum iri, si locuple-
tent eos quacumque ratione. Id autem tantum abest ab
officio, ut nihil magis officio possit esse contrarium. Vi-
dendum est igitur, ut ea liberalitate utamur, quae prosit
-188 ~

amieis, noeeat nemm1. Quare L. Sullae, C. Caesaris pe-


euniarum translatio a iustis dominis ad alienos non debet
liberalis videri; nihil est enim liberale, quod non idem
iustium.
44) Alter loeus erat eautionis, ne benignitas maior
esset quam faeultates, quod, qui benigniores volunt esse,
quam res patitur, primum in eo peccant, quod iniuriosi
sunt in proximos; quas enim copias his et suppeditari ae-
quius est et relinqui, eas transferunt ad alienos. Inest
autem in tali liberalitate cupiditas plerumque rapiendi et
auferendi per iniuriam, ut ad largiendum suppetant copiae.
Videre etiam licet plerosque non tam natura liberales quam
quadam gloria duetos, ut benefici videantur, faeere multa,
quae profieisei ab ostentatione magis quam a voluntate vi-
deantur. Talis autem simulatio vanitati est eoniunetior
quam aut liberalitati aut honestati.
45) Tertium est propositum, ut in benefieentia dilec-
tus esset dignitatis; in quo et mores eius erunt speetandi,
in quem beneficium eonferetur, et animus erga nos et com-
munitas ae soeietas vitae et ad nostras utilitates offieia ante
collata; quae ut eoneurrant 01nnia, optabile est; si minus,
plures eausae maioresque ponderis plus habebunt.

O valor da gratidão.

XV - 46) Quoniam autem vivitur 11011 cum perfectis


homi11ibus planeque sapie11tibus, sed enm iis, in quibus prae-
elare agitur si sunt simulacra virtutis, etiam hoc intelle-
gendum puto, neminem omnino esse neglegendum, in quo
aliqua significatio virtutis appareat, colendum autem esse
ita quemque maxime, ut quisque maxime virtutibus his le-
nioribus erit ornatus, modestia, temperantia, hae ipsa, de
qua multa iam dieta sunt, iustitia. Nam fortis animus et
magnus in homine non perfecto nec sapiente ferventior ple-
rumque est, illae virtutes bonum virum videntur potius
atti11gere.
Atque haee in moribus.
47) De benevolentia autem, quam quisque habeat erga
nos, primum illud est in officio, ut ei plurimum tribuamus,
a quo plurimum diligamur, sed benevolentiam non adules-
centulorum more ardore quodam amoris, sed stabilitate po-
tius et constantia iudicemus. Sin erunt merita, ut non
-189 -

ineunda, sed referenda sit gratia, maior quaedam cura adhi-


benda est; nullum enim officium referenda gratia magis
necessarium est.
48) Quodsi ea, quae utenda acceperis, maiore mensura,
si modo possis, iubet reddere Hesiodus, quidnam beneficio
provoca ti facere debemus 1 an imitari agros fertiles, qui
multo plus efferunt quam acceperunt 1 Etenim si in eos,
quos speramus nobis profuturos, non dubitamus officia con-
ferre, quales in eos esse debemus, qui iam profuerunt?
Nam cum duo genera liberalitatis sint, unum dandi beneficii,
alterum reddendi, demus necne, in nostra potestate est, non
reddere viro bono non licet, modo id facere possit sine
1111uria.
49) Acceptorum autem beneficiorum sunt dilectus ha-
bendi, nec dubium, quin maximo cuique plurimum debeatur.
ln quo tamen in primis, quo quisque animo, studio, benevo-
lentia fecerit, ponderandum est. Multi enim faciunt multa
temeritate quadam sine iudicio vel morbo in omnes vel re-
pentino quodam quasi vento impetu animi incitati; quae
beneficia aeque magna non sunt habenda atque ea, quar
indicio, considerate constanterque delata sunt.
Sed in collocando beneficio et in referenda gratia, si
cetera paria sunt; hoc maxime officii est, ut quisque maxime
opis indigeat, ita ei potissimum opitulari; quod contra fit
a plerisque; a quo enim plurimum sperant, etiamsi ille iis
non eget, tamen ei potissimum inserviunt.

Os princípios da sociedade humana.

XVI - 50) Optime autem societas hominum coniunc-


tioque servabitur, si, ut quisque erit coniunctissimus, ita
in eum benignitatis plurimum conferetur.
Sed, quae naturae principia sint communitatis et socie-
tatis humanae, repetendum videtur altius; est enim primum,
quod cernitur in universi generis humani societate. Eius
autem vinculum est ratio et oratio, quae docendo, discendo,
communicando, disceptando, iudicando conciliat inter se ho-
mines coniungitque naturali quadam societate; neque ulla
re longius absumus a natura ferarum, in quibus inesse for-
titudinem saepe dicimus, ut in equis, in leonibus, iustitiam,
aequitatem, bonitatem non dicimus; sunt enim rationis et
orationis expertes.

13 - 3°
-190-

51) Ac latissime quidem patens hominibus inter ipsos,


omnibus inter omnes societas haec est; in qua omnium rerum,
quas ad communem hominum usum natura genuit, est ser-
vanda communitas, ut, quae discripta sunt legibus et iure
civili, haec ita teneantur, ut sit constitutum legibus ipsis,
cetera sic observentur, ut in Graecorum proverbio est, amico-
rum esse cominunia omnia. Omnium autem communia ho-
minum videntur ea, quae sunt generis eius, quod ab Ennio
positum in una re transferri in permultas potest:

Homó, qui erranti cómiter monstrát viam,


Quasi lúmen de suo lúmine accendát, facit.
Nihiló minus ipsi lúcet, cum illi accénderit.

52) Una ex re satis praecipit, ut, quicquid sine detri-


mento commodari possit, id tribuatur vel ignoto; ex quo
sunt illa communia: non prohibere aqua profluente, pati
ab igne ignem capere, si qui velit, consilium fidele delibe-
ranti dare, quae sunt iis utilia, qui accipiunt, danti non
,,.,molesta. Quare et his utendum est et semper aliquid ad
communem utilitatem afferendum. Sed quoniam copiae par-
vae singulorum sunt, eorum autem, qui his egeant, infinita
est multitudo, vulgaris liberalitas referenda est ad illum
Ennii finem: "Nihilo minus ipsi lucet", ut facultas sit,
qua in nostros simus liberales.

Os diversos graus da sociedade humana.

XVII - 53) Gradus autem plures sunt societatis ho-


minum. Ut enim ab illa infinita discedatur, propior est
eiusdem gentis, nationis, linguae, qua maxime homines co-
iunguntur; interius etiam est eiusdem esse civitatis; multa
enim sunt civibus inter se communia, forum, fana, porticus,
viae, leges, iura, indicia, suffragia, consuetudines praeterea
et familiaritates multisque cum multis res rationesque con-
tractae.
Artior vero colligatio est societatis propinquorum; ab
illa enim immensa societate humani generis in exiguum
angustumque concluditur.
54) Nam cum sit hoc natura commune animantium,
ut habeant libidinem procreandi, prima societas in ipso
coniugio est, proxima in liberis, deinde una domus, com-
-191-

munia omnia; id autem est principium urbis et quasi se-


minarium rei publicae. Sequuntur fratrum coniunctiones,
post consobrinorum sobrinorumque, qui cum una domo iam
capi non possint, in alias damos tamquam in colonias exeunt.
Sequuntur conubia et affinitates, ex quibus etiam plures
propinqui; quae propagatio et suboles origo est rerum pu-
blicarum. Sanguinis autem coniunctio et benevolentia de-
vincit homines et caritate; 55) Magnum est enim eadem
habere monumenta maiorum, eisdem uti sacris, sepulcra
habere communia.
Sed omnium societatum nulla praestantior est, nulla
firmior, quam cum viri boni moribus símiles sunt familiari-
tate coniuncti; illud enim honestum, quod saepe dicimus,
etiam si in alio cernimus, [ tamen] nos movet atque ille,
in quo id inesse videtur, amicos facit. 59) Et quamquam
omnis virtus nos ad se allicit facitque, tu eos diligamus,
in quibus ipsa inesse videatur, tamen iustitia et liberalita~
id maxime efficit. Nihil autem est amabilius nec copula-
tius quam morum similitudo bonorum; in quibus enüll.
eadem studia sunt, eadem voluntates, in iis fit ut aeque
quisque altero delectetur ac se ipso, efficiturque id, quod
Pythagoras vult in amicitia, ut unus fiat ex pluribus.
Magna etiam ilia communitas est, quae conficitur ex
beneficiis ultro et citro datis acceptis, quae et mutua et
grata dum sunt, inter quos ea sunt, firma devinciuntur
societate.
57) Sed cum omnia ratione animoque lustraris, om-
nium societatum nulla est gravior, nulla carior quam ea,
quae cum re publica est uni cuique nostrum. Cari sunt
parentes, cari liberi, propinqui, familiares, sed omnes om-
nium caritates patria una complexa est, pro qua quis bonus
dubitet mortem opetere, si ei sit profuturus? Quo est
detestabilior istorum immanitas, qui lacerarunt omni scelere
patriam et in ea funditus delenda occupati et sunt et
fuerunt.
58) Sed si contentio quaedam et compara tio fiat, qui-
bus plurimum tribuendum sit officii, príncipes sint patria
et parentes, quorum beneficiis maximis obligati sumus, pro-
ximi liberi totaque domus, quae spectat in nos solos neque
aliud ullum potest habere perfugium, deinceps bene con-
venientes propinqui, quibuscum communis etiam fortuna
plerumque est.
192 -

Quam ob rem necessaria praesidia vitae debentur iis


maxime, quos ante dixi, vita autem victusque communis,
consilia, sermones, cohortationes, consolationes, interdum
etiam obiurgationes in amicitiis vigent maxime, estque ea
iucundissima amicitia, quam similitudo morum coniugavit.

Circmistâncias excepcionais na prática da liberdade.

XVIII - 59) Sed in ms omnibus officiis tribuendis


videndum erit, quid cuique maxime necesse sit, et quid
quisque vel sine nobis aut possit consequi aut non possit.
Ita non iidem erunt necessitudinum gradus, qui temporum;
suntque officia, quae aliis magis quam aliis debeantur; ut
vicinum citius adiuveris in fructibus percipiendis quam aut
fratrem aut familiarem, at, si lis in iudicio sit, propinquum
potius et amicum quam vicinum defenderis. Haec igitur
et talia circumspicienda sunt in omni officio [et consuetudo
exercitatioque capienda] ut boni ratiocinatores officiorum
esse possimus et addendo deducendoque videre, quae reliqui
summa fiat, ex quo, quantum cuique debeatur, intellegas.
60) Sed ut nec mediei nec imperatores nec oratores,
quamvis artis praecepta perceperint, quicquam magna laude
dignum sine usu et exe:rcitatione consequi possunt; sic
officii conservandi praecepta traduntur illa quidem, ut fa-
cimus ipsi, sed rei magnitude usum quoque exercitationem-
que desiderat.
Atque ab iis rebus, quae sunt in iure societatis huma-
nae, quem ad modum ducatur honestum, ex quo aptmn est
officium, satis fere diximus.
61) Intelligendum autem est, cum proposita sint ge-
nera quattuor, e quibus honestas officiumque manaret, splen-
didissimum videri, quod animo magno elatoque humanasque
res dispiciente factum sit. Itaque in probris maxime m
promptu est si quid tale dici potest:
"Vós enim, iuvenes, ánimum geritis múliebrem,
ílla" virgo "viri ".
et si quid eius modi:
Salmácida, spolia síne sudore et sánguine.
Contraque in laudibus, quae magno animo et fortiter
excellenterque gesta sunt, ea nescio quo modo quasi pleniore
ore laudamus. Hinc rhetorum campus de Marathone, Sala-
mine, Plataeis, Thermopylis, Leuctris, hinc noster Cocles,
-193 -

hinc Decii, hinc Cn. et P. Scipiones, hinc M. Marcellus,


innumerabiles alii, maximeque ipse populus Romanus animi
magnitl~.dine excellit. Declaratur autem studium bellicae
g·loriae, quod statuas quoque videmus ornatu fere militari.

A. bondade divorciada ela justiça é um vício.

XIX - 62) Sed ea animi elatio, quae cernitur in


periculis et laboribus, si iustitia vacat pugnatque non pro
salute communi, sed pro suis commodis, in vi tio est; 11011
modo enim id virtutis non est, sed est potius omnem huma-
nitatem repellentis. !taque probe definitur a Stoicis forti-
tudo, cum eam virtutem esse dicunt propugnantem pro
aequitate. Quocirca nemo, qui fortitudinis gloriam conse-
cutus est insidiis et malitia, laudem est adeptus; nihil
enim honestum esse potest, quod iustitia vacat.
63) Praeclarum igitur illud Platonis: "Non", inquit,
"solum scientia, quae est remota ab iustitia, calliditas potius
quam sapientia est appellanda, verum etiam animus para-
tus ad periculum, si sua cupiditate, non utilitate communi
impellitur, audaciae potins nomen habeat quam fortitudinis".
Itaque viros fortes et magnanimos eosdem bonos et simpli-
ces, veritatis amicos minimeque fallaces esse volumus; quae
sunt ex media laude iustitiae.
64) Sed illud odiosum est, quod in hac elatione et
magnitudine animi facillime pertinacia et nimia cupiditas
principatus innascitur. Ut enim apud Platonem est, om-
nem morem Lacedaemoniorum inflammatum esse cupiditate
vincendi, sic, ut quisque animi magnitudine maxime excellet,
ita maxime vult princeps omnium vel potius solus esse.
Difficile autem est, cum praestare omnibus concupieris, ser-
vare aequitatem, quae est iustitiae maxime propria. Ex quo
fit, ut neque disceptatione vinci se nec ullo publico ac le-
gitimo iure patiantur, existuntque in re publica plerumque
largitores et factiosi, ut opes quam maximas consequantur
et sint vi potius superiores quam iustitia pares. Sed quo
difficilius, hoc praeclarius; nullum enim est tempus, quod
iustitia vacare debeat.
65) Fortes igitur et magnanimi sunt habendi, non qui
faciunt, sed qui propulsant iniuriam. Vera autem et sa-
piens animi magnitudo honestum illud, quod maxime natura
sequitur, in factis positum, non in gloria iudicat princi-
194 -

pemque se esse mavult quam videri; etenim qui ex errore


imperitae multitudinis pendet, hic in magnis viris non est
habendus. Facillime autem ad res iniustas impellitur, ut
quisque altissimo animo est, gloriae cupiditate; qui locus
est sane lubricus, quod vix invenitur, qui laboribus sus-
ceptis periculisque aditis non quasi mercedem rerum ges-
tarum desideret gloriam.

Características de uma alma grande e forte.

XX - 66) Omnimo fortis animus et magnus duabus


rebus maxime cernitur, quarum una in rerum externarum
despicientia ponitur, cum presuasum est nihil hominem, nisi
quod honestum decorumque sit, aut admirari aut optare
aut expetere oportere nullique neque homini neque pertur-
bationi animi nec fortunae succumbere. Altera est res, ut,
cum ita sis affectus animo, ut supra dixi, res geras magnas
illas quidem et maxime utiles, sed [ut] vehementer arduas
plenasque laborum et periculorum cum vitae, tum multa-
rum rerum, quae ad vitam pertinent.
67) Harum rerum duarum splendor omnis, amplitudo,
addo etiam utilitatem, in posteriore est, causa autem et
ratio efficiens magnos viros in priore; in eo est enim illud,
quod excellentes animos et humana contemnentes facit. Id
autem ipsum cernitur in duobus, si et solum id, quod hone-
sturn sit, bonum iudices et ab omni animi perturbatione
liber sis. Nam et ea, quae eximia plerisque et praeclara
videntur, parva ducere eaque ratione stabili firmaque con-
temnere fortis animi magnique ducendum est, et ea, quae
videntur acerba, quae multa et varia in hominum vita
fortunaque versantur, ita ferre, ut nihil a statu naturae
discedas, nihil a dignitate sapientis, robusti animi est mag-
naeque constantiae. 68) Non est autem consentaneum, qui
metu non fragatur, eum frangi cupiditate nec, qui invictum
se a labore praestiterit, vinci a voluptate. Quam ob rem
et haec vitanda et pecuniae fugienda cupiditas; nihil enim
est tam angusti animi tamque parvi quam amare divitias,
nihil honestius magnificentiusque quam pecuniam contem-
nere, si non habeas, si habeas, ad beneficentiam liberalita-
temque conferre.
Cavenda etiam est gloriae cupiditas, ut supra dixi;
eripit enim libertatem, pro qua magnanimis viris omnis
195 -

debet esse contentio. Nec vero imperia expetenda ac potius


aut non accipienda interdum aut deponenda non numquam.
69) Vacandum autem omni est animi perturbatione,
cum cupiditate et metu, tum etiam aegritudine et voluptate
nimia et iracundia, ut tranquillitas animi et securitas adsit,
quae affert cum constantiam, tum etiam dignitatem. Multi
autem et sunt et fuerunt, qui eam, quam dico, tranquilli-
tatem expetentes a negotiis publicis se removerint ad otium-
que perfugerint; in his et nobilissimi philosophi longeque
principes et quidam homines severi et graves nec populi
nec principum mores ferre potuerunt, vixeruntque non nulli
in agris delectati re sua familiari. 70) His idem proposi-
tum fuit, quod regibus, ut ne qua re egerent, ne cui pa-
rerent, libertate uterentur, cuius proprium est sic vívere,
ut velis.

Comparação entre a vida ativa e a retraída.

XXI - Quare cum hoc commune sit potentiae cupido-


rum cum iis, quos dixi, otiosis, alteri se adipisci id posse
arbitrantur, si opes magnas habeant, alteri, si conteti sint
et suo et parvo. ln quo neutrorum omnino contemnenda
sententia est, sed et facilior et tutior et minus aliis gravis
aut molesta vita est otiosorum, fructuosior autem hominum
generi et ad claritatem amplitudinemque aptior eorum, qui
se ad rem publicam et ad magnas res gerendas accomoda-
verunt.
71) Quapropter et iis forsitan concedendum sit rem
publicam non capessentibus, qui excellenti ingenio doctrinae
sese dediderunt, et iis, qui aut valetudinis imbecilitate aut
aliqua graviore causa impediti a re publica recesserunt,
cum eius administrandae potestatem aliis laudemque conce-
derent. Quibus autem talis nulla sit causa, si despicere
se dicant ea, quae plerique mirentur, imperia et magistra-
tus, iis ncn modo non laudi, verum etiam vitio dandum
puto; quorum iudicium in eo, quod gloriam contemnat
et pro nihilo putent, difficile factu est non probare; sed
videntur labores et molestias, tum offensionum et repulsa-
rum quasi quandam ignominiam timere et infamiam. Sunt
enim, qui in rebus contrariis parum sibi constent, volupta-
tem severissime contemnant, in dolore sint molliores, gloriam
- 196

neglegant, frangantur infamia, atque ea quidem non satis


constanter.
72) Sed iis, qui habent a natura adiumenta rerum
gerendarum, abiecta omni cunctatione adipiscendi magistra-
tus et gerenda res publica est; nec enim ali ter aut regi
civitas aut declarari animi magnitudo potest. Capessenti-
bus autem rem publicam nihilo minus quam philosophis,
haud seio an magis etiam et magnificentia et despicientia
adhibenda est rerum humanarum, quam saepe dico, et tran-
quillitas animi atque securitas, siquidem nec anxii futuri
sunt et cum gravitate constantiaque victuri. 73) Quae fa-
ciliora snnt philosophis, quo minus multa patenti in eorum
vita, quae fortuna feriat, et quo minus multis rebus egent,
et quia, si quid adversi eveniat, tam graviter cadere non
possunt. Quocirca sine causa maiores motus animorum
concitantur maioraque studia efficiendi rem publicam geren-
tibus qnam quietis, quo magis iis et magnitudo est amm1
adhibenda et vacuitas ab angoribus.
Ad rem gerendam autem qui accedit, caveat, ne id
modo consideret, quam illa res honesta sit, sed etiam ut
habeat efficiendi facultatem; in quo ipso considerandum
est, 11e aut temere desperet propter ignaviam aut nimis
confidat propter cupiditatem. ln orn11ibus autem negotiis,
prius quam aggrediare, adhibenda est praeparatio dilige11s.

S1iperiori.dade das ações civis sôbre as militares.

XXII - 74) Sed cum plerique arbitrentur res belli-


cas maiores esse quam urbanas, minue11da est haec opinio.
Multi enim bella saepe quaesiveru11t propter gloriae cupidi-
tatem, atque id in magnis animis ingeniisque plerumque
contingit, eoque magis, si sunt ad rem militarem apti et
cupidi bellorum gerendorum ; vere autem si volumus iudi-
care, multae res existiterunt urbanae maiores clarioresque
quam bellicae.
75) Quamvis enim Themistocles iure laudetur et sit
eius nomen quam Solo11is mustrius citeturque Salamis cla-
rissimae testis victoriae, quae a11tepo11atur consílio Solonis
ei, quo primum constituit Areopagitas, 11011 minus praecla-
rnm hoc quam illud iudica11dum est; illud e11im semel pro-
fuit, hoc semper proderit civitati; hoc consílio leges Athe-
11iensium, hoc maiorum i11stituta servantur; et Themistocles
197

quidem nihil dixerit, in quo ipse Areopagum adiuverit, at


ille vere a se adiutum Themistoclem; est enim bellum gestum
consílio senatus eius, qui a Solone erat constitutus.
76) Licet eadem de Pausania Lysandroque dicere, quo-
rum rebus gestis quamquam imperium Lacedaemoniis par-
tum putatur, tamen ne minima quidem ex parte Lycurgi
legibus et disciplinae conferendi sunt; quin etiam ob has
ipsas causas et parentiores habuerunt exercitrn et fortiores.
Mihi quidem neque pueris nobis M. Scaurus C. Mario neque,
cum versaremur in re publica, Q. Catulus Cn. Pompeio
cedere videbatur; parvi enim sunt foris arma, nisi est
consilium domi; nec plus Africanus, singularis et vir et
imperator, in exscindenda Numantia rei publicae profuit
quam eodem tempore P. Nasica privatus, cum Ti. Grac-
chum interemit; quamquam haec quidem res non solum ex
domestica est ratione ( attingit etiam bellicam, quoniam vi
manuque confecta est), sed tamen id ipsum est gestum con-
sílio urbano sine exercitu.
77) Illud autem optimum est, in quod invadi solere
ab improbis et invidis audio:
"Cedant arma togae, concedat laurea laudi".
Ut enim alios omittam, nobis rem publicam gubernan-
tibus nonne togae arma cesserunt? neque enim periculum
in re publica fuit gravius umquam nec maius otium. Ita
consiliis diligentiaque nostra celeriter de manibus audacis-
simorum civium delapsa arma ipsa ceciderunt. Quae res
igitur gesta umquam in bello tanta? 78) Qui triumphus
conferendus? licet enim mihi, M. fili, apud te gloriari, ad
quem et hereditas huius gloriae et factorum imitatio per-
tinet. Mihi quidem certe vir abundans bellicis laudibus,
Cn. Pompeius, multis audientibus hoc tribuit, ut diceret
frustra se triumphum tertium deportaturum fuisse, nisi meo
in rem publicam beneficio, ubi triumpharet, esset habiturus.
Sunt igitur domesticae fortitudines non inferiores mi-
litaribus; in quibus plus etiam quam in his operae studiique
ponendum est.

O 'Valor da agricultura.

XLII - 150) Iam de artificiis et quaestibus, qui li-


berales habendi qui sordidi sint, haec fere accepimus.
Primum improbantur ii quaestus, qui in odia hominum
-198 -

incurrunt, ut portitorum, ut faeneratorum. Illiberales au-


tem et sordidi qurestus mercennariorum omnium, quorum
operae, non quorum artes emimtur; est enim in illis ipsa
merces auctoramentum servitutis. Sordidi etiam putandi,
qui mercantur a mercatoribus, quod statim vendant; nihil
enim proficiant, nisi admodum mentiantur; nec vero est
quicquam turpius vanitate. Opificesque omnes in sordida
arte versantur; nec enim quicquam ingenuum habere potest
officina. Minimeque artes eae probandae, quae ministrae
sunt voluptatum:
Cetárii, lanií, coqui, fartóres, piscatóres,
ut ait Terentius; adde huc, si placet, unguentarios, saltatores
totumque ludum talarium.
151) Quibus autem artibus aut prudentia maior inest
aut non mediocris utilitas quaeritur, ut medicina, ut archi-
tectura, ut doctrina rerum honestarum, eae sunt iis, quo-
rum ordini conveniunt, honestae. Mercatura autem, si
tenuis est, sordida putanda est; sin magna et copiosa, multa
undique apportans multisque sine vanitate impertiens, non
est admodum vituperanda, atque etiam, si satiata quaestu
vel contenta potius, ut saepe ex alto in portum ex ipso
portu se in agros possessionesque contulit, videtur iure opti-
mo posse laudari. Omnium autem rerum, ex quibus aliquid
acquiritur, nihil est agri cultura melius, nihil uberius, nihil
dulcius, nihil homine libero dignius; de qua quoniam in
Catone Maiore satis multa diximus, illinc assumes, quae ad
hunc locum pertinebunt.

LIBER SECUNDUS

Cícero examina quais as coisas úteis, e dentre estas, qiial


a mais útil.

I - 1) Quem ad modum officia ducerentur ab ho-


nestate, Marce fili, atque ab omni genere virtutis, satis
explicatum arbitror libro superiore. Sequitur, ut haec offi-
ciorum genera persequar, quae pertinent ad vitae cultum
et ad earum rerum, quibus utuntur homines, facultatem,
ad opes, ad copias; [in quo tum queri dixi, quid utile, quid
inutile, tum ex utilibus quid utilius aut maxime utile].
De quibus dicere aggrediar, si panca prius de instituto ac
de indicio meo dixero.
-199 -

2) Quamquam enim libri nostri complures non modo


ad legendi, sed etiam ad scribendi studium excitaverunt,
tamen interdum vereor, ne quibusdam bonis viris philoso-
phiae nomen sit invisum mirenturque in ea tantum me
operae et temporis ponere.
Ego autem, quam diu res publica per eos gerebatur,
quibus se ipsa commiserat, omnis meas curas cogitationesque
in eam conferebam; eum autem dominatu unius omnia tene-
rentur neque esset usquam consílio aut auctoritati locus,
socios denique tuendae rei publicae, summos viros, ami-
sissem, nec me angoribus dedidi, quibus essem confectus,
nisi iis restitissem, nec rursum indignis homine docto vo-
luptatibus.
3) Atque utinam res publica stetisset, quo coeperat,
statu nec in homines non tam commutandarum quam ever-
tendarum rerum cupidos incidisset ! Primum enim, ut stan-
te re publica facere solebamus, in agendo plus quam in
scribendo operae poneremus, deinde ipsis scriptis non ea,
quae nunc, sed actiones nostras mandaremus, ut saepe fe-
cimus. Cum autem res publica, in qua omnis mea cura,
cogitatio, opera poni solebat, nulla esset omnino, illae sci-
licet litterae conticuerunt forenses et senatoriae. 4) Nihil
agere autem cum animus non posset, in his studiis ab initio
versatus aetatis existimavi honestissime molestias posse de-
poni, si me ad philosophiam rettulissem. Cui cum multum
adulescens discendi causa temporis tribuissem, posteaquam
honoribus inservire coepi neque totum rei publicae tradidi,
tantum erat philosophiae loci, quantum superfuerat ami-
corum et rei publicae temporibus; id autem omne consu-
mebatur in legendo, scribendi otium non erat.

O elogio e definição da sabedoria.

II - 5) Maximis igitur in malis hoc tamen boni


assecuti videmur, ut ea litteris mandaremus, quae nec erant
satis nota nostris et erant cognitione digníssima. Quid enim
est, per deos, optabilius sapientia, quid praestantius, quid
homini melius, quid homine dignius? Hanc igitur qui ex-
petant, philosophi nominantur, nec quicquam alinde est
philosophia, si interpretari velis, praeter studium sapientiae.
Sapientia autem est, ut a veteribus philosophis definitum
est, rerum divinarum et humanarum causarumque, quibus
- 200

eae res continentur, scientia; cuius studium qui vituperat,


haud sane intellego, quidnam sit, quod laudandum putet.
6) Nam sive oblectatio quaeritur animi requiesque cura-
rum, quae conferri rum eorum studiis potest, qui semper
aliquid anquirunt, quod spectet et valeat ad bene beateque
vivendum? sive ratio constantiae virtutisque ducitur, aut
haec ars est aut nulla omnino, per quam eas assequamur.
Nullam dicere maximarum rerum artem esse, cum minima-
rum sine arte nulla sit, hominum est parum considerate
loqnentium atque in maximis rebns errantinm. Si autem
est aliqua disciplina virtutis, ubi ea quaeretur, cum ab hoc
discendi genera discesseris ?
Sed haec, cum ad philosophiam cohortamur, accuratius
disputari solent, quod alio quodam libro fecimus; hoc autem
tempore tantum nobis declarandum fuit, cur orbati rei pu-
blicae muneribus ad hoc nos studium potissimum contulis-
semus.
7) Occurritur autem nobis, et quidem a doctis et eru-
ditis quaerentibus, satisne constanter facere videamur, qui,
cum percipi nihil posse dicamus, tamen et aliis de rebus
disserere soleamus et hoc ipso tempore pracepta officii
persequamur. Quibus vellem satis cognita esset nostra sen-
tentia. Non enim sumus ii, quorum vagetur animus errore
nec habeat umquam, quid sequatur. Quae enim esset ista
mens vel quae vita potius non modo disputandi, sed etiam
vivendi ratione sublata? Nos autem, ut ceteri alia certa,
alia incerta esse dicunt, sic ab his dissentientes alia pro-
babilia, contra alia dicimus.
8) Quid est igitur, quod me impediat ea, quae pro-
babilia mihi videantur, sequi, quae contra, improbare atque
affirmandi arrogantiam vitantem fugere temeritatem, quae
a sapientia dissidet plurimum? Contra autem omnia dis-
putatur a nostris, quod hoc ipsum probabile elucere non
posset, nisi ex utraque parte causarnm esset facta contentio.
Sed haec explanata sunt in Academicis nostris satis,
ut arbitror, diligenter. Tibi autem, mi Cicero, quamquam
in antiquíssima nobilissimaque philosophia Cratippo auctore
versaris iis simillimo, qui ista praeclara pepererunt, tamen
haec nostra finitima vestris ignota esse nolui.
Sed iam ad instituta pergamus.
- 201-

Não se pode separar o útil do honesto. É o próprio homem


q1te faz o maior mal ao homem.

III - 9) Quinque igitur ratio11ibus propositis ofiicii


persequendi, quarum duae ad decus ho11estatemque perti-
nerent, duae ad commoda vitae, copias, opes, facultates,
quinta ad eligendi iudicium, si quando ea, quae dixi, pug11a-
re inter se viderentur, ho11estatis pars co11fecta est, quam
quidem tibi cupio esse 11otissimam.
Hoc autem, de quo nu11c agimus, id ipsum est, quod
"utile" appellatur. In quo verbo lapsa co11suetudo deflexit
de via se11simque eo deducta est, ut honestatem ab utilitate
secernens constitueret esse ho11estum aliquid, quod utile 11011
esset, et utile, quod 11011 honestum, qua nulla per11icies maior
homi11um vitae potuit afferri.
10) Summa quidem auctoritate philosophi severe sane
atque honeste haec tria genera confusa cogitatione distin-
guunt. [ Quicquid enim iustum sit, id etiam utile esse cen-
sent, itemque quod honestum, idem iustum; ex quo efficitur,
ut, quicquid honestum sit, idem sit utile]. Quod qui pa-
rum perspiciunt, ii saepe versutos homines et callidos admi-
rantes malitiam sapientiam iudicant. Quorum error eripi-
e11dus est opinioque omnis ad eam spem traduce11da, ut
honestis consilliis iustisque factis, 11011 fraude et malitia se
i11tellega11t ea, quae velint, co11sequi posse.
11) Quae ergo ad vitam hominum tuedam pertinent,
partim sunt i11anima, ut aurum, argentum, ut ea, quae gig-
nuntur e terra, ut alia generis eiusdem, partim animalia,
quae habent suos impetus et rerum appetitus. Eorum au-
tem alia rationis expertia sunt, alia ratione utentia; ex-
pertes rationis equi, boves, relinquae pecudes, [apes], quarum
opere efficitur aliquid ad usum hominum atque vitam;
ratione autem utentium duo genera ponunt, deorum unum,
alterum hominum. Deos placatos pietas efficiet et sancti-
tas, proxime autem et secundum deos homines hominibus
maxime utiles esse possunt.
12 Earumque item rerum, quae noceant et obsint,
eadem divisio est. Sed quia deos nocere non putant, iis
exceptis homines hominibus obesse plurimum arbitrantur.
Ea enim ipsa, quae inanima diximus, pleraque sunt
hominum operis effecta; quae nec haberemus, nisi manus
et ars accessisset, nec iis sine hominum administratione ute-
- 202 -

remur. Neque enim valetudinis curatio neque navigatio


neque agri cultura neque frugum fructuumque reliquorum
perceptio et conservatio sine hominum opera ulla esse po-
tuisset. 13) Iam vero et earum rerum, quibus abunda-
remus, exportatio et earum, quibus egeremus, invectio certe
nulla esset, nisi his muneribus homines fungerentur. Ea-
demque ratione nec lapides ex terra exciderentur ad usum
nostrum necessarii, nec "ferrum, aes, aurum, argentum"
effoderetur penitus abditum sine hominum labore et manu.

A glória e seus elementos.

IX - Sed de amicitia alio libro dictum est, qm ms-


cribitur Laelius; nunc dicamus de gloria, quamquam ea
quoque de re duo sunt nostri libri, sed attingamus, quan-
doquidem ea m rebus maioribus administrandi adiuvat
plurimum.
Summa igitur et perfecta gloria constat ex tribus his:
si diligit multitudo, si fidem habet, si cum admiratione
quadam honore dignos putat. Haec autem, si est simplici-
ter breviterque dicendum, quibus rebus pariuntur a singu-
lis, eisdem fere a multitudine. Sed est alius quoque quidam
aditus ad multitudinem, ut in universorum animos tamquam
influere possimus.
32) Ac primum de illis tribus, quae ante dixi, benevo-
lentiae praecepta videamus; quae quidem capitur beneficiis
maxime, secundo autem loco voluntate benefica benevolentia
movetur, etiamsi res forte non suppetit; vehementer autem
amor multitudinis commovetur ipsa fama et opinione libe-
ralitatis, beneficentiae, iustitiae fidei omniumque earum vir-
tutum, quae pertinent ad mansuetudinem morum ac facili-
tatem. Etenim illud ipsum, quod honestum decorumque
dicimus, quia per se nobis placet animosque omnium natura
et specie sua commovet maximeque quasi perlucet ex iis,
quas commemoravi, virtutibus, idcirco illos, in quibus eas
virtutes esse remur, a natura ipsa diligere cogimur. Atque
hae quidem causae diligendi gravissimae; possunt enim
praeterea non nullae esse leviores.
33) Fides autem ut habeatur, duabus rebus effici
potest, si existimabimur adepti coniunctam cum iustitia pru-
dentiam. Nam et iis fidem habemus, quos plus intellegere
quam nos arbitramur quosque et futura prospicere credimus
- 203 -

et, cum res agatur in discrimenque ventum. sit, expedire


rem et consilium ex tempore capere posse; hanc enim utilem
homines existimant veramque prudentiam. Iustis autem et
fidis hominibus, id est bonis viris, ita fides habetur, ut
nulla sit in iis fraudis iniuriaeque suspicio. Itaque his
salutem nostram, his fortunas, his liberos rectissime committi
arbitramur.
34) Harum igitur duarum ad fidem faciendam iustitia
plus pollet, quippe cum ea sine prudentia satis habeat auc-
toritatis, prudentia sine iustitia nihil valet ad faciendam fi-
dem. Quo enim quis versutior et callidior, hoc invisior et
suspectior est detracta opinione probitatis. Quam ob rem
intellegentiae iustitia coniuncta, quantum volet, habebit ad
faciendam fidem virium; iustitia sine prudentia multum po-
terit, sine iustitia nihil valebit prudentia.

A. admiração do público como elemento da glória.

X - 35) Sed ne quis sit admiratus, cur, cum inter


omnes philosophos constet a neque ipso saepe disputatum
sit, qui unam haberet, omnes habere virtutes, nunc ita seiun-
gam, quasi possit quisquam, qui non idem prudens sit, iustus
esse, alia est illa, cum veritas ipsa limatur in disputatione,
subtilitas, alia, cum ad opinionem communem omnis accom-
modatur oratio. Quam ob rem, ut vulgus, ita nos hoc loco
loquimur, ut alios fortes, alios viros bonos, alios prudentes
esse dicamus; popularibus enim verbis est agendum et usi-
tatis, cum loquimur de opinione populari, idque eodem modo
fecit Panaetius. Sed ad propositum revertamur.
36) Erat igitur ex tribus, quae ad gloriam pertinerent,
hoc tertium, ut cum admiratione hominum honore ab iis
digni iudicaremur. Admirantur igitur communiter illi qui-
dem omnia, quae magna et praeter opinionem suam animad-
verterunt, separatim autem, in singulis si perspiciunt
necopinata quaedam bona. !taque eos viros suspiciunt ma-
ximisque efferunt laudibus, in quibus existimant se excellen-
tes quasdam et singulares perspicere virtutes, despiciunt
autem eos et contemnunt, in quibus nihil virtutis, nihil ani-
mi, nihil nervorum putant. Non enim omnes eos contem-
nunt, de quibus male existimant. Nam quos ímprobos,
maledicos, fraudulentos putaut et ad faciendam iniuriam
instructos, eos haud contemnunt quidem, sed de iis male
204 -

existimant. Quam ob rem, ut ante dixi, contemnuntur ii,


qui "nec sibi nec alteri", ut dicitur, in quibus nullus labor,
nulla industria, nulla cura est.
37) Admiratione autem afficiuntur ii, qui anteire ce-
teris virtute putantur et cum omni carere dedecore, tum
vero iis vitiis, quibus alii non facile possunt obsistere. "Nam
et voluptates, blandissimae dominae, maioris partis animos
a virtute detorquent et, dolorum cum admoventur faces,
praeter modum plerique exterrentur; vita, mors, divitiae,
paupertas 01nnes homines vehementissime permovent. Quae
qui in utramque partem excelso animo magnoque despiciunt,
cumque aliqua iis ampla et honesta res obiecta est, totos ad
se convertit et rapit, tum quis non admiretur esplendorem
pulchritudinemque virtutis?

A justiça é necessária em qualquer circunstância.

XI - 38) Ergo et haec animi despicientia admirabili-


tatem magnam facit et maxime iustitia, ex qua una virtute
viri boni appellantur, mirifica quaedam multitudini videtur,
nec iniuria; nemo enim iustus esse potest, qui mortem, qui
<lolorem, qui exsilium, qui egestatem timet, aut qui ea, quae
sunt his contraria, aequitati anteponit. Maximeque admi-
rantur eum, qui pecunia non movetur; quod in quo viro
perspectum sit, hunc igni spectatum arbitrantur.
Itaque illa tria, quae proposita sunt ad gloriam, omnia
iustitia conficit, et benevolentiam, quod prodesse vult plu-
rimis, et ob eandem causam fidem et admirationem, quod
eas res spernit et neglegit, ad quas plerique inflammati
aviditate rapiuntur.
39) Ac mea quidem sententia omnis ratio atque insti-
tutio vitae adiumenta hominum desiderat, in primisque ut
habeat, quibuscum possit familiares conferre sermones;
quod est difficile, nisi speciem prae te boni viri feras. Ergo
etiam solitario homini atque in agro vitam agenti opinio
iustitiae necessaria est, eoque etiam magis, quod, eam si
non habebunt, [iniusti habebuntur], nullis praesidiis saepti
multis afficientur iniuriis. 40) Atque iis etiam, qui ven-
dunt emunt, conducunt locant contrahendisque negotiis
implicantur, iustitia ad rem gerendam necessaria est, cuius
tanta vis est, ut ne illi quidem, qui malefício et scelere
pascuntur, possint sine ulla partícula iustitiae vívere. Nam
- 205 -

qm eorum cmpiam, qui una latrocinantur, furatur aliquid


aut eripit, is sibi ne in latrocinio quidem relinquit locum,
ille autem, qui archipirata dicitur, nisi aequabiliter prae-
dam dispertiat, aut interficiatur a sociis aut relinquatur;
quin etiam leges latronum esse dicuntur, quibus pareant,
quas observent. !taque propter aequabilem praedae parti-
tionem et Bardulis Illyrius latro, de quo est apud Theo-
pompum, magnas opes habuit et multo maiores Viriathus
Lusitanus; cui quidem etiam exercitus nostri imperatores-
que cesserunt; quem C. Laelius, is qui Sapiens usurpatur,
praetor fregit et comminuit ferocitatemque eius ita repres-
sit, ut facile bellum reliquis traderet.
Cum igitur tanta vis iustitiae sit, ut ea etiam latro-
num opes firmet atque augeat, quantam eius vim inter
leges et iudicia et in constituta re publica fore putamus?

A glória verdadeira distingue-se da falsa.

XII - 41) Mihi quidem non apud Medos solum, ut


ait Herodotus, sed etiam apud maiores nastros iustitiae
fruendae causa videntur olim bene morati reges constituti.
Nam cum premeretur inops multitudo ab iis, qui maiores
opes habebant, ad unum aliquem confugiebant virtute
praestantem; qui cum prohiberet iniuria tenuiores, aequitate
constituenda summos cum infimis pari retinebat. Eadem-
que constituendarum legum fuit causa, quae regum. 42)
Ius enim semper est quaesitum aequabile; neque enim aliter
esset ius. Id si ab uno iusto et bono viro consequebantur,
erant eo contenti; cum id minus contingeret, leges sunt
inventae, quae cum omnibus semper una atque eadem voce
loquerentur.
Ergo hoc quidem perspicuum est, eos ad imperandum
deligi solitos, quorum de iustitia magna esset opinio multi-
tudinis. Adiuncto vero, ut idem etiam prudentes habe-
rentur, nihil erat, quod homines iis auctoribus non posse
consequi se arbitrarentur. Omni igitur ratione colenda et
retinenda iustitia est cum ipsa per sese (nam aliter iustitia
non esset), tum propter amplificationem honoris et gloriae.
Sed ut pecuniae non quaerendae solum ratio est, vermn
etiam collocandae, quae perpetuas sumptus suppeditet, nec
solum necessarios, sed etiam liberales, sic gloria et quae-
renda et collocanda ratione est. 43) Quamquam praeclare
- 206

Socrates hanc viam ad gloriam proximam et quasi compen-


diariam dicebat esse, si quis id ageret, ut, qualis haberi
vellet, talis esset. Quodsi qui simulatione et inani ostenta-
tione et ficto non modo sermone, sed etiam vultu stabilem
se gloriam consequi posse rentur, vehementer errant. Vera
gloria radices agit atque etiam propagatur, ficta omnia
celeriter tamquam flosculi decidunt, nec simulatum potest
quicquam esse diuturnum. Testes sunt permulti in utram-
que partem, sed brevitatis causa familia contenti erimus
una. Ti. enim Gracchus P. f. tam diu laudabitur, dum
memoria rerum Romanarum manebit; at eius filii nec vivi
probantur bonis et morti numerum optinent iure caesorum.

Regras para obter a glória.

XII - Qui igitur adipisci veram gloriam volet, iusti-


tiae fungatur officiis. Ea quae essent, dictum est in libro
snperiore.
XIII - 44) Sed ut facillime, quales simus, tales esse
videamur, etsi in eo ipso vis maxima est, ut simus ii, qui
haberi velimus, tamen quaedam praecepta danda sunt. Nam
si quis ab ineunte aetate habet causam celebritatis et nominis
aut a patre acceptam, quod tibi, mi Cícero, arbitror conti-
gisse, aut aliquo casu atque fortuna, in hunc oculi omnium
coniciuntur atque in eum, quid agat, quem ad modum vivat,
inquiritur et, tamquam in claríssima luce versetur, ita
nulum obscurum potest nec dictum eius esse nec factum.
45) Quorum autem prima aetas propter humilitatem et
obscuritatem in hominum ignoratione versatur, ii, simul ac
iuvenes esse coeperunt, magna spectare et ad ea rectis
studiis, debent contendere; quod eo firmiore animo facient,
quia 11011 modo non invidetur illi aetati verum etiam
favetur.
Prima igitur est adulescenti commendatio ad gloriam,
si qua ex bellicis rebus comparati potest, in qua multi apud
maiores nostros exstiterunt; semper enim fere bella gere-
bantur. Tua autem aetas incidit in id bellum, cnius altera
pars sceleris nimium habuit, altera felicitatis parum. Qno
tamen in bello cum te Pompeius alae [alteri] praefecisset,
magnam laudem et a summo viro et ab exercitu conseque-
bare equitando, iaculando, omni militari labore tolerando.
Atque ea quidem tua laus pariter cum re publica cecidit.
- 207 -

Mihi autem haec oratio suscepta 11011 de te est, sed de


genere toto; quam ob rem pergamus ad ea, quae restant.
46) Ut igitur in reliquis rebus multo maiora opera
su11t animi quam corporis, sic eae res, quas ingenio ac
ratione persequimur, gratiores sunt quam illae, quas viribus.
Prima igitur commendatio profiscitur a modestia cum pie-
tate in parentes, in suos benevolentia. Facillime autem et
in optimam partem cognoscuntur adulescentes, qui se ad
claros et sapientes viros bene consulentes rei publicae co11-
tulerunt; quibuscum si frequentes sunt, opinionem affcrunt
populo eorum fore se símiles, quos sibi ipsi delegerint ad
imitandum. 47) P. Rutili aduleseentiam ad opinionem ct
innocentiae et iuris scientiae P. Muci commendavit domus.
Nam L. quidem Crassus, cum esset admodum adulescens,
non aliunde mutnatus est, sed sibi ipse peperit maximam
laudem ex illa accusatione nobili et gloriosa, et, qua aetate
qui exercentur, laude affici solent, ut de Demosthene acce-
pimus, ea aetate L. CraRsus ostendit id se in foro optime
iam facere, quod etiam tum poterat domi cum laude medi-
tari.

A. eloqüência é 11m meio ele se alcançar a glória.

XIV - 48) Sed cum dnplex ratio sit orationis, qua-


rum in altera sermo sit, in altera coutentio, 11011 est id
quidem dubium, quin contentio [orationis] maiorern vim
habeat ad gloriam ( ea est enim, quam eloquentiam dicinrns) ;
sed tamen difficile dictu est, quantopere conciliet animos
comitas affabilitasque sermonis. Exstant epistulae et Phi-
lippi ad Alexandrum et Antipatri ad Cassandrum et Anti-
goni ad Philippum filium, trium prudentissimorum (;;ic
enim accepimus); quibus praecipiunt, ut oratione benigna
multitudinis animos ad benevole11tiam alliciant militesqne
bla11de appellando [sermone] deleniant. Quae autem in
multitudine cum contentione habetur oratio, ea ;;aepe uni-
versam excitat [gloriam) ; magna est enim admiratio copiose
sapienterque dicentis; quem qui audiunt, intellegere etiam
et sapere plus quam ceteros arbitratur. Si vero inest in
oratione mixta modestia gravitas, nihil admirabilius fieri
potest, coque magis, si ea sunt in adulescente.
49) Sed cum sint plura causarum genera, quae elo-
quentiam desiderent, multique in nostra re publica adule-
- 208 -

scentes et apud iudices et apud populum et apud senatum


dicendo laudem assecuti sint, maxima est admiratio m
iudiciis.
Quorum ratio duplex est. Nam ex accusatione et ex
defensione constat; quarum etsi laudabilior est defensio,
tamen etiam accusatio probata persaepe est. Dixi paulo
ante de Crasso; idem fecit adulescens M. Antonius. Etiam
P. Sulpici eloquentiam accusatio illustravit, cum seditio-
sum et inutilem civem, C. Norbanum, in iudicium vocavit.
50) Sed hoc quidem non est saepe faciendum nec umquam
nisi aut rei publicae causa, ut ii, quos ante dixi, aut ulcis-
sendi, ut duo Luculli, aut patrocinii, ut nos pro Siculis,
pro Sardis in Albucio Iulius. ln accusando etiam M'.
Aquilio L. Fufi cognita industria est. Semel igitur aut non
saepe certe. Sin erit, cui faciendum sit saepius, rei pubi-
cae tribuat hoc muneris, cuius inimicos ulcisci saepius non
est reprehendendum; modus tamen adsit. Duri enim homi-
nis vel potius vix hominis videtur periculum capitis inferre
multis. Id cum periculosum ipsi est, tum etiam sordidum
ad famam, committere, ut accusator nominare; quod contigit
M. Bruto summo genere nato, illius filio, qui iuris civilis
in primis peritus fuit.
51) Atque etiam hoc praeceptum officii diligenter
tenendum est, ne quem umquam innocentem indicio capitis
arcessas; id enim sine scelere fieri nullo pacto potest. Nam
quid est tam inhumanum quam eloquentiam a natura ad
salutem hominum et ad conservationem datam ad bonorum
pestem perniciemque convertere? Nec tamen, ut hoc fugien-
dum est, item est habendum religioni nocentem aliquando,
modo ne nefarium impiumque, defendere; vult hoc multi-
tudo, patitur consuetudo, fert etiam humanitas. Iudicis
est semper in causis verum sequi, patroni non numquam
veri simile, etiamsi minus sit verum, defendere; quod scri-
bere, praesertim cum de philosophia scriberem, non aude-
rem, nisi idem placeret gravissimo Stoicorum, Panaetio.
Maxime autem et gloria paritur et gratia defensionibus,
eoque maior, si quando accidit, ut ei subveniatur, qui po-
tentis alicuius opibus circumveniri urguerique videatur, ut
nos et saepe alias et adulescentes contra L. Sullae domi-
nantis opes pro Sex. Roscio Amerino fecimus, quae, ut
seis, exstat oratio.
- 209 -

LIBER TERTIUS

Comparação entre as preocupações de Cícero e as de Cipião


Africano.

I - 1) P. Scipionem, M. fili, eum, qui primus Afri-


canus appellatus est, dicere solitum scripsit Cato, qui fuit
eius fere aequalis, numquam se minus otiosum esse, quam
cum otiosus, nec minus solum, quam cum solus .esset
Magnifica vero vox et magno viro ac sapiente digna; quae
declarat illum et in otio de negotiis cogitare et in solitu-
dine secum loqui solitum, ut neque cessaret umquam et
interdum colloquio alterius non egeret. Ita duae res, quae
languorem afferunt ceteris, illum acuebant, otium et soli-
tudo. Vellem no bis hoc idem vere dicere liceret; sed si
minus imitatione tantam ingenii praestantiam consequi pos-
sumus, voluntate certe proxime accedimus; nam et a re
publica forensibusque negotiis armis impiis vique prohibiti
otium persequimur et ob eam causam urbe relicta rura
peragrantes saepe soli sumus.
2) Sed nec hoc otium cum Africani otio nec haec soli-
tudo cum illa comparanda est. Ille enim requiescens a rei
publicae pulcherrimis muneribus otium sibi sumebat ali-
quando et e coetu hominum frequentiaque interdum tam-
quam in portum se in solitudinem recipiebat, nostrum
autem otium negotii inopia, non requiescendi studio consti-
tutum est. Exstincto enim senatu deletisque iudiciis quid
est quod dignum nobis aut in curia aut in foro agere possi-
mus ~ 3) Ita, qui in maxima celebritate atque in oculis
civium quondam vixerimus, nunc fugientes conspectum
sceleratorum, quibus omnia redundant, abdimus nos, quan-
tum licet, et saepe soli sumus. Sed quia sic ab hominibus
doctis accepimus, non solum ex malis eligere minima opor-
tere, sed etiam excerpere ex his ipsis, si quid inesset boni,
propterea et otio fruor, non illo quidem, quo debebat is,
qui quondam peperisset otium civitati, nec eam solitudinem
languere patior, quam mihi affert necessitas, non voluntas.
4) Quamquam Africanus maiorem laudem meo indicio
assequebatur. Nulla enim eius ingenii monumenta mandata
litteris, nullum opus otii, nullum solitudinis munus exstat;
- 210 -

ex quo intellegi debet illum mentis agitatione investigatio-


neque earum rerum, quas cogitando consequebatur, nec
otiosum nec solum umquam fuisse ; nos autem, qui non
tantum roboris habemus, ut cogitatione tacita a solitudine
abstrahamur, ad hanc scribendi operam omne studium
curamque convertimus. Itaque plura brevi tempore eversa
quam multis annis stante re publica scripsimus.

Cícero elogia as lições de Cratipo.

II - 5) Sed cum tota philosophia, mi Cícero, .frugi.


fera et fructuosa nec ulla pars eius inculta ac deserta sit,
tum nullus feracior in ea locus est nec uberior quam de
officiis, a quibus constanter honesteque vivendi praecepta
ducuntor. Quare, quamquam a Cratippo nostro, principe
huius memoriae philosophorum, haec te assidue audire
atque accipere confido, tamen conducere arbitror talibus
auris tuas vocibus undique circumsonare, nec eas, si fieri
possit, quicquam aliud audire. 6) Quod cum omnibus est
faciendum, qui vitam honestam ingredi cogitant, tum haud
seio an nemini potius quam tibi; sustines enim non parvam
exspectationem imitandae industriae nostrae, magnam ho-
norum, non nullam fortasse nominis. Suscepisti onus prae-
terea grave et Athenarum et Cratippi; ad quos cum tam-
quam ad mercaturam bonarum artium sis profectus, inanem
redire turpissimum est dedecorantem et urbis auctoritatem
et magistri. Quare, quantum coniti animo potes, quantum
labore contendere, si discendi labor est potius quam voluptas,
tantum fac ut efficias neve committas, ut, cum omnia suppe-
ditata sint a nobis, tute tibi defuisse videare.
Sed haec hactenus; multa enim saepe ad te cohortandi
gratia scripsimus; nunc ad reliquam partem propositae
divisionis revertamur.
7) Panaetius igitur, qui sine controversia de officiis
accuratissime disputavit, quemque nos correctione quadam
adhibita potissimum secuti sumus, tribus generibus propo-
sitis, in quibus deliberare homines et consultare de officio
solerent, uno, cum dubitarent, honestumne id esset, de quo
ageretur, an turpe, altero, utilene esset an inutile, tertio,
si id, quod speciem haberet honesti, pugnaret cum eo, quod
utile videretur, quo modo ea discerni oporteret, de duobus
- 211

generibus prim1s tribus libris explicavit, de · tertio autem


genere deinceps se scripsit dicturum nec exsolvit id, quod
promiserat. 8) Quod eo magis miror, quia scriptum a discí-
pulo eius Posidonio est triginta annis vixisse Panaetium,
posteaquam illos libros edidisset. Quem locum miror a
Posidonio breviter esse tactnm in quibusdam commentariis,
praesertim cum scribat nullum esse locum in tota philo-
sophia tam necessarium.
9) Minirne vero assentior iis, qui negant eum locum
a Panaetio praetermissum, sed consulto relictum, nec omnino
scribendum fuisse, quia numquam posset utilitas cum hones-
tate pugnare. De quo alterum potest habere dubitationem
adhibendumne fuerit hoc genus, quod in divisione Panaeti
tertium est, an plane omittendum, alterum dubitari non
potest, quin a Panaetio susceptum sit, sed relictum. Nam
qui e divisione tripertita duas partes absolverit, huic necesse
est restare tertiam ; praeterea in extremo libro tertio de hac
parte pollicetur se deinceps esse dicturum. 10) Accedit
eodem testis locuples Posidonius, qui etiam scribit in qua-
dam epistula P. Rutilium Rufum dicere solere, qui Panae-
tium audierat, ut nemo pictor esset inventus, qui in Coa
Y cnere eam partem, quam Apelles inchoatam, reliquisset,
absolveret ( oris enim pulchritudo reliqui corporis imitandi
spem auferebat), sic ea, quae Panaetius praetermisset [ et
non perfecisset] propter eorum, quae perfecisset, praestan-
tiam neminem persecutum.
DE LEGIBUS

LIBER III

1. Marcits. Sequar igitur, ut institui, divinum illum


virum; quem, quadam admiratione commotus, saepius fartasse
laudo, quam necesse est. - Atti.cus. Platonem videlicet
dicis 1 - Mar. Istum ipsum, Attice. - A.tt. Tu vero eum
nec nimis valde unquam, nec nimis saepe laudaveris: nam
hoc mihi etiam nostri illi, qui neminem, nisi suum, laudari
volunt, concedunt, ut eum arbitratu meo diligam. - Marc.
Bene, hercle, faciunt. Quid enim est elegantia tua dignius?
cujus et vita, et oratio consecuta mihi videtur difficillimam
illam societatem gravitatis cum humanitate. - Att. Sane
gaudeo, quod te interpellavi, quandoquidem tam praeclarum
mihi dedisti judicii tui testimonium. Sed perge, ut coepe-
ras. - Marc. Laudemus igitur prius legem ipsam veris et
propriis generis sui laudibus. - Att. Sane quidem, sicut
de religiosum lege fecisti.
- 'JJforc. Videtis igitur, magistratus hanc esse vim, ut
praesit, praescribatque recta, et utilia, et conjuncta cum
legibus. Ut enim magistratibus leges, ita populo praesunt
magistratus; vereque dici potest, magistratum legem esse
loquentem, legem autem, mutum magistratum. Nihil porro
tam aptum est ad ius conditionemque naturae ( quod quum
dico, legem a me dici, nihilque aliud intelligi volo), quam.
imperium, sine quo nec domus ulla, nec civitas, nec gens,
nec hominum. universum genus stare, nec rerum. natura
omnis, nec ipse mundus potest. N am et hic Deo paret,
et huic obediunt maria terraeque; et hominum vita iussis
supremae legis obtem.perat.
II. Atque, ut ad haec citeriora veniam et notiora nobis,
omnes antiquae gentes regibus quondam. paruerunt. Quod
genus imperii primum ad homines iustissimos et sapientís-
simos deferebatur: idque in republica nostra maxime valuit,
quoad ei regalis potestas praefuit. Deinde etiam deinceps
- 213 -

posteris prodebatur: quod et in his etiam, qui nunc regnant,


manet. Quibus autem regia potestas non placuii, non ii
nemini, sed non semper uni parere voluerunt. Nos autem,
quoniam leges damus liberis populis, quaeque de optima
republica sentiremus, in sex libris ante diximus, accomo-
dabimus hoc tempore leges ad illum, quem probamus. civi-
tatis statum.
Magistratibus igitur opus est; sine quorum prudentia
ac diligentia esse civitas non potest: quorumque descriptione
omnis reipublicae moderatio continetur. Neque solum iis
praescribendus est imperandi, sed etiam civibus obtempe-
randi modus. Nam et qui bene imperat, paruerit aliquando
necesse est; et qui modeste paret, videtur, qui aliquando
imperet, dignus esse. !taque oportet et euro, qui paret,
sperare, se aliquo tempore imperaturum; et illum, qui im-
perat, cogitare, brevi tempore sibi esse parendum. Nec
vero solum ut obtemperent obediantque magistratibus, sed
etiam ut eos colant diligantque, praescribimus, ut Charondas
in suis facit legibus. Noster vero Plato Titanum e genere
statuit eos, qui ut illi coelestibus, sic hi adversentur magis-
tratibus. Quae quum ita sint, ad ipsas iam leges veniamus,
si placet. - Att. Mihi vero et istud, et ordo iste rerum
placet.
III. Marc. "Insta imperia sunto iisque cives modeste,
ac sine recusatione parento. - Magistratus nec obedientem
et noxium civem multa, vinculis, verberibusve coerceto, ni
par, maiorve potestas, populusve prohibessit: ad quos pro-
vocatio esto. - Cum magistratus iudicassit, inrogassitve,
per populum multae, pinae certatio esto. - Militiae ab eo,
qui imperabit, provocatio nec esto; quodque is, qui bellum
gerat, imperassit, ius ratumque esto. - Minores magistratus,
partiti iuris, plures in plera sunto. Militiae, qui iussi erunt,
imperanto, eorumque tribuni sunto. Domi pecuniam publi-
cam custodiunto; vincula sontium servanto; capitalia vin-
dicanto; aes, argentum, aurumve publice signanto; lites con-
tractas iudicanto, quodcunque senatus creverit, agunto. -
Suntoque aediles coeratores urbis, annonae, ludorumque so-
lemnium; ollisque ad honoris amplioris gradum is primus
adscensus esto. - Censores populi aevitates, soboles, fami-
lias, pecuniasque censento; urbis templa, vias, aquas, aera-
rium, vectigalia tuento; populique partes is tribus distri-
buento; exim pecunias, aevitates, ordines partiunto; equitum,
peditumque prolem describunto; coelibes esse prohibento;
- 214 -

mores populi regunto; probrum in senatu ne relinquunto.


Bini sunto; magistratum quinquennium habento: reliqui ma-
gistratus anuui sunto. Eaque potestas semper esto. - Iuris
disceptater, qui privata iudicet, iudicareive iubeat, praetor
esto. Is iuris civilis custos esto. Huic potestate pari quot-
eunque senatus creverit, populusve iusserit, tot sunto.
" - Regio imperio dno sunto; iique praeeundo, indi-
cando, consulendo praetores, iudices, consules appellantur.
Militiae summum ius habento, nemini parentes. Ollis salns
populi suprema lex esto. - Eundem magistratum, ni inter-
fuerint decem anni, ne quis capito. - Aevitatem Annali lege
servanto. - Ast quando duellum gravius, discordiaeve
civium escunt, oenus, ne amplius sex menses, si senatus
creverit, idem iuris, quod duo consules, teneto; isque ave
sinistra dictus, populi magister esto. Equitemque qui regat
habeto pari iure cum eo, quicumque erit iuris disceptator.
Ast quando ( consul) is est magister populi, reliqui magi-
stratus ne sunto.
" - Auspicia patrum sunto; ollique ex se produnto,
qui comitiatu creare consules rite possint. Imperia, potes-
tates, legationes, quum senatus creverit populusve iusserit,
ex urbe exeunto; duella iusta iuste gerunto; sociis parcunto;
se et suo continento ; populi sui gloriam augendo, domum
cum laude redeunto. - Rei suae ergo ne quis legatus esto.
- Plebes quos pro se contra vim, auxilii ergo, decem cre•
assit, tribuni eius sunto; quodque ii prohibessint, quodque
plebem rogassint, ratum esto; sanctique sunto: neve ple-
bem orbam tribunis relinquanto. - Omnes magistratus aus-
picium, iudiciumque habento: ex quois senatus esto: eius
decreta rata sunto. Ast ni potestas par, maiorve prohi-
bessit, senatusconsulta perscripta servanto. Is ordo vitio
vacato: caeteris specimen esto. - Creatio magistratuum, in-
dicia, populi iussa, vetita, cum suffragio consciscentur,
optimatibus nota, plebi libera sunto.
IV. "At si quid erit, quod extra magistratus coera-
tore coesus sit; qui coeret populus creato, eique ius coe-
randi dato. - Cum populo patribnsqne agendi ius esto
consuli, praetori, magistro populi, equitumque, eique, quem
produnt patres consulum rogandorum ergo; tribunisque,
quos sibi plebes rogassit, ius esto cum patribus agendi;
iidem, ad plebem, quod oesus erit, ferunto. - Quae cum
populo, quaeque in patribus agentur, modica sunto. - Se-
- 215

natori, qui nec aderit, aut causa, aut culpa esto. Loco
senator, et modo orato: causas populi teneto. - Vis in
populo abesto. Par, maiorve potestas plus valeto. Ast qui
turbassit in agendo, fraus auctoris esto. Intercessor rei ma-
lae, salutaris civis esto. - Qui agent, auspicia servanto;
auguri parento; promulga ta, proposita, in aerario cognita,
agunto; nec plus, quam de singulis rebus semel consulunto;
rem populum docento; doceri a magistratibus privatisque
patiunto. - Privilegia ne irroganto; de capite civis, nisi
per maximum comitiatum, ollosque, quos censores in parti-
bus populi locassint, ne ferunto. - Donum ne capiunto,
neve danto, neve petenda, neve gerenda, neve gesta potes-
tate. Quod quis earum rerum migrassit, noxiae poena par
esto. - Censores fide legem custodiunto. Privati ad eos
acta referunto; nec magis lege liberi sunto".
V. Lex recitata est. Discedite, et tabellam iubebo dari.
- Quint. Quam brevi, frater, in conspectu posita est
a te omnium magistratuum descriptio ! sed ea paene nostrae
civitatis, a te paullum allatum est novi. - Marc. Rec-
tissime, Quinte, animadvertis. Haec est enim, quam Scipio
laudat in libris, et quam maxime probat temperationem
reipublicae; quae effici non potuisset, nisi tali descriptione
magistratuum. Nam sic habetote, magistratibus, iisque, qui
praesint, contineri rempublicam, et ex eorum compositione,
quod cuiusque reipublicae genus sit, intelligi. Quae res
quum sapientissime moderatissimeque constituta esset a ma-
ioribus nostris, nihil habui, sane non multum, quod puta-
rem novandum in legibus. - Att. Reddes igitur nobis, ut
in religionis lege fecisti, admonitu et rogatu meo, sic de
magistratibus; ut disputes, quibus de causis maxime pla-
ceat ista descriptio. - Marc. Faciam, Attice, ut vis; et
locum istum totum, ut a doctissimis Graeciae quaesitum et
disputatum est, explicabo, et, ut institui, nostra iura attin-
gam. - Att. Istud maxime exspecto disserendi genus. -
Marc. Atqui pleraque sunt dieta in illis libris; quod fa-
ciendam fuit, quum de optima republica quaereretur. Sed
huius loci de magistratibus sunt propriam quaedam, a
Theophrasto primum, deinde a Diogene Stoico quaesita
subtilius.
VI. Att. Ain' tandem? etiam a stoicis ista tractata
sunt? - llfarc. Non sane, nisi ab eo, quem modo nominavi,
et postea a magno homine et in primis erudito, Panaetio.
- 216 -

Nam veteres verbo tenus, acute illi quidem, sed non ad hunc
usum popularem. atque civilem, de republica disserebant.
Ab hac familia magis ista m.anarunt, Platone príncipe.
Post Aristoteles illustravit oro.nem hunc civilem in dispu-
tando locum, Heraclidesque Ponticus, profectus ab eodem
Platone. Theophrastus vero, institutus ab Aristotele, habi-
tavit, ut scitis, in eo genere rerum; ab eodemque Aristotele
doctus Dicaearchus huic rationi studioque non defuit. Post
a Theophrasto Phalereus ille Dem.etrius, de quo feci supra
m.entionem, mirabiliter doctrinam ex um.braculis erudito-
rum otioque, non modo in solem atque pulverem., sed in
ipsum discrim.en aciemque produxit. Nam et mediocriter
doctos magnos in republica viros, et doctissimos homines
non nimis in republica versatos, multos com.m.emorare pos-
sumus. Qui vero utraque re excelleret, ut et doctrinae
studiis, et regenda civitate princeps esset, quis facile, prae-
ter hunc, inveniri potest?
VII. Att. Puto posse, et quidem aliquem de tribus
nobis. Sed perge, ut coeperas.
- Marc. Quaesitum igitur ab illis est, placertne unum
in civitate esse magistratum., cui reliqui parerent: quod
exactis regibus intelligo placuisse nostris maioribus. Sed
quoniam regale civitatis genus, probatum quondam, postea,
non tem regni, quam. regis vitiis, repudiatum est, nomen
tantum videbitur regis repudiatum, res manebit, si unus
omnibus reliquis magistratibus im.perabit. Quare nec ephori
Lacedaemone sine causa a Theopompo oppositi regibus, nec
apud nos consulibus tribuni. Nam illud quidem ipsum,
quod in iure positum est, habet consul, ut ei reliqui magis-
tratus omnes pareant, excepto tribuno, qui post exstitit,
ne id, quod fuerat, esset: hoc enim prim.um minuit consu-
lare ius, quod exstitit ipse, qui eo non teneretur; deinde
quod attulit auxilium reliquis non modo magistratibus, sed
etiam privatis, consuli non parentibus. - Quint. - Magnum
dicis malum. Nam, ista potestate nata, gravitas optimatium
cecidit, convaluitque ius multitudinis. - Marc. Non est ita,
Quinte. Non enim. ius illud solum superbius populo, sed
violentius videri necesse erat: quo posteaquam modica et
sapiens tem.peratio accessit, conversa lex in omnes est.
VIII. "Domum cum laude redeunto." Nihil enim,
praeter laudem, bonis atque innocentibus, neque ex hostibus,
neque a sociis reportandum. Iam illud apertum profecto
- 217 -

est, nihil esse turpius, quam quemquam legeri ms1 reipu-


blicae causa. Omitto, quemadmodum isti se gerant atque
gesserint, qui legatione hereditates, aut syngraphas suas
persequuntur. ln hominibus est hoc fortasse vitium. Sed
quaero, quid reapse sit turpius, quam sine procuratione
senator legatus, sine mandatis, sine ullo reipublicae mune-
re? Quod quidem genus legationis ego consul, quamquam
ad commodum senatus pertinere videbatur, tamen, appro-
bante senatu frequentissimo, nisi mihi levissimus tribunus
plebis tum intercessisset, sustulissem. Tamen minui tempus,
et, quod erat infinitum, annuum feci. Ita turpitudo manet,
diuturnitate sublata. · Sed iam, si placet, de provinciis
decedatur, in urbemque redeatur. - Att. Nobis vero placet;
sed iis, qui in provinciis sunt, minime placet. - Marc. At
vero, Tite, di pareant his legibus, nihil erit his urbe, nihil
domo sua dulcius; nec laboriosius molestiusque provincia.
Sed sequitur lex, quae sancit eam tribunorum plebis
potestatem, quae in republica nostra; de qua disseri nihil
necesse est. - Quint. At mehercule ego, frater, quaero,
de ista potestate quid sentias. Nam mihi quidem pesti-
fera videtur; quippe quae in seditione, et ad seditionem
nata sit: cuius primum ortum, si recordari volumus, inter
arma civium, et occupatis et obsessis urbis locis, procrea-
tum videmus. Deinde quum esset cito ablegatus, tanquam
ex XII Tabulis, insignis ad deformitatem puer, brevi tem-
pore recreatus, multoque taetrior et foedior renatus est.
IX. Quae enim ille non edidit? qui primum, ut ímpio
dignum fuit, patribus omnem honorem eripuit; omnia ín-
fima, summis paria fecit, turbavit, miscuit; quum afflixisset
principum gravitatem, nunquam tamen conquievit. Atque
nt C. Flaminium, atque ea, quae iam prisca sunt, relin-
quam, quid iuris bonis viris Tib. Gracchi tribunatus reli-
quit 1 etsi quinquennio ante, D. Brutum et P. Scipionem
consules ( quos et quantos viros !) homo omnium infimus et
sordidissimus, tribunus plebis, C. Curiatius in vincula con-
iecit: quod ante factum non erat. C. vero Gracchus runis
et sicis iis, quas ipse se proiecisse in forum dixit, quibus
digladiarentur inter se cives, nonne omne reipublicae
statum permutavit 1 Quid iam de Saturnini supplicio, reli-
quisque dicam 1 quos ne depellere quidem a se sine ferro
potuit respublica? Cur autem aut vetera, aut aliena pro-
feram potius, quam et nostra, et recentia? Quis unquam
- 218 -

tam audax, tam inimicus nobis fuisset, ut cogitaret unquam


de statu nostro labefactando, nisi mucronem aliquem tri-
bunitium exacuisset in nos? quem quum homines scelerati
ac perditi, non modo ulla in domo, sed nulla in gente repe-
rirent, gentes sibi in tenebris reipublicae perturbandas
putavernnt. Quod nobis quidem egregium, et ad immorta-
litatem memoriae gloriosum, neminem in nos mercede ulla
tribunum potuisse reperiri, nisi cui ne esse quidem licuiss<'t
tribuno. Sed ille quas strages edidit? eas videlicet, qnas
sine ratione ac sine ulla spe hona furor edere potuit im-
purae belluae, multorum inflammatus furoribus. Quamo-
brem in ista quidem re vehementer Sullam probo, qui tri-
bunis plebis sua lege iniuriae faciendae potestatem adr-
merit, auxilii ferendi reliquerit: Pompeiumque nostrnm
ceteris rebus omnibus semper amplissimis summisque effero
laudibus; de tribunitia potestate taceo. Nec enim reprehrn-
dere libet, nec laudare possum.
X. Marc. Vitia quidem tribunatus praeclare, Quinte,
persp1c1s. Sed est iniqna in omni re accusanda, praeter-
missis bonis, malorum enumeratio, vitiorumque selectio.
Nam isto quidem modo vel consulatus vituperio est, si con-
sulum, quos enumerare nolo, peccata collegeris. Ego enim
fateor in ista ipsa potestate inesse quiddam mali: sed bonum,
quod est quaesitum in ea, sine isto malo non haberemns.
Nimia potestas est tribunorum plebis. Quis negat 1 Scd
vis populi multo saevior multoque vehementior, quae ducem
quod habet, interdum lenior est, quam si nullum haberct.
Dux enim suo periculo progredi cogitat: populi impetns
periculi rationem sui non habet. At aliquando incenditnr.
Et quidem saepe sedatur. Quod enim est tam desperatmn
collegium, in quo nemo e decem sana mente sit? quin ipsmH
Tib. Gracchum non solum vetitus, sed etiam sublatus inter-
cessor fregerat. Quid enim illum aliud perculit, nisi quod
potestatem intercedendi collegae abrogavit? Sed sapien-
tiam maiormn in illo vide. Concessa plebi a patribus ista
potestate, arma ceciderunt restincta seditio est; inventum
cst temperamentum, quo tenuiores cum principibus aequari
se putarent: in quo uno fuit civitatis salus. At duo Gracchi
fuerunt. Et praeter eos quamvis enumeres multos, licrt:
quum deni creatur, nullos in omni memoria reperies perni-
ciosos tribunos; leves, etiam non bonos fortasse plurrs.
Invidia quidem summus ordo caret: plebes <le suo inrc
- 219 -

periculosas contcntiones nullas facit. Quamobrem ant exi-


gendi reges non fuerunt; aut plebi re, non verbo danda
libertas: quae tamen sic data est, ut multis praeclarissimis
addiceretur, ut auctoritati principum cederet.
XI. Nostra autem causa, quae, optime et dulcissime
frater, incidit in tribunitiam potestatem, nihil habuit con-
tentionis cum tribunatu. Non enim plebs incitata nostris
rebus invidit; sed vincula soluta sunt, et servi tia incitata,
adiuncto terrore etiam militari. Neque nobis cum illa tum
peste certamen fuit, sed cum gravíssimo rei publicae tem-
pore: cui si non cessissem, non diuturnum benefici mri
patria fructum tulisset. Atque hoc rei exitus indicavit:
quis enim modo liber, sed etiam servus libertate dig·nm;
fuit, cui nostra salus 11011 esset f Quod si is casus fnissrt
rcrum, quas pro salute reipublicae gessimus, ut non omnibns
~ratus esset; et, si nos fultitudinis vis furentis inflammata
invidia pepulisset; si tribunus aliquis in me populum, sicnt
Gracchus in Laenatem, Saturninus in Metellum, incitasset:
forremus, o Quinte Frater, consolarenturque nos non tam
philosophi, qui Athenis fuerunt, qui hoc facere debent,
quam clarissimi viri, qui illa urbe pulsi carere ingrata
civitate, quam manere in improba maluerunt. Pompeinm
Yero quod una ista in re non ita valde probas, vix satis
mihi illud videris attendcre, non solum ei, quid cs,-et
optimum, videndnm fuisse, sed etiam quid necessarium.
Sensit enim deberi non posse huic civitati illam potestatrm:
quippe quam tantopere populus noster ignotam expetisset,
qui posset carere cognita f Sapientis autem civis fuit,
causam nec perniciosam, et ita popularem, ut non posset
obsisti, perniciose populari civi non reliquare. Seis solere,
frater, in hujusrnodi sermone, nt transiri alio possit. ant
diei: "Admodum. "Prorsus ita est".
II
C. IULIUS PHAEDRUS

FABULAS

OVIS, CERVUS ET LUPUS

1 Fraudator(1) homines cum advocat sponsum( 2 ) improbos


Non rem expedire, sed malum dare (3) expetit.
Ovem rogabat cervus modium tritici
Lupo sponsore. (2) At illa praemetuens dolum:
5 "Rapere atque abire semper assuevit lupus,
Tu de conspectu fugere veloci impetu;
Ubi vos requirem cum dies advenerit ?".

A fábula é dirigida contra certos adversários de Fedro,


que os considerava desonestos. De acôrdo com a classifi-
cação de Leon Hermann é a 18.ª do livro VI e, segundo
Havet, a 17.ª do livro II.

COMENTÁRIOS
(1) Fraudator - é o que pratica atos com a finalidade de lesar
os creores: - "Qui in fraudem creditorum et eorum frau-
dadorum causa quid fecit gessitve, fraudator dicitur.
(2) sponsum - supino. "sponsorem non locupletem, qui non est
solvendo."
(3) malum dare - na edição de Havet lemos malavidere.
( 4) lupo sponsore - sendo o lobo fiador. É um ablativo absoluto.

RANA RUPTA ET BOS 1

1 Inops, potentem dum vult imitari, perit.


ln prato quodam (2) rana conspexit bovem (3),
et, tacta invidia tantae magnitudinis (3),,
- 221-

rugosam inflavit pellem; tum natos suos


5 interrogavit, an hove esset latior.
Illit negarunt. Rursus intendit cutem
maiore nisu, et simili quaesivit modo,
quis maior esset. Illi dixerunt, bovem. ( 4 )
Novissime indignata, dum vult validius
10 inflare sese, rupto iacuit corpore.
(II, 21)

COMENTÁRIOS
( 1) Esopo escreveu a seguinte fábula:

O BOI E O SAPO
O filhote do sapo tinha sido esmagado sob as patas de um
boi. O sapo, que se encontrava ausente, ao voltar, procurou saber
através dos seus irmãos onde êle se encontrava. "Mãe, disseram
êles, nosso irmão morreu; pouco antes de tua chegada, veio aqui
um grande quadrúpede, que o esmagou debaixo do seu pé•·. O
sapo começou a inchar e perguntou se o animal do qual êles
falavam o igualava em tamanho. "Mãe, responderam êles, não
te aflijas, pois tu romperias teu corpo em dois pedaços, ante de
atingir o mesmo tamanho dêsse animal". É perigoso para os
pequenos querer igualar os grandes.
La Fontaine inspirou-se em Fedro, quando escreveu a seguin-
te fábula:

LA GRENOUILLE QUI SE VEUT FAIRE AUSSI GROSSE


QUE LE BOEUF:
Une grenouille vit un Boeuf
Qui lui sembla de belle taille.
Elle, qui n'était pas grosse en tout comme un boeuf,
Envieuse, s'étend, et s'enfle, et se travaille,
Pour égaler l'animal en grosseur,
Disant: "Regardez bien, ma soeur.
Est-ce assez? dites-moi; n'y suis-ie point encore?
- Nenni. - M'y voici donc? - Point du tout. - M'y voilà?
- Vous n'en approchez point. La chétive pécore
S'enfla si bien qu'elle creva.
Le monde est plein de gens qui ne sont pas plus sages:
Tout bourgeois veut bâtir comme les grands seigneurs,
Tout petit prince a des ambassadeurs,
Tout marquis veut avoir des pages.
Hermann assinala certa analogia de forma entre esta fábula
e a consolatio ad Mareiam.

15 - 3•
- 222 -

(2) quondam - em alguns MSS figura a forma "quodam",


(3) tantae magnitudinis - genitivo de qualidade.
( 4) bovem - isto é, bovem esse.

MONS P ARTURIENS 1

1 Mons parturibat; gemitus immanes ciens,


eratque in terris maxima expectatio.
At ille murem peperit. Hoc scriptum est tibi,
qui, magna cum minaris, extricas nihil.
(IV, 20)

COMENTÁRIOS

(1) - Cf. Horácio, A. P. 139 e Plutarco, Agesilas, 36.


La Fontaine inspirou-se nesta fábula para escrever

LA MONTAGNE QUI ACCOUCHE

Une montagne en mal d'enfant


J etait une clameur si haute,
Que chacun, au bruit accourant,
Crut qu'elle accoucherait sans faute
D'une cité plus grosse que Paris:
Elle accoucha d'une souris.
Quand je songe à cette fable,
Dont le récit est menteur
Et le sens est véritable,
J e me figure un auteur
Qui dit: "J e chanterai la guen·e
Que firent les Titans au maitre du tonnerre".
C' est promettre beaucoup: mais qu' en sort-il souvent?
Du vent.

GRACULUS 1 SUPBRBUS 2 ET P AVO


1 N e gloriari libeat alienis, bonis,
suoque (3) ut potius habitu vitam ( 4 ) degere ( 5 ),
Aesopus nobis hoc exemplum prodidit.
Tumens inani graculus superbia
5 pennas, pavoni quae deciderant, sustulit
seque exornavit. Deinde contemnens suos
immiscet se pavonum formoso gregi ( 6 )
llli impudenti (7) pennas eripuit avi
- 223 -

fngantque rostris. Malc mulcatus graculus


l O redire rnaerens coepit ad proprium genns;
a quis ( 8 ) repulsus tristem sustinuit notam.
Tum quidam ex illis, quo prius despexerat:
"contentus nostris si fuisses sedibus
et, quod natura dederat, voluisses pati,
15 nec illam expertus esses contumeliarn,
nec hand repulsam tua sentiret cala mi tas."
(I, 3)

COMENTÁRIOS

( 1) Esopo escreveu a seguinte fábula:

A GRALHA ORNADA COM PENAS DE PAVÃO

Júpiter desejava nomear o rei dos pássaros e convocou-os


todos para que a escolha recaísse no mais belo. il:les se reuniram
primeiramente nas margens de um rio e ornamentaram a pluma-
gem.
A gralha apanhou as penas que os outros pássaros deixaram
cair e com elas enfeitou o próprio corpo. Assim ela conseguiu
ser o mais belo de todos. No dia determinado, todos os pássaros
compareceram perante Júpiter. O rei, impressionado com a bele-
za do falso pavão, estava disposto a conferir-lhe o título, mas os
demais pássaros, indignados, arrancaram as penas, que não lhe
pertenciam, e o belo pavão voltou a ser uma insignificante gralha.
La Fontaine inspirou-se nesta fábula, quando escreveu
Le geai paré des plumes du paon

Um paon muait: un geai prit son plumage:


Puis apres se l' accomoda;
Puis parmi d'autres paons tout fier se panado,
Croyant être un beau personnage.
Quelqu'un le reconnut: il se vit bafoué,
Berné, sifflé, moqué, joué,
Et par messieurs les paons plumé d'étrange sorte;
Même, vers ses pareils s'étant réfugié,
ll fut par eux mis à la porte.

ll est assez de geais à deux pieds comme lui,


Qui se parent souvent des dépouilles d'autrui,
Et que l'on nomme plagiaires.
Je m'en tais, et ne veux leur causer nul ennui:
Ce ne sont pas là mes af/aires.
- 224-

(2) Graculus superbus - não se trata do grou, cuja plumagem é


multicolor, mas de uma espécie de gralha.
(3) suoque - Em algumas edições: suo quin.
(4) suo habitu - de acôrdo com a sua condição.
(5) vitam degere, - passar a vida.
(6) gregi - cf. Virg.: - Miscueruntun herbas et non innoxia
verba.
(7) impudenti - dativo concordando com avi.
(8) quis - é outra forma do ablativo plural de qui, quae, quad.

VULPES ET HIRCUS

1 Homo in periculum simul ac venit callidus,


reperire effugium quaerit alterius malo.
Cum decidisset vulpes in puteum inscia
et altiore clauderetur margine,
5 devenit hircus sitiens in eundem locum; (2)
simul rogavit, esset an dulcis liquor
et copiosus. Illa fraudem moliens:
"descende, amice; tanta bonitas est aquae,
voluptas ut satiari non possit mea".
10 Immisit se barbatus. Tum vulpecula
evasit puteo, nixa ( 3 ) celsis cornibus,
hircumque clausum liquit haerentem vado.
(IV, 9)

COMENTÁRIOS
( 1) Esopo escreveu a seguinte fábula:

A RAPôSA E O BODE

Uma rapôsa, tendo caído num poço, ali permanecia, sem poder
sair. Um bode, impelido pela sêde, passava por êsse local e, ao
ver a rapôsa, perguntou-lhe se a água era boa. A rapôsa, aparen-
tando certa amabilidade, elogiou a água e convidou o bode a des-
cer ao poço. O bode, sem maiores exames, atendeu o convite, quer
para saciar a sêde, quer para saborear a água. Depois perguntou
como poderia sair dali. Disse-lhe a rapôsa que imaginava um
meio capaz de o libertar. "Se quiseres apoiar tuas patas contra
a parede e colocar os chifres para trás, eu subirei, passando len-
tamente sôbre o teu dorso e em seguida te farei subir." O bode
225 -

ouviu atentamente o conselho da rapôsa e aquiesceu. A rapôsa


conseguiu galgar a superfície e se afastou. Como o bode protes-
tasse e disesse não ter sido isto o combinado, retrueou-lhe a rapô-
sa: "Se tu tivesses tantas idéias quantos pêlos tens no queixo,
não terias descido neste poço antes de verificar como dêle sairias".
Da mesma forma os homens dotados de bom senso devem, em
tôdas as ocasiões, pensar no fim, e nada empreender senão depois
de madura reflexão.
La Fontaine inspirou-se mais em Esopo do que em Fedro ao
escrever.

LE RENARD ET LE BOUC
Capitaine renard allait de compagnie
A vec son ami bouc des plus haut encornés:
Celui-ci ne voyait pas plus loin que son nez;
L'autre était passé maitre en fait de tromperie.
La soif les obligea de descendre en un puits:
Là chacun d'eux se désaltere.
Apres qu'abondamment tous deux en eurent pris,
Le renard dit au bouc: "Que ferons-nous, compere?
Ce n'est pas tout de boire, il faut sortir d'ici.
Leve tes pieds en haut, et tes cornes aussi;
M ets-les contre le mur: le long de ton échine
Je grimperai premierement;
Fuis sur tes cornes m'élevant,
A l'aide de cette machine,
De ce lieu-ci je sortirai,
Apres quoi je t'en tirerai.
Par ma barbe, dit l'autre, il est bon, et je loue
Les gens bien sensés comme toi.
Je n'aurais jamais, quant à moi,
Trouvé ce secret, je l'avoue."
Le renard sort du puits, laisse son compagnon,
Et vous lui fait un beau sermon
Pour l' exhorter à la patience.
"Si le ciel t'eut, dit-il, donné par excellence
Autant de jugement que de barbe au menton,
Tu n'aurais pas, à la légere,
Descendu dans ce puits. Or adieu: j'en suis hors;
Tâche de t'en tirer, et /ais tous tes efforts:
Car pour moi, j'ai certaine affaire
Qui ne me permet pas d'arrêter en chemin."

En toute chose il f aut considérer la fin.


(2) in eundem locum - circunstância de lugar para onde.
(3) nixa em algumas edições, enixa e em outras enisa.
- 226 -

MUSTELA ET HOMO
1 Mustela ab homine prensa cum instantem necem
effugere vellet: "quaeso parce" inquit "mihi,
quae tibi molestis muribus purgo domum".
Respondit ille: "faceres si causa mea (2)
5 gratum esset; iam dedissem veniam supplici.
~une qui laboras, ut fruaris reliquiis,
quas sunt rosuri, simul et ipsos devores,
noli ( 3 ) imputare vanum beneficium mihi".
Atque ita locutus improbam leto dedit.
10 Hoc in se dictum debent illi agnoscere,
guorum privata servit utilitas sibi,
et meritum inane iactant imprudentibus.
(II, 19)

COMENTÁRIOS

( 1) Esopo escreveu a seguinte fábula:

A DONINHA APANHADA NO LAÇO

Um homem conseguira apanhar no laço uma doninha. De-


pois de lhe hav0r amarrado os pés, êle se apressava em afogá-la,
lançando-a num vaso d'água. No entanto disse-lhe a doninha:
"Que triste recompensa tu me dás pelos serviços que te presto,
porque enfim eu como os ratos e os lagartos de tua casa!" "Não
contesto, respondeu o homem, mas, tu consomes também tôdas as
minhas galinhas, tu saqueias tôda a minha casa, tu chegas até
a abrir o meu guarda-comidas: por isso tu vais morrer, porque
fazes mais coisas erradas do que os serviços que me prestas."
Há pessoas que fazem algum bem, mas por outro lado fazem
muito mais mal: esta fábula é feita para êles.

(2) causa mea - por minha causa.


(3) noli - imperativo.

LUPt;S ET VULPES, IUDICE SIMIO (1)

1 Quicumque turpi fraude semel innotuit,


etiamsi Yerum dicat (2), amittit fidem.
Hoc attestatur brevis Aesopi fabula.
- 227 -

Lupus arguebat (3) vulpem furti crimine;


5 negabat illa se ( 4 ) esse culpae noxiam.
Tunc ( 5 ) iudex inter partes sedit simius.
Uterque ( 6 ) causam cum perorassent suam,
dixisse fertur simius (7) sententiam:
"tu ( 8 ) non videris perdi disse id quod petis;
10 te credo subripuisse, quod pulchre negas."
(I, 10)
COMENTÁRIOS

(1) Esopo não escreveu fábula semelhante a esta.


La Fontaine inspirou-se diretamente em Fedro para escre-
ver:

LE LOUP PLAIDANT CONTRE LE RENARD PAR-DEVANT


LE SINGE
Un loup disait que l'on l'avait volé.
Un renard, son voisin, d'assez mauvaise vie,
Pour ce prétendu vol par lui fut appelé.
Devant le singe il fut plaidé,
Non point par avocats, mais par chaque partie.
Thémis n'avait point travaillé.
De mémoire de singe, a f ait plus embrouillé.
Le magistrat suait en son lit de justice.
Apres qu'on eut bien contesté,
Répliqué, crié, tempêté,
Le juge, instruit de leur malice,
Leur dit: ''Je vous connais de longtemps, mes amis.
Et tous deux vous paierez l'amende;
Car toi, loup, tu te plains, quoiquLon ne t'ait rien pris,
Et toi, renard, as pris ce que l'on te demande."
Le juge prétendait qu'à tort et à travers
On ne saurait manquer, condamnant un pervers.
Quelques personnes de bon sens ont cru que l'impossibilité
et la contradiction qui est dans le jugement de ce singe était
une chose à censurer, mais je ne m'en suis servi qu'apres
Phedre; et r' est en cela que consiste le bon mot, selon mon
avis.

(2) dicit - Em algumas edições - etiamsi verum dicat e em


outras, etsi verums dicat.
(3) Observemos a semelhança:
- 228 -

Lupus arguebat vulpem furti crimine


(FEDRO)
e
Un Loup disait que l'on l'avait volé.
(3) arguebat vulpem furti crimine - acusava a rapôsa do cri-
me de furto.
(4) se - acusativo, sujeito de infinitivo esse.
( 5) Observemos a semelhança:

Tunc iudex inter illos sedit simius


Uterque causam cum perorassent suam.
(FEDRO)
e
Devant le Singe il fut plaidé,
Non point par avocats, mais par chaque partie.
(6) Uterque - Está no singular e é sujeito de perorassent. O
verbo está no plural porque o indefenido uterque é um cole-
tivo.
(7) fertur simius - Simius está em nominativo como sujeito de
dixisse. Temos aqui a chamada construção pessoal, usada
com verbos que significam dizer, contar, narrar, como fer-
tur, construção esta que admite o sujeito do infinitivo em
nominativo e não em acusativo, que é a regra geral.
(8) Observemos a semelhança:
Tu non videris perdidisse id quod petis;
te credo subripuisse, quod pulchre negas
(FEDRO)

Car toi, Loup, tu te plains, quoiqu'on ne t'ait rien pris,


Et toi, Renard, as pris ce que l'on te demande.
(LA FONTAINE)
(IV, 10)

PERAE, SIVE DE VITIIS HOMINUM

1 Peras imposuit Iuppiter nobis duas;


propris repletam vitiis post tergum dedit,
alienis ante pectus suspendit gravem.
Hac re videre nostra mala non possumus;
5 alii simul delinquunt censores ( 2 ) sumus.
(IV, 10)
- 229 -

COMENTÁRIOS
( 1) Esopo escreveu a seguinte fábula:

OS DOIS SACOS
Todo homem leva dois sacos nos ombros: um na frente e
outro atrás, cheios de defeitos; o da frente contém os defeitos
dos outros e o de trás os quem o conduz. Eis por que os homens
não percebem as próprias faltas e se preocupam em apontar as
dos outros.
La Fontaine escreveu uma fábula um pouco mais longa, mas
com o mesmo fundamento:

LA BESACE

Jupiter dit un jour: "Que tout ce qui respire


S'en vienne comparaítre aux pieds de ma grandeur
Si dans son composé quelqu'un trouve à redire,
Il peut le déclarer sans peur;
Je metrai remede à la chose.
Venez, Singe; parlez le premier, et pour cause.
Voyez ces animaux, f aites comparaison
De leurs beautés avec les vôtres.
Etes-vous satisfait? - Moí? dit-il; pourquoi non?
N'ai-je pas quatre pieds aussi bien que les autres?
Mon portrait jusqu'ici ne m'a rien reproché;
Mais pour frere l'ours, on ne l'a qu'ébauché:
Jamais, s'il me veut croire, il ne se fera peindre."
L'ours venant là-dessus, on crut qu'il s'allait plaindre
Tant s'en faut: de sa forme il se loua trefort;
Glosa sur l'éléphant; dit qu'on pourrait encor
Ajouter à sa queue, oter à ses oreilles,
Que c'était une masse informe et sans beauté.
L'éléphant étant écouté,
Tout sage qu'il était, dit des choses pareilles:
Il jugea qu'à son appétit
Dame baleine était trop grosse.
Dame bourmi trouva le ciron trop petit,
Se croyant, pour elle, un colosse.
Jupin les renvoya s'étant censurés tous,
Du reste, contents d'eux. Mais parmi les plus fous,
Notre espece excella; car tout ce que nous sommes,
Lynx envers nos pareils, et taupes envers nous,
Nous nous pardonnons tout, et rien aux aurtse hommes:
On se voit d'un autre oeil qu'on ne voit son prochain.
Le f abricateur souverain
- 230

Nons créa besaciers tous de même maniere,


Tant ceux du temps passé que du temps d'aujourcl'hui:
ll fit pour nos défauts la poche de derriere,
Et celle de devant pour les défauts d'autrui.
(2) censores - eram os magistrados chamados censores que po-
diam atribuir sanções aos cidadãos que não se portassem com
dignidade. A nota censoria vetava os nomes de pessoas de
mau procedimento para o exercício de cargos públicos.

ASINUS AD SENEM PASTOREM


1 ln principatu (2) eommutando saepius
Nil praeter domini nomen mutant pauperes.
Id esse verum ( 3 ) parva haec fabella indicat.
Asellum ( 4 ) in prato timidus pascebat senex ( 5 ).
5 Is hostimn clamore subito territus
Suadebat asino fugere, ne possent capi. ( 6 )
At ille lentus: "Quaeso, num binas mihi,
Clitellas impositurum victorem putas?"
Senex negavit. "Ergo quid refert mea
10 Cui serviam, clitellas (7) dum portem meas?

COMENTÁRIOS

(1) Esta fábula contém uma alusão aos sucessivos ocupantes do


govêrno do império romano: Sejano, Tibério, Calígula e
Cláudio.
La Fontaine inspirou-se nesta fábula para escrever:

LE VIEILLARD ET L' ANE

.... Un Vieillard sur son âne aperçut en passant


Un pré plein d' herbe et fleurissant:
ll y lâche sa bête, et le grison se rue
Ait travers de l'herbe menue,
Se vautrant, grattant, et frottant,
Gambadant, chantant et broutant,
Et faisant mainte place nette.
L'ennemi vient sur l'entrefaite.
"Fuyons, dit alars le vieillard.
- Pourquoi? répondit le paillard:
Me fera-t-on porto· double bât, double charge?
- Non pas, dit le vieillard, qui prit d'abord le large.
- Et que m'importe donc, dit l'âne, a qui je sois?
- 231-

Sauvez-vous, et me laissez poitre.


Notre ennemi, c'est notre maitre:
Je vous le dis en bon françois".

(2) Principatu - O Principado foi a forma de govêrno que, su-


cedeu à República.
(3) verum - É, aqui, usado como substantivo, para significar
"a verdade", ou melhor, para realçar a veracidade do fato
objeto da presente fábula. São aliás, inúmeros os exemplos
em que verum, foi empregado como simples substantivo e,
sob essa classe, é apresentado em dicionários categorizados,
como o de Freund e outros. Si venim scire vis. (Cic. Ep.
ad Att. 12, 41, 3) se queres saber a verdade. Notionem veri
et falsi millam habere. (Cic. Ac. 2, 11, 33) Ter nenhuma
noção do verdadeiro e do falso. - Verum dicere (PI. Am. 1,
1, 89) dizer a verdade.
Convém acentuar que, em todos êstes casos, podemos suben-
tender o substantivo negotium, oculto por elipse, com o qual
concordaria verum, que, assim seria, mero adjetivo. Prefe-
rimos, porém, seguir a lição de F.reund, a qual a necessi-
dade de admitirmos a presença dum adjetivo que, possivel-
mente não teria ocorrido ao próprio autor.
( 4) asellum - representa o povo romano, cansado de tanto sofrer.
(5) senex - representa o senado já enfraquecido pela falta de
poderes.
(6) capi - infinitivo passivo de capio.
( 7) clitellas - O têrmo é, aqui, empregado na acepção de "es-
cravidão", pois o interlocutor pergunta se o vencedor lhe im-
porá, como castigo, a perda do status libertatis, isto é, o
que o transformaria em escravo.

TAURUS ET VITULUS (1)


1 Augusto in aditu taurus luctans cornibus
cum vix intrare posset ad praesepia,
monstrabat vitulus quo se pacto (2) flecteret.
"Tace" inquit; "ante (3) hoc novi quam tu natns es".
5 Qui doctiorem emendat, sibi dici putet.
(V, 5)
COMENTÁRIOS

1. O sentido desta fábula é mostrar que não se deve ensinar a


quem conhece melhor o assunto.
2. quo pacto - de que maneira.
3. ante hoc novi quam tu natus es - eu aprendi isto quando
ainda não havias nascido.
- 232 -

CALVUS ET QUIDAM PILIS DEFECTUS

1 Invenit calvus forte in trivio pectinem.


Accessit alter aeque defectus pilis.
"Eia" inquit "in commune quodcumque est lucri !"
Ostendit ille praedam et adiecit simul:
5 "superum voluntas (1) favit; sed fato invido (2)
carbonem, ut aiunt, pro thesauro invenimus."
Quem spes delusit, huic querela concinet.
(V, 2)

COMENTÁRIOS
1. superum voluntas - a vontade dos deuses.
2. fato invido - por inveja do destino.

VULPES ET UVA

1 Fame coacta vulpes alta in vinea


uvam appetebat summis saliens (2) viribus:
quam ( 3 ) tangere ut non potuit, discendens ait:
"nondum matura est; nolo acerbam sumere".
5 Qui, facere quae non possunt, verbis elevant,
adscribere hoc debebunt exemplum sibi.
(IV, 3)

COMENTÁRIOS

1. Esopo escreveu a seguinte fábula:

A RAPôSA E AS UVAS
Uma rapôsa faminta viu cachos de uva que pendiam de uma
videira: quis apanhá-los, mas não conseguiu. Por isso foi embora,
dizendo consigo mesma: "ainda não são maduras; verdes não vou
colhê-las".
Da mesma forma, certos homens, não podendo conclufr seus ne-
gócios, por causa da sua incapacidade, atribuem o insucesso às
circunstâncias.
La Fontaine aproximou-se muito mais de Fedro do que de
Esopo quando escreveu :
- 233 -

LE RENARD ET LES RAISINS


Certain renard gascon, d'autres disent normand,
Mourant presque de faim, vit au haut d'une treille
Des Raisins múrs apparemment,
Et couverts d'une peau vermeille.
Le galant en eút f ait volontiers un repas.
Mais comme il n'y pouvait atteindre:
"Ils sont trop verts, di-il, et bons pour des gougats."
Fit-il pas mieux que de se plaindre?

2. saliens - particípio do presente: saltando.


3. Observemos a semelhança:

Quam tangere ut non potuit, discedens ait:


Nondum matura est, nolo acerbam sumere
e (FEDRO)
"Mais comme il n'y pouvait atteindre:
lls sont trop verts, dit-il, et bons pour des goujats".

CALVUS ET MUSCA

1 Calvi momordit musca nudatum caput;


Quam opprimere captam; alapam 1 sibi duxit gravem
Tunc illa irridens: "Punctum 2 volucris parvulae
Voluisti morte ulcisci; quid facies tibi,
Iniuriae qui addideris contumeliam ?"
Respondit: "Mecum facile redeo in gratiam,
Quia non fuisse mentem laedendi seio.
Sed te, contempti generis animal improbum,
Quae delectaris bibere humanum sanguinem,
10 Optem necare vel maiores incommodo."
Hoc argumento ei modo decet veniam dari
Qui casu peccat; qui consilio est nocens,
Illum esse quamvis digum poena iudico.
(IV, 16)

COMENTÁRIOS
1. alãpa - bofetada.
2. punctum - picadela.
- 234 -

CANES PAMELICI

1 Stultum consilimn non modo effectu caret,


sed ad pernicien quoque mortales devocat.
Corium (2) depressum in fluvio viderunt canes.
Id ut comesse extractum possent ( 3 ) facilius,
5 aquam caepere bibere; sed rupti prius
periere quam, quod petierant, contingerent.
(II, 17)

COMENTÁRIOS
1. Esopo escreveu a seguinte fábula:

OS CÃES FAMINTOS
Cães famintos viram no rio couros que tinham sido colocados
para umedecer. Como não os pudessem alcançar, resolveram beber
em conjunto a água do .rio; assim, pensavam êles, que poderiam
apanhar os couros. Beberam com sofreguidão, mas aconteceu que
arrebentaram a barriga antes de consegui-los.
La Fontaine inspirou-se em Fedro, quando escreveu:

LES DEUX CHIENS ET L'ANE MORT


2. corium - acusativo objetivo direto de vid.erunt.
3. possent - verbo possum no imperfeito do subjuntivo.

VULPES ET CORVUS

1 Qui se laudari gaudet verbis subdolis


Sera dat poenas (2) turpi praenitentia.
Cum (3) de fenestra corvus raptum caseum ( 4 )
Comesse ( 5 ) vellet celsa residens arbore,
5 Hunc vidit vulpes, deinde sic coepit loqui:
"O qui tuarum, corve, pennarum est nitor !
Quantum decoris corpore et vultu geris!
Si vocem haberes, nulla ( 6 ) prior ales, foret."
At (7) ille stultus dum vult vocem ostendere,
10 Emisit ore caseum, quem celeriter
Dolosa vulpes avidis rapuit dentibus.
Tunc demum ingemuit corvi deceptus stupor.
- 235 -

COMENTÁRIOS
1. Esopo escreveu a seguinte fábula:

O CORVO E A RAPôSA
Um corvo tinha roubado um pedaço de carne e se empoleirou
numa árvol'e com sua prêsa. Uma rapôsa o percebeu e querendo
apoderar-se da carne, deteve-se um instante. Em seguida, com uma
voz muito meiga felicitou o corvo pelo seu nobre porte e por sua
beleza. Disse-lhe até que êle merecia ser o rei dos pássaros e asse-
gurou-lhe que certamente êle alcançaria êsse reinado se tivesse
produziu um grito com tôdas as suas fôrças. A rapôsa apode-
rou-se do pedaço de carne e disse: "ó corvo, tu tens tôdas as
qualidades, menos uma: o domínio do espírito".

2. dat poenas - é punido. O substantivo no plural indica a mul-


tiplicidade de crimes.
3. Observemos a semelhança:

Cum de fenestra Corvus raptum caseum


Comesse vellet, celsa residens arbore.
e (FEDRO)
Maitre Corbeau, su1· un arbre perché
Tenait en son bec un fromage.

4. caseum - o corvo das fábulas de Fedro e de La Fontaine tinha


um pedaço de queijo no bico, ao passo que na fábula de Esop'>
tinha um pedaço de carne.
5. comesse = comedere.
6. nulla prior ales foret - nenhum pássaro te sobrepujaria.
7 - Observemos a semelhança:

At ille stultus, dum vult vocem ostendere,


Emisit ore caseum, quem celeriter,
Dolosa, vulpes avidis rapuit dentibus.
(FEDRO)
e
Et pour montrer sa belle voix,
ll ouvre un large bec, laisse tomber sa proie.
Le Renard s' en saisit . ..

CANES ET CORCODILI

1 Consilia qui dant prava cautis hominibus,


Et perdunt operam et deridentur turpiter.
- 236 -

Canes currentes bibere in Nilo flumine ( 3 ),


A corcodilis ne rapiantur, traditum est. ( 4 )
5 lgitur cum currens bibere coepisset canis,
Sic corcodilus : Quamlibet lambe otio ( 5 ),
Noli ( 6 ) vereri. At ille: "Facerem mehercules (7),
Nisi esse scirem carnis te cupidum, meae."

COMENTARIOS
1. corcodili - o poeta escreveu corcodili, em lugar de crocodili
para transformar em longa, por posição, a primeira sílaba.
2. Carnes currentes - sujeito do infinitivo bibere.
3. in Nilo flumine - dizia a tradição que os cães somente cor-
rendo bebiam água no rio Nilo para que os crocodilos não os
apanhassem. Daí o motivo de um provérbio latino para indi-
car a precipitação: Tetigisse aliquid ut canis e Nilo. Dizia-
se também de Antônio depois de ter sido derrotado: Quid agit
Antonius? Quando canis in Aegypto: bibit et fugit.
4. traditum est - diz-se, conta-se.
5. otio - ablativo de maneira, deve ser traduzido como advérbio:
"sossegadamente".
6. noli - imperativo do verbo nolo.
7. mehercules - trissilabo por necessidade métrica.

CANIS PER FLUVIUM CARNEM FERENS

1 Amittit merito proprium, qui alienum appetit.


Canis per flumen, carnem (2) cum ferret natans,
lympharum in speculo vidit simulacrum suum,
aliamque (3) praedam iam ab altero ( 4 ) ferri putans,
eripere voluit; verum decepta aviditas ( 5 )
et, quem tenebat ore, demisit cibum,
nec, quem petebat, potuit adeo attingere.
(I, 4)
COMENTÁRIOS

1. Esopo escreveu a seguinte fábula:

O cão levando um pedaço de carne, atravessava o rio. Tendo


visto sua imagem na água, julgou fôsse outro cão que conduzia um
pedaço maior. Então deixou cair o que êle tinha na bôca, a fim
de tomar o do outro. Aconteceu que êle ficou privado dos dois
pedaços: não pôde obter, porque não existia; quanto ao outro,
foi levado pela correnteza da água.
La Fontaine, como Fedro, inspirou-se em Esopo para escrever:
- 237 -

LE CHIEN QUI LACHE SA PROIE POUR L'OMBRE


Chacun se trompe ici-bas,
On voit courir apres l'ombre
Tant de fous, qu'on n'en sait pas
La plupart du temps le nombre.
Au chien dont parle Ésope il faut les renvoyer.
Ce chien, voyant sa proie en l'eau représentée,
La quitta pour l'image, et pensa se noyer,
La riviere devint tont à coup agitée
A toute peine il regagna les bords,
Et n'eut ni l'ombre ni le corps.
2. carnem - um pedaço de carne.
3. aliam - o objetivo alius, alia, aliud, é usado quando se tratar
de "outro, a "dentre vários. Neste exemplo o autor se refere
a outro pedaço de carne dentre muitos outros.
4. altero - o adjetivo alter, altera, alterum, outro, a, e, usado
quando se refere a "outro" dentre dois, isto é, o segundo. No
presente caso o autor diz que se tratava de um segundo cão.
5. decepta aviditas - me lugar de deceptus avidus canis.

LUPUS ET GRUIS

1 Qui pretium meriti ab improbis desiderat,


bis peecat, primum quoniam indignos adiuvat,
impune abire deinde quia iam non potest.
Os devoratum fauce cum haereret lupi,
5 magno ( 2 dolore victus coepit singulos
illicere pretio (3) ut illud extraherent malum.
Tandem persuasa est iureiurando gruis,
gulaeque credens colli longitudinem ( 4 )
periculosam ( 5 ) fecit medicinam lupo.
10 Pro quo cum pactum flagitaret praemium:
"ingrata es" inquit "ore quae nostro caput
incolume abstuleris: en mercedem postulas r
(I, 8)

COMENTÁRIOS
1. Esopo escreveu a seguinte fábula:
2. magno - concorda com dolore, que é do govêrno masculino.
3. illicere pretio - a tentar com recompensa, isto é, oferecendo
recompensa. Verificamos que de a<!ôrdo com a fábula de Eso-

16 - 3•
- 238 -

po e de Fedro, o lôbo, embora com o osso atravessado na gar-


ganta, conseguira falar. La Fontaine mostra-se muito mais
exato ao dizer que o lôbo se dirigiu à cegonha por meio de
gestos:
Pre, de là passe une Cigogne.
Il lui fait .9igne, elle accourt.
4. colli longitudinem - isto é, o longo pescoço.
5. periculosam - porque o grou, ao fazer a operação, pôs em
perigo a própria vida.

CANIS FIDELIS

1 Repente liberalis stultis gratus est,


verum peritis irritos tendit dolos.
Nocturnus cum fur panem misisset cani
obiecto temptans an cibo posset capi:
"heus" inquit "linguam vis meam praecludere,
ne latrem pro re domini? Multum falleris,
namque ista subita me iubet benignitas
vigilare facias ne mea culpa lucrum".
(1, 22)-
COMENTÁRIOS

1. Esopo escreveu a seguinte fábula:

O CAÇADOR E O LEÃO

Um homem, enquanto caçava, viu um cão passar perto dêle e


de repente atirou-lhe pedaços de pão. Mas o cão, dirigindo-se ao
caçador, disse-lhe: "Bom cavalheiro, convém que fiques distante de
mim; tua generosidade me diz muito." Esta fábula alude aos que
são pródigos em presentear, mas com o objetivo de deturpar a
verdade.
2. Repente liberalis stultis gratus - Um homem de súbito libe-
ralidade é agradável aos tolos.
3. nocturnus fur - De acôrdo com o disposto na Lei das XII
Tábuas, os romanos distinguiam o ladrão noturno e o diurno.
4. temptans posset capi - tentando se êle podia ser reduzido,
pela corrida, isto é, tentando se podia silenciá-lo.
5. vis - queres.
6. pro re - em defesa da propriedade.
- 239 -

VIPERA ET LIMA

1 Mordaciorem qui improbo dente appetit,


hoc argumento se describi sentiat.
ln officinam fabri venit vipera.
Haec cum tentaret, si qua res esset cibi,
5 limam momordit. Illa contra contumax:
"Quid me" inquit "stulta, dente captas laedere,
omne assuevi ferrum quae corrodere
............................................ ?"
(IV, 8)
COMENTÁRIOS

1. Esopo escreveu a seguinte fábula:

A VfBORA E A LIMA
Uma víbora, tendo entrado na oficina de um ferreiro, pediu
alimento a cada um dos instrumentos que ali se encontravam.
Ela o obteve de alguns. Em seguida aproximou-se da Lima e
também pediu-lhe a mesma coisa. Mas a Lima respondeu-lhe ime-
diatamente: "Tu és insensata, se julgas levar alguma coisa de
mim: é meu hábito não dar, mas tirar por tôda a parte e sempre."

LE SERPENT ET LA LIME

On conte qu'un serpent, voisin d'un hot·loger


( Cétait pour l' horloger un mau vais voisinage)
Entra dans sa boutique, et cherchant à manger,
N'y recontra pour tout potage
Qu'une lime d'acier, qu'il se mit à ranger.
Cette lime lui dit, sans se mettre en colere:
Pauvre ignorantl et que prétends-tu f aire?
Tu te prends à plus dur que toi.
Petit serpent à tête folie,
Plutôt que d'emporter de moi
Seulement le quart d'une abole,
Tu te romprais toutes les dents.
Je ne crains que celles du temps."
Ceei s'adresse à vous, esprits du dernier ordre
Qui, n'étant bons à rien, cherchez surtont à mordrf',
Vous vous tourmentez vainement.
Croyez-vous que vos dents impriment leurs outrag · s
Sur tant de beaux ouvrages?
lls sont pour vous d'airain, d'acier, de diamant.
- 240 -

VULPES AD PERSONAM TRAGICAM

Personam tragicam ( 1 ) forte vulpes viderat:


"O quanta species" inquit ( 2 ) "cerebrum 11011 habet !"
Hoc illis dictum est, quibus (3) ho11orem et gloriam
Fortuna tribuit, se11sum communem abstulit.
(I, 7)

COMENTÁRIOS
1. Esopo escreveu a seguinte fábula:

A RAPôSA E A MÁSCARA
Uma rapôsa examinava cuidadosamente todos os objetos que
se encontravam nas oficinas de um modelador de cêra. A sua
atenção foi desviada para uma máscara de teatro e, tendo-a nas
mãos, exclamou: - "Oh! que linda cabeça, mas não tem cérebro!".
Esta fábula se refere ao homem que demonstra ótima aparência
exterior, mas cujo espírito é desprovido de bom senso.
La Fontaine inspirou-se nesta fábula de Fedro para escrever:

LE RENARD ET LE BUSTE
Les grands, pour la plupai·t, sont masques de théât1·e;
Leur apparence impose au vulgaire idolâtre.
L'âne n'en sait juger que par ce qu'il en voit.
Le renard, au contraire, à f ond les examine,
Les tourne de tout sens; et quand il s'aperçoit
Que leur fait n'est que bonne mine,
ll leur applique un mot qu'un buste de héros
Lui fit dire fort à propos.
C'était un buste creux, et plus grand que nature.
Le renard, en louant l'e_ffort de la sculpture:
"Belle téte, dit-il, mais de cervelle point".
Combien de grands seigneurs sont bustes en ce point!
1. personam tragicam - uma máscara de teatro. Os atôres trá-
gicos costumavam usar máscaras que cobriam não somente o rosto,
mas a própria testa. Essas máscaras facilitavam a dicção, fato
importante naquela época, principalmente porque os teatros eram
amplos.
2. Observemos a semelhança entre êste segundo verso e o penúl-
timo da fábula de La Fontaine.
2. inquit - disse ela.
- 241-

3. Observemos a semelhança entre os dois últimos versos da fá-


bula de Fedro com os dois primeiros de La Fontaine.
Hoc dictum est, quibus honorem et gloriam
Fortuna tribuit, sensum communem abstulit.
(FEDRO)

Les grands, pour la plupart, sont masques de théâtre.


Leur apparence impose au vulgaire idolâtre.
3. quibus - dativo.

LUPUS ET AGNUS

1 Ad rivum eundem lupus et agnus venerant


siti compulsi; superior (2) stabat lupus
longeque inferior ( 3 ) agnus. Tunc fauce improba ( 4 )
latro incitatus iurgii causam intulit.
5 "Cur ( 5", inquit, "turbulentam fecisti mihi
aquam bibenti ( 6 ) ?" Laniger (7) contra timens:
"Qui ( 8 ) possum, quae, facere, quod quereris, lupe?
A te decurrit ad meos haustus liquor".
Repulsus ille ( 9 ) veritatis viribus:
10 "Ante ( 10 ) hos sex menses male" ait "dixisti ( 11 ) mihi".
Respondit agnus: "Equidem natus non eram".
"Pater hercle tuus" ille inquit "male dixit mihi";
atque ita correptum lacerat, iniusta nece.
Hrec propter illos scripta est homines fabfüa,
15 Qui fictis causis innocentes opprimunt.

COMENTÁRIOS

Esopo escreveu a seguinte fábula:

O LôBO E O CORDEIRO

Um lôbo, tendo encontrado um cordeiro desviado do seu re-


banho, não se apressou em arrebatá-lo brutalmente e não o quis
devorar senão depois de acusá-lo de supostos crimes. Então diri-
giu-lhe a palavra e disse: "tu me injuriaste o ano passado." O
cordeiro, com uma voz suplicante, exclamou: "Oh! nessa época eu
ainda não tinha nascido." O lôbo replicou: "Tu vieste pastar nas
minhas terras." O cordeiro lhe respondeu: "Mas eu ainda não
comi hervas." O lôbo prosseguiu: "Tu vieste beber em minha fon-
- 242 -

te." "Mas, disse o cordeiro, eu ainda não bebi água; somente me


tenho alimentado de leite materno." O lôbo o arrebatou e começou
a devorá-lo, dizendo: "Apesar de tôdas as tuas desculpas, eu não
ficarei em jejum."
1. La Fontaine inspirou-se nesta fábula para escrever:

LE LOUP ET L'AGNEAU
La raison du plus f ort est toujours la meilleure,
Nous l'allons montrer tout à l'heure.

Un agneau se désaltérait
Dans le courant d'une onde pure.
Un loup survient à jeun, qui cherchait aventure,
Et que la f aim en ces lieux attirait.
"Qui te rend si hardi de troubler mon breuvage?
Dit cet animal plein de rage.
Tu seras châtié de la témérité.
- Sire, répond l'agneau, que Votre Majesté
Ne se mette pas en colere,·
Mais plutôt qu'elle considere
Que je me vas désaltérant
Dans le courant
Plus de vingt pas au-dessous d'elle,
Et que, par conséquent, en aucune façon,
Je ne puis troubler sa boisson.
- Tu la troubles, reprit cette bête cruelle,
Et je sais que de moi tu médis l'an passé.
- Comment l'aurais-je fait si je n'étais pas né?
Reprit l'agneau, je tette encore ma mere.
- Si ce n'est toi, c'est donc ton frere.
Je n'en ai point. - C'est donc quelqu'un des tiens:
Car vous ne m' épargnez guere,
Vous, vos bergers, et vos chiens.
On me l'a dit: il faut que .ie me venge."
Là-dessus, au fond des _forêts
Le loup l'emporte, et puis le mange,
Sans autre forme de proces.
2. superior - na parte superior.
3. longeque inferior - e muito mais baixo.
4. fauce improba - com insaciável voracidade.
Observemos a semelhança:
Tunc f auce improba
Latro incitatus, iurgii causam intulit
e
Un loup survient à jeun, qui cherchait aventure,
Et que la faim en ces lieux attirait.
- 243

õ. Observemos a semelhança:

Cur, inquit, turbulentam fecisti mihi


Aquam bibenti?
e
"Qui te rend si hardi de troubler mon breuvage?
6. bibenti - dativo do particípio do presente; refere-se a mihi.
7. laniger - o que tem lã, isto é, o cordeiro.
8. Observemos a semelhança :
"Qui possum, qumso, facere quod quereris, Lupe?
A te decurrit ad meos haustus liquor
e
Que je me vas désaltérant
Dans le courant,
Plus de vingt pas-dessous d' elle;
Et que par conséquent, en aucune f aço1t,
Je ne puis troubler sa boisson.
9. ille - isto é, o lôbo.
10. Observemos a semelhança:
Ante hos sex menses male, ait, dixisti mihi
e
Et je sais que de moi tu médis l'an passé
11. male, ait, dixisti - temese, em lugar de male dixisti, ait
12. Observemos a semelhança entre:
Respondit agnus: "Equidem natus non eram"
e
- Comment l'aurais-je fait si je n'étais pas né?
Reprit l' Agneau.
13. Observemos a semelhança entre:
Atque ita correptum lacerat iniusta nece
e
Là-dessus, au fond des forêts
Le Loup l'emporte, et puis le mange,
Sans autre forme de proces.

ANUS AD AMPHORAM

1 Anus iacere vidit epotam amphõram ( 1 ),


adhuc Falerna faece et testa nobili (2)
odorem qure iucundum late spargeret.
- 244 -

Hunc postquam totis avida traxit naribus:


5 "o sua vis anima (3), qual e ( 4 ) in te ( 5 ) dicam bonum
antehac fuisse, tales cum sint reliqiae ?"
Hoc quo pertineat, dicet, qui me noverit.
(III, 1)

COMENTÁRIOS

1. arnphõram - era um vaso com duas asas, onde se guardava o


vinho e continha cêrca de 30 litros.
2. testa nobili - "Testa" era um vaso de barro; o adjetivo nobi-
li indica a preciosidade do vinho contido na testa.
3. anima - perfume, odor.
4. quale in te dicarn bonum antehac fuisse - que boa coisa,
direi, tu terias contido antes.
5. in te - refere-se a amphõra. É ablativo.

RANAE AD SOLEM

1 Vicini ( 2 ) furis celebres vidit nuptias (3)


Aesopus et continuo narrare incipit:
uxorem ( 4 ) quondam Sol cum vellet ducere ( 5 ),
clamorem ( 6 ) ranae sustulere (7) ad sidera.
5 Convicio permotus quaerit Iupplter
causam quereae. Quaedam ( 8 ) tum stagni incõla :
"nunc ( 9 " inquit "omnes unus exurit lacus
cogitque miseras arida sede emõri.
Quidnam (1º) futurum est, si crearit !iberos?"
(I, 6)

COMENTÁRIOS

1. Esopo escreveu a seguinte fábula:

AS RÃS E O SOL
As rãs regozijavam-se com as núpcias do sol. Então disse
uma delas: "Como nós somos infelizes! Já tememos os fortes raios
do sol apesar de ser um sõmente: quem dentre nós haverá de
resistir se êles tiverem filhos?"
La Fontaine inspirou-se nesta fábula para escrever:
- 245 -

LE SOLEIL ET LES GRENOUILLES


Aux noces d'un tyran tout le peuple en liesse
Noyait son souci dans les pots.
Ésope seul trouvait que les gens étaient sots
De témoigner tant d'allégresse.
"Le Soleil, disait-il, eut dessein autrefois
De songer à l'hyménée.
Aussitôt on ou'it, d'une commune voix,
Se plaindre de leur destinée
Le.s citoyennes des étangs.
"Que ferons-nous, s'il lui vient des enfants?
"Dirent-elles au Sort: un seul Soleil à peine
"Se peut souffrir: une demi-douzaine
"M ettra la mer à sec et tous ses habitants.
"Adieu joncs et marais: notre race est détruite;
"Bientôt on la verra réduite
"A l'eou du Styx." Pour un pauvre animal,
Grenouilles, à mon sens, ne raisonnaient pas mal.
2. Vicini - concorda com furis.
3. nuptias - é uma palavra que só se declina no plural: plurale
tantum.
4. Observemos a semelhança entre
Uxorem quondam Sol cum vellet ducere
e
"Le soleil, disait-il, eut dessein autrefois
De songer à l'hyménée.
5. uxorem ducere - é uma expressão que significa "casar", con-
trair casamento". É importante saber que esta expressão
somente pode ser empregada quando quisermos nos referir
ao homem. Não podemos dizer, em se tratando da mulher,
"virum ducere"; neste caso, o têrmo apropriado é o verbo
nubere.
6. Observemos a semelhança entre:
Clamoren Ranal sustulere ad sidera.
e
Aussitôt on ouit, d'une commune voix,
Se plaindre de leur destinée
Les citoyennes des étangs".
7. sustulere - é a segunda forma do pretérito perfeito do indi-
cativo: sustulerunt ou sustulere.
8. Quaedam stagni incola - Certo habitante da lagoa, isto é, uma
rã. Devemos observar que o substantivo incola é, geralmente,
-246-

usado como masculino, mas nesta passagem de Fedro está


empregado como feminino; uma prova disto encontramos no
fato de estar o adjetivo qu:edam que com êle concorda em-
pregado na flexão feminina.
9. Observemos a semelhança entre
Nunc, inquit, omnes unus exurit lacus
e
"Dirent-elles au Sort: un seul Solleil à pein.e
Se peut souffrir;
10. Observemos a semelhança entre
Quidnam futurum est, si crearit liberos?
e
Que ferons-nous, s'il lui vient des enfants?

OVIS, CANIS ET LUPUS


1 Solent mendaces luere pamas malefici.
Calumniator ( 2 ) ab ove cum peteret (3) canis
Quem commendasse panem ei se contenderet,
Lupus citatus testis non unum modo
5 Deberi dixit, verum affirmavit decem.
Ovis damnata falso testimonfo
Quod non debebat solvit. Post paucos dies
Bideus iacentem in fovea conspexit lupum:
"Haec" inquit, "merces fraudis ab superis datur".
(II, 14)

COMENTÁRIOS

1, O motivo desta fábula é discutido. Parece que a ovelha


ovis - representa o próprio Fedro, e o lôbo - lupus
Sejano.
2. caluniator canis - um cão de má fé.
3. ah ove cum peteret - como reclamasse à ovelha.

OAPELLAE ET HmOI
1 Barbam Capellae cum impetrassent ab Iove,
Hirci maerentes indignari coeperunt,
Quod dignitatem feminae aequassent suam.
- 247

"Sinite, inquit, illas glorfa vana (2) frui


5 Et usurpare vestri ornatum muneris,
Pares dum non sint vestrae fortitudini.
Hoc argumentum monet, ut sustineas tibi
Habitu esse sim'íles, qui sint virtute impãres.
(III, 22)

COMENTÁRIOS

1. Esta fábula encerra uma alusão aos escravos que obtiveram a


liberdade ( manumissão) por ato do imperador Cláudio e
receberam as insígnias da pretura ou da questura. Fedro
quer dizer que essas pessoas são sempre inferiores aos ver-
dadeiros cidadãos romanos.
2. gloria vana - ablativo, pedido pelo verbo frui.

VAOOA ET CAPELLA, OVIS


ET LEO

1 Numquam est fidelis cum potente societas;


testatur haec fabella propositum meum.
Vacca (2) et capella et patieus ovis iniurfae
socii (3 ) fuere ( 4 ) cum leone in saltibus.
5 Hi ( 5 ) cum cepissent cervum vasti corpõris,
sic est locutus partibus factis ( 6 ) leo;
"Ego (7) primam tollo, nom'íuor quia rex;
secundam ( 8 ), qu'ía sum socius, tribuetis mihi;
tum, quia plus valeo, me sequetur tert'ía;
10 malo afficietur, si quis quartam tetigerit".
Sic totam praedam sola improb'ítas abstiílit.
(I, 5)

COMENTÁRIOS
1. Fedro, por 1'Ua vez inspirou-se na seguinte fábula de Esopo:

O LEÃO E O ONAGRO

Um leão e um onagro foram companheiros na caça de animais


selvagens: o leão dispunha de sua fôrça e o onagro, de agilidade na
corrida. Depois que êles tinham apanhado alguns animais, o leão,
fazendo a partilha assim falou: "Eu vou ficar com a primeira
parte, disse êle, porque sou rei; tomarei a segunda porque partici-
- 248

pei da caçada juntamente contigo; quanto à terceira, ela te fará


grande mal, se tu não fugires imediatamente".
A sabedoria aconselha a cada um medir as suas fôrças e a
não se associar aos mais poderosos.
La Fontaine inspirou-se nesta fábula para escrever:

LA GÉNISSE, LA CHEVRE ET LA BREEIS, EN SOCIETÉ


AVEC LE LION
La Génisse, la Chevre et leur sreur la Brebis
A vec un fier lion, seigneur du voisinage,
Firent société, dit-on, au temps jadis,
Et mirent en commun le gain et le dommage.
Dans les lacs de la Chevre un Cerf se trouva pris.
Vers se8 associés aussitôt elle envoie.
Eux venus, le Lion par ses ongles compta,
Et dit: "Nous sommes quatre à partager la proie.''
Puis en autant de parts le Cerf il dépeça;
Prit pour lui la premiere en qualité de sire:
"Elle doit être à moi, dit-il, et la raison,
C'est que je m'appelle Lion:
A cela l'on n'a rien à dire.
La seconde par droit me doit échoir encor:
Ce droit, vous le savez, c'est le droit du plus fort.
Comme le plus vaillant, je prétends la troisieme.
Si quelqu'une de vous touche à la quatrieme.
Je l'étranglerai tout d'abord.''
2. Observemos a semelhança:

Vacca et Capella et patiens ovis iniurire


Socii fuere cum leone in saltibus.
e
La Génise, la Chevre, et leur sreur la Brebis,
A vec un fier Lion, seigneur du voisinage,
Firent société, dit-on, au temps jadis.
6. socii - no masculino em lugar de socire, porque concorda com
"leo" oculto.
4. fuere - 2.ª forma da terceira pessoa do plural do pretérito
perfeito do indicativo do verbo esse.
5. Observemos a semelhança:

Hi cum cepissent cervum vasti corporis


e
Dans les lacs de la Chevre un cerf se trouva pris.
- 249 -

6. partibus factis - feita a partilha: ablativo absoluto.


7. Observemos a semelhança:
Ego primam tollo, nominor quia leo
e
Elle doit être à moí, dit-il, et la raison
C'est que je m'appelle Lion.

8. Observemos a semelhança:

secundam, quia sum socius, tribuetis mihi;


tum, quia plus valeo, me sequetur tertia;
molo afficietur, si quis quartam teligerit"
e
La seconde, par droit, me doit échoir encor:
Ce droit, vous le savez, c'est le droit du plus fort.
Comme le plus vaillant, je prétends la troisieme.
Si quelqu'une de vous touche à la quatrieme
Je l'étranglerai tout d'abord.

HOMO ET COLUBRA 1

1 Qui fert malis auxilium, post tempus (2) dolet.


Gelu rigentem quidam colubram sustulit
sinuque se ipse fovit contra misericors,
namque ut refecta est, neciíit hominem protinus.
5 Hanc alfa cum rogaret causam facinõris,
respondit: "ne quis discat pro desse imprõbis ( 3 ) ".

COMENTÁRIOS
1. É de Esopo a seguinte fábula:

O TRABALHADOR E A SERPENTE

Durante o inverno, um velho trabalhador encontrou uma ser-


pente adormecida pelo frio e teve piedade dela. Tomou-a e en-
volveu-a com uma roupa contra o peito. A serpente, uma vez
aquecida, recobrou seu verdadeiro instinto: investiu contra o seu
benfeitor e o feriu mortalmente. Êste, ao morrer, disse: "Mereci
o que padeço, porque tive piedade de um perverso."
La Fontaine inspirou-se na mesma fonte para escrever:
- 250 -

LE VILLAGEOIS ET LE SERPENT

Ésope conte qu'un Manant,


Charitable autant que peu sage,
Un jour d'hiver se promenant
A l'entour de son héritage,
Aperçut un serpent sur la neige étendu,
Transi, gelé, perclus, immobile rendu,
N'ayant à vivre un quart d'heure.
Le villageois le prend, l'emporte en sa demeU1·e,
Et, sans considérer quel sera le loyer
D'une action de ce mérite,
ll l'étend le long du foyer,
Le réchauffe, le 1·essuscite.
L'animal engourdi sent à peine le chaud,
Que l'âme lui revient avecque la colere;
Il leve un peu la tête, et puis siffle aussitôt;
Puis f ait un long repli, puis tâche à f aire un saut
Contre son bienfaiteur, son sauveur, et son pere.
"lngrat, dit le manant, voilà donc mon salaire?
Tu mourras," A ces mots, plein d'un juste courroux.
ll vous prend sa cognée, il vous tranche la bête;
ll fait trois serpents de deux coups:
Un tronçon, la queue, et la tête.
L'insecte sautillant cherche à se réunir,
Mais il ne put y parvenir.
n est bon d' être charitable:
Mais envers qui, c'est là le point.
Quant aux ingrats, il n'en est point
Qui ne meure enfin misérable.
2 post tempus - depois de certo tempo.
3 improbis - dativo.

DICTUM SOCRATIS

1 Vulgare am1c1 nomen, sed rara est fides.


Cum parvas aedes sibi fundasset Socrãtes (2),
(cuius 11011 fugfo mortem, si famam asseqnar,
et cedo invidfae (3), dnmmõdo absolvar cinis),
5 ex popnlo sic nescfo quis, tu fieri solet:
"Quaeso, tam angustam, talis vir, ponis domum T"
"Utinam" inquit "veris bane amicis ( 4 ) impleam!".
(III,9) ....
- 251-

COMENTÁRIOS
1. La Fontaine inspirou-se em Fedro ao escrever a fábula:

PAROLE DE SOCRATE
Socrate un jour faisant bâtir,
Chacun censurait son ouvrage.
L'un trouvait les dedans, pour ne lui point mentir,
Indignes d'un tel personnage;
L'autre blâmait la face, et tous étaient d'avis
Que les appartements en étaient trop petits.
Quelle maison pour lui! l'on y tournait à peine.
"Plut au ciel que de vrais amis,
Telle qu'elle est, dit-il, elle put être pleine J-''
Le bon Socrate avait raison
De trouver pour ceux-là trop grande sa maison.
Chacun se dit ami; mais fou qui s'y repose:
Rien n'est plus commun que ce nom,
Rien n'est plus rare que la chose.
2 Socrates - Sócrates foi o maior filósofo da antiguidade, cujos
ensinamentos nos são transmitidos através de Platão.
3 invidire - Fedro nesta passagem deixa transparecer que êle
próprio se equipara a Sócrates, comparação bastante teme-
rária, pois a diferença entre ambos pode ser apontada como·
a existente entre um pigmeu e um gigante.
4 amicis - o objetivo desta fábula é mostrar que o verdadeiro
amigo é coisa muito rara.

VULPES ET AQUILA

1
Quamvis sublimes debent humiles metuere,
Vindicta docni (2) quia patet sollertfae.
Vulpinos catulos aquila quondam sustulit
Nidoque posiíit pullis, escam ut carperent.
5 Hanc ( 3 ) persecuta mater ( 4 ) orare incipit
Ne tantum miserae duetum importaret sibi
Contempsit illa, tuta quippe ipso loco.
Vulpes ab ara repuit ardentem faeem
Totamque flammis arbõrem circumdedit,
10 Hostis dolorem damno miscens sanguinis.
Aquila ut periclo mortis eriperet suos,
Incoliímes natos supplex vulpi tradidit.
- 252 -

COMENTÁRIOS
1. Esopo escreveu a seguinte fábula:

A ÁGUIA E A RAPôSA

Como a águia e a rapôsa fôssem aliadas, resolveram morar


perto, julgando que uma convivência freqüente não pudesse senão
estreitar essa amizade. A águia subiu no cimo de uma árvore e
daí fêz o seu ninho; embaixo a rapôsa fêz a sua morada num
matagal. Um dia, quando a rapôsa tinha saído para passear, a
águia dirigiu-se para o matagal e tirou os filhotes e se banque-
teou juntamente com seus próprios filhos. A rapôsa, ao regressar,
teve conhecimento da atrocidade e dela se apoderou uma profunda
tristeza principalmente porque não via um meio de se vingar, pois,
dispondo apenas dos pés, não podia lctar contra as asas da água.
Ela se conservou num recanto e, como único recurso dos fracos e
impotentes, amaldiçoou o seu inimigo. Verificou então que a águia,
que tinha violado os direitos sagrados da amizade, sofreu set!
castigo dentro de pouco tempo. Num sacrifício celebrado em plena
campanha, uma cobra foi imolada em holocausto; o pássaro se
abaixou sôbre o altar, apanhou entranhas inflamadas e as levou
para seu ninho feito de ramos de árvores e de fôlhas sêcas.
O vento que soprava com violência provocou um incêndio, os filho-
tes da água, que ainda não tinham asas, foram cozidos e caíram
por terra. A rapôsa dirigiu-se a êles e, à vista da águia, os
devorou.

2 docili - concorda com sollertire. Devemos traduzir êste adje-


tivo por "conveniente", adequada".
3 hanc - refere-se a aquilam.
4 mater - isto é, a rapôsa.

DE FORTUNIS HOMINUM

1
Cum de fortunis quidam quereretur suis,
Aesopus finxit consolandi gratia:
Vexata saevis navis tempestatl:bus,
Inter vectorum lacrimas et mortis metum
5 Faciem ad serenam ut subito mutatur dies (2),
Ferri secundis tuta coepit flatibus ( 3 )
Nimiaque nautae se hilaritate extollere.
Factus periclis tum gubernator sophus:
"Parce gaudere oportet et sensim queri,
10 Totam quia vitam miscet dolor et gaudium ( 4 ).
- 253 -

COMENTÁRIOS
1. Esopo escreveu a seguinte fábula:

OS VIAJANTES MARfTIMOS
Alguns homens viajavam a bordo de um navio e foram atin-
gidos por uma violenta tempestade que, a cada instante, ameaça-
va o barco de naufrágio. Vários viajantes deram grito de de-
sespêro, gemidos, lamantações, invocaram o auxílio dos deuses,
prometendo uma infinidade de oferendas em ação de graças, se
o barco fôsse salvo. A tempestade passou, o mar tornou-se calmo
e os viajantes, após uma frugal refeição, entregaram-se a danças,
como gente que, contra sua expectativa, tinha escapado do pe-
rigo. Então o pilôto, experimentado homem do mar, lhes disse:
"meus amigos, a alegria é um bem; mas regozijêmo-nos como se
a Providência devesse ainda nos expor a uma nova tempestade."
Esta fábula nos recomenda não nos felicitar cegamente por oca-
sião de nossa prosperidade, e de ter constantemente sob os olhos
as vicissitudes da sorte.
2 dies - significa o "tempo", o céu.
3 secundis flatibus - com ventos favoráveis.
4 gaudium - La Fontaine disse o mesmo no verso:
Tout au monde est mêlé d'amertume et de charmes.

MUSCA ET MULA 1
1 Musca in temone sedit et mulam increpans:
"Quam tarda es !" inquit "non vis citius progredi Y
Vide ne dolone collum compungam tibi."
Respondit illa: "Verbis non moveor tuis;
5 Magistrum timeo sella (2) qui prima sedens (3)
Tergum flagello temperat lento meum
et ora frenis contfoet ( 4 ) spumantibus.
Quapropter aufer frivõlam insolenfíam;
Satis ubi tricandum et ubi sit currendum seio".
10 Hac derideri fabula merito potest
qui sine virtute vanas exercet minas.
(III, 5)
COMENT ÃRIOS

1. La Fontaine escreveu sôbre o mesmo assunto, embora o tenha


abordado sob um aspecto geral, a seguinte fábula:
(VII, 9)

17 - 39
- 254 -

LE COCHE ET LA MOUCHE
{Jans un chemin montant, sablonneux, malaisé,
Et de tons les côtés au soleil exposé,
Six f orts chevaux tiraient un coche.
Femmes, moine, vieillards, tout était descendu:
L'attelage suait, soufflait, élait rendu.
Une mouche survient, et des chevaux s'approche,
Prétend les animer par son bourdonnement,
Pique l'un, pique l'autre, et pense à tout moment
Qu'elle fait aller la machine;
S'assied sur le timon, sur le nez du cocher.
Aussitôt que le char chemine
Et qu'elle voit les gens marcher,
Elle s'en attribue uniquement la gloire,
Va, vient, f ait l' empressée; il semble que ce soit
Un sergent de bataille allant en chaque endroit
Faire avancer ses gens et hâter la victoire.
La mouche, en ce commun besoin,
Se plaint qu'elle agit seule, et qu'elle a tout le soi-,.,
Qu'aucun n'aide aux chevaux à se tirer d'affaire.
Le mo'ine disait sen bréviaire:
ll prenait bien son temps! une femme chantait:
C'était bien de chansons qu'alors il s'agissait!
Dame mouche s'en va chanter à leurs oreilles,
Et fait cent sottises pareilles.
Apres bien du travai[, le coche arrive au haut.
"Respirons maintenant! dit la monche aussitôt:
J'ai ta.nt fait que nos gens sont enfin dans la plaine.
Cà, Messieurs les chevaux, payez-moi de ma peine."
Ainsi certaines gens, faisant les empressés,
S'introduisent dans les af f aires,
Ils f ont partout les nécessaires,
Et, pattout importuns, devraient être chassés.
2. sella prima - no primeiro banco.
2. sedens - sentado, refere-se a magistrum.
4. ora continent - me contém a bôca. Observemos o substanti
vo os, oris, usado no plural, embora deva ser traduzido pek
acusativo singular.
III
PUBLIUS OVIDIUS NASO
TRISTIA*

LIBER PRIMUS

A partida de Ovídio para o exílio. Dentre o grande


número de amigos, que possuía, poucos estavarn pre-
sentes ( I, 3)

Cum subit illius tristíssima noctis imago,


Qua mihi supremum tempus in urbe fuit,
Cmn repeto noctem, qua tot mihi cara reliqui,
Labitur ex oculis nunc quoque gutta meis.
5 Iam prope lux aderat, qua me discedere Caesar
Finibus extremae iusserat Ausoniae.
Nec spatium, nec meus fuerat satis apta parandi:
Torpuerant longa pectora nostra mora.
Non mihi servorum, comites non cura legendi,
10 Non aptae profugo vestis opisve fuit.
Non aliter stupui, quam qui Iovis ignibus ictus
Vivit et est vitae nescius ipse suae.
Ut tamen hanc animi nubem dolor ipse removit,
Et tandem sensus convaluere mei,
15 Alloquor extremum maestos abiturus amicos,
Qui modo de multis unus et alter erat
Uxor amans flentem, flens acrius ipsa, tenebat,
Imbre per indignas usque cadente genas.
Nata procul Libycis aberat diversa sub oris,
20 Nec poterat fati certior esse mei.
Quocumque aspiceres, luctus gemitusque sonabant,
Formaque non taciti funeris intus erat.
Femina virque meo, pueri quoque funere maerent,
Inque domo lacrimas angulus omnis habet.
(•) O texto em que nos baseamos foi o da edição de Oxford.
- 256 -

25 Si licet exemplis in parvis grandibus uti,


Haec facies Troiae, cum caperetur, erat.
Iamque quiescebant voces hominumque canumque,
Lunaque nocturnos alta regebat equos.
Hanc ego suspiciens et ad hanc Capitolia cernes,
30 Quae nostro frustra iuncta fuere Lari,
"Numina vicinis habitantia sedibus", inquam,
"Iamque oculis numquam templa videnda meis,
Dique relinquendi, quos urbs habet alta Quirini,
Este salutati tempus in omne mihi !
35 Et quamquam sero clipeum post vulnera sumo,
Attamen hanc odiis exonerate fugam,
Caelestique viro, quis me deceperit error,
Dicite, pro culpa ne scelus esse putet,
Ut, quod vos scitis, poenae quoque sentiat auctor,
40 Placato possum non miser esse deo".
Hac prece adoravi superos ego, pluribus uxor,
Singultu medios impediente sonos.
Illa etiam ante Lares passis adstrata capillis
Contigit extinctos ore tremente focos,
45 Multaque in adversos effudit verba Penates
Pro deplorato non valitura viro.
Iamque morae spatium nox praecipitata negabat,
V ersaque ab axe suo Parrhasis Arctos erat:
Quid facerem 1 blando patriae retinebar amore,
50 Ultima sed iussae nox erat illa fugae.
Ar quotiens aliquo dixi properante: "Quid urges"
V el quo festinas ire, vel unde, vide !"
A, quotiens certam me sum mentitus habere
Horam, propositae quae foret apta viae.
55 Ter limen tetigi, ter sum revocatus, et ipse
lndulgens animo pes mihi tardus erat.
Saepe, vale dicto rursus sum multa locutus,
Et quasi discedens oscula summa dedi.
Saepe eadem mandata dedi, meque ipse fefelli,
60 Respiciens oculis pignora cara meis.
Denique: "Quid propero? Scythia est, quo mittimur",
[inquam]
"Roma relinquenda est utraque iusta mora est.
Uxor in aeternum vivo mihi viva negatur,
Et domus et fidae dulcia membra domus,
65 Quosque ego fraterno dilexi more sodales,
O mihi Thesea pectora iuncta fide !
- 257

Dum licet, amplectar; numquam fortasse licebit


Amplius in lucro est quae datur hora, mihi".
Xec mora, serrnonis verba imperfecta relinquo,
70 Complectens animo proxima quaeque meo.
Dum loquor et flemus caelo nitidissimus alto,
Stella gravis nobis, Lucifer ortns erat.
Dividor haud aliter 1 quam si mea ·membra relinquam,
Et pars abrumpi corpore visa suo est.
75 Sic doluit lVIettns tnnc, cnm in contraria versos
eltorcs hab11it proditionis eqnos.
Tum Ye1·0 exoritur clamor gemitnsque meornm,
Et feriunt macstac pectora nuda manus.
Tum Yero eoniunx, mneris abeuntis inhaerens,
80 l\'Iiscnit haec lacrimis 1 tristia verba meis:
"Non potes avelli ! simul, hinr, simul ibimus'', inquit;
"Te sequar et coniunx exulis ero.
Et mihi facta via est, et me capit ultima tellus:
Accedam profngae sarcina parva rati.
85 Te inbet e patria discedere Caesaris ira,
Me pietas; pietas haec mihi Caesar erit".
Talia temptabat, sicnt temptanrat ante,
Vixque declit victas utilitate manus.
Egredior - sive ill11d erat sine fnnere ferri
90 Squalidus immissis hirta per ora comis.
Illa dolorc amens tenebris narratnr obortis
Snnianimis media procubuisse domo;
171.que resmrexit foedatis pulvere turpi
Crinibus et gelida membra levavit humo,
95 Se modo, desertos modo complorasse Penates,
Nome11 et erepti saepe vocasse v1r1;
Xec gemuisse minus, quam si 11ataeque viriqne
Vidisset structos corpus habere rogos;
Et volnisse mori, moriendo po11ere sensus, -
100 Rl'spectuque tamen 11011 periisse mei,
Vivat ! ct absentem - quoniam sic fata tnlcrunt
ViYat nt auxilio sublevei usque suo.

COMENTÁRIOS
Versos
1 - cum subit, quando vem à minha mente.
1 - tristissima imago, referência feita ao quadro triste de sua
partida para o exílio.
2 - in urbe, na cidade, isto é, Roma.
- 258 -

3 - cum repeto, quando me recordo.


3 - Qua, na qual (noite).
4 - ex oculus meis, ablativo de origem.
5 - lux, o dia.
5 - me, acusativo, sujeito de discedere.
6 - finibus, ablativo de lugar donde.
6 - Ausoniae, da Itália. Era a parte extrema da Itália.
7 - spatium, o tempo.
7 - apta. Devemos observar a terminação neutra por causa
de spatium.
7 - parandi, dativo para mim que preparava.
9 - non mihi servorum cura. . . fuit, não me preocupei com
escravos.
10 - profugo, a um exilado. Observemos o dativo com aptae.
11 - quam qui, do que aquêle que.
11 - lovis ignibus, pelo fogos de Júpiter, isto é, pelo raio.
15 - alloqor extremum, dirijo a palavra pela última vez.
16 - qui modo de multis unus et alter erat os quais dentre
muitos havia, agora, um ou outro.
18 per indignas genas, verificamos aqui, o quanto Ovídio esti-
mava sua terceira espôsa.
19 Nata, minha filha. Referência feita a Perila, filha que ti-
vera da segunda mulher.
20 - fati mei, do meu destino, do meu infortúnio.
28 - Lunaque nocturnos alta regebat equos, e a lua dirigia os ca-
valos noturnos, isto é, e a lua fulgurava na noite - dizia
a mitologia que a lua percorria o céu num carro, puxado
por cavalos.
29 Capitolia, no monte Capitólio.
30 frustra iuncta nostro lari, a casa de Ovídio devia ficar si-
tuada perto do Capitólio.
37 - caelesti viro, ao varão divino, isto é, Augusto.
43 - passis capillis, com os cabelos em desordem.
48 - Parrhasis Arctos, a Ursa da Arcádia.
58 oscula summa dedi, dei os últimos beijos.
60 respiciens oculis pignora cara roeis, observando (diante de
mim) os meus entes queridos.
61 quo, para onde.
66 - fide Thesea, referência Y amizade de Piritoo.
72 - Lucifer, Lucifer, a estrêla Vênus.
81 - avelli, ser separado (de mim).
84 - sarcina parva, com pequena carga.
85 - . te, acusativo, sujeito de discedere.
85 - e patria, ablativo, lugar donde.
86 - pietas, o amor conjugal.
88 - utilitate, ablativo de causa. Era de maior vantagem para
o poeta que a mulher ficasse em Roma, para evitar maio-
res males.
93 - utque, logo que.
- 259 -

Ovídio narra uma grande tempestade no mar Jónio, durante


a qual ninguém poss1tía esperança de salvação (I, 4)

1 Tingitur oceano custos Erymanthidos ursae,


Aequoreasque suo sidere turbat aquas:
Nos tamen Ionium non nostra findimus aequor
Sponte; sed audaces cogimur esse metu.
5 Me miserum ! quantis increscunt aequora ventis.
Erutaque ex imis fervet harena fretis.
Monte nec inferior prorae puppique recurvae
Insilit et pictos verberat unda deos.
Pinea texta sonant pulsu, stridore rudentrs
10 Ingemit et nostris ipsa carina malis.
Navita confessus gelido pallore timorem,
Iam sequitur victam, non regit arte ~-atem.
Utque parum validus non proficientia rector
Cervicis rigidae frena remittit equo,
15 Sic, non quo voluit, sed quo rapit impetns undae,
Aurigam video vela dedisse rati.
Quod nisi mutatas emiserit Aeolus auras,
ln loca iam nobis 11011 adeunda ferar.
Nam procul Illyriis laeva de parte relictis
20 Interdicta mihi cernitur Italia.
Desinat in vetitas quaeso co11te11dere terra,;,
Et mecum magno pareat aura deo.
Dum loquor, et timeo pariter cupioque repelli,
Increpuit qua11tis viribus unda latus !
25 Parcite caerulei, vos parcite numina ponti.
Infestumque mihi sit satis esse Iovem !
Vos animam saevae fossam subducite morti,
Si modo, qui periit, 110n periisse potest.

COMENTÁRIOS
Veraos
1 - custos, guardião. Era o guardião da constelação Bootes;
que desaparecia no mês de dezembro, época da partida de
Ovídio.
1 - Erymathidos, montanha e rio da Arcádia.
- tingitur, oculta-se.
2 - turbat, de acôrdo com a crença antiga, o aparecimento e
desaparecimento do guardião .da Ursa influía nas condl-
- 260 -

ções atmosféricas, por causa das tempestades que sur-


giam.
4 - audaces cogimur esse rnetu, somos obrigados a ser auda-
zes pelo mêdo.
6 - eruta arena, a areia arrancada.
6 - ex imis fretis, ablativo, lugar donde.
7 - Traduzir na seguinte ordem: unda nec inferior monte in-
silit prorae puppique recurvae et verberat deos pictos.
Os antigos costumavam pintar na proa e na pôpa de suas
embarcações o retrato de um deus.
9 - pinea, o pinheiro era empregado na construção de embarca-
ções.
9 - rudentes, as cordas.
11 - navita, o piloto.
11 - gelido pallore, o poeta indica que o próprio pilôto estava
apavorado com a situação.
13 - utque rector parum validus, e como piloto pouco vigoroso.
13 - non proficientia frena, as rédeas não eficientes.
14 - equo, dativo. Observemos a metáfora, que equo está em
lugar de navi.
15 - quo, para onde.
16 - aurigam, o pilôto. Acusativo, sujeito de dedisse.
22 - aura, sujeito de desinat.

Dois anos são decorridos após a partida do poeta que re-


clama a ansência de cartas dos amigos (IV, 7)

1 Bis me sol adiit gelidae post frigora brumae,


Bisque suum tacto Pisce peregit iter.
Tempore tam longo cur non tua dextera versus
Quamlibet in pancas officiosa fuit 1
5 Cur tua cessavit pietas, scribentibus illis,
Exiguus nobis cum quibus usus erat 1
Cur, quoties alicui chartae sua vincula dempsi,
Illam speravi nomen habere tuum 1
Di faciant ut saepe tua sit epistula dextra
10 Scripta, sed ex multis reddita nulla mihi.
Quod precor, esse liquet credam prius ora Medusae
Gorgonis anguineis cincta fuisse comis,
Esse canes utero sub virginis, esse Chimae:i:am,
A truce quae flammis separet angue leam,
15 Quadrupedesque hominis cum pectore pectora iunctos,
Tergeminumque virum, tergeminumque canem,
- 261

Sphingaque et Harpyias, serpentipedesque Gigantas,


"Centimanumque Gygen semibovemque virum.
Haec ego cuncta prius, quam te, carissime, credam
20 Mutatum curam deposuisse mei.
Innumeri montes inter me teque viaeque,
Fluminaque et campi, nec freta pauca iact;>nt.
Mille potest causis a te qnae littera saepe
Missa sit, in nostras rara venire manus:
25 Mille tamen cansas scribendo vince frequenter,
Excusem ne te semper, amice, mihi.

COMENTÁRIOS
Versos
1 Bis me sol adit, duas vêzes o sol me visitou.
2 tacto Pisce, sendo tocado o signo do Peixe. Os Peixes são
o último signo do Zodíaco.
3 tua dextera, tua mão direita.
5 pietas. Ovídio reclama e estranha o silêncio dos amigos
íntimos.
5 scribentibus illis, ablativo absoluto.
6 com os quais tinha, apenas, poucas relações.
7 - dempsi sua vincula, quebrei o fecho (da carta).
8 - iliam, acusativo, sujeito de habere.
10 - sed e multis ... Ovídio prefere atribuir a ausência de carta
dos amigos a um extravio qualquer, do que pensar que
êsses já o esqueceram.
11 - Medusae Gorgonis, Medusa possuía a cabeleira constituída
de serpentes, por intervenção de Minerva, que se indignara
de seus amôres com Netuno.
13 - canes. Referência a Cila, que tinha seis pescoços e seis
cabeças de cães. Glauco amava Cila, não sendo porém,
correspondido. A mágica Circe, que tinha paixão por
Glauco, colocou um veneno no banho de Cila, que a
transformou no monstro aludido.
13 - Chimael'am, era um monstro da Lícia, que tinha a cabeça
de leão o ventre de cabra, e, a parte restante, de um dra-
gão. Êste monstro, que vomitava chamas, foi morto por
Belerofo.
14 - a truce angue, da feroz serpente.
15 - quadrupedes, alusão aos centauros, monstros metade ho-
mem e metade cavalo, que foram mortos por Hércules.
16 - tergeminum canem, trata-se de Cérbero, cão de três cabe-
ças, que era guarda do Inferno.
17 - Sphinga, Esfinge, era um monstro que tinha o rosto de
mulher e o corpo de leão.
- 262 -

17 - Harpyias. As Hárpias eram monstros que tinham o corpo


de pássaro e a cabeça de mulher. Filhas da Terra e
Netuno.
17 - serpentipedesque Gigantes, e os gigantes de pés de serpen-
tes. Os filhos do Céu e da Terra, eram metade serpentes
e metade homem.
18 - semibovemque virum, e o homem metade boi. Trata-se do
três Gigantes de cem mãos.
18 - semibovemque virum, e o homem metade boi. Trata-se do
Minotauro.
25 - vince, vence.

METAMORFOSES*

As quatro idades (I, 89 a 162)

Aurea prima sata est aetas, quae, vindice nullo,


90 Sponte sua, sine lege fidem rectumque colebat.
Poena metusque aberant, nec verba minantia fixo
Aere legebantur, nec supplex turba timebat
Iudicis ora sui, sed erant sine vindice tuti.
Nondum caesa suis, peregrinum ut viseret orbem,
95 Montibus in liquidas pinus descenderat undas
Nullaque mortales praeter sua litora norant.
Nondum praecipites cingebant oppida fossae;
Non tuba directi, non aeris cornua flexi,
Non galeae, non ensis erat; sine militis usu
100 Mollia securae peragebant otia gentes.
Ipsa quoque, immunis rastroque intacta, nec ullis
Saneia vomeribus, per se dabat 01nnia tellus;
Contentique cibis, nullo cogente creatis,
Arbuteos fetus montanaque fraga legebant,
105 Cornaque et in duris haerentia mora rubetis,
Et quae deciderant patula Iovis arbore glandes.
Ver erat aeternum, placidique tepentibus auris
Mulcebant zephyri natos sine semine flores.
Mox etiam fruges tellus inarata ferebat,
110 Nec renovatus ager gravidis canebat aristis;
Flumina iam lactis, iam flumina nectaris ibant,
Flavaque de viridi stillabant ilice mella.

(*) O texto, que nos serviu de base, foi o da Coleção Budé,


,elaborado por Georges LAFA YE, com pequenas alterações.
- 263 -

Postquam, Saturno tenebrosa in Tartara misso,


Sub Iove mundus erat, subiit argentea proles,
115 Auro deterior, fulvo pretiosior aere.
Iuppiter antiqui contraxit tempora veris,
Perque hiemes aestusque et inaequalis autumnos
Et breve ver spatiis exegit quattuor annum.
Tum primum siccis aer fervoribus ustus
120 Canduit, et ventis glacies adstricta pependit.
Tum primum subiere domos; domus antra fuerunt
Et densi frutices et vinctae cortice virgae.
Semina tum primum longis Cerealia sulcis
Obruta sunt, pressique iugo gemuere iuvenci.
125 Tertia post illam snccessit aenea proles,
Saevior ingeniis et ad horrida promptior arma,
Non scelerata tamen. De duro est ultima ferro.
Protinus inrupit venae peioris in aevum
Omne nefas; fugere puder wrumque fidesque,
130 In quorum subiere locum fraudesque dolique
Insidiaeque et vis et amor sceleratus habendi.
Vela dabant ventis, nec adhuc bene noverat illos
Navita; quaeque diu steterant in montibns altis,
Fluctibus ignotis insultavere carinae.
135 Communemque prius, ceu lumina solis et auras,
Cautus humum longo signavit limite mensor.
Nec tantum segetes alimentaque debita dives
Poscebatur humus, sed itnm est in viscera terrae,
Quasque recondiderat Stygiisque admoverat umbris,
140 Effodiuntur opes, irritamenta malorum.
Iamque nocens ferrum, ferroque nocentius aurum
Prodierat; prodit bellum, quod pugnat utroque,
Sanguineaque manu crepita11tia concutit arma.
Vivitur ex rapto; 11011 hospes ab hospite tutus,
145 Non socer a genero; fratrum quoque gratia rara est.
Imminet exitio vir co11iugis illa mariti;
Lurida terribiles miscent aconita novercae;
Filius ante diem patrios i11quirit in an11os.
Victa iacet pietas, et virgo caede made11tes,
150 Ultima caelestum, terras Astraea reliquit.
Neve foret terris securior arduus aether,
Adfectasse ferunt reg11um caeleste Gigantas,
Altaque congestos struxisse ad sidera montes.
Tum Pater omni.potens misso perfregit Olympum
155 Fulmine, et excussit subiecto PE>lion Ossae.
- 264 -

Obruta mole sua cum corpora dira iacerent,


Perfusam multo natorum sanguine Terram
Inmaduisse ferunt calidumque animasse cruorem,
Et, ne nulla suae stirpis monumenta manerent,
160 ln faciem vertisse hominum. Sed et illa propago
Contemptrix Superum saevaeque avidíssima caedis
Et violenta fuit; scires e sanguine natos.

COMENTÁRIOS
Versos
89 - sata est, foi originada, nasceu. Part. passado do verbo
sero, is, sevi, satum, ere.
89 - nullo vintlice, desprovida de vingador, não havendo alguém
que punisse os criminosos.
90 - sponte sua, espontâneamente.
91 - fixo acre, no bronze afixado, isto é, em chapas de bronze.
95 - in liquidas undas, para o mar.
96 - praeter sua, a não ser as suas (praias).
100 - securae gentes, e os povos despreocupados.
101 - rastro intacta, livre da enxada, sem conhecer a enxada.
103 - nullo cogente, ablativo absoluto - ninguém obrigando.
104 - montana fraga, os morangos da montanha.
104 - legebant, colhiam.
105 - corna, espécie de cerejas.
106 - patula arbore, da frondosa árvore de Júpiter. A árvore
de Júpiter era o carvalho.
107 - placidi Zephyri, é o sujeito mulcebant.
123 - Semina Cerealia. Ceres ensinou o cultivo do trigo.
145 - socer genero. Trata-se de uma possível referência a Pom-
peu e César.

O Dilúvio (I, 262 a 312)

Protinus Aeoliis Aquilonem claudit in antris,


Et quaecumque fugant inductas flamina nubes;
Emittitque Notum. M:adidis Notus evolat alis,
265 Terribilem picea tectus caligine vultum;
Barba gravis nimbis, canis fluit unda capillis,
Fronte sedent nebulae, rorant penaeque sinusque.
Utque manu lata pedentia nubila pressit,
Fit fragor, et densi funduntur ab aethere nimbi.
270 Nuntia Iunonis, varios induta colores,
Concipit Iris aquas, alimentaque nubibus affert.
Sternuntur segetes, et deplorata eolonis
Vota iacent, longique perit labor irritus anni.
Nec caelo contenta suo est Iovis ira, sed illum
- 265 -

275 Caeruleus frater iuvat auxiliaribus undis.


Convocat hic amnes. Qui postquam tecta tyranni
Intravere sui : '' non est hortamine longo
Nunc", ait, "utendum; vires effundite vestras !
Sic opus est. Aperite domos, ac mole remota
280 Fluminibus vestris totas immittite habenas".
Iusserat. Hi redeunt, ac fontibus ora relaxant,
Et defrenato volvuntur in aequora cursu.
Ipse tridente suo terram percussit; at illa
Intremuit motuque vias patefecit aquarum.
285 Exspatiata ruunt per apertos flumina campos,
Cumque satis arbusta simul, pecudesque virosque,
Tectaque cumque suis rapiunt penetralia sacris.
Siqua domus mansit, potuitque resistere tanto
Indeiecta malo, culmen tamen altior huius
290 Unda tegit, pressaeque latent sub gurgite turres.
Iamque mare et tellus nullum discrimen habebant:
Omnia pontus erant ; deerant quoque litora ponto.
Occupat hic collem, câmba sedet alter adunca
Et ducit remos illic, ubi nuper ararat.
295 Ille super segetes aut mersae culmina villae
Navigat, hic summa piscem deprendit in ulmo.
Figitur in viridi, si fors tulit, ancora prato,
Aut subiecta terunt curvae vineta carinae.
Et, modo qua graciles gramen carpsere capellae,
300 Nunc ibi deformes ponunt sua corpora phocae.
Mirantur sub aqua lucos urbesque domosque
Nereides; silvasque tenent delphines, et altis
Incursant ramis agitaque robora pulsant.
Nat lupus inter oves, fulvos vehit unda leones,
305 Unda vehit tigres; nec vires fulminis apro
Crura nec ablato prosunt velocia cervo,
Quaesitisque diu terris, ubi sistere detur,
ln mare lassatis volucris vaga decidit alis.
Obruerat tumulus immensa licentia ponti,
310 Pulsabantque novi montana cacumina fluctus.
Maxima pars unda rapitur. Quibus unda pepercit,
Illos longa domant inopi ieiunia victu.

COMENTÁRIOS
Versos
262 - .lEoliis in antris, nas moradas de Éolo, rei dos Ventos.
262 - Aquilonem, o vento norte.
- 266 -

266 - capillis, ablativo, lugar donde.


271 - Iris, filha de Taumante, que foi transformada por Juno,
em arco-íris.
275 - Caeruleus frater, Netuno, deus do mar.
292 - ponto, ao mar.
303 - agitata robora, os carvalhos agitados.

Faetonte co11d11.2 o carro do Sol (II, 1 a 48)


Regia Solis erat sublimibus alta columnis,
Clara micante auro flammasque imitante pyropo,
Cuius ebur nitidum fastigia summa tegebat
Argenti bifores radiabant lumine valvae.
5 Materiam superabat opus; nam Mulciber illic
Aequora caelarat medias cingentia terras,
Terrarumque orbem, caelumque, quod imminet orbi.
Caeruleos habet unda deos, Tritona canorum,
Proteaque ambiguum, ballaenarumque prementem
10 Aegaeona suis ::mmania terga lacertis ;
Doridaque et natas, quarum pars nre videtur,
Pars in mole sedens virides siccare capillos,
Pisce vehi quaedam; facies non omnibus una,
Nec diversa tamen: qualem decet esse sororum.
15 Terra viros urbesque gerit, silvasque ferasque,
Fluminaque et nymphas et cetera numina ruris.
Haec super imposita est caeli fulgentis imago,
Signaque sex foribus dextris, totidemque sinistris.
Quo simul acclivi Clymeneia limite proles
20 Venit et intravit dubitati tecta parentis.
Protinus ad patrios sua fert vestigia vultus,
Consistitque procul; neque enim propiora ferebat
Lumina. Purpurea velatus veste sedebat
ln solio Phoebus, claris lucente smaragdis.
25 A dextra laevaque Dies et Mensis et Annus
Saeculaque et positae spatiis aequalibus Horae:
Verque novum stabat cinctum florente corona,
Stabat nuda Aestas et spicea serta gerebat,
Stabat et Autumnus, calcatis sordidus uvis
30 Et glacialis Hiems, canos hirsuta capillos.
Inde, loco medius, rerum novitate paventem
Sol oculis iuvenem, quibus adspicit omnia, vidt,
"Quaeque viae tibi causa? quid hac", ait, "arce
[petisti,]
- 267 -

Progenies, Phaethon, haud infitianda parenti ?''


35 Ille refert: "O lux immensi publica mundi,
Phoebe pater, si das huius mihi nominis usum,
Nec falsa Clymene culpam sub imagine celat
Pignora da, genitor, per quae tua vera propago
Credar, et hunc animis errorem detrahe nostris".
40 Dixerat. At genitor circum caput omne micantes
Deposuit radios, propiusque accedere iussit,
Amplexuque dato. "Nec tu meus esse negari
Dignus es, et Clymene veros", ait, "edidit ortus.
Quoque minus dubites, quodvis pete munus, ut illud
45 Me tribuente feras. Promissis testis adesto
Dis iuranda palus, oculis incognita nostris".
Vix bene desierat, curus rogat ille paternos,
Inque diem alipedum ius et moderamen equorum.

COMENTÁRIOS
Versos
1 - Regia Solis, o palácio do Sol.
5 - Mulciber, isto é, Vulcano.
8 - Tritona canorum. Tritão fazia ressoar a trombeta, anun-
ciando a passagem do carro.
19 - Clymeneia. Referência feita a Faetonte, que era filho de
Climenes.
32 - quibus adspict omnia, o Sol, segundo crença antiga, via
tudo ...
46 - iuranda palus, lago Estígio, onde os deuses faziam jura-
mento.

Midas e o desejo de tornar-se rico (XI, 85 a 145)

85 Nec satis hoc Baccho est: ipsos quoque deserit agros


Cumque choro meliore sui vineta Timoli
Pactolonque petit, quamvis non aureus illo
Tempore nec caris erat invidiosus harenis.
Hunc, assueta cohors, Satyri Bacchaeque frequentant,
90 At Silenus abest. Titubantem annisque meroque
Ruricolae cepere Phryges vinctumque coronis
Ad regem duxere Midan, cui Thracius Orpheus
Orgia tradiderat cum Cecropio Eumolpo.
Qui simul agnovit socium comitemque sacrorum,
95 Hospitis adventu festum genialiter egit
- 268 -

Per bis quinque dies et iunctas ordine noctes.


Et iam stellarum sublime coegerat agmen
Lucifer undecimus, Lydos cum laetus in agros
Rex venit et iuveni Silenum reddit alumno.
100 Huic deus optandi gratum, sed inutile, fecit
Muneris arbitrium, gaudens altore recepto.
Ille, male usurus donis, ait: "Effice, quidquid
Corpore contigero, fulvum vertatur in aurum".
Annuit optatis nocituraque munera solvit
105 Liber et indoluit, quod non meliora petisset.
Laetus abit gaudetque malo Berecyntius heros
Pollicitique fidem tangendo singula temptat;
Vixque sibi credens 11011 alta fronde virentem
Illice detraxit virgam: virga aurea facta est;
110 Tollit humo saxum: saxum quoque palluit auro;
Contigit et glaebam: contactu glaeba potenti
Massa fit; arentis Cereris decerpsit aristas:
Aurea messis erat; demptum tenet arbore pomum:
Hesperidas donasse putes; si postibus altis
115 Admovit digitos, postes radiare videntur.
Ille etiam liquidis palmas ubi laverat undis,
Unda fluens palmis Danaen eludere posset.
Vix spes ipse suas animo capit, aurea fingens
Omnia. Gaudenti mensas posuere ministri
120 Exsetructas dapibus nec tostae frugis egentes.
Tum vero, sive ille sua Cerealia dextra
Munera contigerat, Cerealia dona rigebant;
Sive dapes avido convellere dente parabat,
Lammina fulva dapes admoto dente, premebat;
125 Miscuerat puris auctorem muneris undis:
Fusile per rictus aurum fluitare videres.
Attonitus novitate mali divesque miserque
Effugere optat opes, et, quae modo voverat, odit.
Copia nulla famem relevat; si tis arida guttur
130 Urit, et inviso meritus torquetur ab auro,
Ad caelumque manus et splendida bracchia tollens
"Da veniam, Lenaee pater, peccavimus", inquit,
"Sed miserere, precor, speciosoque eripe damno !"
Mite deum numen; Bacchus peccasse fatentem
135 Restituit factique fide data munera solvit:
"Neve male optato maneas circumlitus auro,
Vade, ait, ad magnis vicinum Sardibus amnem,
- 269 -

Perque iugum ripae labentibus obvius undis


Carpe viam, donec venias ad fluminis ortus,
140 8pumigeroque tuum fonti, qua plurimus exit,
Subde caput, corpusque simul, simul elue crimen".
Rex iussae succedit aquae: vis aurea tinxit
Flnmt>n et humano de corpore cessit in amuem.
X une 4-uoque iam veteris percepto semine venae,
14."5 .Arrn rig(•Jlt anro madidis pallentia glaebis.

COMENTÁRIOS

·• Midas, filho de Górdio, e rei da Frígia, recebeu muito bem


em sua casa Baco e o velho Sileno. Como Midas sabia que o
primeiro gostava de beber, deu-lhe quanto quis; em recompensa
disso, Sileno o recomendou muito a Baco, o qual prometeu a Midas
outorgar-lhe quanto lhe pedisse. Pediu Midas que tudo aquilo em
que tocasse, se convertesse em ouro, julgando que seria o mais
feliz dos homens. Concedeu-lho Baco. Midas não perdeu tempo,
nisto teve fome, mas que terrível desgôsto ! O que vai comer
e beber, se lhe conve1·te, de súbito, em ouro, e vê-se na impossibi-
lidade de matar a fome e a sêde... Neste apêrto, dirige-se ao
deus e lhe pede, encarecidamente, houvesse por bem de privá-lo
claquêle perigoso dom. Sorriu Baco, e disse-lhe fôsse lavar as
mãos no rio Pactolo. Achou-se então em seu estado natural e daí
veio a ser êste rio da Lídia, tão celebrado por suas areias de ouro".

Versos
85 - ipsos agros, os próprios campos, isto é, a Trâcia.
86 - Timoli, montanha da Lídia.
87 - Pactolon, pequeno afluente do rio Hermos.
87 - non aureus, o poeta indica que, nessa época, o rio Pactolo
ainda não possuía areias aurüeras, que o tornaram cé-
lebre, pois, êste fato aconteceu depois que Midas nêle
se banhou.
89 - bacchae, as sacerdotisas de Baco.
90 - Silenus, filho de Pã e de uma ninfa. Foi aio de Baco, a
quem acompanhou montado em um burro.
92 - Midan, Midas, filho de Górdio e rei da Frígia.
93 - Cecropio Eumolpo, com Eumolpos, natural de Atenas.
96 - iunctas ordine, isto é, sem interrupção.
99 - aluno, isto é, Baco.
102 - donis, ablativo, por causa de usurus.
111 - contigit et glaebam, e apanha um monte de terra.
112 - Cereris, de trigo. Observemos a metonímia.
114 - Hesperidas, as Hespérides produziam frutos de ouro.
132 - Lenaee, um dos nomes de Baco.

18 - 3•
- 270 -

135 - factique fide - Algumas edições possuem pactique /idem.


142 - Rex iussae succedit aquae, o rei (Midas) banha-se nesse
rio ( que lhe foi indicado).

Midas tern orelhas de b1trro (XI, 146 a 193)

Ille, perosus opes, silvas et rura colebat


Panaque montanis habitantem sem per in antris;
Pingue sed ingenium mansit, nocituraque, ut ante,
Rursus erant domino stolidae praecordia mentis.
150 Nam freta prospiciens late riget arduus alto
Tmolus in ascensu clivoque extensus utroque
Sardibus hinc, illinc parvis finitur Typaepis.
Pau ibi dum teneris iactat sua carmina nymphis
Et leve cerata modulatur harundine carmen
155 Ausus Apollineos prae se contemnere cantus,
Iudice sub Tmolo certamen venit ad ímpar.
Monte suo senior iudex consedit et aures
Liberat arboribus; quercu coma caerula tantum
Cingitur, et pendent circum cava tempora glandes,
160 Isque deum pecoris spectans: "in iudice, dixit,
Nulla mora est". Calamis agrestibus insonat ille
Barbaricoque Midan (aderat nam forte canenti)
Carmine delenit. Post hunc sacer ora retorsit
Tmolus ad os Phoebi; vnltum sua silva secuta est.
165 Ille caput flavum lauro Parnaside vinctus
Verrit humum Tyrio saturata murice palla
Instrictamque fidem gemmis et dentibus Indis
Sustinet a laeva; tenuit manus altera plectrum:
Artificis status ipse fuit; tum stamina docto
170 Pollice sollicitat, quorum dulcedine captus
Pana iubet Tmolus citharae summittere cannas.
Iudicium sanctique placet sententia montis
Omnibus; arguitur tamen atque iniusta vocatur
Unius sermone Midae. Nec Delius aures
175 Humanam stolidas patitur retinere figuram.
Sed trahit in spatium villisques albentibus implet
Instabilesque imas facit et dat posse moveri;
Cetera sunt hominis; partem damnatur in unam
Induiturque aures lente gradientis aselli.
180 Ille quidem celare cupit turpique pudore
Tempora purpureis temptat velare tiaris.
- 271

Sed solitus longos ferro resecare capillos


Viderat hoc famulus; qui cum nec prodere visum
Dedecus auderet, cupiens effere sub auras,
185 Nec posset reticere tamen, secedit humumque
Effodit et, domini quales aspexerit aures,
Voce refert parva terraeque immurmurat haustae
Indiciumque suae voeis tellure regesta
Obruit, et scrobibus tacitus discedit opertis.
190 Creber harundinibus tremulis ibi surgere lucus
Coepit et, ut primum pleno maturuit anno,
Prodidit agricolam: leni nam motus ab Austro
Obruta verba refert dominique coarguit aures.

COMENT ARIOS

Pã, julgando que sua flauta era superior a de Apolo, deli-


berou competir com êle. O monte Tmolo, chamado para juiz da
disputa, decidiu que Pã se devia submeter, diante da superiori-
dade de Apolo. O julgamento de Tmolo satisfez a todos, com
exceção apenas de Midas, que o qualificou de injusto. Por isso,
Apolo, não podendo suportar que as orelhas de Midas tomassem
forma humana, as fêz crescer. Midas, impossibilitado de ocultar
semelhante deformidade a seu barbeiro, o ameaçou de penas se-
veras, se descobrisse o referido defeito. O barbeiro fêz um bura-
co na terra e disse em voz baixa: "Midas tem orelhas de burro·•.
Nesse lugar cresceram canas, as quais agitadas pelo vento, di-
ziam: "Midas tem orelhas de burro".

Versos
146 - ille, refere-se a Midas.
146 - Perosus opes, que aborrece as riquezas. Depois que Mi-
das obteve de Baco o dom de transformar em ouro tudo
aquilo que tocasse, passou a odiar as riquezas, a ponto de
banhar-se nas águas do rio Pactolo.
147 - Pana, acusativo grego.
148 - ut ante, como antes, isto é, quando quis transformar tudo
que tocasse, em ouro.
149 - domino, a Midas.
149 - stolidae praecordia mentis, o ammo de uma imaginação
estúpida, ou melhor, o espírito pouco hábil.
152 - Sardibus hinc, illinc parvis Hypaepis, de um lado até Sar-
des, e de outro até a modestia Hipepos. Sardes e Hi-
pepos eram duas cidades da Lídia.
154 - cerata harundine, em uma flauta de cêra.
156 - iudice sub Tmolo. Tmolo, e não Midas, como diversos co-
mentadores afirmam, foi o juiz dessa competição. Mi-
das, apenas qualificou de injusto o julgamento de Tmolo.
- 272 -

156 certamen ad ímpar. Assim qualificado, porque era pa-


tente a superioridade de Apolo.
157 monte suo. Convém lembrar que Tmolo era um monte,
aqui personificado.
158 coma cacrula, a cabeleira azulada. O monte, quando co-
berto de árvores, apresenta-se azulado a quem o observe
distante. Tmolo, para melhor ouvir Apolo e Pã, ordenou
que as árvores se desfizessem de suas fôlhas, ficando
somente as do carvalho.
161 - ille, isto é, Pã.
162 - barbaricoque carmine, e com seu canto bárbaro, isto é,
Frígio.
163 - Post hunc, após Pã haver tocado.
165 - caput flavum, acusativo de relação ou acusativo grego.
166 - verrit humum Tyrio saturata murice palla, e varre a terra
com seu manto coberto de púrpura de Tiro.
167 ~ instrictamque fidem gemmis et dentibus lndis, sua lira
ornada de pedras preciosas e de marfim.
169 tum stamina docto pollice sollicitat, então êle agita as
cordas com o hábil polegar.
173 iniusta vocatur, somente Midas qualifica de injusto o jul-
gamento de Tmolo.
17 4 - aures stolidas, os estúpidos ouvidos.
176 - trahit in spatium, as orelhas de Midas, por ordem de Apolo,
cresceram bastante, cobriram-se de pêlo ( villisque al-
bentibus) e tornaram-se móveis como as de um burro.
181 - purpureis tiaris, ablativo instrumental: com tiaras de púr-
pura.
182 - holitus famulus, o criado acostumado. . . isto é o barbeiro
acostumado.
183 hoc, isto é, as orelhas de Midas.
183 cum nec prodere visum dedecus auderet, como não ousasse
divulgar o que vira.
189 - obruit, cobriu.
IV
CAIUS IULIUS CAESAR (~)
COMMENTARII

DE BELLO GALLICO

A divisão da Gália: seits limites


1. Gallia( 1 ) est omnis( 2 ) divisa in partes tres, quarum
unam incõlunt Belgae, aliam Aquitãni, tertiam qui ipsõrum
linguã 4 Celtae, nostrâ Galli appellãntur. Hi omnes linguâ 5,
institutis, legibus inter se differunt. Gallos ab Aquitãnis
Garumna flumen, a Belgis Matrõna et Sequãna dividit 6 •
Horum 7 omnium fortissimi sunt Belgae, propterea quod 8 a
cultu 9 atque hümãnitâte provinciae longissime absunt, mi-
nimeque 10 eos mercatõres saepe commeant atque ea li
quae ad effeminãndos animos 12 pertinent important, pro-
ximique sunt Germanis 13 qui trans Rhenum incõlunt, qui-
buscum continenter bellum gerunt. Quã de causã Helvetii
quoque reHquos Gallos virtüte 14 praecedunt, quod fere
cotidiãnis proeliis cum Germãnis contendunt, cum aut suis
finibus 15 eos prohibent aut ipsi in eõrum finibus bellum
gerunt. Eõrum una pars, quam Gallos obtinere dictum est 16 ,
initium capit a flumine Rhodãno; continetur Garumnã
flumine 17 , Oceãno, finibus Belgarum; attingit etiam ab Se-
quãnis et Helvetiis flumen Rhenum vergit 18 ad septentriõ-
nes 19 • Belgae ab extremis Galliae finibus oriuntur; pertinent
ad inferiorem partem fluminis Rheni; spectant in septentriõ-
nem et orientem solem. Aquitania a Garumnã flumine ad
Pyrenaeos montes et eam partem Oceãni, quae est ad Hispa-
niam, perHnet; spectat inter occãsum solis et septentriones.

COMENTARIOS
1) Gallia - Era a Gália Transalpina, não se encontrando in-
cluídas a Província Romana, do sudoeste nem a Gália Cisalpina.
(•) O texto dos capítulos de César aqui reproduzidos, corres-
pondem ao da edição de Tenbner, elaborada por Alfredus Klotz.
- 274 -

2 - omnis - isto é, como um todo. Tácito e Cícero também em-


pregaram omnis na acepção de totus.
3) tres. Na época de Augusto, a Gália estava dividida em quatro
partes: - Narbonensis, Aquitania, Lugdunensio, Belgica.. 4)
Língua, ablat. de especificação. 5) Língua, institutis, etc., ablat.
de especificação. 6) Dividit. Observemos o verbo no singular por-
que os dois rios indicam um limite. 7) Horum, genitivo partitivo.
8) Propterea quod, por isso que. 9) Cultu atque humanitate, da
cultura e da civilização. 10) Minimeque saepe, e raras vêzes. 11)
ea, acusat. obj. de important. 12) ad effeminandos animos, cons-
trução gerundiva. Para enfraquecer os ânimos, o espírito. 13)
Germanis, dativo. 14) virtute ablativo de especificação. 15) suis
finibus, ablativo, lugar donde. 16) dictum est Gallos obtinere.
Observemos a construção impessoal. 17) Garumna flumine, Oceano,
etc. Abl. de agente. 18) vergit, inclina-se para. 19) septentriones,
o norte. Designa a Ursa Menor.

Orgetórige procura persitadir os Helvécios a invadirern a


Gália.

2. Apud Helvetfos longe nobilissimus fuit et ditiss:ímus


Orgetõrix. Is, M. Messalã 1 [ et P.] Pisõne consuHbus, regni 2
cupiditate 3 inductus coniurationem nobilitatis fecit, et civi-
tãti 4 persuasit ut 5 de finibus suis cum omn'íbus copiis exi-
rent: perfac'íle 6, esse, cum virtute omn'íbus 7 praestãrent, to-
tius GalHae imper'ío 8 potiri". Id hoc faciHus eis persuãsit,
quod undi'.que loci naturã Helvetii continentur: unã ex parte
flum'íne Rheno latiss'ímo atque altiss:ímo, qui agrum Hel-
vet'íum a Germãnis div'ídit; alterá ex parte, monte Iurâ
altíssimo, qui est inter Sequã.nos et Helvetfos; tertiã lacu
Lemanno et flum'íne Rhodãno, qui provinc'íam nostram ab
Helvetiis div'ídit. His rebus fiebat ut et minus late vaga-
rentur 10 et minus facile finitimis bellum inferre possent:
qua ex parte hom'ínes bellandi 11 cup:ídi magno dolõre affi-
ciebãntur. Pro multitud'íne autem homfoum 12 et pro gloriã
belli atque fortitudinis 13 angüstos se finis habere arbitra-
bantur, qui in longitud'ínem 14 milia passuum 15 CCXL ( du-
centa et quadragínta), in latitudinem CLXXX (centum et
octogínta) patebant.

COMENTÁRIOS

1) M. Messala et P. Pisone consulibus, ablativos absolutos


2) regni, genitivo objetivo. 3) cupiditate, ablativo de meio. 4) ci-
- 275 -

vitati, dativo, dependendo de persuasit. 5) ut... exirent, cláu-


sula substantiva de intenção. 6) perfacile, predicativo. O sujei-
to é a cláusula com potior. 7) omnibus, dativo · dependendo de
praestare. 8) imperio, ablativo com potiri. 9) qui agrum, o pro-
nome qui toma o gênero de Rheno e não de flumen. 10) minus
late vagarentur, fizessem mais curtas excursões. 11) bellandi, ge-
nitivo dependendo de cupidi. 12) pro multitudine hominum, por
causa de grande número de homens. 13) pro gloria belli atque
fortitudinis, hendíadis. 14) in longitudinem milia, acusativo de ex-
tensão. 15) passuum, genitivo partitivo.

Os preparativos para a invasão. Orgetórige é escolhido


chefe
3. His rebus addücti 1 et auctoritãte Orgetodgis per-
moti constituerunt ea 2 quae 3 ad proficiscendum 4 perti-
nerent comparare, iumentõrum et carrõrum quam maximum
numêrum 5 coemere 6, sementes quam maximas facere, ut in
itinere copia frumenti suppeteret, cum prox'ímis civitatibus
pacem et amicit'íam confirmãre. Ad eas res conficienda8 7
biennium sibi satis esse duxerunt 8, in tertfom annum pro-
fectiõnem lege 9 confi:rmant. Ad eas res conficiendas Orge-
tõrix dcligitur. Is sibi legationem ad civitãtcs suscêpit 10 •
in eo itinere persuãdet Castico 11 , Catamantaloedis filio 12 ,
Sequãno, cuius pater regnum in Sequãnis multos annos 13
obtinuerat et ab senãtu popiíli Romani amicus appellatus
erat, ut regnum in civitãte suã occupãret, quod pater ante
habuerat; itemque Domnorigi 14 Haeduo, fratri Divitiãci, qui
eo tempõre 15 principatum in civitãte obtinêbat ac maxime
plebi acceptus erat, ut 16 idem conaretur persuãdet eique
filiam suam in matrimonium dat. Perfac'íle factu 17 esse
illis probat conãta 18 perficere, propterea quod ipse suae
civitãtis imperium obtenturus esset: "non esse dubium quin 19
totius GalHae plurimum 20 Helvetii possent; se suis copiis
snõque exercitu illis regna conciliaturum" confirmat. Hãc
oratione adducti inter se fidem et ius iurandum dant, et
regno occupato 21 per tres potentíssimos ac firmíssimos po-
piílos GalHlae sese potiri 22 posse sperant.

COMENTARIOS

1) adducti et permoti, persuadidos e abalados. 2) ea, acusativo,


obj. de comparare. 3) quae, suj. de pertinerent. 4) quae ad profi-
ciscendum, que eram necessários para a partida. 5) quam maxi-
mum numerum, o maior número possível. 6) comparare ... coeme-
276

re. . . facere. . . confirmare. . . são infinitivos complementares de


constituerunt. 7) ad eas res conficiendas, para essas coisas serem
feitas. 8) duxerunt, julgaram. 9) lege, ablativo de meio. 10) sus-
cepit sibi, tomou para si. 11) Castico, dativo depois de persuadet.
12) filio, apôsto a Castico. 13) muitos annos, acusativo de duração.
14) Dumnorigi, em dativo, pedido por persuadet. 15) eo tempore,
ablativo de tempo "quando". 16) ut ... conaretur .. . , esta cláusu-
la está dependendo de persuadet. 17) factu, forma ablativa do su-
pino. J8) conata, os desígnios. 19) quin, é usado, de preferência,
com non dubito, non est dubium ... 20) Galliae plurimum, geniti-
vo partitivo. 21) occupàto regno, ablativo absoluto. 22) Galliae
potiri, genitivo com potiri.

A conspiração é descoberta. A morte de Orgetórige

4. Ea res est Helvefüs per indic'íum enuntiãta. Mo-


ribus suis 1 Orgetorigem ex vinculis 2 causam dicere coegê-
runt; damnatum 3 poenam sequi oportêbat ut igni crema-
rêtur. Die constitüta 4 causae 5 dictionis Orgetõrix ad iudi-
c'íum 6 omnem suam familiam, ad hom'ínum mil'ía decem,
undique coegit, et omnes cliêntes obaeratõsque suos, quorum
magnum numerum habebat, eodem conduxit: per eos, ne
causam diceret, se eripuit. Cum civHas, ob eam rem 7 inci-
tãta, armis ius suum exsequi conarêtur 8 multitudinemque
hom'ínum ex agris magistratus cogerent, Orgetõrix mortuus
est: neque abest suspicio, ut Helvetli arbitrantur, quin ipse
sibi mortem consciverit.

COMENTÁRIOS

1) moribus suis, conforme seu costume. 2) ex vinculis dicere


coegerunt, obrigaram Orgetórige a defender-se dentre ferros. 3)
damnatum, se fôsse condenado. 4) die constituta, ablativo absolu-
to. Podemos desdobrar êste ablativo da seguinte forma: Cum dies
constituta esset. 5) causae, genitivo objetivo. 6) ad iudicium, para
o tribunal, para o julgamento. 7) oh eam rem, circunstância de
causa. 8) Cum ... conaretur. Devemos observar o uso de cum,
como temporal.

Apesar da rnorte de Orgetórige, os Helvfoios completam. os


preparativos

5. Post eius 1 mortem nihilominus Helvefü id 2 quod


constituerant, facere conãntur, ut e finibus suis exeant. Ubi
iam se ad eam rem para tos esse arbitrati sunt 3 , opp'ída sua
- 277 -

omnia numero 4 ad duodecim, vicos ad quadrigentos, reHqua


privãta aedificfa incendunt, frumentum omne, praeter quod
secum portatüri erant, combürunt, ut, domum 5 reditionis 6
spe sublanta 7 paratiõres ad omnia periciíla subeünda essent,
trium mensium monta cibaria sibi quemque domo 8 efferre
iubent. Persuadent Raurãcis et Tulingis, et Latobicis 9 fini-
timis uti eõdem usi cons'ílio 10 opp'ídis suis vicisque exüstis
una cum iis proficiscantur, Boiosque, qui trans Rhenum
incoluerant et in agrum Norfoum transierant Noreiamque
oppugnabant, receptos ad se socios sibi adsciscunt.

COMENT ARIOS
1) eius, isto é, Orgetórige. 2) id, acusativo, objeto de facerf'.
3) ubi. . . arbitrati sunt, cláusula temporal com ubi. 4) numero,
ablativo de especificação. 5) domum, lugar para onde, em acusati-
vo, sem preposição. 6) reditionis, do regresso. 7) spe sublata, abla-
tivo absoluto. 8) domo, lugar donde. 9) Latobicis em algumas edi-
ções encontrámos a formas Latoicis. 10) eodem consilio, ablativo
por causa de usi.

A rota da invasão
6. Erant omnino itinera duo quibus itinedbus domo 1
exire possent 2 : unum per Sequãnos angüstum et difficHe,
inter montem Iuram et flumen Rhodãnum, vix quã singuli
carri ducerentur, mons autem altiss'ímus impendebat, ut
facile perpauci prohibere possent; alterum per provinc'íam
nostram, multo faciHus atque expedit'íus propterea quod inter
fines Helvetiõrum et Allobrõgum, qui nuper pacati erant
Rhodãnus fluit isque nonnülis locis 3 vado transitur. Extre-
mum oppidum Allobrõgum est, proximumque Helvetiorum
finibus Genãva. Ex eo oppido pons ad Helvetios pertinet.
Allobrogibus sese vel persuasüros, quod nondum bono animo 4
in populum Romanum viderentur, existimabant, vel vi eo-
acturos 5 ut per suos fines eos ire paterentur. Omníbus
rebus ad profectionem comparatis, diem dicunt, qua die 6
ad ripam Rhodani omnes conveniant. Is dies erat a. dd
V Kalendas Apriles 7 L. Pisone Aulo Gab'ínio consulibus 8 .

COMENT ÃRIOS
1) domo, ablativo. Lugar donde. 2) possent. Observemos a
cláusula relativa. 3) locis, ablativo locativo. 4) bono animo, ablati-
- 278 -

vo de qualidade. 5) vel vi coacturos, ou que haviam de obrigá-lois


à fôrça. 6) qua die. Dies é feminino, quando significa dia determi-
nado. 7) a. d. V. Kal. Apr., 28 de março. 8) Pisone, A. Gabino
consulibus, ablativo absoluto.

César procnra deter a marcha dos Helvécios

7. Caesãri (1) cum id (2) nunciatum esset eos ( 3 ) per


provinciam ( 4 ) nostram iter facere ( 5 ) conari, maturat ab
urbe ( 6 ) proficisci et quam maximis potest itinertbus in
Galliam ulteriorem contendit et ad Genãvam pervenit
Provinciae toti quam maximum potest militum numerum
imperat - erat omnino in Gama ulteriõre legfo una - pon-
tem (7) qui ( 8 ) erat ad ( 9 ) Genãvam iubet rescindi. Ubi
de eius adventu Helvetl'.i certiõres facti sunt, legatos ad
eum mittunt, nobilissl'.mos civitatis, cuius legationis Nam-
meius et Verudoctfos princl'.pem locum (1º) obtinebant, qui
dicerent "sibi ( 11 ) esse in an:ímo, sine ullo maleficfo (1 2 )
per provinciam facere, propterea quod aliud iter haberent
nullum; rogare (1 3 ) ut (1 4 ) eius ( 15 ) voluntate (1 6 ) id
sibi ( 17 ) facere liceat." Caesar, quod memoria (1 8 ) tenebat
L. Cassium consiílem ( 19 ) occissum (2º) exercitumque eius ( 21 )
ab Helvetl'.is pulsum et sub iugum ( 22 ) missum ( 23 ), con-
cedendum non putabat; neque hom:ínes inimico an:ímo ( 24 )
data facultate ( 25 per provinc'íam itineris faciendi ( 26 )
temperaturos ab iniuria et malefício existimabat. Tamen,
ut spat:íum intercedere posset, dum mil'ítes quos impera-
verat, convenirent, legatis respondit, "diem se ( 27 ad deli-
berandum sumpturum; si quid vellent, ad ( 28 ) idus Apriles
reverterentur".

COMENTÁRIOS

1) Caesari, dativo. Observemos a posição enfática desta pa-


lavra, que, por êste motivo, está colocada em primeiro lugar. 2)
id, nominativo neutro, sujeito de nuntiatum esset. 3) eos, acusati-
vo do infinitivo conari. 4) provinciam, acusativo porque é uma cir-
cunstância de lugar por "onde". 5) iter facere, fazer caminho, isto
é, caminhar. 6) urbe, ablativo, circunstância de lugar "donde".
Trata-se da cidade de Roma. 7) pontem, acusativo, sujeito do in-
finitivo passivo rescindi. 8) qui, nominativo, na terminação mas-
culino. 9) ad Genavam, junto de Genebra. 10) principem locum, o
lugar principal. 11) sibi esse in animo, que êles pretendiam. Sibi
é um dativo de posse. 12) iter ... facere. A cláusula iter . .. facere
- 279

desempenha a função de sujeito de esse. 13) rogare, o sujeito dês-


te verbo é se, oculto. Devemos salientar que se trata (le construção
rara, pois, geralmente, o sujeito vem expresso. 14) ut... Iiceat,
cláusula substantiva de intenção. 15) eius, refere-se a César. 16)
voluntate, ablativo de especificação. 17) sibi, refere-se aos Helvé-
cios. 18) memoria, ablativo. 19) L. Cassium consulem, acusativo,
sujeito de infinitivo occisum (esse). ftste fato aconteceu nas vizi-
nhanças do lago de Genebra. 20) occisum, está oculto o auxiliar
esse. 21) eius, isto é, de Lúcio Cássio. 22) sub iugum, sob o jugo.
23) missum está oculto o auxiliar esse. 24) inimico animo, ablati-
vo de qualidade: de ânimo hostil. 25) data facultate, ablativo,
26) itineris faciendi, genitivo de gerundivo. 27) se, acusativo, su-
jeito do infinitivo sumpturum. 28 ad ldus Apr., nos Idos de abril,
isto é, no dia 13 de abril.

César intercepta a passagem aos Helvécios

8. Interea eã legione ( 1 ) quam secum habebat, mili-


tibusque, qui (2) ex provinciã (3) convenerant, a lacu Le-
manno, qui in flumen Rhodanum ( 4 ) influit, ad montem
I uram, qui fines Sequanorum ab Helvetiis div'ídit, milia
passuum decem novem murum, in altitud'ínem pedum sede-
cim fossam que perducit (5). Eo opere perfecto ( 6 ), prae-
sidia disponit, castella communit, quõ facil'íus, si se invi-
to (7) transire conarentur, prohibere possit. Ubi ea
dies ( 8 ), quam constituerat cum legatis, venit, et legati ad
eum reverterunt, negat "se more ( 9 ) et exemplo populi
Romani posse iter ( 1º) ulli per provinciam dare et si vim
facere conentur, prohibiturum ostendit". Helvetii eã spe
deiecti ( 11 ), navibus iunctis ratibusque complur'íbus factis,
alii vadis Rhodani, qua minima altitudo fluminis erat, non
numquam interdiu, saepius noctu si perrumpere possent
conati, operis munitione et militum concursu et telis repulsi,
hoc conatu destiterunt.

COMENTÁRIOS
1) ea legione, ablativo de meio. 2) qui, refere-se a militibus.
3) ex província ablativo, lugar donde. 4) Rhodanum, acusativo, lu-
gar para onde. 5) fossam perducit, "fez abrir um fôsso em tôda a
extensão". 6) eo opere perfecto, realizada esta obra. 7) se invito,
contra a sua vontade. 8) dies, observemos que dies, aqui, é femini-
no. 9) se more, conforme seu costume. O se é suj. do inf. posse.
10) iter, acusativo, objeto direto de dare. 11) ea spe df\iecti, desi-
ludidos desta esperança.
- 280 -

Dumnórige interfere junto aos Séquanos, para que êstes


autorizem a passagem dos Helvécios por sen terr#ório

9. Relinquebatur una (1) per Sequãnos via, qua (2)


Sequãnis invitis (3) propter angustfas ( 4 ) ire 11011 poterant.
His cum sua spo11te ( 5 ) persuadere non possent, lega tos ad
Dumnorigem Haediím mittunt, ut eo deprecatõre ( 6 ) a
Sequãnis impetrarent. Dumnorix gratia (7) et largitione
apud Sequãnos plurimum poterat, et Helvetris ( 8 ) erat
amicus, quod ex et civitate Orgetorigis filiam in matrimo-
nium duxerat ( 9 ), et cupiditate regni adductus novis ( 1º)
rebus studebat ( 11 ), et quam plurimas ( 12 ) civitates suo sibi
beneficio hebere obstrictas volebat. Itãque rem suscipit et
a Sequãnis impetrat, ut per fines ( 13 ) suos Helvetios ( 14 )
ire patiantur, obsidesque uti inter sese dent perf'icit Se-
quam ne itinere Helvetios prohibeant, Helvetii ut sine
malefício et iniurfa transeant.

COMENTÁRIOS

1) una, usada enfàticamente. 2) qua, ablativo, circunstância de


lugar por onde. 3) Sequanis invitis, ablativo: contra a vontade dos
Séquanos. 4) angustias, acusativo, circunstância de causa, regido
da preposição propter. 5) sua sponte, com seus próprios recursos.
6) eo deprecatore, ablativo absoluto. 7) gratia et largitione, pelo
seu merecimento e prodigalidade. 8) Helvetiis, dativo pedido por
amicus. 9) in matrimonium duxerat, casara com. 10) novis rebus,
dativo pedido pelo verbo studebat. 11) studebat, desejava: studebat
novis rebus, dedicava-se a novas coisas, isto é, planejava uma revo-
lução. 12) quam plurimas, o maior número possível. 13) per fines,
acusativo, lugar por onde. 14) Helvetios, acusativo, sujeito de infi-
tivo ire.

César procura defender seu plano

10. Caesãri renuntiatur Helvetiis esse m a11'ímo ( 1 )


per agrum Sequanorum et Haeduorum iter in Santõnum
fines (2) facere, qui non longe a Tolosat'íum finibus (3)
absunt, quae civitas est in provincfa. Id si fieret ( 4 ), intel-
legebat, magno cum periculo provinc'íae futurum ( 5 ), ut
homines bellicosos, popií.li Romani inimicos locis patenti-
- 281-

bus ( 6 ) maximeque frumentariis finitimos haberet. Ob eas


causas ei munitioni, quam fecerat T. Labienum legatum
praefecit; ips€' in Italiam magnis itinedbus contendit duas-
que ibi legiones conscribit et tres quae circum Aqui-
leiam (7) hiemabant, ex hibernis educit et qua proximum
iter in ulteriorem Galliam per Alpes erat, cum his quinque
legion'íbus ire contendit. Ibi Ceutrones et Graioceli et
Caturiges, locis snperioribus occupatis itinere exerc'ítum
prohibere conantur. Compluribus his proel'íis pulsis ab
Ocelo, quod est ( oppidum) citerioris provincfae extremum,
in fines Vocontiormn ulterioris provinc'íae die septimo per-
venit; inde in Allobrõgum fines, ab Allobrogtbus in Segusia-
vos exerc'ítum ducit. Hi sunt extra provinciam trans Rho-
dãnum primi.
COMENTÁRIOS

1) Helvetiis esse in animo, que os Helvécios pretendiam. 2)


fines acusativo, lugar por onde. 3) finibus, ablativo, lugar donde.
4) fieret, acontecesse. 6) futurum, particípio do futuro do verbo
ease. 6) locis patentibus, ablativo locativo. 7) Aquileiam, uma colô-
nia no mar Adriático.

Os liJcluos qneixam-se a César elas depredações dos Helvécios

11. Helvet'íi iam per angustias et fines Sequanorum


suas cop'ías traduxerant et in Haeduorum fines pervenerant
eorumque agros populabantur. Haedui, cum se suaque ( 1 )
ab iis, defendere non possent, legatos ad Caesãrem mittunt
rogatum ( 2 ) auxiHum: "ita se omni tempõre de populo Ro-
mano mer'ítos esse "ut paene in conspectu exercitns 11ostri
agri vastari, liberi eorum in servitutem abduci, oppida
expugnari non debuerint". Eodem tempore Ambarri, nP-
cessarn et consanguinei Haeduorum, Caesãrem certiorem ( ·1 )
facfont sese, depopulatis agris ( 4 ) non facile ab oppidü;
vim ( 5 ) hostium prohibere. Item Allobrõges qui trans Rho-
dãnum vicos possessionesque habebant, fuga se ad Caesãrem
recipfont et demonstrant, sibi praeter agri solum ( 6 ) nihil
esse reliqui (7). Quibus rebus adductus Caesar 11011 exspec-
tandum sibi statiíit, dum omn'íbus fortunis sociorum con-
sumptis in Santones Helvetii pervenirent.
- 282 -

COMENT ÃRIOS

1) se suaque, a si próprio e às suas coisas. 2) Rogatum, for-


ma acusativa do supino. 3) Caesarem certiorem faciunt, informam
melhor a César. 4 depopulatis agris, ablativo absoluto. 5) vim
hostium, o ataque dos inimigos. 6) praeter solum, além do solo. 7)
nihil reliqui, genitivo partitivo.

César vence os Ti.gurinos, nas margens do rio Saona

12. Flumen est Arar, quod per fines Haeduorum ct


Sequanorum 111 Rhodanum infliíit, incredib'íli lenitãte (1),
ita ut oculis in utram partem fluat iudicãri non possit.
Id Helvetii ratibus ac lintribus ( 2 ) iunctis transibant. Ubi
per explora tores ( 3 ) Caesar certior factus est tres iam
copiãrmn partes ( 4 ) Helvetios id flumen traduxisse, qunr-
tam vero partem citra flumen Arãrim reHquam esse, de
tertia vigiHa ( 5 ) cum legion'íbus ( 6 ) tribus e castris (7) pro-
fectus, ad eam partem pervenit, quae i1ondum flumen tran-
sierat. Eos impeditos et inopinantes adgressus magnam
eorum partem concidit reHqui; fugae ( 8 ) se mandãrunt
atque in proximas silvas abdiderunt. Is pagus appellabã-
tur Tigurinus; nam omnis civrtas Helvetia in quattuor partes
vel pagos divisa est. Hic pagus unus, cum domo exissct,
patrum nostrõrum memoria L. Cassfom consülem interfece-
rat et eius exerc'ítum sub iugum miserat. Ita, sive casu,
sive consilio ( 9 ) deorum immortaHum, quae pars civitã.tis
Helvetfae insignem calamitatem populo Romano intulerat,
ea princeps poenas persolvit. Qua in re Caesar non solum
publicas, sed etfam privãtas iniurias ultus est, quod eius
soceri L. Pisonis avum, L. Pisõnem legãtum, Tigurini eõdem
proelio, quo Cassium interfecerant.

COMENT ÃRIOS

1) incredibili lenitale, ablativo de modo. 2) ratibus ac lintri-


bus, ablativo de meio. 3) per exploratores. Observemos a constru-
ção com per e o acusativo. 4) partes, acusativo, obj. de traduxisse.
5) de tertia vigilia, na terceira vigília. 6) cum legionibus tribus,
circunst. de companhia. 7) e castris, lugar donde. Ablativo. 8) fu-
gae sese mandarunt, entregaram-se à fuga, isto é: fugiram. 9)
sive casus sive consílio deorum immortalium, ou por acaso, ou por
deliberação dos deuses imortais.
- 283 -

César atravessa o rio Arar (Saona). Fala Dfoico

13. Hoc proelfo facto ( 1 ), reHquas copfas Helvetio-


rum ut consequi posset, pontem in Arari faciendum (2)
curat atque exercitum traducit. Helvefü, repentino eius
adventu commoti, cum id quod ipsi diebus ( 3 ) viginti
aegerrime confecerant, ut flumen transirent, illum uno die
fecisse intellegerent, legatos ad eum mittunt. Cuius legatio-
nis Divico princeps fuit, qui bello Cassiano ( 4 ) dux Helve-
tiorum fuerat. Is ita cum Caesãre agit ( 5 ) : "Si ( 6 ) pacem
popu.lus Romanus cum Helvetiis faceret, in eam partem
ituros atque ibi futuros Helvetfos ubi eos Caesar consti-
tuisset atque esse voluisset; sin bello persequi perseveraret,
reminiscerentur et veteris incommõdi popu.li Romani, et
pristl'.nae virtutis Helvetiorum. Quod improviso unum pa-
gum adortus esset, cum ii qui flumen transissent, suis ( 7 )
auxiHum ferre non possent, ne ob eam rem aut suae magno-
pere virtuti tribueret, aut ipsos despiceret. Se ita a patr'í-
bus maioribusque (8 ) suis didicisse, ut magis virtute quam
dolo contenderent aut insidiis niterentur. Quare ne com-
mitteret, ut is locus, ubi constitissent, ex calamitate popiíl i
Romani et internecione exercitus nomen caperet aut menw-
rfam proderet.
COMENTÁRIOS

1) Hoc proelio facto, ablativo absoluto. 2) faciendum, constrn-


ção gerundiva. 3) diebus, ablativo de tempo. 4) bello Cassiano, abla-
tivo de tempo. 5) agit, presente histórico: tratou. 6) Si. .. O autor
usa do discurso indireto até o final do capítulo. 7) suis, dativo,
objeto indireto de ferre. 8) maioribusque, e de seus antepassados.

A resposta, de César

14. His Caesar ita rcspondit: "Eo sibi(1) mmus


dubitationis dari (2), quod eas res, quas lega ti Helvetii
commemorassent (3), memoria ( 4 ) teneret ( 5 ), atque eo g-ra-
vius ferre ( 6 ), quo minus merito populi Romani aecidis-
sent (7). Qui si alicuius iniuriae sibi conscius fuisset, 11011
fuisse ( 8 ) difficile cavere; sed eo deceptum ( 9 ) quod neque
commissum a se intellegeret quare timeret ( 10 ), neque sitw
causa timendum putaret ( 11 ) • Quodsi veteris contume-
284 -

liae (1 2 ) oblivisci vellet, num etiam recentium iniuriarum,


quod eo invito ( 13 ) iter ( 14 per provinciam (1 5 ) per vim (1 6 )
temptassent, quod Haeduos, quod Ambarros, quod Allobroges
vexassent, memoriam deponere posse? Quod sua victoria
tam insolenter gloriarentur quodque tam diu se impune
tulisse iniurias admirarentur, eodem pertinere. Consuesse
enim deos immortales, quo gravius homines ex commuta-
tione rerum doleant, quos pro scelere eorum ulcisci velint,
his secundiores interdum res et diuturniorem impunitatem
concedere. Cum ea ita sint, tamen, si obsides ab iis sibi
dentur, uti ea, quae polliceantur, facturos intellegat, et si
Haeduis de iniuriis, quas ipsis sociisque eorum intulerint,
item si Allobrogibus satisfaciant, sese cum iis pacem esse
facturum". Divico respondit: "Ita Helvetios a maiori-
bus suis institutos esse, uti obsides accipere, non dare, con-
snerint: eius rei populum Romanum esse testem".

COMENTÁRIOS

1) sibi, no discurso direto seria mihi. 2) dari, no discurso di-


reto seria datur. 3) commemorassent, no discurso direto seria com-
memmoraverunt. 4) memoria, ablativo. 5) teneret, no discurso di-
reto seria teneo. 7) accidissent, no discurso direto seria acciderunt.
8) fuisse, no discurso direto seria fuit 9) eo deceptum, fôra enga-
nado por êle. No discurso direto seria deceptus est. 10) quare ti-
meret quare, propter quod. O antecedente de quod é o sujeito
omisso de commissum. 11) putaret. Observemos o emprêgo do
subjuntivo pelo indicativo. 12) veteris contumeliae. Observemos o
emprêgo do genitivo com oblivisci (vide § 112, pág. 58); 13) se
invito contra a sua vontade; 14) iter acusativo, objeto direto de
temptassent. 15) per provinciam circunstância de lugar por onde;
16) per vim, por meio da fôrça.

Os Helvécios destróern a cavalaria de César

15. Postero die castra ex eo loco movent (1). Idem


facit Caesar equitatumque omnem ad numerum quattuor
milium, quem ex omni provincia et Haeduis atque eorum
sociis coactum habebat (2), praemittit, qui videant (3) quas
in partes ( 4) hostes iter faciant (5). Qui cupidius ( 6) novis-
simum agmen (7) insecuti alieno loco (8 ) cum equitatu Hel-
vetiorum proelium committunt, et panei de nostris ( 9 ) ca-
dunt. Quo proelio (1°) sublati Helvetii, quod quingentis
equitibus tantam multitudinem ( 11 ) equitum propulerant(l2),
285 -

.i.udacius subsistere nonnumquam et nov1ss1mo agmine proe-


lio nostros lacessere coeperunt. Caesar suos a proelio con-
tinebat ac satis habebat in praesentia (1 3 ) hostem rapi-
nis ( 14 ) [pabulationibus] populationibusque prohibere. Ita
dies circiter quindecim iter fecerunt, uti ( 15 ) inter novissi-
mulll hostium agmen et nostrum primum non amplius quinis
aut senis milibus passuum ( 16 ) interesset.

COMENTÁRIOS
1) movent, o sujeito é Helvetii 2) coactum habebat, tinha
reunido 3) qui videant, subjuntivo de intenção. Observemos que o
antecedente de qui é a idéia geral -contida em equitatum. Portanto,
qui está no lugar de equites qui. 4) quas in partes, em que direção.
5) faciant, subjuntivo no discurso indireto. 6) cupidius, com muito
ardor. 7) novissimum agmen, retaguarda. 8) alieno loco, é sinôni-
mo de iníquo loco, isto é, em lugar desfavorável. 9) de nostris =
nostrorum. 10) Quo proelio, com êste combate. 11) tantam multitu-
dinem equitum, uma cavalaria tão numerosa. 12) propulerant,
tinham repelido. O sujeito é Helvetii. 13) in praesentia, no mo-
mento. 14) rapinis, pabulationibus, populationibus, ablativos de se-
paração 15) Ita ... uti. Assim ... de tal maneira que ... 16) qui-
nis aut senis milibus passuum, cinco ou seis mil passos. Observe-
mos o genitivo partitivo.

A má vontade dos Editos quanto ao f ornecirnento de trigo.


César convoca ttrn conselho de guerra

16. Interim cotidie Caesar Haeduos (1) frumentum,


quod essent publice polliciti (2), flagitare (3). Nam propter
frigora ( 4 ) [ quod Gallia sub septentrionibus, ut ante dictum
est, posita est] non modo frumenta in agris matura non
erant, sed ne pabuli quidem satis magna copia suppetebat.
Eo autem frumento ( 5 ) quod ( 6 ) flumine Arari (7) navi-
bus ( 8 ) subvexerat ( 9 ), propterea uti minus poterat quod
iter ( 10 ) ab Arari Helvetii averterant, a quibus ( 11 ) disce-
dere nolebat. Diem ex die (1 2 ) ducere Haedui: conferri
comportari (1 3 ) adesse dicere. Ubi se ( 14 ) diutius duci in-
tellexit et diem instare quo die ( 15 ) frumentum militibus
metiri ( 16 ) oporteret, convocatis eorum (1 8 ) principibus (1 7 ),
quorum magnam copiam in castris habebat, in his (1 9 ) Di-
viciaco et Lisco ( 2º) qui summo magistratui praeerat ( 21 ),
quem vergobretum ( 12 ) appellant Haedui, qui creatur ( 23)
annuus et vitae necisque in suos habet potestatem, gravitei."
- 286 -

eos (2 4 ) accusat quod cum neque emi neque ex agris sumi


posset (2 5 ), tam necessario tempore ( 26 ), tam propinquis
hostibus ab 11s non sublevetur ( 27 ), praesertim cum magna
ex parte eorum precibus adductus bellum susceperit. Multo
etiam gravius, quod sit destitutus ( 28 ) queritur.

COMENTÁRIOS

1) Haeduos, em acusativo e não dativo, porque o verbo flagi-


tare pede dois acusativos: H eduos e frumentum. 2) essent polli-
citi, que êles tinham prometido. Notamos o subjuntivo por causa
do implícito discurso indireto: (êle disse) que êles tinham prome-
tido. 3) flagitare. Infinitivo histórico ou de narração; está em lu-
gar do imperfeito do indicativo. O sujeito é Caesar, em nominati-
vo. 4) propter frigora, por causa do frio. 5) eo frumento, quanto
ao trigo. Está em ablativo porque depende de uti. 6) quod, prono-
me relativo, concorda com frumento. 7) flumine Arari, ablativo,
lugar "por onde". 8) navibus, ablativo de meio. 9) subvexerat,
tinha transportado. 10) quod iter ab Arare Helvetii averterant, por-
que os Helvécios tinham abandonado o caminho do rio Árar. 11)
a quibus, ablativo de separação (§ 152). 12) Diem ex die ducere
Hedui, os Éduos procrastinam (a entrega) de dia para dia. Obser-
vemos o infinitivo histórico ducere e o sujeito Haedui em nomina-
tivo ( § 95). 13) conferri, comportari, adesse, dicere, infinitivos his-
tóricos: diziam que estava sendo recolhido, que estava sendo trans-
portado, que estava para chegar. 14) se, acusativo, sujeito de duci.
15) quo die, observemos a repetição do substantivo na cláusula
relativa. 16) metiri, distribuir. 17) convocatis principibus, ablativo
absoluto. 18) eorum, refere-se aos Éduos. 19) in his, dentre êstes
(estavam). 20 Diviciaco et Lisco, ablativo, como apostos de princi-
pibus; Divicíaco era irmão de Dumnorix. 21) qui summo magis-
tratui praerat, que exercia a suprema ni.agistratura. 22) vergobre-
tum, vergobreta, executor de julgamento. 23) creatur, é eleito. 24)
eos, refere-se aos Éduos. 25) neque emi neque ex agris sumi posset,
nem poderia ser comprado nem apanhado nos campos. 28) tam
necessario tempore, numa ocasião tão crítica. 27) ah iis non suble-
vetur, não fôsse ajudado por êles, isto é, pelos Éduos. 28) destitu-
tus, traído.

A resposta de Lisco

17. Tum demum Liscus oratione Caesaris adductus,


quod antea tacuerat, proponit: esse nonnullos ( 1 ) quorum
auctoritas (2) apud plebem plurimum valeat, qui priva-
tim (3) plus possint quam ipsi magistratus. Hos seditio-
- 287 -

sa ( 4 ) atque improba oratione (5) multitudinem deterrrrr,


ne frumentum conferant ( 6 ), quod debeant: praestare, si
iam principatum Galliae obtinere non possint, Gallornm
quam Romano.rum imperia perferre; neque dubitare C)
[ debeant], quin si Helvetios superaverint, Romani una cum
relíquia Haeduis ( 8 ) libertatem sint erepturi. Ab isdem
nostra ( 9 ) consilia quaeque in castris garantur, hostibns
enuntiari; hos a se (1º) coerceri non posse. Quin etiam ( 11 ),
quod necessariam rem coactus Caesari enuntiarit, intellegere
sese, quanto id cum periculo fecerit, et ob eam causam
quamdiu potuerit tacuisse.
COMENTÁRIOS

1) Esse nonnullos, discurso indireto. A oratio recta seria sunt


nonnulli. 2) quorum auctoritas apud plebem plurimum valeat, cuja
autoridade é muito grande perante a plebe. 3) privatim, como
simples cidadãos. 4) Hos seditiosa ... Na oratio recta a construção
seria: Hi seditiosa. . . oratione multitudinem deterrent ne fi·umen-
tmn conferant quod debent: praestat, si iam principatum Galliae
obtinere non possunt, Gallorum quam Romanorum imperia perfer-
re; neque dubitant quin, si Helvetios superaverint Romani, ... li-
bertatem sint erepturi. 5) improba oratione, por meio de discurso
criminoso. 6) conferant, no plural por causa do coletivo multitudi-
nem. 7) neque dubitare quin, oração consocutiva com quin. 8)
Aeduis, dativo em lugar do ablativo de separação. 9) Ab isdem
nostra ... A oratio recta seria: Ab isde,m vestra constilia quaequ.e
in castris gerimtur hostibus enuntiantur; hi a me coerceri non
possunt. 10) a se, por êle, isto é, por Lisco. 11) Quin etiam ...
A oratio recta seria: Quin etiam . .. coactus Caesa1·i enuntiavi, in-
telego.. . quanto id cum periculo fecerim, ... potui tacui.

Lisco descobre a ambição de Durnnórige, qne favorece os


Helvécios

18. Caesar hac oratione Lisci Dmnnorigem ( 1 ) Divi-


ciaci fratrem designari sentiebat, sed quod pluribus ( 2 )
praesentibus eas (3) res iactari ( 4 ) nolebat, celeriter con-
cilium dimittit ( 5 ), Liscum ( 6 ) retinet. Quaerit ex solo (7)
ea quae in conventu dixerat. Dicit liberius atque andacius.
Eadem ( 8 ) secreto ab aliis quaerit; reperit esse vera:
ipsum ( 9 ) esse Dumnorigem summa audacia, magna apud
plebem ( 1º) propter liberalitatem ( 11 ) gratia, cupidum re-
rum novarum ( 12 ). Complures ( 13 annos portaria ( 14 ) reli-
288 -

quaque omnia Haeduorum vectigalia ( 15 ) parvo pretio re-


dempta habere, propterea quod illo licente ( 16 ) contra liceri
audeat nemo. His ( 17 ) rebus (1 8 ) et suam rem familia-
rem ( 19 ) auxisse et facultates ad largiendum ( 2º) magnas
comparasse; magnum numerum equitatus suo sumptu ( 21 )
sem per alere et circum se habere; neque solum domi, sed
etiarn apud finitimas civitates largiter posse, atque huius
potentiae causa matrem in Biturigibus ( 22 ) homini illic
nobillissimo ac potentissimo conlocasse, ipsum ex Helvetiis
uxorern ( 23 ) habere, sororem ex matre et propinquas suas
nuptum ( 24 ) in alias civitates conlocasse. Favere ( 25 ) et
cupere Helvetiis ( 26 ) propter eam adfinitatem, odisse etiam
suo nomine Caesarem et Romanos, quod eorum adventu
potentia eius deminuta et Diviciacus frater in antiquum
locum gratiae atque honoris sit restitutus. Si quid accidat
Romanis ( Zi), summam in spem per Helvetios ( 28 ) regni
obtinendi ( 29 ) venire; imperio populi Romani non modo de
regno, sed etiam de ea quam habeat gratia desperare. Re-
periebat etiam in quaerendo Caesar, quod proelium eques-
tre adversum paneis ante diebus esset factum, initium eius
fugae factum ab Dumnorige atque eius equitibus - nam
equitatui, quem auxilio Caesari ( 3º) Haedui miserant, Dum-
norix praeerat-; eorum fuga reliquum esse equitatum
perterritum.
COMENT ÃRIOS
1) D'urnnorigern, sujeito do infinitivo designari. 2) pluribus
praesentibus, estando muitos presentes, isto é, na presença de
muitos. 3) eas res, sujeito de iactari. 4) iactari, fôssem discuti-
dos. 5) dirnittit, dissolve. 6) Liscurn retinet, observemos a assínde-
ton, isto é, a ausência de conjunções. 7) Quaerit ex solo. Interroga
reservadamente. 8) Eadern secreto ab allis quaerit. César inter-
roga secretamente outras pessoas sôbre o mesmo assunto. 9)
Ipsurn esse. . . Começa aqui o discurso indireto. A ora tio recta se-
ria: Ipse est Dumnorix, ... cupidus rerum novarum. Complures
annos portoria reliquaque omnia Haeduorum vectigalia parvo pre-
tio redempta habet, . . . quod illo licente contra liceri audet nemo.
10) apud plebem, junto à plebe. 11) propter liberalitatem, cir-
cunstância de causa. 12) cupidum rerurn novarum, desejoso de
novas coisas, isto é, que planejava uma revolução. 13) Complures
annos, durante muitos anos. 14) portoria, taxas. 15) vectigalia,
parvo pretio redempta habere, êle tinha comprado a preço baixo,
os impostos. 16) illo licente, êle licitando, isto é, quando êle apre-
sentava oferta. 17) His rebus. . . A oratio recta seria: His rebus
et suam rem familiarem auxit et faculta tis. . . comparavit; mag-
289 -

num numerum equitatus s·uo sumptu semper alit et circum sil


habet, neque solum domi sed etiam apud finitimas civitates la;·-
gite1· potest, atque . .. ma trem . .. collocavit, ipse ex Helvetiis uxo-
rem habet, sororem conlocavit. 18) His rebus, ablativo de causa.
19) rem familiarem, o seu patrimônio. 20) ad largiendum, para
fazer liberalidade, isto é, para subornar. 21) suo sumptu, às suas
custas. 22) in Biturigibus, tribo céltica que habitava a Gália, perto
de Bourges. 23) uxorem, filha de Orgetórige, como ficou dito no
capítulo terceiro dêste iivro: eique filiam suam in matrimonimn
dat. 24) nuptum, supino em um. 25) Favere et cupere ... A ora-
tio recta seria: Favet et cupit. Helvetiis ... odit. .. Caesarem ...
quod.. . frater est restitutus. 26) Helvetiis, dativo. 27) Si qui<l
accidat Romanis, se alguma coisa aconteceu contra os romanos ...
Observemos, aqui, o emprêgo de quid em lugar de aliquid, porque
depois de si, nisi, e num não se escreve aliquis, a, id. A oratio
recta seria: Si quid accidat Romanis, summam in spem. . . venit,
imperio populi Romani. . . de ea quam habet gratia, desperat. 28)
per Helvetios, graças aos Helvécios. 29) regni obtinendi, genitivo
do gerundivo. 30) auxilio Caesari Haedui miserant, os Eduos ti-
nham mandado a César como auxílio.

Césa1· convoca Divicíaco

19. Quibus rebus cognitis (1) curn ad has suspw10nes


certissimae res accederent, quod per fines Sequanorum Hel-
vetios traduxisset, quod obsides inter eos ( 2 ) dandos (3)
curasset, quod ea omnia non modo iniussu suo ( 4 ) et civita-
tis, sed etiam inscientibus ipsis ( 5 ) fecisset, quod a magis-
tratu Haeduorum accusaretur, satis esse causae arbitraba-
tur quare in eum aut ipse animadverteret aut civitatrm
animadvertere iuberet. His omnibus rebus unum repugna-
bat quod Diviciaci fratris summurn in populum ( 6 ) Roma-
num studium, summam in se voluntatem, egregiam fidem
iustitiam temperantiam cognoverat; nam ne eius suppli-
cio (7) Diviciaci animum offenderet, verebatur. !taque
priusquam ( 8 ) quicquam conaretur, Diviciacum ad se ( 9 )
vocari iubet et cotidianis interpretibus rernotis per C. Va-
lerium Troncillum, principem Galliae provinciae, familia-
rem suum ( 10 ), cui summam omnium rerum fidem habebat
cum eo conloquitur; simul comrnonefacit, quae ipso prae-
sente in concilio Gallorum de Dumnorige sint dieta, et osten-
dit quae separatim quisque de eo apud se dixerit. Petit
atque hortatur, ut sine eius offensione animi vel ipse de
eo causa cognita statuat vel civitatem statuere iubeat.
- 290 -

COMENTÁRIOS

1) Quibus rebus cognitis. Conhecidos êstes fatos. Ablativo


absoluto. 2) inter eos, entre êles, isto é, entre os Helvécios e os
Sequanos. 3) dandos = dandos esse. 4) iniussu suo et civitatis, sem
sua autoridade e a da República. 5) inscientibus ipsis, sem o
seu consentimento. 6) summum in populum Romanum studium, a
extraordinária dedicação ( de Divicíaco) para com o povo romano;
7) supplicio, à execução. 8) priusquam, usado com o subjuntivo
conaretur. 9) ad se, à sua presença. 10) familiarem suum, seu
grande amigo.

Divicíaco intercede ern favor de seu irmüo Dnmnórige

20. Diviciacus multis cum lacrimis ( 1 ) Caesarem com-


plexus obsecrare coepit nequid (2) gravius in fratrem sta-
tueret: scire (3) se ( 4 ) illa esse vera neque quemquam ex
eo plus quam ( 5 ) se doloris ( 6 ) capere, propterea quod, cum
ipse gratia plurimum domi atque in reliqua Gallia, ille (7)
minimum propter adulescentiam posset, per se crevisset,
quibus opibus ac nervis ( 8 ) non solum ad minuendam gra-
tiam, sed paene ad perniciem suam uteretur. Sese ( 9 ) ta-
men et amore fraterno ( 1 º) et existimatione vulgi commo-
veri. Quod siquid ( 11 ) ei a Caesare gravius accidisset, cum
ipse eum locum amicitiae apud eum teneret, neminem existi-
maturum non sua voluntate factum. Qua ex re futurum
uti totius Galliae animi a se averterentur. Haec cum pln-
ribus verbis flens a Caesare peteret ( 12 ), Caesar eius ( 13 )
<lextram prendit; consolatus rogat, finem orandi faciat;
tanti ( 14 ) eius apud se ( 15 ) gratiam esse ostendit ut et rei
publicae iniuriam et suum dolorem eius voluntati ac pre-
cibus condonet. Dumnorigem ad se vocat, fratrem adhi-
bet; quae in eo reprehendat ostendit; quae ipse intellegat,
quae civitas queratur proponit; monet ut in reliqnum tem-
pus omnes suspiciones vitet; praeterita se Diviciaco fratri
condonare dicit. Dumnorigi custodes ponit, nt qnae agat,
quibuscum loquatur, scire possit.

COMENT ÃRIOS
1) multis cum lacrimis, ablativo de modo. 2) nequid in fra-
trem statueret, que não decidisse alguma coisa de mais grave
contra o seu irmão. 3) scire se. . . Início do discurso indireto. A
- 291-

oratio recta seria: Seio haec esse vera, nec quisquam ex eo plus
quam ego doloris capit, propterea quod, cum ego gratia plurimur,i
possem domi atque in reliqua Gallia, ille minimum propter adu-
lescentiam, per me crevit; quibus opibus ac nervis non solum ad
perniciem rnearn utitur. 4) se, acusativo, sujeito de scire. 5)
quarn, partícula de comparação. 6) doloris, genitivo partitivo. 7)
ille, refere-se a Dumnórige. 8) opibus ac nervis, ablativos pedidos
por uteretur. 9) Sese tamen. . . A ora tio recta seria: Ego tamen
et amore fraterno et existimatione vulgi cornrnoveor. 10) arnore
fraterno, pelo amor para com meu irmão. Observemos o ablati-
vo em lugar do genitivo objetivo. 11) Quod si... A oratio recta
Quod si quid ei a, te acciderit, cum ego hunc locum amicitiae apud
te teneo ( tenea-m), nem o existirnabit non rnea voluntate fac tum.
Qua ex re futurum uti totius Galliae animi a me avertentur. 12)
a Caesare peteret, pedisse a César. 13) eius, refere-se a Divi-
cíaco. 14) tanti, genitivo de preço. 15) apud se, à sua presença.

Preparativos para o combate


21. Eodem die ab exploratoribus ( 1 ) certior factus
hostes (2) sub monte consedisse milia passuum (3) ab ipsius
castris octo, qualis esset ( 4 ) natura montis et qualis in cir-
cuitu ascensus qui cognoscerent misit. Renuntiatum ( 5 ) est
facilem ( 6 ) esse. De tertia vigilia T. Labienum legatum pro
praetore (7) cum duabus legionibus et iis ducibus, qui iter
cognoverant, summum iugum montis ascendere iubet; quid
sui consilii ( 8 ) sit ostendit. Ipse de quarta vigilia eodem
itinere qno hostes ierant, ad eos contendit equitatnmqne
omuem ante se mittit. P. Considius, qui rei militaris peri-
tissimus habebatur et in exercitu L. Sullae et postea in M.
Crassi funat, cum exploratoribus praemittitur.

COMENT ÃRIOS

1) exploratoribus, ablativo de agente. 2) hostes, acusativo de


consedisse. 3) passuum, genitivo partitivo. 4) qualis esset, discur-
so indireto. 5) Renuntiaturn est, foi declarado. 6) facilern, con-
corda com ascensum, oculto. 7) pro praetore, com os poderes de
pretor. Labieno foi investido dos poderes do pretor, porque sà-
mente assim êle poderia ter o imperium, isto é, o poder de co-
mando. 8) quid consilii sui sit, isto é, quid decreverit.

Labieno citmpre a sua missão


22. Prima luce ( 1 ), cum summus mons a [Lucio] La-
bieno teneretur, ipse (2) ab hostium castris (3) non longius
- 292 -

mille et quingentis passibus ( 4 ) abesset neque, ut postea


ex captivis comperit, aut ipsius adventus aut Labieni cogni-
tus esset, Considius equo admisso ( 5 ) ad eum accurrit, dicit
montem quem a Labieno occupari voluerit, ab hostibus
teneri: id se a Gallicis armis atque insignibus cognovisse.
Caesar suas copias in proximum collem subducit, aciem
instruit. Labienus, ut erat ei praeceptum a Caesare ( 6 ),
ne proelium committeret, nisi ipsius copiae prope hostium
castra visae essent, ut undique uno tempore in hostes im-
petus fieret, monte occupato nostros exspectabat proelioque
abstinebat. Multo denique die ( 7 ) per explora tores Caesar
cognovit et montem ab suis teneri et Helvetios castra mo-
visse et Considium timore perterritum, quod non vidisset,
pro viso sibi renuntiavisse. Eo die quo consueverat inter-
vallo hostes sequitur et milia ( 8 ) passuum tria ab eorum
castris castra ponit.

COMENTÁRIOS

1) Prima luce, ao romper do dia. 2) ipse, refere-se a César.


3) castris, ablativo de separação. 4) passibus, ablativo de diferen-
ça. 5) equo adrnisso, à rédea sôlta. 6) ut erat ei praeceptum a
Caesare, como lhe tinha sido recomendado por César. 7) Multo
denique die, muito antes. 8) acusativo de extensão.

Césai· a.vança contra Bibracte

23. Postridie eius diei (1), quod omnino (2) bidumn


supererat, cum exercitui frumentum metiri oporteret, et
quod a Bibracte ( 3 ) oppido Haeduorum longe maximo et
copiosissimo, non amplius milibus passuum xvm aberat, re1
frumentariae ( 4 ) prospiciendum ( 5 ) existimavit: iter ab
Helvetiis ( 6 ) avertit ac Bibracte (7) ire contendit. Ea res
per fugitivos ( 8 ) L. Aemilii, decurionis ( 9 ) equitum Gallo-
rum, hostibus nunciatur. Helvetii seu quod timore perter-
ritos Romanos discedere a se existimarent, eo magis ( 1º)
quod pridie superioribus locis occupatis proelium non com-
misissent, sive eo (1 1 ) quod re frumentaria intercludi posse
confiderent, commutato consilio atque itinere converso nos-
tros ab novíssimo agmine insequi ac lacessere coeperunt.
- 293 -

COMENT ÃRIOS
1) Postridie eius diei, no dia seguinte. 2) omnimo, apenas,
3) Bibracte, ablativo de separação. 4) rei frumentariae, dativo,
pedido por prospiciendum. 5) prospiciendum, está oculto o auxi-
liar esse. 6) Helvetiis, ablativo de separação. 7) Bibracte, lugar
para onde, acusativo. 8) fugitivos, os escravos fugitivos. 9) de-
curionis, a cavalaria estava dividida em alae (regimentos) de 330
cavaleiros cada uma; cada ala dividia-se em dez turmae (esqua-
drões de 33 cavaleiros; e cada turma dividia-se em três decuriae
de 11 cavaleiros cada uma. 10) eo magis, com mais forte razão.
11) sive eo, ou então.

Preparativos para a batalha

24. Postquam id animadvertit ( 1 ), copias suas Caesar


in proximum collem subduxit equitatumque qui sustineret (2)
hostium impetum misit. I pse (3) interim in colle medi o
triplicem aciem ( 4 ) instruxit legionum (5) quattuor vetera-
narum; in summo iugo duas legiones quas in Gallia cite-
riore proxime conscripserat, et omnia auxilia conlocavit,
ita uti supra se totum montem hominibus compleret; in-
terea sarcinas ( 6 ) in unum locum conferri et eum ab iis
qui in snperiore acie constiterant muniri iussit. Helvetti
cum omnibus suis carris secuti impedimenta (7) in unum
locum contulerunt; ipsi confertissima acie reiecto nostro
equitatu phalange facta sub primam nostram aciem suc-
cesserunt.
COMENT ÃRIOS
1) animadvertit, observou. 2) sustineret, oração subordinada
final. 3)ipse, refere-se a César. 4) triplicem aciem. A ordem nor-
mal do exército para atacar era em linha tríplice - acies tripleir.
A missão da primeira linha consistia em atacar e liquidar o ini-
migo; a da segunda consistia em entrar em ação se a primeira li-
nha não fôsse bem sucedida; e a terceira linha deveria prevenir
um movimento de flanco do inimigo. 5) legionum, genitivo mate-
rial. 6) sarcinas, os sacos, isto é, a bagagem pessoal dos soldados.
7) impedimenta, a bagagem geral da legião, que era transportada
por cêrca de 500 animais. O transporte dessa carga ocasionava
demora na marcha das operações militares e, por êste motivo os
Romanos deram a denominação de impedimenta. A legião que se-
guia com os impedimenta chamava-se legio impedita, ao contrário
da legio expedita que não levava os impedimenta.
- 294 -

A batalha

25. Caesar primum suo (1), deinde omnium ex con-


spectn remotis equis, ut aequato omnium periculo (2) spem
fugae tolleret, cohortatus suos proelium commisit. Milites
e loco superiore pilis ( 3 ) missis facile hostium phalangem
perfregerunt( 4 ). Ea disiecta( 5 ) gladiis destrictis( 6 ) in eos
impetum fecerunt. Gallis (7) magno ad pugnam erat impe-
dimento ( 8 ) quod pluribus eorum sentis uno ictu pilorum
transfixis et conligatis, cum ferrnm se inflexisset, neque
evellere neque sinistra impedita ( 9 ) satis commode pugnare
poterant, multi ut din iactato bracchio praeoptarent (1º)
scutum manu emittere (1 1 ) et nudo corpore pugnare. Tan-
dem vulneribus defessi et pedem referre ( 12 ) et, quod mons
suberat circiter mille passuum, co se recipere coeperunt ( 13 ).
Capto monte et Rnccedentibus nostris ( 14 ) Boii et Tulin-
gi ( 15 ) qui hominnm milibus circiter XV agmen hostium
elaudebant et novissimis praesidio erant, ex itinere nostros
[ab] latere aperto adgressi circumvenerunt. Id conspicati
Helvetii, qui in montem se receperant, rnrsus instare et
proelium redintegrare coeperunt. Romani conversa signa
bipertito intulerunt (1 6 ) : prima et secunda acies, ut victis
ac snmmotis ( 17 ) resisteret, tertia, ut venientes sustineret.

COMENTÁRIOS

1) suo=suo equo, isto é, tendo deixado atrás o seu cavalo, cami-


nhando a pé. 2) aequato periculo, ablativo absoluto; sendo igual o
perigo. 3) pilis missis, lançados os dardos. 4) perfregerunt, verbo
per/ringo=desbarataram. 5) ea disiecta, tendo sido deslocada a fa-
lange. 6) gladüs destrictis, ablativo instrumental. 7) Gallis, dativo
de intenção ou de fim. 8) Gallis magno ad pugnam erat impedi-
mento. Os gauleses tinham grande dificuldade em combater. 9)
sinistra impedita, estando a mão esquerda impedida, porque com
ela seguravam os escudos. 10) praeoptarent, preferiam. 11) scutum
manu emittere, soltar os escudos da mãe. 12) pedem referre
fugir. 13 eo se recipere coeperunt, começaram a recuar para êsse
lugar. 14) succedentibus nostris, indo as nossas tropas em sua
perseguição. 15) Boi, os Boios, tribo céltica; - Tulingi, tribo
germânica. 16) Romani conversa signa bipertito intulerunt, o:;i
Romanos fizeram uma mudança e atacaram em duas divisões
17) victis ac summotis, dativo: aos vencidos e aos que se tinham
retirado.
- 295 -

A derrota dos Helvécios

26. Ita ancipiti proelio (1) diu atque acriter pugna-


tum est. Diutius cum sustinere nostrornm impetus non
possent, alteri (2) se ut coeperant in montem recepernnt,
alteri (3) ad impedimenta et carros suos se contulerunt.
Nam hoc toto proelio ( 4 ), cum ab hora septirna ( 5 ) ad ve-
sperurn ( 6 ) pugnatum sit, aversum (7) hostem videre nemo
potuit. Ad multam noctem ( 8 ) etiam ad impedimenta ( 9 )
pugna tum est, propterea quod pro vallo ( 10 ) carros obie-
cerant et e loco superiore in nostros venientes tela coicie-
bant et nonnulli inter carros rotasque mataras ( 11 ) ac
tragulas subiciebant nostrosque vulnerabant. Diu cum
esset pugna tum, impedimentis ( 12 ) castrisque nostri potiti
sunt. (1 3 ) Ibi Orgetorigis filia atque unus e filiis captus
est. Ex eo proelio circiter hominum milia cxxx superfue-
runt eaque tota nocte continenter ierunt. Nullam partem
noctis itinere intermisso in fines Lingonum ( 14 ) die quarto
pervenerunt, cum et propter vulnera militum et propter
sepulturam occisorum nostri triduum morati eos sequi non
potuissent. Caesar ad Lingonas ( 15 ) litteras nuntiosquc
misit, ne eos frumento neve alia re iuvarent: qui si iuvis-
sent, se eodem loco quo Helvetios habiturum. Ipsr tridno
intermisso cum omnibus copiis eos sequi coepit.

COMENTÁRIOS

1) ancipiti proelio, num combate duplo, isto é, em duas dire-


ções. 2) alteri, os Helvécios. 3) os Boios. 4) hoc toto proelio, duran-
te todo êste combate. 5) ab hora septima, desde a hora sétima,
isto é, desde uma hora da tarde. Os romanos dividiam o dia em
doze horas desde o levantar até o pôr do sol. A sexta hora ter-
minava ao meio-dia. 6) ad vesperum, até a tarde. 7) aversum
bostem, o inimigo retirar-se. 8) ad multam noctem, muito antes
do anoitecer. 9) ad impedimenta, junto às bagagens. 10) pro
vali o, como uma barricada. 11) mataras ac tragulas, lanças e dar-
dos. Eram armas que ainda não foram identificadas. 12) impe-
dimentis castrisque, das bagagens e do acampamento. Ablativos
pedidos por potiti sunt. 13) potiti sunt, apoderaram-se. 14) Lin-
gonurn. Lingões, ficavam um pouco ao norte de Bibracte. 15) ad
Lingonas litteras nuntiosque rnisit, mandou aos Lingões cartas e
mensageiros.
- 296 -

A 1·endição dos Helvécios

27. Helvetii omnium rerum inopia ( 1 ) adducti legato~


de deditione ad eum miserunt. Qui cum eum in itinere
convenissent seque ad pedes proiecissent (2) supplicitcrque
locuti flentes pacem petissent atque eos (3) in eo loco quo
tum essent suum adventum exspectare iussisset, parnerunt.
Eo postquam Caesar pervenit, obsides arma servos qui ad
eos perfugissent ( 4 ) poposcit. Dum ea conquiruntur et
conferuntur nocte intermissa ( 5 ), circiter hominum mil ia
sex eius pagi qui Verbigenus ( 6 ) appellatur, sive timore
perterriti, ne armis traditis (7) supplicio adficerentur, sive
spe salutis inducti quod in tanta multitndine dediticiorurn
suam fugam aut occultari aut omnino ignorari posse existi-
marent, prima nocte ( 8 ) e castris Helvetiormn eg-ressi ad
Rhenum fiuesque Germanorum contendernnt.

COMENTÁRIOS
1) inopia, pela falta. 2 ad pedes proiecissent, atiraram-se a
seus pés. 3) eos, refere-se aos Helvécios. 4) servos qui ad eos
perfugissent, os escravos fugitivos. 5) nocte intermissa, havendo
uma noite de permeio. 6) Verbigenus, cantão entre Berna e Lucer-
na. 7) armis traditis, entregues as armas. 8) prima nocte, no iní-
cio da noite.

Os Helvécios voltarn para o seu território

28. Quod ubi ( 1 ) Caesar resciit (2), quorum (3) per


fines ( 4 ) ierant, his (5) uti conquirerent et reducerent, si
sibi purgati esse vellent ( 6 ), imperavit; reductos in hostium
numero habuit; reliquos omnes obsidibus armis perfugis
traditis (7) in deditionem ( 8 ) accepit. Helvetios, Tullingos,
Latobicos, [Rauracos] in fines suos unde erant profecti
reverti iussit et quod omnibus frugibus amissis domi ( 9 )
nihil erat quo famem tolerarent, Allobrogibus ( 10 ) impe-
ravit ut iis ( 11 ) frumenti copiam facerent; ipsos ( 12 ) oppida
vicosque quos incenderant restituere iussit. Id ea maxime
ratione fecit quod noluit ( 13 ) eum locum unde Helvetii dis-
cesserant vacare, ne propter bonitatem agrorum Germani
- 297 -

qui trans Rhenum incolunt suis finibus in Helvetiorum fines


transirent et finitimi Galliae provinciae ( 14 ) Allobrogibus-
que essent. Boios petentibus Haeduis ( 15 ), quod egregia vir-
tute (1 6 ) erant cogniti, ut in finibus suis conlocarent, oon-
cessit; quibus illi ( 17 ) agros dederunt quosque postea in
parem (1 8 ) iuris libertatisque condicionem atque ipsi erant
reeeperunt.
COMENT ÃRIOS
1) Quod ubi. Logo que. 2) resciit, soube. Verbo rescisco, is,
ivi (ii), itum, ere. 3)quorum, o antecedente é his 4) per fines,
lugar por onde. 5) his, dativo dependendo de imperavit. Uti con-
quirerent et reducerent, esta cláusula desempenha a função de
objeto direto de imperavit; (ordenar) que conquistassem. 6) si
sibi purgati esse vellent, se quisessem justificar-se perante êle
(César). 7) obsidibus, armis, profugis, traditis, ablativos absolutos:
entregues os reféns, as armas e os trânsfugas. 8) in deditionem
accepit, aceitar a rendição; a partir dêsse instante ficaram êles
sob a proteção àa República romana. 9) domi, locativo. 10) Allo-
brogibus, dativo pedido por imperavit. 11) üs, dativo dependendo
de facerent. 12) ipsos, acusativo, objeto de iussit e sujeito de res-
t-ituere. Observemos as construções com imperavit e com iussit:
o primeiro pede dativo e o segundo, acusativo. 13) noluit vacare,
não quis que ficasse abandonado. 14) Galliae provinciae, dativo.
15) petentibus Haeduis, tendo os Éduos pedido. 16) egregia vir-
tute, ablativo de qualidade. 17) illi, refere-se aos ltduos. 18) in
parem iuris libertatisque condicionem atque ipsi erant receperunt,
concederam os mesmos direitos e liberdade de que gozavam.

Estatística dos Helvécios


29. ln castris Helvetiorum tabulae repertae sunt litte-
ris Graecis confectae ( 1 ) et ad Caesarem relatae, quibus in
tabulis nominatim ratio confecta erat, qui numerus domo
exisset eorum (2) qui arma fe:rre possent, et item separatim
pueri senes mulieresque. Quarmn omnium rerum summa
erat capitum Helvetiorum milia ducenta sexaginta tria, Tu-
lingorum milia xxxvr, Latovicorum xrrr, Rauracorum xxm,
Boiorum xxxrr; ex his qui arma ferre possent ad milia
nonaginta duo. Summa omnium fuerunt ad (3) milia tre-
centa sexaginta octo. Eorum qui domum redierunt, censu
habito ut Caesar imperaverat, repertus est numerus milium
centum et decem.
- 298 -

COMENTÁRIOS

1) tabulae Iitteris Graecis confectae, cartas escritas em ca-


racteres gregos. 2) qui numerus domo exisset eorum, o número
dos que podiam emigir. 3) ad, exerce função adverbial.

Os Gauleses pedem o auxílio de César contra Ariovisto


30. Bello Helvetiorum ( 1 ) confecto totius fere Galliae
legati principes civitatum ad Caesarem gratulatum (2) con-
venerunt: intellegere sese ( 3 ), tametsi pro veteribus Helvr-
tiorum ( 4 ) iniuriis populi Romani ( 5 ) ab his poenas bello
repetisset, tamen eam rem non minus ex nsu terrae Galliae
quam populi Romani accidisse, propterea quod eo consi-
lio ( 6 ) florentissimis rebus domos suas Helvetii reliquissent,
uti toti Galliae (7) bellum inferrent imperioque ( 8 ) potiren-
tur locumque domicilio ( 9 ) ex magna copia deligerent qurm
ex omni Gallia opportunissimum ac fructuosissimum iudi-
cassent reliquasque civitates stipendiarias haberent. Peti-
verunt uti sibi concilium totius Galliae in diem certam ( 1º)
indicere idque Caesaris facere voluntate liceret; sese ha-
bere ( 11 ) quasdam res quas ex communi consensu ab eo
petere (1 2 ) vellent. Ea re permissa diem concilio consti-
tuerunt et iure iurando, nequis rnuntiaret, nisi quibus ( 13 )
communi consilio mandatum esset, inter se sanxerunt.

COMENTÁRIOS
1) Helvetiorum, genitivo objetivo. 2) gratulatum, supino, para
felicitar. 3) Intellegere sese... Início da oratio obliqua. A oratio
recta seria: intellegimus nos, tametsi pro veteribus Helvetiorurn
iniuriis populi Romani ab his poenas bello repetisti, tamen eam rem
non minus ex usu terrae Galliae quam populi Romani accidisse;
propterea quod ea consílio florentissimis rebug domos suas Helvetii
reliquerunt, uti toti Galliae bellum inferent imperioque potirentur
imperioque potirentur locumque domicilio ex magna copia delige-
rent, quem ex omni Gallia oportuniosimum ac fructuosissimum iudi-
cassent, reliquasque civitates stipendiarias haberent. 4) Helvetio-
rum, genitivo subjetivo. 5) populi Romani, genitivo objetivo. 6) eo
consilio, com êste desígnio. 7) toti Galliae, dativo pedido por in-
ferrent. 8) imperio, ablativo com potirentur. 9) domicilio, dativo.
10) diem certam, no feminino porque indica um dia determinado.
11) sese habere ... A oratio recta seria: habemus quasdam res
quas. . . ab hoc petere volumus. 12) ab eo petere. Observemos
a construção, que também poderia ser com dois acusativos. 13)
nisi quibus, exceto.
- 299 -

Divicíaco e oidros chefes militares mostram o perigo de


Ariovisto

31. Eo concilio dimisso ( 1 ) idem (2) principes civita-


tum, qui ante adfuerant, ad Caesarem reverterunt petie-
runtque, uti sibi secreto in oculto (3) de sua omniumqne
salute cum eo ( 4 ) agere liceret. Ea re impetra ta sese omnrs
flentes Caesari ad pedes proiecerunt ( 5 ): non minus (í')
se (7) id contendere et laborare, ne ea ( 8 ) quae dixis-
sent ( 9 ) enuntiarentur, quam uti ea qnae vellent impctrarent,
propterca quod, si enuntiatum esset, summum in cruciatum
se venturos viderent. Locutns est pro his Diviciacus Hae-
duus: Galliae ( 1º) totius factiones esse duas ( 11 ) : harnm
alterius ( 12 ) principatum (1 3 ) tenere Haeduos ( 14 ), alterius
Arvernos ( 15 ). Hi cum tantopere de potentatu ( 16 ) inter
se multos annos contenderent, factum ( 17 ) esse uti ab Ar-
vernis Sequanisque Germani mercede arcesserentnr. Hornm
primo circiter milia xv Rhenum transisse ( 18 ) ; posteaquan
agros et cultum et copias Gallornm homines feri ac barbari
adamassent ( 19 ), traductos plures; nunc esse in Gallia ad
centum et viginti milinm numernm. Cum his Haeduos ( 29 )
eorumque clientes ( 21 ) semel atque iterum armis ccrn-
tendisse ( 22 ) ; magnam calamitatem pulsos accepisse (2·1 ),
omnem nobilitatem, omnem senatum, 01nnem eqnitatnm ami-
sisse. Quibus ( 24 ) proeliis calamitatibusqne fractos ( 25 ), qui
et sua virtute et populi Romani ( 26 ) hospitio atque amicitia
plurimum ante in Gallia potuissent, coactos esse Seqnanis
obsides dare nobilíssimos civitatis et iure iurando civitatem
obstringere, sese neque obsides repetituros neque auxilium
a populo Romano imploraturos neque recusaturos, quomi-
nus perpetuo sub illorum dicione ( 27 ) atque imperio essent.
Unum se esse ( 28 ) ex omni civitate Haeduorum, qui adduci
non potuerit, ut iuraret aut liberos suos obsidrs daret. Ob
eam rem se ex civitate profugisse ( 29 ) et Romam ad sena-
tum venisse auxilium postulatum ( 3 º), quod solns neque
iure iurando neque obsidibus teneretur. Sed peins ( 31 )
victoribus Sequanis quam Haednis victis accidisse ( ·12 ),
propterea quod Ariovistus rex Germanorum in eorum fini-
bus consedisset tertiamque partem agri Sequani, qni rsset
optimus totius Galliae, occupavisset, et nunca de altera
parte tertia Sequanos decedere iuberet, propterea quod
paneis mensibus ante Harudum milia hominum xxnr ad eum
- 300 -

venissent, quibus locus ac sedes pararentur. Futurum esse


paueis anuis, uti omnes ex Galliae finibus pellerentur (3 3 )
atque omnes Germani Rhenum transirent; neque enim con-
ferendum esse Gallicum cum Germanorum agro, neque hanc
consuetudinem victus cum illa comparandam. Ariovis-
tum (3 4 ) autem ut semel Gallorum copias proelio vicerit,
quod proelium factum sit ad Magetobrigam, superbe et
crudeliter imperare, obsides nobilissimi cuiusque liberos
pm;cere et in eos 01nnia exempla cruciatusque edere, si qua
res non ad nutum aut ad voluntatem eius facta sit. Ho-
minem ( 35 ) esse barbarum iracundum temerarium; non posse
eins imperia diutius sustinere. Nisi (3 6 ) si quid in Caesare
populoque Romano sit auxilii, omnibus Gallis idem esse
faciendum ( 37 ), quod Helvetii facerint, ut domo emigrent,
aliud domicilium, alias sedes, remotas a Germanis, petant
fortunamque, quaecumque accidat, experiantur. Haec si
enuntiata Ariovisto sint, non dubitare quin (3 8 ) de omni-
bus obsidibus qui apud enm sint gravissimum supplicium
sumat. Caesarem (3 9 ) vel auctoritate sua atque exercitus
[vel] recenti victoria vel nomine populi Romani deterrere
posse, ne maior multitudo Germanorum Rhenum traduca-
tur, Galliamque omnem ab Ariovisti iniuria posse defen-
dere.
COMENTÁRIOS

1) Eo concilio dirnisso, dissolvida essa assembléia. 2) idem,


concorda com prir;cipes. 3) secreto in occulto, afastado de todos e
num lugar secreto. 4) eo, refere-se a César. 5) Caesari ad pedes
proiecerunt, lançaram-se aos pés de César; dativo de referência.
6) Non rninus ... discurso indireto. A ora tio recta seria: Non m1·-
nus id contendirnus et laboramus, ne ea quae dixerimus enuntientm·,
quam uti ea quae volumus impetremus; propterea quod, si enun-
tiatum erit, summum in cruciatum nos venturos videmus. 7) se,
acusativo, sujeito de contendere e laborare. 8) ea, sujeito de enun-
tiarentur. 9) quae dixissent, depende de ea. 10) Galliae ... é o
início de um longo discurso indireto, que vai até o fim do capítulo.
11) esse duas, na oratio recta seria: sunt duae; 12) alterius ...
alterius, de uma... de outra. 13) principatum, a chefia, a lide-
1·ança. 14) tenere Haeduos, na oratio recta seria: tenent Haedui.
15) A vernos, na ora tio recta: A verni. 16) de potentatu, sôbre a
hegemonia. 17) facturn esse, na oratio recta: facturn est. 18)
transisse, na oratio recta seria: transierunt. 19) adamassent, tra-
ductos plures, na oratio recta seria: adarnaverunt, traducti sunt
plures. 20) Haeduos, na oratio recta iria para nominativo plural.
21) clientes, ficavam na dependência dos patrícios, cidadãos ro-
manos. 22) contendisse, na oratio recta seria: contenderunt. 23)
301 -

pulsos accepisse,. . . anus1sse, na ora tio recta seria: pulsi accepe-


runt. . . emiserunt. 24) Quibus proeliis calamitatibus, ablativos de
causa. 25) fractos, ... potuissent, coactos esse, ... na oratio recta
a construção seria: fracti,. . . potuerunt, coacti sunt. 26) populi
romani hospitio, por causa da hospitalidade do povo Romano. A
hospitalidade era cultivada entre os estados como entre os indiví-
duos. 27) sub illorum dicione, sob a perpétua dominação dos Sé-
quanos. 28) Unurn se esse ... non potuerit ut iuraret ... suos obsi-
des daret. Na ora tio recta a construção seria: Unus ego surn .. .
non potuerirn ut iurarern ... rneos obsides darem. 29) profugisse .. .
venisse. . . teneretur. A ora tio recta seria: profugi. . . veni. . . te-
nebar. 30) postulaturn, supino. Devemos traduzir a locução Romam
ad senatum venisse auxilium, ter sido a Roma para pedir o auxílio
do Senado. 31) Sed peius victoribus Sequanis quarn Haeduis victis
accidisse. Mas teria sido pior que os Séquanos vencedores do que
para os Éduos vencidos. 32) accidisse,. . . consedisset ... , esset ...
occupavisset. . . iuberet. . . venissent. . . pararentur. . . A ora tio
recta seria: accidit ... , consedit. . . est. . . occupa vit,. . . iubet ...
venerunt. . . parentur. . . 33) pellerentur. . . transirent. . . confe-
rendurn esse Gallicurn ... bane consuetudinern ... cornparandarn. A
ora tio recta seria: pellentur. . . transibunt. . . conferendus est Gal-
licus. . . haec consuetudo. . . cornparanda. . . 34) Ariovistum. . . vi-
cerit. .. irnperare ... poscere ... edere ... facta sit. A oratio recta
seria: Ariovistus ... vicit ... imperat ... poscit ... edit ... facta
est ... 35) Horninern esse barbarum, iracundum, temerarium; non
posse. . . A ora tio recta seria: Homo est barbarus, iracundus, te-
merarius; non possunt. 36) Nisi quid ... sit ... auxiliii, salvo se
não encontrasse auxílio. Observemos o genitivo partitivo. 37) sit ...
esse faciendurn ... fecerint. . . A ora tio recta seria: erit. . . est fa-
ciendurn ... fecerunt ... 38) non dubitare quin ... A oratio recta
seria: non dubito quin. . . 39) Caesarem. . . posse. . . posse defen-
dere . .. A ora tio recta seria: Caesar . .. potest . .. potest defendere.

O silêncio dos S équanos

32. Ifac (1) oratione ab Diviciaco habita omnes qui


aderant magno fletu auxilium a Caesare petere coeperunt.
Animadvertit Caesar unos ex omnibus Sequanos ( 2 ) nihil
earum rerum ( 3 ) facere quas ceteri facerent, sed tristes ca-
pite demisso ( 4 ) terram intueri. Eius rei ( 5 ) quae causa
esset, miratus ex ipsis quaesiit. Nihil Sequani 6 respondere,
sed in eadem tristitia taciti permanere. Cum ab his saepius
qnaereret neque ullam omnino vocem exprimere posset, idem
Diviciacus Haeduus respondit: hoc (7) esse ( 8 ) miseriorem
et g-raviorem fortunam Sequanorum quam reliquorum, quod
soli ne in oculto quidem queri neque auxilium implorare
auderent absentisque ( 9 ) Ariovisti crudelitatem (1º) velut si

20 - 3•
- 302 -

coram adesset horrerent, propterea quod reliquis tamen fugae


facultas daretur, Sequanis ( 11 ) vero qui intra fines suos
Ariovistum recepissent, quorum oppida omnia in potestate
eius essent, omnes cruciatus essent perferendi.

COMENTÁRIOS

1) Hac oratione ab Divitiaco habita, pronunciado êste discurso


por Divicíaco. 2) animadvertit Caesar unos ex omnibus Sequanos,
observou César que somente os Séquanos dentre todos. 3) earum
rerum, genitivo partitivo. 4) capite demisso, com a cabeça baixa.
5) eius rei, dêste fato, isto é, de ficarem com a cabeça baixa. 6)
Sequani, nominativo do plural, sujeito dos infinitivos históricos
respondere e permanere 7) Hoc, sôbre êste assunto (disse). 8)
esse ... graviorem fortunam ... auderent ... adesset, horrerent, ...
essent ... essent perferendi. A oratio recta seria: est ... gravior
fortuna... audent... adsit, horrent... datur... receperunt ...
sunt. . . sunt perferendi. 9) absentis, concorda com Ariovisti. 10)
crudelitatem, objeto de horrerent. 11) Sequanis, dativo de agente.
Depende de per/ erendi.

César decide atender às súplicas

33. His rebus cognitis Caesar Gallorum animos verbis


confirmavit pollicitusque est sibi (1) eam rem curae futuram;
magnam se habere spem et beneficio( 2 ) suo et auctoritate ad
ductum Ariovistum finem iniuriis facturum. Hac oratione
habita concilium dimisit. Et secundum ea (3) multae res
eum hortabantur, quare sibi eam rem cogitandam et susci-
piendam putaret ( 4 ), in primis, quod Haeduos fratres con-
sanguineosque saepe numero a senatu appellatos in servitute
atque dicione videbat Germanorum teneri, eorumque obsides
esse apud Ariovistum ac Sequanos intellegebat; quod in tanto
imperio populi Romani turpissimum ( 5 ) sibi et rei publicae
esse arbitrabatur. Paulatim autem Germanos consuescere
Rhenum transire et in Galliam magnam eorum multitudinem
venire populo Romano periculosum videbat, neque sibi ho-
mines feros ac barbaros temperaturos existimabat, quin cum
omnem Galliam occupavissent, ut ante Cimbri Teutonique
fecissent, in provinciam exirent atque inde in Italiam con-
tenderent, praesertim cum Sequanos a província nostra Rho-
danus divideret; quibus rebus quam maturrime occurrendum
putabat. I pse autem Ariovistus tantos sibi spiritus ( 6 ), tan-
tam arrogantiam sumpserat, ut ferendus non videretur.
- 303 -

COMENTÁRIOS

1) sibi, dativo de intenção: sibi eam rem curae futuram, o


assunto haveria de ser objeto de sua consideração. 2) beneficio suo,
por sua bondade, isto é, pelos benefícios que êle César fizera a
Ariovisto. 3) Et secundum ea. E corroborando tudo isto. 4) quare
putaret, por isto êle pensaria. 5) turpissimum sibi et rei publicae
esse arbitrabatur, julgava que era vergonhoso para êle e para a
República. 6) tantos spiritus, tanto orgulho.

César pede uma conferência com Ariovisto

34. Quamobrem (1) placuit ei ad Ariovistum legatos


mitteret qui (2) ab eo postularent, uti aliquem locum medium
utriusque conloquio (3) deligeret: velle se de re publica et
summis utriusque rebus cum eo agere. Ei legationi Ariovis-
tus respondit: si quid ( 4 ) ipsi (5) a Caesare ( 6 ) opus esset,
sese ad eum venturum fuisse; si quid ille se velit, illum ad
se venire oportere. Praeterea se (7) neque sine exercitu in
eas partes Galliae venire audere quas Caesar possideret,
neque exercitum sine magno commeatu atque molimento in
unum locum contrahere posse. Sibi ( 8 ) autem mirum videri,
quid in sua Gallia quam bello vicisset aut Caesari aut omnino
populo Romano negotii ( 9 ) esset.

COMENTÁRIOS
1) Quamobrem. Por isso. 2) qui ab eo postularent, os quais
lhe pediriam. Observemos a construção de postulare com ablativo
em lugar dos dois acusativos, que foi usada no capítufo 31. 3) con-
loquio, dativo; para uma conferência. 4) Si quid. Observemos o em-
prêgo de quid em lugar aliquid. 5) ipsi. .. venturum fuisse; se
velit ... , se. . . oportere. A ora tio recta seria: mihi , ego. . . ve-
nissem, me vult. . . me. . . oportet. 6) Caesare opus esset, (se)
tivesse alguma coisa a tratar com César. 7) se ... audere ... possi-
deret ... posse. A oratio recta seria: ego ... audeo ... possidet ...
possum. Observemos que ipsi é um dativo de posse. 8) Sibi. .. vi-
deri. .. in sua ... , vicisset. .. esset ... A oratio recta seria: Mihi. ..
videtur. . . in mea. . . vici. . . sit. 9) negotii, genitivo partitivo.

A segunda embaixada

35. His (1) responsis ad Caesarem relatis iterum ad


eum Caesar legatos cum his mandatis mittit: quoniam tan-
- 304 -

to (2) suo (3) populique Romani beneficio adfectus, cum in


consulatn :mo rex atque amicus ab senatu appellatus esset,
hanc sibi populoque ( 4 ) Romano gratiam referret, ut in
conloquium ve11ire i11vitatns gravaretur 11eque de commu11i
re discendum sibi et cog11oscendum putaret, haec esse, quae
ab eo postularet: primum, 11equam multitudi11em homi11um
amplius trans Rhe11um ( 5 ) in Galliam traduceret; dei11de
obsides qucs haberet ab Haeduis redderet Sequanisque per-
mitteret ut quos illi habere11t volu11tate eius reddere illis
liceret; neve Haeduos iniuria ( 6 ) lacesseret neve his (7) so-
ciisque eorum bellum i11ferret. Si id ita fecisset (8 8), sibi
pcpuloque Romano perpetuam gratiam atque amicitiam cum
eo futuram; si 11011 impetraret, sese, quoniam M. Messala
M. Pisone consulibus senatus censuisset, uti quicumque Gal-
liam provinciam obtineret, qnod commodo rei publicae facere
posset, Haeduos ceterosque amicos populi Romani defcn-
deret, se Haeduorum iniurias 11011 neglecturum.

COMENTÁRIOS

1) His responsis relatis, ablativo absoluto. 2) tanto suo bene-


ficio adfectus, obsequiado com tf.o grande benefício de César. 3)
suo ... in consulatu suo ... appellatus esset, ... sibi. .. gratiam re-
ferret. . . gravaretur. . . putaret. . . esse. . . postularet. . . traduce-
ret,. . . haberet. . . redderet. . . permitteret. . . haberent. . . lice-
ret. . . lacesseret . .. inferret. A ora tio recta seria: meo . .. in con-
sulatu meo. . . appellatus sit,. . . mihi. . . gratiam refert . .. grave-
tur ... putet ... sunt. .. postulo ... traducat ... habet ... reddat ...
permittat. . . habent. . . liceat. . . lacessat. . . inferat. 4) bane sibi
populoque romano gratiam referret, agradeceria dessa forma a êle
e ao povo romano. 5) trans Rhenum traduceret. Observemos a re-
petição da preposição. 6) iniuria, ablativo. 7) his sociis, dativo pe-
dido por inferret. 8) fecisset, sibi. . . perpetuam gratiam. . . futu-
ram,. . . impetraret, sese. . . censuisset. . . neglecturum. A ora tio
recta seria: fecerit. . . mihi. . . perpetua gratia. . . erit,. . . . impe-
trabo, ego,. . . censuit. . . neglegam.

A 1·esposta de Ariovisto

36. Ad haec Ariovistus respondit: ius esse ( 1 ) belli ut


qui vicissent iis (2) quos vicissent quemadmodum (3) vellent
imperarent; item populum Romanum victis ( 4 ) non ( 5 ) ad
alterius praescriptum, sed ad suum arbitrium imperare con-
- 305 -

suesse. Si ( 6 ) ipse populo Romano non praescriberet quern-


adrnodurn suo (7) iure uteretur, non oportere se a populo
Romano in suo ( 8 ) iure irnpediri. Haeduos ( 9 ) sibi, qno-
niarn belli fortunarn ternptassent et arrnis congressi ac su-
perati essent, stipendiarios esse factos. l\fagnarn Caesa-
rem ( 1º) iniuriarn facere qui suo adventu vectigalia ( 11 ) sibi
deteriora faceret. Haeduis se ( 12 ) obsides redditurum 11011
esse neque his neque eorurn sociis iniuria ( 13 ) bellurn inla-
turmn, si in eo rnanerent quod convenisset, stipendiurnque
quotannis penderent. Si id non fecissent, longe ( 14 ) his
fraternurn nomen populi Rornani afutururn. Quod sibi ( 15 )
Cacsar denuntiaret se Haeduorurn iniurias non neglecturum,
neminern secum sine sua pernicie contendisse. Curn vellet ( 16 ),
congrederetur: intellecturum quid invicti Gerrnani ( 17 ), exer-
citatissimi in arrnis, qui inter annos xrm tecturn 11011 subissent,
virtute possent.

COMENTÁRIOS

1) lus esse. . . vicissent. . . vicissent. . . velient imperarent. ..


populum Romanum ... consuesse. A oratio recta seria: Jus est .. .
vicerunt. . . vicerunt. . . velint imperent. .. , po;mlus Romanus . . .
consuevit. 2) iis, dativo pedido por imperarent. 3) quemadmorlum
Yellent, como lhes aprouvesse. 4) victis, d2-tivo, objeto de impera-
1·ent, oculto. 5) non ad alterius praescriptum, não de acôrdo com
determinação de terceiro. 6) Si ipse ... non praescriberet .. . utere-
tur, non oportere ,;;e ... in suo iure uteretur non oportere se ... in
suo iure impediri. .. A oratio recta seria: Si ego ... non praescri-
bo. . . utatur . .. , non oportet me. . . in meo iure impediri. 7) suo,
refere-se ao povo romano. 8) suo, refere-se a Ariovisto. 9) Hae-
duos sibi,. . . temptassent. . . supera ti essent stipendiarios esse
factos. A oratio recta seria: Haedui mihi, ... temptaverunt ... su-
perati sunt, stipendiarii sunt facti. 10) Caesarem ... facere, ... si-
bi. .. faceret. A oratio recta seria: Caesar ... facit. .. mihi faciat.
11) vectigalia sibi deteriora faceret, contribuísse para diminuir os
impostos. 12) se ... redditurum non esse, ... inlaturum, ... mane-
rent. . . convenisset. . . penderent,. . . fecissent,. . . afuturam. A
ora tio recta seria: ego ... reddam ... inferum. . . manebunt. .. con-
venit ... pendent ... fecerint. .. aberit. 13) iniuria, ablativo de mo-
do. 14) longe afuturum, de nada valeria. 15) sibi. .. denuntiaret ...
neminem secum ... contendisse ... A oratio recta seria: mihi. ..
denuntiat ... nemo mecum ... contendit. 16) vellet, congrederetur,
intellecturum, ... subissent, ... possent. A oratio recta seria: volet,
conggrediatur, intelleget ... subierunt... possint. 17) invicti Ger-
mani, os invencíveis Germanos.
- 306 -

Novas queixas contra Ariovisto


37. Haec eodem tempore ( 1 ) Caesari mandata refere-
bantur et lega ti ab Haeduis (2) et a Treveris veniebant;
Haedui questum (3), quod Harudes qui nuper in Galliam
transporta ti essent, fines eorum ( 4 ) popularentur; sese ne
obsidibus quidem datis pacem Ariovisti redimere potuisse;
Treveri ( 5 ) autem, pagos centum Sueborum ad ripas Rheni
consedisse qui Rhenum transire conarentur; his praeesse
Nasuam et Cimberium fratres. Quibus rebus Caesar vehe-
menter commotus maturandmn sibi existimavit, ne si nova
manus ( 6 ) Sueborum cum veteribus copiis Ariovisti se co-
niunxisset, minus facile resisti (7) posset. !taque re fru-
mentaria, quam celerrime potuit, comparata magnis itine-
ribus (8 ) ad Ariovistum contendit.

COMENTÁRIOS
1) eodem tempore, ao mesmo tempo que. 2) ab Haeduis et a
Treveris, ablativo de origem. Observemos o emprêgo de ab e a. 3)
questum, supino de queror, quereris, questum, queri. 4) eorum, re-
fere-se aos Éduos. 5) Treveri, povo gaulês originário da Germânia.
6) nova manus, a nova tropa. 7) resisti posset. Observemos a cons-
truçâo impessoal. 8) magnis itineribus, em marchas forçadas.

César dirige-se para V esontio


38. Cum tridui ( 1 ) viam processisset, nuntiatum est
ei (2) Ariovistum cum suis omnibus copiis ad occupandum
Vesontionem (-1), quod ( 4 ) est oppidum maximum Sequano-
rum, contendere triduique viam a suis finibus processisse.
Id 5 ne accideret, magnopere sibi praecavendum Caesar exis-
timabat. Namque omnium rerum, quae ad bellum ( 6 ) usui
erant, summa erat in eo oppido facultas (7), idque natura
loci sic muniebatur ut magnam ad ducendum bellum daret
facultatem, propterea quod flumen Dubis ut circino (8 ) cir-
cumductum paene totum oppidum cingit; reliquum spatium,
quod est non amplius pedum sescentorum, qua flumen inter-
mittit mons continet magna altitudine ( 9 ), ita ut radices eius
montis ex utraque parte ripae fluminis contingant. Hunc
murus circumdatus arcem efficit et cum oppido coniungit.
Huc Caesar magnis nocturnis diurnisque itineribus contendit
occupatoque oppido ibi praesidium conlocat.
- 307 -

COMENTÁRIOS
1) Cum tridui viam processisset. Depois de três dias de mar-
cha. Observemos o genitivo de medida. 2) ei, refere-se a César. 3)
ad occupandum Vesontionem, construção gerundiva. 4) quod, refe-
re a Vesontionem, mas concorda em gênero com oppidum. 5) Id ne
accideret, para que isto não acontecesse. 6) quae ad bellum usui
erant, que eram empregadas na guerra; usui está em dativo. 7)
summa facultas, grande facilidade. 8) ut circino, como por um com-
passo. 9) magna altitudine, ablativo de qualidade.

Pânico entre os soldados de César

39. Dum paucos dies ad Vesontionem rei frumentariae


commeatusque causa ( 1 ) moratur, ex percontatione nostrorum
vocibusque Gallorum ac mercatorum, qui ingenti ( 2 ) magni-
tudine corporum Germanos, incredibili virtute atque exerci-
tatione in armis esse praedicabant - saepe numero sese
cum his (3) congressos ne vultum quidem atque aciem oculo-
rum dicebant ferre potuisse -, tantus subito timor, omnem
exercitum occupavit, ut non mediocriter omnium mentes
animosque perturbaret. Hic ( 4 ) primum ortus est a tribu-
nis ( 5 ) militum praefectis reliquisque qui ex urbe amicitiae
causa Caesarem secuti non magnum in re militari usum
habebant. Quorum alius alia ( 6 ) causa inlata, quam sibi
ad proficiscendum necessariam esse diceret, petebat ut eius
voluntate discedere liceret; nonnulli (7) pudore adducti ut
timoris suspicionem vitarent remanebant. Hi neque vul-
tum ( 8 ) fingere neque interdum lacrimas tenere poterant;
abditi in tabernaculis aut suum fatum querebantur aut cum
familiaribus suis commune periculum miserabantur. Vulgo
totis castris ( 9 ) testamenta ( 1º) obsignabantur. Horum vo-
cibus ac timore paulatim etiam ii qui magnum in castris
usum habebant, milites centurionesque quique equitatui prae-
erant perturbabantur. Qui se ex his minus tímidos existi-
mari volebant, non se bostem vereri, sed angustias itineris
et magnitudinem silvarum, quae intercederent inter ipsos
atque Ariovistum, aut rem 11 frumentariam, ut satis commode
supportari posset, timere dicebant. Nonnulli etiam Caesari
nuntiabant, cum castra moveri ac signa ferri ( 12 ) iussisset,
non fore dicto audientes milites neque propter timorem
signa laturos ( IJ).
- 308 -

COMENTÁRIOS
1) commeatus causa, com o fim de fazer provisão de víveres.
2) ingenti magnitudine, ablativo de qualidade. 3) cum bis congres-
sos. somos medidos com êles. 4) Hic, concorda com timor, oculto.
5) a tribunis, ablativo de origem. 6) alius alia causa inlata, e apre-
sentando uns um motivo, outros alegando outro pretexto. 7) non
nulli, alguns. 8) vultum fingere, esconder o semblante. 9) totis cas-
tris, lugar onde, 10) testamenta obsignabantur, faziam testamen-
tos. 11) rem frumentariam, o suprimento de trigo. 12) signa ferri,
que as insígnias fôssem levadas, isto é, que marchassem. 13)
signa laturos, marchar.

o discilrso de eésar
40. Haec cum animadvertisset, convoca to consilio om-
niumque ordinum (1) ad id consilium adhibitis centurionibus
vehementer eos incusavit: primum quod aut quam in partem
aut quo consilio ducerentur, sibi quaerendum aut cogitandum
putarent. Ariovistum (2) se consule cupidissime populi Ro-
mani amicitiam adpetisse; cur hunc tam temere quisquam
ab officio discessurum iudicaret? Sibi quidem persuaderi
cognitis suis postulatis atque aequitate condicionum per-
specta eum neque suam neque populi Romani gratiam repu-
diaturum. Quodsi furore atque amentia impulsus bellum
intulisset, quid tandem vererentur? aut cur de sua virtute ( 3 )
aut de ipsius diligentia ( 4 ) desperarent? Factum eius hostis
periculum patrum nostrorum memoria, cum Cimbris et Teu-
tonis a Gaio Mario pulsis non minorem laudem exercitus
quam ipse imperator meritus videretur; factum etiam nuper
in Italia servili tumultu, quos tamen aliquid usus ac disci-
plina, quam a no bis accepissent ( 5 ), sublevarent. Ex quo
iudicari posse ( 6 ), quantum haberet in se boni constantia,
propterea quod, quos aliquamdiu inermes sine causa timuis-
sent, hos postea armatos ac victores superassent. Denique
hos esse (7) eosdem quibuscum saepe numero Helveti con-
gressi non solum in suis, sed etiam in illorum finibus ple-
rumque superassent, qui tamen pares esse nostro exercitui
non potuerint. Siquos adversum proelium et fuga Gallo-
rum commoveret (8 ), hos si quaererent reperire posse diu-
turnitate belli defatigatis Gallis Ariovistum ( 9 ), cum multos
menses castris se ac paludibus tenuisset neque sui potestatem
fecisset, desperantes iam de pugna et dispersos subito ador-
- 309 -

tum ( 10 ) magis ratione et consilio quam virtute v1c1sse. Cui


rationi (1 1 ) contra homines barbaros atque imperitos locus
fuisset ( 12 ), hac ne ipsum quidem sperare nostros exercitus
capi posse. Qui suum timorem in rei frumentariae simula-
tionem angustiasque itineris conferrent ( 13 ), facere arrogan-
ter, cum aut de officio imperatoris desperare aut praescri-
bere viderentur. Haec sibi ( 14 ) esse curae; frumentum
Sequanos Leucos Lingones subministrare, iamque esse in agris
frumenta matura; de itinere ipsos brevi tempore iudica-
turos. Quod non fore dicto audientes neque signa laturi
dica11tur ( 15 ), nihii se ea re commoveri; scire enim quibus-
cumque exercitus dicto audie11s 11011 fuerit, aut male re
gesta fortunam defuisse aut aliquo faci11ore comperto avari-
tiam esse co11victam. Suam innocentiam perpetua vita, fe-
licitatem Helvetiorum bello esse perspectam. !taque se,
quod i11 longiorem diem co11latnrus fuisset, repraesentatu-
rum ( 16 ) et proxima nocte de quarta vigília castra motu-
rum, ut quam primnm intellegere posset, utrum apud eos
pudor atque officium an timor plus valeret. Quodsi prae-
terea nem o sequah1r ( 17 ), tame11 se cnm sola de cima legione
iturum, de qua 11011 dubitaret, sibique eam praetoriam co-
hortem futuram. Huic legio11i Caesar et indulserat prae-
cipue et propter virtutem co11fidebat maxime.

COMENTÁRIOS
1) omnium ordinum, tôdas as coortes. 2) Ariovistum se .. .
adpetisse. . . iudicaret? Sibi. . . persuaderi. . . suis. . . suam . . .
intulisset ... vererentur? . .. de sua virtute aut de ipsius diligentia
desperarent? É o início de um longo discurso indireto. A ora tio
recta seria: Ariovistus me ... adpetit ... iudicet? Mihi. .. persua-
detur. . . meis. . . meam. . . intulerit. . . vereamini? . . . de vestra
virtute aut de mea diligentia desperetis? 3) de sua virtute, do seu
valor, isto é, da coragem do soldado romano. 4) ipsiu diligentia,
observemos o emprêgo de ipsius em lugar de sua para deixar bem
claro que se refere a César. 5) accepissent sublevarent. A oratio
recta seria: acceperant sublevabant. 6) posse. . . haberet. . . ti-
muisset... superassent... A oratio recta seria: potest... ha-
beat ... timuistis ... superavistis. 7) hos esse eosdem ... supera-
rint, non potuerint. A ora tio recta seria: hi sunt idem Germani
supera verunt,. . . non potuerunt. 8) commoveret hos si quaere-
rent,. . . posse. . . A ora tio recta seria: commovet, hi si quae-
rent ... possunt. 9) Ariovistum, sujeito de vicisse. 10) adortum,
concorda com Ariovistum. 11) Cui rationi, por causa dêsse estra-
tagema. 12) fuisset... ipsum. . . sperare. A oratio recta seria:
fuit ... ipse ... sperat. 13) conferrent, facere, ... viderentur. A ora-
- 310-

tio recta seria: conferunt ... faciunt ... videantur. 14) sibi esse ...
Sequanos, Leucos, Lingones subministrare,. . . esse. . . ipsos. . . iu-
dicaturos .... A oratio recta seria: mihi sunt ... Sequani, Leuci,
Lingones subministrant ... sunt vos ipsi. .. iudicabitis. 15) dican-
tur ... se ... se... commoveri; scire; suam innocentiam, .. .
felicita tem. . . esse perspectam. A oratio recta seria: dicimini . . .
ego ... commoveor; seio ... mea innocentia ... felicitas ... est pers-
pecta. 16) se ... representaturum ... moturum ... posset ... apud
eos ... valeret. A oratio recta seria: ego ... fui representabo ...
movebo. . . possim. . . vos. . . valeat. 17) sequatur. . . se. . . itu-
rum. . . dubitaret, sibique eam praetoriam cohortem futuram. A
ora tio recta seria: sequetur. . . ego. . . ibo. . . dubito, mihique ea
praetoria cohors erit.

O entusiasmo dos soldados

41. Hac oratione habita ( 1 ) mirum in modum conver-


sae sunt omnium mentes sumaque alacritas et cupiditas
belli gerendi inlata est, princepsque decima legio per tri-
bunos militum ei gratias egit (2), quod de se optimum iudi-
cium fecisset, seque esse ad bellum gerendum paratissimam
confirmavit. Deinde reliquae legiones cum tribunis militum
et primorum ordinum centurionibus egerunt, uti per eos
Caesari satis facerent; se neque umquam dubitasse neque
timuisse neque de summa belli (3) suum iudicium, sed im-
peratoris esse existimavisse. Eorum satisfactione ( 4 ) accepta
et itinere exquisito per Diviciacum, quod ex aliis ei ( 5 )
maximam fidem habebat, ut milium amplius quinquaginta
circuitn locis apertis exercitum duceret, de quarta vigilia,
ut dixerat, profectus est. Septimo die cum iter non inter-
mitteret, ab exploratoribus certior factus est Ariovisti co-
pias a nostris ( 6 ) milibus passuum quattuor et viginti
abesse.
COMENTÁRIOS

1) Hac oratione habita. Pronunciado êste discurso. 2) prin-


ceps ei gratias egit, agradeceu a César. 3) summa belli, a conduta
da guerra. 4) satisfactione accepta, aceita a explicação. 5) ei =
para com êle. 6) a nostris =
a nostris copiis.

Conferência de César e Ariovisto

42. Cognito Caesaris adventu Ariovistus legatos ad


eum mittit: quod (1) antea de conloquio postulasset, id per
- 311

se (2) fieri licere, quoniarn (3) propius accessisset seque id


sine periculo facere posse existirnaret. Non respuit ( 4 ) con-
dicionem Caesar, iarnque euro ad sanitatern ( 5 ) reverti arbi-
trabatur, cum id quod antea petenti ( 6 ) denegasset, ultro
polliceretur, magnarnque in spem veniebat pro suis tantis (7)
populique Rornani in eurn( 8 ) beneficiis cognitis suis postu-
latis fore ( 9 ), uti pertinacia desisteret. Dies conloquio ( 10
dictus est (1 1 ) ex eo die quintus. lnterirn saepe ultro ci-
troque (1 2 ) cum legati inter eos mitterentur, Ariovistus pos-
tulavit nequem peditem ad conloquiurn Caesar adduceret:
vereri se ne per insidias ab eo circurnveniretur; uterque
cum equitatu veniret; alia ratione (1 3 ) sese non esse ven-
turum. Caesar, quod neque conloquium interposita causa
tolli volebat seque salutem suam Gallorum equitatui com-
mittere audebat, commodissimum esse statuit omnibus equis
Gallis equitibus ( 14 ) detractis legionarios eo milites legionis
decimae, quod ei maxime confidebat, imponere, ut praesi-
diurn quam amicissimum siquid opus facto esset ( 15 ) haberet.
Quod cum fieret, non inridicule quidam ex militibus decimae
legionis dixit plus quam pollicitus esset Caesarem facere:
pollicitum sei in cohortis praetoriae loco decirnam legionern
habiturum ad equum rescribere ( 16 ).

COMENT ÃRIOS
1) quod, relativo, o antecedente é id. 2) per se, quanto a êle
Ariovisto. 3) quoniam propius accessisset, porque César estivesse
mais próximo. 4) respuit, recusou. 5) ad sanitatem, ao bom senso.
6) petenti, refere-se a César. 7) tantis beneficiis cognitis, conhe-
cidos os grandes favores de César. 8) in eum, para com êle. 9)
fore uti desisteret, haveria de desistir. 10) conloquio, dativo de in-
tenção. 11) dictus est foi marcado. 12) ultro citroque, de um lado
e do outro. 13) alia ratione, de outra forma. 14) Gallis equitibus,
dativo de separação em lugar do ablativo. 15) si quid opus facto
esset, se fôsse necessário. 16) ad equum rescribere, admitir como
cavaleiro.

O discurso de César

43. Planities erat magna et in ea tumulus terrenus ( 1 )


satis grandis. Hic locus aequo (2) fere spatio (3) a cas-
tris ( 4 ) utriusque aberat. Eo ut erat dictum ( 5 ) ad conlo-
-'312-

quium venerunt. Legionem Caesar quam equis ( 6 ) devexe-


rat, passibus (7) ducentis ab eo tumulo constituit; item
equites Ariovisti pari intervallo constiterunt. Ariovistus, ex
equis ( 8 ) ut conloquerentur et praeter se denos ( 9 ) ad con-
loquium adducerent, postulavit. Ubi eo ventum est, Caesar
initio orationis sua senatusque in euro beneficia commemo-
ravit, quod rex appellatus esset a senatu, quod amicus, quod
numera amplissime missa; quam rem ( 1º) et paneis con-
tigisse et pro magnis hominum officiis consuesse tribui do-
cebat; illum, cum neque adi tum neque causam postulandi
instam haberet, beneficio ac liberalitate sua ac senatus ea
praemia consecutum. Docebat etiam quam veteres quamque
iustae causae necessitudinis ipsis curo Haeduis intercederent,
quae senatus consulta, quotiens quamque honorifica in eos
facta essent, ut omni tempore totius Galliae principatum ( 11 )
Haedui tenuissent, prius etiam, quam nostram amicitiam
adpetissent Populi Romani hanc esse consuetudinem, tu socios
atque amicos non modo sui nihil deperdere, sed gratia
dignitate honore auctiores velit esse; quod vero ad amicitinm
populi Romani attulissent, id iis eripi quis pati posseU ( 12 )
Postulavit deinde eadem, quae legatis in rnandatis dederat:
ne aut Haeduis aut eorum sociis bellum inferret, obsides
redderet, si nullam partem Germanorum domum remittere
posset, at nequos amplius Rhenum transire pateretur.

COMENTÁRIOS

1) tumulus terrenus, colina (sem rochedo). 2) aequo spatio,


ablativo de grau de diferença. 3) aequo spatio aherat, estava a
igual distância. 4) a castris, ablativo de separação. 5) ut erat dic-
tum, como tinha ficado estabelecido. 6) equis, ablativo de meio. 7 J
passibus ducentis, ablativo de grau de diferença. 8) ex equis, sem
cavalo. 9) denos, dez homens cada um. 10) quam rem, honraria
(distinção) que. 11) principatum, a hegemonia. 12) hanc esse con-
suetudinem. . . attulissent. . . posset. A ora tio recta seria: haec
est consuetudo ... attulerunt ... possit.

A resposta de Ariovisto

44. Ariovistus ad postulata Caesaris pauca respondit,


de suis virtutibus ( 1 ) multa praedicavit: transisse (2) Rhe-
num sese non sua sponte, sed rogatum et arcessitum (3) a
- 313

Gallis; non sine magna spe magnisque praemiis ( 4 ) dom um


propinquosque reliquisse; sedes habere in Gallia ab ipsis
f'nncessas, obsides ipsorum voluntate da tos; stipendium capere
iure belli, quod victores victis impe,nere consuerint. Non
sese ( 5 ) Gallis ( 6 ), sed Gallos sibi (7) bellum intulisse; om-
nes Galliae civitates ad se oppngnandum venisse ac contra
se castra habuisse; eas omnes copias uno a se proelio pulsas
ac superatas esse. Si iterum experiri velint ( 8 ), se paratum
esse decertare; si pace uti velint, iniquum esse de setipendio
recusare, quod sua voluntate ad id tempus pependerint.
Amicitiam populi Romani sibi ornamento et praesidio, non
detrimento esse oportere, idque (9) se ( 1º) hace spe petisse.
Si per populum Romanum ( 11 ) stipendium remittatur et
dediticii ( 12 ) subtrahantur, 11011 minus se libenter recusatu-
rum populi Romani amicitiam quam adpetierit. Qnod mul-
titudinem Germanorum in Galliam traducat ( 13 ), id se sui
muniendi, non Galliae oppugnandae causa facere. Eius rei
testimonium esse quod nisi rcgatus 11011 venerit et quod
bellum non intulerit, sed defenderit. Se prius in Galliam
venisse quam populum Romanum ( 14 ), numquam ante hoc
tempus exerci tum populi Romani Galliae [provinciae] fines
ingressum ( 15 ), quid ( 16 ) sibi vellet ( 17 ) cur in suas posses-
siones veniret?) Provinciam suam hanc esse Galliam, sicut
illam nostram ( 18 ). Dt ipsi concedi non oporteret, si in
nostros fines impetum faceret, sic item ncs esse iniqnos,
quod in suo iure se interpellaremus ( 19 ). Quod a se[natu]
fratres Haeduos appelatos diceret, non se tam barbarum
neque tam imperitum esse rerum ut non sciret neque bello
Allobrogum proximo Haeduos Romanis auxilium tulisse, ne-
que ipsos his contentionibus, quas Haedui secum et cum
Sequanis habuissent (2 º), auxilio populi Romani usos esse.
Debere se suspicari simulata Caesarem amicitia, quod exer-
citnm in Gallia habeat, sui ( 21 ) opprimendi causa habere.
Qui nisi decedat atque exercitum deducat ex his regionibus,
sese illum non pro amico, sed pro hoste habiturum ( 22 .
Quodsi eum interfecerit, multis se nobilibus principibusque
populi Romani gratum esse facturum - id se ab ipsis per
eorum nuntios compertum habere - , quorum omnium gra-
tiam atque amicitiam eius morte redimere posset ( 23 ). Quodsi
decessisset et liberam possessionem Galliae sibi tradidisset,
magno se illum praemio remuneraturum et quaecumque bella
geri vellet sine ullo eius labore et periculo confecturum ( 24 ).
- 314-

COMENT ARIOS
1) de sois virtutibus, sôbre os seus próprios méritos. 2) Tran-
sisse ... sese ... sua ... roga tum as arcessitum ... reliquisse; habe-
re ... capere ... consuerint. A oratio recta seria: Transii ego ... me
sponte. . . rogatus ac arcessitus. . . reliqui. . . habeo. . . capio ...
consuerunt. 3) sed rogatum et arcessitum a Gallis, mas para aten-
der à insistente solicitação dos Gauleses. 4) magna spe magnisque
praemiis, o têrmo praemiis indica os prêmios já obtidos, e spe a
esperança de conseguir outros. 5,) sese ... Gallos sibi. .. intulisse;
omnes copias a se ... pulsa ac supera tas esse. A ora tio recta seria:
omnes copias a se ... pulsa as superatas esse. A oratio recta seria:
ego ... Galli mihi. .. intulerunt; omnes civitates ... ad me ... vene-
runt ... contra me ... habuerunt; eae omnes copiae a me ... pulsae
ac superatae sunt. 6) Gallis, dativo pedido por intulisse. 7) sibi,
refere-se a Ariovisto. 8) velint, se ... paratum esse ... velint, ini-
quum esse ... ad id tempos pependerint. A oratio recta seria: vo-
lunt, ego ... paratus sum ... volunt, iniquum est ... ad hoc tem-
pus pependerunt. 9) id, refere-se à amizade do povo romano. 10)
se, sujeito de petisse. 11) per populum Romanum, por causa da
amizade do povo romano. 12 diditicii, os dediticios eram os que
pelos têrmos da rendição não gozavam dos direitos da cidade. 13)
traducat, id se, . . . facere... esse.... non venerit.... non intu-
lerit, sed defenderit. A oratio recta seria: traduco, id mei. .. fa-
cio; ... est ... veni. .. non intuli sed defendi. 14) Se ... venisse
populum Romanum. a oratio recta seria: Ego ... veni. .. populus
Romanos. 15) exerci tum. . . ingressum. A ora tio recta seria: exer-
citus ... ingressos. 16) Quid, pronome interrogativo, acusativo neu-
tro, objeto de vellet. 17) sibi vellet? . . . . .. in suas possessiones
venire? A oratio recta seria: tibi vis ... ? ... in meas possessiones
venis? 18) Provinciam suam hanc esse Galliam, sicut illam nos-
tram. A oratio recta seria: Provincia mea haec est Gallia, sicut
illa vestra. 19) Ut ipsi. .. oporteret ... in nostros fines ... face-
ret, ... nos esse iniquos, ... in suo iure se interpellaremus. A oratio
recta seria: U t mihi. . . oportet,. . . in vestros fines. . . faciam, ...
vos estis iniqui. .. in meo iure me interpellitis. 20) diceret non se
tam barbarum. . . imperitum esse. . . sciret. . . secum. . . habuisset.
A ora tio recta seria: dicis non ego tam barbarus. . . imperitus
sum ... sciam. . . mecum. . . habuerunt. 21) Debere se suspicari si-
mulata Caesarem ... habeat, sui. A oratio recta seria: Debeo sus-
picari simulata te... habes mei. 22) Qui nisi decedat... dedu-
cat, ... sese illum ... habiturum. A oratio recta seria: Tu nisi dece-
des. . . deduces. . . ego te. . . habebo. 23) eum interfecerit,. . . se-
se. . . esse facturum - se. . . habere - . . . eius morte. . . posset.
A oratio recta seria: te interfecero ... ero ... faciam - ego ...
habeo. . . tua morte . . . possum. 24) si discessisset. . . sibi tradidis-
set, ... se illum ... remuneraturum ... vellet ... eius labore ... con-
fecturum. A oratio recta seria: si discesseris ... mihi tradideris, ...
ego te ... remunerabo, ... voles ... tuo labore ... conficiam.
- 315 -

A resposta de César

45. Multa a Caesare in eam sentetiam (1) dieta sunt


quare nego tio (2) desistere non posset: neque suam (3) neque
populi Romani consuetudinem pati uti optime meritos socios
desereret, neque se iudicare Galliam potius esse Ariovisti
quam populi Romani. Bello supera tos ( 4 ) esse Arvernos et
Rutenos a Quinto Fabio Maximo, quibus populus Romanus
ignovisset neque stipendium imposuisset. Quodsi antiquis-
simum quodque tem pus spectari oporteret; populi Romani
iustissimum esse in Gallia imperium; si iudicium senatus
observari oporteret ( 5 ), liberam debere esse Galliam, quam
bello victam suis legibus uti voluisset.

COMENTÁRIOS
1) in eam sententiam, sôbre êste assunto. 2) negotio, ablativo
de separação. 3) suam ... consuetudinem pati. .. desereret ... se
iudicare. A oratio recta seria: mea consuetudo patitur... dese-
ram ... ego iudico. 4) superatos esse Arvernos et Rutenos ... igno-
visset. . . redegisset. . . impossuisset. A oratio recta seria: supe-
ra ti Arverni et Ruteni. .. ignovit ... redegit ... impossuit. 5) opor-
teret. . . esse. . . oporteret, liberam debere esse Galliam. . . voluis-
set. A ora tio recta seria: oportet . .. est . .. portet, libera debet esse
Gallia,. . . voluerit.

Ataque dos Germanos interrompe a conferência

46. Dum haec in conloquio geruntur, Caesari nuntia-


tum est equites Ariovisti propius tumulum accedere (1) et
ad nostros adequitare, lapides telaque in nostros conicere.
Caesar loquendi finem fecit seque ad suo srecepti suisque
imperavit nequod omnimo telum in hostes (2) reicerent. Nam
etsi sine ullo periculo ( 3 ) legionis delectae cum equitatu
proelium fore videbat, tamen committendum non putabat,
ut pulsis hostibus dici posset eos ab se per fidem in conlo-
quio circumventos. Posteaquam in vulgus militum elatum
est, qua arrogantia in conloquio Ariovistus usus omni
Gallia ( 4 ) Romanis interdixisset impetumque in nostros eius
equites fecissent, eaque res conloquium ut diremisset, multo
maior alacritas studiumque pugnandi maius exercitui iniec-
tum est.
- 316-

COMENT ÃRIOS
1) propius tumulum accedere estavam se aproximando da
colina: 2) in hostes contra os inimigos; 3) periculo legionis geni-
tivo objetivo, - perigo para a legião; 4) omni Gallis, ablativo de
suparação.

Ariovisto envia embaixadores a César e aprisiona os que


êste lhe envia
47. Biduo post Ariovistus ad Caesarem legatos mittit:
velle se de iis rebus quae inter eos agi coeptae neque perfec-
tae (1) essent agere cum eo; uti aut iterum conloquio ( 2 )
diem constitueret, aut si id minus vellet (3), ex suis lega tum
aliqnem ad se mitteret. Conloquendi Caesari causa visa non
est, et e o magis ( 4 ), quod pridie eius diei Germani retineri
non potuerant quin tela in nostros conicerent. Legatum ex
suis sese magno cum periculo ad eum missurum et hominibus
feris obiecturum existimabat. Commodissimum visum est
Gaium Valerium Procillum, Gai Valeri Caburi filium, sum-
ma virtute et humanitate adulescentem, cuius pater a Gaio
Valerio Flacco civitate donatus erat ( 5 ), et propter fidem
et propter linguae Gallicae scientiam, qua multa iam Ario-
vistus longinqua consuetudine utebatur, et quod in eo pec-
candi Germanis causa non esset, ad eum mittere et una
1\tiarcum Maecium, qui hospitio Ariovisti utebatur. His man-
davit ut quae diceret Ariovistus cognoscerent et ad se
referrent. Quos cum apud se in castris Ariovistus cons-
pexisset, exercitu suo praesente conclamavit: quid ad se
venirent? an speculandi causa? ( 6 ) Conantes dicere prohi-
buit et in catenas coniecit.

COMENT ÃRIOS
1) coeptae neque perfectae (conversações) iniciadas mas não
concluídas. 2) conloquio, dativo de interêsse. 3) si id minus vellet,
se isto não lhe conviesse. 4) et eo magis, e tanto mais. 5) civitate
donatus erat. Observemos a construção com o verbo donare. 6)
speculandi causa, com o fim de espionar.

Como os Germanos combatiam


48. Eodem die castra promovit et milibus passuum sex
a Caesaris castris (1) sub monte consedit. Postridie eius
- 317 -

diei praeter castra Caesaris suas copias traduxit et milibus


passuum duobus ultra eum castra fecit eo consílio uti fru-
mento commeatuque qui ex Sequanis et Haeduis supporta-
retur, Caesarem intercluderet. Ex eo die (2) dies contínuos
quinque Caesar pro castris ( 3 ) suas copias produxit et aciem
instructam habuit, ut, si vellet Ariovistus proelio contendere,
ei ( 4 ) potes tas non deesset. Ariovistus his ( 5 ) omnibus die-
bus exercitum castris continuit, equestri proelio cotidie con-
tendit. Genus hoc erat pugnae quo se Germani exercuerant:
equitum milia erant sex, totidem numero pedites velocissimi
ac fortissimi, quos ex omni copia singuli singulos ( 6 ) suae
salutis causa delegerant; cum his in proeliis versabantur, ad
hos se equites recipiebant; hi siquid erat durius, concurre-
bant; siqui graviore vulnere accepto equo deciderat, cir-
cumsistebant; siquo erat longius prodeundum aut celerius
recipiendum, tanta erat horum exercitatione celeritas, ut
iubis sublevati equorum cursum adaequarent.

COMENTÁRIOS

1) a castris, ablativo de separação. 2) ex eo die, desde êsse


dia 3) pro castris, diante do acampamento. 4) ei, dativo pedido por
deesset. 5) his ornnibus diebus, ablativo de tempo. 6) singuli sin-
gulos, cada cavaleiro ( escolhia) um soldado dentre a tropa.

César fortifica o seu acampamento

49. Ubi eum castris se tenere Caesar intellexit, ne


diutius commeatu prohiberetur, ultra eum locum quo in loco
Germani consederant, circiter passus sescentos ab his castris
idoneum locum ( 1 ) delegit acieque triplici instructa ad eum
locum venit. Primam et secundam aciem in armis esse,
tertiam (2) castra munire iussit. Is locus ab hoste circiter
passus sescentos, uti dictum est, aberat. Eo circiter homi-
num numero sedecim milia expedita cum omni equitatu
Ariovistus misit, quae copiae nostros terrerent et munitione
prohiberent (3). Nihilo setius Caesar, ut ante constituerat,
duas acies hostem propulsare, tertiam opus perficere iussit.
Munitis castris duas ibi legiones reliquit et partem auxilio-
rum, quattuor reliquas legiones in castra maiora reduxit.

21 - 3•
- 318 -

COMENTÁRIOS
1) iodneurn locum, posição favorável. 2) tertiam castra munire
iussit, ordenou que a terceira fortificasse o acampamento. 3) rnu-
nitione prohiberent, impediriam as nossas providências.

A superstição dos Germanos

50. Proximo die instituto (1) suo Caesar ex castris


utrisque (2) copias suas eduxit paulumque a maioribus castris
progressus aciem instruxit hostibusque pugnandi potestatem
fecit. Ubi ne tum quidem eos (3) prodire intellexit, circiter
meridiem exercitum in castra reduxit. Tum demum Ario-
vistus partem suarum copiarum, quae castra minora oppug-
naret, misit. Acriter utrimque ( 4 ) usque ad vesperum pug-
natum est. Solis occasu suas copias Ariovistus multis et
inlatis et acceptis vulneribus in castra reduxit. Cum ex
captivis quaereret Casar, quamobrem Ariovistus proelio non
decertaret, hanc reperiebat causam, quod apud Germanos ea
consuetudo esset, ut matres familiae eorum sortibus ( 5 ) va-
ticinationibusque declararent, utrum proelium committi ex
usu esset necne; eas ita dicere: non esse fas Germanos
superare, si ante novam lunam proelio contendissent.

COMENTÁRIOS
1) insituto suo, de acôrdo com sua tática. 2) ex castris utris-
que, dos dois acampamentos. 3) ne eos prodire intellexit, compreen-
deu que êles não avançavam. 4) utrirnque, de ambos os lados. 5)
sortibus, a consulta era feita por meio de pedaços de madeiras, tira-
das por sorte. As matresfamilias interpretavam os sinais.

O combate

51. Postridie eius diei Caesar praesidio utrisque castris


quod satis esse visum est reliquit, alarios (1) omnes in cons-
pectu hostium pro castris minoribus constituit, quod minus
multitudine militum legionariorum pro hostium numero va-
lebat, ut ad speciem (2) alariis uteretur; ipse triplici ins-
tructa acie usque ad castra hostium acessit. Tum demum
319 -

necessario Germani suas copias castris eduxerunt generatim-


que constituerunt paribus intervallis Harudes Marcomanos
Tribocos Vangiones Nemetes Eudusios Suebos, omnemque
aciem suam raedis et carris circumdederunt, nequa spes in
fuga relinqueretur. Eo mulieres imposuerunt, quae ad proe-
lium proficiscentes passis manibus ( 3 ) flentes implorabant,
ne se in servituem Romanis traderent.

COMENTÁRIOS
1) omnes alarios, tôdas as tropas auxiliares. 2) ut ad speciem,
para dar a impressão. 3) passis manibus, com as mãos levantadas.

A legião romana

52. Caesar singulis legionibus (1) singulos (2) et qua-


estorem praefecit, uti eos testes suae quisque ( 3 ) virtutis
haberet; ipse a dextro cornu ( 4 ), quod eam partem minime
firmam hostium esse animadverterat, proelium commisit.
Ita nostri acriter in hostes signo dato impetum fecerunt,
itaque hostes repente celeriterque procurrerunt, ut spatium
pila (5) in hostes coinciendi non daretur. Relictis pilis com-
minus ( 6 ) gladiis pugnatum est. At Germani celeriter ex
consuetudine sua phalange facta impetus gladiorum excepe-
runt. Reperti sunt complures nostri milites qui in phalan-
gas (7) insilirent et scuta manibus revellerent et desuper
vulnerarent. Cum hostium acies a sinistro cornu ( 8 ) pulsa
atque in fugam coniecta esset, a dextro cornu vehementer
multitudine suorum nostram aciem premebant. Id cum ani-
madvertisset Publius Crassus adulescens qui equitatui prae-
erat, quod expeditior erat quam ii, qui inter aciem versa-
bantur, tertiam aciem laborantibus nostris subsidio misit.

COMENTÁRIOS
1) singulis legionibus, dativo pedido por praefecit: em cada le-
gião. 2) singulos legatos, cada um de seus embaixadores. 3) quis-
que, cada um. 4) a dextro cornu, pela ala direita. 5) pila, acusativo,
objeto direto de gerúndio coniciendi. 6) comminus, corpo a corpo.
7) in phalangas, forma grega do acusativo. 8) a sinistro cornu, pela
ala esquerda.
- 320 -

A derrota dos Germanos

53. Ita proelimn restitutum est, atque omnes hostes


terga verterunt nec prius fugere destiterunt, quam ad flumen
Rhenum milia passuum ex eo loco circiter quinquaginta
pervenerunt. Ibi perpauci aut viribus confisi tranare con-
tenderunt aut lintribus inventis sibi salutem reppererunt.
In bis fuit Ariovistus qui naviculam deligatam ad ripam
nactus ea profugit; reliquos omnes consecuti equites nostri
interfecerunt. Duae fuerunt Ariovisti uxores, una Sueba
natione, quam domo secum duxerat, altera Norica regis
Voccionis soror, quam in Gallia duxerat a fratre missam:
utraque in ea fuga periit; duae filiae: barum altera occisa,
altera capta est. C. Valerius Procillus, cum a custodibus in
fuga trinis catenis vinctus traheretur, in ipsum Caesarem
hostes equitatu insequentem incidit. Quae quidem res Cae-
sari 11011 minorem quam ipsa victoria voluptatem attulit, quod
hominem bonestissimum provinciae Galliae, suum familia-
rem et bospitem, ereptum ex manibus hostium sibi restitu-
tum videbat neque eius calamitate de tanta voluptate et
gratulatione quicquam fortuna deminuerat. Is se praesente
de se ter sortibus consultum dicebat, utrum igni statim
necaretur an in aliud tempus reservaretur; sortium bene-
ficio se esse incolumen. Item M. Maecius repertus et ad
eum reductus est.
54. Hoc proelio trans Rhrnum nuntiato Suebi, qui ad
ripas Rbeni venerant, domum reverti coeperunt. Quos ubi,
qui proximi Rhenum incolunt, perterritos senserunt, insecuti
magnum ex his numerum occiderunt. Caesar una aestate
duobus maximis bellis confectis maturius paulo quam tem-
pus anni postulabat, in hiberna in Sequanos exercitum
deduxit. Hibernis Labienum praeposuit, ipse in citeriorem
Galliam ad conventus agendos profectus est.
V

PUBLIUS VIRGILIUS MARO

BUCóLICA *

I
TITYRUS-MELIBOEUS

Meliboeus:
Tityre, tu patulae recubans sub tgmine fagi
Silvestrem tenui musam meditaris avena;
Nos patriae fines et dulcia linquimus arva.
Nos patriam fugimus; tu Tityre, lentus in umbra
5 Formosam resonare doces Amaryllida silvas.

Tityrus:
O Meliboee, deus nobís haec otia fecit.
Namquer erit ille mihi semper deus, illius aram;
Saepe tener nostris ab ovilibus imbuet agnus.
Ille meas errare boves, ut cernis, et ipsum
10 Ludere, quae vellem, calamo permisit agresti.

Meliboeus:
Non equidem invideo, miror magis: undique totis
Usque adeo turbatur agris. En, ipse capellas
Protinus aeger ago; hanc etiam vix, Tityre, duco.
Hic inter densas corylos modo namque gemellos,
15 Spem gregis, a, silice in unda conixa reliquit.
Saepe malum hoc nobis, si meus non laeva fuisset.
(*) O texto foi decalcado, com pequenas alterações, no da edi-
ção de Oxford, elaborado por F. A. Hirtzel.
- 322 -

De caelo tactas memini praedicere quercus.


(Saepe sinistra cava praedixit ab illice cornix).
Sed tamen iste deus qui sit, da, Tityre, nobis.

Tityrus:
20 Urbem, quam dicunt Romam, Meliboee, putavi
Stultus ego, huic nostrae similem, quo saepe solemus
Pastores ovium teneros depellere fetus.
Sic canibus catulos símiles, sic matribus haedos
Noram, sic parvis componere magna solebam.
25 Verum haec tantum alias inter caput extulit urbes
Quantum lenta solent inter viburna cupressi.

Meliboeus:
Et quae tanta fuit Romam tibi causa videndi?

Tityrus:
Libertas, quae sera tamen respexit inertem,
Candidior postquam tondenti barba cadebat,
30 Respexit tamen, et longo post tempore venit,
Postquam nos Amaryllis habet, Galatea reliquit.
Namque, fatebor enim, dum me Galatea tenebat,
Nec spes libertatis erat nec cura peculi.
Quamvis multa roeis exiret victima saeptis,
35 Pinguis et ingratae premeretur caseus urbi,
Non umquam gravis aere domum mihi dextra redibat.

Meliboeus:
Mirabar quid maesta deos, Âmarylli, vocares,
Cui pendere sua patereris in arbore poma;
Tityrus hinc aberat. lpsae te, Tityre, pinus,
40 lpsi te fontes, ipsa haec arbusta vocabant. Tityrus:

Tityrus:
Quid facerem? Neque servitio me exire licebat
Nec tam praesentis alibi cognoscere divos.
Hic illum vidi iuvenem, Meliboee, quotannis
Bis senos cui nostra dies altaria fumant.
45 Hic mihi responsum primus dedit ille petenti:
"Pascite, ut ante boves, pueri, submittite tauros".
- 323 -

Meliboeus:
Fortunate senex, ergo tua rura maneb:unt.
Et tibi magna satis, quamvis lapis omnia nudus
Limosoque palus obducat pascua iunco:
50 Non insueta gravis temptabunt pabula fetas,
Nec mala vicini pecoris contagia laedent.
Fortunate senex, hic, inter flumina nota
Et fontis sacros frigus captabis opacum.
Hinc alta rubrupe canet frondator ad auras;
55 Hyblaeis apibus florem depasta salicti
Saepe levi sommum suadebit inire susurro;
Hinc alta rupe canet frondator ad auras;
Nec tamen interea raucae, tua cura, palumbes,
Nec gemere aeria cessabit turtur ab ulmo.
Tityrus:
60 Ante leves ergo pascentur in aethere cervi,
Et freta destituent nudos in litore piseis,
Ante pererratis amborum finibus, exsul
Aut Ararim Parthus bibet aut Germania Tigrim,
Quam nostra illius labatur pectore vultus.
Meliboeus:
65 At nos hinc alii sitientis ibimus Afros,
Pars Scythiam et rapidum Cretae veniemus Oaxen
Et penitus toto divisos orbe Britannos.
En umquam patrios, longo post tempore, finis,
Pauperis et tuguri congestum caespite culmen,
70 Post aliquot; mea regna videns, mirabor aristas?
Impius haec tam culta novalia miles habebit,
Barbarus has segetes: en, quo discordia civis
Produxit míseros: his nos conservimus agros !
Insere nunc, Meliboe, piros, pone ordine vitis.
75 Ite meae, quondam felix pecus, ite capellae:
Non ego vos posthac, viridi proiectus in antro,
Dumosa pendere procul de rupe videbo;
Carmina nulla canam; non me pascente, capellae,
Florestem cytisum et salices carpetis amaras.
Tityrus:
80 Hic tamen hanc mecum poteras requiescere noctem
Fronde super viridi: sunt nobis mitia poma,
- 324-

Castaneae molles et pressi copia lactis,


Et iam summa procul villarum culmina fumant,
Maioresque cadunt altis de montibus umbrae.

COMENTARIOS

Meliboeus - O pastor Melibeu lamenta sua sorte de exilado


e louva a vida de Títiro, que obtém de Otavio permissão para con-
tinuar em suas terras.
Versos.
1 - Recubans, deitado.
1 - sub tegrnine, à sombra.
1 - fagi, substantivo fem., fagus, i, a faia.
2 - silvestrern musarn, um poema bucólico. Metonímia.
2 - avena tenui, com a tôsca flauta. Os poetas empregam
várias palavras para significar "flauta". Dentre elas
destacamos: harundo, calamus, cicuta, stipula, tibia.
3 - dulcia arva, amenos (agradáveis, doces) campos.
5 - doces silvas resonare, ensinas as florestas a repetir.
5, - Arnaryllida, acusativo grego de Amaryllis, idos.
6 - nobis, dativo de referencia.
6 - deus, Títiro refere-se, aqui, a Otávio.
7 - illius, devemos observar o i breve de illius para poder
formar um dáctilo.
8 - tener agnus, um tenro cordeiro. O cordeiro era ofere-
cido aos deuses Lares e representava uma dádiva supe-
perior à de um porco.
8 - irnbuet, molhará, tingirá (com seu sangue). Devemos,
portanto, subentender, suo sanguine. Trata-se do verbo
imbuo, is, ui, utum, ere.
9 - rneas boves, as minhas vacas. Está em acusativo como
sujeito de errare.
10 - calamo, calamus, i, charamela, flauta pastoril.
11 - rniror rnagis, antes eu admiro.
13 - hanc, isto é, hanc capellam.
14 - inter densas corylos, entre as densas aveleiras.
14 - gernellos, gemeos.
15 - silice in nuda conixa gernellos, tendo dado à luz, no ro-
chedo liso, dois cordeiro!! gemeos.
16 - laeva, esquerda, no sentido de cega, inepta.
16 - rnalurn, acusativo, objeto direto de praedicere.
17 - tactas quercus, carvalhos atingidos. Acusativo, suj. de
praedicere.
17 - de caelo, pelo raio. Isto era de mau agouro, para os
antigos romanos.
18 - Este verso não se encontra na edição da Oxford.
18 - ilice, substantivo ilex, icis, azinheira.
18 - cornix, substantivo cornix, íeis, a gralha.
- 325-

19 - iste deus qui sit, da Tityre nobis, conta-nos alguma coisa


a respeito dêsse Deus, ó Titiro.
21 - huic nostrae, isto é, Mantuae.
21 - quo saepe solemus, pastores, para onde, muitas vezes,
nós pastores.
22 - ovium teneros fetos, os tenros filhotes das ovelhas.
24 - noram, ao invés de noveram, por síncope.
24 - componere, comparar.
22 - lenta viburna, vimes flexíveis.
26 - libertas, a deusa Liberdade.
28 sera, tardia.
28 - inertem, inerte, porque demorou bastante para conse-
guir o pecúlio necessário, que lhe permitia obter a li-
berdade. A paixão que Títiro tinha por Galatéia, fêz
que, somente velho, tivesse formado o rererido pecúlio.
89 candidíor, mais branca.
29 tondenti, para mim que tosquiava, isto é, que fazia a
barba.
31 Galatea, vide comentário de inertem do v. 28.
33 - cura peculi, cuidado de meu pecúlio. O têrmo "pecúlio"
significa a quantia com que o escravo podia comprar
a liberdade.
34 multa victima, Sinédoque. Emprêgo de singular pelo
plural.
34 - meis saeptis, de minhas cêrcas (domínios)
35 ingratae urbi, isto é, Mântua.
38 cui, por causa de quem.
39 aberat. Devemos observar que a última sílaba tornou-
se longa, para atender à metrificação.
39 pinus. É o substantivo pinus, us, aqui apresentado como
pertencente à quarta declinação, do gênero feminino.
No entanto, esta palavra, geralmente, toma a flexão da
2.ª declinação.
41 me, acusativo, sujeito de exire.
42 alibi, em outra parte.
43 iuvenem, referencia feita a Otávio, que contava, então,
23 anos de idade.
43 hic, isto é, em Roma.
46 - pueri, escravos.
48 - lapis nudus, o terreno nu.
49 - obducat, cobre, verbo obduco, is, xi, ctum, ere.
50 - temptabunt, prejudicarão.
50 - gravis fetas, tuas ovelhas grávidas.
52 - flumina nota, as águas do Míncio.
53 - frigus opacum, a frescura da sombra.
53 - fontis sacros, fontes consagradas à Ninfas Napéias.
55 Hyblaeis, - o mel do monte Hibla, na Sícilia, era afa-
mado.
55 florem, acusativo de relação. Devemos traduzir: flo-
res depasti sunt.
- 326 -

55 - salicti, do salgueiro. Está determinado florem.


57 - frondator, o desfolhador, que poda as árvores.
57 - rupe, subst. f. rupes, is, rochedo.
59 - turtur, uris, s. m., a rôla, (ave).
61 - freta, em lugar de mare. Sinédoque.
62 - pererratis amborum finibus, percorrido o país um do
outro.
63 - Ararim parthus bidet aut Germania Tigrim. Devemos
observar a imprecisão geográfica.
64 - illius, referência a Augusto.
66 - Oaxen, Oaxe, rio da Cítia.
69 - Pauperis tuguri culmen, o tecto de minha pobre cabana.
69 - congestum cespite, coberto de relva.
69 - aristas, subst. f., arista, ae, espiga.
71 - novalia, como sinônimo de arva.
79 - florentem cytisum, o codesso florido.
79 - salice11 amaras, salgueiros amargosos.
80 - mecum, Titiro convida convida Melibeu para passar a
noite em sua casa.

III

MENALCAS, DAMOETAS, PALAEMON


Menalcas:
Dic mihi, Damoeta, cuíum pecus? an Meliboei?

Damoetas:
Non, verum Aegonis: nu per mihi tradidit Aegon
Menalcas:
Infelix o semper, oves pecus ! ipse Neaeram
Dum fovet ac ne me sibi praeferat illa veretur,
5 Hic alienus ovis custos bis mulget in hora,
Et sucus pecori, et lac subducitur agnis.
Damoetas:
Parcius ista v1r1s tamen obicienda memento.
Novimus et qui te, transversa tuentibus hircis
Et quo - sed faciles Nymphae risere, - sacello.
Menalcas:
10 Tum, credo, curo me arbustum videre Myconis,
Atque mala vitis incidere falce novellas.
- 327 -

Damoetas:
Aut hic ad veteres fagos, cum Daphnidis arcum
Fregisti et calamos: quae tu, perverse Menalca,
Et cum vidisti puero donata, dolebas;
15 Et si non aliqua nocuisses, mortuus esses.

Menalcas:
Quid domini faciant, audent cum talis fures T
Non ego te vidi Damonis, pessime, caprum
Excipere insidiis, multum latrante Lycisca?
Et cum clamarem: quo nunc se proripit ille?
20 Tityre, coge pecus: tu post carecta latebas.

Damoetas:
An mihi cantando victus non redderet ille,
Quem mea carminibus meruisset fístula caprum?
Si nescis, meus ille caper fuit: et mihi Damon
Ipse fatebatur; sed reddere posse negabat.

Menalcas:
25 Cantando tui illum? aut umquam tibi fístula cera
luneta fuit? non tu in triviis, indocte, solebas
Stridenti miserum stipula disperdere carmen?

Damoetas:
Vis ergo inter nos, quid possit uterque v1c1ss1m
Experiamur? ego hanc vitulam (ne forte recuses,
30 Bis venit ad mulctram, binos alit urbere fetus)
Depono: tu dic mecum quo pignore certes.

Menalcas:
De grege non ausim quicquam deponere tecum;
Est mihi namque domi pater, est iniusta noverca
Bisque die numerant ambo pecus, alter et haedos.
35 Verum, id quod multo tute ipse fatebere maius
( Insanire libet quoniam tibi) pocula ponam
Fagina, caelatum divini opus Alcimedontis,
Lenta quibus torno facili superaddita vitis,
Diffusos hedera vestit pallente corymbos.
40 ln medio duo signa, Conon: et - quis fuit alter,
- 328 -

Descripsit radio totum qui gentibus orbem,


Tempora quae messor, quae curvus arator haberet f
Necdum illis labra admovi, sed condita servo.

Damoetas:
Et nobis idem Alcimedon duo pocula fecit,
45 Et molli circum est ansas amplexus acantho :
Orpheaque in medio posuit, silvasque sequentYs
Necdum illis labra admovi, sed condita servo.
Si ad vitulam spertas, nihil est quod pocula laudes.

Menalcas:
Numquam hodie effugies: veniam quocumque vocaris.
50 Audiat haec tantum - vel qui venit: ecce Palaemon.
Efficiam posthac ne quemquem voce lacessas.

Damoetas:
Quin age, si quid habes: in me mora non erit ulla,
Nec quemquam fugio: Tantum, vicine Palaemo,
Sensibus haec imis, (res est non parva) reponas.

Palaemon:
55 Dicite: quandoquidem in molli consedimus herba.
Et nunc omnis ager, nunc omnis parturit arbos,
Nunc frondent silvae, nunc formosissimus annus.
Incipe, Damoeta, tu deinde sequere, Menalca.
Alternis dicetis: amant alterna Camenae.

Damoetas:
60 Ab Iove principium, Musae: Iovis omnia plena:
Ille colit terras, illi mea carmina curae.

Menalcas:
Et me Phoebus amat: Phoebo si semper apud me
Munera sunt, lauri, et suave rubens hyacintus.

Damoetas:
Malo me Galatea petit, lasciva puella:
65 Et fugit ad salices, et se cupit ante videri.
- 329 -

Menalcas:
At mihi sese offert ultro meus ignis Amyntas,
Notior ut iam canibus non Delia nostris.
Damoetas:
Parta meae Veneri sunt munera : namque notavi
Ipse locum, aeriae quo congessere palumbes.

Menalcas:
70 Quod potui, puero silvestri ex arbore lecta
Aurea mala decem m1s1: eras altera mittam.

Damoetas:
O quotiens, et quae nobis Galatea locuta est !
Partem aliquam, venti, Divum referatis ad auris !

Menalcas:
Quid prodest, quod me ipse animo
non spernis,
[Amynta:
75 Si, dum tu sectaris apros, ego retia servo 1

Damoetas:
Phyllida mitte mihi: meus est natalis, Iolla:
Cum faciam vituia pro frugibus, ipse venito.

Menalcas:
Phyllida amo ante alias: nam me discedere flevit.
Et longum, formose, vale, vale, inquit, Iolla.

Damoetas:
80 Triste lupus stabulis, maturis frugibus imbres,
Arboribus venti: nobis Armaryllidis irae.

Meualcas:
Dulce satis humor, depulsis arbutus haedis,
Lenta salix feto pecori: mihi solus Amyntas.

Damoetas:
Pollio amat nostram, quamvis ista rustica, Musam.
85 Pierides, vitulam lectori pescite vestro.
- 330 -

Menalcas:
Pollio et ipse facit nova carmina: pascite taurum,
Iam cornu petat, et pedibus qui spargat harenam.
Damoetas:
Qui te, Pollio, amat, veniat, quo te quoque gaudet:
Mella fluant illi, ferat et rubus asper amomum.

Menalcas:
90 Qui Bavium non odit, amet tua carmina, Maevi:
Atque idem iungat vulpes, et mulgeat hircos.

Damoetas:
Qui legitis flores, et humi nascentia fraga,
Frigidus, o pueri, fugite hinc, latet anguis in herba.

Menalcas:
Parcite, oves, nimium procedere: non bene ripae
95 Creditur; ipse aries etiam nunc vellera siccat.

Damoetas:
Tityre, pascentis a flumine reice capellas:
Ipse, ubi tempus erit, omnis in fonte lavabo.

Menalcas:
Cogite ovis, pueri: sic lac praeceperit aestus,
Ut nuper, frustra pressabimus ubera palmis.

Damoetas:
100 Heu, heu ! quam pingui macer est mihi taurus in ervo !
idem amor exitium pecori pecorisque magistro.

Menalcas:
His certe - neque amor causa est: vix ossibus haerent
Nescio quis teneros oculus mihi fascinat agnos.

Damoetas:
Dic quibus in terris, - et eris mihi magnus Apollo, -
105 Tris pateat caeli spatium non amplius ulnas.
- 331-

Menalcas:
Dic, quibus in terris inscripti nomina regum
Nascantur flores: et Phyllida solus habeto.

Palaemon:
Non nostrum inter vos tantas componere lites.
Et vitula tu dignus, et hic; et quisquis amores
110 Aut metuet dulcis, aut experietur amaros.
Claudite iam rivos, pueri: sat prata biberunt.

COMENTARIOS
Menalcas e Dametas são dois pastôres que discutem mutua-
mente suas faltas. Finalmente Palermon é de opinião que ambos
merecem louvor.
Verso.
1 - Cuium pecus, de quem é êste rebanho.
2 - Aegonis, de Egon, outro pastor.
4 - ne me sibi praeferat illa, não me prefere a êle.
5 - alienus, estrangeiro, porque não é da mesma família.
5 - mulget, ordenha.
6 - succus pecori, et lac subducitur agnis, rouba o suco do
gado e o leite das ovelhas. Devemos observar o hiato
em pecori et, onde a sílaba longa permaneceu longa.
7 - viris, os homens. Dametas trata, portanto, Menalcas
como criança ou pessoa sem responsabilidade.
9 - et quo sacello, e em cujo templo.
11 - vites novellas, novas videiras.
12 - arcum et calamos arco e flechas. Os pastôres tinham
um arco e setas.
12 - ad veteres fagos, perto das velhas faias.
18 - Lycisca, nome da cadela de Títiro.
20 - post carecta, atrás do campo cheio de espadanas.
21 - cantando victus, vencido pelo canto.
26 - in triviis, nas encruzilhadas. Os pastôres invocavam
Prosépina, sua deusa, e cantavam hinos em sua honra.
30 - ad mulctram, para se ordenhar.
33 - est mihi domi pater, eu tenho um pai em casa.
35 - tute ipse fatebere, tu próprio confessarás.
36 - pocula fagina, copos de faia.
36 - corymbos, cachos de hera.
40 - Conon, geometria e astronomo, que viveu no séc. III
a. e.
41 - radio, com o compasso. Era o instrumento com que
os geômetras e astrônomos traçavam figuras na areia.
43 - servo, 'lonservo.
49 - vaniam quocumque vocaria, aceitarei tôdas as suas
condições.
- 332 -

55 - Dicite. . . Palemon, convidade para ser JUlZ da dispu-


ta entre Dâmetas e Menalcas, aceita o convite.
59 - Camenae, as Camenas, que os poetas confundem com
as Musas.
60 - Iovis omnia plena, conceito estóico.
62 - Lauri, o loureiro era consagrado a Febo. Devemos
observar o hiato de lauri, et.
64 - Malo, com uma maçã. Fruta consagrada a Vênus.
64 - Galatea, Galatéia, uma pastôra.
66 - Arnyntas, Amint.as, um pastor.
67 - Delia, Diana, assim chamada porque nasceu em Delos.
68 - meae veneri, para minha amada, isto é, para Gala-
téia.
69 - palumbes, os pombos bravos.
70 - puero, isto é, Amintas.
76 - Phyllida, uma escrava de Iolas.
79 - vale inquit. Devemos observar o hiato onde a longa
sea tornou breve.
82 - satis, para os lugares semeados, as searas.
85 - Pierides, montanha consagrada às musas.
89 - amomum, amorno, arbusto de cheiro muito agradável.
90 - Bavium. . . Maevi, nome de dois poetas.
92 - qui legitis. Vós que colheis ...
96 - reice. Devemos observar a sinérese reice por reiice.
97 - erlt. Devemos observar o i longo de erit.
106 - tris aunas, tres covados.

IV
POLLIO
Sicelides Musae, paulo maiora canamus !
Non omnis arbusta iuvant, humilesque myricae.
Si canimus silvas, silvae sint consule dignae.
Ultima Cumaei venit iam carminis aetas:
5 Magnus ab integro saeclorum nascitur ordo.
Iam redit et Virgo, redeunt Saturnia regna:
Iam nova progenies caelo demittitur alto.
Tu modo nascenti puero, quo ferrea primum
Desinet, ac toto surget gens aurea mundo,
10 Casta, fave, Lucina; tuus iam regnat Apollo.
Teque adeo deus hoc aevi, te consule inibit,
Pollio, et incipient magni procedere menses,
Te duce. Si qua manent sceleris vestigia nostri,
Inrita perpetua solvent formidine terras.
15 Ille deum vitam accipiet, divisque videbit
Permixtos heroas, et que videbitur illis;
- 333

Pacatumque reget patris virtutibus orbem.


At tibi prima, puer, nullo munuscula cultu,
Errantis hederas passim cum baccare tellus
20 Mixtaque ridenti colocasia fundet acantho.
lpsae lacte domum referent distenta capellae
Ubera; nec magnos metuent armenta leones;
lpsa tibi blandos fundent cunabula flores.
25 Occidet et serpens, et fallax herba veneni
Occidet: Assyrium vulgo nascetur amomum.
At simul heroum laudes, et facta parentis
Iam legere, et quae sit poteris cognoscere virtus:
Molli paulatim flavescet campus arista,
Incultisque rubens pendebit sentibus uva,
30 Et durae quercus sudabunt roscida mella.
Pauca tamen suberunt priscae vestigia fraudis,
Quae temptare Thetim ratibus, quae cingere muris
Oppida, quae iubeant telluri infindere sulcos.
Alter erit tum Tiphys, et altera quae vehat Argo
35 Delectos heross: erunt etiam altera bella,
Atque iterum ad Troiam magnus mittetur Achilles.
Hinc ubi iam firmata virum te fecerit aetas,
Cedet et ipse mari vector, nec nautica pinus
1\fotabit merces: omnis feret omnia tellus.
40 Non rastros patietur humus, non vinea falcem;
Robustus quoque iam tauris iuga solvet arator;
Nec varios discet mentiri lana colores,
Ipse sed in pratis aries iam suave rubenti
Murice, iam croceo mutabit vellera luto:
45 Sponte sua sandyx pascentes vestiet aguos.
Talia saecla suis dixerunt, currite, fusis
ConcordE,s stabili fatorum numine Parcae.
Adgredere, o magnos, aderit iam tempus, honores,
Cara deum soboles, magnum Iovis incrementum !
50 Aspice convexo nutantem pondere mundum,
Terrasque, tractusque maris, caelumque profundum:
Aspice, venturo laetantur ut omnia saeclo.
O mihi tam longae maneat pars ultima vitae,
Spiritus, et quantum sat tua dicere facta.
55 Xon me carminibus vincent, nec Thracius Orpheus,
Nec Linus: huic mater quamvis, atque huic pater
[adsit,
Orphei Calliopea, Lino formosus Apollo.
Pan etiam Arcadia mecum si iudice certet,

22 - 39
- 334-

Pau etiam Arcadia dicat se iudice victum.


60 Incipe, parve puer, risu cognoscere matrem:
Matri longa decem tulerunt fastidia menses.
Incipe, parve puer, cui non risere parentes
Nec deus hunc mensa, dea nec dignata cubili est.

COMENTÁRIOS

O poeta prediz, durante o consulado de Polião, o nascimento


de um menino que fará voltar a idade de ouro.
Versos.
1 Sicelides Musae, o Musas da Sicília. Alusão feita a
Teócrito.
2 Non omnis iuvant, nem a todos agradam.
2 - myricae, os tamarindos ( eram consagrados a Apolo).
4 - Cumaei carminis, da predição de Cumas, sibila que va-
ticinara o regresso da idade de ouro.
5 - ab integro, novamente.
5 - saeclorum, de acôrdo com a concepção estóica a vida
do mundo obdece a um ciclo de dez séculos, no fim dos
quais começa uma nova ordem. Apolo presidira ao úl-
timo século.
8 - nascenti puero, ao menino recém-nascido.
10 - Lucina, isto é, Diana, quando presidia ao nascimento.
11 - inibit, começará.
13 - te duce, ablativo absoluto.
13 - ~celeris nostri, alusão às guerras civis ou ao assassina-
to de César.
15 - Deum, genitivo plural, forma sincopada.
17 - pacatum orbern, o mundo pacificado.
18 - prima munuscula, como primeiras dádivas.
18 - baccare, subst. baccar, aris, erva contra os olhados. Era
uma planta da qual se tirava ótimo perfume e empre-
gada como narcótico.
18 tellus fundet, a terra produzirá.
20 colocasia, espécie de inhame existente nas margens do
rio Nilo.
20 - acantho, à erva gigante.
22 - armenta, os rebanhos. Sujeito de metuent.
23 - cunabula, orum, o berço.
25 - assyriurn amomum, o amorno oriental.
28 - flavescet, torna-se louro.
28 - arista, ae, espiga.
30 sudabunt, distilavam. Devemos observar o uso transi-
tivo do verbo.
32 - Thetym, ninfa do mar, aqui significa o mar.
34 - Tiphys, pilôto da Argo, que conduziu os heróis em
busca do velo de ouro.
39 - Mutabit, trocará as mercadorias.
- 335 -

44 - murice, subst. murex, íeis, concha, aqui no sentido de


púrpura.
45 - sandyx, azarcão, planta que produzia uma tinta escar-
late.
49 - . . . incrementum. Devemos observar o verso espon-
dáico. A tradução é "descendente".
56 - Linus, o filho de Apolo e Calíope.
57 - OrpheL Devemos observar a sinérese.
57 - Calliopea, musa da poesia épica.
61 - tulerunt. A fim de atender à metrificação o poeta
empregou, aqui tulerunt ao invés de tulerunt ( cf. Buc.,
V, 34). . ........ .
63 - nec Deus, referência feita a Vulcano, que, por causa de
haver nascido coxo, fora atirado do céu pelos próprios
pais.

V
DAPHNIS, MENALCAS, MOPSUS
Menalcas:
Cur non, Mopse, boni quoniam convenimus ambo,
Tu calamos inflare levis, ego dicere versus,
Hic corylis mixtas inter consedimus ulmos Y
l\fopsus:
Tu maior: tibi me est aequum parere, Menalca:
5 Sive sub incel'.tas Zephyris motantibus umbras,
Sive antro potius succedimus: aspice ut antrum
Silvestris raris sparsit labrusca racemis.
l\Ienalcas :
Montibns m nostris solus tibi certat Amyntas.
Mopsus:
Qnid, s1 idem certe Phoebum superare canendo?
Menalcas:
10 Incipe, Mopse, prior, si quos aut Phyllidis ignis,
Aut Alconis habes laudes, aut iurgia Codri.
Incipe: pascentis servabit Tityrus haedos.
1\fopsns:
Immo haec, in viridi nnper quae cortice fagi
Carmina descripsi, et modulans alterna notavi,
15 Experiar: tu deinde iubeto certet Amyntas.
- 336 -

Menalcas:
Lenta salix quantum pallenti cedit olivae.
Puniceis humilis quantum saliunca rosetis:
Iudico nostro tantum tibi cedit Amyntas.
Sed tu, desine plura, puer: successimus antro.

Mopsus:
20 Exstinctum Nymphae crudeli funere Daphnim
Flebant: vos coryli testes et flumina Nymphis:
Cum complexa sui corpus miserabile nati,
Atque deos atque astra vocat crudelia mater.
Non ulli pastos illis egere diebus
25 Frígida, Daphni, boves ad flumina: nulla neque amnem
Libavit, quadrupes, nec graminis attigit herbam.
Daphni, tuum Poenos etiam ingemuisse leones
Interitum, montesque feri silvaeque loquuntur.
Daphnis et Armenias curru subiungcre tigris
30 Instituta: Daphnis thiasos inducere Bacchi
Et foliis lentas intexere mollibus hastas.
Vitis ut arboribus decori est, ut vitibus uvae,
Ut gregibus tauri, segetes ut pinguibus arvis,
Tu decus omne tuis. Postquam te fata tulerunt
35 Ipsa Pales agros, atque ipse reliquit Apollo.
Grandia saepe quibus mandavimus hordea sulcis,
Infelix lolium, et steriles nascuntur avenae;
Pro molli viola, pro purpureo narcisso,
Carduus et spinis surgit paliurus acutis.
40 Spargite humum foliis, inducite fontibus umbras,
Pastores: mandat fieri sibi talia Daphnis;
Et tumulum facite, et tumulo superaddite carmen.
"Daphnis ego in silvis hinc usque ad sidera notus,
Formosi pecoris custos, formosior ipse."

Menalcas:
45 Tale tuum carmen nobis, divine poeta,
Quale sopor fessis in gramine, quale per aestum
Dulcis aquae saliente sitim restinguere rivo
Nec calmis solum aequiparas, sed voce magistrum
Fortunate puer, tu nunc eris alter ab illo.
50 Nos tamen haec quocumque modo tibi nostra vicissim
Dicemus, Daphnimque tuum tollemus ad astra:
Daphnim ad astra feremus: amavit nos quoque Daphnis.
- 337 -

Mopsus:
An quicquam nobis tah sit munere maius?
Et puer ipse fuit cantari dignus, et ista
55 Iam pridem Stimichon laudavit carmina nobis.

Menalcas:
Candidus insuetum miratur limen Olympi,
Sub pedibusque videt nubes et sidera Daphnis.
Ergo alacris silvas et cetera rura voluptas,
Panaque, pastoresque tenet, Dryadasque puellas.
60 Nec lupus insidias pecori, nec retia cervis
Ulla dolum meditantur: amat bonus otia Daphnis.
Ipsi laetitia voces ad sidera iactant
Intonsi montes: ipsae iam carmina rupes,
Ipsa sonant arbusta: "deus, deus, ille, Menalca !"
65 Sis bonus, o felixque tuis ! en quattuor aras:
Ecce duas tibi, Daphni, duoque altaria Phoebo.
Pocula bina novo spmantia lacte quotannis,
Craterasque duo statuam tibi pinguis olivi:
Et multo iu primis hilarans convivia Baccho,
70 Ante focum, si frigus erit; si messis, in umbra
Vina novum fundam calathis Ariusia nectar.
Cantabunt mihi Damoetas, et Luctius Aegon:
Saltantis Satyros imitabitur Alphesiboeus.
Haec tibi semper erunt, et cum solemnia vota
75 Reddemus Nymphis, et cum lustrabimus agros.
Dum iuga montis aper, fluvios dum piseis amabit,
Dumqne thymo pascentur apes, dum rore cicadae,
Semper honos nomenque tuum laudesque manebunt.
Ut Baccho Cererique, tibi sic vota quotannis
80 Agricolae facient: damnabis tu quoque votis.

Mopsns:
Quae tibi, quae tali reddam pro carmine dona?
Nam neque me tantum venientis sibilus Austri
Nec percussa iuvant fluctu tam litora, nec quae
Saxosas inter decurrunt flumina vallis.
- 338 -

COMENTARIOS

Os pastôres Menalcas e Mopso prestam homenagem a Dafne.


O primeiro faz a apoteose de Dafne e o segundo chora a sua
morte. Ambos tecem, reciprocamente, louvores ao talento do
outro.
Versos
3 - Corylis mixtas inter ulmos, entre os olmeiros mistura-
dos com as aveleiras.
4 - me, acusativo, sujeito de parere.
7 - silvestris labrusca, a vide silvestre.
7 - raris racemis, com uvas raras.
10 - phylides lgnes, os amôres de Phyllis, que era filha do
rei da Trácia.
11 - Alconis, um sagitário de Creta, que matou, com uma
flecha, a serpente que enroscara uma criança.
11 Codri, rei de Atenas. Como o oráculo vaticinara que
obteria a vitória do povo, cujo rei fôsse morto, êle de-
safiou um soldado inimigo e se deixou matar.
16 - lenta salix, o salgueiro flexível.
17 saliunca, o nardo.
20 crudeli funere, por uma morte cruel.
22 Devemos observar a seguinte ordem: cum mater com-
plexa miserabile corpus sui nati atque vocat deos atque
astra.
24 - Devemos observar a abundância de espondeus.
25 - amnem libavit, bebeu água do rio.
30 - thiasos, subs. thiasus, i, dança de honra a Baco.
35 - Palas, deusa dos pastôres.
37 - infelix lolium, infeliz joio ( era uma semente nociva).
38 - observemos os versos espondaicos.
39 carduus et paliurus, o cardo e o azevinho.
46 - sopor, sono.
46 - fessis, dativo: para as pessoas cansadas.
48 - calamis, pela flauta, isto é, na perícia de saber tocar
a flauta.
48 - voce, pelo canto.
48 magistrum, referência feita a Daphnis.
49 alter ah illo, um segundo Daphnis.
55 Stimichon, um pastor.
56 candidus, êste adjetivos é, geralmente, usado em se tra-
tando de divindade, em oposição a niger, comum aos
mortos e ao inferno.
66 - tibi, dativo possessivo.
71 - calathis, subst. calathus, i, copo, taça.
71 - Ariusia ou Arvisia, promontório da ilha de Quios.
77 - Thimo pascentur, alimentam-se de tomilho.
- 339 -

VII

MELIBOEUS, CORYDON, THYRSIS

Meliboeus:
Forte sub arguta consederat ilice Daphnis,
Compulerantque greges Corydon et Thyrsis in unum:
Thyrsis ovis, Corydon distentas lacte capellas,
Ambo florentes aetatibus, Arcades ambo:
5 Et cantare pares, et respondere parati.
Huc mihi, dum teneras defendo a frigore myrtos,
Vir gregis ipse caper deerraverat; atque ego Daphnim
Aspicio: ille ubi contra videt: Ocius, inquit,
Huc ades, o Meliboee; caper tibi salvus et haedi;
10 Et, si quid cessare potes, requiesce sub umbra.
"Huc ipsi potum venient per prata iuvenci:
Hic viridis tenera praetexit harundine ripas
Mincius, eque sacra resonant examina quercu".
Quid facerem? neque ego Alcippen, nec Phyllida
[habebam,
15 Depulsos a lacte domi quae clauderet aguos:
Et certamen erat, Corydon curo Thyrside, magnum.
Posthabui tamen illorum mea seria ludo.
Alternis igitur contendere versibus ambo
Coepere, alternos Musae meminisse volebant.
20 Hos Corydon, mos referebat in ordine Thyrsis.

Corydon:
Nymphae noster amor, Libethrides: aut mihi carmen,
Quale meo Codro, concedite (proxima Phoebi
Versibus ille facit), aut si non possumus omnes,
Hic arguta sacra pendebit fístula pinu.

Thyrsi.s:
25 Pastores, hedera crescentem ornate poetam,
Arcades, invidia rumpantur ut ilia Codro
Aut si ultra placitum laudarit, baccare frontem
Cingite, ne vati noceat mala língua futuro.
- 340 -

Corydon:
Saetosi caput hoc apri tibi, Delia, parvus
30 Et ramosa Micon vivacis cornua cervi.
Si proprium hoc fuerit, levi de marmore tota
Puniceo stabis suras evincta coturno.

Thyrsis:
Sinum lactis, et haec te liba, Priape, quotannis
Exspectare sat est: custos es pauperis horti.
35 Nunc te marmoreum pro tempore fecimus: at tu,
Si fetura gregem suppleverit, aureus esto.
Corydon:
Nerine Galatea, thymo mihi dulcior Hyblae,
Candidior cycnis, hedera formosior alba,
Cum primum pasti repetent praesepia tauri,
40 Si qua tui Corydonis habet te cura, venito.
Thyrsis:
Immo ego Sardoniis videar tibi amarior herbis,
Horridior rusco, proiecta vilior alga,
Si mihi non haec lux toto iam longior anno est.
Ite domum pasti, si quis pudor, ite iuvenci.
Corydon:
45 Muscosi fontes, et somno millior herba,
Et quae vos rara viridis tegit tributus umbra,
Solstitium pecori defendite: iam venit aestas
Torrida, iam laeto turgent in palmite gemmae
Thyrsis:
Hic focus, et taedae pingues: hic plurimus ignis
50 Semper, et adsidua postes fuligine nigri.
Hic tantum Boreae curamus frigora, quantum
Aut numerum lupus, aut torrentia flumina ripas.
Corydon:
Stant et iuniperi, et castaneae hirsutae:
Strata iacent passim sua quaeque sub arbore poma.
55 Omnia nunc rident: at sit formosus Alexis
Montibus his abeat, videas et flumina sicca.
- 341-

Thyrsis:
Aret ager, vitio moriens sitit aeris herba:
Liber pampineas invidit collibus umbras.
Phyllidis adventu nostrae nemus omne virebit,
60 Iuppiter et laeto descendent plurimus imbri.

Corydon:
Populus Alcidae gratissima, vitis Iaccho,
Formosae myrtus Veneri, sua laurea Phoebo.
Phyllis amat corylos: illas dum Phyllis amabit.
N ec myrtus vincet corylos, nec nec laurea Phoebi.

Thyris:
65 Fraxinus in silvis pulcherrima, pinus in hortis,
Populus in fluviis, abies in montibus altis:
Saepius at si me, Lycida formose, revisas,
Fraxinus in silvis cedat tibi, pinus in hortis.

Meliboeus:
Haec memm1, et victum frustra contendere Thyrsim,
70 Ex illo Corydon, Corydon est tempore nobis.

COMENTÁRIOS

O pastor Melibeu assiste à disputa poética entre os pastôres


Corydon e Thysis. Finalmente cantam seus amôres.
Versos:
1 - sub arguta ilice, debaixo de uma barulhenta azinheira.
Assim chamada porque nela os pássaros costumavam
cantar.
1 - Daphis, não é o mesmo pastor da écloga III.
4 - Arcades, não de nascimento, mas porque exercitavam a
musa.
6 - teneras myrtos, tenras murtas.
11 - potum, para beber.
12 - viridis Mfocius, o verde Míncio (um rio).
13 - quercu, o carvalho era uma árvore sagrada.
14 - Alcippen, nome da criada da Corydon.
14 - Phyllida, criada de Thyris.
15 - Devemos traduzir na seguinte ordem: quae domi clau-
deret (a matribus) agnos depulsos a lacte.
17 - ludo, dativo, objeto indireto de posthabui.
18 - alternis versibus, em diálogos.
- 342 -

19 - Musae, sujeito de volebant.


20 - hos Corydon, illos referebat in ordine Thyrsis, Coridon
começava e Tirse respondia.
21 - Nymphae Liberthrides, ó Ninfas de Libetros, que era
uma gruta donde saía uma fonte consagrada às musas.
22 - Codro, poeta da época de Virgílio.
22 - proxima Phoebi versibus ille facit, êle compõe versos
que se aproximam aos de Febo.
23 - ille facit. A vogal i (breve) tornou-se longa.
24 - pinu, o pinheiro era consagrado a Pan.
26 - ilia, nominativo plural, sujeito de rumpantur.
27 - baccare, herva contra o mau olhado, chamada, também,
nardo rústico. Está em ablativo.
30 - Micon. Segundo a lenda Corudon se transforma em Mi-
con.
32 - suras, subst. sura, ae, perna.
33 - liba, subst. libum, i, bôlo de farinha.
36 - fetura, fecundidade.
37 - Hyblae, o meu do monte Hibla era célebre.
42 - rusco, do que a gilbarbeira (um arbusto).
42 - alga, sargaço.
49 - laedae, achas, archotes.
50 - assídua suligine, nessas casas, desprovidas de chaminé,
a fumaça saia pela porta.
51 - Boreae, vento frio e sêco, que soprava do norte.
52 - quantum... Devemos traduzir: . . . quantum lupus
(curat) numerum (ovium) ...
53 - iuniperi et. Devemos observar o hiato, onde a vogal i
permaneceu longa, mesmo antes de e.
53 - iuniperus, i, zimbro, um arbustro.
58 - Liber, isto é, Baco.
61 - populus, feminino, choupo, álamo. Era consagrado a
Hércules, neto de Alceu.
61 - vitis, videira.
73 - corylos, as aveleiras.
65 - Fraxinus, i, freio (árvore).

IX

LYCIDAS, MOERIS
Lycidas:
Quo te, Moeri pedes? an, quo via ducit, m urbem 1

Moeris:
O Lycida ! v1v1 pervenimus; advena nostri
(Quod numquam veriti sumus) ut possessor agelli
- 343 -

Diceret: "haec mea sunt, veteres migrate coloni".


5 Nunc victi, tristes, quoniam fors omnia versat,
Hos illi ( quod nec vertat bene) mittimus haedos.
Lycidas:
Certe equidem audieram, qua se subducere colles
Incipiunt, mollique iugum demittere clivo,
Usque ad aquam et veteres iam fracta cacumina, fagos,
10 Omnia carminibus vestrum servasse Menalcan.

Moeris:
Audieras, et fama fuit: sed carmina tantum
Nostra valent, Lycida, tela inter Martia, quantum
Chaonias dicunt, aquila veniente, columbas.
Quod nisi me quacumque novas incidere lites
15 Ante sinistra cava monuisset ab ilice cornix,
Nec tuus hic Moeris, nec viveret ipse Menalcas.

Lycidas:
Heu, cadit in quemquam tantum scelus? heu, tua
[nobis
Paene simul tecum solatia rapta, Menalca?
Quis caneret Nymphas? quis humum florentibus herbis
20 Spargeret aut viridi fontis induceret umbra?
Vel quae sublegi tacitus tibi carmina nuper,
Cum te ad delicias ferres Amaryllida nostras Y
"Tityre, dum redeo, brevis est via, parce capellas:
Et potum pastas age, Tityre, et inter agendum
25 Occursare capro, cornu ferit ille, caveto".

Moeris:
Immo haec, quae Varo necdum perfecta canebat
"Vare, tuum nomen, superet modo Mantua nobis,
Mantua, miserae, nimium vicina Cremonae,
Cantantes sublime ferent ad sidera cycni".

Lycidas:
30 Sic tua Cyrneas fugiant examina taxos,
Sic cytiso pastae distendant ubera vaccae,
Incipe, si quid habes: et me fecere poetam
Pierid.es, sunt et mihi carmina, me quoque dicunt
- 344

Vatem pastores, sed non ego credulos illis.


35 Nam neque adhuc Vario videor nec dicere Cinna
Digna, sed argutos inter strepere anser olores.

Moeris:
Id quidem ago, et tacitus, Lycida; mecum ipse voluto,
Si valeam meminisse: neque est ignobile carmen.
Huc ades, o Galatea ! quis est nam ludus in undis?
40 Hic ver purpureum, varios hic flumina circum
Fundit humus flores, hic candida populos antro
Imminet, et lentae texunt umbracula vites.
Huc ades: insani feriant sine litora fluctus."

Lycidas:
Quid, quae te pura solum sub nocte canentem
45 Audieram? Numeros memini, si verba tenerem.

Moeris:
"Daphni, quid antiquos signorum susp1c1s ortus f
Ecce Dionaei processit Caesaris astrum:
Astrum, quo segetes gauderent frugibus, et quo
Duceret apricis in collibus uva colorem.
50 Insere, Daphni, piros, carpent tua poma nepotes".
Omnia fert aetas, animum qnoque: saepe ego longos
Cantando puerum memini me condere soles:
Nunc oblita mihi tot carmina, vox quoque Moerim
Iam fugit ipsa: lupi Moerim videre priores
55 Sed tamen ista satis referet tibi saepe Menelcas.

Lycidas:
Causando nostros in longum ducis amores:
Et hunc omne tibi stratum silet aequor, et omnes,
Aspice, ventosi ceciderunt murmuris aurae.
Hinc adeo media est nobis via; namque sepulcrum
60 Incipit apparere Bianoris: hic ubi densas
Agricolae stringunt frondes: hic Moeri: canamns.
Hic haedos depone, tamen veniemus in urbem:
Aut si, nox pluriam ne colligat ante, veremur;
Cantantes licet iusque (minus via laedet) eamus.
-65 Cantantes ut eamus, ego hoc te fasee lavabo.
- 345 -

Moeris:
Desine plura, puer: et quod nunc in instat, agamus:
Carmina tum melius, cum venerit ipse, canemus.

COMENTÁRIOS

Meres e Lícidas lastimam a sorte de Menalcas, que fora espo-


liado de suas terras.
Versos:
1 - Quo te pedes. Pra onde te levam os pés.
1 - urbern, referência feita à cidade de Mântua.
2 vivi, nominativo, sujeito de pervenimus.
2 - advena, isto é, o estrangeiro ou veterano, que, de acôr-
do com a nova distribuição, expulsava os proprietários
de suas terras.
3 ut possessor... Devemos tradmiir na seguinte ordem:
ut advena possessor nostri agelli diceret.
5 fors, a Fortuna. . . . . . . . . . . . .
10 - Lícidas comenta que Menalca, pelo fato de ser poeta,
deveria poder conservar suas terras.
13 - Aquila veniente, ablativo absoluto.
15 sinistra cornix, gralha sinistra.
15 ab ilice, da azinheira.
17 cadit in quem quarn, pode alguém conceber a idéia.
30 Cyrneas taxos, os teixos da Córsega.
31 - cytiso, substantivo cytisum, i, o codesso (arbusto).
35 Vario ... Cinna, ambos ablativo por causa de digna.
39 quis est narn. Devemos observar a tmese.
41 candida populus, o branco choupo.
47 Dionae Caesaris, do Dioneu César. Sabemos que César
afirmava descender de Diana, filha do Oceanus e Tethys
e mãe de Vênus.
50 - Insere piros, planta pereiras.
51 - longos condere soles, passar longos .dias.
56 - causando, com essas desculpas.
60 - Bianoris, de Bianor, fundador de Mântua.
AENEIDOS

LIBER PRIMUS

Prefácio.

[Ille ego, qui quondam gracili modulatus avena


Carmen, et egressus silvis vicina coegi
Ut quamvis avido parerent arva colono,
Gratum opus agricolis, at nunc horrentia Martis]
1 Arma virumque cano, Troiae qui primus ab oris
Italiam fato profugus Lavinaque venit
Litora - multum ille et terris iactatus et alto
Vi superum, saeve memorem Iunonis ob iram,
5 Multa quoque et bello passus, dum conderet urbem
Inferretque deos Latio - genus unde Latinum
Albanique patres atque altae moenia Romae.
Musa, mihi causas memora, quo numine laeso
Quidve dolens regina deum tot volvere casus
10 Insignem pietate virum, tot adire labores
Impulerit. Tantaene animis caelestibus irae 1

O ódio de Juno contra os troianos. Referências à cidade


de Cartago.
Urbs antíqua fuít (Tyrií tenuére colóni)
Karthago, Italiám contrá Tiberínaque lónge
Ostia, díves opúm studiísque asperrima bélli;
15 Quám Iunó fertúr terrís magis ómnibus únam
Pósthabitá coluísse Samó: hic íllius árma,
Híc currús fuit; hóc regnúm dea géntibus ésse
Sí qua fáta sinánt, iam túm tendítque fovétque.
Prógeniém sed ením Troiáno a sánguine dúci
20 Aúdierát, Tyriás olím quae vérteret árces:
Hínc populúm laté regém bellóque supérbum
Vénturum éxcidió Libyáe: sic vólYere Párcas.
347 -

Id metuéns veterísque memór Satúrnia bélli,


Príma quod ád Troiám pro cáris gésserat Argis
25 Nécdum etiám causae írarúm saevíque dolóres
Excideránt animó; manet álta ménte repóstum
Iudiciúm Paridís spretáeque iniúria fórmae
Et genus ínvisum ét raptí Ganymédis honóres:
Hís accénsa supér iactátos áequore tóto
30 Tróas, réliquiás Dannaum átque inmítis Achílli,
Arcebát longé Latió, multósque per ánnos
Errabánt actí fatís maria ómnia círcum.
Tántae mólis erát Románam cóndere géntem.

COMENTÁRIOS

1) primus, Antenor no entanto já tinha antes ido à Itália,


mas não partiu de Tróia, nem foi para o Lavínio (cf. verso 242).
- oris, ablativo, com a preposição ab, correspondendo ao lugar
donde. - 2) fato, pelo destino. Ablativo. Italiam, acusativo, cor-
respondendo à questão in quo ou lugar para onde. Observamos
aí que, embora se trate de um nome de lugar grande, a preposi-
ção que na prosa deve se.r clara, foi omitida pelo autor. Mas
isto se justifica no verso, para atender à metrificação. - Lavi-
niaque, sinérese. A semivogal i está como consoante. - 3) terris
et alto, ablativo locativo. - 4) Ob iram, circunstância de causa.
- 5) bello, ablativo. - 6) Latio, dativo, pedido pelo verbo infer-
1·et, que é composto de in e ferro. - unde, daí (teve origem). -
7) Albanique patres, Os romanos consideram os albaneses como
seus ancestrais, porqüe Rômulo, o fundador de Roma, era neto de
Numitor, rei de Alba. - 12) tenuere, pret. perf. do indicativo.
- 14) opum, genitivo poético de especificação. - studiis, ablativo
de especificação. - 15) Juno, construção pessoal com infinitivo.
- 16) Sarno. A deusa Juno nasceu, na ilha de Samos, e aí rece-
beu o nome de Hera. Foi nessa ilha que se celebrou o casamento
de Júpiter e Juno. Havia, na ilha de Samos, um grande templo,
que foi o maior na época de Heródoto e cuja fundação é atribuída
aos Argonautas. Todos os anos os habitantes comemoravam com
festas, o casamento de Juno e Júpiter. - illius arma. Juno é
apresentada, aqui, como guerreira. Cícero faz referência a uma
Juno Sospita, que usa uma pele de bode, uma lança na mão e um
escudo. Esta Juno, diz, não é nem grega, nem romana. - "Tam
hercle, quam tibi nostram quam tu nunquam ne in somniis qui-
dem vides nisi cum pelle caprina, cmn hasta, cum scutulo, cum
calceoliP repandis. At non est talis Argia nec Romana luno. Ergo
a.lia species Iunonis Argivis, alia Lanuvinis, alia nobis. (Cic., N.
D., 1. 29). - 18) sinant, observar a construção com a prótase -
19) progeniem, acusativo como sujeito do infinito duci. - sangui-
ne, ablativo de origem. - 20) audierat, em lugar de audiverat. -
21) regem, sujeito de venturum. - 22) excidio, dativo. - Parcas,
- 348 -

as Parcas em número de três teciam o fio do destino de Enéias,


Cloto, Lásquesis e Atropes. E'm acusativo como sujeito de vol-
vere. (Cf. Buc., IV, 47). - 26) repostum, síncope de repositum.
- 27)iudicium Paridis, o julgamento de Paris concedeu o prêmio
de beleza a Vênus, de preferência a Juno e Minerva. - 28) Ga-
nymedis, filho de Laomedon, foi carregado por uma águia para o
Olimpo a fim de ser copeiro de Jkpiter. - 30) Troas, uma forma
grega do acusativo. - 31) per muitos annos, circunstância de
tempo.

Enéias deixa a cidade.

Vix e conspectu Siculae tellüris in altum


35 Vela dabant laeti, et spumas salis aere ruebant,
Cum Iuno, aeternum servans sub pectore vulnus,
Haec secum : - "Mene incepto desistere victam,
Nec posse Italiã Teucrõrum avertere regem?
Quippe vetor fatis. Pallasne exurere classem
40 Argivum, atque ipsos potuit summergere ponto,
Unius ob noxam et furias Aiãcis Oilei?
Ipsa Iovis rapidum iaculãta e nubibus ignem,
Disiecitque rates, evertitque aequora ventis;
Illum exspirantem transfixo pectore flammas
45 Turbine corripuit, scopuloque infixit acüto.
Ast ego, quae divum incedo Regina, Iovisque
Et soror, et coniunx, unã cum gente tot annos
Bella gero! Et quisquam nnmen Iunonis adõret
Praeterea, ant supplex aris impõnet honõrem ?"
50 Talia flammãto secum dea corde volütans
Nimbõrum in patriam, loca feta furentibus Austris,
Aeoliam venit. Hic vasto rex Aeolus antro
Luctantis ventos tempestatesque sonõras
Imperio premit ac vinclis et carcere frenat.
55 Illi indignantes magno cum murmure, montis
Circum claustra fremunt; celsã sedet Aeolus arce,
Sceptra tenens, mollitque animos et temperat iras.
Ni faciat, maria ac terras caelumque profundum
Quippe ferant rapidi secum verrantque per auras.
60 Sed pater omnipotens speluncis abdidit atris,
Hoc metuens, molemqne et montis insuper altos
Imposuit, regemque dedit, qui foedere certo
Et premere et laxas sciret dare iussus habenas.
Ad quem tum Iuno supplex his vocibus usa est:
- 349 -

65 "Aeole (namque tibi divum pater atque hominum rex


Et mulcere dedit fluctüs et tollere vento),
Gens inimica mihi Tyrrhenum navigat aequor,
Ilium in Italiam portans victosque penãtis:
Incute vim ventis submersasque obrue puppis,
70 Aut age diversos et dissice corpora ponto.
Sunt mihi bis septem praestanti corpore Nymphae,
Quarum, quae formã pulcherrima Deiopea,
Conubio iungam stabili propriamque dicãbo,
Omnis ut tecum meritis pro talibus annos
75 Exigat, et pulchrã faciat te prole parentem".
Aeolus haec contra: "Tuus, o regina, quid optes
Explorãre labor; mihi iussa capessere fas est.
Tu mihi quodcumque hoc regni, tu sceptra Iovemque
Concilias, tu das epulis accumbere divum,
80 Nimborumque facis tempestatumque potentem".

COMENTÁRIOS
34) vix, apenas. Donatus assim comenta: f~mperavit
igitu1· utrumque Vergilius et expressit utrumque, ut diceret vix
laeti. - altum, para o mar. Acusativo com in, correspondendo
à questão quo. - 35) ruebant, cortavam. - salis, do mar. Mo-
tonímia. - aere, com o bronze, isto é, com a proa do navio. -
37) haec secum, disse estas palavras consigo. - Mene desistere
victam incepto. Observemos· aqui o infinitivo de admiração,
tambem chamado exclamativo ou de indignação. O pronome
me está no acusativo como sujeito do infinitivo desitere e a
partícula ne é uma enclítica. - 38) Italia, da Itália. Em ablativo
pedido pelo verbo avertere correspondendo em português a uma
circunstância de lugar donde. - 39) Palias, Minerva. - 40) Argi-
vum, dos Locrenses, dos Gregos. - ponto, no mar. - 41) oh
noxam, circunstância de causa. - Oilei, por sinérese. Ájax, filho
de Oileu, tinha ofendido Cassandra, sacerdotisa de Minerva, no
templo de Palas. - 44) Observemos a expressividade dos sons nos
vs. 44 e 45). O justaposto a e sob a forma se ou x antes de t,
proporciona um ruído. - 46) incedo, ando, passo como. - 47) tot
annos, há tantos anos. - 48) quisquam, implica uma resposta ne-
gativa. - 52) Aeoliam, para a Eólia, um grupo de ilhas, atual-
mente as de Lípari, entre a Itália e a Sicília. - vasto antro, abla-
tivo, nuJY'.a caverna espaçosa. - 55) magno cum murmure montis.
Observa Quintiliano que a letra m exprime o mugido dos rebanhos.
- 61) molem et montes hendíadis. - 64) vocibus, ablativo depois
de utor. - 66) mulcere, uma construção grega. A regra seria o
subjuntivo com ut. Ex.: ut mulceas. - 67) navigat aequor Tyrrhe•
num, navega o Mediterrâneo. Aequor é um acusativo cognato. -
- 71) Sunt mihi bis septem nymphae: são para mim catorze nin-
fas, o que significa: tenho 14 ninfas.

23 - 39
- 350 -

Descrição de uma grande tempestade.

Haec ubi dieta, cavum conversa cuspide montem


lmpulit in latus; ac venti, velut agmine facto,
Qua data porta, runnt et terras turbine perflant.
lncubuere mari, totumque a sedibus imis
85 Una Eurusque Notusque ruunt creberque procellis
Africus et vastos volvunt ad litora fluctus.
lnsequitur clamorque virum stridorque rudentnm.
Eripiunt subito nubes caelumque diemque
Teucrorum ex oculis: ponto nox incubat atra.
90 lntonuere poli et crebris micat ignibus aether
Praesentemque viris intentant omnia mortem.
Extemplo Aeneae solvuntur frigore membra;
Ingemit, et duplicis tendens ad sidera palmas
Talia voce refer: "O t<>rque qnaterque beati,
95 Qnis ante ora patrum, Troiae snb moenibns altis,
Contigit, oppetere ! o Dana um fortissirne gentis
Tydide ! mene Iliacis occumbere campis
Non potuisse, tnaque animam hanc effundere dextra.
Saevus ubi Aeacidae telo iacet Hrctor, ubi ingens
100 Sarpedon, ubi tot Simois correpta sub undis
Seu ta virum galeasque et fortia corpora volvit ?''
Talia iactanti stridens Aquilone procrlla
Velum adversa ferit, fluetusqnc ad sidera tollit.
Franguntnr remi; tnm prura avertit et nndis
105 Dat latus; insequitnr cnnrnlo praerupt11s aquae mons.
Hi surnmo in fluctu pendent; his nnda dehiscens
Terram inter fluctns aperit; fnrit aestus harenis.
Tris Notus abreptas in saxa latentia torquet
(Saxa vocant Itali, mediis quae in fluctibus, Aras,
110 Dorsum immane mari summo), tris Eurus ab alto
ln brevia et syrtis urget, miserabile visu,
Inliditque vadis atque aggere cingit harenae.
Unam, quae Lycios fidumque vehebat Oronten,
lpsius ante oculos ingens a vertice pontus
115 ln puppim ferit : excutitur pronusque magister
Volvitur in caput; ast illam ter fluctus ibidem
Torquet agens circum et rapidus vorat aequore vertex.
Apparent rari nantes in gurgite vasto,
Arma virum tabulaeque et Troia gaza per undas.
120 Iam validam Ilionei navem, iam fortis Achatae,
351

Et qua vectus Abas, ct qua grandaevus Aletes,


Vicit hiems; laxis laterum compagibus omnes
Accipiunt inimicum imbrem, rimisque fatiscunt.

COMENTÁRIOS

82) agrnine facto, ablativo absoluto. - 83) data, isto é, aper-


ta. - ruunt et terras turbine perflant. Observemos o som expres-
sivo da vibrante r. - 84) rnari, dativo. - toturn, concordando com
mare, oculto. - 85) Eurus, vento sudeste, chamado também Vol-
turnus. - Notus, vento sul, chamado também Auster. - 89) pon-
to, ablativo. Lugar onde. - 92) frigore, ablativo de causa eficiente.
- 97) rnene, me e ne. Me em acusativo com sujeito de votuisse.
Ne, partícula interrogativa. - 99) Aeacidae, Aquiles. - 100)
Sarpedon, o filho de Júpiter. - 102 ( iactanti, dativo de referên-
cia. - 106) his, dativo. - 108) saxa, os rochedos situados ao norte
de Cartago. - 120) Ilionei, sinérese. - 121) qua, ablativo de ins-
trumento.

Intervenção de N efono. Os troianos 1wvegam pela costa


da África.

Interea magno rnisceri murmure pontmn


Emissamque hiemem sensit Neptunus, et imis
Stagna refusa vadis, graviter commotus, et alto
Prospiciens summa placidum caput extulit unda.
Disiectam Aeneae toto videt aequore classem,
J?luctibus oppressos Troas caelique ruina.
130 Nec latuere doli fratrem Iunonis ·et irae.
Eurum ad se Zephyrumque vocat, dehinc talia fatur:
"Tantane vos generis tenuit fiducia vestri?
Iam caelum terramque, meo sine nmnine venti,
Miscere et tantas audetis tollere moles?
135 Quos ego. . . Sed motos praestat componere fluctus.
Post mihi non simili poena commissa luetis.
Maturate fugam regique haec dicite vestro:
Non illi imperium pelagi saevumque tridentem,
Sed mihi sorte datum. Tenet ille immania saxa,
140 Vestras, Eure, domos; illa se iactet in aula
Aeolus, et clauso ventorum carcere regnet".
Sic ait et dicto citius tumida aequora placat
Collectasque fugat nubef.l solemque reducit.
Cymothoe simul et Triton adnixuf.l acuto
145 Detrudunt navii;; scopnlo; levat ipse tridenti
- 352 -

Et vastas aperit syrtis et temperat aequor


Atque rotis summas levibus perlabitur undas.
Ac veluti magno in populo cum saepe coorta est
Seditio saevitque animis ignoblile vulgus;
150 Iamque faces et saxa volant, furor arma ministrat;
Tum, pietate gravem as meritis si forte virum quem
Conspexere, silent arrectisque auribus adstant;
Ille regit dictis animos, et pectora mulcet:
Sic cunctus pelagi cecidit fragor, aequora postquam
155 Prospiciens genitor caeloque invectus aperto
Flectit equos curruque volans dat lora secundo.
Defessi Aeneae, quae proxima litora, cursu
Contendunt petere et Libyae vertuntur ad oras.
Est in secessu longo locus : insula portum
160 Efficit obiectu laterum, quibus omnis ab alto
Frangitur inque sinus scindit sese unda reductos
Hinc atque hinc vastae rupes geminique minantur
ln caelum scopuli, quorum sub vertice late
Aequora tuta silent; tum silvis scaena coruscis
165 Desuper horrentique atrum nemus imminet umbra;
Fronte sub adversa scopulis pendentibus antrum;
Intus aquae dulces vivoque sedilia saxo,
Nympharum domus. Hic fessas non vincula navis
Ulla tenent, unco non alligat ancora morsu:
170 Huc septem Aeneas collectis navibus omni
Ex numero subit; ac magno telluris amore
Egressi optata potiuntur Troes harena
Et sale tabentes artus in litore ponunt.
Ac primum silici scintillam excudit Achates
175 Susceptique ignem foliis atque arida circum
Nutrimenta dedit rapuitque in fomite flammam.
Tum Cererem corruptam undis Cerealiaque arma
Expediunt fessi rerum frugesque receptas
Et torrere parant flammis et frangere saxo.

COMENTÁRIOS

124) magno miscere murmure. O m pode exprimir um ruído


surdo. - magno murmure, ablativo de modo. - 126) vadis, abla-
tivo de separação. - 131) dehine, monossílabo por sinérese. -
132) fiducia vestri generis, os ventos eram de origem semidivina.
- 142) ait, verbo defectivo. - 144) Cymothoe, uma ninfa, uma
das 50 filhas de N ereu. - adnixus, concordando com Triton. -
- 147 rotis, ablativo de modo. - levibus, perlabitur undas. Obser-
- 353 -

vemos o som expressivo da líquida l. - 160) quibus, ablativo ins-


trumental. - 161) sinus scindit sese. A sibilante s pode oferecer
o ruído da água que corre. - 163) caelum, circunstância de lugar.
- 173) litore, lugar onde. - sale, ablativo de meio. - 174) silici,
dativo. - 175) foliis, ablativo de meio. - 176) fomite flammam.
Observemos o som expressivo do f.

LIBER SECUNDUS

Enéias conta a cilada dos gregos.

Conticuere omnes, intentique ora tenebant;


Inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto:
"Infandum, regina, iubes renovare dolorem,
Troianas ut opes et lamentabile regnum
5 Eruerint Danai, quaque ipse miserrima vidi
Et quorum pars magna fui. . . Quis talia fando
Myrmidonum Dolopumve, aut duri miles Ulixi
Temperet a lacrimis 1 Et iam nox umida caelo
Praecipitat, suadentque cadentia sidera somnos.
10 Sed si tantus amor cognoscere nostros,
Et breviter Troiae supremum audire laborem,
Quanquam animus meminisse horret luctuque refugit,
Incipiam. Fracti bello fatisque repulsi
Ductores Danaum tot iam labentibus anuis
15 Instar montis equum, divina Palladis arte,
Aedificant, sectaque intexunt abiete costas;
Votum pro reditu simulant; era fama vagatur
Huc delecta virum sortiti corpora furtim
Includunt caeco lateri, penitusque cavernas
20 Ingentes uterumque armato milite complent".
Est in conspectu Tenedos, notissima fama
Insula, dives opum, Priami dum regna manebant;
Nunc tantum sinus et statio male fida carinis.
Huc se provecti deserto in litore condunt.
25 Nos abiisse rati et vento petiisse Mycenas.
Ergo omnis longo solvit se Teucria luctu:
Panduntur portae; iuvat ire et Dorica castra
Desertosque videre locos: litusque relictum
Hic Dolopum manus, hic saevus tendebat Achilles:
30 Classibus hic locus; hic acies certare solebant.
Pars stupet innuptae donum exitiale Minervae
Et molem mirantur equi; primusque Thymoetes
- 354-

Duci intra muros hortatur et arce locari,


Sive dolo seu iam Troiae sic fata ferebant.
35 At Capys, et quornm melior sententia menti,
Aut pelago Danaum insidias suspectaque dona
Praecipitare iubent, subiectisque urere flammis,
Aut terebrare cavas uteri et temptare latebras.
Scinditur incertum stndia in contraria vulgus.
40 Primus ibi ante munis, magna comitante caterva,
Laocoon ardens summa decurrit ab arce,
Et procul: "O miseri, quae tanta insania, cives?
Creditis avectos hostis? ant ulla putatis
Dona carere, dolis Dana um f sic notus Ulixes 1
45 Aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi;
Aut haec in nostros fabricata est machina muros,
Inspectura domos ventnraque desuper urbi;
Aut aliquis latet error; equo ne credite, Teucri.
Quicquid id est, timeo Danaos et dona ferentis".
50 Sic fatus validis ingentem viribns hastam
ln latus inque feri curvam compagibus alvum
Contorsit. Stetit illa tremens, uteroque recusso
Insonuere cavae gemitumque dedere cavernae.
Et, si fata Deum, si mens non laeva fuisset,
55 Impulerat ferro Argolicas foedare latebras;
Troiaqne nunc staret, Priamique arx alta maneres.

COMENTÁRIOS

1) omnes, adjetivo, no nominativo do plural, concordando com


homines, oculto, por elipse. - conticuere, verbo conticesco, is, cui,
ere, na terceira pessoa do plural do pretérito perfeito do indicativo
- ora, acusativo, objeto da tenebant. - intenti, dirigidos (para
Enéias). - 2) alto toro, ablativo. Do alto leito. - orsus, pre-
térito perfeito do indicativo de ordior. Está oculto o auxiliar est.
- 3) regina, vocativo. - renovare, o poeta ocultou o pronome
pessoal me que é sujeito de renovare. - infandum, acusativo,
concordando com dolorem. - 4) Troianas, acusativo, concordando
com opes. - lamentabile, acusativo, concordando com regnum -
Danai, os Gregos, nominativo, sujeito de eruerint. - eruerint, pre-
térito perfeito do subjuntivo do verbo eruere, tarduzindo-se, no
entanto, pelo indicativo. - ipse miserrima vidi quaeque, eu pró-
prio vi tôdas essas desgraças. - 6) fui magna pars, participei,
assisti. - Quis, pronome interrogativo. - fando, gerúndio do ver-
bo for, faris, fatus, sum, fari. - 7) M~rmidonum. Os Mirmidões
eram soldados de Aquiles e habitaram a ilha de Egina. - Dolo-
pum. Os Dólopos foram, também soldados, de Aquiles e se esta-
beleceram na Tessália Meridional. - 8) temperat a lacrimis, con-
- 1355-

teria as lágrimas. - 9) somnos acusativo depois de suadent. -


10) tantus amor, existe tão grande amor, desejo. - casus, des-
graça. - cognoscere, infinitivo complementar. - 12) meminisse,
infinitivo do verbo memini, defectivo. - 13) incipiam, começarei
(a contar) - fracti, particípio passado de frago, is, etc. _, bello,
pela guerra. - 14) Danaum, genitivo do plural. - labentibus tot
annis, ablativo absoluto. - 15) instar, em forma de. - 16) abiete,
com o abeto. A semivogal está com valor consoante. - 17 pro re-
ditu, pelo regresso. - 18) corpora, acusativo, objeto direto de
includunt. - virum, genitivo do plural, em lugar de virorum. -
19) lateri caeco, no flanco escuro. Dativo. - 20) armato milite,
ablativo (de soldados armados). - 21) insula notissima fama, no-
minativo como apôsto de Tenedos. - 22) opum, genitivo do plural
depois de dives. As palavras que significam abundância têm de-
pois de si um genitivo. - 23) male fida, pouco seguro. -
24) litore deserto, ablativo. Lugar onde. - 25) nos, nominativo,
sujeito de rati - rati, pretérito: rati sumus, julgamos. - abiise,
pretérito perfeito do infinitivo. O sujeito de abisse é o pronome
illos oculto. - Mycenas, cidade que estava situada perto de Argos.
- 26) longo luctu, ablativo de separação. - 27) iuvat, verbo im-
pessoal, é agradável convém. - ire, infinitivo complementar. -
castra Dorica, acusativo, como objeto direto de ire e videre. -
28) videre, infinitivo complementar. - 29) manus Dolopum, exér-
cito dos Dólopos. - tendebat, acampava. - 30) classibus, dativo,
para os esquadrões. - acies, nominativo do plural. Em algumas
edições encontramos o ablativo acie. A primeira forma, porém, é
mais aconselhável. - 31) stupet, admira. - innuptae Minervae,
da casta Minerva. - 32) mirantur, no plural, embora pars esteja
no singular, porque é um nome coletivo. - 33) duci, infinitivo pas-
sivo. - 34) fata, destino. - 35) et menti quorum, e aquêles na
mente dos quais (i. é, os que melhor pensavam) - 36) pelago, no
mar. - 37) urere, queimar. - flammis subiectis, com chamas in-
traduzidas por baixo. - 38) terebrare, perfurar. - 39) vulgus, no-
minativo, nome neutro da segunda declinação. - incertum, con-
cordando com vulgus - in contraria studia, em alvitres opostos.
- 41) Laocoon, Laocoonte, irmão de Anquises e tio de Enéias. -
44) ulla dona, acusativo, como sujeito de carere. - dolis, ablativo
depois de carere. - 45) hoc ligno, nesta madeira (no cavalo). -
47) inspectura, particípio do futuro. - 49) et ferentes dona, mes-
mo levando presentes. - 51) alvum, ventre. - 52) Contorsit. Stetit
ilia tremens, uteroque recusso. Obsermos o som expressivo dêsse
verso, que nos proporciona a idéia do arremêsso de uma arma. -
5.4) deurn, genitivo do plural.

Li cr:;túcia ele Sinon, que conseuurn iludir a boa fé dos


troianos.

"Ecce manus iuveuem iuterea po,;t terga revinctmn


Pastores magno ad regem clamore trahebant
- 356 -

Dardanidae, qui se ignotum venientibus ultro,


60 Roe ipsum ut strueret Troiamque aperiret Achivis,
Obtulerat, fidens animi atque in utrumque paratus,
Seu versare dolos seu certae occumbere morti.
Undique visendi studio Troiana iuventus
Circumfusa ruit certantque inludere capto.
65 Âccipe nunc Danaum insidias et crimine ab uno
Disce omnes
Namque ut conspectu in medio turbatus, inermis,
Constitit atque oculis Phrygia agmina circumspexit:
Reu, quae me tellus", "quae me aequora possunt
70 Accipere? aut quid iam misero mihi denique restat,
Cui neque apud Danaos usquam locus, et super ipsi
Dardanidae infensi poenas cum sanguine poscunt ?"
Quo gemitu conversi animi, compressus et omnis
Impetus. Rortamur fari quo sanguine cretus,
75 Quidve ferat; memoret quae sit fiducia capto.
Ille haec, deposita tandem formidine, fatur:
Cuncta equidem tibi, rex, fuerit quodcumque, fatebor
Vera", inquit; "neque me Ârgolica de gente negabo:
Roe primum; nec, si miserum Fortuna Sinonem
80 Finxit, vanum t'tiam mendacemque improba finget.
Fando aliquod si forte tuas pervenit ad auris
Belidae nomen Palamedis et incluta fama.
Gloria, quem falsa sub proditione Pelasgi
Insontem infando indicio, quia bella vetabat,
85 Demisere neci, nunc cassum lumine lugent;
Illi me comitem et consanguinitate propinquum
Pauper in arma pater primis huc misit ab annis.
Dum stabat regno incolumis, regumque vigebat
Conciliis, et nos aliquod nomenque decusque
90 Gessimus. Invidia postquam pellacis Ulixi
(Raud ignota loquor) superis concessit ab oris,
Adflictus vitam in tenebris luctuque trahebam,
Et casum insontis mecum indignabar amici.
Nec tacui demens, et me, fors si qua tulisset,
95 Si patrios umquam remeassem victor ad Argos,
Promisi ultorem et verbis odia aspera movi.
Rinc mihi prima mali labes, hinc semper Ulixes
Criminibus terrere novis, hinc spargere voces
ln vulgum ambíguas, et quaerere conscius arma.
Nec requievit enim, donec Calchante ministro -
Sed qui ego haec autem nequiquam ingrata revolvo,
- 357 -

Quidve moror, si omnis uno ordine habetis Achivos,


Idque audire sat est 1 Iamdudum sumite poenas:
Hoc Ithacus velit, et magno mercentur Atridae".
105 Tum vero ardemus scitari et quaerere causas,
Ignari scelerum tantorum artisque Pelasgae.
Prosequitur pavitans, et ficto pectore fatur:
"Saepe fugam Danai Troia cupiere relicta
Moliri et longo fessi discedere bello ;
110 Fecissentque utinam ! saepe illos aspera ponti
Interclusit hiems et terruit Auster euntis.
Praecipue, cum iam hic trabibus contextus acernis
Staret equus toto sonuerunt aethere nimbi.
Suspensi Eurypylum scitantem oracula Phoebi
115 Mittimus, isque adytis haec tristia dieta reportat:
- "Sanguine placastis ventos et virgine caesa,
Cum primum Ilíacas, Danai, venistis ad oras;
Sanguine quaerendi reditus animaque litandum
Argolica". - Vulgi quae vox ut venit ad auris,
120 Obstipuere animi gelidusque per ima cucurrit
Ossa tremor, cui fata parent, quem poscat Apollo.
Hic Ithacus vatem magno Calchanta tumultu
Protrahit in medios; q_uae sint ea numina divum
Flagitat: et mihi iam multi crudele canebant
125 Artificis scelus, et .taciti ventura videbant.
Bis quinos silet dies tectusque recusat
Prodere voce sua quemquam 1;1,ut opponere morti.
Vix tandem, magnis Ithaci clamoribus actus,
Composito rumpit vocem et me destinat arae.
130 Adsensere omnes, et, quae sibi quisque timebat,
Unius in miseri exitium conversa tulere.
Iamque dies infanda aderat; mihi sacra parari
Et salsae fruges et circum tempora vittae.
Eripui, fateor, leto me et vincula rupi.
135 Limosoque lacu per noctem obscurus in ulva
Delitui, dum vela darent, si forte dedissent.
Nec mihi iam patriam antiquam spes ulla videndi,
Nec dulces natos exoptatumque parentem,
Quos illi fors et poenas ob nostra reposcent
140 Effugia, et culpam hanc miserorum morte piabunt.
Quod te per Superos et conscia numina veri,
Per si qua est restet adhure adhuc mortalibus usquam
Intemerata fides, oro, miserere laborum
Tantorum, miserere animi non digna ferentis !"
- 358

145 Ilis lacrimis vitam damus et miserescimus ultro.


lpse viro primus manicas atqne arta levari
Vincla inbet Priamus dictisque ita fatur amicis:
"Quisquis es, amissos hinc iam obliviscerê Graios;
Xoster eris; mihique haec edissere vera roganti:
150 Quo molem hanc immanis equi statuere "/ quis auctor 1
Quidve petuntY quae religio? aut quae machina belli ?"
Dixerat. llle, dolis instructus et arte Pelasga,
Sustulit exutas vinclis ad sidera palmas:
"Vos, aeterni ignes, et non violabile vestrum
155 Testor numen", ait; "vos, arae ensesque nefandi,
Quos fugi, vittaeque deum, quas hostia gessi;
l<-,as mihi Graiornm sacrata resolvere iura;
Fas odisse viros atque omnia ferre sub auras,
Si qua tegnnt; teneor patriae nec legibus ullis.
160 Tu modo promissis mancas servataque serves,
Troia fidrm, si vera ferarn, si magna rependam.
Omnis spes Danaum et coepti fiducia belli
Palladis auxiliis semper stetit. Impius ex quo
Tydides sed enim scelerumque inventor Ulixes
165 Fatale adgressi sacrato avellere templo
Palladium caesis summae custodibus areis,
Corripuere sacram effigiem manibusque cruentis
Virgineas ausi divae contingere vittas,
Ex illo fluere ac retro sublapsa referri
170 Spes Danaum, fractae vires, aversa deae mens.
Nec dubiis ea signa dedit Tritonia monstris.
Vix positum castris simulacrum; arsere coruscae
Luminibus flammae arrectis, salsusque per artus
Sudor iit, terque ipsa solo (mirabile dictu!)
175 Emicuit parmamque forens hastamque trementem.
Externplo temptanda fuga canit aequora Calchas,
Nec posse Argolicis exscindi Pergama telis,
Omina ni repetant Argis numenque reducant
Qnod pelago et cnrvis secnm avexere carinis,
180 Et nunc quod patrias vento petiere Mycenas,
Arma Deosque parant comites pelagoque remenso
Improvisi aderunt: ia digerit omina Calchas.
Hanc pro Palladio moniti, pro numine laeso
Effigiern statuerc, nefas quae triste piaret.
185 Hanc tamen immensam Calchas, attollere molem
Roboribus textis caeloque educere iussit,
Ne recipi portis aut duci in moenia possit,
359 -

N eu populum antiqua sub religione tueri.


Nam si vestra manus violasset dona 1\'Iinervae,
190 Tum magnum exitium ( quod di prius omen in ipsum
Convertant !) Qriami imperio Phrygibusque futurum;
Sin manibus vestris vestram ascendisset in urbem,
Ultro Asiam magno Pelopea ad moenia bello
Venturam et nostros ea fata manere nepotes".
195 Talibus insidiis perinrique arte Sinonis
Credita res, captique dolis lacrimisque coactis
Quos neque Tydides, nec Larissaeus Achilles,
Xon anui domuere decern, non rnille carinae.

COMENTÁRIOS

57) manus, acusativo grego. - 58) regem, para o rei (Pría-


mo). - cJamore magno, ablativo de modo. - 59) Dardanidae, os
Troianos. - venientibus, dativo do particípio do presente de venire.
- qui, sujeito de obtuleJ"at. - 60) Achivis, dativo. - 61) animi,
genitivo na poesia. Na prosa seria animo. - 62) morti certae,
dativo. - 65) uno crimine, ablativo de origem. - 66) omnes, o
verso está incompleto, pois sabemos que Virgílio deixou a Eneida
ainda incompleta, e a comissão encarregada de fazer a revisão,
coisa alguma podia acrescentar. -- 68) Phrygia, Troianos. - 70)
misero, apôsto de mihi. - 73) conversi, pretérito perfeito, con-
versi sunt. - compressus, concordando com impetus. - 74) fari,
infinitivo depois de hortamnr. - cretus, partitivo de crescere com
o sentido de notl!s - 76) haec, estas palavras. - 77) cuncta vera,
acusativo. Tôdas as verdades. 78) me, acusativo, como sujeito de
esse, oculto. - de gente Argolica, ablativo de origem. 79) hoc
primum, acusativo, como objeto de fatebor. - 81) fando, dizendo
gerúndio. - ad tuas aures, aos teus ouvidos. - 82) nomen Pala-
medis, o nome de Palamedes, um dos Argonautas, filho do rei Nau--
plius, da Eubéia. - Belidae, descendente de Belo, rei do Egito, -
83) Pelasgi, os Gregos (habitantes da Pelágia). - 84) lnsontem,
infando indicio. Observemos a aliteração. - 85) demisere, pre-
térito perfeito do indicativo de demittere. - cassum, arcaísmo:
privado. - lumine, ablativo de separação. - 86) comitem, como
companheiro, acusativo. - illi, dativo. - propinquum, e como pa-
rente próximo. - 87) ab primis annis, ablativo. Circunstância ex
quo tempore. - 91) loquor haud ignota, conta fatos não ignorados.
- oris, ablativo. Lugar onde. - 92) tenebris, ablativo, lugar don-
de. - 93) casum, queda. - 94) me. acusativo, sujeito de esse. -
fors. advérbio, talvez. - 96) movi. excitei. - 98) spargere. espa-
lhar. - 99) vulgum. usado aqui no masculino, embora seja muito
mais freqüente no neutro. - spargere voces in vulgum, espalha;_•
boatos. - 101) haec ingrata, estas coisas, desagradáveis. - 102)
Quidvc moror, por que demoro a (falar)? - 103) sumite, escutai.
- 104) Ithacus, de Itaca. - Atridae, os Átridas, isto é, Aga-
360

memnon e Menelau. - 108) cupiere, terceira pessoa do plural do


pretérito perfeito do indicativo. - 109) moliri, infinitivo comple-
mentar. - fessi, fatigados. - longo bello, ablativo de causa ...
- 110) ponti, do mar. - illos, acusativo, objeto direito de terruit.
111) euntes, particípio do presente do verbo ire. - 112) contextus,
construído. 114) Eurypylum, ilustre agoureiro, filho de Evemon.
comandou o exército de Orménio, na Tessália. - 115) dieta, pa-
lavras. - 116) caesa, referenciava lfigênia, filha de Agamemnon e
Clitemnestra. - 117) ad oras, acusativo, lugar para onde. - 118)
quaerendi, gerúndio. - Itandumque, e para sacrificar. - 119) ut.,
desde que. - ad aures, aos ouvidos. - vulgi, do povo. - 120)
obstupuere, pretérito perfeito do indicativo de obstupescere. - 121)
ossa, os, ossis, neutro. - 122) magno tumultu, ablativo de modo.
- 123) in medios, no meio dêles. - 124) canebant, prediziam. -
125) artificis, do astucioso (Ulisses). - ventura as coisas que ha-
viam de vir. - 126) bis quinos dies, duas vêzes cinco dias. -
tectus, particípio passado de tego. - 127) prodere, infinitivo com-
plementar. - sua voce, ablativo de modo. - opponere, infinitivo
complementar. - 128) actus, obrigado. - 129) arae, dativo.
130) assensere, pretérito perfeito do indicativo, consentiram. -
131) tulere, suportaram, - de fero, fers, tuli, latum, ferre. -
133) fruges salsae, as frutas de sal (farinha sagrada). - 134) fa-
teor, confesso. - 135) lacu limoso, ablativo, lugar onde. - 136)
darent, subjuntivo, depois de dum. - vela, acusativo, objeto di-
reto de darent. - dum darent vela, si forte dedissent. Observar a
prótase e a apódose. - 137) videndi, gerúndio de videre. - 139)
reposcent. í:ste verbo pede dois acusativos. - nostra effugia, cir-
cunstância de causa. - 140) morte, ablativo de modo. - 141) te,
acusativo de oro. - 142) qua, observar a construção depois de si.
- mortalibus, dativo. - 143) miserere. í:ste verbo pede ger,itivo.
- laborum, genitivo depois de miserere. - oro, verbo que pede dois
acusativos. - 144) ferentis, particípio do presente de fero - non
digna, coisas não dignas. 145) his lacrimis, ablativo de causa. Ou-
tros dizem ser um dativo. - 147) vincla, síncope de vincula. -
dictis amicis, ablativo de modo. - 148) obliciscere, usado rna1s
freqüentemente com genitivo e raras vêzes com acusativo. -
Graios, os Gregos. Acusativo depois de obliviscere. - 149) edis-
sere. edissero, is, ertum, ere, expor detalhadamente. - roganti.
dativo do particípio do presente. - 150) statuere. pretérito per-
feito do indicativo. - molem, massa. - quis, quem (é). - 153)
sidera, acusativo, lugar, para onde. - exutas, particípio do pas-
sado de exuo. - 155) testor, eu atesto. - 156) deum, genitivo
plural, forma sincopada. - 157) fas mihi, me é permitido. - 158)
odisse, verbo defectivo. - omnia, tôdas as coisas. - 159) ullis
legibus, ablativo de causa eficiente. - 163) de sto, as steti, statum.
are. 166) Palladium. Era uma estátua de Palias, isto é, Minerva.
Os antigos acreditavam que a cidade onde estivesse o Palladim
seria inexpugnável. Uns dizem que foi feito dos ossos de Penélope,
e Dárdano o transportou para Tróia; outros, porém, julgam que
Júpiter o fêz cair do céu, perto do acampamento de Ilus. Conta-
se, ainda, que Dárdano conseguiu fabricar um outro Palladium,
- 361-

que foi, depois, roubado por Diomedes e Ulisses. Enéias apode-


ra-se do verdadeiro e o leva para a Itália, onde o coloca no tem-
po de Vesta. - 167) corripuere, pretérito perfeito do indicativo.
- 168) contingere, infinitivo de contingo. - 169) illo, desde êsse
templo. fluere, infinitivo de narração ou histórico. - referri, idem.
- 170) fractae, particípio do passado de frango, is, /regi, fractum,
frangere. - 171) Tritonia, isto é, Minerva, porque dizia-se que Mi-
nerva nascera n9.s margens do Triton, na Beócia. - 172) positum,
particípio passado de ponere. - castri, ablativo, lugar onde. -
173) Juminibus, isto é, oculis. Ablativo de separação. - 174) iit,
verbo eo, is, ivi (ii) itum, ire. - dictu, substantivo verbal ou supino
em u. - 176) canit, prediz, profetiza. - 179) avexere, pretérito
perfeito do indicativo. - pelago, no mar. - 182) aderunt, verbo
adsum. - 184) triste nefas, acusativo. - 187) duci, infinitivo com-
plementar. - moenia, acusativo de lugar. - 189) violasset, pre-
térito mais-que-perfeito do subjuntivo. - 191) futurum, futuro im-
perfeito do infinito: futurum esse. - 193) Asiam, acusativo como
sujeito de venturum. - ad moenia Pellopea, acusativo de lugar. -
194) venturam, futuro imperfeito do infinito do verbo venire.

Laocoonte e seus dois filhos são surpreendidos e mortos por


d1ws serpentes vindas do mar.

"Hic aliud maius miseris multoque trernendum


200 Obicitur magis, atque improvida pectora turbat.
Laocoon, ductus Neptuno sorte sacerdos,
Sollemnis taurum ingentem mactabat ad aras.
Ecce autem gernini a Tenedo tranquilla per alta
(Horresco referens) immensis orbibus angues
205 Incumbunt pelago, pariterque ad litora tendunt;
Pectora quorum inter fluctus arrecta iubaeque
Sanguineae superant undas; pars cetera pontum
Pone legit, sinuatque immensa volumine terga.
Fit sonitus spumante salo; iamque arva tenebant,
210 Ardentisque oculos suffecti sanguine et igne,
Sibila lambebant linguis vibrantibus ora.
Diffugimus visu exsangues. Illi agmine certo
Laocoonta petunt; et primmn parva duorum
Corpora natorum serpens amplexus uterque
213 Implicat, et míseros morsu depascitur artus;
Post ipsum auxilio subeuntem ac tela ferentem
Corripiunt, spirisque ligant ingentibus; et iam
Bis medium amplexi, bis collo squamea circum
Terga dati superant capite et cervicibus altis.
220 Ille simul manilrns tendit divellere nodos.
- 362 -

Perfusus sanie vittas atroque veneno,


Clamores simul horrendos ad sidera tollit;
Quales mugitus, fugit cum saucius aram
Taurus, et incertam excussit cervice securim.
225 At gemini lapsu delubra ad summa dracones
Effugiunt saevaeque petunt Tritonidis arcem,
Sub pedibusque deae clipeique sub orbe teguntur.

COMENTÁRIOS

199) Hic. aqui. - 200) obicitur. se oferece. - 201) Neptuno,


dativo de referência. - ductus sorte, escolhido pela sorte. - 202)
ingentem taurum, um grande touro. - 203) gemini angues, duas
serpentes. - 204) orbitus. ablativo de maneira: immensis orbitus =
de imensas espirais. - 205) ad litora, lugar para onde. - 206)
iubaeque sanguineae, nominativo, sujeito de exsuperant. - 209)
saio, ablativo, no mar, sôbre o mar. - 210) suffecti, irritadas. -
oculos, acusativo grego. - ardentesque oculos suffecti sanguine et
igni, sibilia. Observemos a expressividade de som nas palavras
citadas que indicam o sibilar da serpente. Oculos é um acusativo
de especificação. - sanguine et igni. ablativo de modo. - 211)
linguis vibrantibus, abblativo de origem. - 212) agmine certo. de
marcha certa. - 214) uterque serpens. ambas as serpentes. -
amplexus. enroscando-se. - 216) subeuntem, particípio do presente,
referindo-se a Laocoonte. - ferentem, particípio do presente do
verbo fero, fers, tuli, latum, ferre. - 218) bis circumdati, do verbo
circumdare, com o incremento breve em a, pedindo dativo depois de
si. Observemos a tmese. - 219) capite, ablativo de comparação.
- 220) divellere, infinitivo complementar. - 223) quales mugitus.
Observar a ironia, contida nesta comparação. - 225) gemini draco-
nes, duas serpentes. - lapsu, ablativo de maneira, rastejando. -
227) subque orbe clipei, e sob a face do escudo.

Os troianos introduzem, o cavalo de rnadeira na cidaclc.

"Tum vero tremefacta novus per pectora cunctis


Insinuat pavor, et scelus expendisse merentem
230 Laocoonta ferunt, sacrum qui cuspide robur
Laeserit et tergo sceleratam intorserit hastam.
Ducendum ad sedes simulacrum orandaque divae
Numina conclamant.
Dividimus muros et moenia pandimus urbis.
235 Accingunt omnes operi pedibusque rotarum
Subiciunt lapsus, et stuppea vincula collo
Intendunt. Scandit fatalis machina muros
Feta armis; pueri circum innuptaeque puellae
- 363

Sacra canunt funemque manu contingere gandent.


240 llla subit, mediaeque minans inlabitnr urbi.
O patria, o divum domus Illium, et incluta bello
Moenia Dardanidum ! quater piso in limine portae
Substitit, atque utero sonitnm quater arma dedere;
Instamns tamen immemores caecique furorr,
245 Et monstrum infelix sacrata sistimus arce.
Tunc etiam fatis aperit Cassandra futuris
Ora, Dei iussu non nrnquam credita 'fencris.
Nos delubra denm miseri, qnibus ultimus essrt
lllc dies, festa velamus fronde per nrbem.

COMENTÁRIOS
229) expendisse, pretérito perfeito do infinito. - 230) cuspi-
de, cuspis, idis, ponta. - robus, emprêgo da matéria pelo objeto.
- 232) oranda, gerundivo, concordando com numia. - 235) ro-
tarum lapsus, deslizes das rodas. - 237) fatalis machina, a má-
quina fatal (o cavalo). - 239) contingere, infinitivo complemen•
tar. - 240) urbi, dativo. - 241) divum, genitivo do plural de
Deus. - 243) utero, ablativo. Lugar onde. Está oculta a prepo-
sição. - 244) furore, ablativo de modo, - 246) Cassandra, nome
de um linda filha de Príamo e de Hécuba. - 246) futuris, concor-
dando com fatis. - 247) Teucris, dativo.

Os gregos saem do cavalo. II eitor aparece a E 11éias.

250 "Vertitur interea caelnm et ruit Oceano nox


Involvens umbra magna terramque polumque
Myrmidonumque dolos; fusi per moenia Teucri
Conticuere; sopor fessos complectitur artus.
Et iam Argiva phalanx instructis navibus ibat
255 A Tenedo tacitae per amica sileutia lunae
Litora nota petens, deum flammas cum regia puppis
Extulerat, fatisque defensus iniquis,
Inclusos utero Danaos et pinea furtim
Laxat claustra Sinon. Illos patefactus ad auras
260 Reddit equus, laetique cavo se robore promunt
Thessandrus Stenelusque duces et dirus Ulixes,
Demissum lapsi per funem, Acamasque, Thoasque,
Pelidesque Neoptolemus, primusque Machaom
Et Menelaus, et ipse doli fabricator Epeos,
265 Invadunt urbem somno vinoque sepultam;
- 364-

Caeduntur vigiles, portisque patentibus omnis


Accipiunt socios atque agmina conscia iungunt.
"Tempus erat quo prima quies mortalibus aegris
Incipit et dono divum gratíssima serpit;
270 In somnis, ecce, ante oculos maestissimus Hector
Visus adesse mihi, largosque effundere fletus,
Raptatus bigis, ut quondam, aterque cruento
Pulvere, perque pedes traiectus lora tumentis.
Hei mihi, qualis erat ! quantum mutatus ab illo
275 Hectore, qui redit exuvias indutus Achilli,
Vel Danaum Phrygios iaculatus puppibus ignis !
Squalentem barbam et concretos sanguine crinis,
Vulneraque illa gerens; quae circum plurima muros
Accepit patrios. Ultro flens ipse videbar
280 Compellare virum, et maestas expromere voces:
"O lux Dardanidae, spes o fidelíssima Teucrum,
Quae tantae tenuere morae? ( Quibus, Hector, ab oris,
Exspectate, venis? Ut te post multa tuorum
Funera, post varios hominumque urbisque labores,
285 Defessi aspicimus ! Quae causa indigna serenos
Foedavit vultus 1 aut cur haec vulnera cerno T"
Ille nihil, nec me quaerentem vana moratur;
Sed graviter gemitus imo de pectore ducens:
"Heu ! fuge, nate dea, teque his, ait, eripe flammis.
290 Hostis habet muros; ruit alta a culmine Troia.
Sat patriae Priamoque datum. Si Pergama dextra
Defendi possent, etiam hac defensa fuissent.
Sacra suosque tibi commendat Troia Penatis :
Hos cape fatorum comites, his moenia quaere,
295 Magna pererrato statues quae denique ponto".
Sic ait, et manibus vittas V estamque potentem,
Aeternumque adytis effert penetralibus ignem.

COMENTÁRIOS

250) vertitur caelum. Era crença, entre os antigos, que o céu gi-
rava, em tôrno da terra, em um dia. - oceano. Os antigos julga-
vam que a noite surgia no oceano tôdas as tardes. - 253) conti-
cuere, calaram-se. - sopor, o sono. - 255) silentia lunae, ausên-
cia da lua, escuridão. - 256) regia puppis, a capitânea. - 256)
deum, genitivo do plural. - 258) utero, ablativo locativo. - 262)
lapsi per funem, descidos por uma corda. - 264) doli ::::= do cavalo.
265) sepultam, acusativo, concorda com urbem. - 266) caeduntur
vigiles, as sentinelas mortas. - 268) prima quies, o primeiro sono,
- 365 -

o mais profundo. - 273) lora. isto é, loris. - 276) Danaum. sín-


cope de Danaorum. - 294) his, dativo de referência. ,- 296) vitas
Vestamque, hendíadis.

Os gregos invadern a cidade e Enéias tenta resistir.

"Diverso interea miscentur moenia luctu,


Et magis atque magis ( quamquam secreta parentis
300 Anchisae domus arborisbusque obtecta recessit).
Clarescunt sonitus, armorumque ingruit horror.
Excutior somno et summi fastigia tecti
Ascensu supero, atque arrectis auribus asto:
In segetem veluti cum flamma furentibus Austris
305 Incidit, aut rapidus montano flumine torrens
Sternit agros, sternit sata laeta boumque labores,
Praecipitesque trahit silvas; stupet inscius alto
Accipiens sonitum saxi de vertice pastor.
Tum vero manifesta fides, Danaumque patescunt
310 Insidiae. Iam Deiphobi dedit ampla ruinam,
Vulcano superante, domus; iam proximus ardet
Ucalegon; Sigea igni freta lata relucent.
Exoritur clamorque virum clangorque tubarum.
Arma amens capio; nec sat rationis in armis;
315 Sed glomerare manum bello et concurrere in arcem
Cum sociis ardent aninii; furor iraque mentem
Praecipitant, pulchrumque mori sÚccurrit in armis.
"Ecce autem telis Panthus elapsus Achivum,
Panthus Othryades, areis Phoebique sacerdos,
320 Sacra manu victosque deos parvumque nepotem
Ipse trahit, cursuque amens ad limina tendit.
"Quo res summa loco, Panthu f quam prendimus arcem Y"
Vix ea fatus eram, gemitu cum talia reddit:
"Venit summa dies et ineluctabile tempus
325 Dardanidae. Fuimus Troes, fuit Ilium, et ingens
Gloria Teucrorum; ferus omnia Iuppiter Argos
Transtulit; incensa Danai dominantur in urbe.
Arduus armatos mediis in moenibus astans
Fundit equus, victorque Sinon incendia miscet
330 Insultans. Portis alii bipatentibus adsunt.
Milia quot magnis umquam venere Mycenis;
Obsedere, alii telis angusta viarum

24 - 3•
366

"Oppositi; stat ferri acies mucrone corusco


"Stricta, parata neci; vix primi proelia temptant
335 "Portarum vigiles, et caeco Marte resistunt".
Talibus Othryadae dictis et numine divum
ln flammas et in arma feror, quo tristis Erinys,
Quo fremitus vocat et sublatus ad aethera clamor.
Addunt se socios Rhipeus et maximus armis
340 Epytus, oblati per lunam, Hypanisque Dymasque,
Et lateri adglomerant nostro, iuvenisque Coroebus
Mygdonides - illis ad Troiam forte diebus
Venerat, insano Cassandrae incensus amore,
Et gener auxilium Priamo Phrygibusque ferebat,
345 Infelix, qui non sponsae praecepta furentis
Audierit !
"Quos ubi confertos audere in proelia vidi,
Incipio super his: "Iuvenes, fortíssima frustra
"Pectora, si vobis audendi extrema cupido
350 Certa sequi, quae sit rebus fortuna videtis;
Excessere omnes adytis arisque relictis,
Di, quibus imperium hoc steterat; succurritis urbi
incensae: moriamur, et in media arma ruamus.
Una salus victis, nullam sperare salutem".
355 Sic animis iuvenum furor additus. Inde, lupi ceu
Raptores atra in nebula, quos improba ventris
Exegit caecos rabies, catulique relicti
Faucibus exspectant siccis, per tela, per hostis
Vadimus haud dubiam in mortem mediaeque tenemus
360 Urbis iter. Nox atra cava circumvolat umbra.
"Quis cladem illius noctis, quis funera fando
Explicet, aut possit lacrimis aequare labores 1
Urbs antiqua ruit, multos dominata per annos;
Plurima perque vias sternuntur inertia passim
365 Corpora, perque domos et religiosa deorum
Limina. Nec soli poenas dant sanguine Teucri;
Quondam etiam victis redit in praecordia virtus,
Victoresque cadunt Danai. Crudelis ubique
Luctus, ubiqne pavor, et plurima mortis imago.

COMENTARIOS

298) moenia, referência à cidade de Tróia. - 299) secreta ...


obtecta, referem-se a domus. - 302) excutior somno, sou afastadQ
do sono, isto é, desperto-me. - fastigia, o cume, forma pleonástica.
- 367 -

303) ascensu supero, galgo na subida, isto é,·subo. - ascensu supero,


atque arrectis auribus adsto. Observemos a aliteração da letra a.
- 304) in segetem, contra a seara. - 306) sternit sata, arrasa as
sementeiras. - boumque labores, e os trabalhos dos bois, isto é,
os sulcos do arado, metonímia. - 307) inscius, concorda com pastor.
fides, a verdade. - 310) Deiphobi, De foto, filho de Príamo e Hé-
cuba, desposou Helena, depois da morte de Páris. - 311) Vulca-
no superante, dominando o rei do Fogo, ablativo absoluto. - 312)
Ucalegon, um velho conselheiro de Príamo. - Sigea, as águas do
mar Sigeu. - 314) amens, como um louco. - nec sat rationís in
armis, nem sabia a razão por que tomara as armas. - 315) glo-
merare, construir depois de ardent. - 317) pulchrumque mori suc-
currit in armis, e ocorre ser belo morrer lutando. :11:ste pensamento
ó semelhante ao dulce decorum est pro patria mori, de Horácio. -
318) Panthus, filho de Otreu e sacerdote de Apolo. - 320) sacra
manu, ablativo, (traz) na mão as alfaias sagradas. - 326) feruil
luppiter, o cruel Júpiter. - 327) incensa, ablativo, concordando
com urbe. - 330) Portis bipatentibus, as portas abertas de ambos
os lados. - 337) Erinnys, nome das Fúrias. - 342) Illis ... die-
bus, ablativo de tempo - 348) incipio super his, dirijo-lhe essas
palavras. - 352) quibus, ablativo de meio. - 354) Una salus, a
única salvação. - 367) victis, dativo de referência.

LIBER V
Os funerais de Anqwises.

Sic fatus, velat materna tempora myrto;


Roe Helymus facit, hoc aevi maturus Acestes,
Roe puer Ascanius, sequitur quos cetera pubes.
75 Ille e concilio multis cum milibus ibat
Ad tumulum, magna medius comitante caterva.
Ric duo rite mero libans carchesia Baccho
Fundit humi, duo lacte novo, duo sanguine sacro,
Purpureosque iacit flores, ac talia fatur:
80 "Salve, sancte parens; iterum salvete, recepti
Nequiquam cineres, animaeque umbraeque paternae.
Non licuit finis Halos fataliaque arva,
Nec tecum Ausonium, quicumque est, quaerere Thybrim"
Dixerat haec, adytis cum lubricus anguis ab imis
85 Septem ingens gyros, septena volumina traxit,
Amplexus placide tumulum lapsusque per aras,
Caeruleae cui terga notae maculosus et auro
Squamam incendebat fulgor, ceu nubibus arcus
- 368 -

Mille iacit varios adverso sole colores.


90 Obstipuit visu Aeneas. Ille agmine longo
Tandem inter pateras et levia pocula serpens
Libavitque dapes, rursusque innoxius imo
Successit tumulo, et depasta altaria liquit.
Hoc magis inceptos genitori instaurat honores,
95 Incertus Geniumne loci famulumne parentis
Esse putet; caedit binas de more bidentis,
Totque sues, totidem nigrantis terga iuvencos
Vinaque fundebat pateris, animamque vocabat
Anchisae magni manisque Acheronte remissos.
100 N ec non et socii, quae cuique est copia, laeti
Dona ferunt, onerant aras, mactantque iuvencos.
Ordine aena locant alii, fusique per herbam
Subiciunt verubus prunas et víscera torrent.
Exspectata dies aderat nonamque serena
105 Auroram Phaethontis equi iam luce vehebant;
Famaque finitimos et clari nomen Acestae
Excierat: laeto complerant li tora coetu;
Visuri Aeneadas, pars et certare parati.
Munera principio ante oculos circoque locantur
110 ln medio, sacri tripodes viridesque coronae
Et palmae, pretium victoribus, armaque et ostro
Perfusae vestes, argenti aurique talentum;
Et tuba commissos medio canit aggere ludos.

COMENTÁRIOS
72) materna, ablativo, concordando com myrto com a murta
materna. - 73) hoc, acusativo, objeto direto de facit. - aevi ma-
turus, mais velho. - 74) cetera pubes, a juventude restante, nom.
suj. de sequitur. - 76) magna medius comitante caterva, estava
no meio acompanhado por uma grande multidão. - 77) duo car-
chesia, dois copos. - libans Baccho, oferecendo em libação a Baco.
- 78) humi, locativo. - 81) animaeque umbraeque paternae, a
alma e a sombra paterna. - Sérvio, um grande comentador de
Virgílio, observa que os antigos consideravam três partes distin-
tas, no homem: o corpo, que ficava no túmulo; a alma, que subia
ao céu; e a sombra, que descia aos infernos. - 84) adytis ... ab
imis, do interior do sepulcro (lugar sagrado). - cum, quando.
- 85) septem gyros, septena volumina, sete círculos e sete nós.
Devemos observar que sete era um número considerado sagrado.
- 87) cui, dativo de referência. - 87) maculosos auro ... fulgor,
um esplendor com manchas de ouro. - 87) nubibus, ablativo lo-
cativo. - 91) levia pocula, isto é, carchesia. O adjetivo indica
- 369 -

a qualidade de corpo. - 93) depasta altaria Iiquit, deixou os alta-


res depois de haver comido. - 94) genitori, isto é a Anquises. -
95) geniumne loci, sem saber se era o gênio do lugar. Era cren-
ça entre os antigos que cada lugar possuía sua divindade protetora,
chamada genius. Ê:ste podia ser representado por um menino,
um velho, e, na maioria das vêzes, por uma serpente. ~ 96) bi-
nas bidentis, duas ovelhas de dois anos. Em alguns MSS encontra-
mos a forma quinas bidentis. - 97) totque sues, igual número
(cinco) de porcos. - 100) Nec non, e também. - quae cuique est
copia, cada um segundo as suas posses. Observemos o emprêgo do
dativo possessivo. - 102) fusique per herbam, e sentados na herva.
- 103) subiciunt verubus prunas, colocam brasas por baixo dos espe-
tos. - 104) serena, ablativo concordado com luce, - 105) Phaetonis
equi, os cavalos. de Faetonte, isto é, o sol. - 106) fama, a fama
dos jogos que e~tavam sendo organizados. - 108) visuri Aeneadas,
os que haveriam de ver os companheiros de Enéias. - 108) pa-
rati, observemos o adjetivo no plural e na terminação masculina
concordando com pars, que é feminino e está no singular. Isto
acontece, porém, porque pars é um coletivo e representa um con-
junto de indivíduos. - 110) sacri tripodes, trípodes sagradas. Eram
mesas ou uma espécie de caldeirão de três pés. -· 113) medio
aggere, no meio (alto) de um morro. - commissos ludos, o início
dos jogos.

A corrida de botes.

Prima pares ineunt gravibus certamina remis


115 Quattuor ex omni delectae classe carinae.
Velocem Mnestheus agit acri remige Pristim
Mox Italus Mnestheus, genus a quo nomine Memmi,
Ingentemque Gyas ingenti mole Ohimaeram,
Urbis opus, triplici pubes quam Dardana versu
120 Inipellunt, terno consurgunt ordine remi;
Sergestusque, domus tenet a quo Sergia nomen,
Centauro invehitur magna, Svyllaqiie Cloanthus
Caerulea, genus unde tibi, Romane Cluenti.
Est procul in pelago saxum spumantia contra
125 Litora, quod tumidis submersum tunditur olim
Fluctibus, hiberni condunt ubi sidera Cori;
Tranquillo silet, immotaque attollitur unda
Campus, et apricis statio gratissima mergis.
Hic viridem Aeneas frondenti ex ílice metam
130 Constituit signum nautis, pater, unde reverti
Scirent et longos ubi circumflectere cursus.
Tum loca sorte legunt, ipisique in puppibus auro
Ductores longe effulgent ostroque decori:
- 370 -

Cetera populea velatur fronde iuventus,


135 Nudatosque umeros oleo perfusa nitescit.
Considunt transtris intentaque bracchia remis;
Intenti exspectant signum, exsultantiaque haurit
Corda pavor pulsans laudumque arrecta cupido.
Inde, ubi clara dedit sonitum tuba, finibus omnes,
140 Haud mora, prosiluere suis; ferit aethera clamor
Nauticus; adductis spumant freta versa lacertis.
Infindunt pariter sulcos, totumque dehiscit
Convulsum remis rostrisque tridentibus aequor.
Non tam praecipites biiugo certamine campum
145 Corripuere, ruuntque effusi carcere currus;
Nec sic immissis aurigae undantia lora
Concussere iugis, pronique in verbera pendent.
Tum plausu fremituque virum studiisque faventum
Consonant omne nemus, vocemque inclusive volutant
150 Litora; pulsati colles clamore resultant.

COMENTÁRIOS

114) ineunt, iniciam. - 116) Mnestheus, nome de um dos


,quatro dirigentes dos barcos que participaram da corrida. -
Pristim, nome da nau dirigida por Minesteu. - 118) Gyas, nome
do dirigente de outra nau. Diz Sérvio que Gias pertencia a
gens Gegania. - Chimaeram, nome da nau de Gias. A Chimaera
era um monstro que possuía a cabeça de leão, o ventre de cabra
e a parte restante de um dragão. ~ste monstro foi morto por
Belerofo. Possivelmente, em cada uma dessas nau estava pin-
tada a figura do monstro que lhe dava o nome. - 119) triplici
versu, em tríplice fileira. - 121) Sergestus, nome do dirigente de
outra nau. - 122) Centauro invehitur magna, é levado na grande
Centauro, isto é, dirige a grande Centauro. Os Centauros eram
monstros filhos de Ixion e de uma nuvem. Ixion obteve de Júpi-
ter permissão de sentar-se à mesa dos deuses e apaixonou-se por
Juno, a quem declarou um amor sacrílego. Júpiter, como castigo,
deu a uma nuvem a forma de Juno, em cuja armadilha caiu Ixion,
sem sentir. Dessa união nasceram os Centauros. Cf. Ovídio Met,
XII, 210 segs - 122) Scyllaque Cloanthus caerulea, Cloanto está
na azulada Cila. - 126) hiberni Cori. Os Coros eram ventos do
noroeste. Comenta Ruaeus: (Hibiernus dicitur, seu frigidus, quia
situ proxime ad spetentriones ventos accedit". - 128) mergis,
subst. merx, rrwrgis, para os mergulhões. - 133) decori, nomi-
nativo do plural concordando com ductores. - 134) populea fron-
de, com fôlhas de álamo (choupo): o choupo era dedicado a Hér-
cules. - 136) considunt transtris, sentam-se nos bancos. - 139)
finibus omnes prosiluere suis, todos irromperam de seus lugares
- 371 -

- 140) haud mora, sem demora. - 146) undantia lora, as rédeas


sinuosas. - 147 pronique in verbera pendent, e inclinados se abai-
xam para açoitar os cavalos.

A disputa da corrida.

Effugit ante alios, pr1m1sque elabitur undis


Turbam inter fremitumque Gyas; quem deinde
Cloanthus consequitur, melior remis, sed pondere pinus
Tarda tenet; post hos aequo discrimine Pristis
155 Centaurusque locum tendunt superare priorem;
Et nunc Pristis habet, nunc victam praeterit ingens
Centaurus, nunc una ambae iunctisque ferruntur
Frontibus et longa sucant vada salsa carina.
Iamque propinquabant scopulo metamque tenebant,
160 Cum princeps medioque Gyas in gurgite victor
Rectorem navis compellat voce Menoeten:
"Quo tantum mihi dexter abis? huc derige gressum;
Litus ama et laevas stringat sine palmula cautes;
Altum alii teneant". Dixit; sed caeca Menoetes
165 Saxa timens proram pelagi detorquet ad undas.
"Quo diversus a bis?" iterum, "Pete saxa, Menoete !"
Cum clamore . Gyas revocabat, et ecce Cloanthum
Respicit instantem tergo et propiora tenentem.
Ille inter navemque Gyae scopulosque sonantis
170 Radit iter laevum interior subitoque priorem
Praeterit et metis tenet aE>quora tuta relictis.
Tum vero exarsit iuveni dolor ossibus ingens,
N ec lacrimis caruere genae, segnemque Menoeten
Oblitus decorisque sui sociumque salutis
175 ln mare praecipitem puppi deturbat ab alta:
lpse gubernaclo rector subit, ipse magister
Hortaturque viros clavumque ad litora torquet.
At gravis, ut fundo vix tandem redditus imo est,
Iam senior madidaque fluens in veste Menoetes
180 Summa petit scopuli siccaque in rupe resedit.
Illum et labentem Teucri et risere natantem,
Et salsos rident revomentem pectore fluctus.
Hic laeta extremis spes est accensa duobus,
Sergesto Mnestheique, Gyan superare morantem.
185 Sergestus capit ante locum scopuloque propinquat,
Nec tota tamen ille prior praeeunte carina;
- 372 -

Parte prior, partim rostro premit aemula Pristis.


At media socios incedens nave per ipsos
Hortatur Mnestheus: "Nunc, nunc insurgite remis,
190 Hectorei socii, Troiae, quos sorte suprema
Delegi comites; nunc illas promite viris,
Nunc animos quibus in Gaetulis Syrtibus usi,
Ionioque mari Maleaeque sequacibus undis.
Non iam prima peto Mnestheus, neque vincere certo;
195 Quamquam o ... ! Sed superent, quibus hoc, Neptune,
[ dedisti;
Extremos pudeat rediisse; hoc vincite, cives,
Et prohibete nefas. "Olli certamine summo
Procumbunt; vastis tremit ictibus aerea puppis,
Subtrahiturque solum; tum creber anhelitus artus
200 Aridaque ora quatit, sudor fluit undique rivis.
Attulit ipse viris optatum casus honorem.
Namque furens animi dum proram ad saxa suburguet?
Interior spatioque subit Sergestus iníquo,
Infelix saxis in procurrentibus haesit.
205 Concussae cautes, et acuto in murice remi
Obnixi crepuere, illisanque prora pependit.
Consurgunt nautae et magno clamore morantur,
Ferratasque trudes et acuta cuspide contos
Expediunt, fractosque legunt in gurgite remos.
210 At laetus Mnestheus, successuque acrior ipso,
Agmine remorum celeri, ventisque vocatis,
Prona petit maria et pelago decurrit aperto.
Qualis spelunca subito commota columba,
Cui domus et dulces latebroso in pumice nidi,
215 Fertur in arva volans, plausumque exterrita pennis
Dat tecto ingentem; mox, aere lapsa quieto,
Radit iter liquidum, celeres neque commovet alas:
Sic Mnestheus, sic ipsa fuga ultima Pristis
Aequora; sic illam fert impetus ipse volantem.

COMENTÁRIOS

154) aequo, discrimine, em intervalo igual. - 155) superare


priorem, acusativo cognato. - 160) medio in gurgite, no meio do
mar. - 161) M.enoeten, Menetes, nome de pilôto da nau Chimaera.
- 162) Quo tantum mihi dexter abis. Para onde vais tão inclina-
do para a direita. - mihi, dativo ético. - 163) litus ama, procura
a margem (do rochedo). - 163) sine palmula, deixa que o remo. -
laevas stringat cautes, toquem levemente os rochedos que ficam
à esquerda. - 165) proram detorquet, vira a proa. - pelagi ad
undas, para o alto mar. - 168) tergo. dativo. - 169) Ille. isto é,
Clanto. - 170) a nau de Cloanto consegue tomar a dianteira e
passa entre o rochedo e a de Gias. - 171) metis relictis, ablativo
absoluto. - 172) iuveni, dativo de referência. - 173 lacrimis,
ablativo com caruere. - No momento em que Gias viu a sua nau
perder a dianteira por culpa de Menetes, que não impelira para
bem junto ao rochedo, conforme determinara, perdeu todo o con-
trôle e lançou o pilôto no mar. - 17 4) decoris, sui, genitivo com
oblitus. - socium, síncope de sociorum. - 175) in mare deturbat,
lança no mar. Observemos o acusativo porque o verbo indica mo-
vimento. - praecipitem, de cabeça para baixo. - 177) clavumque
ad litora torquet, vira a proa para o rochedo. - 182) revomentem,
que vomita. - 184) Sergesto e Mnesteu concebem a esperança de
vencerem a Gias. - 191) promite, mostrai. - 194) Mnesteu não
mais pretende vencer, mas apenas que a Balea não seja a última.
- 197) prohibite nefas, afastai esta vergonha. 197) Olli, nom.
sujeito de procumbunt. Observemos que esta forma é raramente
usada pelos clássicos, que preferem illi. - 202) Devemos traduzir
na seguinte ordem: N'amque dum Sergestus, furens animi, interio·r
suburguet proram ad saxa, subit spatio iniquo - 205) acuto in
murice, na ponta aguda do rochedo. - 206) illisa, quebrada. - 208)
!erratas trudes, ferradas alavancas. - contos, varas de barco. -
211) agmine remorum celeri, com rápido movimento dos remos.
- ventis vocatis, com o auxílio dos ventos. - 213) spelunca,
ablativo. - 217) radit iter liquidum, corta o ar voando. - 218)
fuga, ablativo .

.A. parte final da corrida. O entusiasmo de Mnesteu, que


teve a vitória à vista. Oloanto sai vencedor porque
invocou a proteção dos deuses.

220 Et primum in scopulo luctantem deserit alto


Sergestum brevibusque vadis frustraque vocantem
Auxilia et fractis discentem currere remis.
Inde Gyan ipsamque ingenti mole Chimaerem
Consequitur; cedit quoniam spoliata magistro est.
Solus iamque ipso superest in fine Cloanthus,
Quem petit et summis adnixus viribus urget.
Tum vero ingeminat clamor cunctique sequentem
Instigant studiis resonatque fragoribus aether.
Hi proprium decus et partum indignantur honorem
230 Ni teneant, vitamque volunt pro laude pacisci;
Hos successus alit: possunt, quia posse videntur.
Et fors aequatis cepissent praemia rostris,
Ni palmas ponto tendens utrasque Cloanthus
- 374-

Fudissetque preces divosque in vota vocasset:


235 "Di, quibus imperium est pelagi, quorum aequora curro,
Vobis laetus ego hoc candentem in litore taurum
Constituam ante aras, voti reus, extaque salsos
Proiciam in fluctus et vina liquentia fundam."
Dixit eumque imis sub fluctibus audiit omnis
240 Nereidum Phorcique chorus Panopeaque virgo;
Et pater ipse manu magna Portunus euntem
Impulit; illa Noto citius voluciique sagitta
Ad terram fugit, et portu se condidit alto.

COMENTÁRIOS

224) spoliata magistro, desprovida de pilôto (porque Menetea


fôra lançado no mar.) - 225) Depois que Mnesteu deixou atrás
a Chimaera só lhe restava vencer a Cloanto para sagrar-se ven-
cedor. - 226) a assistência delira de entusiasmo com o novo im-
pulso que adquire a nau de Mnesteu, outrora colocada em último
lugar, e no momento apresentando probabilidade de conquistar o
prêmio máximo. - 228) instigant studiis, excitam em seus aplau-
sos. - 230) vitamque pro laude pacisci, querem trocar a vida
pela vitória (isto é, não se importam de morrer, contanto que
saiam vencedores). - 231) hos, referência a Mnesteu e seus com-
panheiros. - 232) fors, talvez. - 232) aequitis cepissent prae-
mia rostris, tivessem alcançado um empate e obtido premios iguais.
- 235) quibus, dativo possessivo. 237) reus voti, sendo deve-
dor de um voto. - 239) A súplica de Cloanto proporcionou-lhe
o auxílio das filhas de Forco, da virgem Panopéia e do pai For-
tunol - 240) Nereidum, As Nereidas em número de cinquenta de
Nereu e Doris, eram consideradas como ninfas dos mares interio-
res, assim chamadas porque moravam no fundo do mar. - 240)
Phorci, Forco era um deus marinho e filho do Oceano e da Terra. -
240) Panopea, nome de uma Nereida, cf. Georg., I, 437. - 241)
Portunus, um deus ma.rinho, que presidia aos portus e às portae.

Enéias faz a entrega de prêmio ao vencedor e aos outros


que participaram da corrida. O regresso da Centauro
que tinha ido de encontro a um rochedo. (V, 244/285).

Tum satus Anchisa, cunctis ex more vocatis,


245 Victorem magna praeconis voce Cloanthum
Declarat, viridique advelat tempora lauro,
Muneraque in naves ternos optare iuvencos.
Vinaque et argenti magnum dat ferre talentum.
Ipsis praecipuos ductoribus addit honores:
- 375 -

250 Victori chlamydem auratam, quam pluriam circum


Purpura Maeandro duplici Meliboea cucurrit,
Intextusque puer frondosa regius Ida
Velocis iaculo cervos cursuque fatigat,
Acer, anhelanti similis, quem praepes ab Ida
255 Sublimem pedibus rapuit Iovis armiger uncis;
Longaevi palmas nequiquam ad sidera tendunt
Custodes, saevitque canum latratus in auras.
At qui deinde locum tenuit virtute secundum,
Levibus huic hamis consertam auroque trilicem
260 Loricam, quam Demoleo detraxerat ipse
Victor apud rapidum Simoenta sub Ilio alto,
Donat habere, viro decus et tutamen in armis,.
Vix illam famuli Phegeus Sagarisque ferebant
Multiplicem, conixi umeris; indutos at olim
265 Demoleos curso palantes Troas agebat.
Tertia dona facit geminos ex aere labetas,
Cymbiaque argento perfecta atque aspera signis.
Iamque adeo donati omnes opibusque superbi
Puniceis ibant evincti tempora taenis,
270 Cum saevo e scopulo multa vix arte revulsus,
Amissis remis atque ordine debilis uno,
Inrisam sine honore ratem Sergestus agebat.
Qualis saepe viae deprensus in aggere serpens,
Aerea quem óbliquum rota transiit, aut gravis ictu
275 Seminecem liquit saxo lacerumque víator.
Nequiquam longos fugiens dat corpore tortus,
Parte ferox, ardensque oculis, et sibila colla
Arduus attollens; pars vulnere clauda retentat
Nexantem nodis seque in sua membra plicantem.
280 Tali remigio na vis se tarda movebat;
Vela facit tamen, et plenis subit ostia vellis.
Sergestum Aeneas promisso munere donat,
Servatam ob navem laetus sociosque reductos.
Olli serva datur, operum haud ignara Minervae,
Cressa genus, Pholoe, geminique sub ubere nati

COMENTÁRIOS
244) status Anchisa, o filho de Anquises, isto é, Enéias. - 247)
in naves, para cada nau. - 249) praecipuos honores, honras
especiais. - 250) chlamydem, um manto usado, de preferência
pelos gregos, e, depois pelos romanos, 11ue a revestiam de ricos
- 376

bordados. - 251) Meliboea, cidade da Tessália, que produzia afa-


mada púrpura. - 252) puer regius referência a Ganimedes, cif.
Ovídio, Met., K, 155-160. Ida, locativo. - 254) quem, acusativo,
objeto direto de rapuit, - 245) praepes ... Iovis armiger, a ave
que leva as armas de Júpiter (a águia). - 259) hamis auro, com
malhas de ouro. Observemos a hendíadis. - 260) ipse, isto é,
Enéias. - 265) palantes Troas apebat, proporcionava pavor aos
troianos. - 266) geminos ex aere lebetas, dois vasos de bronze.
- 267) cymbia argento perfecta, corpos feitos de prata. - 269)
taenis, em lugar de taeniis, para a tender à metrificação. - 273)
viae in aggere, numa saliência da estrada. - 274) quem, está na
terminação masculina porque serpens é masculino. - 274) gra-
vis ictu = gravi ictu. - 277) - sibila colla, acusativo, objeto
direto de attollens. - 284) olli, a êle. - 284) operum haud ignara
Minervae, que não desconhecia as artes de Minerva isto é, fiar
e tecer a lã. - 285) genus, acusativo de es;pecificação.

A corrida a pé. ( V, 286/ 361).

Roe pius Aeneas misso certamine tendit


Gramineum in campum, quem collibus undique curvis
Cingebant silvae, mediaque in valle theatri
Circus erat; quo se multis cum milibus heros
290 Concessu medium tulit exstructoque resedit
Hic, qui forte velint rapido contendere cursu,
Invitat pretiis animos, et praemia ponit.
Undique conveniunt Teucri mixtique Sicani,
Nisus et Euryalus primi;
295 Euryalus forma insignis viridique iuventa,
Nisus amore pio pueri : quos deinde secutus
Regius egregia Priami de stirpe Diores;
Hunc Salius, simul et Patron, quorum alter Acarnam,
Alter ab Arcadio Tegeaeae sanguine gentis;
300 Tum duo Trinacrii iuvenes, Holymus Panopesque
Adsueti silvis, comites senioris Acestae;
Multi praeterea, quos fama obscura recondit.
Aeneas quibus in mediis sic deinde locutus;
"Accipite haec animis laetasque adverti te mantes.
305 Nemo ex hoc numero mihi non donatur abibit.
Gnosia bina dabo levato lucida ferro
Spicula caelatamque àrgento ferre hipennem.
Omnibus hic erit unus honos. Tres praemia primi
Accipient flavaque caput nectentur oliva.
310 Primus equum phaleris insignem victor habeto:
Alter Amazoniam pharetram plenamque sagitiis
- 377 -

Threiciis lato circum amplectitur auro


Balteus et tereti subnectit fibula gemma;
Tertius Argolica hac galea contentus abito",
315 Haec ubi dieta, locum capiunt, signoque repente
Corripiunt spatia audito limenque relinquuant,
Effusi nimbo similes; simul ultima signant.
Primus abit longeque ante omnia corpora Nisus
Emicat, et ventis et fulminis ocior alis;
320 Proximus huic, longo sed proximus intervalo,
Insequitur Sallius; spatio post deinde relicto
Tertius Euryalus;
Euryalumque Helymus sequitur; quo deinde dub ipso
Ecce volat calcemque terit iam calce Diores;
325 Incumbens umero; spatia et si plura supersint,
Transeat elapsus prior, ambiguumve relinquat.
Iamque fere spatio extremo fessique sub ipsam
Finem adventabant, levi cum sanguine Nisus
Labitur infelix, caesis ut forte iuvencis
330 Fusus humum viridesque super madefecerat herbas.
Hic iuvenis iam victor ovans vestigia presso
Haud tenuit titubata solo, sed pronus in ipso
Concidit immumdoque fimo sacroque cruore,
Non tamen Euryali, non ille oblitus amorum;
335 Nam sese opposuit Salio, per lubrica surgens:
Ille autem spissa iacuit revolutos harena.
Emicat Euryalus, et munere victor amici
Prima tenet, plausuque volat fremituque secundo.
Pos Helymus subit, et nunc tertia palma Diores.
340 Hic totum caveae consessum ingentis et ora
Prima patrum magnis Salius clamoribus implet,
Ereptumque dolo reddi sibi poscit honorem.
Tutatur favor Euryalum lacrimaeque decorae
Gratior et pulchro veniens in corpore virtus.
345 Adiuvat et magna proclamat voce Diores,
Qui subiit palmae frustraque ad praemia venit
Ultima, si primi Salio redduntur honores.
Tum pater Aeneas: "Vestra, inquit, numera vobis
Certa manente, pueri, et pállman movet ordine nemo;
350 Me liceat casus miserari insontis amici".
Si fatus tergum Gaetuli immane leonis
Dat Salio, villis onerosum atque unguibus aureis.
Hic Nisus: "Si tanta, inquit, sunt praemia victis
Et te lapsorum miseret, quae munera Niso.
378 -

355 Digna dabis, primam merui qui laude coronam,


Ni me, quae Salium, fortuna inimica tulisset Y"
Et, simul, his dictis faciem ostentabat et udo
Turpia membra fimo. Risit pater optimus olli
Et clipeum efferri iussit, Didymaonis, artes
360 N eptuni sacre Danais de poste refixum.
Hoc invenem egregium praestanti numero donat.

COMENTÁRIOS
i
286) misso certamine, te.rminado o certame Ablativo absolu-
to. - 288) theatri circus, um anfiteatro, isto é, um lugar para
exibição. - 290) concessu extructo resedit, sentou-se num assen-
to construído. - 297) egregia, ablativo concordando com stirpe.
- 300) duo Trinacrii iuvenes, dois jovens sicillianos. - 302) fama
obscura. Observemos a oxymoron, que é o emprêgo de palavras
contraditórias, na mesma frase. - 305) mihi, dativo de agente.
- mesmo mihi, non donatus abibit, ninguém irá embora sem ser
premiado por mim. - 306) Gnosia bina spicula, dois dardos cre-
tenses. - 307) bipennem, machadinha de dois gumes. - 313)
Balteus, talabarte. - tereti gemma, com uma redonda pedra pre-
ciosa. - 318) Nisus tomou a dianteira; muito atrás vinha Salius,
em terceiro lugar estava Euríalo e após êste, Elimo. - 328)
cum, conj. temporal: quando. - 330) fusus maderecerat, o san-
gue derramado humedecera. - 331) vestigia haud tenuit titu-
bata, não conseguiu firmar os passos titubeantes. - 334) Após
esta queda inesperada, Nisso verificou que não mais alcançaria
a vitória já considerada certa. - Neste caso, Sâlio que vinha
atrás obteria o primeiro lugar. Niso, porém, querendo beneficiar
o seu grande amigo Euríalo, provocou a queda de Sálio. Em vista
disso Eurialo foi o vencedor. - 339) palma, isto é, victoria. -
340) Hic totum caveae concessum ingentis ... · magnis Salius cla-
moribus implet. Então Sálio enche tôda a assembléia do gran-
de circo com enérgicos protestos. - 350) insontis, amici do amigo
inocente. - 351) tergum immane, uma grande pele. - 362) vil-
lis onerosum, dotada de pêlos. - 354) lapsorum, genitivo com
miseret. - 357) udo fim o, de estêrco ainda úmido.

A luta de "box". Dares apresenta-se, orgulhoso, certo de


que ninguém teria coragem de pugnar com êle. Entelo,
embora velho, incentivado por Acestes, aceita o desafio.
(V, 362/484).

Post, ubi confecti cursus, et dona peregit.


"Nunc si cui virtus animusque in pectore praesens,
Adsit, et evinctis attollat brachia palmis".
- 379 -

365 Sic ait, et geminum pugnae proponit honorem,


Victori velatum auro vittisque iuvencum,
Ensem atque insignem galeam solacia victo.
Nec mora: continuo vastis cum viribus effert
Ora Dares, magnoque virum se murmure tollit;
370 Solus qui Paridem solitus contendere contra,
Idemque, ad tumulum quo maximus occubat Hectw-.
Victorem Buten immani corpore; qui se
Bebrycia veniens Amyci de gente ferebat,
Perculit et fulva moribundum extendit harena.
375 Talis prima Dares caput altum in proelia tollit,
Ostenditque umeros latos, altennaque iactat
Bracchia protendens, et verberat ictibus auras.
Quaer:.tur huic alius; nec quisquam ex agmine tanto-
Audet adire virum manibusque inducere caestus.
380 Ergo alacris, cunctosque putans excedere palma,
Aeneae stetit ante pedes, nec plura moratus,
Tum laeva taurum cornu tenet, atque ita fatur:
"Nate dea, si nemo audet se credere pugnae,
Quae finis standi T Quo me decet usque teneri Y
385 Ducere dona iube". Cuncti simul ore fremebant
Dardanidae, reddique viro promissa iubebant.
Hic gravis Entellum dictis castigat Acestes
Proximus ut viridante toro consederat herbae:
"Entelle, heroum quondam fortissimo frustra;
390 Tantane tam patiens nullo certamine tolli
Dona sines 1 Ubi nunc no bis deus ille, magister
Nequiquam memoratus, Eryx 1 ubi fama per omnem
Trinacriam, et spolia illa tuis pendentia tectis 1"
Ille sub haec: "Non laudis amor, nec gloria cessit
395 Pulsa metu; sed enim gelidus tardante senecta
Sanguis hebet, frigentque effetae in corpore vires ..
Si mihi, quae quondam fuerat, quaque improbus iste-
Exultat fidens, si nunc foret illa inventas,
Haud equidem pretio inductus pulchroque iuvenco
400 V enissem, nec dona moror". Sic deinde locutus
ln medium geminas inmani pondere caestus
Proiecit, quibus acer Eryx in proelia suetus
Ferre manum duroque intendere bracchia tergo.
Obstipuere animi: tantorum ingentia septem
405 Terga boum plumbo insuto ferroque rigebant.
Ante omnes stupet ipse Dares longeque recusat;
Magnanimusque Anchisiades et pondus et ipsa
- 380 -

Huc illuc vinclorum immensa volumina versat,


Tum senior talis referebat pectore voces:
410 "Quid, si quis caestus ipsius et Herculis arma
Vidisset, tristemque hoc ipso in litore pugnam?
Haec germanus Eryx quondam tuus arma gerebat;
Sanguine cernis adhuc sparsoque infecta cerebro;
Ris magnum Alciden contra stetit; his ego suetus,
415 Dum melior vires sanguis debat, aemula necdum
Temporibus geminis canebat sparsa senectus.
Sed, si nostra Dares haec Troius arma recusat,
Idque iio sedet Aeneae, probat auctor Acestes,
Aequemus pugnas. Erycis tibi terga remitto;
420 Solve metus; et tu Troianos exue caestus ;"
Haec fatus, duplicem ex umeris reiecit amictum
Et magnos membrorum artus magna ossa lacertosque
Exuit atque ingens media consistit harena.
Tum satus Anchisa caestus pater ·extulit aequos
425 Et paribus palmas amborum innexuit armis.
Constitit in dígitos extemplo arrectus uterque
Bracchiaque ad superas interritus extulit auras.
Abduxere retro longe capita ardua ab ictu,
Immiscentque manus manibus pugnamque lacessunt,
430 Ille pedum melior motu fretusque iuventa,
Hic membris et mole valens; sed tarda trementi
Genua labant, vastos quatit aeger anhelitus artus.
Multa viri nequiquam inter se vulnera iactant,
Multa cavo lateri ingeminant at pectore vastos
435 Dant sonitus erratque auris et tempora circum
Crebra manus, duro crepitant sub vulnere malae.
Stat gravis Entellus nisuque immotus eodem;
Corpore; tela modo atque oculos vigilantibus exit.
Ille, velut celsam oppugnat qui molibus urbem,
440 Aut montana sedet cirrum castella sub armis,
Nunc nos, nunc illos aditus, omnemque pererrat
Arte locum, et variis assultibus irritus urget.
Ostendit dextram insurgens Entellus, et alte
Extulit: ille ictum venientem a vertice velox
445 Praevidit, celerique elapsus corpore cessit;
Entellus viris in ventum effudit, et ultro
Ipse gravis graviterque ad terram pondere vasto
Concidit, ut quondam cava concidit aut Erymantho
Aut Ida in magna, radicibus eruta, pinus,
450 Consurgunt studiis Teucri et Trinacria pubes;
381 -

It clamor caelo, primusque accurrit Acestes,


Arquaevumque ab humo miserans attollit amicum.
At non tardatus casu neque territus heros
Acrior ad pugnam redit, ac vim suscitat ira;
455 Tum pudor incendit viris et conscia virtus,
Praecipitemque Daren ardens agit aequore toto,
Nunc dextra ingeminans victus, nunc ille sinistra.
Nec mora, nec requies: quam multa grancine nimbi
Culminibus crepitant, sic densis ictibus heros
460 Creber utraque manu pulsat versatque Dareta.
Tum pater Aeneas procedere longius iras
Et saevire animis Entellum haud passus acerbis
Sed finem imposuit pugnae, fessumque Dareta
Eripuit, mulcens dictis, ac talia fatur:
465 "Infelix" ! quae tanta animum dementia cepit !
Non viris alias conversaque numina sentis?
Cede dco. "Dixitque, et proelia voce diremit.
As illum fidi aequales, genua aegra trahentem,
Iactantemque utroque caput, crassumque cruorem
470 Ore eiectantem mixtosque in sanguine dentes,
Ducunt ad navis, galeamque esemque vocati
Accipiunt; . palmam Entello taurumque relinquunt.
Hic victor superans animis tauroque superbus:
"Nate dea, vosque haec, inquit, cognoscite, Teucri,
457 Et mihi quae fuerint iuvenali in corpore vires
Et qua servetis revocatum a morte Dareta".
Dixit et adversi contra stetit ora iuvenci,
Qui donam astabat pugnae durosque reducta
Lbravit dextra media inter cornua caestus
480 Arduus effractoque inlisit in ossa cerebro.
Sternitur exanimisque tremens procumbit humi bos.
Ille super tales effundit pectore voces :
"Hanc tibi Eryx, meliorem animam pro morte Daretis
Persolvo; hic victor caestus artemque repono".

COMENTARIOS
362) Depois de terem sido entregues os prem1os aos partici-
pantes da corrida, Enéias incentiva os varões corajosos a se apre-
sentarem para a luta de box. - 364) et evinctis attolat brachia
palmis, e apresente os braços com as mãos de cestos. - 365)
pugnae, genitivo. - 368) effert ora Dares, apresenta-se Dares.

25 - 3•
382

- 372) victorem Buten immani corpore... perculit, abateu o


sempre vencedor Butes, dotado de grande aparência física. -
373) Amyci, Ámico, filho de Netuno, era um rei lendário e consi-
derado o inventor do cesto. - Certa ocasião quis impedir que os
Argonautas fizessem provisão de água e, por êste motivo foi li-
gado a uma árvore e morto. - 374) perculit, verbo percello, -
is, - cuti, - culsum, -· ere, abater. - 374) moribundum, re-
fere-se a Butes. - 379) audet, adire virum, (ninguém) ousa en-
frentar o homem (Butes). - 380) alacris, Dares mostrava-se ale-
gre porque não acreditava que alguém tivesse coragem para en-
frentá-lo. - 383) Nate Dea, ó filho de Venus, isto é, Enéias.
- 387) Entellum, companheiro de Acestes e dotado, também de
grande valor físico, mas já se encontrava em idade pouco pro-
pícia para competições dêsse gênero. - 388) herbae, genitivo. -
391) dona, acusativo, sujeito de tolli. - 392) Eryx filho de Venus
e, por consequência, irmão de Enéias. - 394) Ille sub haec, Enteio
ao ouvir esta palavra respondeu: - 396) effetae vires, as fôrças
extenuadas. - 397) quaque improbus iste exultat fidens, e con-
fiante nela (mocidade) êste ímprobo (Dares) exulta. - 400)
nec dona moror, não disputaria prêmios. - 406) recusat. O pe-
tulante Dares, não quis aceitar os cestos de Enteio. 409) se-
nior refere-se a Enteio, - 412) germanus, porque Érix era ir-
mão de Enéias, por parte de Venus. - 413) infecta, Enteio diz
que ainda podiam ser observados manchas de sangue e cérebro es-
magado nos cestos, camo uma prova de que foram usados por
Ér.ix. - cérebro. Observemos que a palavra aquí é paroxítona.
- 414) his stetit contra, com estas (Érix) lutou contra. - 419)
Enteio prontifica-se a não empregar as armas de Érix e pede
que Dares tire, também, os cestos troianos, de maneira que a luta
possa ser travada em igualdade de condições. - 421) duplicem
amictum, o duplo manto. - 432) exult, desnudou.· 426) constitit
in digitos arrectus uterque, ambos ficaram em pó na ponta dos
dedos. - 430) Ille, isto é, Dares, - 431) hic, isto é, Enteio. -
432) genua, apresenta-se como dissílabo para atender à metrifi-
cação. - 436) crebra, muitas vêzes. - malae, os queixos. - 438)
exit, evita. - 439) Ille, isto é, Dares. - 442) irritus, sem resul-
tado. - 446 - viris - É o acusat. pi. de vis. - 449) eruta, radi-
cibus, arrancadas as raízes (arrancado das raízes) - 454) ira,
ablativo. - 456) praecipitemque ardens agit aequore toto, e ar-
dente persegue por todo o campo Dares, que foge precipitada-
mente. - 461) iras, acusativo, sujeito de procederes. - 468)
fidi aequalcs, os fiéis companheiros de Dares. - illum, objeto
de ducunt. - 468) trahentem. . . iactantem. . . crassum . .. , apos-
tos de illum. - 475) Enteio ao receber o touro, como o prêmio
concedido ao vencedor, dirige-se a Enéias e disse que se não fôra
a sua interferência teria dado a Dares a sorte que estava reser-
vada Y dádiva que lhe acabava de ser conferida. Nesta ocasião dá
uma fortíssimo golpe entre os chifres do touro, que cai ao chão e
morre. 480) illist, esmagou. - 481) persolvo, imolo (ofereço).
- 383 -

O jôgo de flecha (V, 485/544).

485 Protinus Aeneas celeri certare sagitta


Invitat qui forte velint et praemia ponit;
Ingentique manu malum de nave Seresti
Erigit et volncrem traiecto in fune columbam,
Quo tendant, ferrum, malo suspendit ab alto.
~90 Convenere viri deiectamque aerca sortem
Accepit galea; et primus clamore secundo
Hyrtacidae ante omnis exit locus Hippoccontis;
Quem modo navali Mnestheus certamine victor
Consequitur, viridi Mnestheus evinctus oliva.
495 Tertius Eurytion, tuus o clarissime, frater,
Pandare, qui quodam iussus confundere foedus,
ln medios telum torsisti primus Achivos.
Extremus galeaque ima subsedit Acestes,
Ausus et ipse manu iuvenum temptare laborem.
500 Tum validis flexos incurvant viribus arcus
Pro se quisque viri, et depromunt tela pharetris.
Primaque per caelum, nervo stridente sagitta
Hyrtacidae invenis volncres diverberat auras,
Et venit, adversique infigitur arbore mali.
505 Intremuit malus, tinuitque exterrita pennis
Ales, et ingenti sonuerunt omnia plausu.
Post acer Mnestheus adducto constitit arcu,
Alta petens, pariterque oculos telumque tetendit.
Ast ipsam miserandus avem contingere ferro
510 Non valuit, nodos et vincula linea rupit,
Quis innexa pedem malo pendebat ab alto:
Illa notos atque atra volans in nubila fugit.
Tum rapidus, iamdudum arcu contenda parato
Tela tenens, fratrem Eurytion in cota vocavit;
515 Iam vacuo laetam caelo speculatus, et alis
Plaudentem, nigra figit sub nube columbam.
Decidit examinis, vitamque reliquit in astris
Aetheriis, fixamque refert delapsa sagittam.
Amissa solus palma superabat Acestes;
520 Qui tamen aerias telum contorsit in auras;
Hic oculis subito obicitur magnoque futurum
Augurio monstrum; docuit post exitus ingens,
Seraque terrifici cecinerunt omina vates.
525 ~amque volans liquidis in nubibus arsit harundo,
- 384-

Signavitque viam flammis, tenuisque recessit


Oonsumpta in ventos, caeo ceu saepe refixa
Transcurrunt crinemque volantia sidera ducunt.
Attonitis haesere animis superosque precati
530 Trinacrii Teucrique viri; aec maximus omen
Abnuit, Aeneas; sed laetum amplexus Acesten
Muneribus cumulat magnis ac talia fatur:
"Sume, pater; nam te voluit rex magnus Olympi
Talibus auspiciis exsortem ducere honores.
535 Ipsius Anchisae longaevi hoc munus habebis,
Cratera impressum ignis, quem Thracius olim
Anchisae genitore in magno munere Oisseus
Ferre sui dederat monumentum et pignus amoris".
Sic fatus cingit viridanti tempora lauro
540 Et primum ante omnes victorem appellat Acesten.
Nec bonus Eurytion praelato invidit honori,
Quamvis solus avem caelo deiecit ab alto.
Proximus ingreditur donis, qui vincula rupit;
Extremus, volucri qui fixit harundine malum.

COMENTARIOS

Os nomes dos concorrentes ao jôgo de flecha foram colocados


num capacete de bronze e sairam sucessivamente: Hipocoonte, fi-
lho de Hírtacus, Mnesteu, Eurítion e Acestes. Serviu de alvo
uma pomba amarrada na extremidade de um mastro. O primei-
ro não acertou; o segundo, Mnesteu rompeu os cordões que pren-
diam ao mastro a pomba que imediatamente voou. Nessa ocasião,
enquanto fugia pelos ares, Eurition acertou-lhe uma flecha, que
a abateu. Acestes, vendo perdida a ocasião de participar da dis-
puta porque a pomba fora morta, dispara o seu arco no espaço
e o trajeto da flecha foi assinalado por chama. :il:ste prodigio des-
pertou a atenção de todos e foi o suficiente para que lhe fôsse
concedido o primeiro lugar, embora não tenha nem sequer atirado
em direção do alvo. ,
485) sagitta, ablativo. - 487) malum, um mastro. - 488)
traiecto in fune, num cordão atravessado. - 490) deiectamque
aerea sortem accepit galea, um capacete de bronze recebeu as sor-
tes, isto é. colocaram as sortes num capacete d' bronze. - 492)
Hyrtacidae Hippocoontis, de Hipocoonte filho de Hirtacus. - apre-
segundo na corrida de barcos. - 494) evinctus, coroado. - 496)
segundo na corrida de barcos. - 494) evinctus, coroado. - 496)
Pandare, vcoativo. - 501) Prose quisque, cada um conforme as
suas fôrças. - depromunt, tiram - 511) quis=quibus. - 519)
amissa palma, ablativo absoluto. - 523) augurio, ablativo de
qualidade. - 525) ardit harundo, a flecha ardeu. - 527) Devemos
traduzir na seguinte ordem: ceu saepe sidera volantia refixa cae-
- 385 -

lo transr:urrunt, ducuntque crinem. - 5.36) Thracius Cisseus, o


Trácio Ciseu, pai de Hécuba. - 536) cratera impressum signis,
um copo exculpido de figuras. 540) victorem Acestem, Acestes
foi proclamado vencedor embora tenha sido Eurition quem, real-
mente matou a pomba. - 453) donis, ablativo de especificação.

Os jogos eqiiestres (V, 545/603).

At pater Aeneas, nondmn certamine misso,


Custodem ad sese comitemque impubis Iuli
Epytiden vocat, et fidam sic fatur ad aurem.
"Vade age et Ascanio, si iam puerile paratum
Agmeu habet secum cursusque instruxit equorum,
550 Ducat avo turmas et ses ostendat in armis,
Dic", ait. Ipse omnem longo discedere circo
Infusum populum et campos iubet esse parentes.
Infusum populum et campos iubet esse parentis.
Frenatis lucent in equis; quos amnis euntis
555 Trinacrae mirata fremit Troiaeque iuventus.
Omnibus in morem tonsa coma pressa corona ;
Cornea bina ferunt praefixa hastilia ferro,
Pars levis umero pharetras; it pectore summo
Flexilis obtorti per collum circulus auri.
560 Tres equitum numero turmae ternique vagantur
Ductores; pueri bis seni quemque secutti
Agmine partito fulgent paribusque magistris.
Una acies iuvenum, ducit quam parvus ovantem
Nomen avi referens Priamus, tua clara, Polite,
565 Progenies, auctura Italos; quem Thracius albis
Portat equus bicolor maculis, vestigia primi
Alba pedis frontemque ostentans arduus albam.
Alter Atys, genus unde Atii duxere Latini,
Parvus Atys, pueroque puer dilectus Iulo.
570 Extremus, formaque ante omnis pulcher, Iulus
Sidonio est invectus equo, quem candida Dido
Esse sui dederat monumentum et pigmus amoris.
Cetera Trinacrii pubes seniores Acestae
Fertur equis.
575 Excipiunt plausu, pavidos gaudentque tuentes
Dardanidas, veterumque agnoscunt ora parentum.
Postquam omnem laeti consessum oculosque suorum
Lustravere in equis, signum clamore paratis
386 -

Epytides longe dedit, insonuitque ílagello,


580 Olli discurrere pares, atque agmina terni
Diductis solvere choris, rurrusque vocati
Convertere vias, infestaque tela tulere.
Inde alios ineunt cursus aliosque recursus
Adversi spatiis, alternosque orbibus orbis
585 Impediunt, pugnaeque cient simulacra sub armis;
Et nunc terga fuga nudant; nunc spicula vertunt
Infensi, facta pariter nunc pace feruntur.
Ut quondam Creta fertur Labyrinthus in alta
Parietibus textum caecis iter ancipitemque
590 Mille viis habuisse dolum, qua signa sequendi
Falleret indeprensus et irremeabilis error;
Haud alio Teucurum nati vestigia cursu
Impediunt texuntque fugas et proelia ludo,
Delphinum símiles, qui per maria umida nando
595 Carpathium Libycumque secant luduntque per undas.
Hunc morem, cursus atque haec certamina primus
Ascanius, Longam muris cum cingeret Albam,
Rettulit et priscos docuit celebrare Latinos,
Quo puer ipse modo, secum quo Troia pubes.
600 Albani decuere duos; hinc maxima porro
Accepit Roma et patrium servavit honorem;
Troiaque nunc, pueri Troianum dicitur agmen.

COMENTÁRIOS

454) certamine misso, ablativo absoluto. - 547) Epytiden,


Epitides foi um pedagogo de Iulo. - 550) avo, em honra do
avô, isto é, Anguises. Dativo de regência. - turmas, o esquadrão,
isto é, pelotões de trinta ou vinte e quatro cavaleiros. - 551)
longo circo, ablativo, lugar donde. - 554) omnis, concorda com
iuventus. - 556) tonsa com uma coroa de folhagem. - 557)
cornea bina hastilia, duas hastes de pilriteiro. - 558) it pectore
summo flexilis obtorti per collum circulus auri, um flexivel colar
de ouro enroscado pelo pescoço vai até ao peito. - 560) terni.
- Observemos o distributivo em lugar do cardinal, porque os
poetas podiam proceder dessa forma, principalmente quando se
tratasse de coleção. - 561) bis seni, doze. -· 564) Priamus, re-
fere-se a Príamo, filho de Polites e neto de Príamo, rei de Tróia.
- 566) vestigia primi alba pedis, manchas brancas nas patas
dianteiras. 568) Atys, nome tirado da gens Atia. - 570) for-
ma, ablativo. - 572) sui, genitivo, concordando com amoris. -
573) Trinacriis senioris equis, em cavalos sicilianos do velho Aces-
tes. - 577) omnem consessum, tôda a assembléia. - 578) in equis,
montados nos cavalos. - 579) insouvitque flagello, e estalou o
- 387 -

chicote. - 580) Olli antiga forma de illi. - discurrere pares,


partiram igualmente. - 581) agmina terni diductis solvere cho-
ris, os três (chefes) dividiram o esquadrão em bandos separados,
- 582) infestaque tela tulere, e levaram dardos inimigos. - 584)
alterno - sque oribus orbes impediunt, entrelaçam circulos alter-
nados em outros círculos. - 587) facta partiter nunc pace ferun-
tur, ora se apresentam juntos como se tivessem feito a paz. -
588)Creta, ablativo. - 594) nando, nadando. - 596) cursus, ge-
nitivo. - 600) porro, em seguida. - 603) sancto partri, em honra
do santo pai.

lris, enviada por Juno, incentiva as mulheres troianas a


queimar a frota (V, 603/663).

Hac celebrata tenus sancto certamina patri.


Hinc primus Fortuna fidem mutata novavit.
fi05 Irim de caelo misit Saturnia Iuno
Iliacam ad classem ventosque aspirat eunti,
Multa movens, necdum antiquum saturata dolorem.
Ilia viam celerans per mile .eoloribus arcum,
610 Nulli visa, cito decurrit tramite virgo.
Conspicit ingentem concursum, et litora lustrat,
Desertosque videt portus classemque relictam.
At procul in sola seeretae Troades acta
Amissum Anchisen :flebant, cunctaeque pro:fundum
815 Pontum adspeetabant :flentes. "Heu ! tot vada :fessis
Et tantum superesse maris !" vox omnibus una.
Urbem orant; taedet pelagi per:ferre laborem.
Ergo inter medias sese haud ignara nocendi
Conicit, et :faciemque deae vestemque reponit,
620 Fit Beroe, Tmarii coniux longaeva Dorycli,
Cui genus et quondam nomen na tique :fuissent;
Ac sic Dardanidum mediam se matribus in:fert:
"O miserae, quas non manus, inquit, Achaica bello
Traxerit ad letum patriae sub moenibus ! o gens
625 In:felix ! cui te exitio Fortuna reservat 1
Septima post Troiae excidium iam vertitur aestas,
Cum freta, cum terras omnis, tot inhospita saxa
Sideraque emensae :ferimur, dum per mare magnum
Italiam sequimur :fugientem, et volvimur undis.
630 Hic Erycis fines fraterni atque hospes Acestes:
Quis prohibet muros iacere et dare civibus urbem T
O patria, et rapti nequiquam ex hoste Penastes!
- 388 -

Nullane iam Troiae dicentur moenia f nusquam


Hectoreos amues, Xanthum et Simoenta, videbo f
635 Quim agite, et mecum infaustas exurite puppis.
Nam mihi Cassandrae per somnum vatis imago
Ardentis dare visa faces: - Hic quaerite Traiam,
Hic domus est, inquit, vobis. - Iam tempus agi res,
Nec tantis mora prodigiis. En quattuor arae
640 Neptuno: deus ipse faces animumque ministrat".
Haec memorans prima infensum vi corript ignem
Sublataque procul dextra conixa coruscat
Et iacit. Arrectae mentes stupefactaque corda
Iliadum. Hic una e multis, quae maxima natu,
645 Pyrgo, tot Priami natorum regia nutrix:
"Non Beroe vobis, non haec Rhoeteia, matres,
Est Dorycli coniunx: divini signa decoris
Ardentisque notate oculos; qui spiritus illi,
Quis vultus, vocisque sonus, vel gressus eunti.
650 Ipsa egomet dudum Beroen digressa reliqui
Aegram, indignantem tali quod sola careret
Munere, nec meritos Anchisae inferret honores".
Haec effata.
At matres primo ancipites oculisque malignis
655 Ambiguae spectare rates, miserum inter amorem
Prasentis terrae fatisque vocantia regna;
Cum dea se paribus per caelum sustulit alis
Ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum.
Tum vero attonitae monstris actaeque furore
660 Conclamant rapiuntque focis penetralibus ignem;
Pars spoliant aras, frondem ac virgulta facesque
Coniciunt. Furit imm1ss1s Vulcanus habenis
Transtra per et remos et pictas abiete puppis.

COMENTÁRIOS

606) Irim, filha do Centauro e de Electra, considerada, na


mitologia, como mensageira de Juno. - 607) eunti, dativo refe-
rindo-se a Juno. - 609 Ilia, concorda com virgo. - 610) cito tra•
mite, por um caminho rápido. - 613) in sola acta, na praia soli-
tária. - Troades, as mulheres troianas. - 616) maris, genitivo
partitivo. - 618) medias, Iris tomou forma humana para melhor
executar seu plano junto Ys outras mulheres. - 618) haud ignara
nocendi, com o intuito de prejudicar. - 623) manus Achaica, a
mão dos gregos. - bello, durante a guerra. - 626) septima ver-
tiur aestas, o sétimo verão passou. - 627) eum frenta terras
omnes, tot inhospita saxa sideraque emensae ferimum, desde o
- 389 -

tempo em que fomos levadas, nós que percorremos os mares,


tôdas as terras, rochedosinóspitos e as estrêlas. - 630) Iris,
ao dizer que se encontravam na terra de Êrix, irmão de Enéias e
do hospitaleiro Acestes queria mostrar que, ali, deviam ficar. -
640) faces, as tochas. - 644) maxima natu, a mais velha. -
646) vobis, dativo ético. - 647) coniux, apôsto de Rhoeteia. -
652) Anchisae, dativo construído com inferret. - 661) virgulata,
varas. - 662) Vulcanus, o incêndio. - 663) pertranstra, pelos
bancos.

GEORGICA

Ori.gern da agricitltura (I, 125-159)

125 Ante Iovem nulli subigebant arva coloni:


Nec signare quidem, aut partiri limite campum
Fas erat: in medium quaerebanti, ipsaque tellus
Omnia liberius, nullo poscente, ferebat
Ille malum virus serpentibus addidit atris,
130 Praedarique lupos iussit, pontumque moveri;
Mellaque · decussit foliis, ignemque removit,
Et passim rivis currentis vina repressit,
Ut varias usus meditando extunderet artis
Paulatim, et sulcis frumenti quaererent herbam,
135 Et silicis venis abstrusum excuderet ignem.
Tunc alnos primum fluvii sensere cava tas:
Navita tum stellis numeros et nomina fecit,
Pleiadas, Hyadas, claramque Lycaonis Arcton.
Tum laqueis captare feras, et fallere visco
140 Inventum et magnos canibus circumdare saltus.
Atque alius latum funda iam verberat amnem
Alta petens, pelagoque alius trahit umida lina.
Tum ferri rigor, atque argutae lammina serrae;
(Nam primi cuneis scindebant fissile lignum)
145 Tum variae ventre artes. Labor omnia vicit
Improbus, et duris urgens in rebus egestas.
Prima Ceres ferro mortalis vertere terram
Instituit: cum iam glandes atque arbuta sacrae
Deficerent silvae, et victum Dodona negaret.
150 Mox et frumentis labor additus; ut mala culmos
Esset robigo, segnisque horreret in arvis
- 390-

Carduus: intereunt segetes, subit aspera silva,


Lappaeque, tribolique: interque nitentia culta
Infelix lolium et steriles dominantur avenae.
155 Quod nisi et adsiduis herbam insectabere rastris,
Et sonitu terrebis aves, et ruris opaci
Falce premes umbras, votisque vocaveris imbrem;
Ileu! magnum alterius frustra spectabis acervum,
Concussaque famem in silvis solabere quercu.

COMENTÁRIOS
Versos
125 - subigebant, cultivavam. 128 - nullo poscente, ninguém
pedindo, isto é, sem nenhum esfôro. 129 - Ille, referindo-se a
Júpiter. malum virus, acusativo, objeto direito de addidit. 130 -
130 - lupos, sujeito do depoente praedari. 131 - mellaque decussit
foliis, e fez sair o mel das folhas. 136 - alnos cavatas, os álamos
(barcos) cavados. 138 - Pleiadas, eram sete estrêlas, filhas de
Atlas e Hespéria, situadas na constelação de Tauro. Hyadas, as
Híadas eram sete estrêlas que apareciam na época chuvosa: Am-
brosia, Corone, Eudoxa, Pasithoe, Plexauris, Pyche e Pytho. Ly-
caonis Arcton, a constelação da grande Ursa, guia dos navegantes.
Calisto, filha de Licaon, rei da Arcádia, foi transformada em ursa,
por Juno. 141 - funda, com uma tarrafa. 144 - fissile lignum,
a madeira rachada. 146 - improhus, Sérvio intrepreta como mag-
nus; Pompônio, como continuus; outros, como insatiabilis, diffici-
lis, importunus, etc ... 147 - Ceres, deusa da agricultura. 149 -
Dodona, cidade do Epiro. 150 - Labor, a doença. mala culmos esset
robigo, a doença perniciosa envolveriá os colmos. 151 - segni11
carduus, o cardo inútil. 153 - lappaeque, tribulique, as bardanaa
e os cardos. 159 - famem solabere, amenizarás a fome.

o~ instrumentos usados na culhtra elo carnpo. O citltivo


das terras (I, 160-208)
160 Dicendum et quae sint duris agrestibus arma,
Quis sine, nec potuere seri, nec suregere messes.
Vomis, et inflexi primum grave robur aratri,
Tardaque Eleusinae matris volventia plaustra,
Tribulaque, traheaeque, et iniquo pondere rastri:
165 Virgea praeterea Celei vilisque supellex,
Arbuteae crates, et mystica vannus Iaccbi.
Omnia quae multo ante memor provisa repones,
Si te digna manet divini gloria ruris.
Continuo in silvis magna vi flexa domatur
170 ln burim, et curvi formam accipit ulmus aratri.
- 391 -

Huic a stirpe pedes temo protentus in octo,


Binae aures, duplici aptantur dentalia dorso.
l;aeditur et tilia ante iugo levis, altaque fagus.
Stivaque, quae currus a tergo torqueat imos:
175 Et suspensa focis explorat robora fumus.
Possum multa tibi veterum praecepta referre;
Ni refugis, tenuisque piget cognoscere curas
Area cum primis ingenti aequanda cylindro,
Et vertenda manu, et ereta solidanda tenaci:
180 Ne subeant herbae, neu pulvere Yicta fatiscat,
Tum variae inludunt pestes. Saepe exiguus mus
Sub terris posuitqne domos, atque horrea fecit:
Aut oculis capti fodere cubilia talpae.
Inventusque cavis bufo, et quae plurima terrae
185 Monstra ferunt: populatque ingentem farris acervum
Curculio, atque inopi metuens formica senectae.
Contemplator item, cum se nux plurima silvis
Induet in florem, et ramos curvabit olentis:
Si superant fetus, pariter frumenta sequentur,
190 Magnaque cum magno veniet tritura calore.
At si luxuria foliorum exuberat umbra,
Nequiquam pinguis palea teret arca culmos.
Semina vidi equidem multos medicare serentis,
Et nitro prius et nigra perfundere amurca:
195 Grandior ut · fetus siliquis fallacibus esset,
Et quamvis igni exiguo properata maderent,
Vidi lecta diu, et multo spectata labore,
Degenerare tamen; ni vis humana quotannis
Maxima quaeque manu legeret: sic omnia fatis
200 ln peius ruere, ac retro sublapsa referri !
Non aliter quam qui adverso vix flumine lembum
Remigiis subigit: si brachia forte remisit,
Atque illum in praeceps prono rapit alveus amni.

COMENTÁRIOS
Versos
161 - quis sine, sem as quais. Observemos o hipérbato. seri,
ser semeadas. Verbo sero, -is, sevi, satum, -ere. 162 - vomis, a
relha do arado, isto é, o ferro do arado que corta a terra. 163 -
plaustra, os carros. 164 - tribulaque, traheaeque, os trilhos e os
carros sem rodas. 165 - virgea ... supellex, o cêsto de varas. Ce-
lei, rei de Eleusis. 166 - mysitca vannus, a sagrada joeira. Iacchi,
- 892 -

de Baco. 167 - omnia quae multo ante memor provisa repones,


deves te lembrar de preparar e conservar todos êsses instrumen-
tos, com antecedência. 170 - burim, rabiça do arado. 171 - temo,
o temão do arado. 17 4 - torqueat, dirige. 175 - explorat robora,
experimenta a madeira. 178 - cum primis, como primeira obser-
vação. 179 - ereta tenaci, com terra argilosa e tenaz. 182 -· hor-
rea fecit, construiu seu celeiro. 183 - oculis capti . . . talpae as
toupeiras privadas de olhos. 184 - bufo, o sapo. 186 - curculio,
gorgulho. 187 - Contemplator, observa; Imperativo. 188 - induet
in florem, revestir-se-à de flores. 190 - magna tritura, grande
fertilidade. 191 - luxuria, ablativo. 192 - pingues palea culmos,
feixes cheios de palha. 194 - nitro perfundere, espalhar com nitro.
nigra amurca, e com a negra bôrra de azeite. 195 - siliquis falla-
cibus, nas vagens (legumes) enganadoras. 201 - vix lembum su-
bigit, dificilmente avança seu barco. adverso flumine, contra a
correnteza. Ablativo. absoluto.

A cultura da uva. Espécies de videiras (II, 47-82)

Sponte sua quae se tollunt in luminis oras,


ln quascumque voles artis, haud tarda sequentur.
Quippe solo natura subest. Tamen haec quoque si
[quis
50 Inserat, aut scrobibus mandet mutata subactis;
Exuerint silvestrem animum, cultuque frequenti,
ln quascumque voles artis, haud tarda sequentur.
Nec non et sterilis quae stirpibus exit ab imis,
Hoc faciat, vacuos si sit digesta per agros:
55 Nunc altae frondes et rami matris opacant,
Crescentique adimunt fetus, uruntque ferentem.
Iam, quae seminibus iactis se sustulit arbos,
Tarda venit, seris factura nepotibus umbram:
Pomaque degenerant suecos oblita priores:
60 Et turpis avibus praedam fert uva racemos.
Scilicet omnibus est labor impendendus, et omnes
Cogendae in sulcum, ac multa mercede domandae.
Sed truncis oleae melius, propagine vites
Respondent, solido Paphiae do robore myrtus.
65 Plantis et durae coryli nascuntur, et ingens
Fraxinus, Herculeaeque arbos umbrosa coronae,
Chaoniique patris glandes: etiam ardua palma
Nascitur, et casus abies visura marinos.
Inseritur vero et fetu nucis arbutus horrida,
- 393 -

70 Et steriles platani malos gessere valentis:


Castaneae fagos, ornusque incanuit albo
Flore piri: glandemque sues fregere sub ulmis.
Nec modus inserere atque oculos imponere simplex.
N am qua se medio trudunt de cortice gemmae,
Et tenuis rumpunt tunicas, angustus in ipso
Fit nodo sinus: huc aliena ex arbore germen
Includunt, udoque docent inolescere libro.
Aut rursum enodes trunci resecantur, et alte
Finditur in solidum cuneis via: deinde feraces
80 Plantae immittuntur: nec longum tempus, et ingens
Exiit ad caelum ramis felicibus arbos,
Miraturque novas frondes, et non sua poma.

COMENTÁRIOS
Versos
47 - sponte sua, espontâneamente, isto é, sem serem cultiva-
das. quae, as árvores. in luminis auras, no ar. 50 - inserat, verbo
insero, -is, -evi, -sevi, insitum, -ere, plantar. scrobibus subactis, a
covas preparadas. 51 - exuerint, deporão, perderão, deixarão. cultu
frequenti com freüente cultivo. 5.1 - in quascumque voces artes,
para quaisquer artifícios que desejares. 54 - si sit digesta, se
for distribuida. 56 - crescenti adimunt fetus, privam de frutos
a árvore que cresce. 59 - suecos oblita priores, perdem seu sabor
primitivo. 60 - turpes . . . fert uva racemos, a videira produz
minguados cachos. praedam, aposto de .racemos. 63 - propagine,
pela enxertia. 64 - Paphiae, referência feita a Venus, a quem
eram dedicados dois templos na cidade de Pafos, na ilha de Chipre.
65 - ingens fraxinus, o grande freixo. 67 - Chaoniique patris
glandes, os carvalhos do pai de Caônia, isto é, de Júpiter. 68 ...:....
casus marinos, os perigos do mar. 69 - arbutus, medronheiro.
70 - malos valentes, mancieiras vigorosas. 71 - ornus, freixo
bravo. castaneae fagus, a faia embranqueceu com a flor da cas-
tanha. 72 - fregere, comeram. 74 - gemmae, os olhos (gomos)
da vide. 77 - udo Jibro, à casca molhada. 78 - trunci enodes, os
troncos sem nós. 80 - plantae, os garfos para envxertar. 82 -
poma, os frutos.

A cultura da vinha e da olivei.ra (II, 259-425)

His animadversis, terram multo ante memento


260 Excoquere, et magnos scrobibus considere montis:
Ante supinatas Aquiloni ostendere glebas,
Quam laetum infodias vitis genus: optima putri
- 394 -

Arva solo: id venti curant, gelidaeque pruinae,


Et labefacta movens robustus iugera fossor.
265 At si quos haud ulla viros vigilantia fugit;
Ante locum similem exquirunt, ubi prima paretur
Arboribus seges, et quo mox digesta feratur;
Mutatam ignorent subito ne semina matrem.
Quin etiam caeli regionem in cortice signant,
270 Ut, quo quaeque modo steterit, qua parte calores
Austrinos tulerit, quae terga obverterit axi,
Restituant. Adeo in teneris consuescere multum est !
Collibus an plano melius sit ponere vitem,
Quaere prius. Si pinguis agros metabere campi,
275 Densa sere: in denso non segnior ubere Bacchus.
Sin tumulis acclive solum, collisque supinos;
Indulge ordinibus: nec setius omnis in unguem
Arboribus positis secto via limite quadret.
Ut saepe ingenti bello cum longa cohortis
280 Explicuit legio, et campo stetit agmen aperto,
Derectaeque acies; ac late fluctuat omnis
Aere renidenti tellus, necdum horrida miscent
Proelia, sed dubius mediis Mars errat in armis.
Omnia sint paribus numeris dimensa viarum:
285 Non animum modo uti pascat prospectus inanem;
Sed quia non aliter vires dabit omnibus aequas
Terra, neque in vacuum poterunt se extendere rami.
Forsitan et scrobibus quae sint fastigia quaeras:
Ausim vel tenui vitem committere sulco.
290 Altior ac penitus terrae defigitur arbos,
Aesculus imprimis, quae quantum vertice ad auras
Aetherias, tantum radice in Tartara tendit.
Ergo non hiemes illam, non flabra, neque imbres
Convellunt: immota manet, multosque nepotes,
295 Multa virum volvens durando secula vincit:
Tum fortis late ramos et brachia tendens
Huc illuc, media ipsa ingentem sustinet umbram
Neve tibi ad Solem vergant vineta cadentem;
Neve inter vi tis corylum sere: neve flagella
300 Summa pete, aut summa defringe ex arbore planta.e
( Tantus amor terrae) neu ferro laede retunso
Semina: neve oleae silvestris insere truncos.
Nam saepe incautis pastoribus excidit ignis,
Qui fortim pingni primum sub cortice tect,12~
- 395 -

305 Robora comprendit, frondesque elapsus in altas


Ingentem caelo sonitum dedit: inde secutus
Per ramos victor, perque alta cacumina regnat,
Et totum involvit flammis nemus, et ruit atram
Ad caelum picea crassus caligine nubem :
310 Praesertim si tempestas a vertice silvis
Incubuit, glomeratque ferens incendia ventus.
Hoc ubi non a stirpe valent, caesaeque reverti
Possunt, atque ima similes revirescere terra:
Infelix superat foliis oleaster amaris.
315 Nec tibi tam prudens quisquam persuadeat auctor-
Tellurem Borea rigidam spirante movere.
Rura gelu claudit hiems, nec semine iacto
Concretam patitur radicem affigere terrae.
Optima vinetis satio est, cum vere rubente
320 Candida venit avis longis invisa colubris:
Prima vel autumni sub frigora, cum rapidus Sol
Nondum hiemem contingit equis, iam praeterit aestas.
Ver adeo frondi nemorum, ver utile silvis:
Vere tument terrae, et genitalia semina poscunt.
325 Tum pater omnipotens fecundis imbribus Aether
Coniugis in gremium laetae descendit, et omnis
Magnus alit, magno commixtus corpore, fetus.
A via tum resonant avibus virgulta canoris:
Et Venerem certis repetunt armenta diebus.
330 Parturit almus ager: Zephyrique trementibus auris
Laxant arva sinus: superat tener omnibus umor
Inque novos soles audent se gramina tuto
Credere: nec metuit surgentis pampinus Austros,
Aut actum caelo magnis Aquilonibus imbrem:
335 Sed trudit gemmas, et frondes explicat omnis.
Non alios prima crescentis origine mundi
Inluxisse dies, aliumve habuisse tenorem
Crediderim: ver illud erat, ver magnus agebat
Orbis, et hibernis parcebant flatibus Euri;
340 Cum primae lucem pecudes hausere, virumque
Terrea progenies duris caput extulit arvis,
Immissaeque ferae silvis, et sidera caelo.
N ec res hunc tenerae possent perferre laborem:
Si non tanta quies iret, frigusque caloremque
345 Inter; et exciperet caeli indulgentia terras.
Quod superest, quaecumque premes virgulta per agros,
396 -

Sparge fimo pingui, et multa memor occule terra:


Aut lapidem bibulum, aut squalentes infode conchas.
Inter enim labentur aquae, tenuisque subibit
350 Halitus, atque animos tollent sata: iamque reperti
Qui saxo atque ingentis pondere testae
Urgerent: hoc effusos munimen ad imbris;
Hoc ubi hiulca siti findit Canis aestifer arva.
Seminibus positis, superest deducere terram
355 Saepius ad capita, et duros iactare bidentis.
Aut presso exercere solum sub vomere, et ipsa
Flectere luctantis inter vineta iuvencos:
Tum levis calamos et rasae hastilia virgae,
Fraxineasque aptare sudes, furcasque valentis,
360 Viribus eniti quarum, et contemnere ventos
Adsuescant, summasque sequi tabulata per ulmos.
Ac, dum prima novis adolescit frondibus aetas,
Parcendum teneris: et dum se laetus ad auras
Palmes agit, laxis per purum immissus habenis;
365 Ipsa acie nondum faleis temptanda: sed uncis
Carpendae manibus frondes, interque legendae.
Inde ubi iam validis amplexae stirpibus ulmos
Exierint: tum stringe comas, tum bracchia tonde;
Ante reformidant ferrum: tum denique dura
370 Exerce imperia, et ramos compesce fluentis.
Texendae saepes etiam, et pecus omne tenendum,
Praecipue dum frons tenera imprudensque laborum:
Cui, super indignas hiemes Solemque potentem,
Silvestres uri assidue capreaeque sequaces
375 Inludunt: pascuntur oves, avidaeque iuvencae.
Frigora nec tantum cana concreta pruina,
Aut gravis incumbens scopulis arentibus aestas,
Quantum illi nocuere greges, durique venenum
Dentis, et admorso signata in stirpe cicatrix.
380 Non aliam ob culpam Baccho caper omnibus aris
Caeditur, et veteres ineunt proscenia ludi:
Praemiaque ingentes pagos et compita circum,
Thesidae posuere: atque inter pocula laeti
Mollibus in pratis unctos saluere per utres.
385 Nec non Ausonii, Troia gens missa, coloni
Versibus incomptis lundunt, risuque soluto:
Oraque corticibus sumunt horrenda cavatis.
Et te, Bacche, vocant per carmina laeta, tibique
Oscilla ex alta suspendunt mollia pinu.
- 397 -

390 Hinc omnis largo pubescit vinea fetu:


Complentur vallesque cavae saltusque profundi,
Et quocumque deus circum caput egit honestum.
Ergo rite suum Baccho dicemus honorem
Carminibus patriis, lancesque et liba feremus,
395 Et ductus cornu stabit sacer hircus ad aram:
Pinguiaque in veribus torrebimus exta colurnis.
Est etiam ille labor curandis vitibus alter,
Cui numquam exhausti satis est: namque omne
[quotannis
Terque quaterque solum scindendum, glebaque versis
400 Aeternum frangenda bidentibus ,omne levandum
Fronde nemus. Redit agricolis labor actus in orbem,
Atque in se sua per vestigia volvitur annus.
Et iam olim seras posuit cum vinea frondes,
Frigidus et silvüi Aquilo decussit honorem;
405 Iam tum acer curas venientem extendit in annum
Rusticus, et curvo Saturni dente relictam
Persequitur vitem attondens, fingitque putando.
Primus humum fodito, primus devecta cremato
Sarmenta, et vallos primus sub tecta referto :
410 Po'3tremus metito. Bis vitibus ingruit umbra,
Bis segetem densis obducunt sentibus herbae:
Durus uterque labor. Laudato · ingentia rura,
Exiguum colito. Nec non etiam aspera rusci
Vimina per silvam, et ripis fluvialis harundo
415 Caeditur; incultique exercet cura salicti.
Iam vinctae vites, iam falcem arbusta reponunt,
Iam canit effectus extremos vinitor antes;
Sollicitanda tamen tellus, pulvisque movendus:
Et iam maturis metuendus Iuppiter uvis.
420 Contra, non ulla est oleis cultura: naque illae
Procurvam exspectant falcem, rastrosque tenaces;
Cum semel haeserunt arvis, aurasque tulerunt.
Ipsa satis tellus, cum dente recluditur unco,
Sufficit umorem, et gravidas cum vomere fruges.
425 Hoc pinguem et placitam paci nutritor olivam.

COMENTÁRIOS
Versos
260 - concidere. Verbo concido, -is, -ídi, -ísum, -ire, cortar.
261 - ante ... quam. Obeservemos a tmese. 262 - infodias, plan-

26 - 3°
- 398 -

tes. optima putri arva solo, são ótimos os campos dotados de solo
tenro (pôdre). 264 - robustus fossor, o cavador (cultivador) ro-
busto labefacta iugera, a terra alqueivada. 265 - si quos haud
ulla viros vigilantia fugit, se nenhum cuidado escapou a êsses ho-
mens. 267 - digesta feratur, é levada e distribuida em ordem. 270
- quaeque steterit, cada uma seja colocada. calores Austrinos tu-
lerit, sofra o calor do meio dia. 273 - collibus an plano, nas co-
linas ou numa planície. 274 - Si pinguis agros metabere campi.
Se prEoparas a terra de um campo fértil para semear. 277 -
omnis, concorda com via. 281 - directaeque acies, e os exércitos
ficam em ordem. 285 -· non animum modo uti pascat prospectus
inanem, não somente para que o aspecto impressione bem ao es-
pírito ocioso. 288 - scrobibus quae sint fastigia, qual seja a pro-
fundidade das covas. 291 - asculus imprimis, principalmente a
asinheira. 294 - convellunt illam, a arrancam. 295 - virum,
compl. restritivo de saecula. 299 - corylum, aveleira. neve f la-
gella summa pete, nem colhas os ramos novos mais elevados.
300 - aut defringe, e nem arranques. 302 - neve insere, nem
plantes entre as vides. Os troncos de oliveira são, muitas vêzes,
causa de incêndios 303 - incautis pastoribus excidit, cai das mãos
dos incautos pastores. 304 - tectus, oculto, escondido. 305 -
robora comprehendit, envolve os troncos. 312 - Hoc ubi. Quando
a cousa chega a êsse ponto. 313 - similes, semelhantes, isto é,
como elas eram. 314 - oleaster, o azambujeiro, isto é, espécie de
oliveira selvagem. 316 - Borea spirante, soprando o vento norte.
318 - nec patitur, nem permite. 320 - candida avis, a ave bran-
ca, isto é, a cegonha. longis invisa colubris, inimiga das longas
cobras (porque as destruía). 321 - sub, em acepção temporal.
324 - genitalia semina, acusativo, objeto direto de poscunt. 325
- JEther, o poeta, aquí, empregou o ar referindo-se a Júpiter.
326 omnes, acusativo, concorda com fetus. 328 - Avia virgulta,
as moutas impenetráveis. 329 - armenta, os rebanhos. 331 -
Laxant arva sinus, os campos abrem seu seio. 333 - pampinus,
parra da vide. 334 - actum imbrem, objeto de metuit. 335 -
trudit gemmas, lança gomos. 335 - alios . . . dies, sujeito de
illuxisse e habuisse. 338 - ver illud, Aquela época era a prima-
vera. 343 - Nec res hunc tenerae possent perferre laborem. In-
terprete Ruaeus: ne mas cousas do mundo, tão tenras e recentes,
poderiam suportar o calor do verão e o frio do inverno. 347 -
et multa memor occule terra, e lembra-te de esconder com muita
terra. 348 - lapidem bibulum, uma pedra esponjosa. squalentes
conchas, conchas áridas. 350 - sata, as que foram plantadas iam-
que reperti qui, e também foram encontrados os que. 352 - hoc
munimen, esta proteção. 353 - hiulca arva, os campos abertos.
855 - duros bidentes, os duros enxadões. 35,7 - flectere, dirigir.
859 - fraxinus sudes, as estacas de freixo. 367 - validis stirpilus,
es raízes sendo fortes. 368 - stringe comas, poda a folhagem.
874 - silvestres uri, os búfalos, isto é, os bois selvagens. 376 -
concreta, concorda com frigora. 378 - illi nocuere, foram nocivos
a ela (folhagem), 381 - ineunt proscenia, entram em cena. 383
- Thesidae, os atenienses. 384 - per utres, pelas peles de bodes.
- 399 -

889 - oscilla mollia, pequenas imagens móveis. 391 - cavae, con-


corda com valles. 394 - lances et liba, pratos e bolos. 396 -in
verubus colurnis, em espêtos de aveleira. 400 - omne levandum
fronde nemus, e aliviar todo o vinhedo de suas folhas. 404 - sil-
vis Aquilo decussit honorem, o Aquilão tirou a honra (folhagem)
das florestas. 408 - devecta armenta, a vara supérflua da vide
levada (para casa a fim-de ser aplicada no fogo). 409 - vallos,
os tanchões da vinha. 410 - postremus melito, vindimarás depois.
vitibus ingruit umbra, a sombra é nociva às videiras. 411 - den-
sis sentibus, com densas moitas de espinhos. 413 -· aspera rusci
vimina, os ásperos vimes da gilbeira. 414 - harundo, a cana. 416
vinctae, atadas, ligadas 517 - canit extremos affetus vinitor antes,
o vinhateiro cançado canta (por haver alcançado) as últimas fi-
leiras de cepa na vinha. 420 - ulla, o poeta declara que as olivei-
ras não exigem o mesmo cuidado necessário para a cultura da
videira.

O poeta louva a v-ida campestre (II, 458-543}

O fortunatos nimium, sua si bona norint,


Agrícolas! quibus ipsa, procul discordibus armis,
460 Fundit humo facilem victum instissima tellus.
Si 11011 ingentem foribus domus alta superbis
l\fane salutantum totis vomit aedibus undam;
Nec varios inhiant. pulchra t.estudine postis,
Inlusasque auro vestes, Ephyi·ei'aque aera;
465 Alba neque Assyrio fucatur lana veneno,
Nec casia liquidi corrumpitur usus olivi:
At secura quies, nescia fallere vita,
Dives opum variarum; at latis otia fundis,
( Speluncae, vivique lacus et frígida Tempe,
470 Mugitusque boum, mollesque sub arbore somni)
Non absunt. Ullic saltus ac lustra ferarum,
Et patiens operum exignoque assueta iuventns,
Sacra deum, sanctique patres; extrema per illos
Iustitia excedens terris wstigia fecit.
475 Me vero primum dulces ante omnia Musae,
Quarum sacra fero ingenti percussus amore,
Accipiant, caelique vias et sidera monstrent,
Defectus solis varios, lnnaeque labores;
Unde tremor terris; qua vi maria alta tumescant,
480 Obicibns ruptis, rursusque in se ipsa residant;
Quid tantum Oceano properent se tingere soles
Hiberni, vel quae tardis mora noctibus obstet.
- 400 -

Sin, has ne possim naturae accedere partis,


Frigidus obstiterit circum praecordia sanguis,
485 Rura mihi et rigui placeant in vallibus amnes ;
Flumina amen silvasque inglorius. O ubi campi
Spercheosque et virginibus bacchata Lacaenis
Taygeta ! o qui me gelidis in vallibus Haemi
Sistat et ingenti ramorum protegat umbra !
490 Felix qui potuit rerum cognoscere causas,
Atque metus omnes et inexorabile fatum
Subiecit pedibus, strepitumque Acheruntis a"ari !
Fortunatus et ille deos qui novit agrestis,
Panaque, Silvanumque senem, Nymphasque sorores !
495 Illum non populi fasees, non purpura regum
Flexit, et infidos agitans discordia fratres,
Aut coniurato descendens Dacus ab Histro;
Non res Romanae perituraque regna; neque ille
Aut doluit miserans inopem, aut invidit habenti.
500 Quos rami fructus, quos ipsa volentia rura
Sponte tulere sua, carpsit; nec ferrea iura
Insanumque forum, aut populi tabularia vidit.
Sollicitant alii remis freta caeca, ruuntque
ln ferrum; penetrant aulas et limina regum.
505 Hic petit excidiis url:em miserosque Penatis,
Ut gemma bibat et Sarrano dormiat ostro;
Condit opes alius, defossoqne incubat aura;
Hic stupet attonitus rostris; hunc plamms hiantem
Per cuneos, geminatus enim, blebisque pàtrumque
510 Corripuit; gaudent perfusi sanguine fratrum,
Exilioque domos et dulcia limina mutant,
Atque alio patriam quaerunt sub sole iacentem.
Agrícola incurvo terram dimovit aratro;
Hinc anni labor; hinc patriam parvosque nepotes
515 Sustinet, hinc armenta boum meritosque iuvencos;
Nec requies, quin aut pomis exuberet annus,
Aut fetu pecorum, aut Cerealis mergite culmi,
Proventuque oneret sulcos, atque horrea vincat.
V eni t hiems : teri tur Cicyonia baca tra petis ;
520 Glande sues laeti redeunt; dant arbusta silvae;
Et varias ponit fetus autumnus, et alte
Mitis in apricis coquitur vindemia saxis.
Interea dulces pendent circum oscula nati:
Casta pudicitiam servat domus; ubera vaccae
- 401-

525 Lactea demittunt, pinguesque m gramine laeto


Inter se adversis luctantur cornibus haedi.
Ipse dies agitat festos; furusque per herbam,
Ignis ubi in medio et socii cratera coronant,
Te, libans, Lenaee, vocat, pecorisque magistris
530 V elocis iaculi certamina ponit in ulmo,
Corporaque agresti nudat praedura palaestra.
Hanc olim veteres vitam coluere Sabini,
Hanc Remus et frater; sic fortis Etruria crevit
Scilicet et rerum facta est pulcherrima Roma,
585 Septemque una sibi muro circumdedit arces.
Ante etiam sceptrum Dictaei regis, et ante
Impia quam caesis gens est epulata iuvencis,
Aureus hanc vitam in terris Saturnus agebat;
Necdum etiam audierant inflari classica, necdum
540 Impositos duris crepitare incudibus enses.
Sed nos immensum spatiis confecimus aequor;
Et iam tempus equum fumantia solvere colla.

COMENTÁRIOS
Versos
458 fortuna tos. . . agrícolas. Acusativo de exclamação. 459
- ipsa, em ablativo, concordando com humo. 462 - mane salu-
tantum, os clientes costumavam visitar, ·logo cedo, os patronos.
463 - inhiant, desejam ardentemente. 463 - varios postes, as
portas das residências ricas possuíam incrustações de concha de
tartaruga. 464 - illusas auro vestes, as roupas bordadas de ouro.
Ephyreiaque aera, o bronze de Corinto. 465 - fucatur, é tíngida.
Assyrio veneno, isto é, o suco da Assíria ou a púrpura. 466 -
casia, ablativo: canela (árvore). Os árabes levaram a canela da
índia para Roma. 468 - latis fundis, em amplos domínios. 471 -
saltus, o bosque. 473 - sanctique patres, os pais de família. 474
- terris, ablativo, lugar donde. 476 - fero sacra, levo objetos
bagrados. 478 - defectus, acusativo, objeto de monstrent: os
eclipses. lunaeque labores, as fases da lua. 480 - obiicibus ruptis,
ablativo absoluto. 484 - frigidus sanguis. Segundo Empédocles,
'iuanto mais frio fôsse o sangue, mais fraca seria a inteligência.
praecordia. Comenta Sérvio: "Praecordia proprie sunto membra-
nae cordi praetensae. Supra praecordia sunt pulmones est cor,
infra iecur et lien. Saepe tamen sumuntur por extis omnibus: hic
et alibi, praecipue pro corde, saepe pro ipso animo. 485 - riqui
amnes, os rios que correm. 487 - Sperchius, rio da Tessália.
bacchata, freqüentados nas orgias. virginibus Lacaenis, por vir-
gens lacedemônias 488 - Taygeta, um monte da ,Lacônia. Hemus,
isto é, os Balcans. gelidis in vallibus, ablativo, lugar onde. 489 -
ingenti, ablativo, concordando com umbra. 491 - metus omnes,
-402-

acusativo, objeto direto de subiecit. 492 - Acheruntis avari, rio


dos Inferno;;;. 495 - populi fasees, as insignias do povo. 497 -
Dacus, os Daco:; habitavam a região entre o Danúbio e o mar.
Negro, e eram povos inimigos dos Romanos. Por êste motivo
Otávio atacou os Panonianos, que eram seus vizinhos. ab Histro,
rio Istro, hoje Danúbio. 498 - perituraque regna, nem os reinos
que hão de perecer. O poeta não coloca o império Romano entre
aquêles que perecerão. 499 - nem aquêle jamais se afligirá, quer
tendo compaixão do necessitado, quer invejando o que possú. 503
- remis, ablativo instrumental. 504 - lirnina regum, o palácio dos
réis. 505 - ut gernrna bibat, para que beba numa pedra preciosa.
505 - Serrano ostro, na púrpura de Tiro. 508 - rostris, as tribu-
nas. 509 - cuneos, os lugares do teatro. 517 - fetu pecorurn,
pelo produto do rebanho. mergie, pelo mólho de espigas. culmi
Cerearis, da cevada de Ceres. 519 - Sicyonia bacca, as azeitonas
de Sicion, cidade perto de Corinto, eram célebres. trapetis, abla-
tivo de trapetus, -i = lagar onde as azeitonas são esmagadas.
5,22 - rnitis vindernia, a doce uva. 523 - dulces nati, os filhos
queridos. 525 - pingues, concorda com haedi. 527 - agitat, cele-
bra. fusuque, e estendido. 529 - libans, fazendo libações. Lenaee,
isto é, Baco. 531 - agresti, em ablativo concordando com palaes-
tra. 536 - regis Dictaei, do rei Júpiter, que foi educado no monte
Dicteu, na ilha de Creta.

A lã ( III, 384-393)

Si tibi lanitinm curae: primum aspera silva,


385 Lappaeque tribolique absint: foge pabula laeta
Continuoque greges villis lege mollibus alhos.
Illum autem, quann-is aries sit candidus ipse,
Nigra subest udo tantum cui lingna palato,
Reice, ne maculis infuscet vellera pullis
390 Nascentnm: plenoque alium circumspice campo
Munere sic niveo lanae, si credere dignum est,
Pan deus Arcadiae captam te, Luna, fefellit,
ln nemora alta vocans: nec tu aspernata vocantem.

COMENTÁRIOS
Versos
385 - lappaeque tribulique, as bardanas e os abrolhos. 387 -
f11urn, acusativo, objeto direto de reiice. 388 - nigra língua, os
carneiros brancos que possuirem a língua preta devem ser afas-
tados, porque podem gerar ovelhas dotadas de manchas escuras,
o que seria prejudicial Y obtenção de boa lã. - 392 - Pan Deus.
Observa Rueus: Macrobius fabulam testatur sumptam e Nicandro,
- 403 -

qui Georgicorum antiquus scriptor fuit. Ita narrat Probus, ut


velit Pana, amore Lunae percitum, ei mediam gregis sui partem
muneris loco obtulisse: hanc elegisse oves candississimas: atque
ita deceptam fuisse, quand e3set pars illa deterior. Aliter alii:
nempe Pana se in arietem candidissimum transformasse. Lunam-
que formae candore deceptam, ac sequentem, adduxisse in silvas
ac vitiasse. 393 - aspernata, submetendo-se es.

O leite (III, 394-403)

At cui lactis amor, cytisum, lotosquc frequentis


395 lpse manu, salsasque ferat praesepibus herbas.
Hinc et amant fluvios magis, et magis ubera tendunt
Et salis occultum referunt in lacte saporem.
Multi iam excretos prohibent a matribus haedos;
Primaque ferratis praefigunt ora capistris.
400 Quod surgente die mulsere horisque diurnis,
Nocte premunt: quod iam tenebris et Sole cadente,
Sub luccm exportans calathis adit oppida pastor:
Aut parco sale contingunt, hiemique reponunt.

COMENTÁRIOS
Versos
394 - cytisum, o codeço. lotos, lotos, frutos de loto, árvore da
Africa, em que Lotis foi transformada. 395 - salsas herbas, her-
vas salgadas. 397 - referunt, reproduzem. 398 - a matribus,
ablativo de separação. 399 - ferraitis capistris, com cabrestos
(correias) guarnecidos de ferro. 400 - Quod mulsere. O loite
que êles tiraram. 402 - calathis, em grandes copos.

Os cães (III, 404-413)

Nec tibi cura canum fuerit postrema; sed una


405 V elocis Spartae catulos, acrcmque Molossum
Pasce sero pingui: numquam custodibus illis
Nocturnum stabulis furem, incursusque luporum;
Aut impacatos a tergo horrebis Hiberos.
Saepe etiam cursu timidos agitabis onagros,
410 Et canibus leporem, canibus venabare dammas.
Saepe voluntabris pulsos silvestribus apros
-404-

Latratu turbabis agens; montesque per altos


Ingentem clamore premes ad retia cervum.

COMENTÁRIOS
Versos
405 - veloces catulos, objeto direto de pasce: referência aos
cães galgos acremque Molossum, o vigilante cão da Molóssia ou
seja o nosso cão de fila. 408 - Iberos, o autor alude aos ladrões
espanhois. 49 - onagros, burros montanheses. 410 - venabere
dammas, caçurás as corças. 411 - volutabris pulsos silvestribus,
expulsos dos covís (lamaçais) silvestres. 413 - ad retia, a cair
na rede.

Os répteis nocivos aos rebanhos (III, 414-439)

Disce et odoratam stabulis accendere cedrum,


415 Galbaneoque agitare gravis nidore chelydros.
Saepe sub immotis praesepibus, aut mala tactu
Vipera delituit, caelumque exterrita fugit;
Aut tecto adsuetus coluber succeder eet umbrae,
Pestis acerba boum, pecorique asperge virns,
420 Fovit hum um: cape saxa manu, cape robora, pastor,
Tollentemque minas et sibila colla tumer,tem
Deice: iamque fuga timidum caput abdid; t alte,
Cum medii nexus extremaeque agmina rnndae
Solvuntur, tardosque trahit sinus ulLnus orbes
425 Est etiam ille malus Calabris in saltibus anguis,
Squamea convolvens sublato pectore terga,
Atque notis longam maculosus grandibus alvum,
Qui, dum amues ulli rumpuntur fonti.bus, et dum
Vere madent udo terrae ac plnvialibus Austris;
430 Stagna colit ripisque habitans hic piscibus atram
Improbus ingluviem, ranisque loquacibus explet.
Postquam exhausta palus, terraeque ardore dehiscunt;
Exsilit in siccum, flammantia lumina torquens
Saevit agris, asperque siti, atque exterritus aestu.
435 Ne mihi tum mollis sub dio carpere somnos,
Neu dorso nemoris libeat iacuisse per herbas,
Cum positis novus ex<1viis, nitidusque iuventa
Volvitur, aut catulos tectis aut ova relinquens,
Arduus ad Solem, et linguis micat ore trisulcis.
- 405-

COMENTÁRIOS
Versos
414 - Disce et accendere. Aprende também a acender. 415
galbaneo nidore, pelo cheiro do gálbano. O cheiro do gálbano
afugentava as serpentes. chelydros, serpentes aquáticas. 419 -
pestis, aposto de coluber. 420 - robora, pedaços de pau, cacetes.
421 - tolentem, objeto direto de deiice referindo-se a colubrem.
minas, objeto direto de tollentem. 423 - medii nexus, os nós do
meio. extremae agmina caudae, os movimentos da extrema cauda.
425 - malus anguis, referência chersydrum, serpente anfíbia,
come indica a própria denominação. 428 - fontibus, ablativo de
origem. 430 - colit, habita. atram ingluviem, a guela cruel, isto
é, sacia sua cruel voracidade. 435 - sub dio, em pleno ar. 439 -
trisulcis, que tem três pontas. Alguns comentadores, entre os quais
Maurice Rat, observam que a língua das serpentes não possúi três
pontas e sim duas.

Descrição da peste entre os animais (III, 47 4-566)

Tum sciat, aerias Alpes et Norica si quis


475 Castella in tumulis, et lapidis arva Timavi
Xunc quoque post tanto videat, desertaque regna
Pastorum, et longe saltus lateque vacantes.
Hic quondam morbo caeli miseranda coorta est
Tempestas, totoque autumni · incanduit aestu,
480 Et genus omne neci pecndum dedit, omne ferarum,
Corrnpitque lacus, infecit pabula tabo.
Nec via mortis erat simplex; sed ubi ignea venis
Omnibus acta sitis míseros adduxerat artus,
Rursus abundabat fluidus liquor, omniaque in se
485 Ossa minutatim morbo collapsa trahebat.
Saepe in honore Deum medio stans hostia ad aram,
Lanea dum nivea circumdatur infula vitta,
Inter cunctantes cecidit moribunda ministros.
Aut si quam ferro mactaverat ante sacerdos,
490 Inde neque impositis ardent altaria fibris,
Nec responsa potest consultus reddere vates:
Ac vix suppositi tinguntur sanguine cultri,
Summaque ieiuna sanie infuscatur harena.
Hinc laetis vituli vulgo moriuntur in herbis,
495 Et dulcis animas plena ad praesepia reddunt.
Hinc canibus blandis rabies venit; et quatit aegros
Tussis anhela sues, ac faucibus angit obesis.
- 406

Labitur infelix studiorum atque immemor herbae


Victor equus, fontesque avertitur, et pede terram
.500 Crebra ferit: demissae aures: incertus ibidem
Sudor, et ille quidem morituris frigidus: aret
Pellis, et ad tactum tractanti dura resistit.
Haec ante exitium primis dant signa diebus.
Sin in processu coepit crudescere morbus,
505 Tum vero ardentes oculi, atque attractus ab alto
Spiritus interdum gemitu gravis, imaque longo
Ilia singultu tendunt: it naribus ater
Sanguis, et obsessas fauces premit aspera lingua.
Profuit inserto latices infundere cornu
510 Lenaeos: ea visa salus morientibus una.
Mox erat hoc ipsum exitio: furiisqne refecti
Ardebant: ipsique suos iam morte sub aegra
(Di meliora piis, erroremque hostibus illum)
Discissos nudis laniabant dentibus artus.
515 Ecce autem duro fumans sub vomere taurus
Concidit, et mixtum spumis vomit ore cruorem,
Extremosque ciet gemitus: it tristis arator,
Maerentem abiungens fraterna morte iuvencum,
Atque opere in medio defixa relinquit aratra.
520 Non umbrae altorum nemorum, non mollia possunt
Prata movere animus, 11011 qui per saxa volutus
Purior electro campum petit amnis: at ima
Solvuntur latera, atque oculos stupor urgent inertes,
Ad terramque fluit devexo pondere cervix.
525 Quid labor, aut benefacta iuvant? quid vomere terras
Invertisse gravis? atqui non Massica Bacchi
Munera, non illis epulae nocuere repostae:
Frondibus et victu pascuntur simplicis herbae:
Pocula sunt fontes liquidi, atque exercita cursu
530 Flumina; 11ec somnos abrumpit cura salubris.
Tempore 11011 alio dicunt regionibus illis
Quaesitas ad sacra boves Iunonis, et uris
Imparibus duetos alta ad donaria currus.
Ergo aegre rastris terram rimantur, et ipsis
535 Unguibus infodiunt fruges, montisque per altos
Contenta cervice trahunt stridentia plaustra.
Non lupus insidias explorat ovilia circum,
Nec gregibus 11octurnus obambulat: acrior illum
- 407 -

Cura domat: timidi dammae cervique fugaces


540 Nunc interque canes et circum tecta vagantur.
Iam maris immensi prolem et genus omne natantum
Litore in extremo, ceu naufraga corpora, fluctus
Proluit: insolitae fugiunt in flumina phocae.
Interit et curvis frustra defensa latebris
545 Vipera, et attoniti sqnamis astantibus hydri.
Ipsi est aer avibus non aequus, et illae
Praecipites alta vitam sub nube relinquunt.
Praeterea, nec iam mutari pabula refert,
Qnaesitaeque nocent artes: cessere magistri,
550 Phillyrides Chiron, Amythaoniusque l\Ielampus.
Saevit et in lucem Stygiis emissa tenebris
Pallida Tisiphone: morbos agit ante metumque,
Inque dies avidum surgens caput alins effert.
Balatn pecorum, et crebris rnugitibus amnes
555 Arentesque sonant ripae, collesque supini.
Iamque catervatim dat stragem, atqne aggerat ipsis
ln stabulis turpi dilapsa cadaYera tabo:
Donec humo tegere ac foveis abscondere discant.
Nam neque erat coriis usus: nec víscera quisquam
560 Ant undis abolere potest, ant vincerc flamma;
Nec tondrre quidrm morbo illuvieque peresa
Vellera, nec trlas possunt attingere putris.
Verum etiam invisos si quis trntarat amictus;
Ardentes papulae, atque immundus ofentia sudor
565 Membra sequebatur: nec longo deinde moranti
Tempore, contactos sacer artus ignis edebat.

COMENTÁRIOS
Versos
475 Timavi, nome de um rio que nasce nos rochedos de
Goritz e desemboca no mar Adriático. 478 - miseranda tempes-
tas, uma dolorosa peste. morbo caeli coorta est, nasceu da corrup-
ção do ar. 480 - neci dedit, matou. 481 - tabo, com o contágio
(veneno). 482 - ignea, concorda com sitis. 483 - acta, penetrou.
485 - minutatim, pouco a pouco. 487 - lanea infula, fio de lã.
493 - ieiuna sanie, com pequena quantidade de sangue podre.
497 - tossis anhela, tosse muito violenta que impede a respiração.
498 - studiorum atque immemor herbac, esquecido da glória al-
cançada e da comida. 500 - cerebra, advérbio: freqüentemente.
501 - morituris, dativo. aret pellis, a pele torna-se dura. 504 -
in processu, com o decorrer do tempo. 509 - Profuit. Foi útil.
latices Lenaceos, líquidos de Baco, isto é, vinho 513 - Que Deus
reserve melhores cousas aos varões piedosos, e essa raiva aos
- 408 -

m1m1gos. 517 - arator, o lavrador. 5,18 - fraterna, assim cha-


mada porque atingia a quase toda a gente. 521 - qui, refere-se
a amnis. 524 - devexo pondere, com o pêso inclinado para baixo.
526 - graves, concorda com terras, 528 - frondibus et victu pas-
cuntur, êles se nutrem com folhas e alimento. 531 - Tempore
non alio. Comenta Rueus: "Volunt plerique omnes post Servium,
allusum hic esse ad historiam, quae ab Herodoto, Plutarcho, Va-
lerio refertur. Sic autem a Cicerone, Tuscul. 1, 113: Argiea sa-
cerdotis Cleobis et Briton filii praedicantur. Nota /abula est.
Cum enim iliam ad solemne est statum lunonis sacrificium curru
vehi ius esset, morarenturque iumenta: tunc, iuvenes ii veste po-
sita ad iugum accesserunt. lta sacerdos advercta in fanum, cum
currus ductus esset a filiis, precata a Dea dicitur. 532 - ad sacra
Iunonis, para as festas de Juno. 534 - rastris terram rimantur,
abrem a terra com o enxadão. 538 - gregibus, dativo pedido por
obambulat. 542 - ceu naufraga corpora, como náufragos. 546 -
non aequus, pernicioso. 548 - nec iam mutari pabula refert e
agora não é útil mudar as pastagens. 550 - Phillyrides Chiron,
Chiron, filho de Filira, era médico, astrólogo e músico. Contam
que, tendo sido ferido por Hércules, com uma flecha envenenada
conseguiu curar a ferida por meio de uma herva. Amythaonius-
que Melampus, Melampo filho de Amitáon. Era, também, um
médico célebre, pois, curou com o heléboro, as filhas do rei Argos
que Juno fizera loucas. 552 - Pallida Tisiphone, uma das três
F'úrias. 559 - neque erat coriis, nem era possvel fazer uso dos
couros. 562 - telas putres, os fios podres. 564 - ardentes papu-
lae, pústulas inflamadas.

As abelhas escolhem um rei (IV,67-115)

Sin autem ad pugnam exierint -- nam saepe duobus


Regibus incessit magno discordia motu;
Continuoque animos vulgi et trepidantia bello
70 Corda licet longe praesciscere; namque morantis
Martins ille aeris rauci canor increpat, et vox
Auditur fractos sonitus imita ta tubarum;
Tum trepidae inter se coeunt, pennisque coruscant,
Spiculaque exacuunt rostris, aptantque lacertos,
75 Et circa regem atque ipsa ad praetoria densae
Miscentur, magnifique vocant clamoribus hostem;
Ergo, ubi ver nactae sudum camposque patentis,
Erumpunt portis; concurritur, aethere in alto
Fit sonitus, magnum mixtae glomerantur in orbem,
80 Praecipitesque cadunt; non densior aere grando,
Nec de concussa tantum pluit ilice glandis;
Ipsi per medias acies, insignibus alis,
- 409

Ingentis animos augusto in peetore versant,


Usque adeo obnixi non cedere, dum gravis aut hos;
85 Aut hos versa fuga victor dare terga subegit.
Hi motus animorum atque haec certamina tanta
Pulveris exigui iactu compressa quiescent.
Verum, ubi ductores acie revocaveris ambo,
Deterior qui visus, eum, ne prodigus obsit,
90 Dede neci; melior vacua sine regnet in aula.
Alter erit maculis auro squalentibus ardens
(Nam duo sunt genera): hic melior, insignis et ore,
Et rutilis clarus squamis; ille horridus alter.
Desidia, latamque trahens inglorius alvum
95 Ut binae regum facies, ita corpora plebis:
Namque aliae turpes horrent, ceu pulvere ab alto
Cum venit et sicco terram supuit ore viator
Aridus: elucent aliae et fulgore coruscant,
Ardentes auro et paribus lita corpora guttis
100 Haec potior suboles; hinc caeli tempore certo
Dulcia mella premes, nec tantum dulcia quantum
Et liquida, et durum Bacchi domitura saporem.
At cum incerta volant caeloque examina ludunt,
Contemnuntque favos et frigida tecta relinquunt,
105 Instablis animos ludo prohibebis inani.
Nec magnus prohibere labor: _tu regibus alas
Eripe; non illis quisquam cunctantibus altum
Ire iter aut castris audebit vellere signa.
Invident croceis halantes floribus horti,
110 Et custos furum atque avium cum falce saligna
Hellespontiaci servet tutela Priapi.
Ipse, thymum pinosque ferens de montibns altis,
Tecta serat late circum, cui talia curae,
Ipse labore manum duro terat; ipse feraces
115 Figat humo plantas et amicos irriget imbres.

COMENTÁRIOS
Versos
69 - trepidantia, acusativo, corcordando com corda. - 70 -
praesciscere, pressentir. 71 - canor martius, o canto marcial (da
trombeta). 74 - spiculaque exacuunt, e aguçam os ferrões. 76 -
magnis clamoribus, ablativo de modo. 77 - nactae ver sudum,
têm encontrado um belo dia. 78 - portis, ablativo lugar donde.
80 - grando, saraiva.
- 410-

A vida e instinto das abelhas (IV, 149-196)

Nunc age, naturas apibus quas Iuppiter ipse


150 Addidit, expediam pro qua mercede, canoros
Curetum sonitus crepitantiaque aera secutae,
Dictaeo caeli regem pavere sub antro.
Solae communes natos, consortia tecta
Urbis habent, magnisque agitant sub legibus aevum:
155 Et patriam solae, et certos novere Pena tis:
V enturaeque hiemis memores, aestate laborem
Experiuntur, et in medium quaesita reponunt.
Namque aliae victu invigilant, et foedere pacto
Execentur agris: pars intra saepta domorum
160 Narcissi lacrimam, et lentum de cortice gluten,
Prima favis ponunt fundamina; deinde tenacis
Suspendunt ceras: aliae, spem gentis, adultos
Educunt fetus: aliae puríssima mella
Stipant, et liquido distendunt nectare cellas.
165 Sunt, quibus ad portas cecidit custodia sorti:
Inque vicem speculantur aquas et nubila caeli,
Aut onera accipiunt venientum, aut agmine facto
Ignavum fucos pecus a praesepibus arcent.
Fervet opus, redolentque thymo fragrantia mella.
170 Ac veluti lentis Cyclopes fulmina massis
Cum properant: alii taurinis follibns auras
Accipiunt, redduntque: alii stridentia tingunt
Aera lacu: gemit impotis incudibus Aetna:
Illi inter sese magna vi brachia tollunt
175 In numerum, versantque tenaci forcipe ferrum.
Non aliter, !'ii parva licet componere magnis,
Cecropias innatus apes amor urget habendi,
Munere quamque suo. Grandaevis oppida curae,
Et munire favos 1 et Daedala fingere tecta.
180 At fessae multa refernnt se nocte minores,
Crura thymo plenae: pascuntur et arbuta passim,
Et glaucas salices, casiamque, crocumque rubentem,
Et pinguem tiliam, et ferrugineos hyacinthos.
203 Saepe etiam duris errando in cotibus alas
204 Attrivere ultroque animam snb fasee dedere:
205 Tantus amor florum et generandi gloria mellis !
185 Omnibus una qnies operum, labor omnibus unus.
Mane ruunt portis, nusquam mora: rursus easdem
- 411-

V esper ubi e pastu tandem decedere campis


Admonuit; tum tecta pctunt, tum corpora curant.
Fit sonitus, mussantque oras et limina circum.
Post, ubi iam thalamis se composuere, siletur
190 In noctem, fessosque sopor suus occupat artus.
Nec vero a stabulis pluvia impendente recedunt
Longius, aut credunt caelo, adventantiubus Euris:
Sed circmn tutae sub rnoenibus urbis aquantur,
Excursusque breves tentant: et srepe lapillos,
195 Ut cymbae instabile fluctu iactante saburram,
Tollunt: his sese per inania nu bila librant.

COMENTÁRIOS
Versos
149 - naturas, as propriedades. 151 - Curetum, dos Cori-
bantes. Com a morte de Caelus, o trono devia ser ocupado por
Titã, porque era o mais velho, mas êste cedeu seu direito a Satur-
no, com a condição de que êste não criaria filho varão e, se
tivesse algúm, o devoraria. Saturno, seduzido pelo desejo de rei-
nar, devorou os primeiros filhos, porém sua mulher Cibele, com-
pacida da so1·te _dos filhos, ao nascer Júpiter entregou uma pedra
embrulhada ao marido. Júpiter foi- entregue para ser criado aos
Curetos ou Coribantes, os quais por meio de certos compassos im-
pediam que os vagidos da criança chegassem aos ouvidos do pai.
Em seguida foi levado para o monte Dicte, em Creta, onde foi
alimentado com leite da cabra Amaltéia e mel de abelha. 152 -
pavere, alimentaram. Verbo pasco, -is, pavi, pastum, -ere. 154 -
Solae. Somente elas. 156 - aestate laborem experiuntur, elas exer-
cem o trabalho durante o verão. 159 - intra srepta domorum, no
interior das casas. 160 - Narcissi lacriman, o suco do narciso.
lentum gluten- o grude viscoso. 168 - fucos, os zangões. Diz Plí-
nio: Sunt quasi servitia apum; his sunt cellarum minimae: qua-
mobrem imperant iis, primosque in opera expellunt, tardantes sine
clementia puniunt. ignavum pecus, aposto de fucos. 173 - incun-
dibus, substantivo incus, -iidis, bigorna. 176 - componere, com-
parar. 177 - Cecropias apes, as abelhas do monte Himeto, cujo
mel era célebre. 17 - Grandaevis curae, são trabalhos das mais
velhas. 182 - glaucas salices, verdes salguefros. casiamque, cro-
cmnque, a canela e o açafrão. 183 - Preferimos afartar-nos, aqui,
do texto de Oxford para seguir a orientação de vários comentadores
e, intercalar, entre os versos 183 e 184, os versos 203, 204 e 205. 204
- attrivere, quebram. Observemos o perfeito histórico. Verbo attero,
-is, -trivi, -tritum-ere. animam, a vida. 185 -easdem, sujeito de
decedere. 188 - mussant, rasnam, murmuram. 194 - lapillos, pe-
drinhas. 195 - saburram, areia grossa. 196 - his, isto é, his lapillis.
VI
QUINTUS HORATIUS FLACCUS
SERMONVM

LIBER PRIMVS

Qui fit, Maecenas, ut nemo, quam sibi sortem


seu ratio dederit seu fors obiecerit, illa
contentus vivat, laudet diversa sequentis 7
"O fortuna ti mercatores !" gravis annis
5 miles ait, multo iam fractus membra labore.
Contra mercator navim iactantibus Austris:
"Militia est potior. Quid enim? concurritur; horae
momento cita mors venit aut victoria laeta."
Agricolam laudat iuris legumque peritus,
10 sub galli cantum consultor ubi ostia. pulsat;
ille datis vadibus qui rure extractus in urbem est,
solos felices viventis clamat in urbe.
Cetera de genere hoc, adeo sunt multa, loquacem
delassare valent Fabium. Ne te morer, audi
15 quo rem deducam. Siquis deus: "En ego" dicat
"iam faciam quod voltis: eris tu, qui modo miles,
mercator; tu, consultus modo, rusticus. Hinc vos,
vos hinc mutatis discedite partibus. - Reia, -
quid statis ?" - nolint; atqui licet esse beatis.
20 Quid causae est, merito quin illis Iuppiter ambas
iratus buccas inflet neque se fore posthac
tam facilem dicat, votis ut praebeat aurem 1
Praeterea, - ne sic, ut qui iocularia ridens,
percurram ( quamquam ridentem dicere verum
25 quid vetat? ut pueris olim dant crustula blandi
doctores, elementa velint ut discere prima),
-413 -

sed tamen amoto quaeramus seria ludo; -


ille, gravem duro terram qui vertit aratro,
perfidus hic caupo, miles nautaeque, per omne
30 audaces mare qui currunt, hac mente laborem
sese ferre, senes ut in otia tuta recedant,
aiunt, curo sibi sint congesta cibaria; sicut
parvola (nam exemplo est) magni formica laboris
ore trahit quodcumque potest atque addit acervo
35 quem struit, haud ignara ac non incauta futuri.
Quae, simul inversum contristat Aquarius annum,
non usquam prorepit et illis utitur ante
quaesitis sapiens, cum te neque fervidus aestus
demoveat lucro, neque hiems, ignis, mare, ferrum,
40 nil obstet tibi, dum ne si te ditior alter.
Quid iuvat immensum te argenti pondus et auri
fortim defossa timidum deponere terra?
"Quod si comminuas, vilem redigatur ad assem."
At ni id fit, quid habet pulchri constructus acervus?
45 Milia frumenti tua triverit area centum,
non tuus hoc capiet venter plus ac meus, ut, si
reticulum panis venalis inter onusto
forte vehas umero, nihilo plus accipias quam
qui nil portarit. Vel dic, quid referat intra
50 naturae finis viventi, iugera cetitum an
mille aret ?" At suave est ex magno tollere acervo".
Dum ex parvo nobis tantundem haurire reliuquas,
cur tua plus laudes cumeris granaria nostris?
ut tibi si sit opus liquidi non amplius urna
55 vel cyatho, et dicas: "Magno de flumine mallem
quam ex hoc fonticulo tantundem sumere." Eo fit,
plenior ut si quos delectet copia iusto,
cum ripa simul avolsos ferat Aufidus acer.
At qui tantuli eget quantost opus, is neque limo
60 turbatam haurit aquam neque vitam amittit in undis.
At hona pars hominum decepta cupidine falso
"Nil satis est", inquit, "quia tanti quantum habeas
sis",
quid facias illi? iubeas miserum esse, libenter
65 quatenus id facit: ut quidam memoratur Athenis
sordidus ac dives, populi contemnere voces
sic solitus: "Populus me sibilat, at mihi plaudo
ipse domi, simul ac nummos contemplor in arca."
- 414-

Tantalus a labris sitiens fngientia captat


flumina. Quid rides 1 mutato nomine de te
70 fabula narratur: congestis undique saccis
indormis inhians, ct tamquam parcere sacris
cogeris aut pictis tamquam gaudere tabellis.
Nescis quo valeat nummns, quem praebeat usum?
panis ematur, holus, vini sextarius, adde
75 quis humana sibi doleat natura negatis.
An vigilare metu exanimem, noctesque diesque
formidare malos fures, incendia, servos,
ne te compilent fugientes, hoc iuvat? horum
semper ego optarem pauperrimm; esse bonormn.
80 At si condoluit temptatum frigore corpus
aut alius casus lecto te adflixit, habes qui
adsideat, fomenta paret, medicum roget, ut te
suscitet ac reddat gnatis carisque propinquis?
Kon uxor salvum te uolt, 11011 filius, munes
85 vicini oderunt, noti pueri atque puellae.
l\Iiraris, cum tu argento post munia ponas,
si nemo praestet, quem non merearis, amorem?
an si cognatos, nnllo natura labore
quos tibi dat, retinere velis servareque amicos,
90 infelix operam perdas, ut si quis asellum
in campo doceat parentem currere frenis?
Denique sit finis quaerendi, cumque habeas plus,
pauperiem metuas minus et finire laborem
incipias, parto quod avebas, ne facias quod
95 Ummidius quidam. Kon longa est fabula: clives
ut metiretur nummos, ita sordidus ut se
non umquam sevo melius vestiret, ad usque
suprernum tempus, ne se penuria victus
opprimeret, metuebat; at hunc liberta securi
100 divisit medium, fortíssima Tyndaridarum.
"Quid mi igitur suades? ut viYam Kaevius, aut s1c
ut Kornentanus ?" Pergis pugnantia secum
frontibus adversis componere; 11011 ego, avarum
cmn veto, te fieri vappam iubeo ac nebulonem.
105 Est inter Tanain quiddam socerumque Viselli;
est modus in rebus, sunt certi denique fines,
quos ultra citraque nequit consistere rectum,
Illue unde abii redeo, qui nemo, ut auarus,
se probet ac potius laudat diversa sequentias,
- 415 -

110 qnodqae aliena capella gerat distentius uber,


tabescat, neque se rnaiori pauperiorum
turbae comparet, hunc atque lrnnc superare laboret.
Sic festinanti semper locupletior obstat,
nt, cum carceribus missas rapit ungnla currus,
115 instat <>qnis auriga suos vincentibns, illum
praeteritum temnens extremos inter euntem.
Inde fit ut raro, qni se vixisse beatum
dicat rt exacto contentus tempore vita
cedat nti conviva satur, r<:'perite queamus.
Iam satis est: ne me Crispini scrini lippi
conpilasse putes, verbum non amplius addam.

COMENTÁRIOS

V. 1 - sortem. Indica o modus agendi de cada um (ef


Fritzsche op. cit. 43 "Sors hier nicht geradezu der Stand, Beruf
sondern die Lebenslage").
V. 2 - Fors - Os códices B (Bernesis 363) e L (Lipsien-
sis 1, 4, 38) possuem sors, ao passo que os demais mantêm a
forma já consagrada pelo uso - fors. Dois motivos nos obri-
gam a não aceitar a variante "sors"; primeiro porque já no verso
anterior encontramos o mesmo têrmo, e em segundo dado o em-
prêgo de fors na maioria dos codiçes. Por outro lado, é opor-
tuno leâmbrar a seguinte passagem de Cícero: Sed haec fors viderit,
quae talibus in rebus plus quam ratio potest".
V. 3 - Sequentis - em B, L, D., r. A terminação "is" do
acusativo plural dos adjetivos e particípios é forma clássica en-
tre os romanos.
V. 4 - Annis em todos os códices que conhecemos e tam-
bém nas edições de Fritzche, Acron, e Keller. F. J. Bousier tal-
vez pela presença de "miles ", logo após, sugere a variante "ar-
mis ". No entanto julgamos que Horacio teve em vista apresentar
em cena um soldado já alquebrado pelos anos, durante os quais
exerceu a sua profissão, ficando dessa forma em maior conexão
com o sentido de sortem no v. 1. Fritzsche também não segue
a escola de Bouhier.
V. 6 - Navim - em D. B. L. V. r. O códice "f" con-
tém "navi •·, isto é, "N avim". Charisius, apud Keil, diz: "Avem
autem et navem; quoníam ah hac ave et nave faciunt, accusativus
per i dari non potest. Ernout escreve navim alegando que as pala-
vras p2rtencentes à linguagem técnica como nauim puppim etc ... ,
assim fazem o acusativo. No entanto, com o apoio de Charisius,
Keller (Ephilegomena 423) Buecheler (Iat. dec. 23), Ribeck (prolegg.
V erg. 403) Fritzsche (op. cit. 45) preferem aceitar nauem.
V. 10 - Sub galli cantum - Keller adotou 'O ablativo
cantu, naturalmente a forma mais usual para exprimir a cir-
cunstância de tempo quaiiclo. O acusativo que se encontra em
- 416 -

"f" e também nas edições de Porphyrion e Acron não deixa de


ser uma forma correta e aconselhável: "sub autem quotiens tem pus
significat, acusativo iungitui·, quotiens locum ablativo" declara
Acron (op. cit. pag. 5).
V. 11 - datis vadibus - De acôrdo com as normas do
Direito Romano o agricultor que ficasse como fiador de alguém,
devia comparecer, em dia certo, perante a justiça. Ao nosso ver
não se trata aqui de um ablativo absoluto, e sim de uma circuns-
tância de causa, que se exprime também em ablativo. O agricul-
tor vê-se obrigado a ir do campo à cidade porque vadimoniuin
promisit.
V. 12 - viventis - Acusativo, terminação idêntica à de
"sequentis ".
V. 14 - Fabium - filólofo estóico, segundo o testemunho
de Acron e Porphyrion. "Quod Fabius Maximus Narbonensis
esquestri loco natus Pompeianos partes secutus aliquot libros ad
Stoican philosophiam pertinentes conscripsit" ( op. cit. pag. 18).
V. 14 - Ne em D. R. "r" é "nec" em "f" forma "ne"
está aqui, de acôrdo com a sintaxe latina e traduz o verdadeiro
uso da época clássica.
V. 20 luppiter - em "f" e "r" é melhor forma do que
Iupiter.
V. 25 crustulla - de crusta. Era uma espécie de doce
saboreado pelas crianças (cf. Lucrécio - De rerum natura - I.
936).
V. 28 - qui veritit aratro - Aquêle que se dedica à vida
do campo, o agricultor. Cf. o paróprio autor na A. P. 66 - ara-
tro gravi.
V. 29 - caupo - estalajadeiro, albergueiro. A variante
campo a que alude Keller (pag. 424) não merece apoio. Horácio
volta a se referir ao agricultor (v. 11), ao soldado (v. 5), ao mer-
cador (v. 6). O adjetivo perfidus qualificando caupo muita
semelhança possui com "campones maligni" (Satira I, 5, 4). Se-
gundo Meillet caupo é um termo de origem obscura. Dele de-
rivam-se copa, criado de albergue, caupona albergue.
V. 36 - aquarius - Maximae autem pluuiae et frigora
commoventur cum sol in Aquarium uenerit. (Acron 8). É uma
referência feita ao inverno. A formiga nessa época consome o
que juntou.
V. 38 - sapiens - Julgamos que "sapiens" (em"f" B
e nas edições de Acron e Porphyrion) melhor traduz o pensamen-
to horaciano do que patiens ".
V. 39 - hiems Sritzsche escreve "hiemps ". Atestam
Ernout e Niederman que no latim literário encontramos as duas
formas.
V. 41 - Que prazer, tu, receoso dos ladrões, encontras em
cavar a terra para aí esconder uma grande quantidade de dinhei-
ro e ouro?
V. 43 - assem - uma moeda romana.
V. 47 - venalis - eram os escravos encarregados de trans
portar os cêstos.
- 417 -

V. 50 - iugera - Embora Varro e Prisco atsetam o nomi-


nativo singular "Iugerum ", nomes de medida são geralmente
usados no plural.
V. 53 - cumeris - Tulha para guardar o trigo. Servia
também para conduzir o enxoval da noiva durante a celebração
do casamento.
V. 55 - Uma alusão aos que não se contentam com o que é
necessário.
V. 70 - Mostra Horacio que o avarento tira do dinheiro tôda
a sua utilidade.
V. 78 - O poeta não almeja a sorte dos avarentos. Prefere
ser pauperrimus bonorum.
V. 79 - optarem em D ao passo que optarim existe
em F. R. L.
V. 78 - merearis sôbre o emprêgo do subjuntivo em
sentenças relativas cf. Cic. Fin. I. 10, 32.
V. 94 - verbas - Em D.M.R. e habetas em F. L. É
de aveo que se origina avidus. Auarus, porém, que é empre-
gado, geralmente, para significar aquêle que ama o dinheiro, tem
muita relação com "aveco ", mas a sua formação é de um tipo
todo particular. (12)
V. 95, - Ummidius - Um milionário avarento que não se
vestia melhor do que seus escravos.
V. 100 - "Tyndaridarum" - o genitivo indica que se trata
de Clytaemnestra, filha de Tyndareos, que matou o seu marido
Agamemnon. O emprêgo do patronímico na terminação masculina
t não feminina indica que o poeta acentua bem ser Clytemnestra
a mais valorosa dentre todos os filhos de Tyndaro.
V. 101 - Mannius.. . Nomentanus - O primeiro foi um
avarento, o segundo um esbanjador.•
V. 106 - E.st modas in rebus - Aconselha Horacio o
meio termo entre Maenius e 1\fomentanus. Segundo os ensimen-
tos de Aristóteles, o próprio autor afirma: virtus est rnedium vi-
tiorum ei utrimque. ( Sat. I, 18, 9).
V. 111 tabescat - Conjuntivo correspondente ao optati-
vo grego.
V. 115 vincentibus - Dativo. "His instat, qui praece-
dunt uel equis instant suos vincentibus i. e. nititur transire po-
tiores contemnes eum, quem transierat ".
V. 117 - inde fit - etc. . . - Dificilmente se encontra um
homem que diga ter vivido feliz e na hora da morte se apresen-
te como um conviva, após o jantar.
V. 118 - vita - e não Uitae". Não está qualificada
por "satur" como pensa Wakfield.

SATIRA II
Ambubaiarum collegia, pharmacopolae,
mendici, mimae, balatrones, hoc genus omne
maestum ac sollicitum est cantoris morte Tigelli;
418 -

quippe benignus erat. Contra hic, ne prodig·ns esse


5 dicatur metuens, inopi dare 11olit amico,
frigus quo duramque famem propellere possit.
Hunc si perconteris, avi cur atque parentis
praeclaram ingrata stringat malus ingluvie rem,
om11ia co11duciis coemens obsonia nummis,
10 sordidus atque animi quod parvi nolit habni
respondet; landatur ab his, culpatur ab illis.
Fnfidins vappae famam timet ac nebnlonis,
dives agris, dives positis in fenore nummis;
quinas hic capiti nwrcedes exsecat, atque
15 quanto perditior quisque est, tanto acrius urget;
nomina sectatur modo smnpta veste virili
sub patribus duris tironnm. "l\faxime" quis 11011
"Iuppiter!" exclamat, simul atque audivit? "At in se
pro quaestu smnptum facit." Hic? vix creclere possis
20 quam sibi 11011 sit amicus, ita ut pater ille, Terenti
fabula quem miserum gnato vixisse fugato
inducit, 11011 se peius cruciaverit atque hic.
Si quis 11u11c quaerat: "Quo res haec pertinet?",
illuc:
dum vitant stulti vitia, in contraria cnrrunt.
25 Maltinus tunicis demissis ambulat; est qni
ingnem ad obscenum subductis usque facetus;
pastillos Rufillus olet, Gargonins hircum.
Kil mcdium est. Sunt qui nolint tctigisse nisi illas
quarum subsuta talos trgat instita wste;
30 contra alius nulla mnisi olcnti in fornice stantem.
Quidam notns homo cmn exiret fornice ; "Mact•.1
virtute esto", inquit sententia dia Catonis;
"nam simul ac venas inflavit taetra libido,
huc iuvencs ae>qnom est clescendere, non alienas
35 permolere nxor, s". "Kolim laudarier" inquit
0

"sic me" mirator cunni Cnpiennins albi.


Audirest operae pretinm, procedere recte
qni mocchis non voltis, ut 01nni parte laborent
utque illis multo corrupta dolorr voluptas,
40 atque haec rara, cadat dura inter saepc pericla.
Hic se praecipitem tecto dedit, ille flagellis
ad mortem caesns, fugiens hic decidit acrem
praedonum in turbam, dedit hic pro corpore nnmmos,
hunc pcrmixcrnnt caloncs; quin etiam illud
419 -

45 accidit ut quidam testis can<lamque salacem


demeteret ferro. "I ure" omnes ; Galba negama t.
Tutior at quanto mers est in classe secunda,
libertinarnm dico, Sallustius in qnas
11011 minus insanit quam qui moechatur. At hic si,
50 qua rcs, qua ratio suaderet, quaque modeste
munifico esse licet, vellet bonus atque benignns
esse, daret quantum satis esset, nee sibi damno
dedecorique foret. Yerum hoc se amplectitnr uno,
hoc amat et landat: "Matronarn nullam ego tango",
55 ut qnondam i\Iarsaens, amator Originis ille,
qui patrium mimae donat fundnmque laremque.
"Nil fuerit mi" inquit "cum uxoribus umquam alienis"
60 fama malum gravius quam res trahit. An tibi abunde
personam satis est, 11011 illud, qnicqnid ubique
officit, evitare? Bonam deperdere famam,
rem patris oblimare mal um est ubicumque; quid inter
est in matrona, ancilla peccesvc toga ta~
Villius in Fausta Sullae gene, hoc miser nno
65 nomine deceptns, poenas dedit nsqne superqnc
qnam satis est, pngnis eaesus fen·,,qnc petitlls,
exeln;;rn; fore, cnm Loiigarenns foret intus.
Huic :-:i mnttonis Yrrbis mala tanta Yidrnti
clicc•ret haec aninrns: "Quid Yis tibi? m1mquid rgo a te
íO magno prognatmn deposco consulc ctmnum
velatnmque stola, mra cmn conferbuit ira?"
qnid rrsponderet? "Magno patre nata pnrllast."
At quanto meli0ra monct pngnantia(JUC istis
clives opis natura imae, tu si modo reete
75 c1ispe1N1rc Yelis nc non fogirrn1a pe1enc1is
inmiscere. Tno Yitio rerum1w laborrs
nil rr.ferre pntas ! Qnare, ne parnitc·nt te,
<lesinP matronas ~rc:tarirr, undP laborts
plus haurire mali Pst qnam rx re drceqwre frnctu;;.
SO Xec magis lrnic intc·r niwos Yiriclisqur lapilo,
(sit licet hoc, Cr,rinthr, tnmn) tcnrrum e'it femur aut
crus rectins, atqne etiam melius persaepc togatac.
Aclde lrnc quod mercem sine fucis gestat, aperte
quod vrnale habet ostendit, neqne, siqnid honesti, cst
85 iactat habetque palam, quaeri.t qno turpia celet.
Regibns bie mos est, ubi eqnos rnercantnr: opertos
inspicinnt, ne, si facies, ut sappe, decora
- 420 -

molli fulta pedest, emptorem inducat hiantem,


quod pulchrae clunes, breve quod caput, ardua cervix.
90 Hoc illi recte; ne corporis optima Lyncei
contemplere oculis, Hypsaea caecior illa,
quae mala sunt, spectes. "O crus, o bracchia !" ;
verum depugis, nasuta, brevi latere ac pede longo est.
95 Matronae praeter faciem nil cernere possis,
cetera, ni Catia est, demissa veste tegentis.
Si interdicta petes, vallo circumdata (nam te
hoc facit insanum) ; multae tibi tum officient res,
custodes, lectica, ciniflones, parasitae,
ad talos stola demissa et circumdata palla,
100 plurimaque invideant pure apparere tibi rem.
Altera, nil obstat; Cois tibi paene videre est
ut nudam, ne crure malo, ne sit pede turpi;
metire possis oculto latus. An tibi mavis
nsidias fieri pretiumque avellier ante
105 quam mercem ostendi? Leporem venator ut alta
in nive sectetur, positum sic tangere nolit,
cantat, et apponit: "Meus est amor huic similis? nam
transvolat in medio posita et fugientia captat."
Hiscine versiculis speras tibi posse dolores
110 atque aestus curasque gravis e pectore tolli?
Nonne, cupidinibus statuat natura modum quem,
quid latura, sibi quid sit dolitura negatum,
quaerere plus prodet et inane abscindere soldo?
Num, tibi curo fauces urit sitis, aurea quaeris
115 pocula? num esuriens fastidis 01nnia praeter
pavonem rhombumque? tument tibi cum inguina, num,
si ancilla aut verana est praesto puer, impetus in
quem continuo fiat, malis tentigine rumpi?
11011 ego; namque parabilem amo venerem facilemque.
120 Illam "Post paulo", "Sed pluris", - "Si exierit
vir", Gallis, hanc Philodemus ait sibi, quae neque
magno stet pretio neque cunctetur, cum est iussa
venire. Candida rectaque sit, munda, hactenus ut
neque longa nec magis alba velit quam dat natura
videri.
125 Haec, ubi supposuit dextro corpus mihi laevom,
Ilia et Egeria est; do nomen quodlibet illi,
nec vereor ne, dum fatuo, vir rure recurrat,
ianua frangatur, latret canis, undique magno
- 421

pulsa domus strepitu resonet, vepallida lecto


130 desiliat mulier, miseram se conscia clamet,
cruribus raec metuat, doti deprensa, egomet mi.
Discincta tunica fugiendumst et pede nudo,
ne nummi pereant aut puga aut denique fama.
Deprendi miserum est; Fabio vel iudice vincam.

COMENTÁRIOS

V. 1 - ambubaiarum - Encontramos um "h" inicial nos


códices R (Vaticanus 1703), F (Parisini 7974 e 7971) e outros.
As edições de Porphyrion, Acron, Fritzsche adotam a grafia do
arquétipo. Keller, a fim de mostrar que não há justificativa para
se introduzir a consoante, apresenta a palavra ambuleia, chicórea.
Fritzsche deixa bem esclarecido que o têrmo "ambulaia tem a sua
origem no aramaico "colegia" collegia. A forma "colegia" encon-
tra-se em R. O arquétipo possuía "colegia" com um traço por ci-
ma do o, suficiente para indica a presença do "n ". Essa maneira
de escrever, motivou naturalmente a supressão da nasal, em R,
embora sem o apoio das leis da fonética. Concluímos dessa forma
ser errônea a grafia "colegia". Ou escrevemos baseando-nos
na assimilação da nasal "n" diante de vibrante ou lateral como
acontece com "colloquium ", de conloquim, ou adotaremos a forma
primitiva "conlegia ".
V. 2 - balatrones - Os códices, em geral, escrevem des-
sa forma. Acron, porém, declara: legitur et balathrones, qui
bona sua lacerant, .id est, in barathrmn mittunt Aulo Gélio em
N. A. II, 15 escreve, blaterones. Diante dessas divergências,
aceitamos a primeira forma com o apoio dos códices.
V. 3 - Tigelli - Marcus Tigelius Hermogenes era um mú-
sico que mereceu a consideração de César, Augusto e Cleópatra.
Graças à sua voz e ao seu espírito, era muito querido e recebi-
do em reuniões familiares.
Horácio empregou o termo cantoris para declarar que não me-
reciam louvores os seus versos, e sim a sua voz. Convém, a pro-
pósito, transcrever o seguinte comentário de Acron: "Is Tige-
lius) carmina Horatii negabat satis perite modulata, et idcirco
carpitur ab illo" (Acron pag. 25). Cícero, em carta .dirigida a
Fadius Gallus, qualifica Tigelius de "hominem pestilentiorein pa-
tria sua" (Cic. Ep. Fam. VII, 14) e mais adiante - "Sardos ve-
nales alimn alio nequirem". Cf. o proprio Horacio Sat. 1, 3, 3).
V. 10 - animi parvi - Cícero, em De Officiis, 1, 20, de-
Iara que nada é mais adequado a um espírito pequenino do que
o amor Y riqueza, nem tão pouco nada mais honesto e magnificen-
te do que o desprêzo ao dinheiro por parte de quem não o possui,
ou o seu emprêgo com liberalidade de beneficência, quando se é
dêle senhor.
V. 12 - Fufidius - As variantes Fusidius e Futidius não
figuram nas melhores edições. O arquétipo possuía Fufidius, as-
segura Keller. Quanto a sua história, sabemos apenas que se
- 422 -

tratava de um indivíduo que, embora não quisesse ser considerado


homem imprestável e ridículo, não evitou o qualificativo de usu-
rário.
v. 13 êsse verso está reproduzido integralmente na A. P.
vê 421.
v. 14 exsecat - em "B" e nasedições de Acron, Porph.
"s" em exstruo, exsomnis, exsors tende a obscurecer a estru-
" s" em "exstruo ", exson1is, exsors" tende a obscurecer a estrut-
tura etimológica da palavra.
v. 25 - Maltinus - em B, g ( Gothanus B 61) F e apud
Fritzsche, Waltz; Malchinus em D, L (Lipsiensis), M (Mellicen-
sis) e Acron que assim justifica a variante que adota; "com-
posuit autem quasi a 1\IaÀaKàs Malchi,ms", finalmente, uma ter-
ceira variante existe em v, R e Porp. que declara: Sub Malthini
nomine". Quidam suspicantur significari, ab re tamen nomen
fixit". Maltha cniin MaÀaKós dicitur".
v. 26 - obscenum - Keller (pag. 435) apresenta opsce-
num", para cuja adoção não encontramos justificativa'', Ernout
e Meillet escrevem obscenus ( obscaenus), acrescentando que a sua
etmologia é desconhecida. Julgamos, no entanto, que a palavra
se tenha formado de scena ( scaena), indicando dessa forma aqui-
lo que, por causa das circunstâncias, porque não era compatível
com o momento, não devia ser apresentado. Dai o sentido usual
de indecente, indecoroso. O mau agouro também não deixa de
ser uma coisa cuja realização não se deseja.
v. 28 - "Nil medium est" - O poeta condena o procedimen-
to das personagens citadas nos versos anteriores e aconselha o
meio-termo entre Rufilus e Gargonius.
v. 32 - "sententia dia Catonis" - Nada mais queremos
acrescentar aos expressivos comentários de Acron, que concreti-
zam todo o pensamento e intenção de Horacio: - Catone tran-
seunt quidam e~,;iit de fornice: quem cum fugit, revocavit ct
laudavit. Postea cum f;·equentius cmn exeuntem de eodem lupa-
nari udisset dixit. Adulescens, ego te laudavi, tamquam hic inter-
venires, non tamquam hic habitares. (Acron, pag. 28). Te-
mos aqui uma prova irrefutável de que o nosso venusino outro
intuito não possuía além do de que querer coibir os vícios dos ci-
dadãos romanos. Naquela época Cristo ainda não tinha vindo ao
mundo para mostrar aos homens a verdade e a grandeza de Sua
obra. A humanidade ainda carecia dos princípios salutares da
doutrina cristã. Temos necessidade de reconhecer essa situação,
para que seja preciso o nosso julgamento sôbre os conceitos hora-
cianos. Se assim procedermos, seremos obrigados a concluir que
Horacio foi moralista por excelência.
v. 33 - taeter e não tecta como acreditam Mueler e Fritz-
sche. Cf. o próprio Horacio em Sat. I, 2, 106, e Catullo 73, 25.
v. 40 - dura inter pericla - Cícero comenta que muitas
pessoas não podem executar o que resolveram, pois vencidas e de-
bilitadas pela aparencia da volupia, não resistem às paixões. C.
de finibus I, 14). Essas considerações muita conexão possuem
com o sentido dos vs. 41 a 46.
423 -

v. 44 - calones - o servo do soldado o que cuidava dos


capacetes. Fornecemos aos estudiosos, pela primeira vez, as se-
guintes anotações escritas pelo Prof. A. Holder: "Calonis, galia-
ria militum. Caros, servus vel minister militum, qui unum vendit
et propinatur, vi lege: calo ... qui vinum vendit vel propinatur".
v. 46 - Jure - É suficiente esta palavra para concluirmos
quão elevados eram os preceitos de moral pregados por Horócio.
v. 52 - daret quantum satis esset - Lembramos o exemplo
de Apicius, que ficou na miséria para satisfazer à sua paixão -
"Multa vivemus quae miser et frugi non fecit Apicius (Juv.
Sat. IV, 22).
v. 59 - Fama malum gravius - Marsaeus evitava os
"moechos ", mas, mesmo assim, manchou a sua reputação. Apli-
ca-se perfeitamente ao caso o conceito do v. 24, v. - 62 - "Quid
interest ... " Acron incide em grave êrro de interpretação quan-
do declara: "Secutus opinionem Stoícorum, qui omnís peccata va-
ria Afirmar tal coisa seria atribuir a Horácio uma contradição
na qual êle não caiu. Logo na sátira seguinte, em v. 96, refuta
os estóicos quando êles dizem que todos os pecados são iguais. Se
fôsse verdadeira a interpretação de Acron, o nosso poeta negaria
ali o que aconselha aqui. Mas tal não acontece. Êle não segue
a doutrina estóica nessa parte. A presença de peces talvez tenha
levado Acron à sua afirmativa. Preces (v. 63) está empregado
com relação ao v. 24, como sinônimo de - "si caret arte -, si
stultus sis. - Para os que se encontrarem nessas condições é que
se aplica o v. 63, e de nenhum modo Horácio aqui segue os estóicos,
quando proclama -· omnia jJeccata varia.
v. 63 - togata - Mulheres que procediam como Hibernia
não mais usavam a tola, vestimenta própria das senhoras ho-
nestas.
v. 64 - Sylla - Os códices em geral, exceto o "B", e as
edições de Acron e Porp. possuem, " Sylla ". O Bernensis, fazendo
uma divisão errada das sílabas, aconselha "infaustas ullae ". Pre-
ferimos a primeira forma, que é a mais usada nos códices, gener
- Meinke e Linker (apud Keller) não concordam com o nominati-
vo e nos apresentam "genero ou genere". Muito bem se expressou
Fritzsche, ao declarar que Villius julgava ser uma espécie de genro
do célebre ditador Sila.
v. 129 - vae pallida ", - Duas outras opiniões diversas há
sôbre essas duas palavras. Bentley e Ribbeck propõem "ne palli-
da" tendo Heindorf e Keller ( cf. Keller pag. 445) com razão, con-
siderado a presença da partícula negativa intolerável e qualifican-
do mesmo êsse fato, atentado à poesia e à tradição. Fritzsche for-
ma uma só palavra e considera o profixo "vae ", como um sino-
mo de "valde". Com o apoio dos códices de Acron, Porp., Keller.
etc., consideramos o "vae" interjeição. Essa partícula exprime,
,com absoluta precisão, o triste quadro que é descrito nos vs. 129
e segs. "Que miseria ·• ! cf. Keller pag. 421 - jetzt komme die
Scene im Schlafzimmer der ueberraschten Enebrechrerin W elch
ein J ammer."
- 424-

SATIRA III
mnibus hoc initium est cantoribus, inter amicos
ut numquam inducant animum cantare rogati,
iniussi numquam desistant. Sardus habebat
ille Tigelius hoc. Caesar, qui cogere posset,
5 si peteret per amicitiam patris atque suam, non
quicquam proficeret; si collibuisset, ab ovo
usque ad mala citaret: "lo Bacchae", modo summa
voce, modo hac, resonat quae chordis quattuor ima.
Nil aequale homini fuit illi; saepe velut qui
10 currebat fugiens hostem, persaepe velut qui
Iunonis sacra ferret; habebat saepe ducentos,
saepe decem servos; modo reges atque tetrarchas,
omnia magna loquens, modo: "Sit mihi mensa tripes
et concha salis puri et toga quae defendere frigus
15 quamvis crassa queat." Deciens centena dedis.ses
huic parco, paneis contento, quinque diebus
nil erat in loculis. Noctes vigilabat ad ipsum
mane, diem totum stertebat. Nil fuit umquam
sic impar sibi, Nunc aliquis dicat mihi: "Quid tu?
20 nullane habes vi tia f' Immo alia, et fartasse minora.
lVIaenius absentem Novium cnm carperet: "Henus tu"
quidam ait, "ignoras te, an ut ignotum dare nobis
verba putas? -- Egomet mi ignosco" Maenius inquit.
Stultus et improbus hic amor est dignusque notari.
25 Cum tua pervideas oculis mala lippus inunctis,
cur in amicorum vitiis tam cernis acutum
quam aut aquila aut serpens Epidarius? at tibi contra
evenit, inquirant vitia ut tua rursus et illi.
Iracundior est paulo, minus aptus acutis
30 naribus horum hominum, rideri possit eo quod
rusticius tanso toga defluit et male laxus
in pode calceus haeret; at est bonus, ut melior vir
non alius quisquam, at tibi amicus, at ingenium ingens
inculto latet hoc sub corpore. Denique te ipsum
35 concute, nmnqua tibi vitiorum inseverit olim
natura aut etiam consuetudo mala; namque
neglectis urenda filix innascitur agris.
Illuc praevertamur, amatorem quod amicae
turpia decipiunt caecum vitia, aut etiam ipsa haec
- 425 -

40 delectant, veluti Balbinum polypus Hagnae.


Vellem in amicitia sic erraremus et isti
errori nomen virtus posuisset honestum.
Ac pater ut gnati, sic nos debemus, amici
siquod sit vitium, 11011 fastidire: strabonem
45 appellat paetum pater, et pullum male parvos
si cui filius est, ut abortivos fuit olim
Sisyphus; hunc varum distortis cruribus, illum
balbutit scaurum pravis fultum male talis
Parcius hic vivit; frugi dicatur. Ineptus
50 et iactantior hic paulo est; concinnus amicis
postulat ut videatur. At est truculentior atque
plus aequo liber; simplex fortisque habeatur.
Caldior est; acris inter numeretur. Opinor,
haec res et iungit, iunctos et seruat amicos.
55 At nos virtutes ipsas invertimus atque
sincerum cupimus vas incrustare. Probus quis
nobiscum vivit, multum demissus homo; illi
tardo cognomen, pingui damus. Hic fugit omnis
insidias nullique malo latus obdit apertum,
60 cnm genus hoc inter vitae versetur, ubi acris
invidia atque vigent ubi crimina; pro bene sano
ac non incauto fictum astutumque vocamus.
Simplicior quis et est, qualem me saepe libenter
obtulerim tibi, Maecenas, ut forte legentem
65 aut tacitum inpellat quovis sermone: "Molestus,
communi sensu plane caret", inquimus. Eheu,
quam temere in nosmet legem sancimus iniquam !
Nam vitiis nemo sine nascitur, optimus ille est
qui minimis urgetur. Amicus dulcis ,ut acquum est,
70 cum mea compenset vitiis bona; pluribus hisce,
si modo plura mihi bona sunt, inclinet, amari
si volet; hac lege in trutina ponetur eadem.
Qui ne tuberribus propriis offendat amicum
postulat, ignoscet verrucis illius; aequum est
75 peccatis veniam poscentem rederer rursus.
Denique, quatenus excidi penitus vitium irae,
cetera item nequeunt stultis haerentia, cur non
ponderibus modulisque suis ratio utitur, ac res
ut quaeque est, ita suppliciis delicta coercet T
80 Si quis eum servum, patinam qui tollere iussus
sefessos piseis tepidumque ligurrierit ius,
- 426 -

in cruce suffigat, Labeone insanior inter


sanos dicatur. Quanto hoc furiosius atque
maius peccatum est: paulum deliquit amicus,
85 quod nisi concedas, habeare insuavis: acerbus
odisti et fugis ut Rusonem debitor aeris,
qui nisi, cum tristes misero venere Kalendae,
mercedem aut numrnos unde unde extricat, amaras
porrecto iugulo historias captivos ut audit.
90 Commxit lectum potus rnensave catillurn
Eandri manibus tritum deiecit; ob hanc rem,
aut positum ante mea quia pullum in parte catini
sustulit esuriens, minus hoc iucundus amicus
sit mihi? quid faciam, si furtum fecerit, aut si
95 propriderit commissa fide sponsumve negarit?
Qui paria esse fere placuit peccata, laborant,
cum ventum ad verum est; sensns moresque repugnant
atque ipsa utilitas, iusti prope mater et aequi.
Cum prorepserunt primis animalia terris,
100 mutum et turpe pecus, glandem atque cubilia propter
unguibus et pugnis, dein fustibus, atque ita porro
pugnabant arnus quae post fabricaverat usus,
donec verba, quibus voces sensusque notarent,
nominaque invenere. Dehinc absistere bello,
105 oppida coeperunt munire et ponere leges,
nequis fur esset, neu latro, neu quis adulter.
Nam fuit ante Helenam cunnus taeterrima belli
causa, sed ignotis perierunt mortibns illi,
quos venerem incertam rapientis more frrarum
110 viribus editior caedebat, uvit in grege taurus.
I ura inventa metu iniusti fatere necesse est,
tempora si fastosque velis evolvere mundi.
Nec natura potest insto secernere iniquurn,
dividit ut bona diversis, fngienda petendis;
115 nec vincent ratio hoc, tantundem ut peccet idemque
que teneros caules alieni fregerit horti
et qui nocturnus sacra divum legerit. Adsit
regula, peccatis quae poenas inroget aequas,
ne scutica dignurn horribili sectere flagello.
120 Nam ut ferula caedas meritmn maiora subire
verbera, non vereor, curn dicas esse paris res
furta latrocinis et magnis parYa mineris
falce recisurum simili te, si tibi regnurn
427 -

perrnittant homines. Si cliws, qui sapiens est,


125 et sutor bonus et solus formosus et est rex,
cur optas quod habes? "?\on nosti, quid pater" inquit
"Chrysippus dicat; sapiens crepidas sibi numquam nec
soleas fecit, sutor tamen est sapiens. - Qui? -
Vt quamvis tacet Hermogenes, cantor tamen atque
130 optumus est modulator; ut Alfenus vafer omni
abiecto instrumento artis clausaque taberna
erat; sapiens operis sic optumus 01nnis
est opifex, solus sic rex. "Vellunt tibi barbam
lascivi pueri; c1uos tu nisi fuste coerces,
135 urgeris turba circum te stante miserque
rumperis et latras, magnorum maxime regum.
Ne longum faciam, dum tu quadrante lavatum
rex ibis neque te quisquam stipator ineptum
praeter Crispinum sectabitur, et mihi dulces
140 ignoscent, si quid peccaro stultus, amici,
inque vicem illorum patiar delicta libenter,
privatusque magis vivam te rege beatus

COMENTÁRIOS
v. 7 - lo Baccae - é melhor forma e a existente em B.
em contraposição a io Bache. Keller e Fritzsche adotam-na
justificando esta adoção com uma passagem de Eurípedes, Bach. 157.
v. 11 - lunonis sacra - Durante a festa dedicada a Juno,
as môças conduziam na cabeça objetos sagrados. Of. Ovídio, Met.
11, 711: Ilia forte die castae de mora puellae Vertice supposito
festas in Palladis arces Pura coronatis vortabant sacra canistris,
e o proprio Horácio, em Sat. II, 8, 11.
v. 12 - reges - é uma alusão às relações que possuía na
alta corte.
v. 13. - mensa tripes - Uma mesa de três pés não era
usada pelos ricos que se serviam das de um apenas. Êste luxo
surgiu após a conquista de Alexandre. Of. Ovídio Met. VIII,
661: "Mensae sed orat pes tertius ímpar: testa parem fecit".
v. 14 - concha salis puri - Os antigos julgavam cometer
um grande crime se falassem da mesa onde faziam as refeições,
sem mencionar o depósito de sal, observa Dacier.
v. 20 - at fortasse minora - O leitor, à primeira vista, fica
surpreendido com a presença de minora, pois esperaria, talvez,
que o poeta quisesse empregar maiora. O prof. Fritzsche é um
dêsses, mas revela haver compreendido o pensamento de Horácio,
quando assim interpreta as cinco palavras: "o ja, ich liiagne es
nicht, ich habc anderc Fehler, aber hoffentlich ist's nicht so
gefahrlich; ich denke, ich bin doch nicht so sehlecht wie ich
aussehe".
- 428

Baxter escreve "at fartasse" enquanto Fea propõe a variante


"aut" que reputamos pouco recomendável. Muret, Peerlkam gra-
fam "haude fartasse". O que nos deve interessar, porém, é com-
preender o pensamento do autor. Diante da pergunta contida
nas três primeiras palavras do v. 20. quis Horácio dizer que
reconhecia possuir defeitos, mas pelo menos não eram de tão gran-
de gravidade, quanto os de Menius.
v. 25 - pervideas - Os críticos não mantêm a mesma
opinião sôbre êste vocábulo. "Peruéideas" é a forma do arquétipo,
segundo Keller, pag. 447, e vamos encontrá-la em "v". Bentley
se insurge contra isto e adota a variante "praeuideas" com o
apoio de g.y. Bem acertado andou Fritzsche, quando disse que a
'·peruidere" corresponde "inquirere" no v. 28. "Enquanto vês
o teus vícios com os olhos untados como se fôsses cego, porque
possuis uma vista tão boa, como a de uma águia ou de uma ser-
pente (dragão) Epidaurius quando se trata de descobrir os dos
amigos."
v. filix - em a, G. D. v. I etc. "filex" em F, I, e ainda
"felix" entre outros. Vergilio usou êsse têrmo nas geórgicas,
II, 189. Não possue a significação de "fato" como julga Dunt-
zer, e sim como a interpreta o prof. Keller: die Felder über-
ziehender, Unkraut überhaut (pag. 86).
v. 40 - veluti Balbinum - 11:ste é que não devia ter
ficado satisfeito com a referência, embora o seu exemplo tenha
sido citado para ser seguido sob outro aspecto. Dacier conside-
ra esta passagem como um traço profundamente delicado da
sátira.
v. 44 - strabonem appellat poetam - Se o filho é estra-
bico, o pai que os seus olhos são pretos. O têrmo preto não
é empregado aqui no sentido pejorativo de "vesgo", mas como
uma qualidade da qual ninguém podia envergonhar-se. O gran-
de Camões, dirigindo-se a Vênus, diz que são petos os seus olhos.
"A luz dos olhos teus celeste e viva,
Tem pois por vício amoroso atravessado.
Nós petos lhe chamamos
De modo nenhum concluiríamos que Camões tivesse empregado
"petos" em sentido pouco lisonjeiro. O eminente humanista An-
tonio Luiz Seabra propõe uma hábil tradução para essas três
palavras: "se é torto, diz, com graça os pisca".
v. 82 - Labeone - Verificamos que o poeta emite con-
ceito pouco lisonjeiro sôbre Labeão. Não obstante Porfirion
(pag. 70) julgar tratar-se de Marcus Antistius Labeo, achamos
razoável a objeção que lançou o professor Waltz (pag. 246). O
pai de M. Labeão tinha sido companheiro de Horacio nas campa-
nhas da Filipina, sendo dessa forma pouco fundamentada a su-
posição de que o poeta quisesse aqui atacar o filho, que nessa época
devia ter vinte anos de idade.
v. 96 - paria esse peccata - Os estóicos, procurando jus-
tificar a veracidade dêsse conceito, citam, dentre e do de tôdas as
de uma lira cujo som é diferente do das demais e do de todas as
outras ficava em desacôrdo. Cícero repele êsse argumento: "Aeque
- 429

enim contingit omnibus fidibus, ut incontenta sint, illud non con-


tinuo, ut aeque icontentae" (De finibus, IV, 27). Ainda prosse-
guem os estóicos: - um pilôto que põe o navio a pique peca da
mesma forma, quer esteja carregado de ouro ou de palha: ou
igualmente comete a mesma falha quem bate em seu próprio pai
ou em um escravo, sem razão. Cícero refuta admiràvelmente. Há
uma grande diferença entre um pai e um escravo. Quanto ao navio
a culpa não será a mesma se for a pique casualmente ou por
imperícia do pilôto.
v. 117 - adsit - É de uma importância capital o emprêgo
do subjuntivo. Indica claramente que Horácio solicitara adoção
de regras jurídicas contrariando o brocardo omnia peccata
paria.
v. 132 - "sutor" - Fritzsche servindo-se de alguns códigos
como Bland escreve "tonsor". Achron e Porfirion (pag. 62 e
72) declaram que Atenus fôra antes um sapateiro-sutor, tendo
porém, abandonado essa profissão para dedicar-se à ciência do Di-
reito. Comenta Keller que os adeptos da variante - tonsor - es-
quecem a fôrça do sutor tamen est sapiens. Os manuscritos em
geral mantêm "sutor" e não "tonsor" como defende Fritzsche.
ODES*

ODES SÃFICAS

As Odes, que iremos apresentar, são sáficas, porque


os três primeiros versos de cada estrofe foram inventa-
dos pela poetisa Safo; e dícolas, porque possuem duas es-
pécies de metros.
Os três primeiros versos de cada estrofe são sáficos;
pentâmetros, porque constam de cinco pés, e acataléticos,
porque não lhes falta nem sobra sílaba. O metro dêsses
versos é: o primeiro pé, troqueu; o segundo, espondeu;
o terceiro, dáctilo; e os dois últimos, troqueus. Há, ge-
ralmente, uma cesura obrigatória, depois do segundo pé.
O quarto verso de cada estrofe é adônico porque foi
inventado em homenagem a Adonis. Compõe-se de um
dáctilo e de um espondeu.
Horácio usou ainda dêsse metro nos seguintes poe-
mas: Odes 1, 10, 12, 22, 25, 30, 32, 38. li, 2, 4, 6, 7, 10
e 16. 111, 8, 11, 14, 18, 20, 22 e 27. VI, 2, 6 e 11; e no
Carmen Saeculare.

ÜDE I, 2 - AD CAESAREM AUGUSTUM

Os romanos sofreram várias calamidades em conseqüência


da morte de Júlio César. Horácio julga ser Otávio o
único, que pode vingar a morte do grande Ditador.
Por êste motivo o poeta pede a Otávio q1ie não aban-
done a terra e diri_ja, por muitos anos, os destinos de
Roma.

Iám satís terrís mv1s átque dírae


Grándinís mistít Pater ét rubénte
Déxterá sacrás iaculátus árces,
Térruit úrbem,

( *) Seguimos, com ligeiras alterações, o texto elaborado por


Fredericus Klinger, da coleção Teubner.
- 431-

5 Térruít gentís, grave né redíret


Saéculum Pyrrhaé, nova mónstra quéstae;
ómne cúm Proteús pecus égit áltos
Vísere móntis;

Píscium ét summá genus haésit úlmo,


10 Nóta quaé sedés fuerát colúmbis,
Ét supériecto pavidaé natárunt
Aéquore dámae.

Vídimús flavúm Tiberím, retórtis


Lítore Étrusco violénter úndis,
15 Íre déiectúm monuménta régis
Témplaque Véstae;
íliaé dum sé nimiúm querénti
Iáctat últorém, vagus ét sinístra
Lábitúr ripá Iovem nón probánte, u-
20 xórius ámnis.

Áudiét civís acuísse férrum,


Quó gravés Persaé meliús perírent;
Áudiét pugnás, vitió paréntum
Rára iuvéntus.

25 Quém vocét Divúm populús ruentis


Ímperí rebús? prece quá fatígent
Vírginés sanctaé minus aúdiéntem
Cármina Véstam?

Cúi dábit partís scelus éxpiándi


30 Iúppitér? Tandém veniás precámur,
Núbe cándentis uméros amíctus,
Áugur Apóllo:

Síve tú mavís, Erycína rídens,


Quám Iocús circúmvolat ét Cupído;
35 Síve néglectúm genus ét nepótes
Réspicis aúctor.

Heú ! nimís longó satiáte lúdo,


Quém iuvát clamór galeaéque léves
Ácer ét l\faurí peditís cruéntum
40 Vúltus in hóstem;
- 432 -

Síve mútatá iuveném figúra


Áles ín terrís imitáris álmae
Fíliús Maiaé, patiéns vocári
Caésaris últor:

45 Sérus ín caelúm redeás diúque


Laétus intersís populó Quiríni;
Néve té nostrís vitiís iníquum
ócior áura

Tóllat. Híc magnós potiús triúmphos,


50 Híc amés dicí pater átque prínceps:
Neú sinás Medós equitáre inúltos,
Té duce, Caésar.

COMENTÁRIOS

Iam. Os comentários de Acron são preciosos: C. Caesaris


mortem significat, quo in senatu occiso plurimae tempestates, ni-
ves et grandines fuerunt, quo tempore et inundatione Tiberis di-
citur Roma laborasse quod propter Caesarem in honorem Augusti
Caesaris ultoris eius vult factum videri. Nam de ipso et:
Extinctum Nymphae crudeli funeri Daphnim
Flebant (Virg., Buc., V, 20)
te alibi
llle etiam extincto miseratus Caesare Romam (Virg., Georg.,
I, 446)
Haec enim omina, id est, fulmina, grandinem, diluvii metum
intellegi vult vindictam Caesaris fuisse. - satis. Observemos a
assonância em satis, terris, nivis. - terris. Dativo. Heinsius
prefere a variante tetrae, ao invés de terris, que figura no ar-
quétipo, para concordar com nivis da mesma forma que dirae
concorda com grandinis. Não aceitamos a modificação porque a
fôrça de dirae abrange não somente grandinis, mas também nivis.
atque, deve se.r atque a forma preferida e não adque, existente em
alguns MSS. - dirae, adjetivo - dirus, a, um - que significa
de "mau augúrio". Aqui está na acepção de cruel, terrível e se
refere tanto a nivis, como a grandinis. - 2) grandinis, subst.
grando, inis, - a saraiva. Genitivo partitivo. - Pater, refere-se
a luppiter. - rubente, Acron observa que todos os despojos ( de
Palas?? eram alvos e pretos, mas os de Júpiter, rubro e côr de
sangue. - 3) sacras Arces, o Capitólio. - 5) terruit, Observe-
mos a anáfora. - grave, acusativo, concorda com saeculum. -
6) Pyrrhae, mulher de Deucalião, considerado o Noé da mitologia
grega. - questae, genitivo, refere-se a Pyrrhae: que se queixava.
(cf. Ovídio, Met., I, 260-415) - 7) cum, conj. temporal. -
433

Proteus. Célebre pastor de animais marinhos. "Hunc dicit ma-


rina armenta in montibus diluvio pavisse". Virgílio escreveu nas
Géorgicas:
Immania cuius
Armenta et turpes pascit sub gurgite phocas (Georg., IV, 294)
pecus, o rebanho. Acusativo, objeto di.reto de egit. - egit, con-
duziu. - 8) visere, infinitivo de inteção. - montes. Acusativo
do plural. A forma adotada por Keller, e existente em quase
todos os MSS., é monis. - 9) summa, ablativo concordando com
itlmo. - genus piscium. O autor nos apresenta exemplos de fatos
contrários à natureza, como sejam o de serem encontrados peixes
no cimo das árvores e corça no mar. No entanto isto teria acon-
tecido em conseqüência do dilúvio ao qual se refere o poeta. Ovídio
usa de passagem semelhante:
Hic summa piscem deprendit in ulmo. (Ov., Met., 1, 299)
Virgílio diz:
Cum canibus timidi venient ad pocula damae. (Buc., VIII, 28)
Acron faz, a respeito, os seguintes comentários: "Diluvio facto
cmn tantum Parnasus Deucalion et Pyrrha quomodo reparaetur
9enus humanum Apollinem consuluerunt. Qui dum respondisset,
ut iacularentur ossa matris, cognoverunt terram esse matrem dic-
tam, unde iaculante mox Pyrrha lapides puellae, Deuca.lione ma-
i·es nati sunt.
Deucalion vacuum lapides iactavi in orbem. ( Virg., Eu.e., VI,
41).
Et maribus nudas ostendit Pyrrha puellas (Juv., Sat., I, 48).
- 10) quae, nominativo, sujeito de fuerat. Está na terminação
feminina porque se refere a ulmo, que é feminino. - columbis.
Dativo pedido por nota. Em Porfírio e alguns MSS. figura a
variante palumbis, que não é aceita por Keller. - 11) superiecto,
Ablativo concordando com aequore. A expressão superiecto ae-
quore é um ablativo absoluto. O dilúvio fêz com que o mar inva-
disse a terra. - pavidae, concorda com damae. - 13) flavum
Tiberim. Horácio, em seguida, passa a narrar fatos extraordiná-
rios que sua geração teve oportunidade de testemunhar. A inun-
dação do Tibre, ocorrida no ano 44 a. C. turvou as suas águas.

Verticibus rapidis et multa f lavus arena


Inmare prorumpit. (Virg., En., VII, 31)
rntortis, ablativo concordando com undis. - 14) Litore Etrusco,
J·efere-se ao mar Tirreno ou Mediterrâneo, onde o rio Tibre tem
a sua foz. Porfírio emite os seguintes comentários: Constat, vio-
lentia maris repulsum Tiberim redundare (solitum) et e/fundi
super ripas suas, quod hic nunc monstruose factum dicit. Litus
autem Etruscum Tyrrheni, id est, Tusci, maris repulsum Tiberim
(in litus) accipit in quod exit. - 15) deiectum. Supino, forma
- 434 -

acusativa. - monumenta. O têrmo monumentum, conforme muito


bem observou Acron, não significava apenas sepúlcro, mas tudo
aquilo que atestava uma lembrança. - Vestae, O templo de Vesta,
que ficava entre o Palatino e o Capitólio, foi destruído por Nero,
conforme o testemunho de Tácito. Acron observa: "quia dicebatur
Tiberis per Rostra ante habuisse meatum, quae templo V estac
iunguntur". (pág. 9) - 17) Iliae Dativo. Refere-se a Réia Sílva,
mãe de Rômulo e Remo. - querenti, também dativo porque con-
corda com lliae. Observemos a alusão à morte de César. - 18)
vagus, que saiu do seu leito (por causa da enchente). "Non recto
meatu fluens qui extra alveum errat". (Acron, pág. 9) - sinis-
tra ... ripa. Ablativo, lugar por onde. - 19) Iove non probante,
sem o consentimento de Júpiter, o qual ordenou que o povo fôsse
atormentado, mas que não perecesse. - 20) uxorius amnis. Obser-
vemos que a primeira sílaba pertence ao terceiro verso sáfico e a
parte restante, ao adônico, que encerra uma estrofe. Quanto à
interpretação mitológica ouçamos o que nos diz Acron "Diversae
de Ilia poetarum opiniones sunt: nam Ilia ma ter Romuli fuit,
quem ex Marte suscepit, quae mortua ad ripam Aniennis fluvii
sepulta dicitur, qui in Tiberim cadit, et quia abundans aqui Anio
cinere lliae in Tiberim deduxit, dieta est Ilia et nupsisse, et ideo
dixit "usorius amnis" qui se ad eius querela11i iactaret ultorem.
- Ali dicunt, quod ista Ilia Anieni nupserit, nam multi hoc sen-
tiunt poetae. Sed Horatius ut Tiberi det causas irascendi, Ti-
beris magis dicit uxorem. Uxorii enim dicuntur uxori dediti, ut
21) civis, é a forma preferida por Keller, e se encontra na maioria
dos códices Pulchramque uxori urbem Extruis". (Virg., En., IV,
266) Pulchramque uxori urbem Extruis". (Virg., En., IV, 266)
- 23) pugnas, referência às guerras civis que se origina-
riam em conseqüência da morte de César. - audiet, aná-
se originariam, em conseqüência da morte de César. - audiet, aná-
fora. 24) Rara! uventus, é o sujeito de audiet. As guerras civis,
na época de César e Pompeu, Augusto e Cássio, contribuíram dire-
tamente para diminuir o número de jovens. - 25) divum. Geniti-
vo partitivo. - ruentis irnperi, genitivo, compl. restritivo de rebus.
- 26) rebus dativo. "Libertati et dignitati senatus, vergentis ad
ruinam". (Bond., pág. 9) - 27) Virgines sactae, as Vestais. No-
minativo, sujeito de fatigent. - 28) carmina. "Hymnos et preces
non audientem pro supplicantium impietate". Está em acusativo
como objeto direto de audientem. (Acron., pág. 10) - 29) scelus,
referência ao assassinato de César. Está na acepção de "encargo".
partis, acusativo plural. - 31) candentes umeros, acusativo grego
ou de especificação. - 32) Augur Apollo. Augustum dicit, qui se
Apollinis filium volebat videri, aut propter Troianum genus de
Veneris stirpe, ut Virg.
Hunc tu olim caelo spoliis Orientis onustum (Virg., En., I,
289)
Accipies.
- 23 mavis, preferes. Verbo malo, mavis, malui, malle. - Eryci-
na, refere-se a Vênus, que possui um templo no monte Eryx, na
Sicília.
- 435 -

Tunc vicina astris Erycino in vertice sedes


Fundatur Veneri ltaliae. (Virg., En., V, 759)
- Observa Acron: "sed Veneris numennon usque adeo mite esse
@olet: nam, irata Solis filias persecuta est". (pág. 11). - 35)
neglectum genus et nepótes acusativo, objeto direto de respis. -
36) auctor, como autor, isto é, como pai dessa gente. Refere-se a
Marte. - 37) satiate, vocativo, por uma espécie de atração. -
ludo, o au':or emprega ludo ao invés de bello, porque se refere ao
Campo de Marte. - 39) Mauri, é a forma existente em todos
os MSS. No entanto, Bentley propõe a variante Marsi. - 41)
mutata figura, ablativo absoluto. "Mercurium dicit, sive quia in
diversas potestates transfigurari consuevit, sive quia e um vult Au-
gusto per Troianos parentem videri, ut Virg.:
At Maiam, auditis si quidquam credimus, Atlas
Idem Atlas generat, caeli qui sidera torquet
Sic genus amborum scindit se sanguine ab uno. (Virg., En.,
VIII, 140) - 42) ales, refere-se a Mercúrio, deus do comércio.
Concorda com filius. "Ne Cupido putaretur, ideo dixit filius Maiae,
ut Mercurium ostenderet". (Acron., pág. 11) - 47) iniquum, isto
é, iratum. Refere-se a te. - 48) ocior, concorda com aura e ex-
prime uma qualidade de ales. - 51) Medos, os Partos pelos quais
foi morto Crasso, tendo-se originado daí a guerra civil.
Umbraque erraret Craussus inulte. (Lucan., II, 11)
equitare, infinitivo complementar. - 52) te duce, ablativo
absoluto.

ÜDE I, 10 - AD MERCURIUM

Mércurí, facúnde nepós Atlántis,


Quí ferós cultús hominúm recéntum
Vóce fórmasti catus ét decórae
Móre palaestrae,

5 Té canám, magní Iovis ét deórum


Núntiúm curvaéque lyraé paréntem
Cállidúm, quicquíd placuít, iocóso
Cóndere fúrto.

Té, bovés olím nisi réddicísses


10 Pér dolum ámotás, puerúm mináci
Vóce dúm terrét, viduús pharétra
Rísit Apóllo.
- 436 -

Quín et Atridás duce té supérbos


ílió divés Priamús relícto
Théssalósque ignis et iníqua Tróiae
Cástra feféllit.

Tú piás laetís animás repónis


Sédibús, virgáque levém coérces
Áureá turbám, superís deórum
20 Grátus et ímis.

COMENTÁRIOS

1) Os MSS possuíam uma vírgula depois de facunde: Mer-


curi facunde, nepos Atlantis. Bantley introduziu a pontuação
verdadeira: M ercuri, facunde nepos A tlantis. A sugestão de Ben-
tley encontra apoio na seguinte passagem de Ovídio: Clare nepos
Atlantis, ades. (Ov., Fast. V, 633). - "Hymnus est in Mercurium
ab Alcaeo lyrico poeta. Facundum autem Mercurium dixit, quia
orationis inventor est; nepotis Atlantis quia Maiae filus est, Maia
autem una ex Atlantibus". (Porf., pág. 40). - 3) voce formasti.
"Notum est, Mercurium inventorem existimari sermonis, palaes-
trae, lyrae et furtorum" (Porf., pág. 40). - catus, isto é, doctus.
Refere-se a Mercúrio. - 4) more, com a instituição. - 6) nun-
tium, acusativo, apôsto de te. - 8) condere. Observemos o emprê-
go do infinitivo com o adjetivo callidum. - 9) boves. É feminino
porque o adjetivo amotas, que concorda com boves, está na termi-
nação feminina. Devemos traduzir na seguinte ordem: Nisi reddi-
disses boves olim amotas per dolum, Apollo, viduus pharetra, risit
dum terret te puerum minaci voce. - 11) viduus, isto é, privatus.
- pharetra, ablativo. - 13) Atridas, referência a Agamémnon e
Menelau. Devemos traduzir na seguinte ordem: Quin et dives
Priamus, relicto llio, te duce fefellit superbos Atridas et Thessalos
ignes et castra iníqua Troiae. - 15) Thessalosque ignes, os solda-
dos de Aquiles, os Mirmidões. "Cum ad Achillem venit propter
Hectoris corpus redimendum." (Acron, pág. 41) - 17) laetis,
ablativo, concorda com sedibus. - 18) virga, ablativo instrumental.
- 19) aurea, ablativo, porque concorda com virga. O autor refe-
re-se ao caduceu, para que Mercúrio conduzia, geralmente. - 20)
gratus, nominativo, apôsto de tu.

ODES ALCAICAS

As estrofes alcaicas são compostas de quatro versos,


com três metros diferentes.
A estrofe assim se denomina porque foi Alceu quem
a inventou.
Os dois primeiros versos de cada estrofes são alcai-
cos, domina o pé dáctilo; tetrâmetros, porque se compõem
- 437 -

de quatro pés; endecassílabos, porque possuem. onze sí-


labas; e hipercatalético, porque há sílaba de mais.
O metro, geralmente adotado, é o que explicamos na
pág. 462 do vol. II, tendo sido êste o seguido por nós na
escansão das odes alcaicas.
No entanto, diversos autores preferem considerar o
primeiro pé espondeu ou iambo; o segundo, iambo ; há
uma cesura depois do segundo pé; o terceiro e quatro,
dáctilos.
O terceiro verso é arquilóquio, iâmbico, hipercatalé-
tico e eneassílabo, porque é composto de nove sílabas. O
primeiro pé é iambo ou espondeu; o segundo, iambo; o
terceiro, iambo ou espondeu; o quarto, iambo; e há uma
cesura no fim.
O quarto verso é dactílico, alcaico, desassílabo e aca-
talético. Os dois primeiros pés são dáctilos e os dois
últimos, troqueus.
í:ste metro foi usado nas Odes I, 9, 16, 17, 26, 27,
29, 31, 34, 35, 37, II, 1, 3, 5, 7, 9, 11, 13, 14, 15, 17,
19 e 20; III, 1 a 5, 17, 21, 23, 26, 29, IV, 4, 9, 14 e 15.
Foi o metro que Horácio empregou maior número de
vêzes.

ÜDE I, 9 - AD THALIARCHUM

Horácio aconselha a T. Taliarco o fogo e o vinho para neu-


tralizar o frio do inverno. Compete a cada um apro-
veitar a mocidade, enquanto a velhice não chega, e
deixar o futuro entregue aos deuses.

Vidés ut álta stét nive cándidúm


Sorácte, néc iam sústineánt onús
Silvaé labórantés, gelúque
Flúmina cónstiterínt acúto.

5 Dissólve frígus lígna supér focó


Largé repónens; átque benígniús
Depróme quádrimúm Sabína,
ó Thaliárche, merúm dióta,

Permítte Dívis cétera, quí simúl


10 Stravére véntos aéquore férvidó
Deproéliántis, inéc cupressi,
Néc veterés agitántur órni.
438 -

Quid sít futúrum crás; fuge quaérere ét


Quem fórs diérum cúmque dabít lucró
15 Adpóne : néc dulcés amores
Spérne, puér, neque tú choréas,
Donéc virénti cánitiés abést
Morósa: núnc et Cámpus et áreaé,
Lenésque súb noctem susúrri,
20 Cómpositá repetántur hóra.

COMENTÁRIOS

1) stet, está. Cf.: Stant lumina flammae.. (Virg. En., VI,


300) Pulvere caelum stare vident. (Virg., En., XII, 407) - candi-
dum, concorda com Soracte. - 2) Soracte, é o sujeito de stet. O
monte Soracte possui dois mil pés de altura ou sejam pouco mais
de 600 metros. E é digno de nota o Sóracte permanecer coberto
de neve eternamente, enquanto outros montes mais altos, em redo1'.'
dêle perdem a neve no verão. - onus, o pêso (da neve). Acusa-
tivo, objeto de sustineant. - 3) silvae laborantes, as florestas que
cediam. - gelu acuto, por causa do gêno penetrante. - 5) frigus,
acusativo, objeto direto de dissolve. ligna, alguns MSS possuem
luna e outros vina. É o objeto de reponens - super foco, no fogo.
Observemos o emprêgo pouco comum do lugar onde com super. -
6) large, abundantemente. - 7) deprorne, tira. - quadrirnum me-
rum, o vinho guardado durante quatro anos. - Sabina diota, do
vaso sabino. Ablativo, lugar donde. - 8) Thaliarche, vocativo. E'
o nome da pessoa a quem a ode é dedicada. - 9) qui é o sujeito
de stravere. - 10) stravere, "Placidum facere" - acalmaram.
Cf.: Sterneret aequor aquis, remo et luctamen obesset. (Virg. En.,
VIII, 89). - 11) deproeliantes, concorda com ventos - 12) veteres
orni. os velhos freixos. - 14) quem. . . cumque. tmese. dierurn,
genitivo partitivo. - 16) choreas, as danças. - 18) arae, praças.

ÜDE III, 1 AD IUVENTUTEM ROMANAM


() poeta depois de falar sôbre o culto da Divindade, sôbre
a necessidade da morte, emite conselhos à juventude
romana, que lhe proporcionarão uma vida feliz : -
desprezar as riquezas, reprimir as paixões e respeitar as
instituições.

Odí profánum volgus, et árceó:


Favéte línguis ! Cármina nón priús
Audíta, Músarúm sacérdos,
Vírginibús puerísque cánto.
- 439

50 Regúm timéndorum ín propriós gregés,


Regés in ípsos ímperium ést Iovís,
Clarí Gigánteó triúmpho,
Cúncta supércilió movéntis.
Est út viró vir látius órdinét
10 Arbústa súlcis ; híc generósiór
, Descéndat ín campúm petítor;
lVIóribus híc meliórque fáma
Conténdat; ílli túrba cliéntiúm
Sit ma10r. Aéqua lége Necéssitás
15 Sortítur ínsignés et ímos:
ómne capáx movet úrna nómen
Distríctus énsis cuí super ímpiá
Cervíce péndet, nón Siculaé dapés
Dúlcem élabórabúnt sapórem,
20 Nón aviúm citharaéque cántus
Somnúm redúcent. Sómnus agréstiúm
Lenís virórum nón humilis domós
Fastídit, úmbrosámque rípam,
Nón Zephyrís agitáta Témpe.
25 Desíderántem quód satis ést, nequé
Tumúltuósum sóllicitát maré,
Nec saévus Árcturí cadéntis
Ímpetus, áut oriéntis Haédi;

Non vérberátae grándine víneaé


30 Fundúsque méndax, árbore núnc aquás
Culpánte, núnc torréntia ágros
Sídera, núnc hiemés iníquas.

Contrácta písces aéquora séntiúnt,


Iactís in áltum mólibus: húc frequéns
35 Caeménta démittít redémptor
Cúm famulís, dominúsque térrae

Fastídiósus : séd Timor, ét lVIinaé


Scandúnt eódem quó dominús; nequé
Decédit aératá trirémi, et
40 Póst equitém sedet átra Cúra.
-440-

Quod sí doléntem néc Phrygiús lapís,


N ec púrpurárum sídere cláriór
Delénit úsus, néc Falérna
Vítis, Achaémeniúmque cóstum.

45 Cur ínvidéndis póstibus ét novó


Sublíme rítu móliar átriúm?
Cur válle pérmutém Sabína
Dívitiás operósióres?

COMENTÁRIOS

1) As seis primeiras odes do livro terceiro são estrofes alcai-


cas e têm por principal objetivo a exortação de preceitos de moral.
Por esta razão, Porfírio, Diomedes e outros autores julgam que se
crata de uma ode, apenas, mas Peerlkamp considera seis. - 2)
favete linguis, pronunciai boas palavras, isto é, oportunas. Cf.:
ore favete omnes et cingi te tempora ramis. ( Serv., in Virg., En.,
V, 71) - non prius audita, não ouvidos antes. Não se trata de
um novo metro, mas de um assunto diferente dos contidos nas
outras odes. - 5) Regum . .. Devemos traduzir na seguinte ordem;
lmperium regum timendorum est in proprios greges: ( imperium)
lo-vis clari triumpho Giganteo, moventis cuncta supercílio est in
ipsos reges. - !l) viro latius, mais largamente que outro varão.
- ordinet, plante em ordem. - 10) hic petitor, êste candidato. -
generosior, mais nobre. - ll) descendat, "ln campo enitn Martio
comitia erant populi Romani et eo descendebant qui honores petere
voluissent" (Acron, pág. 241) - 13) clientium, alguns MSS pos-
suem clientum. - 17) ímpia, ablativo concordando com cervice -
20) avinrn citaraeque. Certos reis da Sicília não podiam dormir
sem ouvir o canto das aves e o som da cítara. - 21) reducent,
conseguirão dormir. - 25) desiderantem, objeto direto de sollicitat:
aquêle que deseja. - 27) Arcturi, do setentrião. - 30) fundusque
mendax, e a quinta estéril. - 31) arbore culpante, ablativo abso-
luto. - nunc torrentia agros sidera, ora os astros que queimam os
campos. - 32) iníquas, desfavoráveis. - 33) contraeta aequora,
acusativo objeto direto de sentiunt. - 34)frequens redemptor cum
famulis, o empreiteiro com seus numerosos escravos. - 35) cae-
menta demittit, lança os alicerces. - 36) dominus, terrae fasti-
diosus, o senhor aborrecido da terra. - 39) aerata triremi, ablati-
vo. - 40) atra Cura, nominativo, sujeito de decidit. - 41) Phry-
gius. lapis, o mármore da Frígia. - 42) Nec... Devemos traduzir
na seguinte ordem: nec usus purpurarum clarior sidere nec vi tis
l'alerna Achaemeniumque costum delenti dolentem ... - 44) Acha-
emenium costuro, o perfume persa. Costum era uma planta aromá-
tica do oriente, da qual se serviu Achaemenius, antigo rei da Pérsia.
-441-

ODE III, 2 - AD IUVENTUTEM ROMANAM

O poeta recomenda à juventude romana o aperfeiçoamento


das qualidades bélicas. O merecimento pessoal propor-
cionará a imortalidade. O silêncio religioso é uma
necessidade, pois os deuses não qiwrem que sejam re-
velados os segredos.

Ângústum amíce paúperiem patí


Robústus ácri mílitiá puér
Condíscat, ét Parthós ferócis.
Véxet equés metuéndus hásta,

5 Vitámque súb divo ét trepidís agát


ln rébus. íllum ex moénibus hósticís
Matróna béllantís tyránni
Próspiciéns, et adúlta vírgo

Suspíret: Eheu ! nê rudis ágminúm


10 Sponsús lacéssat régius ásperúm
Tactú Ieónem, quém cruénta
Pér mediás rapít irá caédes !

Dulce ét decórum est pró patria morí.


Mors ét fugácem pérsequitúr virúm,
15 N ec párcit ínbellís iuvéntae
Póplitibús timidóve térgo.

Virtús, repúlsae néscia sórdidaé,


Intáminátis fúlget honóribús,
Nec súmit aút ponít secúris
20 Árbitrió populáris aúrae.

Virtús, reclúdens ínmeritís morí


Caelúm, negáta témptat itér viá.
Coetúsque vúlgarís et údam
Spérnit humúm fugiénte pínna.

25 Est ét fidéli túta siléntió


Mercés: vetábo, quí Cererís sacrúm
Vulgárit árcanaé, sub ísdem
Sít trabibús, fragilémque mécum
- 442 -

Solvát phaselón. Saépe Diéspitér


30 N egléctus íncestó addidít intégrum:
Raro ántecédentém sceléstum
Déseruít pede poéna cláudo.

COMENTÁRIOS

1) amice. Todos os MSS possuem amice, com exceção dos có-


riices bg, que preferem amici. ~ 2) robustos acri militia, corajoso
na feroz guerra. - 3) condiscat pati, aprenda a sofrer. -· 5) sub
divo, ao ar. - 6) illum, objeto direto de prospiciens. - hosticis,
arcaísmo. - 7) bellantis tyranni, genitivo, complemento restritivo
àe ma,trona. - 9) rudis, refere-se a sponsus. - rudis agminum,
sem 1,rática dos esquadrões. - 10) ne lacessat, não provoque. -
asperum tactu, difícil de ser tocado. - 11) cruenta, concorda com
ira. - 13) decorum, adjetivo decorus, a, um. - 14 fugacem virum,
o varão covarde. - 15) inventare, genitivo. - nec parcit popliti-
bus timidoque tergo, não poupa os tornozelos e as tímidas costas.
- 18) intaminatis sem mácula. - 20) arbitrio popularis aurae,
conforme a vontade popular. - 21) recludens caelum, que abre o
céu. - 22) negata via, ablativo. - 26) vetabo... Devemos tra-
duzir na seguinte ordem: vetabo sit mecum sub isdem trabibus et
solvat mecum fragilem phaselon qui vulgarit sacrum arcanae Ce-
reris. - 29) phaselon, uma espécie de embarcação ligeira. -
Diespiter, Júpiter. - 30) integrum,, o inocente. - 31) raro, rara-
mente.

ÜDE IV, 15 - AUGUSTI LAUDES

O poeta celebra as vantagens da paz qi~~ reinava, em Roma.

Phcebús voléntem proélia mé loquí


Victás et úrbis íncrepuít lyrá,
Ne párva Tyrrhenúm per aéquor
Véla darém. Tua, Caésar, aétas

5 Frugés et ágris réttulit úberés,


Et sígna nóstro réstro réstituít Ioví
Derépta Párthorúm supérbis
Póstibus, ét vacuúm duéllis

Ianúm Quiríni cláusit et órdiném


10 Rectum évagánti fréna licéntiaé
Iniécit émovítque cúlpas
Ét veterés revocávit ártis,
443 -

Per quás Latínum nómen et ítaliaé


Crevére víres fámaque et ímperí
15 Porrécta máiestás ad órtus
Sólis ab Hésperió cubíli.

Custóde rérum Caésare nón furór


Civílis aút vis éxiget ótiúm,
Non íra, quaé procúdit énses
20 Ét miserás inimícat úrbis.

Non quí profúndum Dánuviúm bibúnt


Edícta rúmpent Iúlia, nón Getaé,
Non Séres ínfidíve Pérsae,
Nón Tanaín prope flúmen órti.

25 Nosque ét proféstis lúcibus ét sacrís


Intér iocósi múnera Líberí,
Cum próle mátronísque nóstris
Ríte deós priús ádprecáti,

Virtúte fúnctos móre patrúm ducés


30 Lydís remíxto cármine tíbiís
Troiámque d Ánchisén et álmae
Prógeniém Venerís canémus.

COMENTÁRIOS

1) volentem, é um apôsto de me. - me increpuit, repreen-


deu-me. - 2) victas urbes, também objeto direto de loqui. - 8)
parva, concorda com vela. - Tyrrhenum per aequor. Acron comen-
ta: "Per allegoriam significat, magnam ma teriam non suf ficienti
ingenio et humili generi carminis non debere committi." (pág.
430). - 6) lovi,, está na acepção de deus, em geral, porque os
aludidos estandartes foram consagrados a Marte. - 7) derepta,
concorda com signa. - superbis postibus, dos soberbos pórticos.
Ablativos de separação. - 8) duellis, isto é, bellis. - 9) lanum
Quirini, o Jano de Rômulo, isto é, o templo de Jano, que permane-
cia aberto durante a guerra, e fechado na paz. O referido templo
fôra fechado, apenas, duas vêzes, antes de Augusto, e três, durante
o reinado dêste. - 10) evaganti licentiae, à corrupção errante. -
Refe1·ência às leis De Pudicitia, de Ordinibus maritandis. - 12)
veteres artes, as antigas virtudes. Acron comenta: "ln his quat-
tuor virtutibus vetere vitae artes esse dicebant: prudentia, iustitia,
fortitudine, temperantia. Per has omnem constare voluerunt poli-
tam". (pág. 430) - 15) porrecta, alargaram-se. - 17) Custode
Caesare, ablativo absoluto. - non eximet otium, não afastará a
-444-

paz. - 21) profundum Danuvium, a água do profundo Danúbio.


Cf.: et Tiberim Fabarimque bibunt. (Virg., En., VII, 715) - 22)
edicta lulia, a lei imposta por Augusto, que pertencia à gens lulia.
- Getae isto é, Gothi. - 24) non Tanain prope flumen orti, nem
os nascidos perto do rio Tanais, isto é, os Citas. - 25) nos prius
apprecati, nós suplicamos antes. - lucibus, isto é, diebus. - 29 j
functos, que morreram. - 32) progeniem, refere-se a Enéias, que
se dizia descender de Vênus.

ODES ASCLEPIADÉIAS V
Temos, agora, uma Ode dícola, porque consta de duas
espécies de versos; e dístrofe, porque há dois versos em
cada estrofe.
O primeiro verso é glicônico, porque foi inventado
por Glicão; dactílico, porque predomina o pé dáctilo; e
trímetro porque consta de três pés. O primeiro é, é
espondeu e os dois outros são dáctilos.
O segundo verso é asclepiadeu menor, composto de
espondeu, dáctilo, segue-se uma censura, outro dáctilo,
um espondeu e uma censura final.

ÜDE I, 3 - AD NAVIM VEHENTEM VIRGILIUM


ATHENAS

Horácio deseja boa viagern a Virgílio. Nesta Ode verifi-


camos que era grande a dedicação do poeta ao douto
mantuano, a ponto de considerá-lo "dimidium animae
meae".

Síc te díva poténs Cyprí,


Síc fratrés Helenaé, lúcida síderá,

Véntorúm.que regát patér


óbstrictís aliís praéter Iápygá,

5 Návis, quaé tibi créditúm.


Débes Vírgiliúm., fínibus Atticís

Réddas íncolum.ém., precór,


Ét servés anim.aé dím.idiúm. m.eaé.

ílli róbur, et aés tripléx


10 Circa péctus erát, quí fragilém. trucí
-445 -

Cónmisít pelagó ratém


Prímus, néc timuít praécipitem Africúm
Décertántem Aquilónibus,
Néc tristís Hyadas, néc rabiém Notí,
15 Quó non árbiter Hadriaé
Máior, tóllere séu pónere vúlt fretá,
Quém mortís timuít gradúm,
Quís siccís oculís mónstra natántiá,
Quí vidít mare túrbidum, ét
20 ínfamís scopulós Acroceráunia?

Néquiquám Deus ábscidít,


Prúdens óceanó díssociábilí

Térras, sí tamen ímpiaé


Nón tangénda ratés tránsiliúnt vadá.

25 Audax ómnia pérpetí


Géns humána ruít pér vetitúm nefas.

Audáx Iápetí genús


Ígnem fráude malá géntibus íntulít:

Póst ignem aétheriá domó


30 Súbductúm, maciés et nova fébriúm

Térris ícubuít cohórs,


Sémotique priús tárda necéssitas

Léti córripuít gradúm;


Éxpertús vacuúm Daédalus áera,

35 Pínnis nón hominí datís;


Pérrupít Acherónta Hérculeús labór.

Níl mortálibus árduum ést:


Caélum ipsúm stúltitiá, nequé

Pér nostrúm patimúr scelús


40 Íracúnda Iovém pónere fúlminá.
- 446 -

COMENTÁRIOS

1) diva potens Cypri, a poderosa deusa de Chipre, isto é, que


reina em Chipre. - 2) fratres Helenae, Castor e Pollux, filhos de
Leda. - sidera Incida, apôsto a /rates Oelenae. - 3) ventorum
pater, Êolo era o pai dos ventos. - 4)obstrictis aliis, ablativo
absoluto. - praeter lapyga, com exceção do lápiga, que era um
vento favorável aos que partindo da Itália, se dirigiam para Ate-
nas. - 5) Navis, vocativo - 6) Atticis, isto é, Atheniensibus. - 7)
incolumen, refere-se a Virgilium. - 8)animae dimidium meae, ve-
rificamos que Horácio era grande amigo de Virgílio. - 9) Illi,
dativo de posse. - 10) Circa... Devemos traduzir na seguinte
ordem: Robur et aes triplex erta circa pectus illi, qui primus com-
misit fragilem ratem pelago truci. - 13) decertantem, refere-se a
Africum. - 14) tristes Hyadas, as Híadas eram estrêlas que anun-
ciavam tempestades. - rabiem Noti, a cólera do vento Noto. -
15) non arbiter Hadriae maior, nenhum maior dominador do Adriá-
tico. - 17) Quem. . . Devemos traduzir na seguinte ordem: Qui
vidit siccis occulis monstra natantia, qui ( vidit) mare turbidum
et infames scopulos Acroceraunia, quem gradum mortis timuit?
- 20) Acroceraunia, eram montes do Epiro. - 21) deus, Júpiter.
- abscidit, separou. - 22) Oceano dissociabili, ablativo de sepa-
ração. - 24) non tangenda, que não devem ser tocados, porque
eram perigosos para as embarcações. - 25) omnia perpeti, em
sofrer tôdas as coisas. - 26) ruit per vetitum nefas, atira-se de
um sacrilégio a outro. - 27) lapeti. Patronímico. Prometeu é
chamado filho de Jápeto. - 29) aetheria domo, ablativo de sepa-
ração. - 32) semotique prius tarda necessitas leti, a tardia ne-
cessidade da morte, antes afastada. - 34) vacuum aera, o vasto
ar. - Daedalus, Dédalo, tinha sido detido por Minos, e, como sen-
tisse saudades da pátria, resolveu fugir pelo ar, em companhia
de seu filho ícaro. Neste sentido fabricou asas apropriadas, que
foram ligadas ao corpo por meio de cêra. Durante a travessia, o
filho ícaro, contrariando as determinações paternas, ganhou mui-
to as alturas e a maior intensidade dos raios solares contribuiu
para que a cêra se deretesse, tendo como conseqüência a sua mor-
te. - 35) non homini datis, de acôrdo com a mitologia. Dédalo
foi o primeiro homem a dominar as alturas. - 38) stulitia, abla-
tivo. - 40) iracunda, concorda com fulmina.

ODES ASCLEPIADÉIAS 2. •

É uma ode dícola, porque possui duas espécies de me-


tros; e tetrástrofa, porque há quatro versos em cada es-
trofe. O metro geralmente adotado é o que explicamos no
§ 137, cm O Latim do Colégio, 3.ª série.
- 447 -

ÜDE I, 6 - AD AGRIPP Al\I

Agr-ipa, graças às suas qualidades militares, conseguiu galgar


posições públicas de relêvo, embora f ôsse pessoa de baixa
origem. Tendo soUcitado a Horácio que escrevesse uma
Ode em sua honra. o poeta di.z que os seus feitos
seriam melhor cantados por V ária.

Scríberís Varió fórtis et hóstiúm


Víctor, l\faéonií cárminis álite,
Quám rem cúmque feróx návibus áut equís
Míles, té duce, gésserít.

5 Nós, Agríppa, neque haéc dícere néc gravém


Pélidaé stomachúm cédere néscií,
Néc cursús duplicís pér mare úlixí
Néc saevám Pelopís domúm,

Cónamúr, tenués grándia: dúm pudór,


10 ínbellísqne lyraé Músa poténs vetát
Láudes égregií Caésaris ét tuás
Cúlpa déterere ingení.

Quís l\iartém tunicá téctum adamántiná


Dígne scrípserit? áut púlvere Tróicó
15 Nígrum Mérionen? áut ope Pálladís
Tydidén Superís parém?

COMENT ÃRIOS

1) Scriberis, serás descrito e cantado. - Vario. O poe-


ta Vário tinha composto um poema em honra .de Otávio. - 2)
Maeonii carminis, do poema homérico. - 3) quam rem cumque,
tmese: qualquer coisa que. - navibus aut equis, por mar e por
terra. - 4) te duce, ablativo absoluto. - 5) Nos tenues gran-
dia. . . Devemos traduzir na seguinte ordem: Nos tenues grandia,
neque conamur haec, neque gravem stomachum Pelidae, nescii ce-
dere, nec cursus duplicis Ulixi ... - 8) Pelopis domum, referência
aos célebres irmãos Atreu e Tieste. - 10) imbellis lyrae, da fraca
lira, que não sabe descrever as façanhas militares. - 12) culpa,
ablativo. - 13) tectum, coberto. Refere-se a Martem. - tunica
adamantina, com a túnica adamantina. - 15) Merionem, um varão
corajoso, que combateu na guerra troiana. - 16) Tydiden, Dio-
medes.
- 448 -

ÜDE I, 15 - UM QUADRO DA GUERRA DE TROIA

Pástor cúm traherét pér freta návibús


Idaeís Helenén pérfidus hôspitám,
Ingrató celerís obruit otio
Véntos, út canerét ferá

Néreus fáta: "malá dúcis aví domúm,


Quám multó repetét Graécia mílité,
Cóniuráta tuás rúmpere nuptás
Et regnúm Priamí vetús.

Héu heu, quántus equís, quántus adést virís


10 Súdor ! quánta movés fúnera Dárdanaé
Génti ! Iám galeám Pállas et aégidá
Cúrrusque ét rabiém parát.

Néquiquám Venerís praésidió feróx


Péctes caésariém, grátaque, féminís
15 ínbellí cithará cármina dívidés;
Néquiquám thalamó gravís.

Hástas ét calamí spícula Cnósií


Vítabís strepitúmque ét celerém sequií
Aiacém: tamen, heú sérus ! adúlterós
20 Crínes púlvere cóllinés.

Nón Laértiadén, éxitiúm tuaé


Génti, nón Pyliúm Néstora réspicís?
Urgent ímpavidí té Salamíniús
Teúcer, té Sthenelús, sciéns

25 Púgnae, síve opus ést ímperitáre equís,


Nón auríga pigér. Mérioném quoqué
Nósces. Écce furít té reperíre atróx
Tydidés, melior patré,

Quém tu, cérvus utí vállis in álterá


30 Vísum párte lupúm gráminis ímmemór,
Súblimí fugiés móllis anhélitú,
Nón hoc póllícitús tuaé.
-449 -

íracúnda diém próferet ílió


Mátronísque Phrygúm clássis Achilleí;
35 Póst certás hiemés úret Acháicús
Ígnis Pérgameás domós.

COMENTÁRIOS
1) Pastor perfidus. O pérfido pastor. É uma referência a
Páris, a quem Virgílio chama pastor Ph1"Ygius, que apascentou,
durante algum tempo, rebanhos de Ida. - 4) ut caneret, para que
vaticinasse. - 5) mala avi, com mau agouro. - domum, lugar
para onde. - 6) quam, isto é, Helena. - 9) equis ... viris, dati-
vos com adest. - 10) quanta funera, quantas mortes. - 11) aegi-
da, o escudo. - 15) divides, cantarás. - 17) calami spicula Cnosii,
as pontas da seta cretense. - 20) pulvere collines, mancharás
com pó. - 21) Laertiaden, Ulisses. - exitium, apôsto a Laertia-
den - 22) Pylium Nestora. Pílio Nestor, varão muito culto, que
tomou parte no cêrco de Tróia. - 23) Salaminius Teucer, filho
de Ajaz. - 24) Sthenelus, filho de Capaneu. - 25) pugnae, geni-
tivo com sciens - sive opus imperitare equis, ou se é necessário
dirigir os cavalos. - 29) cervus uti graminis immemor, como o
veado esquecido da grama. - 33) Iracunda, concorda com classis.
- 36) Pergameas domos, as casas troianas. Os MSS possuem
porém, ilíacas ao invés de Pergameas, mas preferimos esta última
por causa da metrificação.

ÜDE I, 24 - AD VIRGILIUM

Horácio dirige-se a Virgílio e chora a morte de Quintílio


Varo, seu dileto amigo.

Quís desíderió sít pudor áut modús


Tám carí capitís? Praécipe lúgubrís
Cántus, Mélpomené, cúi liquidám patér
Vócem cúm cithará dedít.

5 Érgo Quíntiliúm pérpetuús sopór


úrget ! cúi Pudor, ét Iústitiaé sorór
Íncorrúpta Fidés, núdaque Véritás,
Quándo ullum ínveniét parém?

Múltis ílle bonís flébilis óccidít,


10 Núlli flébiliór quám tibi, Vírgilí.
Tú frustrá pius, héu ! nón ita créditúm
Póscis Quíntiliúm Deós.
- 450 -

Quód si Thréició blándius Órpheó


Aúditám moderére árboribus fidém 1
15 Núm vanaé redeát sánguis imáginí,
Quám virgá semel hórridá,
Nón lenís precibús, fáta reclúderé,
Nígro cómpulerít Mércuriús gregí 1
Dúrum: sed leviús fít patiéntiá.
20 Quídquid córrigere ést nefás.

COMENTÁRIOS
1) desiderio, para a saudade. - 2) cari, alguns MSS possuem
kari. - praecipe lugubres cantos, ensina cantos fúnebres. -- 5)
perpetuus sopor, a morte. - 6) soror, apôsto a Fides. - 9) fle-
bilis occidit, morreu digno de ser chorado. - 13) Threicio Orpheo,
ablativo de comparação. Orfeu tirou Eurídice do Inferno. - 15)
sanguis, a vida. - 16) quam, refere-se a imagini - 19) Du-
rum. . . É duro, mas torna-se mais brando pela paciência, tudo
aquilo que não é possível corrigir.

ÜDE II, 12 - AD M..iECENATEM


Horácio não se julga capaz de contar os grandes fatos
históricos e mitológicos.
Nólis lónga feraé bélla Numántiaé
Néc durum Hánnibalém néc Siculúm maré
Poéno púrpureúm sánguine móllibús
Áptarí citharaé modís.
5 Néc saevós Lapithás ét nimiúm meró
Hylaeúm domitósque Hérculeá manú
Téllurís iuvenés, únde perículúm
Fúlgens cóntremuít domús
Sáturní veterís: túque pedéstribús
10 Díces hístoriís proélia Caésarís,
Maécenás, meliús dúctaque pér viás
Régum cólla mináciúm.
Mé dulcís dominaé Músa Licymniáe
Cántus, mé voluít dícere lúcidúm
15 Fúlgentís oculós ét bone mútuís
Fídum péctus amóribús;
- 451-

Quám nec férre pedém dédecuít chorís


N éc certáre iocó néc dare brácchiá
Lúdentém nitidís vírginibús sacró
20 Díanaé celebrís dié.
Num tu quaé tenuít díves Achaémenés
Aút pinguís Phrygiaé Mygdoniás opés
Pésmutáre velís críne Licymniaé;
Plénas áut Arabúm domós,
25 Cúm flagrántia détórquet ad ósculá
Cérvicem, aút · facilí saévitiá negát
Quaé poscente magís gaúdeat éripí,
Ínterdúm rapere óccupát 7

COMENT ÃRIOS
1) N olis. . . Devemos traduzir na seguinte ordem: N olis apta-
ri citharae mollibus modis longa bella ferae Numantiae, nec du-
rum Hannibalem, nec mare purpureum sanguine Poeno. - 6) Hy-
laeum, Hileu, nome de um dos centauros. - 9) pedestribus histo-
riis, em histórias escritas em prosa, simples. - 11) ducta per vias,
Acon comenta: "Victi enim reges in triumpho catenati ducebantur".
(pág. 198) - 13) dulces, acusativo, concorda com cantus. - domi-
nae Licymniae, da senhora Licínia, mulher de Mecenas. - 22)
Mygdonias opes, as riquezas de Migdão, rei da Frígia.

ÜDE IV, 12 - AD VIRGILIUM


Horácio convida V ergílio para uma ceia.
Iám verís comités, quaé mare témperánt,
Ínpellúnt animaé líntea Thráciaé;
Iám nec práta rigént; néc fluvií strepúnt
Híberná nive túrgidí.
5 Nídum pónit, Ityn flébilitér geméns,
ínfelíx avis ét Cécropiaé domús
Aeternum ópprobrúm, quód malé bárbarás
Régum est últa libídinés.
Dicunt ín teneró grámine pínguíum
10 Cústodés oviúm cármine fístulá
Délectántque deúm, cuí pecus ét nigrí
Cólles Árcadiaé placént.
- 452 -

Adduxére sitím tempora, Vírgilí;


Séd presúm Calibús dúcere Líberúm
15 Sí gestís, iuvenúm nóbiliúm cliéns,
Nárdo vína meréberís.

Nárdi párvus onyx éliciét cadúm,


Quí nunc Súlpiciís áccubat hórreís.
Spés donáre novás lárgus amáraqué
20 Cúrarum éluere éfficáx.

Ãd quae si properás gáudia, cúm tuá


Vélox mérce vení : nón ego té meís
Ínmuném meditór tíngere póculís,
Pléna díves ut ín domó.

25 Vérum póne morás ét studiúm lucrí


Nígrorúmque memór, dúm licet, ígniúm
Mísce stúltitiám cónsiliís brevém:
Dúlce est désipere ín locó.

COMENTÁRIOS
1) comites, é apôsto a animae. - 2) animae Thraciae, os
ventos da Trácia. - lintea, acusativo, objeto direto de impellunt.
4) hiberna nive turgidi, cheios da neve do inverno. 6) infelix avis,
a andorinha. - 7)male est ulta, vingou cruelmente. - 8) regum,
ao invés de regis. - 9) dicunt, -cantam. - in tenero gramine,
lugar onde. - 10) custodes, é o sujeito de dicunt. - fístula, abla-
tivo instrumental. - 11) deum, refere-se a Fauno. - 14) ducere
Liberum si gestis, se desejar beber vinho. - 16) nardo vina mere-
beris, obterás vinho com o nardo. - 17) nardi parvus onyx, o
pequeno vaso de nardo.

ODES ASCLEPIADÉIAS 3.•

É uma Ode trícola porque nela se destacam três me-


tros diferentes.
Encontramps os mesmos metros em Odes I, 5, 21, 23;
III, 7, 13; e IV, 13.
- 453 -

ODE I, 14 - AD REMPUBLICAM
O poeta se refere ao Estado por meio de uma alegoria.
Aconselha a Roma não se expor às tempestades, isto é,
às guerras civis.

ó navís, referént ín mare té noví


Flúctus ! ó quid agís? fórtiter óccupá
Pórtum: nónne vidés út
Núdum rémigió latús,

5 Ét malús celerí sáuciús Ãfricó,


Ántemnaéque gemánt, ác sine fúnibús
Víx duráre carínaé
Póssint ímperiósiús

Aequor? Nón tibi súnt íntegra línteá;


10 Nón di quós iterúm préssa vocés maló.
Quámvis Póntica pínús,
Sílvae fília nóbilís,

Láctes ét genus ét nómen inútilé,


Níl pictís timidús návita púppibús
15 Fídit: tu, nisi véntís
Débes lúdibriúm, cavé.

Núper sóllicitúm quaé mihi taédiúm,


Núnc desíderiúm cúraque nón levís,
ínterfúsa niténtés
20 Vítes aéquora Cycladás.

COMENTÁRIOS
1) O navis. Esta ode designa, por alegoria, a guerra civil, na
opinião de uns, ou a república, conforme preferem outros. Segui-
mos a interpretação de Acron: "Certius est, quod Sextum Pom-
peium, filium Pompei, moneat, qui, posteaquam foedus eum trium-
viris fecit, bellum, civile denuo reparare voluit. Secundum autem
civile bellum gestum est inter Augustum Caesarem et Cassium et
Brutum, qui fuerunt Gai Caesaris interfectores, sub quibus Ho-
ratius militavit. Metaphoram autem sumpsit a navi, ex cuius ar-
mamentis et milites et diversas voluit ad ministrationes intellegit".
(pág. 54). - 4) nudum remigio, desprovido de remeiros. - 5)
- 454-

malus saucius, o mastro quebrado. - 6) sine funibus, sem amar-


ras, isto é, sem administradores. - 7) carinae, ao invés de carina.
- 9) tibi, dativo de posse. - integra lintea, velas inteiras. "In-
teger cursus, sine exercitu vel auxiliis". ( Acron, pág. 55). - 10)
pressa maio, oprimida pelo mal. - voces, invoques. - 11) Pontica
pinus, o pinheiro pôntico. O sentido é: não obstante a tua alta
linhagem. - 15) ventis, dativo.

ODES ASCLEPIADÉIAS 4.•

As odes asclepidéias são assim chamadas porque o


metro dos versos que a compõem foi inventado pelo poeta
Asclepíade.
O metro é o que explicamos no parágrafo 139 em O
Latim do Colégio, terceira série.
O poeta empregou o mesmo metro nas Odes III, 30,
e IV, 8.

ÜDE I, 1 - AD MAECENATEM

Maécenás, atavís édite régibús,


ó et praésidium ét dúlce decús meúm,
Súnt quos cúrriculó púlverem Olympicúm
Cóllegísse iuvát, metáque férvidís
5 Évitáta rotís pálmaque nóbilís
Térrarúm dominós évehit ád deós.
Húnc, si móbiliúm túrba Quiritiúm
Cértat térgeminís tóllere honóribús;

íllum, sí proprió cóndidit hórreó


10 Qnícquid dé Libycís vérritur áréís
Gáudentém patriós fíndere sárculó
Ágros, Áttalicís cónditiónibús

Númquam dímoveás út trabe Cypriá


Myrtoúm pavidús náuta secét maré.
15 Lúctantem Ícaríis flúctibus Áfricúm
Mércatór metuéns, ótium et óppidí

Láudat rúra suí; móx reficít ratés


Quássas, índocilís páuperiém patí.
Ést qui néc veterís pócula Mássicí,
20 Néc partém solidó démere dé dié
- 455-

Spérnit, núnc viridí mémbra sub árbutó


Strátus, núnc ad aquaé léne capút sacraé.
Múltos castra iuvánt ét lituó tubaé.
Pérmixtús sonitús béllaque mátribús

25 Détestáta. Manét súb Iove frígidó


Vénatór, teneraé ínmemór,
Séu visa ést catulís cérva fidélibus,
Séu rupít teretés Mársus apér plagás.

Mé doctárum hederaé praémia fróntiúm


30 Dís miscént superís, mé gelidúm nemús
Nympharúmque levés cúm Satyrís chorí,
Sécernúnt populó, sí neque tíbiás

Eúterpé cohibét, néc Polyhymniá


Lésboúm refugít téndere bárbiton.
35 Quód si mé lyricís vátibus ínserés,
Súblimí feriám sídera vérticé.

COMENTÁRIOS

1) Maecenas, era um grande amigo e protetor de Horácio pe-


rante Augusto. Está em vocativo. - atavis regibus, de antigos
reis. Ablativo. - edite, vocativo, apôsto de Maecenas. - 2) O et.
Devemos observar o hiato. - praesidium et deens, vocativos, apos-
tos de Maecenas. - 3) curriculo, no carro. - pulverem Olympi-
cum, a poeira dos jogos Olimpicos. - 4) fervidis, ablativo, concor-
da com rotis. - 5) palmaque nobilis, e a nobre vitória. - 7) si
mobilium turba Quritium, se a turba dos inconstantes Romanos.
- 8) tergeminis honoribus, ablativo instrumental: com supremas
honras. O cursus honorum consistia na questura, pretoria e con-
sulado. - 12) Attalicis condicionibus, com condições de Átalo, ri-
quíssimo rei, que legou sua fortuna aos romanos. - 13) trabe
Cypria, ablativo instrumental. - 14) Myrtorum mare, era o mar
que banhava a ilha de Mirto. - 15) Luctantem ... Devemos tra-
duzir na seguinte ordem: Mercator metuns Africum luctantem
fluctibus lcariis laudat otium et rura sui oppidi. - 18) quassas,
quebradas. Concorda com rates. - indocilis pauperiem pati, não
acostumado a sofrer a pobreza. - 19) Massici. O monte Massicus
produzia vinhos afamados. 20) solido de die, do dia inteiro. - 21)
membra, acusativo de especificação. - 22) ad Iene caput, junto à
serena fonte. - aquae sacrae da água sagrada, porque as fontes
eram consagradas às Ninfas. - 23) et lituo tubae permixtus soni-
tus, e o som da trombeta confundido com o do clarim. - 24) ma-
- 456 -

tribus, dativo. - 25) sub Iove frigido, ao ar frio. - 27) catulis


fidelibus, dativo. - 28) teretes plagas, as roliças rêdes. - 29)
praemia, apôsto ae hederae. - 32) populo, ablativo de separação.
- 33) Polyhymnia, uma das Musas. - 35) Quod... Nestes dois
últimos versos Horácio nos informa que sua maior aspiração era
ser poeta lírico.

ÜDE III, 30 - EPILOGUE - AD MELPOMENEM

O poeta prevê a imortalidade dos se1is versos.

Éxegí monuméntum aére perénniús,


Régalíque sitú pyramidum áltiús;
Quód non ímber edáx, nón Aquilo ímpoténs
Póssit díruere, áut ínnumerábilís

5 Ánnorúm seriés ét fuga témporúm.


Nón omnís moriár, múltaque párs meí
Vítabít Libitínam. úsque ego pósterá
Créscam láude recéns, dúm Capitóliúm

Scándet cúm tacitá vírgine póntiféx.


10 Dícar, quá violéns óbstrepit Áufidús,
Ét qua páuper aquaé Dáunus agréstiúm
Régnavít populórum, éx humíli poténs,

Prínceps Aéoliúm cármen ad Ítalós


Déduxísse modós. Súme supérbiám
15 Quaésitám meritís ét mihi Délphicá
Láuro cínge voléns, Mélpomené, comám.

COMENTÁRIOS

1) aere perenius, mais durável do que o bronze. - 6) Non


omnis moriar. Não morrerei de todo. Horácio, com esta expres-
são, prevê que sua obra passará à posteridade. - ( 7) Libitinam, a
morte. Libitina era o leito em que os mortos eram levados. -
postera, ablativo, concorda com laude. - 9) tacita virgine, refe-
rência às Vestiais que, em silêncio, assistiam aos hinos sagrados.
- 10) Dicar, serei cantado. - Aufidus, nome de um rio. - 12)
ex humili. Horácio sentia orgulho em dizer que descendia de fa-
mília humilde. - 15) Delphica lauro, com o loureiro de Delfos.
EPODOS

Horácio emprega estrofes iâmbicas nos dez primeiros


Epodos. O primeiro verso de cada estrofe é formado de
um trímetro iâmbico, e o segundo, de um dímetro iâmbico.

AD MAECENATEM

Ibís Libúrnis ínter álta náviúm


Amíce, própugnáculá

Parátus ómne Caesarí perículúm


Subíre, Maécenás, tuó.

5 Quid nós, quibús te víta sí supérstité


Iucúnda, sí contrá, gravís?

Utrúmne iússi pérsequémur ótiúm


Non dúlce, ní tecúm simúl

Ân húnc labórem ménte latúri, decét


10 Qua férre nón mollís virós?

Ferémus, ét te vél per Alpium iugá


Inhóspitálem et Cáucasúm,

Vel occidéntis úsque ad últimúm sinúm


Fortí sequémur péctoré

Rogés, tuúm labóre quíd iuvém meó,


Imbéllis ác firmús parúm 1
- 458 -

Comés minoré súm futúrus ín metú,


Qui máior ábsentis habét:

20 Ut ádsidéns inplúmibús pullís avís


Serpéntium ádlapsús timét

l\fagís relíctis, nón, ut ádsit, áuxilí


Latúra plús praeséntibús

Libénter hóc et ómne mílitábitúr


Bellum ín tuae spem grátiaé,

25 Non út iuvéncis ínligáta plúribús


Arátra nítantúr meís,

Pecúsve Cálabris ante sídus férvidúm


Lucána mútet páscuís,

Neque út supérni vílla cándens Túsculí


30 Circaéa tángat moénia.

Satís supérque mé benígnitás tuá


Ditávit, háud paráveró,

Quod áut avárus út Chremés terrá premám,


Discínl?tus áut perdám nepós.

COMENTÁRIOS

Versos
1 - lbis Liburnis, tu irás em naus Liburnas. Eram navios li-
geiros, usados pela frota de Augusto.
2 - amice, apôsto de Maecenas.
3 - Caesari, é uma acertada emenda do arquétipo, onde figurava
Caesaria.
5 - Quid nos, isto é, Quid nos agimus.
7 - Utrum ... Devemos traduzir na seguinte ordem: Utrum per-
sequemur iussi otium non dulce, ni simul tecum, an laturi
hunc laborem mente, qua decet non molles viros ferre?
11 - feremus, suportaremos.
- 459 -

12 - inhospitalem, concorda com Caucasum. O prof. Holder co-


menta: quia hospiciis non patet ubi nemo habitat propter
ferocitatem montis."
16 - imbellis, sem aptidão para a guerra.
17 - comes, se sou companheiro.
19 - assidens, concorda com avis.
20 - serpentium allapsus, as incursões das serpentes.
21 - auxili, genitivo partitivo.
27 - sidus fervidum, a canícula.
30 - Circaea, concorda com moenia. "Telegonus enim, Circes fi-
lius, Tusculum condidit."
(ACRON, pág. 445)

III

AD MAECENATEM

Paréntis ólim sí quis ímpia manú


Seníle gúttur frégerít,

Edit cicútis áliúm nocéntiús.


O dúra méssorúm íliá !

5 Quid hóc venéni saévit ín praecórdiís?


Num víperínus hís cruór

Incóctus hérbis mé feféllit? án malás


Canídiá tractávit dapés?

Ut Árgonáutas praéter ómnis cándidúm


10 Medéa mírata ést ducém,

Ignóta táuris ínligáturúm iugá


Perúnxit hóc Iásóném;

Hoc délibútis últa dónis paélicém,


Serpénte fúgit álité.

15 Nec tántus úmquam síderum ínsedít vapór


Sitículósae Ápúliaé,

Nec múnus úmerís éfficácis Herculís


Inársit aéstuósiús.
- 460-

COMENTÁRIOS
Versos
1 - Parentis, Genitivo, complemento restritivo de guttur. Cf.:
Pulsatusve parens
(VERG., En. VI, 609)
O poeta quer dizer que, se alguém cometer um parricídio ...
ímpia, ablativo, concorda com manu.
3 - edit, alguns MSS possuem edat, forma esta que o prof. Kel-
ler qualifica de má."Edat, pro supplicio, alium suo calore
nocentius cicutis, quae frigore venenato necant."
(B0ND, pág. 307)
cicutis, ablativo de comparação.
4 - messorum, dos cedeiros.
Testylis et rapido fessis messoribus aestu
Allia sérpillumque herbas contundit olentes.
(VERG., Buc. II, 10)

5 - Quid hoc veneni. Que especie de veneno é êste que ...


7 - incoctus, isto é permixtus.
malas, acusativo concorda com dapes.
8 - Canidia, algumas edições possuem Gratidiam. Keller não se
manifestou a respeito, mas o prof. Bond recusa a variante
com as seguintes palavras:" Errant qui Gratidiam N eapoli-
tanam veneficam, sub Canidiae no-m,ine ab Horatio exagi-
tari existimant, quod non liceret quemquam nominatim in-
inf ectari."
(pág. 307)
9 - Ut, quando.
candidum ducem, acusativo, objeto do depoente mirata est.
Refere-se a J asão.
11 illifaturum, concorda com Iasonem.
13 - paelicem, alusão a Creusa, filha de Creonte, rei de Corinto.
17 minus. Comenta Acron: "N essus centaurus vulneratus ab
Hercule eo quod Deianiram uxorem eius rapere voluisset,
dum eam susceptam ab Hercule Evenum fluvium traiceret,
ut se de eo ulcisceretur, lanam tinctam sanguine suo Deia-
nirae dedit, dicens eam satis ab H ercule amandam, si ex
loles) minus se amari cognovit ab Hercule, pallium factum
Hoc illa muliebri facilitate servavit. Quando autem (amore
eis, ut indueretur, dedit. Quo tacto Hercules tanto ardore
correptus est, ut se ipse laniaret nec ardorem vinceret, nisi
( quo) pyram sibi in Oeta monte Thessaliae f ecisset, cui se
iniciens purgatus corpore inter deos adfirmatur receptus.
Deianiram autem Hercules acceperat victo Acheoloo, Aeto-
liae fluvio. Quae Deianira fuit Oenei filia, soror Tydei.
Hanc autem /abulam ideo commemoravit, ut ardorem Her-
culis incendio compararet."
-461-

IV

AD VOLTEIUM MENAM

Lupís et ágnis quánta sórtitó obtigít,


Tecúm mihí discórdia ést,

Hibéricís perúste fúnibús latús


Et crúra dúra cómpedé.

.5 Licét supérbus ámbulés pecúniá,


Fórtúna nón mutát genús.

Vidésne, Sácram métiénte té Viám


Cum bis triúm úlnarúm togá,

Ut óra vértat húc et húc eúntiúm


10 Libérrima índignáti6 Y

"Sectús flagéllis híc triúmvirálibús


Praecónis ád fastídiúm

Arát Falérni mílle fúndi iúgerá,


Et Appiám mannís terít,

15 Sedílibúsque mágnus ín prim1s equés


Othóne cóntemptó sedét.

Quid áttinét tot óra náviúm graví


Rostráta dúci pónderé

Contrá latrónes átque sérvilém manúm,


20 Hoc, bóc tribúno mílitúm?

COMENTÁRIOS
Versos
1 - sortito, naturalmente, de acôrdo com a natureza.
obtigit, verbo impessoal obtingit, ebat, igit, ere, acontecer.
2 - Discordia. O sentido é êste: uma inimizade tão grande quan-
to a que existe naturalmente entre o cordeiro e o logo, é
a que existe entre nós dois.
3 - Hibericis funibus, com cordas da península ibérica, empre-
gadas para castigar os escravos.

30 - 3•
462 -

peruste latus et crura, ó tu, queimado nos flancos e nas


penas.
6 - non mutat genus, a fortuna não é capaz de conceder quali-
dades orais.
7 ~ Sacram Viam, era uma das partes mais importantes da ci-
dade de Roma. Lá as pessoas mais importantes marcavam
seus encontros e costumavam passear. "Te incedente per
Viam Sacram, quae ducit ad Capitolium. Omnium quae in
urbe celeberrima fuit, sic dieta, si Varroni credimus, quia
sacra per eam, quatquot mensibus in arce1n ferebantur. Hinc
Sacraviensis, qui in ea habitabant. Eam igitur celebrita-
tem, quo magis essent conspicuus, quaerebat Maena, quae-
rebant et homines minime ambitiose, ut novis spectaculis
inter ambulandum oculos pascerent. Notandum vero, quad
metiri viam dicit, pro composito ad norma gradu incedere.
ut homines arrogantes solent".
(BOND, pág. 39)
9 - huc et huc, em prosa seria: huc et illuc.
11 - triumviralibus. Os crimes dos escravos e dos estrangeiros
eram julgados pelos triumviri capitales.
12 - praeconis ad fastidium, até que os pregoeiros cansassem.
13 - arat. Devemos observar que o poeta no princípio, usou da
segunda pessoa, e, agora, passa a empregar a terceira.
14 - Apiam, é a via Ãpia, que foi construida por Ãpio Cláudio
Cego.
mannis, eram cavalos usados nas viagens.
15 - in primis. De acôrdo com a lei de Róscio Oto, as 14 primei-
ras filas do teatro eram reservadas aos cavaleiros.
16 - Othone contempto, ablativo absoluto.

VI

IN CASSIUM SEVERUlVI

Quid ímmeréntis hóspités vexás, canís


Ignávus ádversum lupós?

Quin húc inánis, sí potés, vertís minás,


Et mé remérsurúm petís 1

5 Nam quális áut Molóssus áut fulvós Lacón,


Amíca vís pastóribús,

Agám pêr áltas áure súblatá mv1s,


Quaecúmque praécedét ferá ;
463 -

Tu, cúm timénda vóce cómplestí nemús,


10 Proiéctum odórarís cibúm.

Cavé, cavé: namque ín malós aspérrimús


Paráta tóllo córnuá,

Qualís Lycámbaé spretús ínfidó genér,


Aut ácer hóstis Búpaló.

15 An, sí quis átro dénte mé petíverít,


Inúltus út flebó puér?

COMENTÁRIOS
Vasos
1 - immerentis hospites, os estrangeiros inofensivos.
vexas, atormentas, fatigas.
canis, é um apôsto do sujeito tu, que se encontra oculto.
2 adversum, alguns MSS possuem adversus.
3 - inanes minas, vãs ameaças.
5 Molossue, os molossos eram cães de caça muito estimados.
Verglio referiu-se a êles nas Geógicas:
Veloces Spartae catulos acremque Molossum
(VERG., GEORGE. III, 406)
Lacon, era uma espécie de cães lacedemônios.
6 - amica via, fôrça amiga.
7 - per altos nives, acusativo, lugar por onde.
10 proeiectum cibum, a comida atirada diante- de ti.
13 - Lycambae, dativo dependendo de apretus. "Lycambes ha-
buit filian nomine Neobulen; hanc cum Archilochus in ma-
trimonium postulasset, promissa nec data est a patre. Hinc
iratus Archilochus in eum maledicum carmen scripsit, quo
Lycambes tanto est dolore compulsus, ut cum filia vita, Ja-
ques finiret."
(ACR0N, pág. 475)
14 - Bupalo dativo com hostis. "Hipponactem sigificat, qui Bu-
pali filiam nuptum petiit et pro deformitate contemptus
est. Illud tamen verius volunt, Bubalum fuisse pictorem
apud Clazomenas civitatem Asiae Hic Hipponactem quen-
dam poetam deformem pro risu pincit que ille furore comp-
tus tali eum carmine perculit, ut se laqueo suspenderet. Un-
de nunc similis carminis vim maledico minatur Horatius."
(ACRON, pág. 477)
CAIUS VALERIUS CATULLUS
CATULLI CARMINA

A.d Cornelium N epotem

1 Quoi dono lepidum novum libellum,


Arida modo pumice expolitum?
Corneli, tibi: namque tu solebas
Meas esse aliquid putare nugas,
5 Iam tum, curo ausus es unus Italorum
Omne aevum tribus explicare chartis,
Doctis, Iupiter ! et laboriosis.
Quare habe tibi, quidquid hoc libelli,
Qualecumque: quod, o patrona Virgo,
10 Plus uno maneat perenne saeclo.

COMENTÁRIOS

Catulo empregou, nesta peça, o metro falécio que consiste em


versos hendecassílabos isto é, de onze sílabas). O primeiro pé
geralmente é espondeu, mas também pode ser troqueu ou iambo;
o segundo é dactilo e os três últimos, troqueus, de acôrdo com a
seguinte representação:

1 - Quoi dativo forma usada raramente no período clássico.


dono - , verbo. lepidum novum libellum, êste novo e agradável li-
vrinho. 2 - expolitum, refere-se a libellum, porque as extremi-
dades do rôlo eram polidas com pedra sêca. 3 - Corneli, dativo.
4 - Meas nugas, acusativo, sujeito de esse. 6 - unus, isto é, em
primeiro lugar. 7 - Doctis et laboriosis, referem-se a chartis.
9 - patrona Virgo, afirmam alguns comentadores que se trata de
uma evocação a Eratos, musa da poesia lírica e amorosa.
-465-

II
AD P ASSEREM LESBIAE

1 Passer, deliciae meae puellae.


Quicum ludere, quem in sinu tenere,
Quoi primum digitum dare adpetenti,
Et acris solet incitare morsus:
5 Cum desiderio meo nitenti
Carum nescio quid lubet iocari
(Et solatium sui doloris)
Credo, ut tum gravis acquiescat ardor,
Tecum ludere, sicut ipsa, possem,
40 Et tristis animi levare curas ;
Tam gratum mihi, quam ferunt puellae
pernici aureolum fuisse malum
Quod zonam soluit diu ligatum.

COMENTÁRIOS

O metro é o mesmo usado na peça anterior, ou seja o falécio


hendecassílabo.

Versos
1 - Passer, Pardal. 2 - Quicum ludere, com o qual ( ela
costuma) brincar. 9 - ipsa, refere-se a Lésbia. 10 - tristis, eu
triste. 11 - ferunt, contam. puellae pernici, à moça veloz. Re-
ferência a Atlanta, famosa na velocidade e transformada em leoa
por Júpiter, a qual teve oportunidade de declarar que só se casa-
ria com quem a vencesse na corrida. Hipómenes apresentou-se
como pretendente e atirou na frente de Atlanta uma maçã de ouro
que Afrodite lhe fornecera. Isto lhe permitiu desposar Atlanta.
12 - aureolum malum, maçã de ouro.

III

LUCTUS IN MORTE PASSERIS

1 Lugete, o Veneres, Cupidinesque,


Et quantum est hominum venustiorum !
Passer mortuus est meae puellae,
Passer, deliciae meae puellae,
-,,- 466

5 Quem plus illa oculis suis amabat:


Nam mellitus, erat, suamque norat
Ipsam tam bene, quam puella matrem:
Nec sese a gremio illius movebat,
Sed circumsiliens modo huc, modo illuc,
10 Ad solam dominam usque pipilabat.
Qui nunc it per tenebricosum,
Illuc, unde negant redire quemquam,
At vobis male sit, malae tenebrae
Orei, quae omnia bella devoratis :
15 Tam bellum mihi passerem abstulistis.
O factum male. O miselle passer,
Tua nunc opera, meae puellae
Flendo turgidoli rubent ocelli !

COMENTÁRIOS

O metro usado é ainda o falécio hendecassílabo.


Versos
5 - Quem, acusativo, objeto direto de ambat. Illa, isto é,
Lésbia. oculis suis, ablativo de comparação. 6 - mellitus, lindo.
7 - quam, como. 8 - agremio, ablativo de separação: do colo.
9 - circumsiliens modo huc, modo illuc, saltitndo em redor, ora
para aquí, ora para alí. 10 - usque pipilabat, piava continuada-
mente. 11 - it per iter. O autor atribui ao pardal outra vida
após a morte, como se fôsse ser humano. 12 - tenebricosum.
Observemos a expressividade do adjetivo ao invés de tenebricum.
14 - Orei, de Orco, isto é, da morte. omina bella, tôdas as cousas
lindas 17 - meae puellae, genitivo, complemento determinativo de
ocelli. 18 - turgidoli, um tanto inchados - concorda com ocelli.
Observemos o emprêgo dos dois diminutivos.

IV
DEDICATIO PHASELI

1 Phaselus ille, quem videtis, hospites,


Ait fuisse navium celerrimus,
Neque ullius natantis impetum trabis
Nequisse praeterire, sive palmulis
5 Opus foret volare, sive linteo
Et hoc negat minacis Adriatici
Negare litus, insulasve Cycladas,
- 467 -

Rhodumve nobilem horridamve Thraciam,


Propontida, trucemve Ponticum sinum;
10 Ubi iste, post Phaselus, antea fuit
Comata silva; nam Cytorio in iugo
Loquente saepe sibilum edidit coma.
Àmastri Pontica, et Cytore buxifer,
Tibi haec fuisse et esse cognitissima
15 Ait Phaselus: ultima ex origine
Tuo stetisse dicit in cacumine,
Tuo imbuisse palmulas in aequore,
Et inde tot per impotentia freta
Erum tulisse, laeva, sive dextera
20 Vocaret aura, sive utrumque Iupiter
Simul secundus incidisset in pedem;
Neque ulla vota litoralibus Diis
Sibi esse facta, curo veniret a marei
Novissime hunc ad usque limpidum lacum.
25 Sed haec prius fuere : nunc recondita
Senet quiete, seque dedicat tibi,
Gemelle Castor, et gemelle Casto ris.

COMENTÁRIOS
O metro usado é o trímetro iâmbico puro, que consiste em
seis pés iambos.

Versos
1 - Phaselus, uma espécie de embarcação que navegava a
remo e a velas. A denominação phaselus (isto é, feijão) provém
da conformação do barco. 2 - negue ullius natantis impetum tra-
bis nequisse praeterire, (conta-se) que sempre (= nem não) con-
seguiu ultrapassar o ímpeto (a velocidade) de qualquer embarca-
ção. 4 - sive palmulis, sive linteo, ou a remos, ou a velas. 9 -
trucem sinum, a cruel enseada. 10 - Cytorio in iugo, no cimo do
monte Citório. 13 - Cytore buxifer, o Citório que preduz buxo.
20 - Iupiter secundus, Júpiter propício (favorável).

XI

AD FURIUM ET AURELIUM

1 Furi et Àureli, comites Catulli,


Sive in extremos penetrabit Indos,
-468-

Litus ut longe resonante Eoa


Tunditur unda;
5 Sive in Hircanos, Arabesque molles,
Seu Sacas, sagitti.ferosque Parthos,
Sive qua septegeminus colorat
Aequora Nilus;
Sive trans altas gradietur Alpes,
10 Caesaris visens monimenta magni,
Gallicum Rhenum, horribilesque
Ultimosque Britannos;
Omnia haec, quaecumque .feret voluntas
Caelitum, temptare simul parati,
15 Pauca nuntiate meae puellae
N on hona dieta :
Nec meum respectet, ut ante, amorem,
Qui illius culpa cecidit; velut prati
Ultimi .fios, praetereunte postquaro
20 Tactus aratro est.

COMENTÁRIOS
Catulo emprega, aqui, estrofes sáficas. Os três primeiros ver-
sos de cada estrofe são sáficos e se compõem de cinco pés dos
quais o primeiro é troqueu; o segundo, espondeu; o terceiro dácti-
lo e os dois últimos troqueus. O quarto verso de cada estrofe, é
adônico e consiste em um dáctilo e um troqueu.
Versos
1 - Furi et Aureli, vocativos. Personagens desconhecidas. 3
- Eoa unda, pelas ondas do oriente. 6 Sacas, subst. Sacae (sagae),
arum, um povo do norte a Asia, ef. Q. Curt., V, 9, 5 e VII, 4, 6.
7 - septemgeminus Nilus, o Nilo com suas sete embocaduras. Cf.
Verg. En., VI, 800. 9 - gradietur, caminhará, andará. 15 ~ meae
puellae, dativo. 16 - Expurga1:10s os versos 17 a 19, atendendo ao
fim a que se destina o presente livro.

XXXIV

AD DIANAM
1 Dianae sumus in fide
Puellae, et pueri integri;
Dianam pueri integri,
Puellaeque canamus,
- 469

5 O Latonia, max1m1
Magna progenies Iovis,
Quam mater prope Deliam
Deposivit olivam;
Montium domina ut fores,
10 Silvarumque virentium,
Saltuumque reeonditorum,
Amniumque sonantum.
Te Lueina dolentibus
Iuno dieta puerperis;
10 Tu potens Trivia, et notho es
Dieta lumine Luna.
Tu eursu, Dea, menstruo
Metiens iter annuum,
Rustiea agrieolae bonis
20 Teeta frugibus expies.
Sis quoeumque plaeet tibi
Saneta nomine, Romulique,
Antique ut solita es, hona
Sospites ope gentem.

COMENTÁRIOS

Os três primeiros versos de cada estrofe são glicônicos e o


quarto ferecrácio. A base é, geralmente, um espondeu ou iambo,
e, às vêzes um troqueu.

Versos
1 - Dianae, genitivo. 2 - puellae, vocativo. 5 __, Latonia,
referência a Diana, que era filha de Júpiter e Latona. 8 - deposi-
vit, em lugar de deposuit. Forma pouco usada. 7 - quam, objeto
direto de deposivit. 16 - Luna, Diana era chamada Hécate, no
Inferno; Lua, no Ceu e Diana, na terra. 19 - rustiva, acusativo
concordando com tecta.

XLVI

DE ADVENTU VERIS
Iam ver egelidos refert tepores,
Iam eaeli furor aequinoetialis
-470-

Iucundis zephyri silescit auris.


Linquantur Phrygii, Catule, campi,
5 Nicaeaeque ager uber aestuosae.
Ad claras Asiae volemus urbes.
Iam meus praetrepidans avet vagari;
Iam laeti studio pedes vigescunt.
O dulces comitum valete coetus,
10 Longe quos simul a domo profectos
Diversae variae viae reportant.

COMENTÁRIOS
O metro é falécio hendecassílabo como na peça I.

Versos
1 - egelidos tepores, um calor moderado. 5 - Nicaeae aes-
tuose, da calma Nicéia, antiga cidade da Bitínia. Cf. Cic. Ep. Att.,
XIV, 12). 8 - laeti, concorda com pedes.

XLIX

AD M. T. CICERONEM

1 Disertissime Romuli nepotum


Quot sunt, quotque fuere, Marce Tulli,
Quotque post aliis erunt in anuis;
Gratias tibi maximas Catullus
5 Agit, pessimus omnium poeta;
Tanto pessimus omnium poeta,
Quanto tu optimus omnium patronus.

COMENTÁRIOS
O metro é, ainda, o falécio hendecassílabo.
Versos
1 ~ disertissime, ó tu que és o mais eloqüente. 5 - pessi-
mus, o poeta considera-se, aquí inferior a todos os poetas.
- 471-

LXII
CARMEN . NUPTIALE

luvenes
Vesper adest, Iuvenes, consurgite: Vesper Olympo
Exspectata diu vix tandem lumina tollit.
Surgere iam tem pus, iam pingues linquere mensas;
Iám veniet virgo, iam dicetur Hymenaeus.
5 Hymen o Hymenaee, Hymen ades o Hymenaee

Puellae
Cernitis, innuptae, iuvenes? consurgite contra,
Nimirum CEtaeos ostendit Noctifer ignes.
Sic certe, viden' ut perniciter exsiluere?
Non temere exsiluere: canent quod vincere par est,
10 Hymen o Hymenaee, Hymen ades o Hymenaee.

Iuvenes
Non facilis no bis, aequales, palma parata est;
Adspicite, innuptae secum ut meditata requirunt.
Non frustra meditantur: habent memorabile quod sit.
Nec mirum: penitus quae tota mente laborent.
15 Nos alio mentes, alio divisimus aures.
Iure igitur vincemur. Amat victoria curam.
Quare nunc animos saltem committite vestros;
Dicere iam incipient, iam respondere decebit;
Hymen o Hymenaee, Hymen adest o Hymenaee.

Pitellae
20 Hespere, qui caelo fertur crudelior ignis?
Qui natam possis complexu avellere matris?
Quid faciant hostes capta crudelius urbe?
Hymen o Hymenaee, Hymen ades o Hymenaee.

luvenes
Hespere, qui caelo lucet iucundior ignis?
25 Qui desponsa tua firmes connubia flamma,
Quod pepigere viri, pepigerunt ante parentes,
- 472-

Nec iunxere prius quam se tuus extulit ardor;


Quid datur a Divis felici optatius hora 1
Hymen o Hymenaee, Hymen ades o Hymenaee.

Puellae
30 Hesperus e nobis, aequales, abstulit unam ...

Iuvenes
Namque tuo adventu vigilat custodia semper.
Nocte latent fures, quos idem saepe revertens,
35 Hespere, mutato comprendis nomine eosdem.
At lubet innuptis ficto te carpere questu.
Quid tum si carpunt, tacita quem mente requirunt?
Hymen o Hymenaee, Hymen ades o Hymenaee.

COMENTÁRIOS
Versos
2 - expectata, concorda com lumina. 3 - Surgere iam tem-
pus. Já é tempo de se levantar. 4 - Hymanaeus, Himeneu, filho
de Baco e Vênus, era o deus do casamento. dicetur, será cantado.
5 - Hymen, isto é, ó Himeneu. Hymen o Hymenaee ... , com es-
tas palavras começava o hino em homenagem ao deus do casamen-
to 7 - Notifer, a estrêla da tarde. CEtaceos, do monte Oeta, na
Tessália. 8 - perniciter, com rápidez. exsiluere, saíram (do ban-
quete). 11 - aequales, ó companheiras. 15 - Nos alio mentes,
alio divisimus aures. Nós aplicamos o pensamento para um lugar
e a atenção (os ouvidos) para outro. 16 - curam, esfôrço 17 -
saltem, ao menos. 20 - crudelior, mais cruel (do que o teu). 21
- Qui natam possis complex avellere matris. És tu que podee
tirar uma filha do braço da mãe? 25 - desponsa connubia, a
união prometida. 26 - pepigere, pactuaram. Verbo pago, -is, pe-
pigi, pactum -ere. 28 - Quid datur a Divis felici optatius hora.
Que cousa mais desejada foi concedida pelos deuses do que esta
hora feliz.

LXV

AD ORTALUM

Etsi me assíduo confectum cura dolore


Sevocat a doctis, Ortale, virginibus;
-473-

Nec potis est dulcis Musarum expromere fetus


Mens animi: tantis fluctuat ipsa malis !
5 Namque mei nuper Lethaeo gurgite fratris!
Pallidulum manans alluit unda pedem;
Troia Rhoeteo quem subter litore tellus
Ereptum nostris obterit ex oculis.
Alloquar, audiero numquam tua facta loquentem f
10 Numquam ego te, vita frater amabilior.
Adspiciam posthac? At certe semper amabo,
Sem per maesta tua carmina morte canam;
Qualia sub densis ramorum concinit umbris
Daulias, absumpti fata gemens Itylei.
15 Sed tamen in tantis maeroribus, Ortale, mitto.
Haec expressa tibi carmina Battiadae;
Ne tua dieta vagis nequiquam credita ventis
Effluxisse meo forte putes animo;
Ut missum sponsi furtive munere malum
20 Procurrit casto virginis e gremio,
Quod miserae oblitae molli sub veste locatum,
Dum adventu matris prosilit, excutitur,
Atque illud prono praeceps agitur decursu;
Huic manat tristi conscius ore rubor.

COMENTÁRIOS
A peça é formada de dísticos elegíacos.

Versos
1 - me confectum sevocat, me separe (das doutas virgens)
consumido. . . 2 - Ortale, refere-se a Hortênsio Hortalo, grande
orador latino, que foi amigo de Cícero, muito embora tenha de-
fendido Verres. 3 - dulce fetus, doces frutos (inpirações). 5 -
rnei fratris, complemento restritivo de pedem. 6 - Pallidulum, di-
minutivo de uso pouco freqüente. 7 - Rhoeteo subter Iitore, na
praia do promotório Reteu. 10 - te, objeto de adspiciam. 'Vita,
b!ativo de comparação. 14 - Daulias, subst. Daulias, -adis, as
Daulíades, isto é, Filomela e Progne. ltys, filho de Tereu e de
Progne, foi morto por sua mãe e dado ao pai como alimento. Cf.
Ov. Met., VI, 652 e segs. 16 - Battiadae, descendente ee Batus,
Refere-se a Calímaco que se dizia descendente de Batus. 19 -
malum, uma maçã.
- 474-

LXXII

AD LESBIAM

Dicebas quondam solum te nosse Catullum,


Lesbiam ; nec prae me velle tenere Iovem.
Dilexi tum te, non tantum ut vulgus amicam,
Sed pater ut gnatos diligit et generos.
5 Nunc te cognovi: quare, etsi impensius uror,
Multo mi tamen es vilior et levior.
Qui potis est? inquis. Quod amantem iniuria talis
Cogit amare magis, sed bene velle minus.

COMENT ÃRIOS
O metro usado é o dístico elegíaco.
Versos
1 - te, acusativo, sujeito de nosse. 2 - prae me, em meu
lugar, por mim. 3 - non tantum ut vulgus amicam diligit, não
como qualquer pessoa quer bem a uma amiga.

LXXIII

IN INGRATUM

1 Desine de quoquam quidquam bene velle mereri,


Aut aliquem fieri posse putare pium.
Omnia sunt ingrata: nihil fecisse benigne
Prodest, immo etiam taedet, obestque magis;
5 Ut mihi, quem nemo gravius ncc acerbius urget,
Quam modo qui me unum atque unicum amicum
[habuit
COMENTÁRIOS
O metro usado é o dístico elegíaco.
Versos
1 - Uesine. . . Deixa de querer obsequiar a alguém ou julgar
que pode haver alguém que te seja agradecido. 4 - obest, é pre-
judicial.
--475 -

LXXXVII

AD LESBIAM

Nulla potest mulier tantum se dicere amatam


V ere, quantum a me, Lesbia, ama ta, mea es.
Nulla fides ullo fuit umquam foedere tanta,
Quanta in amore tuo ex parte reperta mea est.

COMENTÁRIOS
O metro usado é o dístico elegíaco.

Versos
2 - Vere, sinceramente. 4 - Nulla fides ullo fuit urnquam
foedere tanta. Jamais a fidelidade foi tão grande em um pacto.
5 - O autor declara que chegou à situação de quase miséria, em
que se encontrava, em virtude do amor excessivo que dedicara a
Lésbia.

LXXXII

AD QUINTIUM

Quinti, si tibi vis oculos debere Catullum,


Aut aliud, si quid carius est oculis;
Eripere si noli, multo quod carius illi
Est oculis, si quid carius est oculis.
At Volusi Annales Paduam morientur ad ipsam
Et laxas scombris saepe dabunt tunicas.
Parva mei mihi sint cordi monumenta sodalis;
10 At populus tumido gaudeat Antimacho.

COMENTÁRIOS
O metro usado é o dístico elegíaco.
Versos
1 - Srnyrna, era o título de um poema de Cina, que foi ela-
borado durante nove anos. Horácio na Arte poética, apresenta-nos
-476-

-êste caso, como um exemplo da lima, tão necessária aos romanos.


-3 - cum interea, durante êsse tempo. uno, isto é, em um ano
(publicou. 5 - Satrachi. Torrente da ilha de Chipre. 7 - Volusi,
eomplemento restritivo de Annales.

CI

INFERIAE AD FRATRIS TUMULUM

Multas per gentes, et multa per aequora vectus


Adventi has miseras, frater, ad inferias,
Ut te postremo donarem munere mortis,
Et mutum nequiquam alloquerer cinerem;
5 Quandoquidem fortuna mihi tete abstulit ipsum
Heu miser indigne frater adempte mihi.
Nunc tamen interea prisco quae more parentum
Tradita sint tristi munere ad inferias,
Accipe, fraterno multum manantia fletu;
10 Atque in perpetuum, frater, ave atque vale.

COMENTÁRIOS
O metro usado é o dístico elegíaco.

Versos
2 - inferiae, sacrifícios que se faziam aos mortos. 4 - et
muturn nequiquarn alloquerer cinerern, para que debalde falasse
com tua cinza muda. 5 - rnihi, dativo de separação.

CII
AD CORNELIUM

Si quidquam tacite commissum est fido ab amico,


Quoius sit penitus nota fides animi:
Me unum esse invenies illorum iure sacratum,
Corneli, et factum me esse puta Harpocratem.

COMENTARIOS
O metro usado é o dístico elegíaco.
- 477 -

Versos
1 comissum, o segrêdo confiado. me acusativo, sujeito de
68Se.

AD QUEMDAM DE LESBIA

Credis me potuisse meae maledicere vitae,


Ambobus mihi quae carior est oculis?
Nec potuit; nec, si possem, tam perdite amarem,
Sed tu cum Tappone omnia monstra facis.

COMENTÁRIOS

O metro usado é o dístico elegíaco.


Versos
1 - meae vitae, dativo com maledicere. 4 - Tappo-' uma
desconhecida.

CI X

AD LESBIAM

Iucundum, mea vita, mihi proponis mllorem


Hunc nostrmn inter nos, perpetuulhque fore.
Di magni, facite, ut vere promittere possit;
Atque id sincere dicat et ex animo:
5 Ut liceat nobis tota perducere vita
JEternum hoc sanctae foedus amicitiae.

COMENTÁRIOS
O metro usado é o dístico elegíaco.

1 - amorem, acusativo, sujeito de fore. 3 - vere, sincera-


mente.

31 - 39
- 478 -

ALBIUS TIBULLUS

ELEGIA III

!bitis ..Egeas sine me, Messalla, per undas


O utinam memores ipse cohorsque mei,
Me tenet ignotis aegrum Phaeacia terris.
Abstineas avidas, l\fors modo, nigra, manus !
5 Abstineas, Mors atra, precor: non hic mihi mater~
Quae legat in maestos ossa perusta sinus;
Non soror, Assyrios cineri quae dedat odores,
Et fleat effusis ante sepulcra comis;
Delia non usquam est; quae me cum mitteret urbe 7
10 Dicitur ante omnes consuluisse Deos.
Illa sacras pueri sortes ter sustulit: illi
Rettulit e triviis omnia certa puer:
Cuncta dabant reditus: tamen est deterrita numquam
Quin fleret, nostras respiceretque vias.
15 Ipse ego solator, cum iam mandata dedissem,
Quarebam tardas anxius usque moras!
Aut ego sum causatus aves, qut omnia <lira,
Saturni aut sacram me tenuisse diem.
O quoties ingressus iter, mihi tristia dixi
20 Offensum in porta signa dedisse pedem !
Audeat invito ne quis discedere Amore,
Aut sciat egressum se prohibente Deo.
Quid tua nunc Isis mihi, Delia? quid mihi prosunt
Illa tua toties aera repulsa manu 9
25 Quidve, pie dum sacra colis, pureque lavari
Te, memini, et puro secubuisse toro 1
Nunc, Dea, nunc sucurrere mihi: nam posse mederi
Picta docet templis multa tabella tuis:
Ut mea votivas persolvens Delia voces,
30 Ante sacras, lino tecta, fores sedeat;
Bisque die, resoluta comas, tibi dicere laudes
Insignis turba debeat in Pharia.
At mihi contingat patrios celebrare Penates,
Reddereque antiquo menstrua tura Lari
35 Quam bene Saturno vivebant rege, priusquam
Tellus in longas est patefacta vias!
Nondum caeruleas pinus contempserat undas,
- 479 -

Effusum ventis praebueratque sinum;


Nec vagus, ignotis repetens compendia terris,
40 Presserat externa navita merce ratem.
Illo non validus subiit iuga tempore taurus;
Non domito frenos ore momordit equus.
Non domus ulla fores habuit: non fixus in agris,
Qui regeret certis finibus arva, lapis.
45 Ipsae mella dabant querens, ultroque ferebant
Non acies, non ira fuit, non bella; nec ensem,
Obvia securis ubera lactis oves.
Immiti saevus duxerat arte faber.
Nunc Iove sub domino caedes, nunc vulnera semper,
50 Nunc mare; nunc leti mille repente viae.
Parce, pater ! timidum. non me periuria terrent,
Non dieta in sanctos impia verba Deos.
Quod si fatales iam nunc explevimus annos,
Fac lapis his scriptus stet super ossa notis:
55 Hic iacet immiti consumptus morte Tibullus,
Messalam terra dum sequiturque mari.
Sed me, quod facilis tenero sum semper Amori,
Ipsa Venus campos ducet in Elysios;
Hic choreae cantusque vigent, passimque vagantes.
60 Dulce sonant tenui gutture carmen aves;
Fert casiam non culta seges, totosque per agros
Floret odoratis terra benigna rosis.
Hic iuvenum series teneris immixta puellis
Ludit, et assidue proelia miscet Amor.
65 Illic est, cuicumque rapax mors venit amanti,
Et gerit insigni myrtea serta coma.
At scelerata iacet sedes in nocte profunda
Abdita, quam circum flumina nigra sonant.
Tisiphoneque impexa feros pro crinibus angues
70 Saevit; et huc illuc impia turba fugit.
Tum niger in porta serpentum Cerberus ore
Stridet, et aeratas excubat ante fores.
Illic Iunonem temptare Ixionis ausi
Versantur celeri noxia membra rota;
75 Porrectusque novem Tityos per iugera terrae
Assíduas atro viscere pascit aves.
Tantalus est illic, et circum stagna: sed acrem
Iamiam poturi deserit unda sitim;
Et Danai proles, Veneris quae numina laesit,
480 -

80 ln cava Lethaeas dolia portat aquas.


Illic sit, quicumque meos violavit amores,
Optavit lentas et mihi militias:
At, tu, casta, precor, maneas, sanctique pudoris
Adsideat custos sedula semper anus.
85 Haec tibi fabellas referat, positaque lucerna
Deducat plena stamina longa colu;
Ac circa gravibus pensis adfixa puella
Paulatim somno fessa remittat opus.
Tunc veniam subito, nec quisquam nuntiet ante,
90 Sed videar caelo missus adesse tibi.
Tunc mihi, qualia eris, longos turbata capillos,
Obvia nudato, Delia, curre pede:
Hoc precor, hunc illum nobis Aurora nitentem
Luciferum roseis candida portet equis.
(Livro I, 3)

COMENTÁRIOS

O metro usado é o dístico elegíaco.

Versos
1 - sine me. Sabemos que Tibulo fazia parte da expedição
de Valério Messala Corvino, no ano 29 a. C., e ficou em Corfu,
sob o pretexto de doença Nessa ocasião, despedindo-se da vida,
esreveu a presente elegia. No entanto, embora já houvesse ela-
borado o próprio epitáfio, sobreviveu a essa enfermidade e regres-
sou a Roma. 2 - ipse, refere-se a Valério Messala Corvino. mei,
genitivo com memores. 3 - aegrum, isto é, Corfu. Phaeacia, isto
é, Corfu. 6 - ossa perusta, meus ossos queimados. 9 - urbe,
ablativo de lugar donde. 11 - Ilia, refere-se a Délia. illi, dativo.
13 - cuncta, isto é cuncta responsa. tamen est deterrita numquam
quin fleret, no entanto se persuadiu que não chorasse. 14 - nos-
tras vias, a minha partida. 16 - quaerebam tardas anxius usque
moras, eu aflito procurava pretexto para retardar (a partida). 17
-· sum causatus, eu invoquei. 18 - Saturni sacram rliem, isto é,
sábado. 22 - prohibente Deo, ablativo absoluto. 23 - mihi, dativo
de referência. 24 - tua aera, os instrumentos de bronze a que
alude o poeta eram os sistros, freitos de ouro e prata e usados pe-
los antigos egípcios no culto de Isis. 29 - votivas voces, cantos
votivos. 30 - lino tecta, vestida de linho. 32 - Pharia, ilha de
Faros situada de fronte de Alexandria, onde se celebrava o culto
de Isis. 35 - Quam bene Saturno vivebant rege. Como se vivia
bem sob o reinado de Saturno. 39 - ·compendia, lucros. 40 externa
merce, com mercadoria estrangeira. 41 - Illo, concorda com tem-
pore. 45 - ultro ferebant obvia securis ubera Iactis oves, as ove-
- 481-

lhas vinham, espontâneamente, oferecer as têtas cheias de leite


aos homens em segurança. 5.0 - repente, subitamente. 55 - Os
versos "" e 56 constituem o epitáfio que o próprio Tibulo redi-
giu para ser colocado em seu túmulo. 71 - Cerberus, era o cão
que guardava a entrada do Inferno. 73 - lllic Iunonem tentare
Ixionis ausi versantur celeri noxia membra rota Alí os membros
culpados de lxion, que ousou ultrajar Juno movimentam-se numa
rápida roda. 75 - Porrectus, em nominativo concorda com Tityos.
77 - sed iamiam poturi, no momento em que estava perto de
beber. 84 - anus, uma velha. 90 - caelo, ablativo, lugar donde.

ELEGIA VII

Hunc cecinere diem Parcae fatalia nentes


Stamina, 11011 ulli dissolvenda Deo :
Hunc fore, Aquitanas posset qui fundere gentes,
Quem tremeret forti milite victus Atax.
5 Evenere; novos pubes Romana triumphos
Vidit, et evinctos brachia capta duces.
At te victrices lauros, Messalla, gerentem
Portabat uiveis currus eburnus equis.
Non sine me est tibi partus honos. Tarbella Pyrene
10 Testis, et Oceani litora Santonici.
Testis Arar, Rhodanusque celer, magnusque Garumna,,
Carnuti et flavi caerula lympha Liger.
An te, Cydne, canam, tacitis qui leniter undis
Caeruleus placidis per vada serpis aquis?
15 Quantus et, aerio contingens vertice nubbens,
Frigidus intonsos Taurus alat Cilicas?
Quid referam, ut volitet crebras intacta per urbes
Alba Palaestino sancta columba Syro?
Utque maris vastum prospectet turribus aequor
20 Prima ratem ventis credere docta Tyros?
Qualis et arentes cum findit Sirius agros,
Fertilis aestiva Nilus abundet aqua?
Nile pater, quanam possim te dicere causa
Aut quibus in terris occuluisse caput?
25 Te propter nullos tellus tua postulat imbres,
Arida nec pluvio supplicat herba Iovi.
Te canit atque suum pubes miratur Osirim
Barbara, Memphiten plangere docta bovem.
Primus aratra manu sollerti fecit Osiris,
30 Et teneram ferro sollicitavit humum.
- 482 -

Primus inexpertae commisit semina terrae,


Pomaque non notis legit ab arboribus.
Hic docuit teneram palis adiungere vitem;
Hic viridem dura caedere falce comam.
35 Illi iucundos primum matura sapores
Expressa incultis uva dedit pedibus:
Ille liquor docuit voces inflectere cantu,
Movit et ad certos nescia membra modos.
Bacchus et agricolae magno confecta labore
40 Pectora tristitiae dissolvenda dedit.
Cacchus et afflictis requiem mortalibus affert,
Crura licet dura compede pulsa sonent.
Non tibi sunt tristes curae, nec luctus, Osiri;
Sed chorus, et cantus, ct levis aptus amor:
45 Sed varii flores, et frons redimi ta corymbis;
Fusa sed ad teneros lutca palla pedes;
Et Tyriae vestes, et dulcis tibia cantu,
Et levis occultis conscia cista sacris.
Huc ades, et Genium luclo Geninmque choreis
50 Concelebra, et multo tempora funde mero.
Illius e nitido stillent unguenta capillo,
Et capite et collo mollia serta gerat.
Sic venias hodierne: tibi clum turis honores,
Libaquc Mopsopio dulcia melle feram.
55 At tibi succrescat proles, quae facta parentis
Augeat, et circa stet -veneranda senem.
Nec taceat monumenta viae, quem Tuscula tellus,
Candida quem antiquo detinet Alba Lare.
Namque opibus congesta tuis hic glarea dura
60 Sternitur; hic apta iungitur arte silex.
Te canit agrícola, e magna cum venerit urbe
Serus, inoffensum rettuleritque pedem.
At tu, Natalis, multos celebrando per annos,
Candidior semper, candidiorque veni.

COMENTÁRIOS
O metro usado é o dístico elegíaco.
Versos
1 - Parcae. As Parcas eram Cloto, Láqueses e Átropos. 4
- Atax. Aude, rio da França. 5 - Evenere. Tudo isto aconteceu.
7 - gerentern, refere-se a te. 9 - Tarbella Pyrene testis, os Pi-
rineos dos Tarbélios como testemunhas. Os Tarbélios eram povos
- 483

da Aquitânia e se estendiam até os Pirneos. 12 - Liger, o Loire,


rio da França. 13 - Cydne, rio da Cicília. 14 - serpis, rastejas.
16 -intonsos Cilicas, os silicianos com seus longos cabelos. 17 -
intacta, intacta, isto é, sem perigo: refere-se a columba. 19 -
maris vastum aequor, a vasta planície do mar. 20 - Tyros, em
nominativo. 21 - Sirius, estrêla situada na bôca da constelação
,canícula. 28 - Memphitem bovem, o boi de Menfis, isto é, o boi
Ãpis. Os egípcios diziam que a alma do deus Osíris haviam perma-
necido no corpo do boi Ápis. 32 - legit, colheu. 33 - palis, subst.
palus, -i: estaca, pau da vinha. 45 - corymbis, com cachos de
heras. 46 - Fusa sed ad teneros lutea, palla pedes, mas o vestido
amarelado escuro vai até aos pés. 48 - cista, cêsta. 52 - serta,
grinaldas. 54 - Mopsopio melle - com mel da Ãtica. 59 -
glarea, o cascalho, 63 - Natalis, ó Aniversário. 64 - veni, im-
perativo.

ELEGIA X

Quis fuit horrendos primns qui protulit enses 7


Quam ferus, et vere ferreus ille fuit !
Tunc caedes hominum generi, tunc proelia nata;
Tunc brevior dirae mortis aperta via est.
5 At nihil ille miser meruit: nos ad mala nostra
Vertimus in saevas quod dedit ille feras.
Divitis hoc vitium est auri; nec bella fuerunt,
Faginus adstabat cum scyphus ante dapes.
Xon arêes, 11011 vallus erat: somnumque petebat
10 Securus varias dux gregis inter oves.
Tunc mihi vita foret, Valgi, nec tristia nossem
Arma, nec audissem corda micante tubam !
Kunc ad bella trahor, et iam quis forsitan hostis
Haesura in nostro tela gerit latere.
15 Sed patrii serva te Lares; aluistis e iidem,
Cursarem vestros cum tener ante pedes.
Xeu pudeat prisco vos esse e stipite factos;
Sic veteres sedes incoluistis avi.
Tunc melius tenuere fidem, cum paupere cultu
20 Stabat in exigua aede Deus.
Hic placatus erat, seu quis libaverat uvam,
Seu dederat sanctae spicea serta comae.
Atque aliquis voti compos liba ipse ferebat,
Postque comes purum filia parva favum.
2,:5 At no bis aerata, Lares, depellite tela!
Hostiaque plena rustica porens hara.
Hanc pura cum veste sequar, myrtoque canistra
- 484 -

Vincta geram, myrto vinctus et ipse caput.


Sic placeam vobis: alius sit fortis in armis,
30 Sternat et adversos Marte favente duces;
Ut mihi potanti possit sua dicere facta
Miles, et in mensa pingere castra mero.
Quis furor est atram bellis arcessere Mortem?
Imminet, et tacito clam venit illa pede.
35 Non seges est infra, non vinea culta: sed audax
Cerberus, et Stygiae navita turpis aquae.
Illic percussisque genis, ustoque capillo
Errat ad obscuros pallida turba lacus.
Quam potius laudandus hic est, quem prole parata
40 Occupat in parva pigra senecta casa!
Ipse suas sectatur oves, at filius agnos;
Et calidam fesso comparat uxor aquam.
Sic ego sim; liceatque caput candescere canis,
Temporis et prisci facta referre senem.
45 Interea Pax arva colat. Pax candia primum
Duxit araturos sub iuga curva boves.
Pax aluit vites, et suecos condidit uvae,
Funderet ut nato testa paterna merum.
Pace bidens vomerque tinent: at tristia duri
50 l\filitis in tenebris occupat arma situs.
Rusticus e locoque vehit, male sobrius ipse,
Uxorem plaustro progeniemque domum.
Sed V eneris tunc bella calent; scissosque capillos
Femina perfractas conqueriturque fores.
55 Flet teneras subtusa genas; sed victor et ipse
Flet sibi dementes tam valuisse manus.
At lascivus Amor rixae mala verba ministrat,
Inter et iratum lentus utrumque sedet.
Ah! lapis est ferrumque, suam quicumque puellam
60 V erberat; e caelo deripit ille Deos.
Sit satis, e membris tenuem rescindere vestem;
Sit satis, ornatus dissoluisse comas:
Sit lacrimas movisse satis: quater ille beatus,
Cui tenera irato flere puella potest.
65 Sed manibus qui saevus erit, scutumque sudemque
Is gerat, et miti sit procul a Venere.
At nobis, Pax alma, venit, spicamque teneto;
Praefluat et pomis candidus ante sinus.
- 485 -

COMENTÁRIOS

O metro usado é o dístico elegíaco.

Versos
6 - quod, aquilo que, isto é, as armas. Objeto direto de dedt.
15 - aluisti et iidem, e vós que me criaste. 16 - cursarem cum
tener, quando em tenra idade eu corria. 17 - presco e stipite, de
uma antiga madeira. 26 - plena hara, da pocilga cheia. 39 -·
prale parata, uma vez criada a prole. 44 - temporis e prisci
facta referre senem, e eu (já) velho (possa) contra os fatos do
tempo antigo. 48 - testa paterna, a talha paterna. 51 - e luco,
lugar donde, ablativo. 53 - plaustro, ablativo instrumental: num
carro. 53 - domum, acusativo, lugar para onde.

ELEGIA II

1 Dicamus bona verba: venit Natalis ad aras;


Quisquis ades, lingua vir mulierque fave.
Urantur pia tura focis, urantur odores
Quos tener e terra divite mittit Arabs.
5 Ipse suos Genius adsit visurus honores,
Cui decorent sanctas mollia scrta comas.
Illius puro destillent tempora nardo,
Atque satur libo sit, madeatque mero
Adnuat et, Comute, tibi quodcumque rogabis.
10 En age, quid cessas f adnuet ille: roga.
Auguror, uxoris fidos optabis amores;
Iam reor hoc ipsos edidicisse Deos.
Nec tibi malueris, totum quaecumque per orbem
Fortis arat valido rusticus arva bove:
15 Nec tibi, gemmarum quidquid felicibus Indis
Nascitur, Eoi qua maris unda rubet.
Vota cadunt. Utinam trepidantibus advolet alis,
Flavaque coniugio vincula portet Amor,
20 Inducat rugas, inficiatque comas.
Hic veniat Natalis avis, prolemque ministret,
Ludat et ante tuos turba novella pedes.
(II, 2)
- 486 -

COMENTÁRIOS

O metro usado é o dístico elegíaco.

Versos
2 -.linga fave, favorece com a língua, isto é, guarda silência.
3 - pia tura, piedosos incensos. 7 - puro nardo, com puro nardo.
8 - satur libo, farto de bolo. 11 - auguror, eu vaticino. 12 -
ipsos Deos, acusativo, sujeito de edidicisse. 15 - gernrnarurn quid-
quid, tôdas as pérolas. Genitivo partitivo. 16 - Eoi rnaris, do
mar oriental. 22 - novella turba, um bando de meninos.

ELEGIA IV

Hic mihi servitium video, dominamque paratam


1am, mihi, libertas illa paterna, vale.
Servitium sed triste datur, teneorque catenis;
Et numquam misero vincla remittit Amor:
5 Et, seu quid, merui, seu quid peccavimus, urit.
Uror, io ! remove, saeve puella, faces.
O ego! ne possim tales sentire dolores,
Quam mallem in gelidis montibus esse lapis:
Stare vel insanis cantes obnoxia ventis,
10 Naufraga quam vasti tunderet unda maris !
Nunc et amara dies, et noctis amarior umbra est;
Omnia iam tristi tempora felle madent.
Nec prosunt elegi, nec carminis auctor Apollo;
Illa cava pretium flagitat usque manu.
15 Ite procul, Musae, si nil yrodestis amanti;
Non ego vos, ut sint bella canenda, colo:
Nec refero Solisque vias, et qualis, ubi orbem
Complevit, versis Luna recurrat equis:
Ad dominam faciles aditus per carmina quaero.
20 Ite procul, Musae, si nihil valent.
At mihi per caedem et facinus sunt dona paranda,
Ne iaceam clausam flebilis ante domum;
Aut rapiam suspensa sacris insígnia fanis;
Sed Venus ante alios est violanda mihi.
25 Illa malum facinus suadet, dominamque rapacem
Dat mihi: sacrílegas sentiat illa manus.
O pereat, quicumque legit viridesque smaragdos,
Et niveam Tyrio murice tinguit ovem!
- 487

Hic dat avaritiae causas: hinc Coa puellis


Vestis, et e rubro lucida concha niari.
Haec fecere malas: hinc clavim ianua sensit,
Et coepit custos liminis esse canis.
Sed pretium si grande feras, custodia victa est;
Nec prohibent claves, et canis ipse tacet.
35 Heu ! quicumque dedit formam caelestis avarae,
Quale bonum multis addidit ille malis !
Hinc fletus rixaeque sonant: haec denique causa
Fecit, ut inflamis hic Deus esset Amor.
(II, 4)

COMENTÁRIOS
O metro usaào é dístico elegíaco.

Versos
11 - dies. Observemos que dies, aquí, é feminino. 13 - elegi,
subst. elegus, -i: o verso elegíaco. 14 - 14 cava manu, com sua
mão aberta. 19 - faciles aditus per carmina quaero, eu procuro
uma fácil aproximação por meio e meus versos. 23 - sacris fanis,
nos templos sagrados. 27 - v·irides smaragdos, verdes esmeraldas.

ELEGIA VI

Castra Macer sequitur : tenero quid fiet Amori?


Sit comes, et collo fortiter arma gerat?
Et, seu longa virum terrae via, seu vaga ducent
JEquora, cum telis ad latus ire volet?
5 Ure, puer, quaeso; tua qui ferus otia liquit,
Atque iterum erronem sub tua signa voea.
Quod si militibus parces, erit hic quoque miles,
Ipse levem galea qui sibi portet aquam.
Castra peto; valeatque Venus, valeantque puellae.
10 Et mihi snnt vires, et mihi facta tuba est.
Magna loquor: sed magnifice mihi magna locuto
Excutiunt clausae fortia verba fores.
Iuravi quoties rediturum ad limina numquam !
Cum bene iuravi, pes tamen ipse redit.
15 Acer Amor, fractas utinam, tua tela, sagittas
Si licet, extinctas adspiciamque faces !
Tu miserum torques, tu me mihi dira precari
488 -

Cogis, et insana mente nefanda loqui.


Iam mala finissem leto: sed credula vitam
20 Spes fovet, et fore eras semper ait melius.
Spes alit agricolas: spes sulcis credit aratis
Semina, quae magno fenore reddat ager.
Haec laqueo volucres, haec captat harundine pisces,
Cum tenues hamos abdidit ante cibus.
Spes etiain valida solatur compede vinctum:
Crura sonant ferro; sed canit inter opus.
Spes facilem Nemesin spondet mihi; sed negat illa.
Hei mihi ! ne vincas, dura puella, Deam.
Parce, per immatura tuae precor ossa sororis:
30 Sic bene sub tenera parva quiescat humo.
Illa mihi sancta est; illius dona sepulcro,
Et madefacta meis serta foram lacrimis.
Illius ad tumulum fugiam, supplexque sedebo,
Et mea cum muto fata querar cinere.
35 Non feret usque suum te propter flere clientem;
Illius ut verbis, sis mihi lenta, veto,
Ne tibi neglecti mittant male somnia Manes,
Maestaque sopitae stet soror ante torum;
Qualis, ab excelsa praeceps delapsa fenestra,
40 Venit ad infernos sanguinolenta lacus.
Desino, ne dominae luctus removentur acerbi
Non ego sum tanti, ploret ut illa semel.
Nec lacrimis oculos digna est foedere loquaces.
(II,6)
COMENTÁRIOS

O metro usado é dístico elegíaco.

Versos
1 - Castra, acusativo, lugar para onde. 6 - erronem, um
fugitivo. 17 - Tu miserum torques. Tu afliges a mim infeliz. 23
- Haec, isto é, spes. volucres, os pássaros. 24 - hamos, os anzóis.
27 - mihi, dativo com spondet. 42 - tanti, genitivo de preço.

ELEGIA VIII

Seis iter ex animo sublatum triste puellae?


Natali Romae iam licet esse tuo.
-489 -

Omnibus ille dies nobis natalis agatur,


Qui nec opinanti nunc tibi forte venit.
(IV, 8)
COMENTÁRIOS
O metro usado é dístico elegíaco.

Versos
1 - ex animo puellae, conforme o desejo da moça. 2 - Ro-
mae, locativo.

ELEGIA XI

Ne tibi sim, mea lux, aeque iam fervida cura,


Ac cideor paucos ante fuisse dies,
Si quidquam tota commisi stulta iuventa,
Cuius me fatear paenituisse magis,
5 Hesterna quam te solum quod nocte reliqui,
Ardorem cupiens dissimulare meum.

COMENTÁRIOS

O metro usado é dístico elegíaco.

Versos
5 - Hesterna, concorda com nocte. 6 - dissimulare, infini-
tivo complementar.
SEXTUS PROPERTIUS

ELEGIA I

AD TULLUM

J Cynthia prima suis miserum me cepit ocellis,


Contactum nullis ante cupidinibus.
Tum mihi constantis deiecit lumina fastus,
Et caput impositis Amor pedibus,
5 Donec me docuit castas odisse puellas
Improbus, et nullo vívere consílio.
Et mihi iam toto furor hic 11011 deficit anno,
Curo tamen adversos cogor habere deos.
Milanion nullos fugiendo, Tulle, labores
10 Saevitiam durae contudit Iasidos.
Nam modo Partheniis amens errabat in antris,
Ibat et hirsutas ille videre feras.
Ille etiam Hylaei percussus vulnere rami,
Saucius Arcadiis rupibus ingemuit.
15 Ergo velocem potuit domuisse puellam:
Tantam in amore preces et benefacta valent !
In me tardus Amor non ullas cogitat artes,
Nec meminit notas, ut prius, ire vias.
At vos, deductae quibus est fallacia lunae,
20 Et labor in magicis sacra piare focis,
En agedum, dominae mentem convertite nostrae,
Et facite illia meo palleat ore magis.
Tunc ego crediderim vobis, et sidera et amnes
Posse Cytaines ducere carminibus.
25 Et vos, qui sero lapsum revocatis, amici,
Quaerite non sani pectoris auxilia.
Fortiter et ferrum, saevos patiemur et ignes:
Sit modo libertas, quae velit ira, loqui.
Ferte per extremas gentes et ferte per undas,
- 491

30 Qua non ulla meum femina norit iter.


Vos remanete, quibus facili Deus adnuit aure,
Sitis et in tuto semper amore pares.
In me nostra V enus noctes exercet amaras,
Et nullo vacuus tempore defit Amor.
35 Hoc, moneo, vitate malum: sua quemque moretur
Cura, neque adsueto mutet amore locum.
Quod si quis monitis tardas adverterit aures,
Heu ! referet quanto verba dolore mea !

COMENTÁRIOS

O metro usado é dístico elegíaco.


Versos
3 - fastus, subst. fastus, -us, arrogância, altivez. 6 - nullo
consilio, ablativo e maneira. 9 - l\lilanion, espôso de Atalanta (cf.
Ov. Ars Am. II, 188 e Amore 3, 2, 29). Tulle, um amigo de Pro-
pércio. 10 - dura Iasidos, da cruel filha de Iasius, isto é, Ata-
lanta. 20 - et labor, e (que tendes) como trabalho (missão). 24
- Cytaines, de Medéia, concorda com amnes. 25 - sero, tardia-
mente 27 - si quis rnonitis adverterit aures, alguém não presta
atfmção aos meus conselhos.

ELEGIA II

AD CYNTHIAM

1 Quid iuvat ornato procedere, vita, capillo,


Et tenues Coa veste movere sinus Y
Aut quid Orontea crines perfundere myrrha,
Teque peregrinis vendere muneribus,
5 Naturaeque deens mercato perdere cultu,
Nec sinere in propriis membra nitere bonis?
Crede mihi, non ulla tuae medicina figurae est :
Nudus Amor formae non amat artificem.
Adspice, quos sumittit humus formosa colores;
10 Ut veniant hederae sponte sua melius;
Surgat et in solis formosius arbutus antris;
Et sciat indociles currere lympha vias.
Litora nativis collucent picta lapillis,
Et volucres nulla dulcius arte canunt.
- 492 -

15 Non sic Leucippis succendit Castora Phoebe,


Pollucem cultu non Hilaira soror;
Non Idae et cupido quondam discordia Phoebo
Eveni patriis filia litoribus;
Nec Phyrgium falso traxit candore maritum
20 A vecta externis Hippodamia rotis:
Sed facies aderat nullis obnoxia gemmis,
Qualis Apelleis est color in tabulis;
Non illis studium vulgo conquirere amantes;
Illis ampla satis forma, pudicitia.
25 Non ego nunc vereor, ne sim tibi vilior istis:
Uni si qua placet, culta puella sat est,
Cum tibi praesertim Phoebus sua carmina donet,
Aoniamque libens Calliopea lyram;
Unica nec desit iucundis gratia verbis,
30 Omnia quaeque Venus, quaeque Minerva probat.
His tu semper eris nostrae gratíssima vitae,
Taedia dum miserae sint tibi luxuriae.

COMENTÁRIOS

O metro usado é dístico elegíaco.

Versos
3 - Oronetea myrra, com a mirra de Orontes. 6 - nec si-
nere in propriis membra nitere bonis, nem permitir que seus mem-
bros (corpo) brilhem com suas próprias qualidades. 13 - collu-
cent, respandecem. 15 - Leucippis filha de Leucipo. ll::ste era pai
de Febe e Hilaira, que foram roubadas por Castor e Polux. Febe
era sacerdotisa de Minerva, e Hilaira, de Diana. succendit, infla-
mou (inspirou um grande amor). 18 - Eveni, rei da Etólia e pai
de Marpessa, que foi raptada por Idas. 25 - istis, ablativo de
comparação.

ELEGIA VII

AD PONTIOUM POETAM

Dum tibi Cadmeae dicuntur, Pontice Thebae.


Armaque fraternae tristia militiae.
Atque, ita sim felix, primo contendis Homero,
Sint modo fata tuis mollia carminibus;
5 Nos, ut consuemus, nostros agitamus amores,
Atque aliquid duram quaerimus in dominam;
- 493 -

Nec tantum ingenio, quantum service dolori


Cogor, et aetatis tempora dura queri.
Hic mihi conteritur vitae modus; haec mea fama est;
10 Hinc cupio nomen carminis ire mei.
Me laudent doctae solum placuisse puellae,
Pontice, et iniustas saepe tulisse minas:
Me legat adsidue post haec neglectus amator,
Et prosint illi cognita nostra mala.
15 Te quoque si (•erto puer hic concusserit arcu,
Quod nolim nostros te violasse Deos,
Longe castra tibi, longe miser agmina septem
Flebis in aeterno surda iacere situ;
Et frustra cupies mollem componere versum;
20 Nec tibi subiiciet carmina serus Amor.
Tunc me non. humilem mirabere sae}'\ poetam;
Tunc ego Romanis praeferar in1{eniis;
Nec poterunt iuvenes nostro reticere sepulcro:
Ardoris nostris magna poeta, iaces !
25 Tu cave nostra tuo contemnas carmina fastu:
Saepe venit magno foenore tardus Amor.

COMENTÁRIOS

O metro usado é dístico elegíaco.


Versos
1 - Pontice, poeta épico. Cadmeae Thebae, Tebas de Cadmo.
Sabemos que Cadmo foi o fundador de Tebas. 9 - Hic conteri-
tur vitae modus. Esta modalidade de vida me definha. 11 -· me,
acusativo, sujeito de placuisse. 22 - Romanis ingeniis, dativo com
praeferar, que é composto com prae. 25 - tuo fastu, com teu
orgulho.

ELEGIA XI

AD OYNTHIAM

Ecquid te mediis cessantem, Cynthia, Baiis,


Qua iacet Herculeis semita litoribus,
Et modo Thesproti mirantem subdita regno,
Et modo Misenis aequora nobilibus,
5 Nostri cura subit memores ah! ducere noctes?
Ecquis in extremo restat amore locus?
An te nescio quis simulatis ignibus hostis

32 - 3•
- 494-

Sustulit e nostris, Cynthia, carminibus !


Atque uniam mage te, remis confisa minutis,
10 Parvula Lucrina cymba moretur aqua;
Aut teneat clausam tenui Teuthrantis in unda
Alternae facilis cedere lympha manu,
Quam vacet alterius blandos audire susurros
Molliter in tacito litore compositam:
15 Ut solet amota labi custode puella
Perfida, communes nec meminisse Deos.
Non quia perspecta non es mihi cognita fama,
Sed quod in hac omnis parte timetur amor.
Ignosces igitur, si quid tibi triste libelli
20 Adtulerint nostri: culpa timoris erit.
Ah ! mir: non maior carae custodia matris
Aut l'l'ine te vitae cura sit ulla meae.
Tu mihi sola domus, tu, Cynthia, sola parentes,
Omnia tu nostrae tempora laetitiae.
25 Seu tristis veniam, seu contra laetus amicis,
Quidquid ero, dicam: Cynthia causa fuit.
Tu modo quam primum corruptas desere Baias:
Multis ista dabunt litora discidium,
Litora, quae fuerant castis inimica puellis.
30 Ah ! pereant Baiae, crimen amoris, aquae.

COMENTÁRIOS

O metro usado é dístico elegíaco.


Versos
3 - Thesproti, de Tesprotos, povo marítimo do Epiro. 7 -
simulatis ignibus, ablativo de maneira. 10 - Parvula, concorda
com cymba. Lucrina, ablativo, -concorda com aqua. 11 - Teuthran-
tis, rio desconhecido. 21 - mihi nom maior carae custodia matris,
não és melhor guardada por mim do que minha querida mãe.

ELEGIA III

ARETHUSA LYCOTAE SUO

Haec Arethusa suo mittit mandata Lycotae,


Cum toties absis, si potes esse meus.
Si qua tamen tibi lecturo pars oblita derit,
- 495 -

Haec erit e lacrimis facta litura meis;


5 Aut si qua incerto fallet te littera tractu,
Signa meae dextrae iam morientis erunt,
Te modo viderunt iteratos Bactra per ortus,
Te modo munito Sericus hostis equo,
Hibernique Getae, pictoque Britannia curru,
10 Ustus et Eoa decolor Indus aqua.
Haecne marita fides? hae pactae sunt mihi noctes,
Cum rudis urgenti brachia victa dedi?
Quae mihi deductae fax omen praetulit, ilia
Traxit ab everso lumina nigra rogo;
15 Et Stygio sum sparsa lacu; nec recta capillis
Vitta data est; nupsi 11011 comita.-ite deo.
Omnibus heu ! portis pendent mea llf'>Xia vota;
Texitur haec castris quarta lacerna tuis.
Occidat, immerita qui carpsit ab arbore vallum,
20 Et struxit querulas rauca per ossa tubas,
Dignior obliquo funem qui torqueat Ocno,
jEternusque tuam pascat, aselle, famem !
Dic mihi, num teneros urit lorica !acertos?
Num gravis imbelles adterit hasta manus?
25 Haec noceant potius, quam dentibus ulla puella
Det mihi plorandas per tua colla notas!
Diceris et macie vultum tenuasse; sed opto
E desiderio sit solor íste meo.
At mihi cum noctes induxit Vesper amaras,
30 Si qna relicta iacent, osculor arma tua.
Tum queror in toto non sidere pallia lecto,
Lucis et auctores non dare carmen aves.
Noctibus hibernis castrensia pensa laboro,
Et Tyria in radios vellera secta suo.
35 Et disco, qua parte fluat vincendus Araxes,
Quot sine aqua Parthus millia currat equus;
Cogor et e tabula pictos ediscere mundos,
Qualis et haec docti sit positura dei;
Quae tellus sit lenta gelu, quae putris ab aestu;
40 Ventus in Italiam qui bene vela ferat.
Adsidet una soror, curis et pallida nutrix
Peierat hiberni temporis esse moras.
(IV, III)
- 496 -

COMENTARIOS

O metro usado é dístico elegíaco.


Versos
1 - Haec mandata, acusativo, objeto direto de mittit. 3 -
oblita, apagada, afetada. Verbo oblino, -is, -ini (-ivi), oblltum, -ere.
4 - e lacrimis meis, ablativo material. 7 - Bactra, subst. Bactra,
-orum: Bactra, capital da Bactriana. 10 - Ustus et decolor Indus,
o Indo queimado e descorado. 18 - lacerna, capa usada no inver-
no. 21 - obliquo Ocno, ablativo de comparação. Referência a um
quadro de Sócrates, que representava um homem tecendo uma
corda, enquanto um burro a roia do outro lado. 27 - sed opto e
desidero sit color iste meio, eu desejo que esta tua cr seja em
conseqüência das saudades que tens de mim. 31 - non sidere, não
colocar. 32 - fucis et auctores non dare carmen aves, e que as
aves anunciadoras do dia não cantem. 33 - castrensia pema, uten-
slios de guerra. 42 - peierat, jura falsamente.
CAIUS SALLUSTIUS CRISPUS
DE OONIURATIONE OATILINAE

As qualidades do corpo e do espírito

I . Omnis ( 1 ) homines, qui sese student praetare cete-


ris animalibus (2), summa ope niti decet, ~1J vitam silentio
transeant veluti pecora, quae natura prona atque ventri
oboedientia finxit. Sed nostra omnis vis in animo et cor-
pore sita est: animi imperio, corporis servi tio magis uti-
mur; alterum (3) nobis cum dis ( 4 ), alterum cum beluis
commune est. Quo mihi rectius videntur ( 5 ) ingeni ( 6 )
quam (7) virmm opibus (8 ) gloriam quaerere et, quo-
niam ( 9 ) vita ipsa, qua ( 1º) fruimur, brevis est, memoriam
nostri quam maxume longam efficere ( 11 ). Nam divitiarum
et formae gloria fluxa atque fragilis est, virtus clara aeter-
naque habetur. Sed diu magnum inter mortalis certamen
fuit, vine (1 2 ) corporis an virtute animi res militaris magi-;
procederent ( 13 ). Nam et prius quam incipias consulto et,
ubi consulueris, mature facto opus est. Ita utrumque per
se indigens alterum alterius auxilio eget.

COMENTÁRIOS

1 - Omnis, Forma arcaica o nominativo do plural concor-


dando com homines. 2 - Ceteris animalibus, em dativo pedido por
praestare, que é um verbo composto de prae. 3 - alterum ...
alterum . . . -um . . . outro. 4 - cum dis, com os deuses. 5 -
Quo mihi rectius videtur. Por isto me parece mais acertado. 6
- ingeni, complemento restritivo de gloriam. 7 - quam, part.
comparativa. 8 - opibus, ablativo de maneira. 9 - quoniam,
oração subordinada causal. 10 - qua, ablativo por causa de frui-
mur. 11 - memoriam nostri quam maxume longam efficere, para
conservar o maior tempo possvel a lembrança que se guardará
de nós. Devemos observar o emprêgo de maxume ao invés de
maxime. E' comum, em Salústio, o uso do u em lugares que, no
período clássico propriamente dito, figurava i ou e. Dessa forma
- 498 -

encontraremos maxume, plurumus, faciundus, etc. 12 - vine, abla-


tivo do substantivo vis (fôrça) e a enclítica no. 13 - vine cor-
poris an virtute animi res militaris magis procederet, se por ven-
tura, o sucesso militar seria mais em conseqüência, da fôrça do
corpo ou da firmeza de esprito.

O desejo de domínio como causa, ele guei·ra

II. Igitur initio reges, nam in terris nomen imperi id


primum fuit (1), divorsi (2) pars (3) ingenium ( 4 ), alii
corpus exercebant; etiam tum vita hominum sine cupidi-
tate agitabatur, sua cuique satis placebant. Postea vero
quam in Asia Cyrus, in Graecia Lacedaemonii et Athe-
nienses coepere urbes atque nationes subigere, lubidi-
nem ( 5 ) dominandi causam belli habere, maxumam gloriam
in maxumo ( 6 ) imperio putare, tum demum periculo atque
negotiis compcrtum est, in bello (7) plurumum ingenium
posse. Quodsi regum atque imperatorum ( 8 ) animi virtm;
in paée ita uti in bello valeret, aequabilius atque constan-
tius sese res humanae haberent, neque aliud alio ferri,
neque mutari ac misceri omnia cerneres. Nam imperium
facile his artibus retinetur, quibus initio partum est.
Verum ubi pro labore ( 9 ) desidia, pro continentia et
aequitate lubido atque superbia invasere, fortuna simul cum
moribu,; immutatur. Ita imperium semper ad optumum
quemque a minus bono transfertur. Quae homines arant,
navigant, aedificant, virtuti omnia parent.
Sed multi mortales, dediti ventri atque somno, indocti
incultique vitam sicuti peregrinantes transiere; quibus pro-
fecto contra naturam corpus voluptati, anima oneri fuit.
Eorum ego vitam mortemque iuxta aestumo (1º), quoniam
de utraque siletur. Verum enimvero is demum mihi vívere
atque frui anima videtur, qui aliquo negotio intentus prae-
clari facinoris aut artis bonae famam quaerit. Sed in
magna copia rerum aliud alii natura uter ostendit.

COMENTÁRIOS

1 - nomen imperi id primum fuit, foi a primeira forma de


govêrno. 2 - divorsi, isto é, diversi, não pensavam da mesma for-
ma. 3 - pars, coletivo, sujeito de exercebant. 4 - ingenium, acusa-
- 499 -

tivo, objeto de exercebant. 5 - lubidinem, em lugar de libidinem.


A expressão lubidinem dominandi causam belli habere deve ser
traduzida da seguinte forma: tiveram o desejo de dominar como
causa de guerra. 6 - maxumam. Podemos, desde já, observar o
grande número de formas arcaicas na grafia de Salústio. 7 - in
berro. Observemos a sintaxe usada pelo autor. No latim clássico
seria empregado o locativo belli. 8 - imperatorum. Imperator era
o nome dado a todo o chefe de Estado, qualquer que fôsse a
forma de govêrno. 9 - pro labore, em lugar do trabalho. 10 -
Eorum ego vitam mortemque iuxta aestumo. Eu julgo a mesma
a respeito de sua vida e de sua morte.

Dificuldades que se apresentam ao historiador

III. Pulchrum est bene facere rei publicae, etiam


bene dicere haud absurdum est (1) ; vel pace vel bello ela-
rum fieri licet; et qui fecere (2), et qui facta aliorum scrip-
sere, multi laudantur. Ac mihi quidem, tametsi haudqua-
quam par gloria sequatur scriptorem et auctorem rerum
tamen imprimis arduum videtur res gestas scribere: pri-
mum, quod facta dictis sunt exaequanda (3), dehinc,
qua plerique, quae delicta reprehenderis, malivolentia et
invidia ( 4 ) dieta putant; ubi de magna virtute et gloria
bonorum memores, quae sibi quisque facilia factu putat,
aequo animo accipit supra ea, veluti ficta pro falsis ducit.
Sed ego adulescentulus initio, sicuti plerique, studio
ad rem publicam latus sum, ibique mihi adversa multa
N am pro pudore, pro abstinentia, pro virtute, audacia,
largitio, avaritia vigebant. Quae tametsi animus asperna-
batur, insolens malarum artium, tamen inter tanta vitia
imbecilla ( 5 ) aetas ambitione corrupta tenebatur; ac me,
cum ab reliquorum malis moribus dissentirem, nihilo minus
cupido ( 6 ) cadem quae certeros fama atque invidia vexabat.

COMENTÁRIO~
1 - haud absurdum est, não é absurdo, isto é, é digno de
louvor. 2 - qui fecere, aquêles que fizeram, isto é, os varões que
se dintinguiram na guerra. 3 - sunt exaequanda, devem ser igua-
lados. 4 - malivolentia et invidia, ablativos. 5 - imbecilla, fraca.
6 - cupido. A forma clássica era cupiditas.
- 500-

Salústfo abandona a vida polít-ica

IV. Igitur, nbi animus ex multis miseriis atque peri-


culis requievit et mihi reliquam aetatem a re publica procul
habendam decrevi (1), non fuit consilium socordia atque
desidia (2) bonum otium conterere (3), neque vero agrum
colundo aut venando, servilibus officiis, intentum aetatem
agere; sed a quo incepto studio me ambitio mala detinue-
rat, eodem regressus, statui res gestas populi Romani
carptim ( 4 ), ut quaeque memoria digna ( 5 videbantur,
perscribere; eo magis quod mihi a spe, partibus rei publi-
cae animus liber erat. Igitur de Catilinae Coniuratione,
quam verissume potero paneis ( 6 ) absolvam; nam (7) id
facinus in primis ego memorabile existumo sceleris atque
periculi novitate. De cuius hominis moribus pauca prius
explananda sunt, quam initium narrandi faciam.

COMENTÁRIOS

1 - et mihi reliquam aetatem a republica procul habenda


decrevi edeliberei que a parte restante de minha vida devia ser
passada afastada da poltica. 2 - socordia atque desidia, entregue
à indolência e à preguiça. 3 - conterere, consumir, gastar, per-
der. 4 - carptim, por parte. 5 - memoria digna, Salústio pro-
mete, aquí ser imparcial e, para alcançar êsse objetivo declara
estar afastado de qualquer interêsse partidário. 6 - paucis, em
poucas palavras. 7 - facinus, referência ao crime de Catilina.

O perfil de Catilina

V. L. Catilina, nobili genere (1) natus (2), fuit magna


vi ( 3 ) et animi et corporis, sed ingenio malo pravoque.
Huic ab adulescentia bella intestina, caedes( 4 ), rapinae( 5 ),
discordia civilis grata fuere, ibique iuventutem suam exer-
cuit. Corpus patiens inediae ( 6 ), algoris, vigiliae supra
quam cuiquam credibile est. Animus audax, subdolus,
varius, cuius rei lubet simulator ac dissimulator; alieni
appetens (7) sui profusus, ardens in cupiditatibus; satis
eloquentiae (8 ), sapientiae parum. Vastus animus immo-
derata, incredibilia, nimis alta semper cupiebat. Hunc
- 501-

post dominationem L. Sullae lubido maxuma invaserat rei


publicae capiundae, neque id quibus modis adsequeretur,
dum sibi regnum pararet ( 9 ), quicquam pensi habebat.
Agitabatur magis magisque in dies animus ferox inopia rei
familiaris et conscientia scelerum, quae utraque his artibus
auxerat, quas supra memoravi. Incitabant praeterea cor-
rupti civitatis mores, quos pessuma ac divorsa inter se
mala, luxuria atque avaritia, vexabant. Res ipsa hortari
videtur, quoniam de moribus civitatis tempus admonuit,
supra repetere ac paucis instituta maiorum ( 10 ) domi mili-
tiaeque (1 1 ), quo modo rem publicam habuerint quantam-
que reliquerint, utque paulatim immutata ex pulcherruma
atque optuma pessuma ac flagitiosissuma facta sit, disse-
rere.

COMENTÁRIOS

1 - nobili genere, ablativo de origem. Catilina descendia de


família nobre. 2 - natus, - Catalina pertencia a gens Sergia. 3
- magna vi, ablativo de qualidade. 4 - caedes, Catilina era
acusado de haver morto um irmão e, até, o próprio filho. 5 -
rapinae, os partidários da célebre conspiração de Catilina eram,
quase todos homens endividados que teriam na rapinagem uma
espécie de salvação. 6 - Corpus patiens inediae. A sua consti-
tuição fsica permitia suportar a abstinência. 7 - alieni appetens,
ávido do bem de outrem. 8 - eloquentiae . . . sapientiae, geniti-
vos partitivos. 9 - sibi regnum parent. Todo aquêle que procuras-
se restabelecer a monarquia, em Roma, cometeria grande e inex-
plicável crime. 10 - instituta maiorum, os princípios do nossos
antepassados. 11 - domi militiaque, em casa e na guerra. Lota-
tivos.

A paixão do dinheiro e do dornínfo

X. Sed ubi labore atque iustitia res publica crevit,


reges magni bello domiti, nationes ferae et populi ingentes
vi subacti, Carthago, aemula imperi Romani, ab stirpe (1)
interiit, cuncta maria terraeque patebant, saevire fortu-
na (2) ac miscere omnia coepit. Qui (3) labores, pericula,
dubias atque asperas res facile toleraverant, eis otium, divi-
tiae, optanda alias ( 4 ), oneri miseriaeque fuere. IgitUF
primo pecuniae, deinde imperi cupido crevit: ea quasi ma-
teries omnium malorum fuere. Namque avaritia fidem,
- 502 -

fidem, probitatem ceterasque artis honas subrnrtit (5): pro


his superbiam, crudelitatem, deos neglegere, munia venalia
habere edocuit. Ambitio muitos mortalis falsos fieri su-
.begit, aliucl clausum in pectore, aliucl in língua promptum
habere, amicitias inimicitiasque non ex re, sed ex commodo
.aestumare magisque voltum quam ingenium bonum habere.
Haec primo panlatim crescere, interdum vindicari; post
ubi contagio quasi pestilentia invasit, civitas immutata, im-
perium ex iustissumo atque optumo crudele intolerandum-
,que factum.

COMENTÁRIOS

1 - ab stirpe, inteiramente. 2 - fortuna, sujeito coepit. 3


Qui toleraverunt. Os homens que suportaram. 4 - optanda
alias, cousas desejadas em outras circunstâncias. 5 - subvortit,
arruinou .

.Nenhum homem de bem podia pertencer ao bando de


Catili.na

XIV. ln tanta tamque corrupta civitate Catilina, id


-quod factu facillumum erat, omnium flagitiorum atque
facinorum circum se tamquam stipatorum catervas habebat.
Nam quicumque impudicus, adulter, ganeo manu, ventre,
pene, bona patria laceraverat, quique alienum aes grande( 1 )
-conflaverat, quo flagitium aut facinus redimeret, praeterea
omnes undique parricidae, sacrilegi, convicti iudiciis aut
pro factis iudicium timentes, ad hoc quos manus atque
língua periurio aut sanguine civili alebat, postremo omnes,
quos flagitium, egestas, conscius aninrns exagitabat, ei Ca-
tilinae proxumi familiaresq ue erant (2). Quod si quis etiam
.a culpa vacuus in amicitiam eius inciderat, cotidiano usu
atque illecebris facile par similisque ceteris efficiebatur ( 3 ).
Sed maxume adulescentium familiaritates adpetebat; eorum
animi molles aetate et fluxi dolis haud difficulter capie-
bantur. Nam ut cuisque studium ex aetate flagrabat, aliis
scorta praebere, alfo; canes atque equos mercari, postremo
neque sumptui neque modestiae sua parcere, dum illos
obnoxios fidosque sibi faceret. Seio fuisse non nullos qui
ita existumarent, iuventutem, quae domum Catilinre fre-
.quentabat, parum honeste pudicitiam habuisse; sed ex aliis
- 503

rebus magis ( 5 ), quam quod cuiquam id compertum foret,


haec fama valebat.

COMENTÁRIOS
1 - alienum aes grande, uma grande dívida. 2 - familiares-
que erant. O trecho que termina com estas palavras possue mui-
ta relação com a descrição que nos oferece Cícero no cap. VIII
da segunda Catilinária. 3 ceteris efficiebatur. O autor afirma que,
mesmo os varões até então não criminosos, fàcilmente seriam cor-
rompidos, desde que se aproximassem de Catilina. 4 - ut cuius-
que studiurn, conforme o desejo de cada um. 5 - sed ex aliis re-
bus rnagis, mas de preferência sôbre outros fatos.

Cati.lina, vê frustrados os sens planos: a sua eleição e a


execução do tentado contra os cônsnles

XXVI. His rebus compara tis, Catilina nihilo minus


in proxumum annum (2) consulatum petebat, sperans, si
designatus foret, facile se ex voluntate Antonio usurum (3).
Neque interea quietus erat, sed omnibus modis ( 4 ) insidias
parabat Ciceroni. Neque illi ( 5 ) tamen ad cavendum dolus
aut astutiae deerant; namque a principio consulatus sui
multa pollicendo per Fulviam effecerat, ut Q. Curius, de
quo paulo ante ante memoravi, consilia Catilinae sibi pro-
deret ( 6 ). Ad hoc collegam suum Antonium pactione pro-
vinciae perpulerat ( 6 ), ne contra rem publicam sentiret;
circum se praesidia amicorum atque clientium occulte habe-
bat. Posquam dies comitiorum venit et Catilinae neque
petitio (7) neque insidiae, quas consulibus in Campo fece-
rat, prospere cessere, constituit bellum facere et extrema
omnia experiri, quoniam quae occulte temptaverat aspera
foedaque evenerant.

COMENTÁRIOS

1 - His rebus comparatis. Uma vez preparadas essas cou-


sas. 2 - in proxurnu annurn, isto é, 62 a. C. 3 - facile se ex
voluntate Antonio usu1·uin (e esperava) que usaria, fàcilmente, de
Antônio, conforme a sua vontade, isto é, que Antônio faria o que
êle bem entendesse. 4 - ornnibus modis, ablativo de maneira. 5
- illi- dativo com deerat. 6 - consilia Catilinae sibi proderet, lhe
revelasse os planos de Catilina. 7 - pactione provinciae perpu-
- 504-

Jerat, tinha induzido (seu colega Antônio) por meio do pacto (tro-
ca) da província ... Antônio era amigo de Catilina e colega de
Cícero, mas êste último, para obter a sua neutralidade, concedeu-
lhe a rica província de Macedônia em troca da Gália Cisalpina.
8 - neque petitio, nem a pretenção à dignidade, isto é, nem obte-
ve a eleição. Sulpicio, Murena e Catilina eram os candidatos às
eleições que se processaram no dia 28 de Outubro do ano 63 a. C.
Cícero conseguiu a promulgação de uma lei que impedia a eleicão
de Catilina.

A reunião na casa de Pórcio Leca

XXVII. Igitur C. Manlium (1) Faesulas (2) atque in


eam partem Etruriae, Septimum quemdam Camertem in
agrum Picenum, C. Iulium in Apuliam dimist; praeterea
ali um alio, quem ubique opportunum sibi fore credebat.
Interea Romre (3) multa simul moliri ( 4 ), consulibus insi-
dias tendere ( 5 ), parare incendia, opportuna loca armatis
hominibus obsidere, ipse cum telo esse, item alios iubere,
hortari uti semper intenti paratique essent, dies noctisque
festinare, vigilare, neque insomniis neque labore fatigari.
Postremo, ubi multa agitanti nihil procedit, rursus intem-
pesta nocte ( 6 ) coniurationis príncipes convocat per M.
Porcium Laecam (7), ibique multa de ignavia eorum questus,
docet se (8 ) Manlium praemisisse ad eam mnltitudinem,
quam ad capiunda ama paraverat, item alios in alia loca
opportuna, qui initium belli facerent, seque ad t>xercitum
proficisci cupere, si prius Ciceronem oppressisset; eum ( 9 )
suis consiliis ( 1º) multum officere ( 11 ).

COMENTÁRIOS

1 - Manlium, acusativo, objeto direto de dimisit. 2 - Fae-


sulas, cidade da Etrúria. Lugar para onde. 3 - Romae, locativo.
4 - moliri, tramavam. Infinitivo histórico ou de narração. 5 -
tendere . . . parare . . . obsidere . . . esse . . . etc. Infinitivos his-
tóricos, que devem ser traduzidos pelo imperfeito do indicativo.
6 - intempesta nocte, no silêncio da noite, isto é em altas horas
da noite 7 - M. Porcium Laecam, a reunião na casa de Leca
processou-se na noite de 6 para 7 de Novembro. Salústio demons-
tra, aquí, que não apresenta os fatos mediante ordem cronológica.
Cf. Cícero, Cat., I, 4. 8 - se, acusativo, sujeito de praemisisse. 9
- eum, refere-se a Cícero e é sujeito de officere. 10 - suis con-
siliis, dativo pedido por of ficere, que é um verbo composto de ob.
11 - officere, dificultar, oferecer dificuldade.
~ 505 -

Cúrio faz chegar ao conhecimenfo de Cícero, por inter-


médio de Fúlvia, a conspiração contra o grande tr1'.buno.
Cícero consegue escapar

XXVIII. lgitur perterritis ac dubitantibus ceteris,


C. Cornelius, eques Romanus, operam suam pollicitus, et
cum eo L. Vargunteius senator constituere ( 1 ) ea nocte
paulo post cum armatis hominibus ( 2 ) sicuti salutatum (3)
introire ad Ciceronem ac de improviso domi suae impara-
tum confodere ( 5 ). Curius ubi intellegit, quantum peri-
culi ( 6 ) consuli impendeat, propere (7) per Fulviam Cice-
roni dolum qui parabatur enuntiat. Ita illi ianua proibiti
tantum facinus frustra susceperant. Interea Manlius (8 )
in Etruria plebem sollicitare, egestate simul ac dolore iniu-
riae novarum rerum cupidam, quod Sullae dominatione
agros bonaque omnia amiserat, praeterea latrones cuiusque
generis, quorum in ea regione magna copia erat, non nullos
ex Sullanis, coloniis, quibus lubido atque luxuria ex magnis
rapinis nihil reliqui fecerant.

COMENTÁRIOS
1 - constituere, resolveram. - cum armatis hominibus, abla-
tivo de companhia.3 - sicuti salutatum, como para cumprimen-
tá-lo. 4 - imparatum confodere, o assassinar desprevenido, isto é,
matariam a êle que não esperava por isto. 5 - Curius, cf. o cap.
XXVI, que apresentámos atrás. 6 - periculi, genitivo partitivo.
7 - propere, sem perder tempo. 8 - Manlius, sujeito do infini-
tivo sollicitare e está em nominativo porque se trata do infinitivo
histórico.

O senado toma importantíssima delibemção

XXIX. Ea cum Ciceroni nuntiarentur, ancipiti malo


permotus ( 1 ), quod neque urbem ab insidiis privato consílio
longius tueri poterat, neque exercitus Manli quantus ( 2 )
aut quo consílio foret (3) satis compertum habebat, rem
ad senatum refert ( 4 ), iam antea volgi rumoribus exagi-
tatum.
!taque quod plerumque in atroei negotio solet, senatus
decrevit, darent operam consules ne quid publica detri-
- 506 -

menti caperet ( 5 ). Ea potestas per senatum more Romano


magistratui maxuma permittitur, exercitum parare, bellum
gerere, coercere omnibus modis socios atque civis, domi
militaeque imperium atque iudicium summum habere; ali-
ter ( 6 ) sine populi iussu nullius earum rerum consuli
ius est.

COMENTÁRIOS

1 - ancipiti maio permotus, abalado pelo duplo perigo. 2 -


neque exercitus Manli quantus . . . satis conpertum habebat, nem
tinha conhecimento bastante da importância do exército de Mân-
lio. 3 - aut quo consilio foret, nem qual seria a sua intenção. 4 ~
refert. Devemos notar, no entanto, que essa reunião e deliberação
do senado foram anteriores à já mencionada reunião em casa de
Leca. 5 - caperet, cf. Cícero, Cat., I, 2. 6 - aliter, de outro modo.
7 - nullius, genitivo de preço.

Impressão cattsada pelo discurso de Catüo

LIII. Postquam Cato adsedit, consulares omnes item-


que senatus ( 1 ) magna pars sententiam eius laudant, virtu-
tem animi ad caelum ferunt; alii alios increpantes tímidos
vocant: Cato clarus atque magnus habetur; senati decre-
tum fit, sicuti ( 2 ) ille censuerat. Sed mihi multa legen-
ti (3), multa audienti, quae populus Romanus domi mili-
tiaeque, mari atque terra, praeclara facínora fecit, forte
lubuit attendere, quae res maxume tanta negotia susti-
nuisset. Sciebam saepe numero parva manu cum magnis
legionibus hostium contendisse : cognoveram parvis copiis
bella gesta cum opulentis regibus, ad hoc saepe fortunae
violentiam toleravisse; facundia ( 4 ) Graecos, gloria belli
Gallos ante Romanos fuisse. Ac mihi multa agitanti con-
stabat, paucorum civium egregiam virtutem ( 5 ) cuncta patra-
visse (6 ), eoque factum uti divitias paupertas, multitudinem
paucitas superaret. Sed postquam luxu atque desidia (7)
civitas corrupta est, rursus res publica magnitudine sua
imperatorum atque magistratuum vitia sustentabat ac,
sicuti effeta parente ( 8 ), multis tempestatibus haud sane
quisquam Romae virtute magnus fuit. Sed memoria mea
ingenti virtute, divorsis moribus fuere viri duo, M. Cato
et C. Caesar; quos quoniam res obtulerat, silentio praete-
507 -

rire non fuit consilium, quin utriusque naturam et moresr


quantum ingenio possem, aperirem.

COMENTÁRIOS

1 - senatus, genitivo. 2 - sicuti, conforme. 4 - facundia,,


ablativo. 3 - mihi multa legenti, para mim que leio muitas cousas.
5 - egregiam virtutem, acusativo, sujeito de patravisse. 6 -
patravisse, ter executado. 7 - luxu ... desidia, ablativo de ma-
neira 8 - sicuti effeta parente, assim uma mãe tendo dado à luz.

Confronto entre Cesar e Catão

LIV. Igitur eis genus (1 ), aetas (2), eloquentia prope


aequalia fuere; magnitudo animi par, item gloria, sed alia
alii. Caesar beneficiis ac munificentia ( 3 ) magnus habe-
batur; integritate vitae, Cato. Ille mansuetudine et mise-
ricordia clarus factus; huic severitas dignitatem addiderat.
Caesar dando, sublevando, ignoscundo ( 4 ) ; Cato nihil lar-
giundo gloriam adeptus est ( 5 ). ln altero miseris perfu-
gium erat, in altero malis pernicies. Illius facilitas, huius
constantia laudabatur. Postremo Caesar in animum indu-
xerat laborare, vigilare; negotiis amicorum intentus sua
neglegere; nihil denegare, quod dono dignum esset; sibi
magnum imperium, exercitum, bellum, novum exoptabat,
ubi virtus enitescere denegare, quod dono dignum esset;
sibi magnum imperium, posset. At Catoni studium mode-
stia, decoris, sed maxume severitatis erat; non divitiis cum
divite, neque factione cum factioso, sed cum strenuo vir-
tute, cum modesto pudore, cum innocente abtinentia certa-
bat; esse quam videri bonus malebat: ita, quo minus pete-
bat gloriam, eo magis illum sequebatur.

COMENTÁRIOS

1 - genus, César pertência a Gens Porcia e se considerava


descendente de Enéias, ao passo que Catão era plebeu. 2 - aetas,
Catão era cinco anos mais moço do que César. 3 - munificentia,
por sua liberalidade. 4 - sublevando, ignoscundo, favorecendo e
perdoando. 5, glorian adeptus, conseguiu a glória. 6 - esse quam
videri bonus rnolebat, preferia ser bom do que parecer.
CORNELIUS TACITUS
LIBER ANNALIUM *
J. 72. - Posta em ,vigor, a lei de lesa-rna.festade é r?°goro-
sarnente executada.

Decreta eo anno triumphalia 1 insígnia A. Caecinae, L.


Apronio, C. Silio ob res cum Germanico gestas. Nomen 2
patris patriae Tiberius, a populo saepius ingestum 3, repu-
diavit; neque in acta sua iurari 4 . quamquam censente
sena tu, permisit, "cuncta mortalium incerta, quantoque plus
adeptus foret 5, tanto se magis in lubrico" dictitans. Non
tamen ideo faciebat fidem civilis animi. Nam legem 6
maiestatis reduxerat; cui nomen apud veteres idem, sed
alia in iudicium veniebant, si quis proditione exercitum
aut plebem seditionibus, denique male gesta re publica
maiestatem populi Romani minuisset. Facta arguebantur,
dieta impune erant. Primus Augustus cognitionem de
famosis libellis specie legis eius tractavit 7 , commotus Cassii
Severi libidine, qua 8 viros feminasque inlustris 9 procaci-
bus scriptis 10 diffamaverat, mox Tiberius, consultante 11
Pompeio Macro praetore an iudicia maiestatis redderen-
tur, 12 exercendas leges esse respondit. Hunc quo que aspe-
ravere carmina incertis auctoribus 13 vulgata 14 in saevitiam
superbiamque eius et discordem cum matre animum.
73. - Haud pigebit referre 15 in Falanio et Rubrio 16 ,
modicis equitibus Romanis, praetemptata crimina, ut quibus
initiis 17 , quanta Tiberii arte gravissimum exitium irepse-
rit, dein repressum sit, postremo arserit cunctaque corri-
puerit, noscatur. Falanio 18 obiciebat accusator, quod inter
cultores Augusti, qui per omnes domos in modum colle-
giorum habebantur, Cassium quendam mimum corpore infa-
mem adscivisset, quodque venditis hortis statuam Augusti

(•) Adotamos o texto da edição de Oxford, elaborado por


C. D. Fisher.
- 509

simul mancipasset. Rubrio crimini 19 dabatur violatum


periurio numen Augusti. Quae ubi Tiberio notuere, scripsit
consulibus "non ideo 20 decretum patri suo caelum, ut in
perniciem civium is honor verteretur. Cassium histrionem
solitum inter alios eiusdem artis interesse ludis, quos mater
sua in memoriam Augusti sacrasset; nec contra religiones
fieri quod effigies eius, ut alia numinum simulacra, vendi-
tionibus hortorum et domum accedant. Ius iurandum pe-
rinde aestimandum quam si Iovem fefellisset: deorum iniu-
rias dis curae." 21

COMENTÁRIOS

1 - triumphalia insignia, eram as honras concedidas por decreto


do senado aos generais que voltavam vitoriosos. O "grande
triunfo" só era concedido a quem deixasse cinco mil ini-
migos mortos no campo de batalha (VAL. MAX. V, 2, 1).
Está em nominativo plural, sujeito de decreta (sunt).
2 - nomen, em acusativo, obj. dir. de repudiavit.
3 - ingestum, apôsto de nomen.
4 - in acta sua iurari, era o juramento de fidelidade e obediên-
cia a todos os atos do imperador.
5 - foret, segunda forma de esset,· verbo: adipiscor, eris, adeptus
sum, adipisci
6 - legem maiestatis, a lei contra os crimes de lesa-majestade,
decretada pela primeira vez por Sulla, e reformada por
Júlio César.
7- Primus Augustus ... tractavit. Já antes de Augusto os au-
tores dos libelos difamatórios eram punidos, como se lê na
lei das Doze Tábuas: "si qui pipulo accentasit carmenve
condidisit, quod infamiam f axit flagitiumve alteri, fuste
feritod" (Tabu!., VII).
8 - qua, ablativo instrumental, de meio.
9 - inlustris, o mesmo que illustres.
10 - procacibus scriptis, ablativo instrumental, de meio.
11 - consultante Pompeio Macro praetore, ablativo absoluto.
12 - reddere iudicia, instaurar processo.
13 - incertis auctoribus, ablativo de agente.
14 - vulgata, concorda com carmina.
15 - referre, observemos a construção de pigebit com infinitivo.
16 - in Falanio et Rubrio, contra Falânio e Rúbrio, complementos
de praetentata.
17 - quibus initiis, quanta arte, complementos de noscatur ,· em
ablativo.
18 - Falanio, dativo, pedido por obiciebat ( composto de ob).
19 - Rubrio crimini, dois dativos, complementos de dabatur, que
tem o sentido de "atribuir".
20 - non ideo. . . - o trecho entre aspas, acha-se em estilo indi-
reto.
- 510 -

21 - dis curae, dois dativos, complementos de esse, que está


oculto: (compete) aos deuses o cuidado com as injúras dos
(feitas ao3) deuses. Deormn, aqui, é um genitivo objetivo, ou
passivo.

I. 77. - Decreto que coíbe os excessos praticados nos


teatros.

At theatri licentia1, proximo priore anuo coepta,


gravius tum erupit, occisis 11011 modo e plebe, sed militibus
et centurione, vulnerato tribuno praetoriae cohortis, dnm
probra in magistratus et dissensionem vulgi prohibent.
Actum de ea seditione apud patres, dicebanturque senten-
tiae ut praetoribus ius virgarum 2 in histriones esset. Inter-
cessit Haterius Agrippa tribunus plebei, 3 increpitusque est
Asinii Galli oratione, silente Tiberio, qui ea simulacra liber-
tatis senatui praebebat. Valuit tamen intercessio, qnia
divus Augustus immunis verberum histriones quondam
responderat, neque fas 4 Tiberio infringere dieta eius 5• De
modo lucaris 6 et adversus lasciviam fautorum 7 multa decer-
nuntur; ex quis 8 maxime insignia, ne domos 9 pantomimo-
rum senator introiret; ne egredientis 10 in publicum equites
Romani cingerent n, aut alibi quam in theatro spectarentur;
et spectantium immodestiam exilio multandi potestas prae-
toribus fieret.
COMENTÁRIOS

1 - licentia, desordem, falta de respeito.


2 - ius virgarum, os atôres (scenici artífices) eram geralmente
escravos, estando portanto sujeitos aos castigos corporais.
3 - plebei, no genitivo, flexionado pela 5.ª declinação.
4 - neque fas, subentendido erat; nem era lícito; complemento
em dativo: Tiberio.
5 - eius, refere-se a divus Augustus.
6 - lucaris, lucar é o salário que se paga aos atores.
7 - fautorum, fautor é o que favorece, o que aplaude, a "claque"
do teatro.
8 - quis, é uma forma de ablativo do plural, ao lado de quibiis
e queis.
9 - dom os, acusativo, circunstância de lugar "aonde", sem pre-
posição, por se tratar da palavra domus (como rus, e os
nomes de lugares pequenos).
10 - egredientes, acusativo, objeto direto de cingerent: os atores
que saíam à rua.
11 - cingerent, acompanhar lado a lado, "de braço dado."
- 511-

II. 47. - Tremor ele terra na Asia.

Eodem anno duodecim celebres Asiae urbes conlapsae 1


nocturno motu terrae; quo 2 inprovisior graviorque pestis
fuit. Neque solitum in tali casu effugium subveniebat,
in aperta prorumpendi, quia diductis terris hauriebantur.
Sedisse inmensos montis, visa in arduo quae plana fuerint,
effulsisse inter ruinam ignis memorant. 3 Asperrima in
Sardianos 4 lues plurimum in eosdem misericordiae traxit:
nam centies sestertium pollicitus Caesar, et quantum aera-
rio aut fisco 8 pendebant, in quinqnennium remisit.
Magnetes a Sipylo proximi damno 9 ac remedio habiti.
Temnios, Philadelphenos, Aegeatas, Apollonidenses, quique
Mosteni aut l\facedones Hyrcani vocantur, et Hierocaesa-
riam, l\lyrinam Cymen, Tmolum levari idem in tempus
tributis, mittique ex senatu placuit qui praesentia 10 specta-
rct refoveretque. Delectus est 11 N. Ateius e praetoriis 12 ,
nc commlari 14 obtinente Asiam aemulatio inter pares et ex
eo impedimentum oreretur 14 •

COMENTÁRIOS

1 - conlapsae, o mesmo que collapsae. Está subentendido sunt.


2 - quo, ablativo de comparação.
3 - memorant, com sujeito indeterminado, está regendo os três
infinitivos perfeitos: sedisse, visa (esse) e effulsisse.
4 - Sardianos, habitantes de Sardes, cidade da Lídia.
5 - in eosdem, em favor dêles.
6 - misericordiae, genitivo pa1·titivo, com plurimum.
7 - centies sestertium, cêrca de Cr.$ 5.000,00.
8 - aerario auto fisco, o aerarium era o tesouro público, ao passo
que fiscus era o tesouro do imperador.
9 - damno, dativo com proximi. Significa a expressão que foram
êles os que mais sofreram depois dos Sardianos.
10 - praesentia, ablativo, com sua presença, pessoalmente.
11 - delectus est, foi escolhido, do verbo deligo.
12 - e praetoriis, dentre os ex-pretores.
13 - consulari, um ex-cônsul; forma ablativo absoluto com obti-
nente, que tem como objeto direto Asiam.
14 - oreretur, do depoente orior.
- 512 -

II. 86. - A escolha de uma vestal

Post quae rettulit 1 Caesar capiendam 2 virginem in


locum 3 Occiae, quae septem et quinquaginta per annos
summa sanctimonia Vestalibus 4 sacris praesederat; egitque
grates 5 Fonteio Agrippae et Domitio Pollioni, quod offe.
rendo filias de officio 6 in rem publicam certarent. Prae-
lata est Pollionis filia, non oh aliud quam quod mater eius
in eodem coniugio manebat 7 ; nam Agrippa discidio domum
imminuerat 8• Et Caesar quamvis posthabitam, decies se-
stertii 9 dote solatus est.

COMENTÁRIOS

1 - rettulit, colocou na ordem do dia, submeteu ao Senado.


2 - capiendam (esse), infinitivo perifrástico passivo. Capere é o
têrmo especial que significa escolher e conduzir para o ser-
viço de Deus.
3 - in locum, no lugar de Occia.
4 - vestalibus sacris, dativo com praesederat.
5 - egit grates, o mesmo que egit gratias; construído com da-
tivo.
6 - de officio. . . certarent, disputar a honra de servir à repú-
blica.
7 - in eodem coniugio manebat, permanecia no mesmo matrimô-
nio, ou seja, nunca se havia divorciado.
8 - domum imminuerat, tinha atingido a reputação de seu lar.
9 - decies sesrterti, um milhão de sertércios. Cêrca de ....... .
Cr$ 500.000,00.

III. 30. - A rnorte de L. V olúsfo e de Salústio Crispo

Fine anni concessere vita 1 insignes v1ri L. Volusius et


Sallustius Crispus. Volusio vetus familia, neque tamen
praeturam egressa: ipse consulatum intulit, censoria etiam
potestate 2 legendis equitum decuriis 3 functus, opurnque,
quis 4 domus illa inmensum viguit, primus adcumulator.
Crispum equestri ortum loco 5 C. Sallustius, rerum Romana-
rum florentissimus auctor, sororis nepotem in nomen adsci-
vit 6• Atque ille, quamquam prompto ad capessendos ho-
nores aditu, Maecenatem emulatus sine dignitate senatoria
muitos triumphalium consulariumque potentia antiit, di-
513-

versus a veterum instituto per cultum et munditias, copia-


que et afluentia luxu 7 propior. Suberat tamen vigor animi
ingentibus negotiis par, eo 8 acrior quo somnum et inertiam
magis ostentabat. Igitur incolumi Maecenate 9 proximus,
mox praecipuus cui secreta imperatorum inniterentur, et
interficiendi Postumi Agrippae conscius, aetate provecta
speciem magis in amicitia principis quam vim tenuit.
Idque et Maecenati acciderat, fato potentiae raro sempiter-
nae, an satias 1º capitant illos 11 cum omnia tribuerunt, aut
hos 12 , cum iam nihil reliquum est quod cupiant.

COMENTÁRIOS

1 - concessere vita, faleceram.


2 - potestate, ablativo com fungor.
3 - legendis equitum decuriis, uma das atribuições da censura
era recensear os cavaleiros, para formar as listas de judí-
zes, e então serem escolhidas as decúrias de juízes da ca-
valaria.
4 - quis, ablativo com viguit, perfeito do indicativo do verbo
vegesco.
5 - loco. . . equestri, ablativo de origem, pedido por orturn.
6 - in nomen adscivit, adotou dando-lhe seu nome. A ordem é:
C. Sallustius. . . adscivit. . . Crispurn.
7 - luxu, dativo contrato, por luxui, pedido por proprior.
8 - eo, ablativo de comparação.
9 - incolurni Maecenate, ablativo absoluto: enquanto Mecenas
viveu.
10 - satias, nominativo do singular, de satias, a tis; saciedade,
aborrecimento.
11 - illos, refere-se a Mecenas, aos príncipes em geral.
12 - hos, refere-se aos protegidos.

VI. 20. - César desposa Cláudia

Sub idem tempus C. Caesar 1, discedenti Caprcas 2


avo 3 comes, Claudiam, M. Silani filiam, coniugio accepit,
immanem animum subdola modestia 4 tegens 5, non damnr.-
tione 6 matris, non exitio 6 fratrum rupta voce 7 ; qualem
diem Tiberius induisset 8 , pari habitu 9 , haud multum dis-
tantibus verbis. Unde mox scitum Passieni oratoris dictum
percrebruit, "neque meliorem umqnam servum neqne dete-
riorem dominum fuisse".
514 -

Non omiserim praesagium Tiberii de Servio Galha tum


consule ; quem accitum et diversis sermonibus pertempta-
tum postremo Graecis verbis in hanc sententiam adlocu-
tus 10, "et tu, Galha, quandoque degustabis imperium",
seram ac brevem potentiam significans, scientia 11 Chal-
daeorum artis, cuius apiscendae otium apud Rhodum, ma-
gistrum Thrasullnm 12 habnit, peritiam eius hoc modo
expertus.

COMENTÁRIOS
1 - Não se trata de Cáio Júlio César, o historiógrafo, mas de
Cáio César.
2 - Capreas, acusativo, circunstância de lugar "aonde", sem
preposição por se tratar de lugar pequeno: a ilha de Capri,
perto de Nápoles. O complemento de lugar "donde", em
ablativo, está oculto: Roma.
3 - avo, em dativo, pedido por comes.
4 - subdola modestia, ablativos, pedidos por tegens.
5 - tegens, refere-se a C. Caesar, e não a Claudiam.
6 - damnatione ... exitio, ablativos de causa.
7 - rupta voce, ablativo absoluto.
8 - qualem diem Tiberius induisset, qual fôsse o umor de Tibério.
9 - pari habitu (oris), com semblante sempre igual.
10 - adlocutus, subentende-se est.
11 - scientia, ablativo de meio.
12 - Thrasullum, conhecido astrólogo, magistrum é acusativo pre-
dicativo.

XI. 21. - A origem de Cúrcio Rufo

De orrgme Curtii Rufi 1 , quem gladiatore 2 genitum


quidam prodidere, neque falsa prompserim et vera exequi 3
pudet. Postquam adolevit, sectator quaestoris cui Africa
obtigerat, dum in oppido Adrumeto vacuis per medium
diei 4 porticibus secretus agitat, oblata 5 ei species mulie-
ris - ultra modum humanum, et audita est vox: "tu es,
Rufe, qui in hanc provinciam pro consule venies." Tali
omine in spem sublatus degressusque in urbem largitione
amicorum, simul acri ingenio, quaesturam, et mox nobiles
inter candidatos praeturam prineipis suffragio adsequitur,
cum hisce verbis Tiberius dedecus 6 natalium eius vela-
visset: "Curtius Rufus videtur mihi 7 ex se natus." Longa
- 515 -

post haec senecta, et adversus superiores tristi adulatione,


adrogans minoribus, inter pares difficilis, consulare impe-
rium, triumphi insignia, ac postremo Africam obtinuit;
atque ibi defunctus fatale praesagium implevit 8•

COMENTÁRIOS
1 - Curtius Rufus, Tudo parece indicar tratar-se de Quinto
Ckrcio Rufo, o conhecido historiador; não obstante há quem
tenha dúvidas a respeito.
2 - gladiatore, ablativo de origem, com genitum.
3 - exequi, infinitivo com pudet; pudet, porque era vergonhoso
ser filho de um gladiador.
4 - per medium dici, pelo meio-dia. Outros talvez preferissem
dizer circa meridiem.
5 - oblata (est)ei, apareceu-lhe.
6 - dedecus, a vergonha.
7 - videtur mihi, parece-me.
8 - implevit, cumpriu (o vaticínio)

XV. 38. - O incêndio de Roma,

Sequitur clades, forte an dolo principiis 1 incertum


(nam utrumque auctores prodidere), sed omnibus 2 quae
huic urbi per violentiam ignium acciderunt gravior atque
atrocior. Initium in ea parte circi ortum quae Palatino
Caelioque montibus 3 contigua est; ubi per tabernas, quibus
id mercimonium inerat quo 4 flamma alitur, simul coeptus
ignis et statim validus ac vento 5 citus longitudinem circi
corripuit. Neque enim domus munimentis saeptae vel
templa muris cincta aut quid aliud morae 6 interiacebat.
Impetu pervagatum incendium plana primum, deinde in
€dita adsurgens, et rursus inferiora populando 7, antiit
remedia velocitate 8 mali et obnoxia urbe 9 artis itineribus
hucque et illuc flexis, atque enormibus vicis, qualis vetus
Roma fuit. Ad hoc lamenta paventium feminarum fessa
aetate aut rudis 10 pueritiae ( aetas), quique sibi quique
aliis consulebant, dum trahunt invalidos aut opperiuntur,
pars mora, pars festinans, cuncta impecliebant. Et saepe,
dum in tergum respectant, lateribus aut fronte circumve-
niebantur; vel si in proxima evaserant, illis quoque igni 11
correptis, etiam quae longínqua crediderant in eodem casu
- 516-

reperiebant. Postremo, quid vitarent quid peterent ambi-


gui 12 , complere vias, sterni per agros; quidam amissis 13
omnibus fortunis, diurni quoque victus 14 , alii caritate suo-
rum, quos eripere nequiverant, quamvis patente effugio
interiere. Nec quisquam 15 defendere audebat, crebris 16
multorum minis restinguere prohibentium, et quia alii palam
faces iaciebant atque esse sibi 17 auctorem vociferabantur,
sive 18 ut raptus licentius exercerent, seu iussu.

COMENTÁRIOS
1 - forte an dolo principis, por obra de acaso ou por arte do
príncipe (que é Nero.) Suetônio (Nero, 38) e Dionísio
(LXII, 16) afirmam positivamente o que Tácito deixa em
suspenso, ou seja que o incêndio foi provocado por Nero.
2 - omnibus, ablativo de comparação, segundo têrmo de gravior
e atrocior.
3 - Palatino Caelioque montibus, dativo após contigua.
4 - quo, ablativo pedido por alitur.
5 - vento, ablativo de causa.
6 - morae, genitivo partitivo.
7 - populando, devastando.
8 - veloeitate, ablativo de causa.
9 - obnoxia urbe, ablativo absoluto.
10 - rudis (aetas), a ingênua, inexperiente, idade das crianças.
11 -· igni, ablativo de agente.
12 - ambigui, os hesitantes.
13 - amissis omnibus fortunis, ablativo absoluto, tendo perdido
tôdas as riquezas.
14 - diurni quoque victus, esperam-se, aqui, outros ablativos, em
continuação do oracional antecedente; a brusca mudança de
construção só se explica subentendendo o verbo arnissus
est: até o alimento cotidiano foi perdido, o alimento do dia.
15 - nec quisquam, e ninguém.
16 - crebris ... minis, por causa das freqüentes ameaças de mui-
tos. Ablativo de causa.
17 - sibi, dativo ético.
18 - sive. . . etc., ou para que se entregassem mais abertamente
à pilhagem, ou por ordem (de alguém).

XV. 39. - Nero procura lndibriar o povo, que fico1t .mm


teto, ern conseqüência do incêndio

Eo in tempore 1 Nero Antii 2 agens non ante in urbem 3


regressus est quam domui 4 eius, qua palatium et Mae-
- 517 -

cenatis hortos continuaverat, ignis propinquaret. Xeque


tamen sisti 5 potuit, quin et Palatium et domus et cuncta
circum haurirentur. Sed solatium 6 populo exturbato ac
profugo campum Martis ac monumenta Agrippae, hortos
quin etiam suos patefecit, et subitaria aedificia 7 extruxit
quae multitudinem inopem acciperent; subvecta que 8 uten.
silia ab Ostia et propinquis municipiis, pretiumque fru.
menti minutum 9 usque ad ternos nummos 10 • Quae quam•
quam popularia in inritum cadebant, quia pervaserat
rumor ipso tempore flagrantis urbis inisse eum 11 dome•
sticam scaenam et cecinisse Troianum excidium praesentia
mala vetustis cladibus adsimulantem 12 •

COMENTÁRIOS
1 - eo in tempore, é dispensável a preposição: eo tempore.
2 - Antii, locativo.
3 - in urbem, u1·bem significando, aqui, a cidade de Roma, podia
dispensar a preposição.
4 - domui, dativo, com propinquaret. É a casa que Nero num-
dou construir, para ligar seu palácio à casa de Mecenas.
5 - sisti, infinitivo passivo.
6 - solatium, acusativo predicativo, regendo dativo (populo).
7 - subitaria aedificia, casebres improvisados.
8 - subvecta (sunt), foram transportados. Tácito usa o vocá-
bulo subveho, que significa prõpriamente "trazer de baixo
para cima," porque se refere aos mantimentos que vinham
de óstia para Roma, ou seja, subindo o rio desde a foz.
9 - minutum (est), foi barateado.
10 - ternos nummos, três sestércios. O sestércio valia mais ou
menos 5 centavos.
11 - eum, refere-se a Nero. Está em acusativo como sujeito de
inisse, cecinisse, e adsimulantem.
12 - adsimulantem, ou seja, assimilantem, que comprova, que
igualava.

XV. 40. - Pretendia Nero destruir a cidade, para fundar


outra com seu nome

Sexto demum die apud imas Esquilias 1 finis incendio


factus, prorutis per immensum aedificiis, ut continuae
violentiae campis et velut vacuum caelum occurreret. Nec-
dum positus metus redit haud levius 2 rursum grassatus
ignis, patulis 3 magis urbis locis; eoque 4 strages hominum
- 518 -

minor, delubra deum et porticus amoenitati dieatae latins


procidere 5 . Plusque infamiae 6 id incendium habuit, quia
praediis Tigellini Aemilianis 7 proruperat; videbaturque 8
Nero condendae urbis novae et cognomento suo appellan-
dae gloriam quaerere. Quippe in regiones quattuordecim
Roma dividitur, quarum quattuor integrae manebant, tres
solo tenus 9 deiectae: septem reliquis panca tectorum ves-
tigia supererant, lacera et semusta.

COMENTÁRIOS

1 - apud imas Esquilias, no sopé do monte Esquilino.


2 - haud levius, não menos levemente. Refere-se ao mêdo, não
ao fôgo.
3 - patulis locis, circunstância de lugar "onde."
4 - eo, é advérbio.
5 - latius procidere, deixaram maior ruina.
6 - infamiae, genitivo partitivo.
7 - praediis Tigellini Aemilianis, literalmente: os prédios Emi-
lianos de Tigelino, ou seja, os prédios que Tigelino possuia
no vicus (rua) AEmilianus, situado na sétima região de
Roma.
8 - videbatur, parecia.
9 - tenus, preposição pospositiva, regendo ablativo: solmn te-
nus arrasados.

XV. 41. - Os principais monumentos destruídos pelo


incêndio

Domuum et insularum 1 et templorum, quae amissa


sunt, numerum inire haud promptum fuerit: sed vetustís-
sima 2 religione, quod Servius Tullius Lunae 3 , et magna
ara fanumque, quae Praesenti Herculi 4 Arcas EYander
sacraverat, aedesque Statoris Iovis vota Romulo, Numae-
que regia 5 et delubrum Vestae cum Penatibus populi Ro-
mani exusta; iam opes tot victoriis quaesitae, et Grae{'arum
artium decora, exim monumenta ingeniorum 7 antiqua et
incorrupta ut quamvis in tanta resurgentis urbis pulchri-
tudine, multa seniores meminerint, quae reparari nequi-
bant.. Fuere qui adnotarent XIIII Kal. Sextilis 8 prin-
cipium incendii huius ortum, et quo 9 Senones captam
urbem inflammaverint. Alii eo usque cura progressi sunt
ut totidem annos mensesque et dies inter utraque incen-
dia 10 numerent.
- 519 -

COMENTÁRIOS
1 - insulrum, insula era uma casa, ou uma reunião de casas,
isoladas das outras por todos os lados. Às vêzes podia
significar também "botequins."
2 - vetustissima, sujeito de exusta (sunt), no fim do período.
3 - lunae, dativo com sacraverat.
4 - praesenti Herculi, a Hércules vivo e presente.
5 - Numaeque regia, a casa de Numa Pompílio, entre o Palati-
no e o Capitólio.
6 - opes. . . decora. . . monumenta . .. , sujeitos, com o verbo
exu.~ta sunt, oculto.
7 - monumenta ingeniorum, as concepções do gênio, as obras
dos grandes escritores.
8 - XIII Kal. extilis, no décimo quarto dia antes das calen-
das de agôsto, isto é, a 19 de julho do ano 817 ( 64 p. C. ) .
9 - quo, no mesmo dia. Os Gauleses entraram em Roma, e a
incendiaram, no dia 19 de julho do ano 364 (cfr. Tito Lívio,
V, 42).
10 - inter utraque incendia, o mesmo número de anos, meses e
dias entre os incêndios. A segunda parte da compara-
ção, subentendida, talvez seja: a data da fundação de
Roma; mas entre um incêndio e outro medearam 453 anos,
o que faria recuar a data, geralmente aceita, de 89 anos.

XV. 42. - N cro aproveita a dcstrniçüo para construir


urn palácio de oitro

Ceterum Nero usus est 1 patriae ruinis 2 , extrnxitque


domum, 3 in qua haud proinde gemmae et aurum miraculo
essent, solita pridem et luxu vulgata, quam arva et stagna
et in modum solitudinum hinc silvae inde aperta spatia
et prospectus, magistris et machinatoribus Severo et Ce-
lere 4, quibus 5 ingenium et audacia 7 erat, etiam quae
natura denegavisset, per artem temptare et viribus 7 prin-
c1p1s inludere 8 • Namque ab lacu Averno 9 navigabilem
fossam usque ad ostia 'l'iberina depressuros 10 promiserant,
ssqualenti litore, aut per montis adversos 11 • Neque enim
aliud nmidum gignendis aquis occurrit quam Pomptinae
paludes: cetera abrupta aut arentia; ac si perrumpi possent,
intolerandus labor, nec satis cansae. Nero tamen, ut erat
incredibilium cupitor, effodere proxima Averno iuga coni-
sns est ; manentque vestigia inritae spei.
- 520-

COMENTÁRIOS

1 - usus est, aproveitou-se.


2 - ruinis, ablativo, com utor. O material que sobrara, e o
espaço deixado livre.
3 - domum, é bastante famosa, na história, a domus aurea, de
Nero.
4 - magistris, etc., ablativo absoluto. Severo e Célere haviam
concebido e dirigiam os trabalhos.
5 - quibus ... erat, dativo de posse: êles tinham tanto engenho
e audácia ...
6 - ingenium et audacia, sujeito composto de sinônimos ou de
palavras abstratas pode deixar o verbo no singular.
7 - viribus, ablativo: com os recursos.
8 - temptare... inludere, infinitivos históricos ou narrativos.
9 - ah lacu Averno, do lago Averno até Ostia Tiberina, o canal
teria 160 milhas de comprimento.
10 - depressuros, mais elegante que defossuros. Está oculto esse
11 per montes adversos. Observe-se a variação sintática que
dá mais movimento à frase: acusativo com per e ablativo:
squalenti litore, aut per montis adversos. Mais acima já
escrevera: per artem temptare et viribus principis.

XV. 43. - Como foi reconstruída a cidade de Rorna.

Ceterum urbis quae domui supererant 1 , non, ut post


Gallica incendia, nulla distinctione 2 nec passim erecta, sed
dimensis 3 vicorum ordinibus et latis viarum spatiis cohi-
bitaque 4 aedificiorum altitudine ac patefactis areis, addi-
tisque porticibus quae frontem insularum protegerent. Eas
porticus Nero sua pecunia extructurum 5, purgatasque
areas dominis traditurum pollicitus est. Addidit praemia
pro cuiusque ordine et rei familiaris copiis, finivitque
tempus 7 intra quod effectis domibus aut insulis apisce-
rentur. Ruderi accipiendo Ostiensis paludes destinabat,
utique naves quae frumentum Tiberi subvectassent, onus-
tae rudere decurrerent; aedificiaque ipsa, certa sui parte,
sine trabibus saxo Gabino Albanove solidarentur, quod 7
is lapis ignibus impervius est: iam aqua privatorum licen-
tia intercepta quo largior et pluribus locis in publicum
flueret, custodes 8 , et subsidia reprimendis ignibus in pro-
patulo 9 quisque haberet ; nec communione parietum, sed
propriis quaeque muris ambirentur. 10 Ea ex utilitate
accepta decorem quoque novae urbi attulere. 11 Erant
- 521

tamen qui crederent veterem illam formam salubritati


magis conduxísse, quoniam angustiae itinerum et altitudo
tectorum non perinde solis vapore perrumpereutur: at nunc
patulam latitudinem et nulla umbra defensam graviore
aestu ardescere. 12

COMENTÁRIOS

1 - Urbis quae domui supererant, a parte da cidade que sobrara,


depois que foi construída a casa de Nero. Há nisto certa
analogia com o dístico que os romanos diziam estar escrito
sôbre a entrada dessa casa: ( cfr. Suetônio, Nero, 39) :

Roma domus fiet; Veios migrate, Quirites;


Si non et Veios occupet ista domuns.

2 - nulla distinctione, Tito Lívio (V, 55,) informa-nos que após


o incêndio pelos gauleses, foi tomanha a pressa de recons-
truir a cidade, que nem tiveram o cuidado de alinhar as ruas.
3 - dimensis, etc., encontramos, seguidos, vários ablativos abso-
lutos.
4 - cohibita altitudine, delimitada a altura, para evitar o perigo
de incêndio e desmoronamentos.
5 - extructurum. . . traditurum, estão com o verbo esse oculto.
6 - finivit tempus, prefixou o tempo.
7 - quod, porque.
8 - custodes, vigias que montassem guarda, para assinalar os
incêndios.
9 - in propatulo, sempre pronto, sempre à mão.
10 - ambirentur, tôdas as casas deviam ser isoladas.
11 - attulere, deram beleza à nova cidade.
12 - conforme verificamos pelas palavras de Tácito, a idéia dos
benefícios prestados pelo sol não era conhecida pelos an-
tigos romanos.

XV. 44. - Para livrar-se da ira popular, Nero acusa os


cristãos e persegne-os.

Et haec quidem humanis consiliis providebantur. Mox


petita dis piacula 1 , aditique Sibyllae libri, ex quibus
supplicatum Vulcano et Cereri Proserpinaeque, ac pro-
pitiata Iuno per matronas, primum in Capitolio, deinde
apud proximum mare, unde hausta aqua 2 templum et simu-
lacrum deae perspersum est; et sellisternia 3 ac pervigilia
celebravere feminae quibus mariti erant 4• Sed non ope 5
522

humana, non largitionibus pri11c1p1s aut deum placamentis


decedegat infamia, quin iussum 6 incendium crederetur.
Ergo, abolendo rumori, Nero subdidit reos 7 , et quaesitis-
simis poenis adfecit, quos per flagitia invisos 8 vulgus Chris-
tianos appellabat. Auctor nominis eius Christus, Tiberio
imperitante, per procuratorem Pontium Pilatum, suplicio
adfectus erat; reprt>ssaque in praesens exitiabilis super-
stitio 9 rursum erumpebat, 11011 modo per Iuclaeam, origi-
nem eius mali, sed per urbem 10 etiam, quo cuncta undique
atrocia aut pudenda confluunt celebranturque. Igitur pri-
mum correpti qui fatebantur, deinde indicio eorum multi-
tudo ingens, haud proinde in crimine 11 incendii quam odio
humani generis 12 convicti sunt. Et pereuntibus addita
ludibria, ut ferarum tergis contecti laniatu canum interi-
rent, aut crucibus adfixi, aut flammandi, atqne ubi defe-
cisset dies, in usmn nocturni lurninis 13 urcrentur. Hortos
suos ei spectaculo Nero obtulerat, et circense ludicrum 14
edebat, habitu aurigae permixtus plebi vel curriculo insi-
stens. Unde, quamquam adversus sontis et novíssima exem-
pla meritos 15 , miseratio oriebatur 16 , tamquam non utilitate
publica sed in saevitiam unius absumerentur.

COMENTÁRIOS

1 - petita dis piacula, tendo sido pedida misericórdia aos deu-


ses.
2 - hausta aqua, ablativo absoluto.
3 - sellisternia, nos banquetes oferecidos aos deuses, suas está-
tuas ficavam em derredor da mesa, os deuses nos leitos
(lectus, pulvinar), as deusas nas cadeiras ( sella). Donde
chamaram-se os banquetes lectisternia ou sellisternia.
4 - quibus mariti erant, dativo de posse; as mulheres que tinham
marido, ou seja, as casadas.
5 - op. . . largitionibus. . . placamentis, ablativos de meio.
6 - crederetur iussum, ninguém e nada convencia ao povo que o
incêndio não proviera de uma ordem de Nero.
7 - subdidit reos, ofereceu outros culpados. Os cristãos foram
os escolhidos.
8 - invisos, já eram odiados, pela ignorância em que estava o
povo do que êles faziam em suas reuniões, crendo que eram
atos vergonhosos.
9 - superstitio, havia uma lei, contra as novas religiões, que os
proibia de se reunirem em público; e outra contra as asso-
ciações particulares, que vetava as reuniões secretas. Daí
o repressa superstitio.
- 523

10 - per urbern, confessa Tácito que já nesslj. época (ano 64


p. C.) a religião cristã havia invadido a cidade de Roma,
conquistando inúmeros adeptos.
11 - convicti in crimine, observa a construção de convicti com
in e ablativo, o que já fôra usado por Cícero: in hoc scele-
re convictus" (pro Sulla, 30).
12 - odio humani generis, há, aqui, a prova de que Tácito con-
fundia os cristãos com os judeus, pois êsse sentimento de
"ódio do gênero humano" êle o atribui a êstes últimos
(Hist. V. 5). Observemos o genitivo objetivo, ou passivo.
Provém essa impressão do fato de os cristãos se afastarem
da sociedade corrupta, renunciando a tôdas as vaidades e
prazeres do mundo.
13 nocturni luminis, pendurados em postes, eram queimados pàra
servirem de tochas, para iluminar o caminho por que pas-
sava Nero, fantasiado de cocheiro.
14 - circense ludicrum, corridas no circo, para os que não podiam
assistir aos suplícios infligidos aos cristãos.
15 - novissima exempla meritos, que mereciam os últimos rigo-
res.
16 - miseratio oriebatur, o povo tinha compaixão, pois compre-
endia que êles, os cristãos, não eram castigados por causa
da utilidade pública, e sim para satisfazer à crueldade de
um só homem.

HISTORIAE"'

IV. 82. - Vesvasiano visita o templo de Serapis

Altior inde Vespasiano cupido adeundi sacram sedem 1,


ut super rebus imperii consuleret. Arceri templo 2 cunctos
iubet. Atque ingresssus intentusque numini, respexit pone
tergum e primoribus JEgyptiorum nomine Basiliden, quem
procul Alexandria plurium dierum itinere et aegro cor-
pore detineri haud ignorabat. Percontatur 3 sacerdotes
num illo die Basilides templum inisset; percontatur obvios
num in urbe visus sit : denique missis equitibus explorat
illo temporis 4 momento octoginta milibus passuum afuisse.
Tunc divinam speciem et vim responsi ex nomine Basi-
lidis 5 interpretatus est.

( •) Adotamos o texto da edição de Oxford, elaborado por


J. G. C. Anderson.
- 524 -

COMENTÁRIOS

1 - sacram sedem, o templo de Serapis. Está em acus. circuns-


tância de lugar "aonde."
Z- templo, ablativo de afastamento.
3 - percontatur, pergunta, interroga.
4 - ternporis, genitivo partitivo, com illo momento. Naquele mo-
momento.
4 - temporis, genitivo partitivo, com illo momento. Naquele
em genitivo, comparando-o com a que está linhas acima:
nomine Basiliden, em acusativo.

IV. 83. -- A origem dêsse Deus

Origo dei nondum nostris auctoribus 1 celebrata:


...iEgyptiorum antistites sic memorant, "Ptolomaeo regi 2 ,
qui Macedonum primus ...iEgypti opes firmavit, cum Alexan-
<lriae 3 recens conditae moenia templaque et religiones
adderet, oblatum per quietem decore ex1m10 et maiore
quam humana specie iuvenem, qui moneret ut fidissimis
amicorum in Pontum missis effigiem suam acciret: laetum
id regno, magnamque et inclutam sedem fore quae exce-
pisset. Simul visum eundem iuvenem in caelum igne plu-
rimo attolli." Ptolomaeus omine et miraculo 4 excitus
sacerditibus 5 Aegyptiorum, quibus mos talia intellegere,
nocturnos visus aperit. Atque illis Ponti et externorum
parum guaris, Timotheum Atheniensem e gente Eumolpi-
darum 6, quem ut antistitem caerimoniarum Eleusine exci-
verat, quaenam illa superstitio, quod numen, interrogat.
Timotheus quaesitis qui in Pontum meassent, cognoscit
urbem illic Sinopen, nec procul templum, vetere inter
accolas fama, Iovis Ditis: namque et muliebrem effigiem
adsistere, quam plerique Proserpinam vocent. Sed Ptolo-
maeus, ut sunt ingenia regum, pronus ad formidinem, ubi
securitas rediit, voluptatum quam religionum adpetens 7,
neglegere 8 paulatim aliasque ad curas animum vertere,
donec eadem species terribilior iam et instantior exitium
ipsi regnoque denuntiaret, ni iussa patrarentur. Tum
legatos et dona Scydrothemidi regi (is tunc Sinopensibus
imperitabat) expediri iubet; praecepitque n.avigaturis ut
Pythicum Apollineum adeant. Illis mare secundum 9 , sors
oraculi haud ambígua: "irent, simulacrumque patris sui
reveherent, sororis relinquerent."
- 525 -

COMENTÁRIOS

1 - Nostris auctoribus, ablativo de agente.


2 - Ptolomaeo regi, dativo com oblatum. Trata-se de Ptolomeu
Sotero, filho de Lagus, que obteve o título de rei no ano
504 a.e.
3 - Alexandriae, dativo com adderet. Trouxe para Alexandria
um dos deuses dos gregos, afim-de provocar maior união
entre seu país e o Egito, recentemente conquistado. A es-
tátua trazida foi de Plutão (Júpiter, como está mais abai-
xo: lovis ditis), que foi identificado com Serapis.
4 - omine et miraculo, ablativo com excitus.
5 - sacerdotibus, dativo, pedido por aperit.
6 - Eumolpidarum, da família de Eumolp, linhagem sacerdotal
de Atenas, dedicada ao culto de Céres e Proserpina.
7 - adpetens, desejando (mais) o prazer que a religião. Cons-
truído com genitivos.
8 - neglegere ... vetere, infinitivos narrativos ou históricos.
9 - secundum, favorável.

De Oratoribus Dialogus

Cap. 3. 8ecundus procura afastar Maternus dos traba-


lhos poéticos

Igitur, ut intravimus cubiculum 1 Materni 2 , seden-


tem 3, ipsum 4 quem pridie recitaverat librum inter manus
babentem deprebendimus.
Tum Secundus 5 : "Nibilne te, inquit, Materne, fabu-
lae 6 malignorum terrent, quo minus offensas 7 Catonis tui
ames? an ideo librum istum adprehendisti, ut diligentius
retractares, et sublatis si qua pravae interpretationi mate-
riam dederunt, emitteres Catonem non quidem meliorem
sed tamen securiorem 1"
Tum ille 8 : "Leges 9, inquit, quid Materius sibi debue-
rit, et adgnosces quae audisti 10 • Quod si qua omisit Cato,
sequenti recitatione 11 Thvestes dicet. Hanc enim tragoe-
diam disposui 12 iam et intra me ipse formavi 13 • Atque
ideo maturare libri huius editionem festino, ut dimissa
priore cura novae cogitationi toto pectore 14 incumbam."
"Adeo te tragoediae istae non satiant, inquit Aper 15 ,
quo minus omissis orationum et causarum studiis 16 omne
tempus modo circa Medeam, ecce nunc circa Tbyestem con-

34 - 39
- 526 ~

sumas, cum te tot amicorum causae, tot coloniarum et muni-


c1p1orum clientelae in forum vocent, quibus vix suffeceris,
etiam si non novum tibi ipse negotium importasses, Domi-
tium 17 et Catonem, id est, nostras quoque historias et
Romana no mina, Graeculorum fabulis adgregares."

COMENTÁRIOS

1 - cubiculum, acusativo, circunstância de lugar "aonde"; no


quarto de Maternus.
2 - Maternus ( Curiatius), orador e poeta tragediógrafo, man-
dado matar por Dominiciano, por colocar na bôca de suas
personagens a linguagem republicana.
3 - sedentem, acusativo, concordando com eum (oculto), objeto
direto de deprehendimus.
4 - ipsum. . . librum, objetos diretos de habentem.
5 - Secundus ( Tulius) , orador muito elogiado por Quintiliano
(lnst. Orat. X, 1, 120; 3, 12).
6 - fabulae, as palavras, as frases.
7 - offensas, as ousadias, capazes de ofender os ouvidos do im-
perador.
8 - ille, é o próprio Materno quem fala.
9 - Leges, outras edições possuem: leges tu quidem si volue-
ris, et .. .
10 - adgnosces quae audisti, sabes o que ouviste (nada mudei).
11 - recitatione, na próxima leitura pública, que Materno costu-
mava fazer de seus escritos.
12 - disposui, tracei os planos.
13 - formavi, imaginei.
14 - toto pectore, com todo o ardor, com todo o entúsiasmo.
15 - A per (Marcus), só é conhecido e falado neste diálogo.
16 - causarum studiis, os processos do tribunal.
17 - Domitium, parece tratar-se do terrível inimigo de César, Do-
m1c10, que morreu em Farsala. Domitium et Catonem são
apostos de negotium, e não dependem de adgrager.

Cap. 4. - A defesa de Materno

Et Maternus: "Perturbarer hac tua severitate, ms1


frequens et assidua nobis contentio 1 iam prope in consue-
tudinem vertisset. Nam nec tu agitare et insequi poetas
intermittis, et ego, cui desidiam advocationum obicis 2 , coti-
dianum hoc patrocinium defendendae adversus te poeticae 3
527 -

exerceo. Quo laetor magis oblatum nobis iudicem, qui me


vel in futurum vetet versus facere 4, vel, quod iam pridem
opto, sua quoque auctoritate compellat ut, omissis 5 foren-
sium causarum angustiis, in quibus mihi satis superque
sndatum est, sanctiorem 6 illam et augustiorem eloquen-
tiam colam."

COMENTÁRIOS

1 - contentio, discussão, contestação.


2 - cui desidiam advocationum obicis, eu, a quem acusas de
nunca advogar.
3 - defendendae ... poeticae, construção gerundiva: de defender
a poesia.
4 - velet versus facere, proibia de fazer versos.
5 - omissis ... angustiis, ablativo absoluto; abandonando as di-
ficuldades.
6 - sanctiorem iliam et angustiorem eloquentiam colam, eu cul-
túe aquela eloqüência mais santa e mais nobre. São com-
parativos usados absolutamente.

Cap. 13. - Materno prefere a vida q11ieta dos poetas à


agitada dos oradores

"Ac ne fortunam quidem vatum et illud felix contu-


bernium 1 comparare timuerim cum inquieta et anxia orato-
rum vita. Licet illos certamina et pericula sua ad consu-
latus evexerint, malo 2 securum et quietum Virgili seces-
sum, in quo tamen neque apud divum Augustum gratia
caruit 3 neque apud populum Romanum notitia. Testes
Augusti epistulae, testis ipse populus, qui auditis in theatro
Virgilii versibus surrexit universus et forte 4 praesentem
spectantemque Virgilium veneratus est sic quasi Augus-
tum 5• Ne nostris quidem temporibus Secundus Pornpo-
nius 6 Afro Domitio 7 vel dignitate vitae, vel perpetuitate
famae cesserit. Nam Crispus iste et Marcellus, ad quorum
exempla me vocas, quid habent in hac sua fortuna concu-
piscendum? quod timent, an quod timentur? quod, curo
cotidie aliquid rogentur, ii quibus praestant 8 indignantur?
quod adligati omni adulatione 9 nec imperantibus umquam
satis servi videntur nec no bis satis liberi? Quae haec summa
eorum potentia est? tantum posse liberti solent. Me vero
- 528 -

dulces, ut Virgilius ait, Musae, remotum a sollicitudinibus


et curis et necessitate cotidie aliquid contra animum fa-
ciendi, in illa sacra 1º illosque fontis 11 ferant; nec insanum
ultra et lubricum forum famamque pallentem 12 trepidus
experiar. Non me fremitus salutantium 13 nec anhelans
libertus excitet; nec incertus futuri testamentum pro pigno-
re 14 scribam; nec plus habeam quam quod possim, cui
velim, relinquere, quandoque enim fatalis et meus dies
veniet; statuarque 15 tumulo non maestus et atrox, sed
hilaris et coronatus; 16 et pro memoria mei nec consulat 17
quisquam nec roget."

COMENTARIOS
1 - felix contubernium, a felicidade de morar com as Musas.
2 - maio, ablativo de afastamento, com secessum; o seguro e
tranqüilo afastamento, de Vergílio, do mal.
3 - caruit, não lhe faltou o favor de Augusto nem a celebridade
popular.
4 - forte, casualmente.
5 - sic quasi Augustum, como se êle fôsse o imperador.
6 - Secundus Pomponius, poeta trágico, elogiado por Tácito,
Quintiliano e pelos dois Plínios. Foi condenado por Tibério.
7 - Domitius Afer, Quintiliano diz que foi o maior orador que
êle tinha conhecido. Preferiu continuar discursando, apesar
da decadência provocada pela idade, do que o calar-se.
8 - praestant, os que pedem e recebem benefícios, falam mal
dêles.
9 - adligati adulatione ammarados pela adulação.
10 - ilia sacra, nos retiros sagrados.
11 - fontis, acusativo do plural.
12 - famam pallentem, a fama que empalidece, de acôrdo com a
opinião popular.
13 - salutantium, dos clientes que iam saudar o patrono tôdas as
manhãs.
14 - testamentum pro pignore, escrever um testamento, em que
se legasse parte da fortuna ao imperador, constituía uma
garantia contra a ambição do mesmo. Traduzir-se-á: nem
eu, ignorando o futuro, escreverei um testamento como ga-
rantia.
15 - statuar, serei colocado.
16 - coronatus, os antigos costumavam coroar os mortos.
17 - consulat, ou seja "referat ad senatum"; roget (principem).
Só se podia honrar a memória de um morto, condenado ou
acusado, com licença do senado e do imperador.
- m?9 -

Cap. 15. Aper e Messala dissertam sôbre oradores


antigos e modernos

Tum A per: "Non desinis, Messala 1, vetera tantum et


antiqua mirari, nostrorum autem tempoum studia inri-
dere atque contemnere 1 Nam hunc tuum sermonem saepe
excepi, cum oblitus et tuae et fratris 2 tui eloquentiae nemi-
nem hoc tempore oratorem esse contenderes; atque id eo,
credo, audacius, quod malignitatis opinionem non vereba-
ris 3, cum eam gloriam quam tibi alii concedunt ipse tibi
denegares."
"Neque illius, inquit, sermonis mei paenitentiam ago,
neque aut Secundum aut Maternum aut te ipsum, Aper,
quamquam interdum in contrarium disputes, aliter sentire
credo. Ac velim impetratum ab aliquo vestrum ut causas
huius infinitae differentiae scrutetur 4 ac reddat, quas
mecum ipse plerumque conquiro. Et quod quibusdam sola-
tio est, mihi auget quaestionem 5 , quia vídeo etiam Graecis
accidisse ut longius absit Aeschine et Demosthene sacerdos
ille Nicetes 6, et si quis alius Ephesum vel Mytilenas con-
centu scholasticorum 7 et clamoribus quatit, quam Afer aut
Africanus aut vos ipsi a Cicerone aut Asinio recessistis."

COMENTÁRIOS

t - Messala (Vipstanus), Tácito o menciona em diversos luga-


res elogiosamente.
2 - fratis, refere-se a Aquilius Regulus, homem execrável, dela-
tor ao tempo de Nero e Domiciano. Plínio (I.5) chama-o:
Regulus omnium bipedum nequissimus.
3 - verebaris, não temes a opinião dos maus.
4 - scrutetur, seja pesquisada e dada.
5 - auget q11aestionem, aumente-me a dificuldade da questão.
6 - Nicetes, célebre retor grego, professor de Plínio o jovem.
7 - scholasticorum, de seus alunos.

Cap. 18. - Vários gêneros de eloqüência

Haec ideo praedixi 1 , ut si qua ex horum oratorum


fama gloriaque laus temporibus 2 adquiritur, eam docerem
in medio sitam 3 et propiorem nobis 4 quam Servio Galbae 5
530 -

aut Caio Carboni 6 quosque alios merito antiquos vocave-


rimus. Sunt enim horridi et inpoliti et rudes et informes,
et quos utinam nulla parte imitatus esset Calvus 7 vester
aut Caelius 8 aut ipse Cícero. Agere enim fortius iam et
audentius volo, si illud ante praedixero, mutari cum tem-
poribus formas 9 quoque et genera dicendi. Sic Catoni 10
seni comparatus C. Gracchus 11 plenior et uberior; sic
Graccho politior et ornatior Crassus 12 ; sic utroque distinc-
tior 13 et urbanior et altior Cícero, Cicerone mitior Corvi-
nus et dulcior et in verbis magis elaboratus. Nec quaero
quis 14 disertissimus: hoc interim probasse contentus sum,
non esse unum eloquentiae vultum, sed in illis quoque
quos vocatis antiquos pluris species deprehendi; nec statim
deterius esse quod diversum est; vitio 15 autem malignitatis
humanae vetera semper in laude, praesentia in fastidio
esse. Num dubitamus inventos qui prae Catone Appium
Caecum 16 magis mirarentur f Satis constat ne Ciceroni
quidem obtrectatores defuisse, quibus inflatus et tumens
nec satis pressus, sed supra modum exsultans et superfluens
et parum Atticus 17 videretur. Legistis utique et Calvi et
Bruti ad Ciceronem missas epistulas, ex quibus facile est
deprehendere Calvum quidem Ciceroni visum exsanguern et
aridum 18 , Brutum autem otiosum atque diiunctum 19 ; rur-
susque Ciceronem a Calvo quidem male audisse tamquam
solutum et enervem 20 , a Bruto autem, ut ipsius verbis
utar, tamquam fractum atque elumbem 21 . Si me interroges,
omnes mihi videntur verum dixisse. Sed mox ad singulos
veniam: nunc mihi cum universis negotium est 22 •

COMENTÁRIOS

1 - praedixi, falei isso primeiro, para que ...


2 - temporibus, na época em que êles (os grandes oradores)
viveram.
3 - in medio sitam, é um ·oem comum, de todos.
4 - nobis, dativo com propiorem.
5 - Servio Galbae, dativo também. Trata-se de cônsul, no ano
610.
6 - Caio Carboni, também dativo. Cônsul em 634.
7 - Calvus, Caio Licínio Calvo, amigo de Cícero (BRUTUS, 81),
poeta e orador.
8 - Caelius, Marco Célio Rufo, também amigo de Cícero.
9 - formas. . . genera, sujeitos de mutari.
10 - Catoni, trata-se de Catão o Censor, morto em 605. (149
a.C.) (cfr. Cic Brutus, 15).
- 531 --

11 - Gracchus, assassinado em 633 (121 a.C.) (cfr. Cic Bru-


tus, 35).
12 - Crassus, Lúcio Crasso, cônsul em 659 (95 a.C.) (cfr. Cic
Brutus, 38).
13 - distinctior, mais variado.
14 - quis, subentende-se sit.
15 - vitio, ablativo de causa.
16 - Appium Caecum, pretor no ano 442 de Roma (312 a. C.).
17 - parum Atticus, pouco grego. Conforme se deduz de Quin-
tiliano (I. O., XII, 10, 12), houve quem julgasse Cícero ora-
dor asiático.
18 - exanguem et aridum, magro e descarnado (na oratória)
19 - otiosum atque di iunctum, negligente e descosido.
20 - solutum et enervem, sôlto e desfibrado.
21 - fractum et elumbem, quebrado e sem freio, ou seja, sem
vigor nem fôrça.
22 - nunc mihi, etc., agora estou considerando o conjunto.

Cap. 20. - Defeitos da eloqiiência antiga

Quis nunc feret oratorem de infirmitate valetudinis


suae praefantem 1 ? qualia sunt fere principia Corvini.
Quis quinque in V errem libros exspectabit 2 ? quis de excep-
tione et formula 3 perpetietur illa inmensa volumina quae
pro 1\1. Tullio aut Aulo Caecina legimus? praecurrit hoc
tempore iudex dicentem, et nisi aut cursu argumentorum
aut colore sententiarum aut nitore et cultu descriptionum
invitatus et corruptus 4 est, aversatur dicentem. Vulgus
quoque adsistentium, et adfluens et vagus 5 auditor adsuevit
iam exigere laetitiam et pulchritudinem orationis; noc magis
perfert in iudiciis tristem et impexam 6 antiquitatem quam
si quis in scaena Rosci aut Turpionis Ambivi 7 exprimere
gestus velit. Iam vero iuvenes et in ipsa studiorum
incude 8 positi, qui profectus sui causa oratores sectantur,
non solum audire, sed etiam referre domum aliquid inlustre
et dignum memoria volunt; traduntque in vicem ac saepe
in colonias et provincias suas scribunt, sive sensus 9 aliquis
arguta et brevi sententia effulsit, sive locus exquisito et
poetico cultu enituit. Exigitur enim iam ab oratore etiam
poeticus decor, 11011 Acii aut Pacuvi veterno inquinatus,
sed ex Hora ti et Virgili et Lucani sacrario prolatus.
Horum igitur auribus et iudiciis 11 obtemperans nostrorum
oratorum aetas pulchrior et ornatior extitit. Neque ideo
minus efficaces sunt orationes nostrae, quia ad auris iudi-
- 532 -

cantium 12 cum voluptate perveniunt. Quid enim, si infir-


miora horum temporum templa credas, quia non rudi cae-
mento et informibus tegulis exstruuntur, sed marmore
nitent et auro radiantur?

COMENTÁRIOS
1 - praefantem, falando da fraqueza de sua saúde.
2 - exspectabit, terá paciência de escutar.
3 - de exceptione et formula, acêrca de uma exceção e de uma
fórmula.
4 - corruptus, seduzido.
5 - vagus, que chega por acaso.
6 - impexam, descabelada, despenteada.
7 - Roscii aut Turpionis Ambivii, atores, o último ainda mais
antigo.
8 - incude, na mesma bigorna. (Cfr. HORÁCIO, Arte Poética,
441): et male tornatos incudi reddere versus.
9 -' sensus, é um período com sentido completo. Se o sentido
era incompleto, dizia-se sententia.
10 - auribus et iudiciis, dativos, com obtemperans.
11 - iudicantium, dos ouvintes que julgam.

Cap. 28. - O merecimento da eloqüência é aproveitar o


que há de bom nos antigos1 tendo em vista o aperf ei-
çoamento dos modernos.

Nolo inridere rotam Fortunae et ius Verrinum 1 et


illud tertio quoque sensu 2 in omnibus orationibus pro sen-
tentia positum "esse videatur" 3• Nam et haec invitus
rettuli, et plura omisi, quae tamen sola mirantur atque
exprimunt ii qui se antiquos oratores vocitant. Neminem
nominabo, genus hominum significasse contentus: sed vobis4
utique versantur ante oculos isti, qui Lucilium pro Horatio
et Lucretium pro Virgílio legunt; quibus eloquentia Aufi-
di Bassi aut Servili Noniani ex comparatione Sisennae aut
Varronis sordet ; qui rhetorum nostrorum commentarios 5
fastidiunt, oderunt, Calvi mirantur. Quos more prisco
apud iudicem fabulantis 6 non auditores sequuntur, non
populus audit, vix denique litigator perpetitur: adeo maesti
et inculti iliam ipsam, quam iactant, sanitatem non firmi-
tate 7 sed ieiunio consequuntur. Porro ne in corpore qui-
- 533 -

dem valetudinem mediei probant quae animi anxietate con-


tingit; parum est aegrum non esse : fortem et laetum et
alacrem volo. Prope abest ab infirmitate, in quo sola sani-
tas laudatur. Vos vero, disertissimi, ut potestis, ut facitis,
inlustrate saeculum nostrum pulcherrimo genere dicendi.
Nam et te, Messalla, video laetissima quaeque antiquo-
rum imitantem; et vos, Materne ac Secunde, ita gravitati
sensuum 8 nitorem et cultum verborum miscetis, ea 9 electio
inventionis, is ordo rerum, ea quotiens causa poscit, ubertas,
ea, quotiens permittit, brevitas, is compositionis decor, ea
sententiarum planitas 10 est, sic exprimitis affectus, sic
libertatem temperatis, ut etiamsi nostra iudicia 11 maligni-
tas et invidia tardaverit, verum de vobis dicturi sint posteri
nostri.

COMENTÁRIOS

1 - rotam fortunae et ius Verrinum, ironia de Cícero ( in Pison.,


10; in Verr., 1, 46).
2 - in tertio quoque sensu, de três em três frases.
3 - esse videatur, é com efeito um dos finais de período mais
do agrado de Cícero.
4 - vobis, dativo de referência.
5 - commentarios, os cadernos.
6 - fabulantis, falando como se conversassem.
7 - firmitate. . . ieiunio, ablativo de meio.
8 - gravitati sensuum, à fôrça das idéias.
9 - ea. . . is. . . etc., encontramos diversos adjetivos demonstra-
tivos neste período, que podem ser traduzidos como: tão,
tanto, tal, etc.
10 - planitas, exatidão.
11 - iudicia nostra, o julgamento dos contemporâneos.

Cap. 36. - Na república, a eloqüência teve grande surto


por causa das desordens e da libertinagem

Magna eloquentia, sicut flamma, material 1 alitur et mo-


tibus excitatur et urendo clarescit 2, Eadem ratio in nostra
quoque civitate antiquorum eloquentiam provexit. Nam etsi
horum quoque temporum oratores ea consecuti sunt quae
composita 3 et quieta et beata re publica tribui fas erat,
tamen illa perturbatione ac licentia plura sibi adsequi vide-
bantur, cum mixtis omnibus et moderatore uno carenti-
bus 9 tantum quisque orator saperet quantum erranti po-
- 534 -

pulo persuaderi poterat. Hinc leges assiduae et populare


11omen 5, hinc contiones magistratuum paene pernoctantium
in Rostris 6, hinc accusationes potentium reorum et adsig-
natae etiam domibus 7 inimicitiae, hinc procerum factiones
et assídua senatus adversus plebem certamina. Quae sin-
gula etsi distrahebant rem publicam, exercebant tamen illo-
rum temporum eloquentiam et magnis cmnulare praemiis
videbantur, quia quanto quisque plus dicendo poterat, tanto
facilius honores adsequebatur, tanto magis in ipsis honori-
bus collegas suos anteibat, tanto plus apud principes
gratiae 8 , plus auctoritatis apud patres, plus notitiae ac
nominis apud plebem parabat. Hi clientelis etiam extera-
rum nationum redundabant; hos ituri in províncias magis-
tratus reverebantur, hos reversi colebant; hos et praeturae
et consulatus vocare ultro videbantur; hi ne privati qui-
dem sine potestate erant, cum et populum et senatum consi-
lio et auctoritate regerent. Quin immo sibi ipsi persuase-
rant neminem sine eloquentia aut adsequi posse in civitate
aut tueri conspicuum et eminentem locum. Nec mirum,
cum etiam inviti ad populum producerentur; cum parum
esset in senatu breviter censere 10, nisi qui ingenio et elo-
quentia sententiam suam tueretur; cum in aliquam invi-
diam 11 aut crimen vocati sua voce respondendum haberent;
cnm testimonia quoque in publicis iudi.ciis non absentes nec
per tabellam 12 dare, sed coram et praesentes dicere coge-
rentur. Ita ad summa eloquentiae praemia magna etiam
necessitas accedebat; et quomodo disertum haberi pulchrum
et gloriosum, sic contra mutum et elinguem 13 videri deforme
habebatur.

COMENTÁRIOS
1 - materia, ablativo com alitur.
2 - urendo clarescit, queimando ilumina.
3 - composita, sob um govêrno regular.
4 - mixtis, etc., ablativos absolutos.
5 - populare nomen, a popularidade.
6 - pernoctantium in Rostris, quase passando as noites no tri-
bunal.
7 - etiam domibus, dativo com inimicitiae; até a famílias in-
teiras.
8 - gratiae. . . auctoritatis. . . notitiae, genitivos partitivos.
9 - producerentur, eiam intimados pelos tribunos a dar satisfa-
ção ao povo.
- 535 -

10 - censere, era a fórmula final do que se dizia no senado:


de ea re ita censeo.
11 - invidiam, prevenção.
12 - per tabellam, por escrito.
13 - elinguem, não eloqüente.

Cap. 41. - As transf armações da eloqüência acompanham


as elo tempo

Sic quoque quod superest antiquis oratoribus, formn non


emendatae nec usque ad votum compositae civitatis argu-
mentum est. Quis enim nos advocat nisi aut nocens aut
miser? Quod municipium in clientelam nostram venit nisi
quod aut vicinus populus aut domestica discordia agitat?
quam provinciam tuemur nisi spoliatam vexatamque? Atqui
melius 1 fuisset non queri quam vindicari. Quod si inven-
niretur aliqua civitas in qua nemo peccaret, supervaccus 2
esset inter innocentis orator sicut inter sanos medicus. Quo-
modo tamen minimum usus minimumque profectus ars me-
dentis habet in iis gentibus, quae firmíssima valetudine 3 ac
saluberrimis corporibus utuntur, sic minor oratorum honor
obscuriorque 4 gloria est inter bonos mores et in obsequium
regentis paratos. Quid enim opus est longis in senatu sen-
tentiis, cum optimi cito consentiant? Quid multis apud
populum contionibus, cum de re publica non imperiti et
multi deliberent, sed sapientissimus et unus 5 ? Quid vo-
luntariis 6 accusationibus, curo tam raro et tam parce
peccetur? Quid invidiosis et excedentibus modum defen-
sionibus, curo clementia cognoscentis 7 obviam periclitanti-
bus eat? credite, optimi et in quantum opus est diser-
tissimi viri, si aut vos prioribus saeculis aut illi quos mira-
mur his 8 nati essent, ac deus aliquis vi tas ac vestra tem-
pora repente mutasset, nec vobis 9 summa illa laus et gloria
in eloquentia neque illis modus et temperamentum defuisset.
Nunc, quoniam nemo eodem tempore 10 adsequi potest
magnam famam et magnam quietem, bono 11 saeculi sui 12
quisque citra obtrectationem 13 alterius utatur 14 .

COMENTÁRIOS

1 - melius. . . quam, a comparação é feita entre dois infinitivos:


queri, vindicari.
2 - supervacuus, inútil.
- 536-

3 - valetudine . . . corporibus, ablativos com utuntur.


4 - minor oratorum, o comparativo, com genitivo, pode estar,
como aqui, no lugar de um superlativo: o menor e o mais
obscuro dos oradores.
5 - sapientissimus et unus, refere-se a Vespasiano, então impe-
rador. Transparece, nessas palavras, inegável adulação.
6 - voluntariis, espontâneas.
7 - cognoscentis, do juiz.
8 - bis, ou seja: his saeculis.
9 - vobis ... illis, dativos com desum.
10 - eodem tempore, em sua própria época.
li:::_ bono, ablativo com utatur, do bem, do que há de bom.
12 - saeculi sui, de seu tempo.
13 - citra obtrectationem alterius, sem ligar importância à in;;:
ja de outrem.
14 - utatur, que aproveite.
GERMANIA :(,

Cap. 1. - Situação geográfica da Germânia

Germania 1 omnis 2 a Gallis Raetisque 3 et Pannoniis


Rheno et Danuvio fluminibus, a Sarmatis Dacique 4 mutuo
metu aut montibus separatur. Cetera Oceanus ambit 5
latos sinus 6 et insularum immensa spatia 7 complectens,
nuper cognitis quibusdam gentibus ac regibus, quos bellum
aperuit. Rhenus Raeticarum Alpium inaccesso ac praeci-
piti vertice ortus, modico flexu in Occidentem versus septen-
trionali Oceano miscetur. 8 Danuvius molli 9 et clementer
edito montis Abnobae 10 iugo effusus plures populos 11 adit,
donec in Ponticum 12 mare sex meatibus erumpat: septi-
mum os paludibus hauritur.

COMENTÁRIOS

1 -- Germania, Tácito fala apenas da Germânia transrenana. A


Germânia romana estava situada na margem esquerda do
Reno e era dividida em duas províncias.
2 - omnis, quando se trata de um todo dividido em partes.
3 - Raetis et Pannoniis. Separados da Germânia pelo Daúbio.
Os primeiros habitavam o que é hoje o Tirol e a Suiça
oriental, até S. Gotardo. Os segundos, parte da Áustria, da
Hungria, da Eslavônià e da Bósnia.
4 - Sarmatis Dacisque, - a leste. Os Dacos habitavam o norte
do r.anúbio, na Hungria e Transilvânia. Os Sármatas, ao
norte dos Dacos, ocupavam a Polônia e grande parte da
Rússia e ficavam na região compreendida entre o Vístula,
Dom e o Volga.
5 - ambit, poético: o Oceano circunda o resto. Trata-se do mar
do Norte e do Báltico.
6 - latos sinos, largas sinusidades entrantes pela terra.
7 - insularum immensa spatia, pode ser tanto: ilhas de grande
extensão, como: grande número de ilhas.

(*) Adotamos o texto da edição de Oxford elaborado por J. G.


C. Anderson.
- 538 -

8 - miscetur, lança-se.
9 - molli et clementer edito de doce e suave declive.
10 - Abnoba, montanha na Floresta Negra, hoje Abenauer Ge-
birge.
11 pluris populos, muitos povos, ou seja, mais povos que o
Reno.
12 Ponticum mare, referência ao Mar Negro.

Cap. 2. - Os povos que habitarn a Germânia

Ipsos 1 Germanos indigenas crediderim 2, muumeque


aliarum gentium adventibus et hospitiis mixtos, quia nec
terra olim sed classibus 3 advehebantur qui mutare sedes
quaerebant, et immensus ultra utque sic dixerim 4 adversus
Oceanus raris ab orbe nostro 5 navibus aditur. Quis porro,
praeter periculum horridi et ignoti maris, Asia aut Africa
aut Italia relicta Germaniam peteret, informem terris,
asperam caelo, tristem cultu aspectuque 6, nisi si patria
sit?
Celebrant carminibus antiquis 7, quod unum apud illos
memoriae et annalium 8 genus est, Tuistonem deum terra <:1
editum, et filium Mannum 10 , originem gentis conditores-
que Manno tres filios adsignant, e quorum nominibus
proximi Oceano Ingaevones, medii Herminones, ceteri Istae-
vones vocentur quidam, ut in licntia vetustatis 11 , plures
deo 12 ortos pluresque gentis appellationes, Marscs Gam-
brivios 13 Suebos Vandilios 14 adfirmant, eaque vera et anti
qua nomina. Ceterum Germaniae vocabulum recens et
nuper additum 15 quoniam qui primi Rhenum transgressi
Gallos expulerint ac nunc Tungri, tunc Germani vocati
sunt. Ita nationis 16 nomen, non gentis, evaluisse paula-
tim, ut omnes primum a victore ob metum 17 mox et a se
ipsis invento nomine 18 Germani vocarentur.

COMENTÁRIOS

1 - lpsos, ou seja, passando a falar dos habitantes.


2 - crediderim, estaria inclinado a crer. Não corresponde, aliás,
à realidade histórica.
3 - classibus, circunstância de lugar "por onde", em ablativo:
por mar.
4 - ut sic dixerim, o latim clássico poria: ut ita dicam.
- 539 -

5 orbe nostro, o império Romano.


6 cultu aspectuque, triste para se morar (nela) e até para se-
ver.
7 - carminibus antiquis, os cantos heróicos primitivos.
8 - memoriae et annalium, tradições orais e escritas.
9 - terra, ablativo de origem.
10 - Mannum, compare com o alemão Mann = homem.
11 vetustatis, genitivo subjetivo. Licentia vetustatis é a li-
cença que dá a antigüidade para se fazerem hipóteses.
12 deo, ablativo de origem. Mais de três filhos nascidos do
deus.
13 - Marcos, Gambrivios, da Germânia acidental, entre os rios
Elba e Reno.
14 - Suevos, Vandilios, os Suevos, nome genérico dos habitantes
entre o rio Danúbio, o Elba e o mar Báltico. Vandilios são
os Vândalos, que mais tarde invadiriam o sudoeste da Eu-
ropa.
15 -- recens et nuper additum, observe o emprêgo de dois sinôni-
mos, para uma idéia apenas. Muito comum em Tácito nesta
obra. Raro nas outras. Não era tão recente o nome de Ger-
manos, pois César já o conhecia. Parece que provém do
próprio germano "wehr" e "mann", homem d'armas, Há
quem pretenda, porém, que seja palavra latina, significando
"irmão".
16 nationis, prevaleceu pouco a pouco o nome de uma tribo
(nationis) sôbre o de um povo inteiro (gentis).
17 Ob metum, primeiramente o nome foi imposto pelos vence-
dores (Tungri), afim de incutir mêdo aos Gauleses. Donde
se deduz ser mail;, aceitável a origem germânica do nome:
homens guerreiros.
18 - invento nomine, ablativo absoluto. Observe a variedade de
construção: ob me tum. . . invento nomine. É bastante co-
mum em Tácito essa inconcinnitas, ou variatio, ou assimetria.

Cap. 7. - Os reis e generais. As mulheres nos combates

Reges ex nobilitate, duces ex virtute 1 sumunt. Nec


regibus infinita ac libera potestas2 ; et duces exemplo
potius quam imperio, si 3 prompti, si conspicui, si ante
aciem agant, admiratione praesunt 4 • Ceterum neque ani-
madvertere 5 neque vincire, ne verberare quidem nisi sacer-
dotibus permissum, non quasi in poenam nec ducis iussu 6,
sed velut deo 7 imperante; quem adesse bellantibus credunt.
Effigiesque et signa 8 quaedam detracta lucis 9 in proelium
ferunt. Quodque praecipuum fortitudinis incitamentum
- 540 -

€St, non casus nec fortuita conglobatio turmam aut cuneum


facit, sed familiae et propinquitates; et in proximo pigno-
ra 10 , unde feminarum ululatus audiri, unde vagitus infan-
tium. Hi cuique sanctissimi testes, hi maximi laudatores.
Ad matres, ad coniuges vulnera ferunt; nec illae numerare
et exigere 11 plagas pavent, cibosque et hortamina12 pugnan-
tibus gestant.

COMENTÁRIOS

1 - nobilitate ... virtute, pela nobreza (da descendência); pela


coragem.
2 - infinita a libera potetas, poder ilimitado e absoluto.
3 - si, o si com subjuntivo presente, em Tácito, indica a re-
petição de uma ação.
4 - praesunt está subentendido copiis.
5 - animadvertere, é um eufemismo, por "condenar à morte."
6 - in poenam nec ducis iussu, observe a assimetria.
7 - deo, esse deus seria Diu (Marte) ou Whodan (Mercúrio).
8 - effigies et signa, o primeiro, de animais; o segundo, de
deuses.
9 - detracta lucis, tiradas dos bosques sagrados.
10 - pignora (amoris), os entes queridos.
11 - exigere, examinar.
12 - hortamina, encorajamentos.

Cap. 9. - Principais deuses dos germanos

Deorum maxime Mercurium 1 colunt, cui certis diebus


humanis quoque hostiis 2 litare fas habent. Herculem ac
Martem concessis animalibus 3 placant. Pars Sueborum et
Isidi 4 sacrificat: unde causa et origo peregrino sacro 5,
parum comperi 6, nisi quod signum ipsum in modum libur-
nae 7 figuratum docet advectam religionem. Ceterum nec
cohibere parietibus8 deos neque in ullam humani oris
speciem adsimulare 9 ex magnitudine caelestium arbitrantur.
Lucos ac nemora 10 consecrant, deorumque nominibus appel-
lant secretum illud quod sola 11 reverentia vident.

COMENTÁRIOS

1 - Mercurium, é Whodan (Odin).


2 - humanis hostiis, sacrifícios humanos.
- 541-

3 - concessis animalibus, animais permitidos. Hércules é o deus


germânico Tonar.
4 - Isidi, é a deusa Isis, do Egito. Parece ser Freia, espôsa de
Wodan (deusa do amor) ou Frigg, espôsa de Odin (deusa
do lar).
5 - peregrino sacro, ablativo de origem. Culto estrangeiro.
6 - parum comperi, pouco conheço.
7 - liburnae, navio leve, de origem !lírica.
8 - cohibere parietibus, fechar nos templos.
9 adsimulare, reproduzir com face humana.
10 lucos ac nemora, sinônimos. São os bosques.
11 sola reverentia, só com a fé; ablativo de maneira.

Cap. 11. - Assembléias populares

De minoribus rebus principes consultant, de maioribus


omnes, ita tamen ut ea quoque quorum penes plebem arbi-
trium est, apud principes praetractentur. Coeunt, nisi quid
fortuitum et subitum incidit, certis diebus; cum aut inchoa-
tur luna aut impletur; nam agendis rebus hoc auspicatissi-
mum initium credunt. Nec dierum numerum 1, ut nos, sed
noctium computant. Sic constituunt, sic condicunt: nox
ducere diem videtur. Illud ex libertate vitium 2, quod non
simul nec ut iussi conveniunt, sed et alter et tertius dies
cunctatione 3 coeuntium absumitur. Ut turbae placuit,
considunt armati. Silentium per sacerdotes, quibus tum et
coercendi ius est, im.peratur. Mox rex vel princeps, prout 4
aetas cuique, prout nobilitas, prout decus bellorum, prout
facundia est, audiuntur, auctoritate suadendi 5 magis quam
iubendi potestate. Si displicuit sententia, fremitu 6 asper-
nantur; sin placuit, frameas 7 concutiunt: honoratissimum
adsensus genus est armis laudare.

COMENTARIOS

1 - dierum numerum, o calendário era baseado nas fases luna-


res.
'Z - ex libertate vitium, o defeito dessa liberdade.
3 - cunctatione, dois ou três dias de demora.
4 - prout, a jerarquia: idade, nobreza, glória na guerra, elo-
qüência.
5 - suadendi, poder de persuadir, mais que de ordenar.
6 - fremitu, murmúrio.

35 - 3°
- 542 -

7 - frameas, especie de lança, que servia para fisgar ou jogar.


Bater as lanças entre si é sinal de aprovação.

Cap. 15. - Como viviam os Germanos em tempo de paz

Quotiens bella non ineunt, non multum 1 venatibus,


plus per otium 2 transigunt, dediti somno ciboque, fortissi-
mus quisque ac bellicosissimus nihil agens delegata domus 3
et penatium et agrorum cura feminis senibusque et infir-
m1ss1mo cuique ex familia: ipsi hebent, mira diversitate
naturae, cum idem homines sic ament inertiam et oderint
quietem. Mos est civitatibus ultro ac viritim 4 conferre
principibus vel armentorum vel frugum, quod pro honore
acceptum etiam necessitatibus subvenit. Gaudent praeci-
pue finitimarum gentium donis, quae non modo a singulis
sed publice 5 mittuntur, electi equi, magna arma, phalerae
torquesque 6• Iam et pecuniam accipere docuimus 7•

COMENTÁRIOS

1 - multum (temporis), não muito tempo.


2 - per otium, observe a construção diversa; venatibus ... per
otium.
3 - domus, deixado a casa e o cuidado do lar e dos campos.
4 - ultro ac viritim, costume espontâneo, sem leis reguladoras.
5 - publice, oficialmente.
6 - phalerae torquesque, medalhões e colares.
7 - docuimus, os imperadores romanos davam dinheiro, para
comprar a paz.

Cap. 16. - Casas isoladas nas aldeias. Subterrâneos onde


passam os invernos.

Nullas Germanorum populis 1 urbes 2 habitari sotis notum


est, ne pati quidem inter se iunctas sedes. Colunt discreti
ac diversi, ut fons, ut campus, ut nemus placuit. Vicos
locant non in nostrum morem conexis et cohaerentibus aedi-
ficiis. Suam quisque domum spatio circumdat 3, sive adver-
sus casus ignis remedium4, sive inscitia aedificandi. Ne cae-
mentorum5 quidem apud illos aut tegularum usus: materia 6
ad omnia utuntur informi et citra speciem 7 aut delectatio-
- 543

nem. Quaedam loca dilgentius inlinunt 8 terra ita pura ac


splendente ut picturam ac lineamenta colorum imitetur.
Solent et subterraneos specus aperire 9, eosque multo insu-
per fimo onerant, suffugium 10 hiemis et receptaculum fru-
gibus11, quia rigorem frigorum eius modi loci molliunt
et si quando hostis advenit, aperta populatur, abdita autem
et defossa aut ignorantur aut eo ipso fallunt 12 quod quae-
renda sunt.

COMENTÁRIOS

1 - populis, dativo de agente, com infinitivo passivo.


2 - urbes, no sentido romano; cidade cercada de muros.
3 - spatio circumdat casas isoladas.
4 - remedium sive inscitia, assimetria de construção.
5 - caementorum, pedras de construção.
6 - materia, madeiramento.
7 - citra speciem, sem beleza.
8 - inlinunt, recobrem com (uma camada de) terra.
9 - aperire, cavar.
10 - suffugium, refúgio subterrâneo.
11 - receptaculum frugibus, espécie de adega.
12 - fallunt, escondem.

Cap. 17. - As vestimentas dos dois sexos

Tegumen omnibus sagum 1 fibula aut, si desit, spina


consertum 2 : cetera intecti 3 totos dies iuxta focum atque
ignem agunt. Locupletissimi 4 veste 5 distinguuntur, non
fluitante, sicut Sarmatae ac Parthi, sed stricta et singulos
artus exprimente. Gerunt 6 et ferarum pelles, prox1m1
ripae neglegenter, ulteriores exquisitius, ut quibus nullus
per commercia cultus 7 • Eligunt feras, et detracta vela-
mina spargunt maculis pellibusque 8 beluarum quas exterior
Oceanus atque ignotum mare gignit. N ec alius feminis
quam viris habitus, nisi quod feminae saepius lineis amicti-
bus9 velantur eosque purpura variant partemque vestitus 10
supf:rioris 11 in manicas non extendunt, nudae brachia ac
}acertos; sed et proxima pars 12 pectoris patet.
- 544-

COMENTÁRIOS

1 - sagum, pedaço quadrado de lã grossa, jogado como manto


às costas, e preso por uma fivela.
2 - spina consertum, preso por uma espinha, uma fivela. (cfr.
VERG., Aen. III, 534; consertum tegmen spin is).
3 - intecti, descobertos, nús. A parte restante do corpo não era
coberta. l
4 - locupletissimi, os mais ricos.
5 - veste. . . stricta, uma vestimenta justa ao corpo.
6 - gerunt, os outros ( em oposição aos ricos) vestem.
7 - cultus, civilização.
8 - maculis pellibusque, hendíades: com peles multicolôres.
9 - amictibus, manto feminino, correspondente ao sagum.
10 - vestitus, túnica interna, que corresponde à vestis masculina
11 - partem vestitus superioris, por: artem superiorem vestitus.
12 - proxima pars, a parte superior.

Cap. 18. - O casamento entre os germanos. O dote

Quamquam severa illic matrimonia, nec ullam morum


partem magis laudaveris, nam prope soli barbarorum sin-
gulis uxoribus contenti sunt, exceptis admodum paneis, qui
non libidine sed ob nobilitatem 1 plurimis nuptiis 2 ambiun-
tur. Dotem 3 non uxor marito, sed uxori maritus offert.
Intersunt parentes et propinqui, ac munera probant, mu-
nera4 non ad delicias muliebres quaesita, nec quibus nova
nupta comatur, sed boves et frenatum equum et scutum
cum framea gladioque. ln haec munera 5 uxor accipitur,
atque in vicem ipsa armorum 6 aliquid viro adfert. Hoc
maximum vinculum, haec arcana sacra, hos coniugales deos
arbitrantur. Ne 7 se mulier extra virtutum cogitationes
extra virtutum cogitationes extraque bellorum casus putet,
ipsis incipientis matrimonii auspiciis admonetur venire se
laborum periculorumque sociam, idem in pace, idem in
proelio passuram ausuramque. Hoc iuncti boves, hoc para-
tus equus, hoc data arma denuntiant. Sic vivendum, sic
pariendum: accipere se quae liberis inviolata ac digna
reddat, quae nurus accipiant rursusque ad nepotes refe-
rantur.
COMENTARIOS
1 - non libidine sed ob noblitatem, assimetria. Não por prazer
imoderado, nas por causa de sua nobreza.
545 -

2 - pluribus nuptiis, muitas famílias buscam sua aliança.


3 - dotem, o costume era comprar a espôsa.
4 - munera, esses presentes não eram propriamente para a el!!-
pôsa, mas para o pai dela, que o perdia.
5 - ln haec munera. Em troca dêsses presentes.
6 - armorum, genitivo partitivo. Essas armas eram dadas pelo
pai da moça, para significar a cessão do pátrio poder.
7 - ne se mulier, etc. Observe-se a eloqüência austera de Tácito,
desde o ne até ao fim do capítulo.

Cap. 20. - A educação dos filhos

ln omni domo nudi ac sordidi 1 in hos artus, in haec


corpora, quae miramur, excrescunt. Sua quemque mater
uberibus alit, nec ancillis ac nutricibus delegantur. Domi-
uum 3 ac servum nullis educationis deliciis dignoscas: inter
eadem pecora, in eadem humo degunt, donec aetas 4 separet
ingenuos, virtus agnoscãt. Sera iuvenum venus 5, eoque
inexhausta 6 pubertas. Nec virgines festinantur 7 ; eadem
inventa, similis proceritas; pares validaeque miscentur 8, ac
robora parentum liberi referunt 9 • Sororum filiis idem
apud avunculum qui ad partem honor. Quidam sanctiorem
artioremque hunc nexum sanguinis arbitrantur, et in acci-
piendis obsidibus 10 magis exigunt, tamquam et animum
firmius et domum latius teneant. Heredes tamen successo-
resque sui cuique liberi; et nullum testamentum 11 • Si
liberi non sunt, proximus gradus in possessione fratres, pa-
trui, avunculi. Quanto plus propinquorum, quanto maior
adfinium numerus, tanto gratiosior senectus; nec ulla orbi-
tatis pretia 12 •

COMENTÁRIOS

1 - sordidi, não significa sujos, mas "à vontade". Com efeito


no cap. 22 (vide mais abaixo). Tácito afirma statim e som-
no. . . lavantur; logo que se acordam, lavam-se.
2 - in haec corpora quae miramur, crescem até êsses corpanzís,
que vemos. A estatura dos germanos era muito elevada,
como o provam os esqueletos achados nas escavações.
3 - dorninum ac servurn, ricos e pobres têm a mesma educação.
4 - aetas, a idade os separa, a coragem fá-los distinguir.
5 - venus, o amor.
6 - inexhausta, forte e vigorosa.
7 - festinantur, as jovens não se casam cedo.
- 546 -

8 - miscentur, igualmente fortes (as mulheres) casam-se.


9 - referunt, os filhos herdam (reproduzem) a fôrça dos pais.
10 - obsidibus, preferiam os sobrinhos como reféns.
11 - testamentum, os germanos não faziam testamento. A he-
rança passava naturalmente de pai a filho, ou aos parentes
(propinquorum) mais próximos, ou aos conquistados pelo
casamento ( affinium).
12 - orbitatis pretia, nenhuma vantagem havia em não ter filhos.

Cap. 22. - Costumes dos germanos

Statim e somno 1, quem plerumque in diem extrahunt,


lavantur, saepius calida, ut apud quos plurimum hiems
occupat. Lauti cibum capiunt: separatae 2 singulis sedes et
sua cuique mensa. Tum ad negotia, nec minus saepe ad
convivia procedunt armati. Diem noctemque continuare
potando nulli probrum 3• Crebrae, ut inter vinolentos,
rixae raro conviciis 4, saepius caede et vulneribus transi-
guntur. Sed et de reconciliandis invicem inimicis et iun-
gendis adfnitatibus et adsciscendis principibus, de pace deni-
que ac bello plerumque in conviviis consultant, tamquam
nullo magis tempore aut ad simplices 5 cogitationes pateat
animus aut ad magnas incalescat. Gens non astuta nec
callida 6 aperit adhuc secreta pectoris licentia locF. Ergo
detecta et nuda omnium mens. 8 Postera die retractatur, et
salva utriusque temporis ratio est. Deliberant, dum fin-
gere nesciunt; constituunt, dum errare non possunt.

COMENTÁRIOS

1 - somno, subentende-se excitantur; logo que se acordam.


2 - separatae, cada qual tem sua cadeira e sua mesa.
3 - probum, não é honesto, bonito, a ninguém.
4 - raro conviciis, raramente ficam nas palavras: vão às vias
de fato.
5 - simplices, sinceros.
6 - astuta nec callida, astuta por natureza e por experiência.
7 .:._ Jicentia ioci, liberdade de caçoar, brincar.
8 - mens, opinião.
- 547 -

Cap. 23. - A cerveja, bebida predileta dos germanos. A


alimentação

Potui1 humor 2 ex hordeo aut frumento, in quandam


similitudinem vini corruptus 3 : proximi ripae et vinum
mercantur. Cibi simplices, agrestia 4 poma, recens fera 5
aut lac concretum 6 : sine apparatu, sine blandimentis 7
expellunt famem 8 • Adversus sitim non eadem temperan-
tia. Si indulseris ebrietati suggerendo 9 quantum concupis-
cunt, haud minus facile vitiis quam armis vincentur.

COMENTÁRIOS

1 - potui, dativo de posse, com o verbo (est) oculto: serve de


bebida.
2 - humor, a cerveja. Plínio já usara o vocábulo celta cervisia
(PLIN. H. N., XIV, 29)
3 - corruptus, fermentado.
4 - agrestia, não frutos selvagens, mas "que nasciam espontâ-
neamente", sem cultura.
5 - recens fera, caça fresca.
6 - lac concretum, coalhada.
7 - sine blandimentis, sem luxo.
8 - expellunt famem, matam a fome.
9 - suggerendo, oferecendo-lhes (vinho).

Cap. 27. - Os funerais

Funerum nulla ambitio 1 : id solum observatur ut cor-


pora clarorum virorum certis lignis 2 crementur. Struem
rogi 3 nec vestibus nec odoribus cumulant: sua cuique arma,
quorundam igni et equus adicitur. Sepulcrum caespes
erigit. Monumentorum 9 arduum et operosum honorem, ut
gravem defunctis, aspernantur. Lamenta ac lacrimas 5 cito,
dolorem et tristitiam tarde ponunt. Feminis lugere hone-
stum est, viris meminisse.

COMENTÁRIOS

1 - nulla ambitio, ninguém ambiciona grandes funerais.


2 - certis lignis, com madeiras especiais.
3 - struem rogi, a armação da fogueira, do rogo.
- 548

4 - monumentorum, refere-se aos grandiosos mausoléus roma-


nos. Observe a hipálage: a difícil e trabalhosa pompa dos
monumentos.
5 - lamenta ac lacrimas, sinonímia, da mesma forma que dolo-
rem et tristitam. Chocavam por pouco tempo, mas recorda-
vam-se até muito tempo depois.

Cap. 38. - Os costumes dos Suevos

Nunc de Suebis dicendum est, quorum non una, ut


Chattorum Tencterorumve, gens; maiorem enim Germaniae
partem 1 obtinent, propriis adhuc nationibus nominibusque
discreti, quamquam in commune Suebi vocentur. Insigne
gentis 2 obliquare crinem 3 nodoque substringere. Sic Suebi
a ceteris Germanis, sic Sueborum ingenui a servis sepa-
rantur. ln aliis gentibus seu cognatione aliqua Sueborum
seu, quod saepius accidit, imitatione, rarum et intra iuventae
spatimn4 ; apud Suebos usque ad canitiem 5 horrentes 6
capillum retorquentur, ac saepe in ipso solo vertice reli-
gantur. Príncipes et ornatiorem habent. Ea cura formae,
sed innoxia: 7 neque enim ut ament amenturve, in altitu-
dinem quandam et terrorem adituri bella compti, ut
hostium oculis, ornantur.

COMENTÁRIOS

1 - maiorem partem, ocupavam, com efeito, o território entre o


Elba, o Vístula, o Danúbio e o Báltico. Suebi era nome ge-
nérico de muitas tribos.
2 - insigne gentis, característica dêste povo.
3 - obliquare crinem, dividir o cabelo e amarrá-lo com um nó.
4 - rarum et intra iuventae spatium, nos outros povos, ou por
certas relações com os Suevos, ou como mais freqüentemente
acontece por imitação, só fazem isso durante a juventude,
e assim mesmo raramente.
5 - usque ad canitiem, os Suevos penteam-se assim até a velhice.
6 - horrentem, levantam os cabelos de trás, e o amarram no
alto da cabeça, para atemorizar.
7 - sed innoxia, não é por vaidade nem para agradar, mas
para se apresentarem nos combates.
TITUS LíVIUS ~

II . 12. - O lanço heróico de M úcio C évola

1 Obsidio 1 erat nihilominus et frumenti 2 curo summa


caritate inopia, sedendoque expugnaturum 3 se urbem spem
Porsinna habebat, 2 cum O. Mucius4 adulescens nobilis,
cui 5 indignum videbatur populum Romanum servientem, curo
sub regibus esset 6, nullo bello nec ab hostibus ullis obsessum
esse, liberum eundem populum ab iisdem Etruscis obsideri
quorum saepe exercitus fuderit 7, 3 itaque magno audacique
aliquo facinore eam indignitatem vindicandam ratus, primo
sua sponte penetrare in hostium castra constituit, 4 dein, me-
tuens ne, si consulum iniussu et ignaris omnibus iret, forte
deprehensus a custodibus Romanis retraheretur ut transfuga,
fortuna tum urbis crimen adfirmante, senatum adit: 5
"Transire Tiberim, inquit, patres, et intrare, si possim, castra
hostium volo; non praedo, nec populationum in vicem ultor:
maius, si di iuvant, in animo est facinus". Adprobant patres;
abdito 8 intra vestem ferro proficiscitur. 6 Ubi eo venit,
in confertissima turba prope regium tribunal constitit. 7
Ibi cum stipendium forte militibus daretur et scriba cum
rege sedens pari fere ornatu 9 multa ageret eumque milites
vulgo 10 adirent, timens sciscitari uter 11 Porsinna esset,
ne ignorando regem semet ipse 12 aperiret quis esset, quo 13
temere traxit fortuna facinus, scribam pro rege obtrun-
cat. 14 8 Vadentem inde qua per trepidam turbam cruhento
mucrone sibi ipse fecerat viam, cum cuncursu ad clamorem
facto, comprehensum regii satellites retraxissent, ante tri-
bunal regis destitutus, tum quoque inter tantas fortunae
minas metuendus magis quam metuens: 9 "Romanus sum,
inquit, civis; O. Mucium vocant. Hostis hostem occidere
volui; nec ad mortem minus animi 15 est, quam fuit ad

(*) Adotamos o texto da coleção Teubner, elaborado por


Flamstead Walter e R. Seymous Comvay.
- 550-

eaedem: et fecere et pati fortia 16 Romanum 17 est. 10 Nec


unus in te 18 ego hos animos gesse; longus 19 post me ordo
est idem petentium decus 20 . Proinde in hoc discrimen(
si iuvat, accingere, ut in singulas horas capite dimices
tuo 21 , ferrum hostemque in vestibulo habeas regiae. 22
11 Hoc tibi iuventus Romana indicimus bellum. Nullam
.aciem, nullum proelium timueris; uni tibi et cum singulis,
res 23 erit." 12 Cum rex, simul ira infensus periculoque
conterritus, circumdari ignes minitabundus iuberet, ms1
expromeret propere quas insidiarum sibi minas per amba-
ges iaceret: 13 "En tibi, inquit, ut sentias quam vile
eorpus sit iis qui magnam gloriam vident ;" dextramque
accenso ad sacrificium foculo 24 inicit. Quam cum velut
alienato ab sensu torreret animo, prope attonitus mira-
culo 25 rex cum a sede sua prosiluisset amoverique ab
altaribus 26 iuvenem iussisset: 14 "Tu vero abi, inquit, in
te magis quam in me hostilia ausus. Iuberem macte 27
virtute esse, si pro mea patria ista virtus staret; nunc 28
iure belli liberum te intactum inviolatumque hine dimitto."
15 Tunc Mucius, quasi 29 remunerans meritum: "Quando-
quidem, inquit, est apud te 30 virtuti honos, ut beneficio
tuleris a me quod minis nequisti, trecenti 31 coniuravimus
principes iuventutis Romanae ut in te hac via grassaremur.
16 Mea prima sors fuit: ceteri, ut cuiusque ceciderit primi,
quoad te opportunum fortuna dederit, suo quisque tempore
aderunt."

COMENTÁRIOS

1 - Obsidio, sítio, bloqueio. Roma estava cercada pelo exercito


de Porsena. Ano 246 U. C. ; 508 a. C.).
2 - frumenti. . . inopia a falta de alimentação, de trigo .
.3 - expugnaturum (esse) assaltar.
4 - cum C. Mucius, oração temporal, que continua mais abaixo:
constituit.
5 - cui, dativo de referência.
6 - cum sub regibus esset, oração causal.
'1 -- fuderit, perfeito do subjuntivo, por ser estilo indireto o da
oração.
8 - abdito ferro, ablativo absoluto: tendo escondido a arma.
9 - pari fere ornatu, quase com os mesmos ornamentos. Abla-
tivo de maneira.
10 - milites vulgo, soldados em geral, a maioria dos soldados.
ll - uter, qual dos dois.
12 - ipse, demonstrativo concordando com o sujeito, ao invés dP.
fazê-lo com regem.
- 551-

-3 - quo, circunstância de fim (lugar virtual "para onde.")


14 - obtruncat, mata o escriba, em vez do rei.
15 - animi, genitivo partitivo.
16 - fortia, adjetivo usado pelo advérbio: fortiter.
17 - Romanum, nominativo neutro. Com os adjetivos de segun-
da declinação, podemos usar o genitivo de conveniência: ro-
mani est, ou o nominativo neutro, como o faz aqui Tito-Lí-
vio: romanum est; é romano, é próprio de um romano.
18 - in te, contra ti.
19 - longus ordo, grande número.
20 - idem petentium decus, petentium é um particípio substanti-
vado, construção muito comum em Tito-Livio. Não obstan-
te, conserva sua regência verbal: dos que pedem a mesma
honra; idem decus são, portanto, acusativo neutros.
21 - in singulas, etc., a cada hora que passa arriscas tua ca-
beça.
22 - regiae, da tenda real.
23 - res erit uni tibi, o negócio, a questão é só contigo.
24 - foculo, altar portátil de campanha, para os sacrifícios.
25 - miraculo, ablativo de causa.
26 - altaribus, palavra pluralia tantum, significando um só altar.
2-7 - macte, aqui, por exceção, está fazendo o papel de acusativo:
iubrem (te) esse macte virtude: eu aplaudiria a sua cora-
gem.
28 - nunc, já que não é assim.
29 - quasi, porque se tratava de um ardil de Múcio.
30 - apud te, em ti.
31 - trecenti coniuravimus, está subentendido antes: sabe que
trezentos, etc.

V. 42. - O incêndio de Roma pelos Gatilêses

1 Ceterum, seu non omnibus 1 delendi urbem libido


erat, seu ita placuerat principibus Gallorum, et ostentari
quaedam incendia terroris causa, si 2 compelli ad deditio-
nem caritate sedum 3 suarum obsessi possent, 2 et non omnia
concremari tecta, ut, quodcumque superesset urbis, id
pignus 4 ad flectendos hostium animos haberent, nequa-
quam perinde atque in capta urbe prima die 5 aut passim
aut late vagatus est ignis. 3 Romani ex arce plenam
hostium urbem cernentes vagosque 6 per vias omnes cursus,
cum alia atque parte nova aliqua clades oreretur, 11011
mentibus solum 7 concipere, sed ne auribus quidem atque
oculis satis constare poterant. 4 Quocumque clamor hostium,
mulierum puerorumque ploratns, sonitus flammae et fragor
ruentium tectorum avertisset. 8 , paventes ad omnia animos
552 -

oraque et oculos flectebent, velut ad spectaculum a fortuna


positi occidentis patriae nec ullius rerum suarum relicti
praeterquam corporum vindices, 5 tanto ante alios miserandi
magis, qui umquam 8 obsessi sunt, quod interclusi a patria
obsidebantur, omnia sua cernentes in hostium potestate.
6 Nec tranquillior nox diem tam foede actum excepit aut
lux 10 deinde noctem inquietam insecuta est, nec ullum
erat tempus quod a novae semper cladis alicuius spectaculo
cessaret. 7 Nihil tamen tot 11 onerati atque obruti malis
flexerunt animos, quin 12 , etsi omnia flammis ac ruinis 13
aequata 14 vidissent, quamvis inopem parvumque quem tene-
bant collem, liberta ti relictum, virtute defenderent; 8 et
iam, cum eadem cotidie acciderent, velut assueti malis
abalienaverant 15 a sensu rerum suarum animos, arma
tantum ferrumque in dextris, velut solas reliquias spei
suae intuentes.

COMENT ARIOS

1 - omnibus, dativo de posse.


2 - si, para ver se.
3 - sedum. Em algumas edições lemos sedium.
4 - pignus, acusativo predicativo.
5 - prima die, observemos que dies aqui é feminino, apesar de
não ser o caso da regra classica.
6 - vagosque, a ordem é: et (hostes) vagos cursus per omnes
vias: e os inimigos correndo desordenadamente por tôdas
as ruas.
7 - non sol um, seguido de ne. . . quidem = não só não. . . como
nem. "Não só não dominavam suas mentes, como nem po-
diam fazê-lo com os olhos e ouvidos," ou seja: não tinham
consciência do que viam e ouvim.
8 - avertisset, é uma peculiaridade do estilo de Lívio, empre-
gar o sujuntivo para dar idéia de repetição. Cícero e César
prefeririam o indicativo.
9 - umquam, usado excepcionalmente em oração afirmativa.
10 - lux, o dia. Também ligado a tranquillior.
11 - tot, refere-se a malis: por tantos males.
12 - quin, de modo a renunciar a.
13 - ruinis, escombros.
14 - aequata (solo), ou seja, arrasada.
15 - abalienaverant animos ah sensu, suas almas de haviam tor-
nado insensíveis.
- 553 -

V. 43. - Os Gaulêses tentam tomar de assalto o Capi-


tólio

1 Galli quoque per aliquot dies m tecta modo urbis


nequiquam 1 bello gesto, curo inter incendia ac ruinas
captae urbis nihil superesse praeter armatos hostes vide-
rent, nec quicquam tot cladibus territos nec flexuros 2 ad dedi-
tionem animos, ni 5 vis adhiberetur, experiri 4 ultima et
impetum facere 4 in Arcem statuunt. 2 Prima luce, signo
dato, multitudo omnis in foro instruitur; inde clamore su-
blato ac testudine facta 5 subeunt. Adversus quos Romani
nihil temere nec trepide 6 ; ad omnes aditus stationibus 7
firmatis, qua 8 signa ferri videbant 9, ea 1º robore virorum
opposito, scandere hostem sinunt, quo 11 successerit magis in
arduum, eo 12 pelli posse per proclive facilius rati. 3 Medio
fere clivo restitere 13 ; atque inde ex loco superiore, qui
prope sua sponte 14 in hostem inferebat, impetu facto
strage ac ruína fudere Gallos ut numquam postea nec
pars nec universi temptaverint 15 tale pugnae genus.
4 Omissa itaque spe per vim atque arma subeundi, obsi-
dionem parant 16 , cuius ad id tempus 17 immemores et quod
in urbe fuerat frumentum incendiis urbis absumpserant
et 18 ex agris per eos ipsos dies raptum omne Veios erat.
5 Igitur exercitu diviso partim 19 per finitimos populos
praedari placuit, partim obsidere arcem, ut obsidentibus
frumentum populatores agrorum praeberent.

COMENTÁRIOS

1 - nequiquam = em vão; sem que nada disso tivesse resolvido


os romanos a entregar a cidade.
2 - flexuros, subentenda-se esse.
3 - ni, a não ser que.
5 - experiri. . . facere, infinitivos completares de statuunt.
5 - testudine facta, armada a tartaruga. Expressão muito usa-
da por César, para indicar o assalto, feito pelos soldados
unidos e cobertos com seus escudos, sôbre os quais subiam
outros soldados na mesma ordem, até alcançarem a altura
desejada, dando a impressão de uma gigantesca tartaruga.
6 - temere nec trapide (fecerunt), nada fize.-~m nem com ousa-
dia nem com rnêdo.
7 - stationibus, destacamentos.
8 - qua, por onde.
- 554

9 - signa ferri videnbant, viam o inimigo avançar.


10 - ea, por aí.
11 - quo, para onde.
14 - eo, para aí.
13 - restiterc, os Romanos detiveram os Gauleses.
14 - sua sponte, pela própria natureza do terreno.
15 - tenptaverint, o perfeito do subjuntivo nas orações que en-
cerram uma conseqüência é muito usado por T. Lívio, ao
passo quit Cícero e César empregam sempre o imperfeito do
16 - obsidionem parant, prepararam o sítio.
17 - ad id tempus, observemos que podia ser empregado o ge-
nitivo partitivo temporis.
18 - et, esperaríamos outro et quod = não só porque. . . como
também porque.
19 - partim partim, ambos são acusativos, objeto de pacuit,
sujeitos dos infinitivos praedari e obsidere.

V. 47. - Os Gaulêses investem à noite, mas os gansos


dão o alarma. Mânlio rechassa os inimigos

Dum haec Veiis 1 agebantur, interim arx Romae


1
Capitoliumque 2 in ingenti periculo fuit. 2 Namque Galli,
seu vestigio notato humano qua nuntius a Veiis pervenerat,
seu sua sponte animadverso ad Carmentis 3 saxo in adcensum
aequo4, nocte sublustri5, cum primo inermem, qui temptaret
viam, praenisissent, tradentes inde arma, ubi quid iniqui 6
esset, alterni7 innixi sublevantesque in vicem et trahentes alii
alios, prout postularet 8 locus, 3 tanto silentio in summum
evasere ut non custodes solum fallerent, sed ne canes
quidem, sollicitum 9 animal ad nocturnos strepitus, excita-
rent. 4 Anseres non fefellere, quibus 10, sacris Iunoni, in
summa inopia cibi, tamen abstinebatur. Quae res saluti 11
fuit; namque clangore eorum alarumque crepitu excitus
M. Manlius, qui triennio ante consul fuerat, vir bello egregius,
armis arreptis, simul ad arma ceteros ciens, vadit et, dum
ceteri trepidant, gallum, qui iam in summo constiterat,
umbone 12 ictum deturbat. 5 Cuius casus prolapsi cum
proximos sterneret, trepidantes alios armisque omissis saxa,
quibus adhaerebant, manibus amplexos trucidat. Iamque
et alii congregati telis missilibusque saxis proturbare hostes,
ruinaque tota prolapsa acies in praeceps deferri. 6 Sedato
- 555 -

deinde tumultu reliquum noctis 13 quantum in turbatis men-


tibus poterat, cum praeteritum quoque 14 periculum sollici-
taret, quieti datum est. 7 Luce orta, vocatis classico 15 ad
concilium militibus ad tribunos, cum et recte et perperam
facto pretium deberetur, 8 Manlius primum ob virtutem
laudatus donatusque, non a tribunis solum militum 16 , sed
consensu etiam militari; cui universi selibras 17 farris et
quartarios 18 vini ad aedes eius, quae in arce erant, contu-
lerunt, rem dictu 79 parvam, ceterum inopia fecerat eam
argumentum ingens caritatis, cum se quisque victu suo
fraudans detractum 20 corpori atque usibus necessariis ad
honorem unius viri conferret. 9 Tum vigiles eius loci qua
fefellerat adcendens hostis cita ti; et, cum in omnes more
militari 21 se animadversurum Q. Sulpicius, tribunus mili-
tum, pronuntiasset, 10 consentiente clamore militum, in
unum vigilem conicientium culpam, deterritus a ceteris
abstinuit, reum haud dubium eius noxae, adprobantibus
cunctis, de saxo 22 deiecit. 11 Inde intentiores utrimque
custodiae esse, et apud Gallos, qui volgatum erat inter
Veios Romamque nuntios commeare, et apud Romanos ab
nocturni periculi memoria.

COMENTÁRIOS

1 - Veiis, ablativo de agente.


2 - Arx Capitoliumque, a arx estava no cume nordeste (hoje
igreja de Santa Maria in Ara Caeli), enquanto no cume no-
roeste se achava o templo de Júpiter, que constituia pró-
priamente o Capitólio.
3 - ad Carmentis, está subentendido ad aedem Carmentis, no
templo de Carmenta (profetisa de Arcádia e mãe de Evan-
dro).
4 - aequo, ablativo de qualidade.
5 - nocte sublustri, ablativo de modo; noite pouco iluminada
(têrmo poético).
6 - iniqui, genitivo partitivo, com quid.
7 - alterni, uns nos outros.
8 - postularet, outro caso em que seria mais normal o emprêgo
do indicativo.
9 - sollicitum, fácil de acordar.
10 - quibus, ablativo com abstinebatur. Não é porém o agente
da passiva, que se acha subentendido: a romanis; mas um
simples ablativo de separação.
11 - saluti fuit, é o duplo dativo, saluti fuit omnibus seu Ro-
manis.
~ 556 -

12 - umbone, ablativo de instrumento, com o escudo. Observemos


a sinédoque, pois propriamente umbo é uma saliência que
fica a.o centro do escudo.
13 - noctis, genitivo partitivo.
14 - quoque, esperaríamos etiam, para assimular melhor a gra-
15 - classico, ablativo de meio ou instrumento: com uma trom-
beta.
16 - tribunis militum. Durante a guerra, tinham os tribuni mili-
tum poderes iguais aos dos cônsules.
17 - selibras, meia libra ( cada um).
18 - quartarios, um quarto de sextário, ou seja, um oitavo da
libra.
19 - dictu, foram ablativa do supino, com parvam; cousa pouca
para se falar.
20 - detractum, ou seja, aquilo que tirava.
21 - more militari, ou seja, direito de espancar e matar.
22 - de saxo, sendo primitivo da preposição de: do alto da pedra
(Rocha Tarpeia). De lá mesmo seria lançado mais tarde
o próprio Mânlio, sob a acusação de aspirar Y realeza ...

XXI. 1. - A segunda giterra púnica. Seus caracteres

1 ln parte operis mei licet mihi 1 praefari, quod in


principio summae totius professi plerique sunt rerum scrip-
tores, bellum maxime omnium 2 memoraiile quae umquam
gesta sint, me 3 scripturum, quod Hannibale duce 4 Cartha-
ginienses5 cum populo Romano 6 gessere. 2 Nam neque
valadiores opibus ullae inter se civitates gentesque contu-
lerunt arma neque his ipsis tantum umquam virium aut
roboris fuit, et haud ignotas belli artes inter sese sed
expertas primo Punico conferebant bello, et adeo varia
fortuna belli ancepsque Mars fuit, ut propius periculum
fuerint qui vicerunt. 3 Odiis etiam prope maioribus certa-
runt quam viribus, Romanis indignantibus quod victori-
bus victi ultro inferrent arma, Poenis, quod superbe avare-
que crederent7 imperitatum victis esse. 4 Fama est etiam
Hannibalem, annorum ferme novem, pueriliter blandientem
patri Hamilcari ut duceretur in Hispaniam8 , cum perfecto
Africo bello exercitum eo traiecturus sacrificaret, altaribus
admotum tactis sacris iure iurando adactum, se cum
primum posset hostem fore populo Romano. 5 Angebant
ingentis spiritus virum Sicilia Sardiniaque amissae 9 •
Nam et Siciliam nimis celeri desperatione rerum concessam
- 557 -

et Sardiniam inter motum Africae fraude Romanorum


stipendio etiam insuper imposito interceptam.

COMENTÁRIOS
1 - mihi, dativo sujeito do infinitivo.
2 - omnium, genitivo. Uma das formas usadas com o super-
tivo. Pode-se usar ainda o ablativo com ex (ex omnibus)
ou o acusativo com inter (inter omnes).
3 - me, acusativo, sujeito de scripturum.
4 - Hannibale duce, ablativo absoluto.
5 - Carthaginienses, sujeito de gessere.
6 - cum populo Romano, com, ou contra o povo Romano.
7 - crederent, uso idiomático de T. Lívio, que escrevia o subjun-
tivo pelo indicativo: credebent.
8 - Hispaniam, circunstância de lugar para onde.
9 - amissae, entre as particularidades de T. Lívio notamos êsse
uso extensivo do particípio passado em lugar de um nome
abstrato.

XXI. 2. - Asdrúbal governa oito anos, entre Amílcar


e Aníbal

1 His anxius curis, ita se Africo, quod fuit sub recen-


tem Romanam pacem, per quinque annos 1 , ita deinde novem
anuis in Hispania 2 augendo Punico imperio gessit 2 ut
appareret maius 3 eum, quam quod gereret agitare in animo
bellum et, si diutius vixisset, Hamilcare duce Poenos 4 arma
Italiae illaturos fuisse, quae Hannibalis ductu intulerunt.
3 Mors Hamilcaris peroportuna et pueritia Hanniba-
lis distulerunt bellum. Medius Hasdrubal inter patrem ac
filium octo ferme annos imperium obtinuit, flore aetatis,
uti ferunt, primo Hamilcari conciliatus, 4 gener inde ob
aliam indolem profecto animi adscitus et, quia gener erat,
factionis Barcinae opibus, quae apud milites plebemque
plus quam modicae erant, haud sane voluntate principium
in imperio positus. 5 Is plura consílio quam vi 5 gerens
hospitiis magis regulorum conciliandisque per amicitiam
principum novis gentibus quam bello aut armis rem Car-
thaginiensem auxit. 6 Ceterum nihilo ei pax tutior fuit:

S6 - 3•
- 558 -

barbarus eum quidam palam ob iram 6 interfecti ab eo


domini obtruncat, compressusque ab circumstantibus haud
alio quam si evassisset vultu, tormentis quoque cum lace-
reretur, eo fuit habitu oria ut superante laetitia dolores
ridentis etiam speciem praebuerit. 7 Cum hoc Hasdrubale,
quia mirae artis in solicitadis 7 gentibus imperioque suo
iungendis fueràt, :foedus 8 renovaverat populus Romanus,
ut finis utriusque imperii esset amnis Hiberus Saguntinis-
que mediis inter imperia duorum populorum libertas serva-
retur.

COMENTÁRIOS

1 - per quinque annos. Acusativo. Circunstância de tempo du-


rante.
2 - Hispania, Questão ubi.
3 - maius, i. é., uma guerra com Roma.
4 - Poenos. Cartagineses.
5 - vi. Substantivo, vis, vis, no ablativo. O nominativo do plural
é vires.
6 - iram. Acusativo com ob. Circunstância de causa.
7 - solicitandis gentibus. Construção gerundiva.
8 - foedus. Refere-se à aliança feita em 241 A.C.

XXI. 3. - Depois da morte de Amílcar, Anibal tornou-se


o principal chefe

1ln Hasdrubalis locum 1 haud dubia res fuit qum


praerogativam militarem, qua extemplo iuvenis Hannibal
in praetorium delatus imperatorque ingenti omnium ela-
more atque adsensu 2 appellatus erat, favor plebis sequere-
tur. 2 Hunc vixdum puberem Hasdrubal litteris ad se
accersierat actaque res etiam in senatu 3 fuerat. Barcinis
nitentibus ut adsuesceret militiae Hannibel atque in pater-
nas succederet opes, 3 Hanno, alterius factionü, princeps.
"Et aequum postulare videtur", inquit, "Hasdrubal, et ego
tamen no censeo quod petit tribuendum". 4 Cum admira-
tione tam ancipitis sententiae in se 01nnes conv~rtisset:
"Florem aetatis", inquit, "Hasdrubal, quem ipse patri
Hannibalis fruendum praebuit, insto iure 4 eum a filio repeti
censet; nos tamen minime decet iuventutem 5 nostram pro
militari rudimento adsuefacere libidini praetorum. 5 An
- 5'59

hoc timemus, ne Hamilcaris filius nimis sero imperia


immodica et n~gni paterni speciem videat, et, cuius regis
genero hereditarii sint relicti exercitus nostri, eius filio
parum mature serviamus? 6 Ego istum iuvenem domi
tenendum sub legibus 6, sub magistratibus, docendum ví-
vere aequo iure cum ceteris censeo, ne quandoque parvus
hic ignis incendium exsuscitet". Pauci ac ferme optimus
quisque Hannoni adsentiebantur; sed, ut plerumque fit,
maior pars meliorem vicit.

COMENTÁRIOS

1 - ln Hasdrubalis locum. Notamos aquí a ordem das palavras.


A preposição in que rege o acusativo locum, está antes de
Hasdrubalis.
2 - clamore atque adsensu. Hendíadis.
3 - Rornam Lugar para onde. Acusativo.
4 - iusto iure. Ablativo de modo.
5 - inventutern. Acusativo depois de decet.
6 - legibus. Ablativo com sub.

XXI. 4. - Aníbal e o seu caráter

1 Missus 1 Hannibal in Hispaniam 2 primo statim


adventu omnem exercitum in se convertit: 2 Hamilcarem
iuvenem redditum sibi veteres milites eredere 3 ; eundem
vigorem in fultu vimque in oeulis, habitum oris lineamen-
taque intueri. Dein brevi e:ffecit ut pater in se minimum
momentum ad favorem coneiliandum esset 4 • 3 Nunquam
ingenium idem ad res diversíssimas, parendum 5 atque im-
perandum, habilius fuit. !taque haud :facile discerneres
ntrum imperatori an exercitui earior 6 esset: 4 neque
Hasdrubal alium quemquam praeficere malle, ubi qnid for-
titer ac strenue agendum esset, neque milites alio duee
plus confidere aut audere. .5 Plurimum audaciae ad peri-
cula capessenda, plurimum consilii inter ipsa pericula erat.
)folio labore aut corpus fatigari aut animus vinci poterat.
6 Caloris ac frigoris patientia par; cibi. potionisque desi-
derio naturali, non voluptate modus finitus; vigiliarum
somnique nec die 7 nec nocte discriminata tempora: 7 i<l
- 560-

quod gerendis rebus 8 superesset quieti datum; ea neque


molli strato neque silentio accersita; multi saepe9 militari
sagulo opertum humi icentem inter custodias stationesque
militum conspexerunt. 8 Vestitus nihil inter aequales
excellens; arma atque equi conspiciebantur. Equitum pe-
ditumque idem longe primus erat; princeps in proelium
ibat, ultimus conserto proelio excedebat. 9 Has tantas viri
virtutes ingentia vita aequabant: inumana crudelitas, per-
fídia plus quam Punica, nihil veri, nihil sancti, nullus
deum metus, nullum ius iurandum, nulla religio. 10 Cum
hac índole virtutum atque vitiorum triennio sub Hasdrubale
imperatore 10 meruit nulla re, quae agenda videndaque
magno futuro duci esset, praetermissa.

COMENTÁRIOS

1 - missus, do verbo mittere.


2 - Hispaniam. Acusativo. Lugar para onde.
3 - credere. Infinitivo histórico.
4 - conciliandum esset. Forma porifrática.
5 - parendum. Acusativo do gerendio.
6 - carior. Comparativo::
7 - die. Ablativo de tempo.
8 - gerendis rebus, Construção gerundiva.
9 - multi saepe. Muitas pessoas ao me:smo tempo.

XXI. 5. - Diversas batalhas vitoriosas de Aníbel

1 Ceterum ex quo die 1 dux est declaratus, velut


Italia ei província decreta bellumque Romanorum manda-
tum esset, 2 nihil prolatandum ratus, ne se quoque, ut
patrem Hamilcarem, deinde Hasdrubalem, cunctantem casus
aliquis opprimeret, Saguntinis inferre bellum statuit. 3
Quibus oppugnandis 2 quia haud dubie Romana arma move-
bantur in Olcadum prius fines - ultra Hiberum ea gens
in parte magis quam in dicione Carthaginiensium erat -
induxit exercitum, ut non petisse 3 Saguntinos, sed rerum serie
finitimis domitis gentibus iungendoque, tractus ad id bellum
videri 4 posset. Cartalam, urbem opulentam, caput gentis
eius, expugnat diripitque; quo metu perculsae minores civi-
- 561-

tates stipendio imperium accepere. Victor exercitus opulen-


tusque praeda Carthaginem Novam 5 in hiberna 6 est de-
ductus. 5 Ibi large partiendo praedam stipendio que prae-
terito cum fide exsolvendo cunctis civium sociorumque
animis in se firmatis vere primo in Vaccaeos promotum
bellum. 6 Hermandica et Arbocala, eorum urbes vi 7
captae. Arbocala et virtute et multitudine oppidanorum
diu defensa; 7 ab Hermandica profugi exsulibus Olcadum,
priore aestate domitae gentis, cum se iunxissent, concitant
Carpetanos, 8 adortique Hannibalem regressum ex V accaeis
haud procul Tago flumine agmen grave praeda turbavere.
9 Hannibal proelio abstinuit, castisque super ripam positis,
cum prima quies silentiumque ab hostibus fuit, amuem vado
traiecit valloque ita producto ut locum ad transgredien-
dum 8 hostes haberent, invadere eos transeuntes statuit.
10 Equitibus praecepit ut, cum ingressos aquam viderent,
adorirentur peditum agmen; in ripa 9 elephantos - qua-
draginta autem erant - disponit. 11 Carpentanorum cum
appendicibus Olcadum Vaccaerumque centum milia fuere
invicta acies, si aequo dimicaretur campo. 12 Itaque et
ingenio feroces et multitudine treti et, quod metu cessisse
credebant hostem, id morari victoriam rati quod interesset
amnis clamore sublato passim sine ullius imperio, qua
cuique proximum est, in amuem ruunt. 13 Et ex parte 10
altera ripae vis ingens equitum in flumen immissa medio-
que alveo haudquaquam pari certamine concursum, 14
quippe ubi pedes instabilis ac vix vado fidens vel ab
inermi equite equo temere acto perveti posset, eques cor-
pore armisque liber, equo vel per medios gurgites stabili,
comminus eminusque rem gereret. 15 Pars magna flumine
absumpta; quidam verticoso amni dela ti in hostes ab ele-
phantis obtriti sunt. 16 Postremi, quibus regressus in suam
ripam 11 tutior fuit, ex varia trepidatione cum in unnum
colligerentur, priusquam a tanto pavore reciperent animos,
Hannibal agmine quadrato amuem ingressus fugam ex ripa
fecit vastisque agris intra paucos dies Carpetanos quoque
in deditionem accepit. 17 Et iam omnia trans Hiberum
praeter Saguntinos Carthaginiensium erant.

COMENTARIOS
1 - ex quo die. Questão ex quo tempore. Ablativo.
2 - quibus oppugnandis. Ablativo de causa.
- 562 -

3 - petisse. Pret. perf. do infinito.


4 - videri Infinitivo complementar.
5 - Carthaginem Novam. Lugar que no tempo de Asdrubal
servia de base naval de ataque.
6 - hiberna. Ablativo. Circunstância de tempo quando. O au-
tor se refere ao inverno de 221-220 A. C.
7 - vi, Ablativo de modo.
8 - transgrediendum. Acusativo do gerúndio.
9 - ripa. Ablativo. Lugar onde.
10 - ex parte. Podemos considerar como um lugar donde ( ques-
tão unde).
11 - in suam ripam. Acusativo. Lugar para onde.

XXI. G. -- Os lwbitantes de Sagunto mandam enviado.~


a Rorna

Cum Saguntinis bellum nondum erat, ceterum iam belli


causa certamina cum finitimis serebantur, maxime Turde-
tanis. Quibus curo adesset 1 idem qui litis erat sator, nec
certamen iuris sed vim quaeri apparet, legati a Saguntinis 2
Romam 3 missi auxilium ad bellum iam haud dubie immi-
nem; orantes. Consules tunc Romae erant P. Cornelius
Scipio et Ti. Sempronius Longus. Qui cum legatis in
senatum introductis de re publica rettulissent, placuissetque
mitti legatos 4 in Hispaniam 5 ad res sociorum inspiciendas6,
quibus si videretur digna causa, et Hannibali denuntiarent
ut a Saguntinis, sociis populi Romani, abstineret, et Cartha-
ginem in Africam traicerent ac sociorum populi Romani que-
rimonias deferrent, - hac legatione decreta necdum missa,
omnium spe celerius Saguntum oppugnari allatum est.
Tunc relata de integro res ad senatum; et alii provincias
consulibus Hispaniam atque Africam decernentes terra
marique 7 rem gerendam censebant, alii totum in Hispaniam
Hannibalemque intenderant bellum; erant qui non temere
movendam rem tantam exspectandosque ex Hispania lega-
tos censerent. Haec sententia quae tutissima videbatur
vicit, legatique eo maturius missi P. Valerius Flaccus et
Q. Baebius Tamphilus Saguntum ad Hannibalem atque inde
Carthaginem, si non absisteretur bello, ad ducem ipsum in
poenam foederis rupti deposcendum.
- 563 -

COMENTÁRIOS

1 - adesset. Verbo composto de sum e ad.


2 - a Saguntinis. Ablativo de origem. Há quem considere um
lugar donde.
3 - Roman. Lugar para onde. Acusativo.
4 - legatos. Acusativo. Sujeito do infinitivo passivo mitti.
5 - in Hispaniam. Acusativo. Lugar para onde.
6 - ad res inspiciendas. Construção gerundiva.
7 - terra marique. Ablativo. Expressão consagrada pelo uso.

XXI. 7. - O cêrco de Sagunto

Dum ea 1 Romani parant consultantque, iam Sagutum


summa vi 2 oppugnabatur. Civitas ea longe opulentissima
ultra Hiberum fuit, sita passus mille ferme a mari3. Oriun-
di a Zacyntho 4 insula dicuntur, mixtique etiam ab Ardea
Rutulorum quidam generis; ceterum in tantas brevi cre-
verant opes seu maritimis seu terrestribus fructibus seu
multitudinis incremento seu disciplinae sanctitate, qua
fidem socialem usque ad perniciem suam coluerunt. Hanni-
bal infesto exercitu ingressus fines pervastatis passim agris
urbem tripertito adgreditur. Angulus muri erat in pla-
niorem patentioremque quam cetera circa vallem vergens.
Adversus eum vineas agere instituit per quas aries moeni-
bus admoveri posset. Sed ut locus procul muro satis aequus
agendis vineis fuit, ita haudquaquam prospere, postquam
ad effectum operis ventum est, coeptis succedebat. Et
turris ingens imminebat, et murus, ut in suspecto loco,
supra ceterae modum altitudinis emunitus erat, et iuventus
delecta, ubi plurimum periculi ac timoris ostendebatur, ibi
vi maiore obsistebant. Ac primo missilibus summovere
hostem nec quicquam satis tutum munientibus pati; deinde
iam non pro moenibus modo atque turri tela micare, sed
ad erumpendum 5 etiam in stationes operaque hostium
animus erat; quibus tumultuariis certaminibus haud ferme
plures Saguntini cadebant quam Poeni. Ut vero Hannibal
ipse, dum murum incautius subit, adversum fermur tragula
graviter ictus cecidit, tanta circa fuga ac trepidatio fuit
ut non multum abesset quin opera ac vineae desererentur.
- 564-

COMENTARIOS
1 - ea. Nominativo do plural.
2 - summa vi. Ablativo de modo.
3 - a mari. Ablativo de separação.
4 - Zacyntho. Ablativo de origem.
5 - erumpendum. Acusativo de gerúndio.

XXI. 8. - Ainda o cêrco de Sagunto

Obsidio deinde per paucos dies 1 magis quam oppugna-


tio fuit, dum volnus ducis curaretur; per quod tem pus
ut quies certaminum erat, ita ab apparatu operum ac muni-
tionum nihil cessatum. !taque acrius de integro coortum
est bellum pluribusque partibus, vix accipientibus quibus-
dam opera locis, vineae coeptae agi admoverique aries.
Abundabat multitudine hominum Poenus; - ad centum quin-
quaginta milia habuisse in armis satis creditur - oppidani
ad omnia tuenda atque obeunda, multifariam distineri
coepti non sufficiebant. !taque iam feriebantur arietibus
muri quassataeque multae partes erant: una continentibus
ruinis nudaverat urbem: tres deinceps turres quantumque
inter eas muri erat cum fragore ingenti prociderunt. Cap-
tum 2 oppidum ea ruina crediderant Poeni 3, qua, velut si
pariter utrosque murus texisset, ita utrimque in pugnam
procursum est. Nihil tumultuariae pugnae simile erat,
quales in oppugnationibus urbium per occasionem partis
alterius conseri solent, sed iustae acies velut patenti camp(\
inter ruínas muri tectaque urbis modico distantia intervallo
constiterant. Hinc spes, hinc desperatio animos irritat,
Poeno ce cepisse iam se urbem, si paulum adnitatur, 4 cre-
dente, Saguntinis pro nudata moenibus patria corpora
opponentibus nec ullo pedem referente, ne in relictum a se
locum hostem immitteret. Itaque quo acrius et confertim
magis utrimque pugnabant, eo plures vulnerabantur nullo
inter arma corporaque vano intercidente telo. Phalarica
erat Saguntinis missile telum hastili abiegno et cetera tereti
praeterquam ad extremum, unde ferrum exstabat; id, sicut
in pilo, quadratum stuppa circumligabant linebantque pice;
ferrum aut tres longum habebat pedes, ut cum armis trans-
figere corpus posset. Sed id maxime, etiam si haesisset 5
in scuto nec penetrasset in corpus, pavorem faciebat 6, quod,
- 565 -

cum medium accensum mitteretur conceptumque ipso motu


multo maiorem ignem ferret, arma omitti cogebat nudum-
que militem ad insequentes ictus praebabat.

COMENTÁRIOS
1 - paucos dies. Acusativo. Circunstância de tempo.
2 - captum. Concordando com oppidum.
3 - Poeni, os Cartagineses.
4 - adnitatur. Condição futura com uma conclusão contrária ao
fato.
5 - si haesisset. Condição com o subjuntivo.
6 - faciebat. Conclusão com o indicativo.

XXI. 9. - Os mensageiros são repelidos e regressam a


Cartago

Cum diu anceps fuisset certamen et Saguntinis, quia


praeter spem resisterent, crevissent animi, Poenus, quia non
vicisset, pro victo esset, clamorem repente oppidani tollunt
hostemque in ruinas muri expellunt, inde impeditum trepi-
dantemque exturbant, postremo fusum fugatumque m
castra redigunt.
Interim a Roma 1 legatos venisse nuntiatum est; qui-
bus obviam ad mare 2 missi ab Hannibale qui dicerent nec
tuto eos adituros inter tot tam effrenatarum gentium arma,
nec Hannibali in tanto discrimine rerum operae esse lega-
tiones audire. Apparebat non admissos protinus Cartha-
ginem ituros. Litteras igitur nuntiosque ad príncipes
factionis Barcinae praemittit ut praepararent suorum, ne
quid pars altera gratificari populo Romano posset.

COMENTÁRIOS

1 - Roma. Ablativo. Lugar onde.


2 - Mare. Acusativo, Lugar para onde.

XXI. 10. - Discurso de Hano no senado cartaginês

!taque, praeterquam quod admissi auditique sunt, ea


quoque vana atque inrita legatio fuit Hanno unus adver-
- 566

sus senatum causam foederis magno silentio propter aucto-


ritatem suam, non cum adsensu audientium egit, per deos
foederum arbitros ac testis senatum obtestans, ne Romanum
cum Saguntino suscitarent bellum; monuisse, praedixisse 2
se, ne Hamilcaris progeniem ad exercitum mitterent; non
manes, non stirpem eius conquiescere viri, nec umquam,
donec sanguinis nominisque Barcini quisquam supersit,
quietura Romana foedera. Iuvenem flagrantem cupidine
regni viamque unam ad id cernentem 3, si ex bellis serendo
succinctus armis legionibusque vivat 4, velut materiam igni
praebentes ad exercitus misistis. Aluistis ergo hoc incen-
dium, quo nunc ardetis. Saguntum vestri circumsedent
exercitus, unde arcentur foedere, mox Carthaginem circum-
sedebunt Romanae legiones ducibus isdem diis, per quos
priore bello rupta foedera sunt ulti. Utrum hostem an vos
an fortunam utriusque populi ignora tis? lega tos a sociis et
pro sociis venientes bonus imperator vester in castra non
admisit, ius gentium sustulit; hi tamen, unde ne hostium
quidem legati arcentur pulsi, ad vos venerunt; res ex
foedere repetunt; ut publica fraus absit, auctorem culpae
et rerum criminis deposcunt. Quo lenius agunt, segnius
incipiunt, eo, cum coeperint, vereor ne perseverantius sae-
viant. Aegates insulas Erycemque ante oculos proponite
quae terra marique 5 per quattuor et viginti annos 6 passi
sitis. Nec puer hic dux erat, sed pater ipse Hamilcar,
Mars alter, ut isti volunt. Sed Tarento, id est Italia, non
abstinueramus ex foedere, sicut nunc Sagunto non abstine-
mus. Vicerunt 7 ergo dii homines, et id de quo verbis
ambigebatur, uter populus foedus rupisset, eventus belli
velut aequus iudex unde ius stabat ei victoriam dedit.
Carthagini nunc Hannibal vineas turresque admovet, Ca-
thaginis moenia quatit ariete: Segunti ruinae - falsus
utinam vates sim - nostris capitibus incident, susceptum-
que cum Saguntinis bellum habendum cum Romanis est.
Dedemus ergo Hannibalem f dicet aliquis. Seio meam
levem esse in eo auctoritatem propter paternas 8 inimicitias;
sed et Hamilcarem eo perisse laetatus sum, quod, si ille
viveret, bellum iam haberemus cum Romanis, et hunc iuve-
nem tamquam furiam facemque huius belli odi ac detestor;
nec dedendum solum arbitror ad piaculum rupti foederis,
sed, si nemo deposceret, devehendum in ultimas maris
terrarumque oras ablegandum eo, unde nec ad nos nomen
- 567 -

famaque eius accidere neque ille sollicitare quietare quietae


civitatis statum posset. Ego ita censeo, legatos extemplo
Romam mittendos qui senatui satisfaciant, alios qui Hanni-
bali nuntient ut exercitum ab Sagunto abducat, ipsumque
Hannibalem ex foedere Romanis dedant; tertiam legationem
ad res Saguntinis redendas decerno.

COMENTÁRIOS

1 - auctoritatem. Acusativo. Circunstância de causa com propter.


2 - monuisse, praedixisse. Perf. do infinito.
3 - cernentem. Encerra a apódose da condição si vivat, etc.
4 - si vivat. Prótase.
5 - terra marique. Ablativo.
6 - per quattuor et viginti annos. Acusativo. Circunstância de
de tempo.
7 - vicerunt. Notamos um verbo logo no incio da frase desem-
penhando posição enfática.
8 - paternas. Circunstância de causa. Acusativo.

XXI. 12. - Exigências de Aníbal para levantar o cérco

Nec Sagunti oppugnatio segnior 1 erat Maharbale Hili-


conis filio - eum praefecerat Hannibal - ita impigre rem
a agente ut ducem abesse nec cives nec hostes sentirent.
Is et proelia aliquot secunda fecit et tribus arietibus
aliquantum muri discussit strataque omnia recentibus
ruinis advenienti Hannibali ostendit. Itaque ad ipsam
arcem extemplo ductus exercitus, atroxque proelium cum
multorum utrumque caede initium et pars areis capta est.
Temptata deinde per duos est exígua pacis spes, Alco-
nem Saguntinum et Alorcum Hispanum. Alco insciis Sa-
guntinis, precibus aliquid moturum ratus, cum ad Hanni-
balem noctu 2 transisset, postqum 3 nihil lacrimae movebant
condiciones que tristes ut ab irato victore ferebantur, trans-
fuga ex oratore factus apud bostem mansit, moriturum
adfirmans, qui sub condicionibus iis de pace ageret. Postu-
labatur autem, redderent res Turdetanis traditoque omni
auro 4 atque argento egressi urbe cum singulis vestimentis
ibi habitarent ubi Poenus iussisset. Has pacis leges
abnuente Alcone accepturos 5• Saguntinos, Alorcus, vinci
animos ubi alia vincantur adfirmans, se pacis eius inter-
568 -

pretem fore pollicetur; era autem tum miles Hannibalis,


ceterum publice Saguntinis amicus atque hospes. Tradito
palam telo custodibus hostium transgressus minimenta ad
praetorem Saguntinum - et ipse ita iubebat - est
deductus. Quo cum extemplo concursus omnis generis ho-
minum esset factus, submota cetera multitudine senatus.
Alorco datus est, cuius talis oratio fuit:

COMENTÁRIOS

1 - segnior. Comparativo.
2 - noctu. Advérbio, segundo uns, e uma forma do ablativo,
segundo outros.
3 - postquam. Emprêgo com o indicativo.
4 - omni. Concordando com auro. Ablativo.
6 - accepturos. Particípio do futuro.

XXI . 13. - A. arenga de A.lorco

Si civis 1 vester Alco, sicut ad pacem petendam2 ad


Hannibalem 3 venit, ita pacis condiciones ab Hannibale4 ad
vos rettulisset, supervacaneum hoc mihi fuisset iter, quo nec
orator Hannibalis nec transfuga ad vos venissem: cum ille
aut vestra aut vestra aut sua culpa manscrit apud hostem
- sua, si metum simulavit, vestra, si periculum est apud vos 5
vera referentibus, - ego, ne ignoraretis esse aliquas et salutis
et pacis vobis condiciones, pro vetusto hospitio, quod mihi
vobiscum est, ad vos veni. V estra autem causa me nec ullius
alterius loqui quae loquor apud vos, vel ea fides sit, quod
neque dum vestris viribus restitistis neque dum auxilia a
Romanis sperastis, pacis umquam apud vos mentionem feci.
Postquam nec ab Romanis vobis ulla est spes nec vestra
vos iam aut arma aut moenia satis defendunt, pacem
adfero ad vos magis necessariam 6 quam aequam 7• Cuius
ita aliqua spes est, si eam, quem ad modum ut victor fert
Hannibal, sic vos ut victi audietis, et non id quod amittia
tur in damno, cum omnia victoris, sint sed, quidquid
relinquiutr pro munere, habituri estis. Urbem vobis, quam
ex magna parte dirutam, captam fere totam habet, adimit,
agros relinquit, locum adsignaturus, in quo novum oppi-
569

dum aedificetis. Aurum 8 et argentum omne publicum


privatumque ad se iubet deferri; corpora vestra, coniugum
ac liberorum vestrorum servat inviolata, si inermes cum
binis vestimentis velitis a Sagunto exire. Haec victor
hostis imperat; haec, quamquam sunt gravia atque acerba,
fortuna vestra vobis suadet. Equidem haud despero, cum
omnium potestas ei facta sit, aliquid ex his rebus remis-
surum; sed vel haec patienda censeo potius, quam trucidari
corpora vestra, rapi trahique ante ora vestra coniuges ac
liberos belli iure sinatis.

COMENT ARIOS

1 - Si civis. Início da prótase. Vemos também a posição enfáti-


tica das palavras civis e Alco.
2 - ad pacem petendam. Construção gerundiva.
3 - Hannibalem. Acusativo com a preposição ad, indicando di-
reção.
4 - Hannibale. Ablativo de origem.
5 - apud vos. Alguns autores analisam como um lugar onde
virtual.
6 - magis necessarium. Uma forma do comparativo.
7 - aequam. O segundo membro da comparação. Em acusati-
vo por que concorda com pacem.
8 - 'lurum. Acusativo como sujeito do infinitivo def erri.

XXI. 14. - A queda de Sagunto

Ad haec audienda 1 cum circumfusa paulatim multitu-


dine permixtum senatui esset populi concilium, repente
primores secessione facta, priusquam responsum daretur,
argentum aurumque omne ex publico privatoque in forum
conlatum in ignem ad id raptim factum conicientes eodem
plerique semet ipsi praecipitaverunt. Cum ex eo pavor ac
trepidatio totam urbem pervasiset, alius insuper tumultus
ex arce 2 auditur. Turris diu quassata 3 prociderat, perque
ruinam eius cohors Poenorum impetu facto curo signum
imperatori dedisset nudatam stationibus custodiisque solitis
hostium esse urbem, non cunctandum in tali occasione ratus
Hannibal totis viribus adgressus urbem momento cepit,
singno dato 4, ut omnes puberes interficerentur. Quod im-
- 570 -

perium crudele, ceterum prope necessarium cognitum ipso


eventu est. Cui enim parei potuit ex iis qui aut inclusi
cum coniugibus ac liberis domos super se ipsos concrema-
verunt aut armati nullum ante 5 finem pugnae quam morien-
tes fecerunt f Captum oppidum est cum ingenti praeda.
Quamquam pleraque a dominis de industria corrupta erant
et in caedibus vix ullum 6 discrimen aetatis ira fecerat et
captivi militum praeda fuerant, tamen et ex pretio rerum
venditarum aliquantum pecuniae redactum esse constat et
multam pretiosam suppellectilem vestemque missam Cartha-
ginem.
Octavo mense 7 quam coeptum oppugnari captum Sa-
guntum quidam scripsere; inde Carthaginem Novam in
hiberna 8 Hannibalem concessisse; quinto deinde mense 9
quam a Carthagine 1ª profectus sit, in Italiam 11 pervenisse.
Quac si ita sunt, fieri non potuit ut P. Cornelius, Ti.
Sempronius consules fuerint ad quos et principio oppugna-
tonis legati Saguntini missi sint et qui in suo magistratu
cum Hannibale, alter ad Ticinum amnem, ambo aliquanto
post ad Trebiam, pugnaverint. Aut omnia breviora ali-
quanto fuere aut Saguntum principio anui, quo P. Corne-
lius, Ti. Sempronius consules fuerunt, non coeptum oppu-
gnari est, sed captum. Nam excessisse pugna ad Trebiam
in annum Cn. Servili et C. Flamini non potest, quia C.
Flaminius Arimini consulatum iniit, creatus a Ti. Sem-
pronio consule, qui post pugnam ad Trebiam ad creandos
consules Romam cum venisset, comitiis perfectis ad exer-
citum in hiberda rediit.

COMENTÁRIOS

1 - haec audienda. Construção gerundiva com o pronome.


2 - arce. Ablativo. Lugar donde.
3 - quassata. Concordando com turres.
4 - signo dato. Ablativo absoluto.
5 - ante. . . quam. Em lugar de antequam.
6 - ullum. Concordando com discrimen.
7 - octavo mense. Ablativo. Tempo quando.
8 - hiberna, idem.
9 - quinto mense, idem.
10 - Carthagine. Lugar donde.
11 - Italiam. Acusativo. Lugar para onde.
- 571-

XXII. 1. - Aníbal levanta acampamento

Iam ver 1 appetebat 2 ; itaque Hannibal ex hibernis


movit, et nequiquam 3 ante conatus transcendere Appeninum
intolerandis frigoribus et cum ingenti periculo moratus ac
metu. Galli, quos praedee populationumque convicerat
spes, postquam, pro eo ut ipsi ex alieno agro raperent
agerentque, suas terras sedem belli esse premique utrius-
que partis exercitum hibernis viderent 4, verterunt retro in
Hannibalem a Romanis odia; petitusque saepe principum
insidiis, ipsorum inter se fraude, eadem levitate qua consen-
serant consensum indicantium, servatus erat, et mutando
nunc vestem nunc tegumenta capitis errore etiam sese ab
insidiis munierat. Ceterum hic quoque ei timor causa fuit
maturius movendi ex hibernis.
Per idem tempus Cn. Servilius consul Romae idibus
Martiis magistratum iniit. Ibi cum de re publica rettu-
lisset, redintegrata in C. Flaminium invidia est: duos se
consules 5, unum habere; quod enim illi iustrum imperium,
quod auspicium esse? Magistratus id a domo, publicis pri-
vatisque penatibus, Latinis feriis actis, sacrifício in monte
perfecto, votis rite in Capitolio nuncupatis secum ferre;
nec privatum auspicia sequi, nec sine auspiciis profectum
in externo ea solo nova atque integra concipere posse.
Augebant metum prodigia ex pluribus simul locis nuntiata:
in Sicília 6 militibus aliquot spicula, in Sardinia autem
in muro circumeunti vigílias equiti Scipionem, quem manu
tenuerat, arsisse, et litora crebis ignibus fulsisse, et senta
duo sanguine sudasse, et milites qnosdam ictos fnlminibus,
et solis orbem minui visum, et Praeneste ardentes lapides
caelo 6 cecidisse, et Arpis parmas in caelo visas pugnan-
temque cnm luna solem, et Capenae duas interdiu lnnas
ortas, et aquas Caeretes sangnine mixtas fluxisse fontem-
qne ipsnm Herculis cruentis manasse respersnm maculis,
et Antii metentibus cruentas in corbem spicas cecidisse, et
Faleris caelum findi velut mag-no hiatu visum quaqne
patuerit ingem; lumen effulsisse, sortes sua sponte attenua-
tas unamque excidisse ita scriptam: Mavors telum snum
concutit; et per idem tem pus Romae signum Martis Appia
via 8 ac simulacra luporum sudasse, et Capuae speeiem
caeli ardentis fnisse lunaeque inter imbrrm cadentis. Tnde
- 572-

minoribus etiam dictu 9 prodigiis fides habita: capras


lanatas quibusdam .factas, et gallinam in marem, gallum
in feminam sese vertisse. His, sicut erant nuntiata, expo-
sitis auctoribusque in curiam introductis consul de reli-
gione patres consuluit. Decretum, ut ea prodigia partim
maioribus hostiis partim lactentibus procurarentur, et uti
supplicatio per triduum ad omnia pulvinaria haberetur;
cetera, cum decemviri libros inspexissent, ut ita fierent
quem ad modum cordi esse civis carminibus praefarentur.
Decemvirorum monitu decretum est, Iovi primum donum
flumen aureum pondo quinquaginta fieret, et Iunoni Miner-
vaeque ex argento 10 dona darentur, et Iononi Reginae in
Aventino Iunonique Sospitae Lanuvi maioribus hostiis
sacrificaretur, matronaeque pecunia collata, quantum con-
ferre cuique commodum esset, donum Iunoni Reginae in
Aventinum ferrent, lectisterniumque fieret, et ut liberti-
nae et ipsae, unde Feroniae donum daretur, pecuniam pro
facultatibus suis conferrent. Haec ubi facta, decemviri
Ardeae in foro maiorius hostiis sacrificarunt. Postremo
Decembri iam mense ad aedem Saturni Romae immolatum
est, lectisterniumque imperatum - et eum lectum senatores
straverunt - et convivium publicum, ac per urbem Satur-
nalia die mac noctem clamata, populusque eum diem festum
habere ac servare in perpetuum iussus.

COMENTÁRIOS

1 - ver. Substantivo ver, veris, primavera.


2 - adpetebat, ou appetebat.
3 - nequiquam, debalde.
4 - viderent. Subjuntivo com postquam.
5 - creasse. Perf. o infinito. Forma sincopada de creavisse.
6 - Scilia. Ablativo. Lugar onde.
7 - caelo. Ablativo. Lugar onde.
g - via. Ablativo. Lugar onde sem preposição, embora se trate
de um nome apelativo. Construção pouco usaa pelos clás-
sicos latinos.
9 - dictu. Supino
10 - argento. Ablativo de matéria.
- 573-

XXII. 2. - Aníbal atravessa a pal.ude de Arno. Fica


cego de um dos olhos

Dum consul placandis Romae dis habendoque dilectu 1


dat operam, Hannibal profectus ex hibernis, quia iam Fla-
minium consulem Arretium pervenisse fama erat, cum aliud
longius, ceterum comodius ostenderetur iter, propiorem
viam per paludes 2 petit, que fluvius Arnus per eos dies
solito 3 magis inundaverat. Hispanos et Afros et omne
veterani robur exercitus admixtis ipsorum impedimentis,
necubi consistere coactis necessaria ad usus deessent, primos
ire 4 iussit, sequi Gallos, ut id agminis medium esset, novís-
simos ire equites, Magonem inde cum expeditis Numidis
cogere agmen, maxime Gallos, si taedio laboris longaeque
viae, ut est mollis ad talia gens, dilaberentur aut subsiste-
rent, cohibentem. Primi 5, qua modo praeirent duces, per
praealtas fluvii ac profundas voragines hausti paene limo
immergentesque se tamem signa sequebantur. Galli neque
sustinere se prolapsi neque adsurgere ex voraginibus pon-
terant neque aut corpora animis aut animos spe sustine-
bant, alii fessa aegre trahentes membra, alii, ubi semel
victis taedio animis procubuissent, inter iumenta et ipsa
iacentia passim morientes; maximeque omnium vigiliae con-
ficiebant per quadriduum iam et tres noctes toleratae.
Curo omnia obtinentibus aquis nihil, ubi in sicco fessa
sternerent corpora, inveniri 6 posset, cumulatis in aqua
sarcinis insuper incumbebant aut iumentorum itinere toto
prostratorum passim acervi tantum quod extaret aqua quae-
rentibus ad quietem parvi temporis necessarium cubile
dabant. Ipse Hannibal, aeger oculis ex verna primum
intemperie variant calores frigoraque, elephanto, qui unus
superfuerat, quo altius ab aqua extaret, vectus vigiliis
tamen et nocturno umore palustrique caelo gravante caput,
et quia medendi nec locus nec tempus erat, altero oculo
capitur.
COMENTÁRIOS
1 - dilectu. Dativo.
2 - paludes. Acusativo com per. Lugar por onde.
3 - solito. Ablativo com o comparativo. Construção pouco usada.
4 - ire. Infinitivo complementar.

37 - 3•
- 574-

5 - primi, os antigos, veteranos.


6 - inveniri Isnfinitivo complementar na voz passiva.

XXII. 3. - Posição dos dm·s exércitos

Multis hominibus iumentisque foede am1ss1s cum tan-


dem e paludibus 1 emersisset, ubi primmn in sicco potuit,
castra locat, certumque per praemissos exploratores habuit
exercitum Romanum circa Arreti moenia esse. Consulis
deinde consilia atque onimum et situm regionum itineraque
et copias ad commeatus expediendos et cetera, quae cognos-
se in rem erat, summa omnia cum cura inquirendo exse-
quebatur. Regio erat in primis Italiae fertilis, Etrusci
campi, qui Faesulas inter Arretiumque iacent, frumenti ac
pecoris et omnium copia rerum opulenti; consul ferox a
consulatu priore et non modo legum aut patrum maiestatis
sed deorum quidem satis metuens. I-Ianc insitam ingenio
eius temeritatem fortuna prospero civilibus bellicisque rebus
successu aluerat. Itaque satis apparebat nec deos nec ho-
mines consulentem ferociter omnia ac praepropere actu-
rum; quoque pronior esset in vitia sua, agitare eum atque
irritare Poenus parat, et laeva relicto hoste Faesulis patens,
medios Etruriae agros praedatum profectus, quantam maxi-
mam vastitatem potest caedibus incendiisque consuli procul
ostendit. Flaminius, qui ne quieto quidem hoste ipse quie-
turus erat, tum vero, postquam res sociorum ante oculos
prope suos ferri aginque vidit, suum id dedecus ratus, per
mediam iam Italiam vagari Poenum atque obsü,tente nullo
ad ipsa Romana moenia ire oppugnanda, ceteris omnibus in
consílio salutaria magis quam speciosa suadentibus, colle-
gam exspectandum ut coniunctis exercitibus communi
animo consiloque rem gerent, interi mequitatu auxiliisque
levium armorum ab effusa praedandi licentia bostem cohi-
bendum, iratus se ex consílio proripuit signumque simul
itineris pugnaeque cum proposuisset, Immo Arreti moenia
sedeamus, inquit; hic enim patria et penates sunt. Hanni-
bal emissus e manibus perpopuletur Italiam vastandoque et
urendo omnia ad Romana moenia 3 perveniat, nec ante nos
hinc moverimus quam, sicut olim Camillum ab V eis, C.
Flaminium ab Arretio patres acciverint. Haec simul incre-
- 575 -

pans cum ocius signa convelli iuberet et ipse in equum insi-


luisset, equus repente corruit consulemque lapsum super
caput efudit. Territis omnibus qui circa erant velut foedo
omine incipiendae rei insuper nuntiatur signum omni vi 4
moliente signifero convelli nequire. Conversus ad nuntium:
Num litteras quoque, inquit, a sena tu adfers, quae me rem
gerere vetent? Abi, nuntia, effodiant signum, si ad con-
vellendum manus prae metu obtorpuerint. Incedere inde
agmen coepit primoribus, super quam quod dissenserant ab
<·onsilio territis etiam duplici prodigio, milite in vulgus
laeto ferocia ducis, cum spem magis ipsam quam causam
spei intueretur.

COMENTARIOS
1 - paludibus. Ablativo. Lugar donde.
2 - cognosse Perf. do infinito. Forma sinconada de cognovisse.
3 - Romana moenia. Acusativo. Lugar para onde.
4 - omni vi. Ablativo de modo.

XXII. 4. - A célebre batalha do lago Trasirneno

Hannibal quod agri est inter Cortonam urbem Trasu-


menumque lacum omni clade belli pervastat, quo magis iram
hosti ad vindicandas 1 sociorum iniurias acuat. Et iam per-
venerat ad loca nata insidiis, ubi maxime montes Cortonen-
ses Trasumennus subit. Via 2 tantum interest perangusta,
velut ad id ipsum de industria relicto spatio; deinde paulo
latior patescit campus; inde colles adsurgunt. Ibi castra
in aperto locat, ubi ipse cum Afris modo Hispanisque consi-
deret; Baliares ceteramque levem armaturam post montes
circumducit; equites ad ipsas fauces saltus tumultis apte
tegentibus locat ut, ubi intrassent Romani, obiecto equitatu
clausa omnia lacu ac montibus essent.
Flaminius cum pridie solis occasu ad lacum pervenisset,
inexplorato postero die 3 vixdum satis certa luce angustis
superatis, postquam in patentiorem campum pandi agmen
coepit, id tantum hostium quod ex adverso 4 erat conspexit;
a tergo ac super caput haud detectae insidiae. Poenus ubi,
id quod petierat, clausum lacu ac montibus et circumfusum
suis copiis habnit bostem, signnm omnibns dat simul inYa-
- 576 -

dendi. Qui ubi, qua cuique proximum fuit, decurrerunt,


eo magis Romanis subita atque improvisa res fuit, quod
orta ex lacu nebula campo quam montibus densior sederat,
agminaque hostium ex pluribus collibus ipsa inter se satis
conspecta eoque magis pariter decurrerant. Romanus ela-
more prius undique orto quam satis cerneret, se circum-
ventum esse sensit, et ante in frontem lateraque pugnari
coeptum est quam satis instrueretur acies aut expediri
arma stringique gladii possent.

COMENTÁRIOS
1 - ad vindicandas. Acusativo. Construção gerundiva.
2 - via. Desempenhando uma posição enfática.
3 - postero die. Circunstância de tempo quando. Ablaivo.
4 - ex adverso, i. é, o campo de Aníbal.

XXII. 5. - Lívfo mostra o valor dos soldados romanos

Consul perculsis omnibus ipse satis, ut in te trepida,


impavidus turbatos ordines vertente se quoque ad dissonos
clamores instruit, ut tempus locusque patitur, et quacumque
adire audirique potest, adhortatur ac stare ac pugnare
iubet: nec enim inde votis aut imploratione deum sed vi 1
ac virtute 2 evadendum esse 3, per medias acies ferro viam
fieri e, quo timoris minus, eo minus ferme periculi esse.
Ceterum prae strepitu ac tumultu nec consilium nec impe-
rium accipi poterat, tantumque aberat ut sua signa atque
ordines et locum noscerent, ut vix ad arma capienda aptan-
daque pugnae competeret animus, opprimerenturque quidam
onerati mafis iis quam tecti. Et erat in tanta caligine
maior usus aurium quam oculorum. Ad gemitus volnerum
ictusque corporum aut armorum et mixtos terrentium
paventiumque clamores eircumferebant ora oculosque. Alii
fugientes pugnatium globo inlati haerebant, alias redeuntes
in pugnam avertebant fugientium agmen Deinde, ubi in
omnes partes nequiquam impetus capti, et a lateribus montes
ac lacus a fronte et a tergo hostium acies claudebant, appa-
ruitque nullam nisi in dextera ferroque salutis spem esse,
tum sibi quisque dux adhortatorque factus ad rem geren-
- 577 -

dam et nova de integro exorta pugna est, non illa ordinata


per principes hastatosque ac triarios, nec ut pro signis
antesignani, post signa alia pugnaret acies, nec ut in sua
legione miles aut cohorte aut manipulo esset: fors conglo-
bat, et animus suus cuique ante aut post pugnandi ordi-
nem dabat; tantusque fuit ardor animorum, adeo intentus
pugnae animus ut eum motum terrae, qui multarum urbium
Italiae magnas partes prostravit avertitque cursu rapidos
amnes, mare fluminibus invexit, montes lapsu ingenti pro-
ruit, nemo pugnantium senserit.

COMENTÁRIOS
1 - vi. Ablativo de modo.
2 - virtute, idem.
3 - evadendum esse. Futuro imperf. do infinito.

XXII. 6. - A morte de Flamínio

Tres ferme horas pugnatum est, et ubique atroei ter ;2


circa consulem tamen acrior 1 infestiorque pugna est. Eum
et rebora virorum sequebantur et ipse, quacumque in parte
premi ac laborare senserat suos, impigre ferebat opem;
insignemque armis et hostes summa vi petebant et tuebantur
cives, donec Insuber eques - Ducario nomen erat - facie
quoque noscitans consulem: "Hic est, inquit popularibus
suis, qui legiones nostras cecidit agrosque et urbem est
depopulatus ! Iam ego hanc victimam manibus perempto-
rum foede civium dabo. Subditisque calcaribus equo per
confertissimam hostium turbam impetum facit, obtruncato-
que prius armigero qui se infesto venienti 3 obviam obie-
cerat, consulem lancea transfixit; spoliare cupientem triarii
obiectis scutis arcuere. Magnae partis 4 fuga inde primum
coepit; et iam nec lacus nec montes pavori obstabant: per
omnia arta praeruptaque velut caeci evadunt, armaque et
viri super alios alii praecipitantur. Pars magna, ubi locus
fugae deest, per prima vada paludis in aquam progressi,
quoad capitibus umerisque exstare possunt, sese immergunt.
Fuere quos inconsultus pavor nando etiam capessere 5 fugam
impulerit, quae ubi immensa ac sine spe erat, aut deficien-
- 578 -

tibns amm1s hauriebantur gurgitibus aut nequiquam fessi


vada retro aegerrime repetebant atque ibi ab ingressis
aquam hostium equitibus passim tricidabantur. Sex milia
ferme primi agminis per adversos hostes eruptione impigre
facta, ignari omnium quae post se agerentur, e saltu 6
evasere, et cum in tumulo quodam constitissent, clamorem
modo ac sonum armorum audientes, quae fortuna pugnae
esset neque scire nec perspicere prae caligine poterant.
Inclinata denique re cum incalescente sole dispulsa nebula
aperuisset diem, tum liquida iam luce montes campique
perdi tas res stratamque ostendere foede Romanam aciem.
!taque, ne in conspectos procul immitteretur eques, sublatis
tis raptim signis quam citatissimo poterant agmine sese
abripuerunt. Postero die 7 , cum super cetera extrema
fames etiam instaret, fidem dante Maharbale, qui cum
omnibus equestribus copiis nocte consecutus erat, si arma
tradidissent, abire cum singulis vestimentis passurum, sese
dediderunt; quae Punica religione · servata fides ab Hanni-
bale e1;;t, atque in vincula omnes coniecti.

COMENTARIOS

1 - acrior. Comparativo. Está omisso o segundo membro da com-


ração.
2 - Eum. Observar a posição enfática do pronome.
3 - venienti. Dativo de referência.
4 - magnae partis, de toda a parte, de todo o exército.
5 - capessere. Infinitivo com impello. Construção mais comum
na poesia e muito rara na prosa.
6 - ex saltu, na direção de Perusia.
7 - postero die. Ablativo. Circunstância de tempo quando.

XXII. 7. - Conseqiifncias da batalha

Haec rst nobili1;; ad Trasumennum pugna atqne inter


pancas 1 mrmorata populi Romani clades. Qnindrcim milia
Romanorum in acie caesa; decem milia sparsa fuga per
omnem Etruriam diversis itineribuR urbem petiere; duo
milia quingenti hostium in acie, multi postea ex vulneribus
periere. Multiplex caedes utrimque facta traditur ab aliis;
praeterquam quod nihil auctum ex vano velim (2), quo
nimis inclinant ferme scribentium (3) animi, Fabium, aequa-
- 579 -

lem temporibus huisce belli, potissimum auctorem habui.


Hannibal captivorum qui Latini nominis essent sine pretio
dimissis. Romanis in vincula datis, segregata ex hostium
coacervatorum cumulis corpora suorum cum sepeliri iussisset,
Flamini quoque corpus funeris causa magna cum cura
inquisitum non invenit.
Romae ad primum nuntium cladis eius cum ingenti
terrore ac tumultu concursus in forum populi est factus.
Matronae vagae per vias quae repens clades adlata quaeve
fortuna exercitus esset, obvios persunctantur. Et cum
frequentis contionis modo turba in comitium et curiam versa
magistratus vocaret, tandem haud multo ante solis occasum
M. Pompopraetor "Pugna", inquit, "magna victi sumus".
Et quamquam nihil certius ex eo auditum est, tamen alius
ab alio impleti rumoribus domos referunt consulem cnm
magna parte copiarum caesum, superesse 4 paucos aut fuga
passim per Etruriam sparsos aut captos ab hoste. Quote
casus exercitus victi fuerant, tot in curas distracti animi
eorum erant, quorum propinque sub C. Flaminio consule
meruerant, ignorantium quae cuiusqne suorum fortuna
rsset ; nec qnisquam satis certum habet quid aut speret aut
timeat. Postero ac deinceps aliquot diebus ad portas maior
prope mulierum quam virornm multitndo stetit, aut suorum
aliqnem ant nuntios de iis opperiens 5 circumfundebantur-
que obviis sciscitantes, neque avelli utique a notis, prius-
quam ordine omnia inquississent, poterant. Inde varios
vultns digredientium a nuntiis cerneres, ut cuique laeta
ant tristia nuntiabantur, gratulantesque aut consolantis
redenntibns domos eircumfusos. Feminarum praecipue et
gaudia insígnia erant et luctns. Unam in ipsa porta sospiti
filio repente oblatam 6 in complexu eius exspirasse ferunt;
alteram, cui mors filii falso nuntiata erat, maestam seden-
trm domi ad primnm conspectnm redeuntis filii gauclio
11imio exanimatum. Senatum praetores per dies aliquot ab
orto 7 nsque ad occidentem solem in cnria retinent comml-
tantes quonam duce aut qnibns copiis resisti Yictoribus
Poenis posset.

COMENTÁRIOS

1 - paucas, desastre citado entre poucos ( outros desastres).


2 - velim, optativo: desejaria.
- 580 -

3 - scribentium, particípio substantivado, idiomatismo de T. Lí-


vio: dos que escrevem, dos escritores.
4 - superesse, tem como sujeito paucos: poucos soldados terem
escapado.
5 - opperiens, têrmo arcaico, revivido, entre outros, por T. LIVIO;
significa: esperando, que espera.
6 - oblatam, tendo sido apresentada, tendo aparecido.
7 - ah orto, desde o nascer do sol. Ablativo de origem, circuns-
tância de tempo.

XXIII. 18. - O exército de Aníbal perde as energias


em Cápua

Hannibal in hiberna Capuam 1 concessit. Ibi partem


maiorem hiemis exerci tum in tectis 2 habuit, adversus omnia
humana mala saepe ac diu durantum, bonis 3 inexpertum
atque insuetum. Itaque quos nulla mali 2 vicerat vis perdi-
dere nimia hona ac voluptates immodicae, et eo impensius
quo avidius ex insolentia in eas se merserant. Somnus
enim et vinum et epulae balineaque 4 et otium, consuetu-
dine in dies blandius, ita enervaverunt corpora animosque
ut magis deinde praeteritae victoriae eos quam praesentes
tutarentur vires maiusque id peccatum ducis apud peritos
artium militarium haberetur quam quod non ex Cannensi
acie protinus ad urbem Romanam duxisset: illa 5 enim
cunctatio distulisse modo victoriam videri potuit, hic error
vires ademisse ad vincendum. Itaque, hercule, velut si cum
alio exercitu a Capua 6 exiret, nihil usquam 7 pristinae disci-
plinae tenuit. Nam, ubi primum sub pellibus haberi coepti
sunt viaque et alius militaris labor excepit, tironum modo
corporibus animisque deficiebant 8 , et deinde per omne
aestivorum tempus magna pars sine commeatibus ab siguis
dilabebantur: neque aliae latebrae quam Capua deserto-
ribus erant.

COMENTÁRIOS

1 - Capuam, circunstância e lugar aonde.


2 - tectis, em casas, e não em tendas.
3 - bonis, dativo. Mas insuetus e inexpertus podem construir-se
também com ade acusativo.
4 - balinea, é pouco clássico o plural neutro. Como sabemos o
plural era feminino.
- 581-

5 - ilia, opõe-se a hic.


6 - a Capua, lugar donde .É idiomatismo de T. Lívio preceder,
da preposição ab, nomes de lugares pequenos.
7 - usquam, emprêgo correto em frase negativa.
8 - corporibus animisque deficiebant, cansavam-se e desanima-
vam.

XXIV. 33 e 34. - Marcelo assedia Siracusa. Não con-


segue tomá-la por causa de Arquimedes

Terra marique simul coeptae oppugnari Syracusae,


terra ab Hexapylo 1, mari ab Achradina, cuius murus fiuctu
aluitur; et, quia, sicut Leontinos 2 terrore ac primo impetu
ceperant, non diffidebant vastam disiectamque spatio urbem
parte aliqua se invasuros, omnem apparatum oppugnan-
darum urbium muris admoverunt.
Et habuisse tanto impetu coepta res fortunam, nisi unus
homo Syracusis ea tempestate 3 fuisset, Archimedes 4 • Is
erat unicus 5 spectator caeli siderumque, 6 mirabilior tamen
inventor ac machinator 7 bellicorum tormentorum operum-
que, quibus quidqnid hostes ingenti mole 8 agerent ipse per-
levi momento ludificaretur. Muros, per inaequales duetos
colles, pleraque alta et difficilia aditu, summissa quaedam
et quae 9 planis vallibus adiri possent, ut cuique aptum
visum est loco, ita genere omne tormentorum instruxit.
Acharadinae murum, qui, ante dictum est, mari alluitur,
sexaginta quinqueremibus 10 Marcellus oppugnabat. Ex ce-
teris navibus sagittarii funditoresque et velites etiam, quo-
rum telum ad remittendum inhabile imperitis est, vix quem-
quam sine vulnere consistere in muro patiebantur (hi, quia
spatio missilibus opus est, procul muro tenebant naves) ;
iunctae aliae binae quinqueremes, demptis interioribus remis,
ut latus lateri applicarentur, cum exteriore ordine remorum
velut unae naves agerentur, turrs contabulatas 11 machina-
mentaque alia quatiendis muris portabant. Adversus hunc
navalem apparatum Archimedes variae magnitudinis tor-
menta in muris disposuit. ln eas quae procul erant naves
saxa ingenti pondere emittebat; propiores levioribus eoque
magis crebris petebat telis; postremo, ut sui vulnere intacti
tela in bostem ingerent, murum ab imo ad summus crebris,
cubitalibus fere, cavis aperuit, per quae cava pars sagittis,
582 -

pars scorpionibus modicis ex occulto petebant hostem.


Quae propius qua quadeam subibant naves, quo interiores
ictibus tormentorum essent, in eas tollenone 12 super murum
eminente ferrea manus, firmae catenae illigata, cum iniecta
prorae esset gravique libramento plumbi recelleret ad solum,
suspensa prora navem in puppim statuebat 13 ; dein, remissa
subito, velut ex muro cadentem navem cnm ingenti trepi-
datione nautarum ita undae affligebat ut, etiamsi recta
recideret, aliquantum aquae acciperet.
Ita maritima oppugnatio est elusa, omnisque spes eo
versa ut totis viribus terra aggrederentur. Sed ea quoque
pars eodem omni apparatu tormentorum instructa erat,
Hieronis impensis curaque per muitos annos, Archimedis
unica arte. Natura etiam adiuvabat loci, quod saxum 14
cui imposita muri fundamenta sunt magna parte ita proclive
est ut nos solum missa tormento, sed etiam quae pondere
suo provoluta essent graviter in hostem inciderent. Eadem
causa ad subeundum arduum aditum instabilemque ingres-
sum praebebat. Ita, consilio habito, cum omnis conatus
ludibrio esset, absi.stere oppugnatione atque obsidendo
tantum arcere terra marique commeatibus bostem placuit.

COMENTARIOS
1 - Hexapylo, é uma das portas da cidade de Siracusa, assim
como Achradina é o nome de um de seus quarteirões, con-
fiante com o mar ao norte da ilha Ortygia.
2 - Leontinos, antiga cidade de Sicília, que Marcelo acabara de
tomar.
3 - ea tempestate, expressão arcaica, por eo tempore.
4 - Archimedes, um dos maiores metamáticos antigos, nasceu
em Siracusa em 287.
5 - unicus, não havia outro como êle.
6 - spectator caeli siderumque, astrônomo.
7 - inventor ac machinator, inventor e construtor.
8 - ingenti mole, com grande esfôrço; opõe-se a perlevi momen-
to, em rápio instante.
9 - quae, equivale a eiusmodi ut.
10 - quinqueremibes, eram navios com cinco fileiras de remadores.
11 - contabulatas, com vários pavimentos.
12 - tollenone, espécie de guindaste, co roque podiam suspender
os navios, com o gancho que ficava numa extremidade (ma-
nus ferrea), ao passo que na outra se achava o contrapêso
( libramentum.)
583

13 - statuebat, ficava e pé; só a pôpa tocava n'água.


14 - saxum, colina rochosa.

XXXlX. 40. - O caráter de Catão

ln hoc viro 1 tanta vis animi ingeniique fuit ut, quo-


cumque loco natus esset, fortunam sibi ipse facturus fuisse
videretur. Nulla ars nec privatae nec publicae rei gerendae
ei defnit. Urbanas rusticasque res pariter callebat. Ad
summos honores alios scientia iuris, alios eloquentia, alios
gloria militaris provexit; huic versatile ingenium sic pariter
ad mnnia fuit ut natum ad id unum diceres 2 qnodcumque
ageret. ln bello manu fortissimus, multisque insignibus
daras pugnis; idem, postquam ad magnos honores perve-
11it, summus imperator; idem in pace, si ius commleres,
peritissimus; si causa orauda csset 3, eloquentissimus; uec
is tantmn cuius 4 lingua vivo eo viguerit, monumentum
doquentiae unllum exstet; vivit immo vigetque eloquentia
eius sacrata scriptis omnis generis. Orationes et pro se
multae et pro aliis et in alios; nam uon solmn accusando,
iwd etiam cansam dicendo 5 fatigavit inimicos. Simnltates
nimio plnres et exercnerunt emn Pt ipse exPr<'nit eas; nec
facile dixeris utrum magis presserit enm nobilitas llll ille
agitaYit nobilitatem. Asperi procul dubio animi ct linguae
acerbae et immodicae liberae fruit, sed invicti a cupidi-
tatibns animi, rigidae innocentiae, contemptor gratiae 6 et
divitiarum. ln parsimonia, in patientia laboris pericnli-
que ferrei prope corporis animique: quem ne senectus qni-
dem, quae solvit omnia, fregerit; qui sextum et octogesi-
rnum anunm agem; causam ipse pro se oraverit scripseritqne
nonagesimo anuo Ser. Galbam ad populi adduxerit iudicinm.

COMENTÁRIOS

1 - viro, trata-se de M. Porcio Catão, chamado o Velho, ou o


Censor que viveu entre 234 e 149 a. C.
2 - diceres, terias dito.
3 - esset, idiomatismo de T. Lívio, ou seja, emprêgo do subjun-
tivo pelo indicativo.
4 - cuius, equivale a et eius e liga-se a eloquentiae monumentum.
5 - causam dicendo, defendendo, a si mesmo ou aos outros.
6 - gratiae, o favor oficial.
- 584-

CXX. A. morte de Cícero

M. Cícero 1 sub adventum triumvirorum urbe cesserat,


pro certo habens, id quod erat, non magis Antonio eripi se
quam Caesari 2 Cassium et Brutum 3 posse. Primo in Tus-
culanum 4 fugerat; inde transversis itineribus in Formia-
num, ut ab Caieta 5 navem conscensurus 6, proficiscitur.
Unde aliquotiens in altum provectum cum modo venti
aversi rettulissent, modo ipse iactationem navis, caeco vol-
vente fluctu, pati non posset, taedium tandem eum et fugae
et vitae cepit; regressusque ad superiorem villam 7 , quae
paulo plus mille passibus a mari abest: "Moriar, inquit,
in patria saepe servata." Satis constat servos fortiter fide-
literque paratos fuisse ad dimicandum, ipsum deponi lecti-
cam et quietos pati quod sors iníqua cogeret iussisse. Pro-
minenti ex lectica 8 praebentique immotam cervicem caput
praecisum est. Nec satis id stolidae crudelitati militum
fuit; manus quoque, scripsisse in Antonium 9 exprobrantes,
praeciderunt. Ita relatum caput ad Antonium, iussuque
eius inter duas manus in rostris positum, ubi ille consul,
ubi saepe consularis 10 , ubi eo ipso anno adversus Ántonium
quanta 11 nulla umquam humana vox cum admiratione
eloquentiae auditus fuerat. Vix attolentes prae lacrimis
oculos homines intueri trucidati membra civis poterant.
Vixit tres et sexaginta annos, ut, si vis afuisset, ne
immatura quidem mors videri possit. Ingenium et operi-
bus et praemiis operum felix; ipse fortunae diu prosperae
et in longo tenore felicitatis magnis interim ictus vulneri-
bus, exsilio, ruína partium pro quibus steterat, filiae
exitu 12 tam tristi atque acerbo, omnium adversorum nihil
ut viro dignum erat tulit praeter mortem; quae vere aesti-
manti minus indigna videri potuit, quod a fictore inimico
ni.hil crudelius passus erat quam quod eiusdem fortunae
compos victo fecisset. Si quis tamen virtutibus vitia pen-
sarit 13 , vir magnus ac memorabilis fuit et in cuius laudes
exsequendas Cicerone laudatore opus fuerit 14•

COMENTÁRIOS
1 - Fragmento extraído do 120 livro das Histórias de Tito-
Lívio, conservado por Sêneca, o Retor, em suas Suassoriae,
VI, 17-22. Trata-se do orador M. Túlio Cícero.
- 585 -

2 - Caesari. É Cáio Otávio, sobrinho de César; por êste adotado,


passou a chamar-se Cáio Júlio César (Otaviano).
3 Cassium et Brutum, os assassinos de César.
4 Tusculanum, a conhecida casa de campo de Cícero, próxima a
Roma.
5 Caieta, hoje Gaeta, pôrto perto de Nápoles.
6 - conscensurus, tendo a intenção de embarcar. Observamos, no
estilo de Lívio, o emprêgo freqüente do particípio do futuro
isolado, com êsse sentido.
7 - villam, refere-se a outra vila de Cícero, próxima a Gaeta.
8 - lectica, estendendo a cabeça para fora da liteira.
9 - in Antonium, contra Antônio. Refere-se Ys 16 Filípicas.
10 - consularis, ex-cônsul.
11 - quanta, trauza na seguinte ordem: cum adimiratione elo-
quentiae (tanta) quanta nulla umquam humana vox ( au
dita est).
12 - exitu, a filha de Cícero, Túlia, faleceu de parto aos 31 anos.
13 - pensarit, futuro perfeito contraído (pensaverit).
14 - fuerit, perfeito do subjuntivo.
M. F ABIUS QUINTILIANUS ~

CCLI.

RAPTA STERILIS REPUDIATA.

Intra quinquennium non parientem repudiare liceat. Iniusti


repudii sit actio. Quidam uxorem, quam ex raptu ha-
bere coeperat secundum optionem, intra quinqnennium
non parientem dimisit. agit illa repudii.

DECLAMA TIO.

Iniusti repudii accuso.


Neminem adeo fore alienum a bonis moribus credo, qui
dubitet, parum istud (in)iuste factum esse, quod quae
summum dederat beneficium vitae, ne id quidem obtinuit
apud maritum, quod praestitit. !taque calumnia resistit et
impugnat iustum esse repudium, quod maritus iure aliquo
fecerit ego porro non hanc interpretationem istius verbi
video, ut iura spectanda sint, sed illud t aliquando t, uti
iustitia spectetur. Nam illud iniustum repudium est, quod
iustitiae contrarium est.
Verumtamen si ad illa revocemur iura, nihil tamen ad
hanc pertinebit. Istam enim legem et hoc beneficium ha-
beant fortasse ii, qui nuptias ex aequo fecerunt, qui traden-
tibus parentibus: ad eos vero, ad quos necessitas pertinet
nuptiarum, nihil ista lex. N on magis enim repudiare licet,
quam non nubere liceret. Duas enim poenas adversus rapto-
res constituisse lex videtur, alteram mortis, alteram nuptia-

(•) Adotamos o texto da edição de Teubner, elabrado por


H. Keil.
- 587 -

rum: leviorem hanc et beneficio propiorem, tamen et ipsam


non sine necessitate. Quod si lege non defenderis, profecto
iniustum divortium est.
Sed finganms, te lege defendi: reliqua haec sit quae-
stio, an facere debueris. Beneficium te accepisse summum
manifestum est: vitam tibi dedit laesa, dedit vitam peri-
turo per supplicia, per dedecus. Pro his nihil non prae-
stari oporteret uxori. Quid aliud exegit, quam ut uxor esset 1
"At enin non pariebat intra quinquennium." Si tibi eam
parentes conlocassent, aut ipsa nubendi tempus elegisset,
dicerem: non sem per fecunditas properat, aliquando dilata
veluti pleniores fructus reddit. Haec vero et rapta est,
antequam destinaretur, antequam idonea nuptiis videretur,
et habuit maritum in amores praecipitem, in cupiditates
pronum; et cum invisa fuerit marito, potest videri, quod
non peperit, pudicitia, non sterilitate fecisse. Tu porro
quidquid licet, statim putas esse faciendum; quidquid
asperrimum leges, quidquid crudelissimum habent iura,
occupas. Voluisses animum talem fuisse puellae illo tempore,
quo ad genua iacebas Y Haec vero non tantum marito, sed
etiam rei publicae reddere plenam potest rationem. Nam
etiamsi non habet filium, asservavit tamen iuvenem, tamen
hominem, tamen civem.

CCLVI.

FURIOSUS TRIUM FILIORUM PATER.

Qui tres filios habebat, duos per furorem occidit; a tertio


sanatus a,bdicat eurn.

DECLAMA TIO.

Poteram, etiamsi non irascerer, abdicare, tamquam


bonus pater. Omnia de fortuna mea timeo, omnia de tam
fragili ac tam mutabili mente: et propter hoc dimittendus
mihi a domo filius erat, ne incideret in meum furorem.
Sed quatenus et causas quoque abdicationis interrogor, id
- 588 -

[est] (quod) cogit me frequentius malorum meorum memi-


nisse: quamquam inter praecipua, propter quae abdicem,
hoc est, quod mihi ista narranda sunt, dicam tamen.
Imputo filio meam orbitatem. Respondebit: "non ego
occidi." seio: mea manu factum est; ipse ego pater, qui
genueram, qui educaveram, per viscera liberorum ferrum
exegi. Credo enim tibi, et orbitatem tamen tibi imputo;
tibi aestimo illam ex die mei doloris: quaedam ignorare
símile non passi est ; tunc liberos perdidi, cum perdidisse
me sensi. Esto, gravem sine dubio manibus roeis iniuriam
fortuna fecerat; possuerat tamen huius rei in ipso animo
remedium illo tempore, quo furere et agi dementia vide-
bar. Frequentius in ea cogitatione eram, ut crederem esse
cum liberis omnibus. Abstulisti mihi ignorantiam malorum.
Quanto miserabilior fui ex die meae sanitatis ! furiosum
me non sic cecidi ; tum lacerare vestes, tum verberare vultus
meos coepi. Omnia igitur haec non in aliam vim accipi
debent, quam si filios meos ipse occidisses, quam si ipse
abstulisses. Unde tantum boni, ut reddere possis illam vale-
tudinem, illum furorem f
Quod unum possum praestare infelicissimis illis iuve-
nibus meis, praestabo: ne quis eorum morte gaudeat, ne
cui prosit, quod filios meos occidi.

CCLXIV.

FRAUS LEGIS VOCONIAE.

N e liceat mulieri nisi dimidiam partem bonorum dare.


Quidam duas mulieres di.midiis partibus instituit here-
des. Testamentum cognati argiiiint.

DECLAMA TIO.

Antequam ius excutio et vim legis, quae per se satis


manifesta est, intueor, primum illud apud vos dixisse con-
tentus sum: adsum testamento. Eventum huic legi dabit
religio vestra, et excussa parte utraque sententiam forma-
- 589 -

bit(is). Interest tamen supremae hominis voluntati legem


favere, ut quod de bonis suis constituit in supremis domi-
nus, fecerit iure. Nec me confundit, quod ex diverso sunt
pr~pinqui. Iactent, ut volent, sanguinis coniunctionem: ego
intellego quasdam fuisse causas, propter quas is, qui hos
cognatos habebat, aliis moreretur heredibus. Ac si in hac
parte haberent fiduciam, arguerent testamentum tamquam
impium, tamquam inofficiosum. Nunc apparet, neque de
personis earum, quae heredes sunt institutae, dici apud
vos posse, neque eorum, qui sibi contra testamentum vindi-
cant, merita proferri. Solum enim ius excipiunt et circa
legem calumniantur. Quae lex tamen qualis est? ne liceat
mulieri plus quam dimidiam partem bonorum suorum relin-
quere. Etiamsi forma iudicii unius est, apparet tamen,
duabus euro heredibus esse litem. Quaero igitur ah istis,
utram eligant, cum qua malint consistere. Neque enim liti-
gant de bonorum parte, sed totum arguunt testamentum.
Incipiamus igitur ab ea, quae prior scripta est. Quid in
hac parte testamenti vitiosum est? vetatur plus quam dimi-
diam partem bonorum relinquere : dimidiam partem patri-
monii accipit. Excutiemus postea, quale sit illud, quod con-
secutum est: interim hoc ius firmum est, nec everti sequen-
tibus potest.
"At enim ius illa quidem habuit capiendi: sed ea, quae
postea scripta est, non habuit." iterum interrogabo: quase?
"quoniam plus quam dimidiam partem patrimonii relin-
quere femi.nae non potuit." Atqui haec quoque non plus
quam dimidia parte patrimonii heres instituta est. Nec vídeo
rationem, cur id, quod illi capere licuit, huic non liceat,
cum in eodem scripta sit testamento. Manifestum est, nihil
posse calumniae admittere verba legis ac scriptum.
Nunc peritissimi litium homines ad interpretationem
nos iuris adducunt. Non enim hanc esse legis voluntatem,
qnae verbis ostendatur, videri volunt. quorum ego pruden-
tiam, iudices, magnopere miror: tantum vicerunt illos maio-
res nostros, illos constitutores iuris, illos, qui rudem civi-
tatem legibus ac iure formarunt, ut hoc approbare conen-
tur, defuisse his sermonem, defuisse consilium. Ac prius-
quam rationem ipsius legis excutio, interum hoc dico,
590 -

iudices: perme1os1ss1mam esse civitati hanc legum interpre-


tationem. Nam si apud iudicium hoc semper quaeri de
legibus oportet, quid in his iustum, quid aequum, quid
conveniens sit civitati, supervacuum fuit scribi omnino
leges. Et credo fuisse tempora aliquando, quae solam et
nudam. iustitiae haberent aestimationem. Sed quoniam haec
ingeniis in diversum traheba(n)tur nec umquam satis
constitui poterat, quid oporteret, certa forma, ad quam
viveremus, instituta est. hanc illi auctores legum verbis
complexi sunt; quam si mutare et ad utilitates suas per-
vertere licet: omnis vis iuris, omnis usus eripitur. Nam quid
interest, nullae sint an incertae leges? lex illa complexa est:
ne plus liceat, quam dimidiam parte, mulieri relinquere.
Neutri ex his, quibus adsumus, plus dimidia parte relictum
esse manifestum est; et apparet potuisse legum latorem
(ut), si partem demum patrimonii pervenire ad feminas
vellet, partem utique viris relinqui, id ipsum cavere ( t).
neque id magno aut difficili circuitu effici potuit: sed
vel sic scripta lege, ne plus quam dimidia para patrimonii
ad feminas perveniret. Interrogo enim: si ( qui) pluribus
feminis, sed minores aliquanto portiones reliquerit, quae
tamen computatae et in unum contractae plus quam semis-
sem patrimonii efficiant: quaero, an moveri lis possit? nam
si movetur lis: non hac (ut opinar) lege litigabitur, qua
plus quam dimidiam partem patrimonii relinquere feminae
non liceat, curo ex illis nulla dimidiam partem acceperit.
sive ad totam nos vocas computationem: nihil interest,
quantum cuique feminae relinquatur. Quid? si ne ratio
quidem repugnat scripto et verbis legis istius? quid enim
putas voluisse legis latorem cum hoc ius constitueret? ne
feminae nimias opes possiderent, ne potentis earum civitas
premeretur, hoc ergo adversus singulas constituit, et ad
evitandas opes feminarum satis hoc quaesitum, ne uni plus
quam dimidia pars patrimonii relinqueretur. Ceterum qui-
dem iÜud non caverunt leges, ne plures feminae eodem
testamento scriberentur; non hercule magis, quam illud, ne
plures hereditates iisdem feminis relinquerentur.
- 591 -

CCLXVIII.

ORATOR, MEDICUS, PHILOSOPHUS.

Contendunt orator, medicus, philosophus de bonis patris,


qui testamento eum heredem reliquerat, qui se pro-
basset amplius prodesse civibus.

DECLAMATIO.

Lex contentionis et formula et omne praescriptum ex


testamento patris pendet: cuius vis non est ea, ut quae-
ratur, quae professio ex nostris speciosissima ( quamquem
sic quoque vincerem), sed quae civitati sit utilíssima. Nihil
est ergo, quod ingenia iactent, nihil quod ex animo suo
tantum referant: quaeritur, quis omnibus prosit. Sit philo-
sophia res summa: ad paucos pertinet; sit eloquentia res
admirabilis: non pluribus prodest, quam nocet. Sola est
medicina, qua opus sit omnibus. Et patrem quoque nostrum
id voluisse, ut hanc, quam in contentione reliquisse videtur,
partem quodammodo civitati daret, manifestum est. Non
sibi utilissimum, non amicis utilissimum, non de patre
optime meritum: proprie quid ferre ex testamento suo
voluit, qui fuerit utilis civitati. Ergo et aequaliter ad omnes
medicina sola pertinet et nulla tam necessaria est omni
generi hominum, quam medicina. Reliqua conferamus.
Ac mihi primum agendum est cum fratre philosopho,
cuius ego in hodierna contentione propositum mirari satis
non possum. Nihil enim videtur habere philosophia prae-
stantius, quam modicis contenta est, ampliores opes non
desiderat. Nam si cupiditates easdem quas ceteri habe(n)t,
non vídeo, quid prosit. Neque me praeterit, iudices, quam
multa dici adversus bane professionem ab his soleant [sed
persona fris mei impedit me ut ego non dicã quae possunt
contra philosophum], quorum libertatem non impediunt
personae. Quippe hos illi et vanos vocant et otiosos et in
ambitum ipsum, contra quem maxime disserere videntur,
alligatos: mihi cum fratre quaestio est. Haec ergo leviora
dixisse satis est, philosophiam non esse necessariam. Ego
enim mores nasci puto et propriam cuiusque naturae virtu-
- 592 -

tem. Alia forsitan discantur; quaedam experimentis cogno-


scenda sunt: boni mores constant voluntate. Id patere di-
versis utriusque partis exemplis potest. Nam et optimos
viros citra philosophiam fuisse constabit et studiosos sapien-
tiae usque ad ultima exempla scelerum nequitiaeque ve-
nisse. Non enim, ut opinor, ex istorum scholis abstinentiam
didicere Fabricii, Curii nec, ut mortem contemnerent, Decii
consecuti sunt (nec) vetera horum explicando monumenta.
Tulit civitas populi Romani liberatores Brutos, tulit Camil-
los, antequam ulla istius artis simulatio inreperet. Iam vero
si ex diverso intueri placeat, quis ignorat, ex ipsa Socratis,
quo velut fonte omnis philosophia manasse creditur, schola
evasisse tyrannos et hostes patriae suae? 11011 est igitur
necessaria philosophia. Atqui etiam ut studio pervenire ad
sapientiam possit, via tamen eius (in)certa est. Namque
ut omnes in unum philosophos contraham, non tamen inter
eos constare potest, quae potissimum secta adsciscenda
nobis, quibus praeceptis parendum sit. Pugnant inter se
se atque dissentiunt et perpetuam hanc per saecula litem
trahunt. Aliis summum bonum voluptas habetur; quidam
id in nuda virtute posuerunt; nonnulli miscere ista conati
sunt atque confundere et ex bonis corporis animique et
eorum, quae extra essent, ad finem vitae beatae perveniri
posse exstimaverunt; delectavit quosdam modus omnium.
Iam vero quanta circa deos pugna? quidam nihil agi sine
providentia credunt, alii curam deorum intra sidera conti-
nent; quidam in totum deos sustulerunt; quidam cum hoc
erubescerent, cura vacare utique dixerunt. Hi nos ad admi-
nistrationem rei publicae hortantur; illi nihil periculosius
civilibus officiis credunt. Quosdam videas odio pecuniae
ferri nudos expositosque, veluti ad provocandas calamitates;
snnt, qui voluptates non animi modo, sed etiam corporis
inter praecipua ducant bona. Quibus credam? quibus
accedam? quidquid probavero, plures negaturi sint. Nec
porro quaecumque praecipiuntur, stare possunt. Ergo et
non necessariam esse philosophiam et difficilem electionem
esse diximus; atque inter ipsos etiam plerosque philosophos
constat vix posse percipi. Neque ego ignoro, esse quos-
dam, qui t quamquam nomen sapientiae facile. atque avide
(ut sic dixerim) dederunt, tamen quidam t sãpientem ex
fabulis repetunt, et inter eos, qui studuerunt, qui elabo-
raverunt, nullum adhuc inventum esse confitentur. Verum-
- 593 -

tamen, ut aliqua etiam de universo loquamur: quis usus


ipsorurn virorum f Militiaene utiles, an civilibus officiis?
quid in his deprehendas, praeter fictam frontem et perpe-
tunm otium et quandam ex arrogantia auctoritatem?
V erum sint ista ( ut dicitur) magna: ego haec ad formam
legemque paterni testamenti voco. Quid civitati prosunt?
amputant vitia? nimirum nemo luxuriosus est, nemo pecu-
niae cupidus. Haec de philosopho dixisse satis est: tran-
seamus ad oratorem.
Quem intellego fiducia eloquentiae ad hanc descendisse
causam. Multum se valere in iudiciis putant; rapiunt malas
aliquando causas. et sane si iustitia valeat, quid est elo-
quentia? Quid ergo civitati conferunt? Illa enim sane
remittamus: omne circa verba studium et, cum rerum
natura beneficio suo ita homines instruxerit, ut nulla res
non voce explicetur, supervacuum quendam in exornando
laborem. Eodem redeunt omnia. Quid civitati profuisti?
Advocatione tua defensus est aliquis: sed laesus, qui ex
diverso erat. eripuisti periculo reum: unde seio, an nocen-
tem? innocentia quidem per se valet. damnatus est aliquis
accusante te: unde seio, an eloqueniae vitium sit? Quid
ego de privatis loquor? civitatium status scimus ab orato-
ribus esse conversos: sive illam Atheniensium civitatem,
quondam late principem, intueri placeat, accisas eius vires
animadvertemus vitio contionantium; sive populi Romani
statum excutere voluerimus, nonne gravíssimas seditiones,
nonne turbidissimas contiones eloquentissimus quisque ha-
buit? nonne illi Gracchi ad evertendam rem publicam his
veluti armis succincti accesserunt? Quid ego dicam, quan-
tum civitati nocuerit eloquentia? sibi nocuit. Summos
utriusque partis oratores videamus. Nonne Demosthenem
illum oppressum veneno suo scimus? Nonne Ceceronem in
illis, in quibus totiens placuerat, rostris poenae snae expo-
sitnm 1 Haec dixisse satis erat. Nam si civitati nihil utili-
tatis adfereunt hi, cum quibus contendi, satis erat, relictum
e~se me solum.
Aliqua tamen de medicina dicam; non me hercule
iactandi mei causa, sed commendandae artis ipsius, cuius
auctores ante omnia accepimus deos: sive ( ut maxime reor),
ut haec infirmitas hominum haberet adiumenta aliqua
ataque solatia, sive tantum huic arti tribuere maiores, ut
eam vix crederent humanis potuisse ingeniis inveniri; sive
- 594-

ipsa medicina per se sacrum est. Contendamtts sane apud


securos: si quem ( quod absit omnibus) subi ta deprehen-
derit valetudo, oratoremne consulet? quid nunc ego enu-
merem, contra quot fortunae iniurias medicina advocetur?
illam valetudinem, qua spiritus frangitur? an illam, qua
visus periclitatur? an illam, qua vulnera curanda sunt Y
an illam, qua debilitati occurritur? removeam medicinam:
tu, philosophe, consolaberis? quod hominum genus est, qui
sexus, quae aetas, quae non utilitatem ex hac petat? itaque,
etiamsi medicina vinci fata non potuerunt, productus
tamen usque ( eo) a me pater noster, qui tres !iberos
habebat.

CCLXXV.

HERES OB ADULTERUM FRATREM.

Qui ob adulterium pecuniam acceperit, ignominwsus sit.


Maior frater minorem in adulterio deprehendit. Pro
( eo) rogante patre et abdicationem eius promittente,
dimisit. Abdicatus est adulter. mortuo patre inventus
heres, qui deprehenderat: ignominiosus dicitur.

DECLAMATIO.

Qui pecuniam ob adulterium acceperit, ignomm10sus


sit. Hanc legem adversus eos primum constitutam esse
dico, qui pecuniam acceperunt, ut adulterium committere-
tur, ideoque ignominiam adiunctam, quod viderentur rem
fecisse lenonis. Verum etiam si ei quoque tenentur, qui in
poenam comissi adulterii pecuniam acceperint, is tenetur,
qui pecuniam accepit. ln mea causa utrum contendis?
pecuniam me accepisse, curo dimitterem? Non probabis. alio-
qui si hoc putare esse pecuniam accipere, abdicari fratrem,
statim detulisses. Postea videbo, qua causa dimissus sit:
interim nego hoc esse pecuniam accipere. Sine dubio est
tam manifestum, ut nulla interpretatione egeat, quid sit
accipere pecuniam. Ego tamen non sum contentus hac
defensione, nisi illud probavero, ne spem quidem pecuniae
oblatam. quid enim mihi pollicitus est pater? si dimisissem,
- 595 -

futurum ut abdicaret fratrem meum. Herdem testamento


etiam eum, quem abdicasset, quis vetabat (institui Y vel)
substitui in locum abdicati alium heredem? Non possum
ergo videri propter pecuniam dimisissem, etiamsi propter
hoc tantum dimisissem: nunc vero quam multa fuerunt,
propter quae dimitterem? si hoc tantum me movit, quod
frater erat: erat tamen satis plena defensio; et quod minor
frater, et quod sub patre frater: ut etiamsi ipsi non par-
cerem, tamen et patris et mea causa non debuerim occi-
dere. Nunc vero quis dubitet exorari me debuisse, cum
pater peteret? putemus nihil patrem esse pollicitum, nullam
mihi ultionem promisisse: quis non impium me, quis non
sceleratum putaret, si non impetrasset f nunc vero pro-
misit ultionem pleniorem, integris inviolatisque manibus
meis et ipse pater severus; neque enim est, quod putetis
defuisse ei gravitatem, defuisse ad vindictam animum:
abdicavit; et non fecisse hoc eum temporis causa manife-
stum testamento fuit. Ergo nec pecuniam mihi pollicitus est
pater, et ego alias causas dimittendi habui, quam pecuniam,
et ille abdicatus est, non ut ego lucrum facerem. Nec enim
persuaderi cuiquam poterit, eum, qui abdicatus sit, haec
passum esse causa mea, quando plenior mihi vindicta con-
tigit. Brevis enim poena mortis est: nunc diu eget, diu
male audiet.

CCCLIV.

MORIETUR ANTEQUAM NUBAT.

Quidam nubilem fil.iam habens uxorem secreto loquentem


cum adulescent vici.no formoso deprehendit. Qiiaesivit,
qui locuta esset. Respondit mulier, de nuptiis se locu-
tam. Ei maritus filiam despondit. Mater ait morietur
a.nteqitam nubat". ante diem nuptiarum puella subito
peri(i) t; livores et tumores in corpore f uerunt. Mulier
rea est.

SERMO.

Dicet haec mulier, iuvenem illum numquam sibi pla-


cuisse, et repugnasse se, cum videretur illi puella destinari,
- 596 -

illum autem, utique volentem hanc uxorem habere, ad satis-


factionem venisse: tunc vero minus placuisse matri gene-
rum. Itaque cum desponsam audisset filiam, cotidiana con-
suetudine vulgi iratam dixisse "morietur celerius, quam
nubat". Ceterum de fato puellae una cum accusatore que-
retur. Causam fati crud(el)itati (af)finget(ur).

CCCLX.

LIS DE DOTIBUS SOCRUS ET NURUS.

Prima ratio dotis habeatur. Q1iaedem apud [ili.um amisso


viro dotem reliquit. Adulescens ducta uxore dotata de-
cessit. Res solvendo non est. contendunt socriis et nurus,
utra primum dotem accipiat.

SERMO.

Mulierem illam socrum nurus dicet hanc ruinam patri-


monii post mortem viri statim sensisse: non sumpsisse
dotem, ne et filiam decoloraret et dotem quoque perderet,
itaque etiam dotatam filio quaesisse uxorem, quo facilius
posset ruentis patrimonii rationem fulcire. Addat, donasse
illam filio petitionem: hodie, quia decess ( er) it, retractare.
Sed et praescribat.

DECLAMA TIO.

Sero petis, et aliud patrimonium est. Tu dum heres


mariti tui erat, a filio petere debuisti : ego ex bonis mariti
mei repeto. Nam duae mortes maritorum diversas successio-
nes habent. Bona mariti mei morte eius facta sunt: dum
viveret, patris fuerunt. Dos est, si a viro aut ab herede
eius repetatur: tu amisso viro cum dotem non petisti,
fecisti creditum ex dote.
- 597 -

SERMO.

Circumscriptam se nurus queretur et in ultimo quaeret,


in quem usum anus dotem desideret.
Contra illa dicet, hanc mulierem ambitiosam et profusam
falisse: non propterea ad egestatem perductum virum.

DECLAMATIO.

Nurus oportet a viro dotem repetat, socrus a patri-


monio.

CCCLXXXIV.

VIRGO IMMOLATA PESTILENTIAE.

ln pestilentia responsum est, virginem immolandam. Sorte


diwtam pater virginem negavit, magistratus immola-
vit: non finiebatur pestilentia. Iterum sortiti sunt.
Altera immolata est: sedata est pesti.lentia, prforis
patri magistratus caedis reus est.

( Coloratae.)

DECLAMATIO.

Sortem filiae tuae deus inter virgines esse noluit, sed


tamquam alienae turbae exemit.
INSTITUTAS DE GAIO

I. De iitri. civili et naturali

1. Omnes populi, qui legibus et moribus reguntur,


partim suo proprio, partim communi omnium hominum
iure ( 1 ) utuntur, nam quod quisque populus ipse sibi ius
constituit, id ipsius proprium est vocaturque ius civile,
quasi ius proprium civitatis; quod vero naturalis ratio inter
omnes homines constituit, id apud omnes populos perae-
que (2) custoditur vocaturque ius gentium, quasi quo iure
omnes gentes utuntur. Populus itaque Romanus partim sua
proprio, partim communi omnium hominum iure utitur.
Quae singula qualia sint, suis locis proponemus.
2. Constant autem iura populi Romani ex legibus,
plebiscitis, senatusconsultis, constitutionibus principum,
edictis eorum, qui ius edicendi ( 3 ) habent, responsis pruden-
tium. 3. Lex est quod populus iubet atque constituit.
Plebiscitum est quod plebs iubet atque constituit. Plebs
autem a populo eo distat, quod populi appellatione univer-
si cives significantur connumeratis et patriciis ( 4 ), plebis
autem appellatione sine patriciis ceteri cives significantur:
unde olim patricii dicebant plebiscitis se ( 5 ) non teneri,
quae ( 6 ) sine auctoritate corum facta essent. Sed postea lex
Hortensia(7) lata est, qua cautum est, plebiscita universum
populum tenerent: itaque eo modo legibus exaequata sunt.
4. Senatusconsultum est quod senatus iubet atque consti-
tuit; idque legis vicem ( 8 ) optinet, quamvis fuerit quae-
situm. 5. Constitutio principis est quod imperator decreto
vel edicto vel epistula constituit; nec umquam dubitatum
est, quin id legis vicem optineat, cum ipse imperator per
legem imperium accipiat. 6. [Edicta sunt praecepta eorum,
qui ius edicendi habent]. Ius autem edicendi habent magi-
stratus populi Romani; sed amplissimum ius est in edictis
duorum praetorum, urbani et peregrini ( 9 ), quorum in pro-
vinciis iurisdictionem praesides earum habent; item in
599 -

edictis aedilium curulium, quorum iurisdictionem in pro-


vincis populi Romani quaestores habent ; nam in províncias
Caesaris omnino quaestores non mittuntur, et ob id ( 1º) hoc
edictum in bis provinciis non proponitur. 7 Responsa
prudentium sunt sententiae et opiniones eorum, quibus
permissum est iura condere. Quorum omnium si in unum
sententiae concurrunt, id, quod ita sentiunt, legis vicem
optinet; si vero dissentiunt; iudici licet quam velit sen-
tentiam sequi: idque rescripto divi Hadriani significatur.

COMENTÁRIOS
1. iure ablativo pedido pelo verbo utuntur. - 2 peraeque,
igualmente. - 3. edicendi, gerúndio de edico. - 4. connumeratis,
patriciis, ablativo absoluto, incluídos os patrícios. - 5. se, acusa-
tivo sujeito de teneri. - 6. quae, refere-se a plebiscitis. - 7. lex
Hortensia. A lei Hortênsia (séc. V) concedeu às decisões dos
concílios da plebe a mesma autoridade legislativa que as leges.
Como os plebeus constituíam a maioria da cidade, as suas deci-
sões eram aplicadas aos patrícios e plebeus. - 8. legis vicem, a
fôrça da lei. - 9. urbani et peregrini. O pretor urbano era in-
cumbido de ministrar a justiça aos cidadãos romanos, de acôrdo
com a Lei Licinia que instituiu no ano 367 a. C. Posteriormente
no ano 242 a. C. foi criado o peregrino, incumbido de julgar os
processos entre Romanos e peregrinos. - 10. ob id, acusativo de
causa.

II. De iuris divisione

8. Omne autem ius, quo ( 1 ) utimur, vel ad personas


pertinet vel ad res vel ad actiones. Sed prius videamus
de personis.

III. De conditione hominum

9. Et quidem summa divisio de iure personarum haec


est, quod omnes homines aut liberi sunt aut servi. 10. Rur-
sus liberorum hominum alii ingenui sunt, alii libertini.
11. Ingenui sunt qui liberi nati sunt; libertini qui ex
iusta servitute (2) manumissi sunt. 12. Rursus libertinorum
( tria sunt genera; nam aut cives Romani aut Latini aut
dediticiorum) numero sunt. De quibus singulis dispicia-
mus; at prius de dediticiis.
- 600 -

COMENTÁRIOS
II - quo, ablativo, pedido pelo verbo utimur.
III - exiusta servitute, de justa servidão.

IV. De dediticiis vel lege Aelia Sentia

13. Lege itaque Aelia Sentia (1) cavetur, ut qui servi


a dominis (2) poenae nominae vincti sint, quibusve stigmata
inscripta sint, deve quibus ob noxam quaestio tormentis
habita sit et in ea noxa fuisse convicti sint, quive ut ferro
aut cum bestiis depugnarent traditi sint, inve ludum
custodiamve coniecti fuerint, et postea vel ab eodem do-
mino vel ab alio manumissi, eiusdem conditionis liberi fiant,
cuius conditionis sunt peregrini dediticii.

COMENTÁRIOS

1. Aelia Sentia. De acôrdo com a lex Aelia Sentia os escra-


vos manumissos que tinham cometido certos crimes ou praticado
atos degradantes não seriam considerados cidadãos Romanos mas
apenas peregrinos deditícios. 2. dorninis, ablativo de modo.

V. De peregrinis dediticiiR

14. Vocantur autem peregrm1 dediticii (1) hi, qui


quondam adversus populum Romanum armis susceptis (2)
pugnaverunt, deinde victi se (3) dediderunt. 15. Huius
ergo turpitudinis servos quocumque modo et cuiusqumque
aetatis manumissos, etsi pleno iure dominorum fuerint,
numquam aut cives Romanos aut Latinos fieri dicemus,
sed omni modo dediticiorum numero constitui ( 4 ) intelle-
gemus.
16. Si vero in nulla tali turpitudine, sit servus, manu-
missum modo civem Romanum modo Latinum fieri dice-
mus. 17. Nam in cuius persona tria haec concurrunt, ut
maior sit annorum triginta, et ex iure Quiritium domini, et
insta ac legitima manumissione ( 5 ) liberetur, id est vin-
dicta aut censu aut testamento, is civis Romanus fit; sin
vero aliquid eorum ( 6 ) deerit, Latinus erit.
- 601-

COMENTÁRIOS

1. peregrini deditici. Havia os perigrinos ordinários e os


chamados de<litícios. Os primeiros habitavam cidades vinculadas
a Roma por tratados e eram submetidos ao Direito Romano. Os
outros, isto é, os deditícios não pertenciam à cidade aliada nem
conservaram seu Direito nacional, ficando submetidos ao vencedor
que lhe aplicava o ius gentium - 2. arrnis susceptis ablativo
de modo. - 3. se, acusativo - 4. constitui, infinitivo passivo. -
5. rnanurnissione. Comenta Post que as mais antigas formas de
manumissione estavam condicionadas à ficção de que o escravo
era um homem livre. - 6. eorurn, genitivo partitivo.

VI. De manumissione vel caitsae probatione

18. Quod autem de aetate servi requiritur, lege Aelia


Sentia introductum est. Nam ea lex minores XXX anno-
rum servos non ali ter voluit manumissos cives Romanos(1)
fieri, quam si vindicta (2), apud consilium iusta causa
manumissionis adprobata, libera ti fuerint. 19. Iusta autem
causa manumissionis est veluti si quis filium filiamve aut
fratrem sororemve naturalem, aut alumnum, aut paedago-
gum, aut servum procuratoris habendi gratia, aut ancillam
matrimonii causa apud consilium manumittat.

COMENTÁRIOS

1. cives Romanos, acusativo, sujeito de fieri. - 2. vindicta.


ablativo. No antigo direito havia três formas solenes de manu-
missão: censu, vindicta, testamento. Na manumissão por "vin-
dicta" o senhor e o escravo que devia ser manumisso compareciam
perante o magistrado e nessa ocasião uma terceira pessoa chama-
da adsertor dizia: "Eu declaro que êste homem é livre segundo
o direito dos Quirites ". O adsertor segurava a vindicta ( =uma
vara) e o dono do escravo nada dizia. Em conseqüência dêsse
silêncio o magistrado reconhecia a liberdade do escravo.

VII - De his qui sui vcl alieni iuris sint

48. Sequitur de iure personarum alia divisio. Nam


quaedam personae sui iuris (1) sunt, quaedam alieno iuri( 2 )
sunt subiectae. 49. Sed rursus earum personarum, quae
alieno iuri subiectae sunt, aliae in potestate, aliae in manu,
- 602 -

aliae in manei pio sunt. 50 • Videamus nunc de his quae


alieno iuri subiectae sint; [nam] si cognoverimus, quae istae
personae sint, simul intellegemus, quae sui iuris sint. 51.
Ac prius dispiciamus de iis, qui in aliena potestate sunt.
52. In potestate i t a q u e sunt servi dominorum.
Quae ( 3 ) quidem potestas iuris gentium est: nam apud
omnes peraeque ( 4 ) gentes animadvertere possumus domi-
nis ( 5 ) in servos ( 6 ) vitae necisque potestatem (7) esi:'il ( 8 ),
et quodcumque ( 9 ) per servum ( 10 ) adquiritur ( 11 ), id do-
mino adquiritur. 53 • Sed hoc tempore ( 12 ) neque civibus
Romanis (1 3 ) nec ullis aliis hominibus, qui sub imperio
populi Romani sunt, licet supra modum et sine causa in
servos suos saevire; nam ex constitutione sacratissimi impe-
ratoris Antonini ( 14 ) qui sine causa servum suum occiderit
non minus teneri iubetur, quam qui alienum servum occi-
derit. Sed et maior quoque asperitas dominorum per eius-
dem principis constitutionem coercetur; nam consultus a
quibusdam praesidibus provinciarum de his servis, qui ad
fana deorum vel ad statuas principum confugiunt, prae-
cepit, ut si intolerabilis videatur dominorum saevitia, co-
gantur servos suos vendere. · Et utrumque recte fit: male
enim nostro iure uti non debemus; qua ratione et prodigis
interdicitur bonorum suorum administratio. 54. Ceterum
cum apud cives Romanos duplex sit dominium (nam vd
in bonis vel ex iure Quiritium vel ex utroque iure cuiusque
servus esse intellegitur), ita demum servum in potestate
domini esse dicemus, si in bonis eius sit, etiamsi simul ex
iure Quiritium eiusdem non sit: nam qui nudum ius Qui-
ritium in servo habet, is potestatem habere non intelle-
gitur.
55. Item in potestate nostra sunt liberi nostri, quos
iustis nuptiis procreavimus. Quod ius proprium civium
Romanorum est: fere enim nulli alii sunt homines, qui
talem in filios suos habent potestatem, qualem nos habernus.
Idque divus Hadrianus edicto, quod proposuit, de his, qui
sibi liberisque suis ab eo civitatem Romanam petebant,
significavit. Nec me praeterit Galatarum gentem credere
in potestate parentum liberos esse.
56. (!taque liberos suos in potestate habent cives
Romani), si cives Romanas uxores duxerint vel etiam Lati-
nas peregrinasve, cum quibus conubium habeant; cum enim
conubium id efficiat, ut liberi patris conditionem sequan-
603

tur, evenit, ut non solum cives Romani fiant, sed et in


potestate patris sint. 57. Unde et veteranis quibusdam
concedi solet principialibus constitutionibus conubium cum
his Latinis peregrinisve, quas primas post missionem uxo-
res duxerint; et qui ex eo matrimonio nascuntur, et cives
Romani et in potestate parentum fiunt.

COMENTÁRIOS

1. sui iuris. Eram chamadas "sui iuris" ( de direito seu) a


pessoas que não estavam submetidas a qualquer dos poderes do-
mésticos: potestas, manus e mancipium. - 2. alieno iuri, dativo,
porque sunt subiecta é um verbo composto de sub. Eram cha-
madas alieni iuris as pessoas submetidas ao direito de outra pes-
soa. Dessa forma os alieni iuris podiam estar in potestate ( o filho
era considerado in potestate com relação ao marido ou ao pater,
conforme o casamento tivesse sido cum manu ou sine manu), ou
ia mancipio (os filhos ou filhas mancipados pelo pater familias a
outro pater familias eram considerados in mancipio). - 3) do-
minorum genitivo, compl. restritivo de poteste. - 4. perelque,
igualmente. 5. dominis, dativo possessivo. - 6. in servos, sôbre
os escravos. - 7. potestatem, acusativo, sujeito de esse - 8.
esse, infinitivo complementar. - 9. quodcumque, nominativo neu-
tro, sujeito de adquiritur. - 10. per servum em lugar de a servo
- 11. adquiritur. Não havia representação no antigo direito ro-
mano e por êste motivo um paterfamilias não podia representar
outro pater familias nos atos jurídicos. No entanto, os servi po-
diam figurar nos atos jurídicos em nome do pater somente para
tornar a sua (do pater) condições melhor. - 12. hoc tempore, abla-
tivo. - 13 citribus romanis, dativo. 14. Antonini. No tempo de
Antonius Pius um senhor que matou seu prõprio escravo foi con-
siderado responsável como se houvesse morto o escravo de outrem.

VIII - De manu

108. (Nunc de his personis videamus, quae in ma-


nu (1) nostra sunt. Quod) et ipsum ius proprium civium
Romanorum est. 109. Sed in potestate quidem et masculi
et feminae esse solent; in manum autem feminae tantum
conveniunte. 110. Olirn itaque tribus rnodis in manum
conveniebant: usu, farreo, coemptione. 111. Usu in manum
conveniebat, quae anno continuo nupta perseverabat; quia
enim veluti annua possessione usucapiebatur, in familiam
viri transibat filiaeque locum optinebat. Itaque lege XII
tabularum cautum est, ut si qua (2) nollet eo modo in
604 -

manum mariti convenire, ea quotannis trinoctio ( 3 ) abesset


atque eo modo usum cuiusque anni interrumperet. Sed hoc
totum ius partim legibus sublatum est, partim ipsa desuetu-
dine obliteratum est. 112. Farreo in manum conveniunt
per quoddam genus sacrificii, quod Iovi Farreo fit; in quo
farreus panis adhibetur, unde etiam confarreatio dicitur:
complura praeterea huius iuris ordinandi gratia cum certis
et sollemnibus verbis praesentibus decem testibus aguntur
et fiunt. Quod ius etiam nostris temporibus in usu est;
nam flamines maiores, id est Diales Martiales Quirinales,
item reges sacrorum nisi ex farreatis nati non leguntur;
ac ne ipsi quidem sine confarreatione sacerdotium habere
possunt. 113. Coemptione vero in manum conveniunt per
mancipationem, id est per quadam imaginariam venditio-
nem: nam adhibitis non minus quam testibus civibus Ro-
manis puberibus, item libripende, emit vir mulierem, cuius
in manum convenit. 114. Potest autem coemptionem facere
mulier non solum cum marito suo, sed etiam cum extraneo;
scilicet aut matrimonii causa facta coemptio dicitur aut
fiduciae: quae enim cum marito suo facit coemptionem, ut
apud eum filiae loco sit, dicitur matrimonii causa fecisse
coemptionem; quae vero alterius rei causa facit coemptio-
nem aut cum viro suo aut cum extraneo, veluti tutelae
evitandae causa, dicitur fiduciae causa fecisse coemptionem.
115. Quod est tale: si qua velit quos habet tutores deponere
et alium nancisci, illis tutoribus [auctoribus] coemptionem
facit; deinde a coemptionatore, remancipata ei, cui ipsa velit,
et ab eo vindicta manumissa incipit eum habere tutorem, a
quo manumissa est; qui tutor fiduciarius dicitur, sicut infe-
rius apparebit. 115a. Olim etiam testamenti faciendi gra-
tia fiduciaria fiebat coemptio; tunc enim non ali ter femi-
nae testamenti faciendi ius habebant, exceptis quibusdam
personis, quam si coemptionem fecissent remancipataeque
et manumissae fuissent. Sed bane necessitatem coemptio-
nis faciendae ex autoritate divi Hadriani senatus remisit.
115b. [Femina autem, quae cum extra11eo fiduciae causa
coemptio11em fecerit, filiae locum 11011 opti11et: quae tame11)
fiduciae causa cum viro suo fecerit coemptionem, nihilo
mi11us filiae loco i11cipit esse; nam si omni110 qualibet ex
causa uxor in ma11u viri sit, placuit eam filiae iura
nancisci.
- 605 -

COMENTÁRIOS
1. rnanu. No antigo direito romano a mulher passava de sua
família agnatícia para a de seu marido, onde ficava em situação
semelhante a de uma filiafamilias. Ela ficava in manu do mari-
do, se êste fôsse paterfamilias e em caso contrário in manu do pa-
terfamilias a que se encontrava subordinado o marido. - 2. qua,
nominativo, sujeito de nollot. - 3. trinoctio. A mulher tinha um
recurso para evitar cair in manu do marido, retirando-se da casa
durante três noites consecutivas em cada ano.

De rnancipio

116. Superest ut exponamus, quae personae in man-


cipio sint. 117. Omnes igitur liberorum ( 1 ) personae sive
masculini sive feminini sexus, quae in potestate parentis
sunt, mancipari ab hoc eodem modo possunt, quo etiam
servi mancipari possunt. 118. Idem iuris est in earum
personis quae in manu sunt; nam feminae a coemptionato-
ribus eodem modo possunt mancipari, quo liberi a paren-
te (2) mancipatur; adeo quidem, ut quamvis ea sola apud
coemptionem fecerit, filiae locum non optinet: quae tamen]
nihilo minus etiam quae ei nupta non sit nec ob id ( 4 )
filiae loco sit, ab eo manei pari possit. 118a. Plerumque
( vero tum) sol um et a parentibus et a cocmptionaribus
mancipantur, cum vclint parentes coemptionatoresque ex
suo iure eas personas dimittere, sicut inferius evidentius
apparebit. 119. Est autem mancipatio, ut supra quoque
diximus, imaginaria quaedam venditio quod et ipsum ius
proprium civium Romanorum est. Eaque res ita agitur:
adhibitis non minus quam quinque testibus civibus Romanis
puberibus et praeterea alio eiusdem condicionis, qui libram
aeneam teneat, qui appellatur libripens ( 5 ), is qui man-
ribus eodem modo possunt mancipari, [ quo liberi a paren-
te (2) mancipatur]; adeo quidem, ut quamvis ea sola apud
cipio accipit, rem tenens ita dicit: HUNO EGO HOMINEM
EX IURE QUIRITIUM MEUM ESSE AIO ISQUE MIHI
EMPTUS ESTO HOC AERE AENEAQUE LIBRA.
Deinàe aere percutit libram idque aes dat ei a quo
manei pio accipit quasi pretii loco. 120. Eo modo et
serviles et liberae personae mancipantur; animalia quoque
quae mancipi sunt, quo in numero habentur boves, equi,
- 606 -

muli, asm1; item praedia tam urbana quam rustica, quae


et ipsa mancipi sunt, qualia sunt Italica, eodem modo
solent mancipari. 121. ln eo solo praediorum mancipatio,
a ceterorum mancipatione differt, quod personae serviles et
liberae, item animalia quae mancipi sunt, nisi in praesentia
sint, mancipari non possunt; adeo quidem, ut eum, qui
mancipio accipit, adprehendere id ipsum quod ei mancipio
datur necesse; unde etiam mancipatio dicitur, quia manu-
res capitur: praedia vero absentia solent mancipari. 122.
Ideo autem aes et libra adhibetur, quia olim aereis tantum
nummis utebantur, et erant asses, dipundii, semisses, qua-
drantes, nec ullus aureus vel argenteus nummus in usu
erat, sicut ex lege XII tabularum intellegere possumus;
eorumque nummorum vis et potestas non in numero erat,
sed in pondere posita; nam et asses librales erant, et
dupundii bilibres; unde etiam dupundius dictus est quasi
duo pondo, quod nomen adhuc in usu retinctur. Semisses
quoque et quadrantes pro rata scilicet portione ad pondus
examinati erant. Quam ob rem dabat olim pecuniam,
non numerabat eam, sed appendebat; unde servi, quibus
permittitur administratio pecuniae, dispensatores appellati
sunt. 123. Si tamen quaerat aliquis ( qua re, si qua
coemptionem fecit, differat a mancipatis), illa quidem
quae coemptionem facit non deducitur in servilem condicio-
nem; a (parentibus vero et a coemptionatoribus) manci-
pati mancipataeve servorum loco constituuntur, adeo qui-
dem, ut ab eo, cuius in mancipio sunt, neque hereditatem
neque legata aliter capere possint, quam si simul eodem
testamento liberi esse iubeantur, sicut iuris est in persona
servorum. Sed differentiae ratio manifesta est, dum a pa-
rentibus et a coemptionatoribus isdem verbis manc1p10 acci-
piantur, quibus servi; quod non similiter fit in coemptione.

COMENTÁRIOS
1. Omnes liberorum, todos os filhos. - 2 parente, ablativo
de agente. - 3. ei, dativo, porque o verbo nubere pede dativo. -
4. id, acusativo, circunstância de causa. - 5. libripens. Era a
pessoa incumbida de segurar a balança nas cerimônias dos atos
chamados per aes et libram, a fim de ser pesado o metal. Co-
menta Post que o libripens não devia permanecer mudo.
- 607 -

ULPIANI LIBER SINGULARIS REGULARUM

1. Leges aut perfectae sunt aut imperfectae aut


minus quam perfectae. Perfecta lex est... Imperfecta
lex est, quae fieri aliquid vetat, nec tamen si factum sit,
rescindit: qualis est lex Cincia, quae plus quam. . . donare
prohibet exceptis quisbudam cognitis, et si plus donatum
sit, non rescindit. 2. Minus quam perfecta lex est, quae
vetat aliquid fieri, et si factum sit, non rescindit, sed
poenam iniungit ei qui contra legem fecit; qualis est lex
Furia testamentaria, quae plus quam mille assium lega-
tum mortisve causa prohibet capere, praeter exceptas per-
sonas, et adversus eum qui plus ceperit quadrupli poenam
constituit.
3. Lex aut rogatur, id est fertur, aut abrogatur, id
est prior lex tollitur, aut derogatur, id est pars primae
legis tollitur, aut subrogatur, id est adiicitur aliquid primae
legi, aut abrogatur, id est mutatur aliquid ex prima
lege ...
4. Mores sunt tacitus consensus populi, longa consue-
tudine inveteratus.

I. LIBERTIS.

5. Libertorum genera sunt tria, c1ves Romani, Latini


Iuniani, dediticiorum numero.
6. Cives Romani sunt liberti, qui legitime manmnissi
sunt id est aut vindicta aut censu aut testamento, nullo
iure impediente. 7. Vindicta manumittuntur apud ma-
gistratum populi Romani, velut consulem praetoremve vel
proconsulem. 8. Censu manumittebentur olim, qui lustrali
censu Romae iussu dominorum inter cives Romanos cen-
suro profitebantur. 9. Ut testamento manumissi liberi
sint, lex duodecim tabularum facit, quae confirmat testa-
mento datas libertates. 10. Qui non legitime manumisse
erant, sed nuda dominorum voluntate libertate donati
- 608 -

erant, olim quidem servi remanebant, praetor autem eos


in libertatis possessione tuebatur. Hodie autem ipso iure
liberi sunt ex lege lunia, qua lage Latini fiunt nominatim
inter amicos manumisse.
11. Dediticiorum numero sunt, qui poenae causa
vincti sunt a domino, quibusve stigmata scripta fuerunt,
quive propter noxam torti nocentesque inventi sunt, quive
traditi sunt, ut ferro aut curo bestiis depugnarent, vel in
ludum vel custodiam coniecti fuerunt, deinde quoquo modo
manumissi sunt: idque lex Aelia Sentia facit.
12. Eadem lege cautum est, ut minor triginta anno-
rum servus vindicta manumissus civis Romanus non fiat,
nisi apud consillum causa probata fuerit: ideo sine con-
sílio manumissum Caesaris servum manere putat; testa-
mento vero manumissum perinde haberi iubet, atque si
domini voluntate in libertate esset ideoque Latinus fit.
13. Eadem lex eum dominum, qui minor viginti annorum
est, prohibet servum manumittere, praeterquam si causam
apud consilium probaverit. 13a. ln consilio autem adhi-
bentur Romae quinque senatores et quinque equites Roma-
ni, in provinciis vingiti reciperatores cives Romani. 14.
Ab eo domino, qui solvendo non est, servus testamento
liber esse iussus et heres institutus, et si minor sit triginta
annis, vel in ea causa sit, ut dediticius debeat, civis Ro-
manus et heres fit; si tamen alius ex eo testamento nemo
heres sit. Quod si duo pluresve liberi heredesque esse
iussi sint, primo loco scriptus liber et heres fit: quod et
ipsum lex Aelia Sentia facit. 15. Eadem lex in fraudem
creditoris et patroni manumittere prohibet.
16. Qui tantum in bonis, non teiam ex iure Quiritum
servum habet, manumittendo Latinum facit. ln bonis tan-
tum alicuius servus est velut hoc modo, si civis Romanus
a cive Romano servum emerit, isque traditus ei sit, neque
tamen mancipatus ei, neque in iure cessus, neque ab ipso
anno possessus sit; nam çuamdiu horum quid fiat, is servus
in bonis quidem emptoris, ex iure Quiritium autem vendi-
toris est.
17. Mulier, quae in tutela est, item pupillus et pu-
pilla manumittere non possunt.
18. Communem servum unus ex dominis manumit-
tendo partem suam amittit, eaque adcrescit socio; maxime
- 609 -

si eo modo manumiserit, quo, si proprium haberet, civem


Romanum facturus esset; nam si inter amicos eum manu-
miserit, plerisque placet eum nihil egisse. 19. Servus, in
quo alterius est usufructus, alterius proprietas, a proprie-
tatis domino manumissus liber non fit, sed servus sine
domino est.
20. Post mortem heredis aut ante institutionem here-
dis testamento libertas dari non potest, excepto testamento
militis. 21. Inter medias heredum institutiones libertas
data utrisque adeuntibus non valet. Solo autem priore
adeunt iure antiquo valet; sed post legem Papiam Poppaeam,
quae partem non adeuntis caducam facit, si quidem primus
heres vel ius liberorum vel ius antiquum habeat, valere
eam posse placuit: quod si non habeat, non valere constat,
quod loco non adeuntis legatarii patres heredes fiunt.
Sunt tamen qui et hoc casu valere eam posse dicunt ..
22. Qui testamento liber esse iussus est, mox quam vel
unus ex heredibus adierit hereditatem, liber fit. 23. Iusta
libertas testamento potest dari bis servis, qui testamenti
faciendi et mortis tempore ex iure Quiritium testatoris
fuerunt.
24. Lex Fufia Caninia iubet testamento ex tribus
servis non plures quam duos manumitti, et usque ad decem
dimidiam partem manumittere, concedit; a decem usque ad
triginta tertiam partem, ut tamen adhuc quinque manu-
mittere liceat, aeque ut ex priori numero; a triginta usque
ad centum quartam partem, aeque ut decem ex superiori
numero liberari possint; a centum usque ad quingentos
partem quintam, similiter ut ex antecedenti numero vi-
ginti quinque possint fiere liberi. Et denique praecipit,
ne plures omnino quam centum ex cuiusquam testamento
liberi fiant. 25. Eadem lex cavet, ut libertates servis
testamento nominatim dentur.

II. DE STATU LIBERO VEL STATU LIBERIS.

1. Qui sub condicione testamento liber esse iussus


est, statu liber appellatur. 2. Statu liber, quamdiu pendet
condicio, servus heredis est. 3. Statu liber seu alienetur
ab herede sive usucapiatur ab aliquo, libertatis condicio-
- 610-

nem secum trahit. 4. Sub hac condicione liber esse iussus:


si DECEM MILIA HEREDI DEDERIT, etsi ab herede
abalienatus sit, emptori dando pecuniam ad libertatem
perveniet: idque lex duodecim tabularum iubet. 5. Si per
heredem factum sit, quominus statu liber condicioni pareat,
proinde fit liber, atque si condicio expleta fuisset. 6. Ex-
traneo pecuniam dare iussus et liber esse, si paratus sit
dare, et is, cui iussus est dare, aut nolit accipere, aut
antequam acceperit moriatur, proinde fit liber ac si pecu-
niam dedisset.
7. Libertas et directo potest dari hoc modo : LIBER
ESTO, LIBER SIT, LIBERUM ESSE IUBEO, et per
fideicommissum, ut puta: ROGO, FIDEI COMMITTO
HEREDIS MEI, UT STICHUM SERVUM MANUMIT-
TAT. 8. Is, qui directo liber esse iussus est, orcinus fit
libertus; is autem, cui per fideicommissum data est liber-
tas, non testatoris, sed manumissoris fit libertus. 9. Cuius
fidei committi potest ad rem aliquam praestandam, eius-
dem etiam libertas fidei committi potest. 10. Per fidei-
commissum libertas dari potest tam proprio servo testa-
toris quam heredis aut legatarii vel cuiuslibet extranei
servo. 11. Alieno servo per fideicommissum data liber-
tate si dominus eum iusto pretio non vendat, extinguitur
libertas, quoniam nec pretii computatio pro libertate fieri
potest. 12. Libertas sicut dari, ita et adimi tam testa-
mento quam codicillis testamento confirmatis potest, ut
tamen eodem modo adimatur, quo et data est.

III. DE LATINIS.

1. Latini ms Quiritium consequuntur his modis:


beneficio principali, liberis, iteratione, militia, nave, aedi-
ficio, pistrino; praeterea ex senatus consulto vulgo quae
sit ter enixa. 2. Beneficio principali Latinus civitatem
Romanam accipit, si ab imperatore ius Quiritium impetra-
verit. 3. Liberis ius Quiritium consequitur Latinus, qui
minar triginta annorum manumissionis tempore fuit; nam
lege Junia cautum est, ut si civem Romanam vel Latinam
uxorem duxerit, testatione interposita, quod liberorum
quaerendorum causa uxorem duxerit, postea filio filiave
nato natave et anniculo facto, possit apud praetorem vel
-611-

praesidem provinciae causam probare et fieri CIVIS Roma-


nus, tam ipse quam filius filiave eius et uxor, scilicet si
et ipsa Latina sit; nam si uxor civis Romana sit, partus
quoque civis Rornanus est ex senatus consulto, quod
auctore divo Hadriano facturn est. 4. Iteratione fit civis
Romanus, qui post Latinitatem quam acceperat, maior tri-
ginta annorum iterum iuste manumissus est ab eo, cuius
ex iure Quiritium servus fuit. Sed huic concessum est
(ut) ex senatus consulto etiam liberis ius Quiritium con-
sequi. 5. Militia ius Quiritium accipit Latinus, si inter
vigiles Romae sex anuis militaverit, ex lege Visellia. Pos-
tea ex senatus consulto concessurn est ei, ut si triennio
inter vigiles militaverit, ius Quiritium consequatur. 6. Nave
Latinus civitatem Romanam accipit, si non minorem quam
decem milium modiorum navem fabricaverit et Romam sex
anuis frumentum portaverit, ex edicto divi Claudii.

IV. DE HIS QUI SUI IURIS SUNT.

1. Sui iuris sunt familiarum suarum principes, id


est pater familiae itemque mater familiae.
2. Qui matre quidem certa, patre autem incerto nati
sunt, spurii appellantur.

V. DE HIS QUI IN POTESTATE SUNT.

1. ln potestate sunt liberi parentum ex iusto matri-


monio nati.
2. Iustum matrimonium est, si inter eos, qui nuptias
contrahunt, conubium sit, et tam masculus pubes quam
femina potens sit, et utrique consentiant, si sui iuris sunt,
aut etiam parentes eorum, si in potestate sunt. 3. Conu-
bium est uxoris iure ducendae facultas. 4. Conubium
habent cives Romani cum civibus Romanis, cum Latinis
autem et peregrinis ita si concessum sit. 5. Cum servis
nullum est conubium. 6. Inter parentes et liberos infinite
cuiuscumque gradus sint conubium non est. Inter cognatos
autem ex transverso gradu olim quidem usque ad quartum
gradum matrimonia contrahi non poterant: nunc autem
etiam ex tertio gradu licet uxorem ducere; sed tantum
- 612

fratris filiam, non etiam sororis filiam aut amitam vel


materteram, quamvis eodem gradu sint. Eam, quae 110-
verca vel privigna vel nurus vel socrus nostra fuit, uxorem
ducere non possumus.
7. Si quis eam, quam non licet, uxorem duxerit, in-
cestum matrimonium contrahit, ideoque libere in potestate
eius non fient, sed quasi vulgo concepti spurii sunt.
8. Conubio interveniente liberi sem per patrem se-
quuntur; non interveniento conubio matris condicioni acce-
dunt, excepto eo, qui ex peregrino et cive Romana pere-
grinus nascitur, quoniam lex Minicia ex alterutro peregrino
natum deterioris parentis condicionem sequi iubet. 9. Ex
cive Romano et Latina Latinus nascitur, et ex libero et
ancilla servus, quoniam, cum his casibus conubia non sint,
partus sequitur matrem. 10. ln his, qui iure contracto
matrimonio nascuntur, conceptionis tempus spectatur; in
his autem, qui non legitime concipiuntur, editionis. Veluti
si ancilla conceperit, deinde manumissa pariat, liberum
parit; nam quoniam non legitime conceperit, cum editionis
tempore libera sit, partus quoque liber est.

VI. DE DOTIBUS

1. Dos aut datur, aut dicitur, aut promittitur. 2.


Dotem dicere potest mulier, quae nuptura est, et debitor
mulieris, si iussu eius dicat: item parens mulieris virilis
sexus, per virilem sexum cognatione iunctus, velut pater,
avus paternus. Dare promittere dotem omnes possunt.
3. Dos aut profecticia dicitur, id est quam pater mu-
lieris dedit; aut adventícia, id est ea quae a quovis alio
data est.
4. Mortua in matrimonio muliere dos a patre pro-
fecta ad patrem revertitur, quintis in singulos liberos in
infinitum relictis penes virum. Quod si pater non sit,
apud maritum remanet. 5. Adventicia autem dos sem per
penes maritum remanet, praeterquam si is qui dedit, ut
sibi redderetur, stipulatus fuerit; quae dos specialiter
recepticia dicitur.
6. Divortio facto, si quidem sui iuris sit mulier, ipsa
habet rei uxoriae actionem, id est dotis repetitionem; quod
613 -

si in potestate patris sit, pater adiuncta filiae persona


habet actionem rei uxoriae; nec interest, adventicia sit
dos an profectitia. 7. Post divortium defuncta muliere
heredi eius actio non aliter datur, quam si moram in dote
mulieri reddenda maritus fecerit.
8. Dos si pondere numero mensura contineatur, anuua
bima trima die redditur, nisi si ut praesens reddatur con-
venerit. Reliquae dotes statim redduntur.
9. Retentiones ex dote fiunt aut propter liberos, aut
propter mores, aut propter impensas, aut propter res dona-
tas, aut propter res amotas.
10. Propter !iberos retentio fit, si culpa mulieris aut
patris, cuius in potestate est, divortium factum sit; tunc
enim singulorum liberorum nomine sextae retinentur ex
dote, non plures tamen quam tres. Sextae in retentione
sunt, non in petitione. 11. Dos quae semel functa est,
amplius fungi non potest, nisi aliud matrimonium sit.
12. Morum nomine graviorum quidem sexta retinetur,
leviorum autem octava. Graviores mores sunt adulteria
tantum, leviores omnes reliqui. 13. Mariti mores puniun-
tur in ea quidem dote, quae a die reddi debet, ita ut
propter maiores mores praesentem dotem reddat, propter
minores senum mensuro die. ln ea autem, quae praesens
reddi solet, tantum ex fructibus iubetur reddere, quantum
in illa dote, quae trienno redditur, repraesentatio facit.
14. Impensarum species sunt tres: aut enim necessa-
riae dicuntur, aut utiles, aut voluptuosae. 15. Necessa-
riae sunt impensae, quibus non factis dos deterior futura
est, velut si quis ruinosas aedes refecerit. 16. Utiles sunt,
quibus non factis quidem deterior dos non fuerit, factis
autem fructuosior effecta est, veluti si vineta et oliveta
fecerit. 17. Voluptuosae sunt, quibus neque omissis deterior
dos fieret, neque factis fructuosior effecta est; quod evenit
in viridiariis et picturis similibusque rebus.

VII. DE IURE DONATIONUM INTER


VIRUM ET UXOREM.

1. Inter virum et uxorem donatio non valet nisi


certis ex causis, id est mortis causa, divortii causa, servi
614 -

manumittendi gratia. Hoc amplius principalibus constitu-


tionibus concessum est mulieri in hoc donare viro suo, ut
is ab imperatore lato clavo vel equo publico similive
honore honoretur.
2. Si maritus divortii causa res amoverit, rerum
quoque amotarum actione tenebitur.
3. Si maritus pro muliere se obligaverit vel in rem
eius impenderit, divortio facto eo nomine cavere sibi solet
stipulatione tribunicia.
4. ln potestate parentum sunt etiam hi liberi, quo-
rum causa probata est, per errorem contracto matrimonio
inter disparis condicionis personas; nam seu civis Roma-
nus Latinam aut peregrinam vel eam quae detiticiorum
numero est, quasi civem Romanam per ignorantiam uxorem
duxerit, sive civis Romana per errorem peregrino vel ei
qui deditictorum numero est quasi civi Romano aut etiam
quasi ~atino ex lege Aelia Sentia nupta fuerit, causa
probata, civitas Romana datur tam liberis quam parenti-
bus praeter eos qui dediticiorum numero sunt, et ex eo
fiunt in potestate parentum liberi.

VIII. DE ADOPTIONIBUS

1. Non tantum naturales liberi in potestate paren-


tum sunt, sed etiam adoptivi. 2. Adoptio fit aut per po-
pulum, aut per praetorem vel praesidem provinciae. Illa
adoptio, quae per pupulum fit, specialiter arrogatio dici-
tur. 3. Per populum qui sui iuris sunt arrogantur; per
praetorem autem filii familiae a parentibus dantur in
adoptionem. 4. Arrogatio Romae dumtaxat fit; adoptio
autem etiam in provinciis apud praesides. 5. Per prae-
torem vel praesidem provinciae adoptari tam masculi quam
feminae, et tam puberes quam impuberes possunt; per
populum vero Romanum feminae non arrogantur: pupilli
antea quidem non poterant arrogari, nunc autem possunt
ex constitutione divi Antonini Pii. 6. Qui generare non
possunt velut spado, utroque modo possunt adoptare; idem
iuris est in persona caelibis. 7. Item is, qui filium non
habet, in locum nepotis adoptare potest. 8. Si pater fami-
liae arrogandum se dederit, liberi quoque eius quasi nepo-
- 615 -

tes in potestate fiunt arrogatoris. 8a. Feminae vero neu-


tro modo possunt adoptare, quoniam nec naturales liberas
in potestate habent.

IX. DE HIS QUI IN MANU SUNT.

1. Farreo convenitur in manum certis verbis et te-


stibus praesentibus et sollemni sacrifício facto, in quo panis
quoque farreus adhibetur.

X. QUI IN POTESTATE MANCIPIOVE SUNT


QUEMADMODUM EO IURE LIBERENTUR.

1. Liberi parentum potestate liberantur emancipa-


tione, id est si, posteaquam mancipati fuerint, manumissi
sint. Sed filius quidem ter mancipatus, ter manumissus
sui iuris fit; id enim lex duodecim tabularum iubet bis
verbis: SI PATER FILIUM TER VENUM DUIT, FI-
LIUS A PATRE LIBER ESTO. Ceteri autem liberi prae-
ter filium, tam masculi quam feminae, una mancipatione
manumissioneque sui iuris fiunt. 2. Morte patris filius
et filia sui iuris fiunt; morte autem avi nepotes ita demum
sui iuris fiunt, si post mortem avi in potestate patris
futuri non sunt, velut si moriente avo pater eorum aut
etiam decessit aut de potestate dimissus est; nam si mortis
avi tempore pater eorum in potestate eius sit, mortuo
avo in patris sui potestate fiunt. 3. Si patri vel filio
aqua et igni interdictum sit, patria potestas tollitur, quia
peregrinus fit is, cui aqua et igni interdictum est; neque
autem peregrinum in potestate habere potest. 4. Si pater
ab hostibus captus sit, quam vis servus hostium fiat, tamen
cum reversus fuerint, omnia pristina iura recipit iure
postliminii. Sed quamdiu apud hostes est, patria pote-
stas in filio eius interim pendebit; et cum reversus fuerit
ab hostibus, in potestate filium habebit; si vero ibi deces-
serit, sui iuris filius erit. Filius quoque si captus fuerit
ab hostibus, similiter propter ius postliminii patria pote-
stas interim pendebit. 5. ln potestate parentum esse desi-
nunt et hi, qui flamines Diales inaugurantur, et quae
virgines Vestae capiuntur.
- 616 -

XI. DE TUTELIS.

1. Tutores constituuntur tam masculis quam feminis;


sed masculis quidem impuberibus dumtaxat porpter aetatis
infirmitatem; feminis autem tam impuberibus quem pube-
ribus et propter sexus infirmitatem et propter forensium
rerum ignorantiam.
2. Tutores aut legitimi sunt, aut senatus consultis
constituti, aut moribus introducti.
3. Legitimi tutores sunt, qui ex lege aliqua descen-
dunt; per eminentiam autem legitimi dicuntur qui ex lege
duodecim tabularum introducuntur seu palam, quales sunt
agnati, seu per consequentiam, quales sunt patroni. 4.
Âgnati sunt a patre cognati virilis sexus per virilim sexum
descendentes eiusdem familiae, veluti patrui, fratres, filii
fratris, patrueles. 5. Qui liberum caput mancipatum sibi
vel a parente vel a coemptionatore manumisit, per simili-
tudinem patroni tutor efficitur, qui fiduciarius tutor appel-
latur. 6. Legitimi tutores alii tutelam in iure cedere
possunt. 7. Is, cui tutela in iure cessa est, cessicius tutor
appellantur; qui sive mortuus fuerit, sive capite minutus,
sive alii tutelam in iure cesserit, redit ad legitimum tuto-
rem tutela. Sed et si legitimus decesserit aut capite minu-
tus fuerit, cessicia quoque tutela extinguitur. 8. Quantum
ad agnatos pertinet, hodie cessicia tutela non procedit,
quoniam permisseum erat in iure cedere tutelam femina-
rum tantum, non etiam masculorum; feminarum autem
legitimas tutelas lex Claudia sustulit, excepta tutela patro-
norum.
9. Legitima tutela capitis deminutione amittitur. 10.
Capitis minutionis species sunt tres: maxima, media, mí-
nima. 11. Maxima capitis deminutio est, per quam et civi-
tas et libertas amittitur: veluti cum incensus aliquis ve-
nierit, aut quod mulier alieno servo se iunxerit denun-
tiante domino et ancilla facta fuerit ex senatus consulto
Claudiano. 12. Media capitis deminutio dicitur, per quam,
sola civitate amissa, libertas retinetur: quod fit in eo, cui
aqua et igni interdicitur. 13. Mínima capitis deminutio
est, per quam, et civitate et libertate salva, status dum-
taxat hominis mutatur: quod fit adoptione et in manum
conventione.
- 617 -

14. Testamento quoque nominatim tutores dati con-


firmatur eadem lege duodecim tabularum hi.s verbis: UTI
LEGASSIT SUPER PECUNIA TUTELAVE SUAE REI,
ITA IUS ESTO: qui tutores dativi appellantur. 15. Dari
testamento tutores possunt liberis, qui in potestate sunt.
16. Testamento tutores dari possunt hi, cum quibus testa-
menti faciendi ius est, praeter Latinum Iunianum; nam
Latinus habet quidem testamenti factionem, sed tamen
tutor dari non potest; nd enim lex !unia prohibet. 17.
Si capite deminutus fuerit tutor testamento datus, non
amittit tutelam; sed si abdicaverit se tutela, desinit esse
tutor. Abdicare autem est dicere nolle se tutorem esse;
in iure cedere autem tutelam testamento datus non potest;
nam et legitimus in iure cedere potest, abdicare se non
potest.
18. Lex Atilia iubet mulieribus pupillisve non haben-
tibus tutores dari a praetore et maiore parte tribunorum
plebis, quos tutores Atilianos appellamus. Sed quia lex
Atilia Romae tantum locum habet, lege Iulia et Titia pro-
spectum est, ut in provinciis quoque similiter a praesidibus
earum dentur tutores. 19. Lex !unia tutorem fiere iubet
Latinae vel Latini impuberis eum, cuius etiam ante manu-
missionem ex iure Quiritium fuit. 20. Ex lege Iulia de
maritandis ordinibus tutor datur a praetore urbis ei mu-
lieri virginive, quam ex hac ipsa lege nubere oportet, ad
dotem dandam dicendam promittendamve, si legitimum
tutorem pupillum habeat. Sed postea senatus censuit, ut
etiam in provinciis quoque similiter a praesidibus earum
ex eadem causa tutores dentur. 21. Praeterea etiam in
locum muti furiosive tutoris alterum dandum esse tuto-
rem ad dotem constituendam senatus censuit. 22. Item ex
senatus consulto tutor datur mulieri ei, cuius tutor abest,
praeterquam si patronus sit qui abest; nam in locum
patroni absentis alter peti non potest nisi ad hereditatem
adeundam et nuptias contrahendas. Idemque permisit in
pupillo patroni filio. 23. Hoc amplius senatus censuit,
ut si tutor pupilli pupillaeve suspectus a tutela submotus
fuerit, vel etiam iusta de causa excusatus, in locum eius
tutor alius detur.
24. Moribus tutor datur mulieri pupilove, qui cum
tutore suo lege aut legitimo iudicio agere vult, ut auctore
618 -

eo agat (ipse enim tutor in rem suam auctor fieri non


potest), qui praetorius tutor dicitur, quia a praetore urbis
dari consuevit.
25. Pupillorum pupiliarumque tutores et negotia ge-
runt et auctoritatem interponunt; mulierum autem tutores
auctoritatem dumtaxat interponunt. 26. Si plures sunt
tutores, omnes in oroni re debent auctoritatero accoromo-
dare, praeter eos, qui testamento dati sunt; naro ex his
vel unius auctoritas sufficit.
27. Tutoris auctoritas necessaria est mulieribus qui-
dem in his rebus: si lege aut legitimo iudicio agant, si se
obligent, si civile negotium gerant, se libertae suae perroit-
tant in contubernio alieni servi morari, si rem mancipi
alienent. Pupillis autem hoc amplius etiam in rerum nec
mancipi alienatione tutoris auctoritate opus est.
28. Liberantur tutela masculi quidem pubertate. Pu-
berero autem Cassiani quidem euro esse dicunt, qui habitu
corporis pubes apparet, id est qui generare possit; Pro-
culeiani autem euro, qui quattuordeciro annos explevit;
veruro Priscus eum puberem esse, in quem utrumque con-
currit, et habitus corporis, et numerus annorum. 28a. Fe-
minae autem tutela liberantur ...

XII. DE CURATORIBUS.

1. Curatores aut legitimi sunt, id est ex lege duode-


cim tabularum dantur, aut honorarii, id est qui a prae-
tore constituuntur. 2. Lex duodecim tabularum furiosum
itemque prodigum, cui bonis interdictum est, in curatione
iubet esse agnatoruro. 3. A praetore constituitur curator,
quem ipse praetor voluerit, libertinis prodigis itemque
ingenuis qui ex testamento parentis heredes facti male
dissipant bona; his enim ex lege curador dari non poterat,
cum ingenuus quidero non ab intestato, sed ex testamento
heres factus sit patri, libertinus autem nulloroodo patri
heres rieri possit, qui nec patrem habuisse videtur, cum
servilis cognatio nulla sit. 4. Praeterea dat cura torem ei
etiaro, qui nuper pubes factua idonee negotia sua tueri
non potest.
- 619 -

XIII. DE CAELIBE ORBO ET SOLITARIO PATRE.

1. Lege Iulia prohibentur uxores ducere senatores


quidem liberique eorum libertinas et quae ipsae quarumve
pater materve artem ludicram fecerit, item corpore quae-
stum facientem. 2. Ceteri autem ingenui prohibentur du-
cere lenam et a lenone lenave manumissam, et in adulterio
deprehensam, et iudicio publico damnatam, et quae -artem
ludicram fecerit: adiicit Mauricianus et a senatu damnatam.

XIV. DE POENA LEGIS IULIAE

1. Feminis lex Iulia a morte viri anni tribuit vaca-


tionem, a divortio sex mensum, lex autem Papia a morte
viri biennii, a repudio anni et sex mensum.

XV. DE DECIMIS.

1. Vir et uxor inter se matrimonii nomine decimam


capere possunt. Quod si ex alio matrimonio !iberos super-
stites, habeant, praeter decimam, quam matrimonii nomine
capiunt, totidem decimas pro numero liberorum accipint.
2. Item communis filius filiave post nonam diem amissus
amissave unam decimam adiicit; duo autem post nonam
diem amissi duas decimas adiiciunt. 3. Praeter decimam
etiam usumfructum tertiae partis bonorum ( eius) capere
possunt, et quandoque !iberos habuerint, eiusdem partis
proprietatem, hoc amplius mulier, praeter decimam, dotem
capere potest legatam sibi.

XVI. DE SOLIDI CAPACITATE INTER


VIRUM ET UXOREM.

1. Aliquando vir et uxor inter se solidum capere


possunt, velut si uterque vel alteruter eorum nondum eius
aetatis sint, a qua lex !iberos exigit, id est si vir minor
annorum XXV sit, aut uxor annorum XX minor; item
si utrique lege Papia finitos annos in matrimonio excesse-
rint, id est vir LX annos, uxor L; item si cognati inter
- 620-

se coierint usque ad sextum gradum; aut s1 vir absit, et


donec abest et intra annum, postquam abesse .desierit.
Ia. Libera inter eos testamenti factio est, si ius libero-
rum a príncipe impetraverint, aut si filium filiamve com-
munem habeant, aut quattuordecim annorum filium vel
filiam duodecim amiserint; ut intra annum tamen et sex
menses otiam unus cuiuscumque aetatis impubes amissus
solidi capiendi ius praestet. Itam si post mortem viri
intra decem menses uxor eo pepererit, solidum ex bonis
eius capit.
2. Aliquando nihil inter se capiunt, id est si contra
legem Iuliam Papiamque Poppaeam contraxerint matri-
monium, verbi gratia si famosam quis uxorem duxerit,
aut libertinam senator.
3. Qui intra sexagesimum vel quae intra quinquagesi-
mum annum neutri legi paruerit, licet ipsis legibus post
hanc aetatem liberatus esset, perpetuis tamen poenis tene-
bitur ex senatus consulto Perniciano. Sed Claudiano sena-
tus consulto maior sexagenario si minorem quinquagenaria
duxerit, perinde habebitur, ac si minor sexaginta annorum
duxisset uxorem. 4. Quod si maior quinquagenaria mi-
nori sexagenario nupserit, ímpar matrimonium appellatur
et senatus consulto Calvisiano iubetur non proficere ad
capiendas hereditates et legata et dotes. !taque mortua
muliere dos caduca erit.

XVII. DE CADUCIS.

1. Quod quis sibi testamento relictum, ita ut iure


civili capere possit, aliqua ex causa non ceperit, caducum
appellatur, veluti ceciderit ab eo: verbi gratia si caelibi
vel Latino Iuniano legatum fuerit, nec intra dies centum
vel legi paruerit vel Latinus ius Quiritium consecutus sit;
aut si ex parte heres scriptus vel legatarius ante apertas
tabulas decesserit vel peregrinus factus sit. 2. Hodie ex
constitutione imperatoris Antonini omnia caduca fisco vin-
dicantur, sed servato iure antiquo liberis et parentibus.
3. Caduca cum suo onere fiunt: ideoque libertates et
legata et fideicommissa ab eo data, ex cuius persona here-
ditas caduca facta est, salva sunt; scilicet et legata et
fideicommissa cum suo onere fiunt caduca.
- 621-

XVIII. QUI HABEANT IUS ANTIQUUM


IN CADUCIS.

1. Item liberis et parentibus testatoris usque ad


tertium gradum lex Papia ius antiquum dedit, ut here-
dibus illis institutis, quod quis ex eo testamento non capit,
ad hos pertineat aut totum aut ex parte, prout pertinere
possit.

XIX. DE DOMINUS ET ADQUISITIONIBUS RERUM.

1. Omnes res aut mancipi sunt aut nec manei pi.


Mancipi res sunt praedia in Italico solo, tam rustica, qualis
est fundus, quam urbana, qualis domus; item iura prae-
diorum rusticorum, velut via iter actus aquaeductus; item
servi et quadrupedes, quae dorso collove domantur, velut
boves muli equi asini. Ceterae res nec manei pi sunt.
Elefanti et cameli, quamvis collo dorsove domentur, nec
mancipi sunt, quoniam bestiarum numero sunt.
2. Singularum rerum dominium no bis adquiritur
mancipatione, usucapione, in iure cessione, adiudicatione,
lege.
IULII PAULI SENTENTIARUM AD FILIUM
LIBER PRIMUS

I. DE P ACTIS ET CONVENTIS.

1. "De his rebus pacisci possumus, de quibus trans-


igere licet; ex his enim, pacti obligatio solummodo nascitur".
2. "ln bonae fidel contractibus pactum conventum
alio" pacto dissolvitur", et "licet exceptionem pariat",
replicatione tamen excluditur". 3. "Pacto convento Aqui-
liana stipulatio subiici solet: sed consultius est huic poe-
nam quoque subiungere, quia rescisso quoquo modo pacto
poena ex stipulatu peti potest". 4. Neque contra leges,
neque contra bonos mores pacisci possumus. 4. "Pactum
contra ius aut constitutiones aut senatus consulta inter-
positum nihil momenti habet. 5. De rebus litigiosis et
convenire et transigere possumus". 5a. "Post rem iudi-
catam pactum, nisi donationis causa interponatur, servari
non potest". 6. "Functio dotis pacto mutari non potest,
quia p::.-ivata conventio iuri publico nihil derogat". 7. "De
criminibus propter infamiam nomo cum adversario pacisci
potest".
1. "Parentes naturales in ius vocare nemo potest:
una est enim omnibus parentibus servanda reverentia".
2. "Ingratus libertus est, qui patrono obsequium non
praestat, vel res eius filiorumve tutelam administrare
detractat".

II. DE PROCURATORIBUS ET COGNITORIBUS.

1. Omnes infames, qui postulare prohibentur, cogni-


tores fieri non possunt etiam volentibus adversariis.
2. Femina in rem suam cognitoriam operam suscipere
- 623 -

non prohibetur. 3. ln rem suam cognitor procuratorve


ille fieri potest, qui pro omnibus postulat. 4. Actio iudi-
cati non solum in dominum aut domino, sed etiam herrdi
et in heredem datur.

III. DE PROCURATORIBUS.

1. Mandari potest procuratio praesenti et nudis verbis


et per litteras et per nuntium et apud acta praesidia et
magistratus. 2. Procurator aut ad litem aut ad omne
negotium aut ad partem negotii aut ad res administran-
das datur. 3. "Voluntarius procurator, qui se negotiis
alienis offert, rem ratam dominum habiturum cavere debet".
4. "Cum quo agitur suo nomine, si quidem in rem pro
praede litis et vindiciarum, adversario satisdare cogitur
aut iudicatum solvi; quod si in personam sit actio, dum-
taxat ex certis causis iudicatum solvi satisdat. Alieno
nomine qui convenitur in rem, pro praede litis et vindicia-
rum aut iudicatum solvi, qui in personam iudicatum solvi
satisdabit. 5. "Actoris procurator non solum absentem
defendere sed et rem ratam dominum habiturum satis-
dare cogitur". 6. "Procurator antequam .............. .
accipere iudicium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Petitoris
procurator rem ratam dominum habiturum desiderante
adversario satisdare cogendus est, quia nemo in re aliena
idoneus est sine satisdatione. 8. Si satis non det procura-
tor absentis, actio ei absentis !nomine non datur". 8.
"Actoris procurator non in rem suam datus propter im-
pensas quas in litem fecit potest desiderare, ut sibi ex
iudicatione satis fiat, si dominus litis solvendo non sit".
10. "Absens reus causas absentiae per procuratorem red-
dere potest".

IV. DE NEGOTIIS GESTIS.

1. Qui negotia aliena gerit et bonam fidem et exactam


diligentiam rebus eius, pro quo intervenit, praestare debet.
2. Tutor post finitam tutelam si in administratione duret,
actione negotiorum gestorum pupillo vel curatori eius tene-
bitur. 2a. "Litis contestatae tempore quaeri solet, an pu-
pillus, cius sine tutoris auctoritate negotia gesta sunt,
- 624-

locupletior sit ex ea re factus, cuius patitur actionem".


3. Si pecuniae quis negotium gerat, usuras quoque totius
temporis praestare eogitur et periculum eorum nominum
quibus collocavit agnoscere, si litis tempore solvendo non
sint; hoc enim in bonae fidei iudiciis servari convenit.
4. Mater, quae filiorum suorum rebus intervenit, actione
negotiorum gestorum et ipsis et eorum tutoribus tenebi-
tur. 5. Filiusfamilias vel servus si negotium alicuius
gerant, in patrem dominumve peculio tenus actio dabitur.
6. Si pater vel dominus servo vel filiofamilias negotia
aliena agendo commiserit, in solidum tenebitur. 7. Pater
si emancipati filii res sine ulla exceptione a se donatas
administravit, filio actione negotiorum gestorum tenebi-
tur. 8. Qui, cum tutor curatorve non esset, pro tutore
curatoreve res pupilli adultive administravit, actione nego-
tiorum gestorum pro tutore curatoreve tenebitur. 9.
"Actio negotiorum gestorum illi datur, cuius interest hoc
iudicio experir1. 10. N ec refert directa quis an utili
actione agat vel conveniatur, quia in extraordinariis iudi-
ciis, ubi conceptio formularum non observatur, haec subti-
litas supervacua est, maxime cum utraque actio ejusdem
potestatis est eundemque habet effectum".

V. DE CALUMNIATORIBUS.

1. Calumniosus est, qui i,ciens prudensque per frau-


dem negotium alicui comparat. 2. Et in privatis et in
publicis iudiciis omnes calumniosi extra ordinem pro quali-
tate admissi plectuntur.

VI. "DE FUGITIVIS".

1. "Servus a fugitivario comparatus intra decem


annos manumitti contra prioris domini voluntatem non
potest. 2. Contra decretum amplissimi ordinis fugitivum
in fuga constitutum nec emere nec vendere permissum est,
inrogata poena in utrumque sestertiorum D milium. 3. Li-
menarchae et stationarii fugitivos deprehensos recte in
custodiam retinent. 4. Magistratus municipales ad offi-
cium praesidis provinciae vel proconsulis comprehensos
fugitivos recte transmittunt. 5. Fugitivi, in fundis fisca-
- 625 -

libus quaeri et comprehendi possunt. 6. :B.,ugitivi, qui a


domino non agnoscuntur, per officium praefecti vigilum
distrahuntur. 7. Intra triennium venditionis agniti fugi-
tivi emptor pretium a fisco recipere potest".

Vlb. DE REIS INSTITUTIS.

la. "Ah accusatione destitit qui cum adversario suo


de compositione eius criminis quod intendebat fuerit locu-
tus. lb. Animo ab accusatione destitit, qui affectum et
animum accusandi deposuit. lc. Destitisse videtur, qui
intra praefinitum accusationis a praeside tempus reum
suum non peregit. ld. Nuntiatores, qui per notoriam
indicia produnt, notoriis suis adsistere iubentur. le. Ca-
lumniae causa puniuntur, qui in fraudem alicuius librum
vel testimonium aliudve quid conquisesse vel in judicium
protulisse dicuntur". 1. De his criminibus, de quibus
quis absolutus est, ab eo qui accusavit refricari accusatio
non potest. 2. Filius accusatoris si hoc crimen, quod
pater intendit, post liberatum reum persequi velit, ab
accusatione removendus est. 3. Crimen, in quo alius de-
stitit vel victus discessit, alius obicere non prohibetur.
4. Delator non est, qui protegendae causae suae gratia
aliquid ad fiscum nuntiat".

VII. DE INTEGRI RESTITUTIONE.

1. Integri restitutio est redintegrandae rei vel causae


actio. 2. Integri restitutionem praetor tribuit ex his
causis: quae per metum, dolum, et status permutationem,
et iustum errorem, et absentiam necessariam, et infirmi-
tatem aetatis gesta esse dicuntur. 3. Integri restitutio
plus quam semel non est decernenda, ideoque causa cognita
decernitur.
4. "Integri restitutio aut in rem competit aut in
personam. In rem competit, ut res ipsa qua de agitur
revocetur; in personam aut quadrupli poena intra annum
vel simplum post annum peti potest". 5. Si aliquis, ut
se de vi latronum vel hostium vel populi liberaret, aliquid
mancipavit vel promisit, ad metum non pertinet; mer-
cedem enim depulsi metus tribuit. 6. Servus per metum
- 626 -

mancipatus quidquid quaesierit vel stipulatus sit, ei adqui-


rit qui vim passus est. 7. Vis est maior rei impetus, qui
repelli non potest. 8. Qui quem in domo inclusit, ut sibi
rem manciparet aut promitteret, extorsisse mancipationem
promissionemve videtur. 9. Qui quem ferro vinxit, ut
sibi aliquid traderet, vim intulisse videtur. 100. Qui in
carcerem quem detrusit, ut aliquid ei extorqueret, quid-
quid ob hanc causam factum est, nullius est momenti.

VIII. DE DOLO.

1. Dolus est, cum alium agitur, aliud simulatur


2. Qui ( dolum aut) metum adhibuit, ut res ad ali um
transiret, utraque de vi et de dolo actione tenebitur.

IX. DE MINORIBUS VIGINTI ET QUINQUE


ANNORUM.

1. Minor vingiti et quinque annorum si aliquod fla-


gitium admiserit, quod ad publicam coercitionem spectet,
ob hoc in integrum restitui non potest. 2. Qui minori
mandavit, ut negotia sua agat, ex eius persona in inte-
grum restitui non potest, nisi minor sua sponte negotiis
eius intervenerit. 3. Si maior effectus rem, quam minor
egit, pacto vel silentio comprobavit, adversus hoc quoque
in integrum restitui frustra desiderat. 4. Si minor minori
heres existat, ex sua persona, non ex defuncti in integrum
restitui potest. 4a. "Si minor viginti quinque annis filio
familias minori pecuniam credidit, melior est causa consu-
mentis, nisi locupletior ex hac inveniatur litis contestatae
tempore is qui accepit 4b Minores si in iudicem compro-
miserunt et tutore auctores stipulati sunt, integri resti-
tutionem adversus talem obligationem iure desiderant".
5. Minor se in his, quae fideiussit vel fidepromisit vel
spopondit vel mandavit, m integrum restituendo reum
principalem non liberat. 5a. "Minor ancillam vendidit:
si eam emptor manumiserit, ob hoc in integrum restitui
non poterit, sed adversus emptorem quanti sua interest
actionem habebit. 5b Mulier minor viginti quinque annis
si pactione dotis deterior condicio eius fiat et tale pactum
inierit, quod numquam maioris aetatis constitutae paci-
- 627-

scerentur, atque ideo revocare velit, audienda est". 6. Qui


sciens prudensque se prominore obligavit, si id consulto
consílio fecit, licet minori succurratur, ipsi tamen non
succurretur. 7. Minor adversus emptorem in integrum
restitutos pretio restituto fundum recipere potest; fructus
enim in compensationem usurarum penes emptorem rema-
nere placuit. 8. Minor adversus distractiones eorum
pignorum et fiduciarum, quas pater obligaverat, si non ita
ut oportuit a creditore distractae sint, restitui in integrum
potest".

IX. DE RESTITUTIO

1. "Is, qui rei publicae causa afuturus erat, si pro-


curatorem reliquerit, per quem defendi potuit, in integrum
volens restitui non auditur".

X. DE PLUS PETENDO.

1. Plus petendo causa cadimus aut loco aut summa


aut tempore aut qualitate: loco alibi, summa plus, tempore
petendo ante tempus, qualitate ejusdem rei speciem melio-
rem postulantes.

XI. DE SATISDANDO.

1. Quotiens hereditas petitur, satisdatio jure deside-


ratur; et si satis non detur, in petitorem hereditas trans-
fertur; si petitor satisdare noluerit, penes possessorem
possessio remanet; in pari enim causa potior est possessor.
2. Usufructarius et de utendo usufructu satisdare debet
perinde usurum, ac si ipse paterfamilias uteretur.

XII. DE IUDICIIS OMNIBUS.

1. Hi, qui falsa rescriptione usi fuerint, lege Corne-


lia de falsis puniuntur. 2 (3). Qui falsum nesciens alle-
gavit, falsi poena non tenetur. 3 ( 4). ln caput domini pa-
tronive neo servus nec libertus interrogari potest. 4 (5).
628 -

Praegnantes neque torqueri neque damnari nisi post editnm


partum possunt. 5 (6). "Qui rescriptum a príncipe falsa
allegatione elicuirint, uti eo prohibentur". 6 ( 7). Qui de
se confessus est, in alium torqueri non potest, ne alienam
salutem in dubium deducat, qui de sua desperaverit. 7 ( 8).
Qui sine acclisatoribus in custodiam recepti sunt, quaestio
de his habenda non est, nisi si aliquibus suspecionibus
urgueantur". 8 (9). "Per minorem causam maiori cogni-
tioni praeiudicium fieri non oportet; maior enim quaestio
minorem causam ad se trahit". 9 (10). "ln crimine adul-
terii nulla danda dilatio est, nisi ut personae exhibeantur,
aut iudex ex qualitate negotii motus hoc causa cognita
permiserit".

XIII. DE IUDICATO.

la. "Eum, pro quo quis apud officium cavit, exhi-


bere cogitur. Itam eum qui apud acta exhibiturum se
esse quem promisit, etsi officio non caveat, ad exhibendum
tamen cogitur". 1. Qui exhibiturum se aliquem indicio
caverat, mortuo eo pro quo caverat periculo cautionis libe-
ratur. lb. "Acta apud se habita, si partes consentiant et
iudex hoc permiserit, potest iubere ea die circumduci, nisi
vel negotium vel list terminata est. lc. De amplianda vel
minuenda poena damnatorum post sententiam dictam sine
principali auctoritate nihil est statuendum. ld. Contra
indefensos minores tutorem vel curatorem non habentes
nulla sententia proferenda est". le. Contra pupillum inde-
fensum eumque qui rei publicae carsa abest vel minorem
viginti quinque annis propositum peremptorium nihil mo-
menti habet. lf. Is, qui ad maius auditorium vocatus est,
si litem inchoatam deseruit, contumax non videtur". lg.
"Bonis venditis excepiuntur concubina et liberi naturales.
lh. Res publica creditrix omnibus chirographariis credi-
toribus praetertur". 2. Filius familias iussu patris manu-
mittere potest, matris non potest, matris non potest. 3. ln
eum, qui album raserit corruperit sustulerit mutaverit,
quidve aliud propositum edicendi carsa turbaverit, extra
ordinem animadvertitur. 4. Si id, quod emptum est, neque
tradutor neque mancipetur, venditor cogi potest, ut tradat
aut mancipet. 5. Deteriorem servum facit, qui fugam sua-
serit et qui furtum, et qui mores eius corpusve corru-
- 629 -

perit. 6. Qui ancillam alienam virginem immaturam cor-


ruperit, poena legis Aquiliae tenebitur.

XIII. "SI HEREDITAS VEL QUID ALIUD PETATUR".

1 . In petitione hereditatis ea veniunt, quae defunctus


mortis tempore reliquit, vel ea, quae post mortem ante
aditam hereditatem ex ea quaesita sunt. 2. Possessor here-
ditatis pretia earum rerum, quas dolo alienavit, cum usuris
praestare cogendus est. 3. "Rerum ex hereditate aliena-
tarum aestimatio in arbítrio petitoris consistit". 4. Pe-
titio hereditatis, cuius defunctus litem non erat contesta-
tus, ad heredem non transmittitur. 5. "Hereditas pro ea
parte peti debet, pro qua ad nos pertinet: alioquin, plus
petendi periculum incurrimus et causam perdimus". 6.
"Qui petit hereditatem ipse probare debet ad se magis
quam ad euro qui possidet sive ex testamento sive ab inte-
stato pertinere. 7. Eas res, quas quis iuris sui esse putat,
petere potest, ita tamen ut ipsi incumbat necessitas pro-
bandi eas ad se pertinere". 8. "Possessor hereditatis, qui
ex ea fructus capere vel possidere neglexit, duplam eorum
aestitmationem praestare cogetur. 9. Ii fructus in resti-
tutione praestandi sunt petitori, quos unusquisque diligens
paterfamilias et honestus colligere potuisset".

XIV. DE VIA PUBLICA.

la. "Si in agrum vicini viam publicam quis reiecerit,


in tantum in eum viae receptae actio dabitur, quanti eius
interest, cuius fundo iniuria inrogata est". 1. Qui viam
publicam exaravit, ad munitionem eius solus compellitur.

XV. SI QUADRUPES DAMNUM INTULERIT.

1. Si quadrupes pauperiem fecerit damnumve dede-


rit quidve depasta sit, in dominum actio datur, ut aut
damni aestimationem subeat aut quadrupedem dedat: quod
etiam lege Pesolania de cane cavetur. la. "Si quis saevum
canum habens in plateis vel in viis publicis in ligamen
diurnis horis non redegerit, quidquid damni fecerit, a
- 630-

domino solvatur. lb. Si quis caballum quodve aliud ani-


mal habens scabidum ita ambulare permiserit ut vicinorum
gregibus permixtus proprium inferat morbum, quidquid
damni per eum datum fuerit, similiter a domino sarciatur".
2. Feram bestiam in ea parte, qua populo iter est. Colli-
gari praetor prohibet: et ideo, sive ab ipsa sive propter
eam ab alio alteri damnum datum sit, pro modo admissi
extra ordinem actio in dominum vel custodem datur,
maxime si e:x eo homo perierit. 3. Ei, inritatu suo feram
bestiam vel quamcumque aliam quadrupedem in se prori-
taverit eaque damnum dederit, neque in eius dominum
neque in custodem actio datur. 4. ln circula tores, qui
serpentes circumferunt et proponunt, si cui ob eorum
metum damnum da tum est, pro modo admissi actio dabitur".

XVI. FINIUM REGUNDORUM.

1. ln eum, qui per vim terminos deiect vel amovit,


extra ordinem animadvertitur.

XVII. DE SERVITUTIBUS.

1. Viam, iter, actum, aquae ductum, qui biennio usus


non est, amisisse videtur; nec enim ea usucapi possunt,
quae non utendo amittuntur. 2. Servitus hauriendae
aquae vel ducendae biennio omissa intercidit, et biennio
usurpa ta recipitur. 3. "Servitus aquae ducendae tamen
ex quocumque loco constitui solet".

XVIII. DE F AMILIAE HERCISCUNDAE.

1. Arbiter familiae herciscundae plus quam semel


dari non potest; et ideo de his, quae divisa eo indicio non
sunt, communi dividundo arbiter postulatus partietur. 2.
"De omnibus rebus hereditariis judex cognoscere debet et
celebrata divisione in semel de ombnibus pronuntiet. 3.
Iudici familiae herciscundae convenit, ut ea, quae quis ex
communi accepit, aut aestimationem eorum repraesentet, ut
inter coheredes dividi possint. 4. Iudex familiae hercis-
cundae nec inter paucos coheredes, sed inter omnes dandus
- 631-

est: alioquin inutilite rdatur. 5. Omnes res, quae sociorum


sunt, communi divdundo iudicio inter eos separantur".

XIX. QUEMADMODUM ACTIONES PER


INFITIATIONEM DUPLENTUR.

1. Inter fidejussores ex edicto praetoris, si solvendo


:siut, licet singuli in solidum teneantur, obligatio dividetur.

LIBER SECUNDUS

III. DE CONTRACTIBUS.

1. Inter fideiussores ex edicto praetoris, si solvendo


congrue interrogatus respondet, velut: SPONDES? SPON-
DEO; DABIS 1 DABO; PROMITTIS? PROMITTO; FI-
DEI TUAE ERIT f FIDEI MEAE ERIT; et tam pure
quam sub condicione concipi potest.

IV. DE COMMODATO ET DEPOSITO


PIGNORE FICUCIA VE.

1. Quidquid in rem commodatam ob morbum vel


aliam rationem impensum est, a domino recipi potest, 2.
Si facto incendio ruina naufragio aut quo alio simili casu
res commodata amissa sit, non tenebitur eo nomine is cui
commodata est, nisi forte, cum posset rem commodatam
mlvam facere, sua praetulit. 3. Servus vel equus a latro-
nibus vel in bello occisi si in aliam causam commodati
sunt, actio commodati datur; custodia enim et diligentia
rei commodatae praestanda est. 4. Si rem aestimatum tibi
dedero, ut ea distracta pretium ad me deferres, eaque
perierit, siquidem ego te rogavi, meo periculo perit; si tu
de vendenda promisisti, tuo periculo perit.

XV. DE MANDATIS.

1. Ob subitam valetudinem, ob necessariam peregrina-


tionem, ob inimicitiam et inanes rei actiones integra adhuc
- 632-

causa mandati negotio renuntiari potest. 2. Si meis numis


mandato tuo aliquid tibi comparavero, etsi rem postea
accipere nolis, mandati actio mihi adversus te competit;
non enim tantum quod impensum est, sed iussus distrahere
si minoris vendiderit, mandati iudicio pretii summa pote-
rit integrari; venditionem enim dissolvi non placuit.

XVI. PRO SOCIO.


1. Sicut lucrum, ita damnum inter socios communi-
catur: nisi quid culpa socii vel fraude eversum sit.
IUSTINIANI DIGESTA

LIBER L

TIT. XVI.

DE VERBORUM SIGNIFIOATIONE.

1. ULPIANus, lib. 1, ad Edictum.


Verbum hoc, si qitis, tam masculos quam feminas
complectitur.

2. P AULUS, lib. 1, Edictum.


Urbis appellatio muris: Romae autem eontinentibus
aedificiis finitur quod latins patet. - 1. Cuiusque diei
maior pars est horarum septem primarmn diei, non supre-
marum.

3. ULPIANUS, lib. 2, ad Edictum.


Itinere faciendo viginti milia passuum in dies singulos
peragenda, sic sunt accipienda: ut si post hanc dinumera-
tionem minus quam vinginti milia supersint, integrum diem
occupent. Veluti viginti unum milia sunt passus, biduum
eis adtribuetur. Quae dinumeratio ita demum facienda erit,
si de die non conveniat. - 1. Eius, qui apud hostes decessit,
dici hereditas non potest, qui servus decessit.

4. PAuLus, lib. 1, ad Edictum.


Nominis appellatione rem significari Proculus ait.

5. Idem, lib. 2, ad Edictum.


Rei appellatio latior est, quam pecuniae, quae etiam
ea, quae extra computationem patrimoni nostri sunt, con-
- 634-

tinet: cum pecuniae significatio ad ea referatur, quae in


patrimonio sunt. - 1. Opere locato, conducto: bis verbis
Labeo significari ait id opus, quod Graeci ciroréXEuµa
vocant, [non ep-y,v ,] id est, ex opere facto corpus aliquod
perfectum.

6. ULPJANUS, lib. 3, ad Edictum.


Nominis, et rei appellatio ad 01nnem contractum et
obligationem pertinet. - 1. V erbum ex legibus, sic acci-
piendum est: tam ex legum sententia, quam ex verbis.

7. PAuLus, lib. 2, ad Edictum.


Sponsio appellatur, 11011 solum quae per sponsus interro-
gationem fit, sed omnis stipulatio promissioque.

8. Idem, lib. 3, ad Edictum.


Verbum, oportebit, taro praesens, quam futurum tempus
significat - 1. Actionis verbo non continetur exceptio.

9. ULPIANUS, lib. 5, ad Edictum.


Marcellus apud Iulianum notat, verbo perisse, et scis-
sum et fractum contineri, et vi raptum.

10. Idem, lib. 6, ad Edictum.


Creditores accipiendos esse constat eos, quibus debetur
ex quacumque actione, vel persecutione, vel iure civili sine
ulla exceptionis perpetuae remotione, vel honorario, vel
extraordinario, sive pure, sive in diem, vel sub conditione.
Quod si natura debeatur, non sunt loco creditorum. Sed
si non sit mutua pecunia, sed contractus, creditores acci-
piuntur.

11. GAius, lib. 1, ad Edictum.


Creditorum appellatione non hi tantum accipiuntur,
qui pecuniam crediderunt: sed omnes, quibus ex qualibet
causa debetur.
635 -

12. ULPIANUS, lib. 7, ad Edictum.


Ut si cui exemplo vel ex locato, vel ex alio ullo debtur.
Sed et si delicto d~beatur, mihi videtur posse creditoris
loco accipi. Quod si ex populari causa, ante litis conte-
stationem, recte dicetur creditoris loco non esse, postea esse.
- 1. Minus solvit, qui tardius solvit: nam et tempore
minus solvitur.

13. Idem, lib. 7, ad Edictum.


Mulieris appellatione etiam virgo viripotens continetur.
- 1. Res abesse videntur (ut Sabinus ait, et Pedius probat)
etiam hae, quarum corpus manet, forma mutata est: et
ideo si corruptae redditae sint, vel transfiguratae, videri
abesse: quoniam plerumque plus est in manus pretio, quam
in re. - 2. Desinere autem abesse res tunc videtur, cum
sic redit in potestatem, ne amittere [ eius] possessionem
possimus. - 3. Ob hoc, quod furto pridem subtracta est.
Abest et ea res, quae in rebus humanis non est.

14. PAULUS, lib. 7, ad Edictum.


Labeo et Sabinus existimant, si vestimentum scissum
reddatur, vel res corrupta reddita sit, veluti scyphi collisi
aut tabula rasa pictura, videri rem abesse: quoniam earum
rerum pretium non in substantia, sed in arte sit positum.
Item si dominus rem, quae furto sibi aberat, ignorans
emerit: recte dicitur res abesse, etiam si postea id ita esse
scierit: quia videtur res ei abesse, cui pretium abest. -
1. Rem amisisse videtur, qui adversus nullum eius perse-
quendae actionem habet.

15. ULPIANUS, lib. 10, ad Edictum.


Bona civitatis abusive publica dieta sunt, sola enim ea
publica sunt, quae populi romani sunt.

16. GAIUS, lib. 3, ad Edictum provinciale.


Eum, qui vectigal populi romani conductum habet,
publicanum appellamus: [nam] publica appellatio in com-
pluribus causis ad populum romanum respicit: civitates
enim privatorum loco habentur.
- 636 -

17. ULPIANUS, lib. 10, ad Edictum.


Inter publica habemus non sacra nec religiosa, nec
quae publicis usibus destinata sunt: sed si qua sunt civi-
tatium velut bona, sed peculia servorum civitatium pro-
cul dubio publica habentur. - 1. Publica vectigalia intelle-
gere debemus, ex quibus vectigal fiscus capit: quale est
vectigal portus, vel venalium rerum: item salinarum, et
metallorum, et piscariarum.

18. PAULUS, lib. 9, ad Edictum.


Jl,Junus tribus modis dicitur: uno donum, et inde mu-
nera dici, dari mittive: altero onus, quod cum remittatur,
vacationem militiae munerisque praestat: inde immunitatem
appellari. Tertio officium, unde munera militaria, et quos-
dam milites munificos vocari: igitur munícipes dici, quod
munera civilia capiant.

19. ULPIANus, lib. 11, ad Edictum.


Labeo libro primo praetoris urbani definit, quod quae-
dam agantur, quaedam gerantur, quaedam contrahantur: et
actum quidem generale verbum esse, sive verbis, sive re
quid agatur: ut in stipulatione, vel numeratione. Contrac-
t,um autem ultro citroque obligationem, quod Graeci uvvàX-
Àa-yµa vocant: veluti emptionem, venditonem, locationem,
condnctionem, societatem. Gestum rem significare sine
verbis factam.

20. Idem, lib. 12, ad Edictum.


Verba, contraxerunt, gesserunt, non pertinent ad te-
standi ius.

21. PAULUS, lib. 11, ad Edictum.


Princeps bona concedendo videtur etiam obligationes
cedere.

22. GArus, lib. 4, ad Edictum provinciale.


Plus est in restitutione, quam in exhibitione: nam
exhibere est, praesentiam corporis praebere, restitue1·e est,
- 637 -

etiam possessorem facere, fructusque reddere: pleraque


praeterea restitutionis verbo continentur.

23. ULPIANUS, lib. 14, ad Edictum.


Rei appellatione et carne et iura continentur.

24. GArus, lib. 6, ad Edictum provinciale.


Nihil est aliud hereditas, quam successio in universum
ius, quod defunctus habuit.

25. P AULus, lib. 21, ad Edictum.


Recte dicimus eum fundum totum nostrum esse, etiam
cum ususfructus alienus est: quia ususfructus non dominii
pars, sed servitutis sit: ut via, et iter: nec falso dici totum
meum esse, cuius non potest ulla pars dici alterius esse :
hoc et Iulianus: et est verius. -1. Quintus Mucius ait,
partis appellatione rem pro indiviso significari: nam quod
pro diviso nostrum sit, id non partem, sed totum esse,
Servius non ineleganter partis appellatione utrumque signi-
ficari.
26. ULPIANus, lib. 16, ad Edictum.
Partum non esse partem rei furtivae Scaevola libro
undecimo Quaestionum scribit.

27. Idem, lib. 17, ad Edictum.


Ager est locus, qui sine villa est. - 1. Stipendi.um
a stipe appellatum est, quod per stipes, id est modica aera
colligatur. Idem hoc etiam tributum appellari Pomponius
ait. Et sane appellatur ab intributione tributum: vel ex
eo, quod militibus tribuatur.

28. PAuLus, lib. 21, ad Edictum.


Alienationis verbum etiam usucapionem continet: vix
est enim, ut non videatur alienare, qui patitur usucapi.
Eum quoque alienare dicitur, qui non utendo amisit servi-
tutes. Qui occasione adquirendi non utitur, non intelli-
g·itur alienare: veluti qui hereditatem omittit, aut optio-
nem intra certum tempus datam non amplectitur. - 1.

41 - 3•
- 638 -

Oratio, quae neque coniunctionem, neque disiunctionem


habet, ex mente pronuntiantis, vel disiuncta, vel coniuncta
accipitur.
29. Idem, lib. 66, ad Edictum.
Coniunctionem enim nonnumquam pro disiunctione
accipi, Labeo ait: ut in illa stipulatione, Mihi, herediq1te
meo te, heredemque tuum.

30. GAIUS, lib. 7, ad Edictum provinciale.


Silva caedua est, ( ut quidam putant) quae m hoc
habetur, ut caederetur. Servius eam esse, quae succisa,
rursus ex stirpibus, aut radicibus lectae renascitur. - 1.
Stipula illecta est spicae in messe deiectae, [necdum lectae,]
quas rustici, cum vacaverint, colligunt. - 2 Novalis est
terra praecisa, quae anuo cessavit, quam Graeci11éaui11 vocant.
- 3. Integra autem est in quam nondum dominus pascendi
gratia pecus immisit. - 4. Glans caduca est, quae ex arbore
cecidit. -5. Pascua silva est, quae pastu pecudum desti-
nata est.

31. ULPIANUS, lib. 18, ad Edictum.


Pratitm est, in quo ad fructum percipiendum falce
dumtaxat opus est: ex eo dictum, quod paratum sit ad
fructum capiendum.

32. PAuLUs, lib. 24, ad Edictum.


Minus solutum intellegitur, etiam si nihil esset solutum.

33. ULPIANUS, lib. 21, ad Edictum.


Palam est, coram pluribus.

34. PAuLus, lib. 24, ad Edictum.


Actionis verbo etiam persecutio continetur.

33. Idem, lib. 7, ad Edictum.


Restituere autem is intellegitur, qui simul et causam
actori reddit, quam is habiturus esset, si statim iudicii
- 639 -

accepti tempore res ei reddita fuisset, id est, et usucapionis


causam, et fructum.

36. ULPIANus, lib. 23, ad Edictum.


Litis nomen omnem actionem significat, sive m rem,
in personam sit.

37. PAULus, lib. 26, ad Edictum.


Verbum oportere non ad facultatem iudicis pertinet,
qui potest, vel pluris vel minoris condemnare: sed ad veri-
tatem refertur.

38. ULPLANUS, lib. 25, ad Edictum.


Ostentum Labeo definit, omne contra naturam cuius-
que rei genitum, factumque. Duo genera [autem] sunt
ostentorum, unum quotiens quid contra naturam nascitur,
tribus manibus forte aut pedibus, aut qua alia parte cor-
poris, quae naturae contraria est: alterum cum quid prodi-
giosum videtur, quae Graeci ({)0tVTÓu1µ.ara vocant.

39. PAULUS, lib. 53, ad Edictum.


Subsignatum dicitur, quod ab aliquo subscriptum est:
nam veteres subsignationis verbo pro adscriptione uti sole-
bant. - 4. Bona intelleguntur cuiusque, quae deducto aere
alieno supersunt. - 2. Detestari est, absenti denuntiare.
- 3. Incertus possessor est, quem ignoramus.

40. ULPIANUS, lib. 56.


Detestatio est denunciatio facta cum testatione. - 1.
Servi appellatio etiam ad ancillam refertur. 2. F'amiliae
appellatione liberi quoque continentur. - 3. Unicus servus
familiae appellatione non continetur: ne duo quidem fami-
liam faciunt.

41. GArns, lib. 21, ad Edictum provinciale.


Armorum appellatio non utique scuta, et gladios, et
galeas significat: sed et fustes, et lapides.
- 640-

42. ULPIANUS, lib. 57, ad Edictum.


Probrum et oprobrium, idem est. Probra quaedam
natura turpia sunt, quaedam civiliter, et quasi more civita-
tis: ut puta furtum, adulterium natura turpe est: enimvero
tutelae damnari, hoc non natura probrum est, sed more
civitatis: nec enim natura probrum est, quod potest etiam
in hominem idoneum incidere.

43. Idem, lib. 58, ad Edictum.


Verbo victus continentur, quae esui, potuique cultuique
corporis, quaeque ad vivendum homini necessaria sunt.
Vestem quoque victus habere vicem, Labeo ait.

44. GAIUS, lib. 12, ad Edictum provinciale.


Et caetera quibus tuendi, curandive corporis nostri
gratia utimur ea appellatione significantur.

45. ULPIANUS, lib. 58, ad Edictum.


ln stratu omne vestimentum contineri, quod m1cia-
tur, Labeo ait: neque enim dubium est, quin stragula
vestis sit omne pallidum 1replurpwµa. ln victu ergo vestem
accipiemus, non stragulam, in stratu omnem stragulam
vestem.
46. Idem, lib. 59, ad Edictum.
Pronuntiatum et statutum idem potest, promiscue enim
et pronuntiasse et statuisse solemus dicere eos, qui ius
habent cognoscendi. - 1. Matremfarnilias accipere debe-
mus eam, quae non inhoneste vixit: matrem enim fami-
lias a caeteris feminis mores discernunt, atque separant.
Proinde nihil intererit, nupta sit, an vidua, ingenua sit,
an libertina: nam neque nuptiae, neque natales faciunt
matrem familias, sed boni mores.

47. PAULUS, lib. 56, ad Edictum.


Liberationis verbum eandem vim habet, quam solutionis.

48. GArns, lib. ad Edictum praetoris urbani titulo.


Qui neque seq1tantur, neque ducantur.
- 641

Solutum non intellegimus eum, qui licet vinculis leva-


tus sit, manibus tamen tenetur: ac ne eum quidem intelle-
gimus solutum, qui in publico sine vinculis servatur.

49. DLPIANUS, lib. 59, ad Edictum.


Bonorum appellatio aut naturalis aut civilis est: natu-
raliter bona ex eo dicuntur, quod beant, hoc est beatos
faciunt: beare est prodesse. In bonis autem nostris com-
putari sciendum est, non solmn qure dominii nostri sunt,
sed et si bona fide a nobis possideantur, vel superficiaria
sint. Aeque bonis adnumerabitur, etiam si quid est in
actionibus, petitionibus, persecutionibus: nam hrec omnia in
bonis esse videntur.

50. Idem, lib. 61, ad Edictum.


Nurits appellatio etiam ad pronurum, et ultra porri-
genda est.

51. GAIUS, lib. 23, ad Edictum provinciale.


Appellatione parentis, non tantum pater, sed etiam
avus, et proavus, et deinceps omnes superiores continentur:
sed et mater, et avia, et proavia.

52. ULPIANUS, lib. 61, ad Edictum.


Patroni appellatione et patrona continetur.

53. PAuLus, lib. 59, ad Edictum.


Saepe ita comparatum est, coniuncta pro disiunctis,
accipiantur, et disiuncta pro coniunctis, interdum soluta
pro separatis. Nam cum dicitur apud veteres, adgnatorum
gentiliumque, pro separatione accipitur. At cum dicitur,
super pecuniae tutelaeve s1tae, tutor separatim sine pecunia
dari non potest. Et cum dicimus, Quod dedi aut donavi,
utraque continemus. Cum vero dicimus, quod eum dare
f acere oportet, quodvis eorum sufficit probare. Cum vero
dicit praetor, si donum munus, operas redemerit: si omnia
imposita sunt, certum est omnia redimenda esse. - 1. Ex
re ergo pro coniunctis habentur: si quaedam imposita sunt,
- 642-

caetera non desiderabuntur. - 2. Item dubitatum, illa


[verba,] Ope consilio, quemadmodum accipienda sunt, sen-
tentiae coniungentium, aut separantium? Sed verius est,
quod et Labeo ait, separatim accipienda: quia aliud factum
est eius, qui ope, aliud eius, qui consílio furtum facit:
sic enim alii condici potest : alii non potest: [ et] sane post
veterum auctoritatem eo perventum est, ut nemo ope
videatur fecisse, nisi et consilium malignum habuerit: nec
consilium habuisse noceat, nisi et factum secutum fuerit.

54. ULPIANUS, lib. 62, ad Edictum.


Conditionales creditores dicuntur et hi, quibus nondum
competit actio, est autem competitura: vel qui sepem
habent, ut competat.

55. P AULUS, lib. 16 brevis Edicti.


Creditor autem is est, qui exceptione perpetua summo-
veri non potest: qui autem temporalem exceptionem timet,
similis est conditionali creditori.

56. ULPIANUS, lib. 62, ad Edictum.


Cognoscere instrumenta, est relegere, et recognoscere:
dispungere est conferere accepta et data. - 1. Liberorum
appellatione continentur, non tantum qui sunt in potestate:
sed omnes qui sui iuris sunt, sive virilis, sive feminini
sexus sunt, exve feminini sexus descendentes.

57. PAuLus, lib. 59, ad Edictum.


Cui praecipua cura rerum incumbit, et qui magis quam
ceteri, diligentiam et solicitudinem rebus quibus praesunt,
debent, hi magistri appellantur. Quin etiam ipsi magistra-
tus per derivationem a magistris cognominantur. Unde
etiam cuiuslibet disciplinae praeceptores, magistros appellari
a monendo, vel monstrando. - 1. Persequi videtur, et qui
satis accepit.

58. GAIUS, lib. 24, ad Edictum provinciale.


Licet inter gesta et facta videtur qumdam esse subtilis
inter factum et gestum interest. - l. Paternos libertos
- 643 -

differentia: attamen ,iarnxp11unxws, id est, abusive, nihil


recte vídemur dicere nostros libertos: liberorum libertos
non recte nostros libertos dicimus.

59. ULPIANus, lib. 68, ad Edictum.


Portus appellatus est conclusus locus, quo ímportantur
merces, et inde exportantur: eaque nihilo mínus statio est
conclusa, atque muita: inde angiportum dictum est.

60. Idem, lib. 69, ad Edictum.


Locus est non fundus, sed portio aliqua fundi: fundus
autem integrum aliquid est: et plerumque sine vila locum
acc1p1mus. Ceterum adeo op1mo nostra et constitutio
locum a fundo separat, ut et modicus locus possit fundus
dici, si fundi animo eam habuimus. Non tiam magnitudo
locum a fundo separat, sed nostra affectio: et quaelibet
portio fundi poterit fundus dici, si iam hoc constituerimus:
nec non et fundus, locus constitui potest: nam si eum
alii adiunxerimus fundo locus fundi efficietur. - 1. Loci
appellationem non solum ad rustica, verum ad urbana
quoque praedia pertinere, Labeo scribit. - 2. Sed fundus
quidem suos habet fines, locus vero latere potest, quatenus
determinetur et definiatur.

61. PAuLus, lib. 65, ad Edictum.


Satisdationis appellatione interdum etiam reprom1ss10
continebitur; qua contentus fuit is, cui satisdatio debe-
batur.

62. GAIUS, lib. 26, ad Edictum provinciale.


Tigni appellatione in lege duodecim tabularum omne
genus materiae, ex qua aedificia constant significatur.

63. ULPIANus, lib. 71, ad Edictum.


Penes te amplius et, quam apud te: nam apud te est,
quod qualiter qualiter a te teneatur: penes es est, quod
quod qualitequodam modo possidetur.
- 644-

64. PAuLus, lib. 67, ad Edictum.


Intestatus est, non tantum qui testamentum non fecit,
sed etiam cuius ex testamento hereditas adita non est.

65. ULPIANUS, lib. 62, ad Edictum.


Heredis appellatio non solum ad proximum heredem,
sed et ad ulteriores refertur : nam et heredis heres, et
deinceps, heredis appellatione continetur.

66. Idem, lib. 74, ad Edictum.


Mercis appellatio ad res mobiles tantum pertinet.

67. Idem, lib. 76, ad Edictum.


Al'ienatum non proprie dicitur, quod adhuc in domínio
venditoris manet: vendi tum tamen recte dicetur. - 1.
Donationis verbum simpliciter loquendo, omnem donatio-
nem comprehendisse videtur, sive mortis causa, sive non
mortis causa fuerit.

68. Idem, lib. 77, ad Edictum.


Illa verba, arbitratu Lncii Ti.tii fieri, ius significant,
et m servum non cadunt.

69. Idem, lib. 78, ad Edictum.


Haec verba, cui rei dolus malus aberit, afuerit, gene-
raliter comprehendant omnem dolum, quicunsque in hanc
rem admissus est, de qua stipulatio est interposita.

70. PAULUS, lib. 73, ad Edictum.


Sciendum est heredem etiam per multas successiones
accipi. N am paneis speciebus heredis appellatio proxi-
mum continet: veluti in substitutione impuberis, Quisquis
mihi heres erit, idem filio heres esto: ubi heredis heres
non continetur, quia incertus est. Item in lege Aelia Sentia
filius heres proximus potest libertum paternum ut ingra-
tum accusare, non etiam si heredi heres extiterit. Idem
dicitur in operarum exactione, ut filius heres exigere possit,
- 645 -

non ex successione effectus. - 1. Verba haec, is ad quem


ea res pertinet, sic intelliguntur, ut qui in universum domi-
nium vel iure civili, vel iure praetorio succedit, contineatur.

71. ULPIANUS, lib. 70, ad Edictum.


Aliud est capere, aliud accipere. Capere cum effectu
accipitur: accipere, etsi quis non accepit, ut habeat: ideoque
non videtur quis capere, quod erit restituturus: sicut per-
venisse proprie illud dicitur, quod est remansurum. - 1.
Haec verba, his rebus recte praestari, hoc significant, ne
quod periculum, vel damnum ex ea re stipulator sentiret.

72. P AULUS, lib. 76, ad Edictum.


Appellatione rei etiam continetur.

73. ULPIANUS, lib. 80, ad Edictum.


Haec verba in stipulatione posita, eam rem recte resti-
tui, fructus continent. Recte enim verbum pro viri boni
arbítrio est.

74. PAuLus, lib. 2, ad Edictum aedilium curulium.


Signatorius anulus ornamenti appellatione non conti-
netur.

75. Idem, lib, 50, ad Edictum.


Restituere is videtur, qui id restituit, quod habiturus
esset actor, si controversia ei facta non esset.

76. Idem, lib. 54, ad Edictum.


Dedisse intellegendus est etiam is, qui permutavit, vel
compensavit.

77. Idem, lib. 49, ad Edictum.


Frugem pro reditu appellari, non solum frumentis,
aut leguminibus: verum et ex vino, silvis caeduis, creti-
fodinis, lapidicinis capitur. Iulianus scribit /ruges omnes
esse quibus homo vescatur, falsum esse: non enim carnem,
- 646 -

aut aves ferasve, aut poma fruges dici. Frumentum autem


id esse, quod arista se teneat, recte Gallum definisse :
lupinum vero et fabam fruges potius dici, quia non arista,
sed síliqua continentur. Quae Servius apud Alfenum in
frumento contineri putát.

78. Idem, lib. 3, ad Plautium.


lnterdum proprietatem quoque verbum possessionis
significat; sicut in eo, qui possessiones suas legasset, respon-
sum est.

79. Idem, lib. 6, ad Plautium.


Impensae necessariae sunt, quae si factae non sint, res
aut peritura, aut deterior futura sit. - 1. Utiles impensas
esse Fulcinius ait, quae meliorem dotem faciant, non dete-
r10rem esse non sinant; ex quibus reditus mulieri adqui-
ratur: sicuti arbusti pastinationes ultra quam necesse
fuerat, item doctrinam puerorum quorum nomine onerari
mulierem ignorantem vel invitam non oportet: ne cogatur
fundo, au mancipiis carere. ln his impensis et pistrinum,
et horreum insulae dotali adiectum, plerumque dicemus.
- 2. V olitpfoariae sunt, quae speciem dumtaxat ornant,
non etiam fructum augent, ut sunt viridia, et aquae salien-
tes, incrustationes, loricationes, picturae.

80. Idem, lib. 9, ad Plautium.


ln generali repetitione legatorum etiam datie libertates
continentur ex mente Z.egis duodecim tabularum.

81. Idem, lib. 10, ad Plautium.


Cum praetor dicat, iit opus factitm restituatur etiam
damnum datum actor consequi debet: nam verbo restitut-io-
nis omnis utilitas actoris continetur.

82. Idem, lib. 14, ad Plautium.


Verbum ampli.us ad eum quoque pertinet, cui nihil
debetur: sicuti ex contrario minas solutum videtur, etiamsi
nihil esset exactum.
- 647 -

83. IAvoLENus, lib. 5, ex Plautio.


Proprie bona dici non possunt, quae plus incommodi,
quam commodi habent.

84. lAVOLENUS, lib. 2, ad Vitellium.


Filii appellatione omnes liberos intellegimus.

85. MARCELLUS, lib. 1 Digestorum.


Neratius Priscus tres facere existimat collegium: et
hoc magis sequendum est.

86. CELSUS, lib. 5 Digestorum.


Quid aliud sunt iura praedia qualiter se habentia, ut
bonitas, salubritas, amplitudo.

87. MARCELLus, lib. 12 Digestorum.


Ut Alfenus ait, urbs est Roma, quae muro cingeretur.
Roma est etiam, qua continentia aedificia essent: nam
Romam non muro tenus existimari, ex consuetudine cotti-
diana posse intellegi, cum diceremus Roman nos ire, etiamsi
extra urbem habitaremus.

88. ÜELSUS, lib. 18 Digestorum.


Propemodum tantum quisque pecuniae relinquit, quan-
tum ex bonis eius refiei potest: sic dicimus, centies aureo-
rum habere, qui tantum in praediis, ceterisque similibus rebus
habeat. Non idem est in fundo alieno legato, quanquam is
hereditaria pecunia parari potest: neque quisquam eum, qui
pecuniam numeratam habet, habere dicit, quidquid ex ea
parari potest.

89. PoMPONIUS, lib. 6, ad Sabinum.


Boves magis armentorum, quam iumentorum generis
appellantur. - 1. Hoc sermone, dum nupta erit, primae
nuptiae significantur. - 2. Inter edere et reddi rationes
multum interest: nec is, qui edere iussus sit, reliquum
reddere debet: nam et argentarius edere rationem videtur,
etiamsi quod reliquum sit apud eum non solvat.
- 648 -

90. ULPIANUS, lib. 27, ad Sabinum.


Qui uti optimae maximaeque sunt, aedes tradit: non hoc
dicit servitutem iliis deberi: sed illud solum, ipsas aedes
liberas esse, hoc est, nulli serv1re.

91. P AULus, lib. 2 Fideicommissorum.


Meorttrn et tuorum appellatione actiones quoque conti-
neri dicendum est.

92. Idem, lib. 7 Qurestionum.


Proxirnus est, cui nemo antecedit: supremus est, quem
nemo sequitur.

93 . CE1sus, lib. 19 Digestorum.


Moventium, item mobilium appellatione, idem signifi-
camus: si tamen apparet defunctum animalia dumtaxat,
quia se ipsa moverent, moventia vocasse: quod verum est.

94. Idem, lib. 20 Digestorum.


Verbum reddendi quamquam significatum habet retro
dandi, recipit tamen et per se dandi significationem.

95. MARCELLUS, lib. 14 Digestorum.


Potest ali.quorum appellatio et universos significare.

96. ÜELSUS, lib. 23 Digestorum.


Litus est, quousque maximus fluctus a mari pervenit:
idque Marcum Tullium aiunt, cum arbiter esset, primum
constituisse. - 1. Praedia, dicimus aliquorum esse, non
utique communiter habentium ea, sed vel alio aliud habente.

97. Idem, lib. 32 Digestorum.


Cum stipulamur, Quanta pecunia ex hereditate Titii
aà, te pervenerit, res ipsas, qure pervenerunt, non pretia
earum spectare vltlemur.
- 649 -

98. Idem, lib. 39 Digestorum.


Cmn bisextum kalendis est: nihil refert, utrum priore,
an posteriore die quis natus sit, et deinceps sextum ka-
lendas eius natalis dies est: nam id biduum pro uno
die habetur: sed posterior dies intercalatur, 11011 prior:
ideo quo anno intercalatum 11011 est sexto kalendas natus:
cum bisextum kalendis est, priorem diem natalem habet.
- 1. Cato putat, mensem intercalarem additicium esse,
omnesque eius dies pro momento temporis observat, extre-
moque diei mensis februarii adtribuit Quintus Mucius. -
2. Mensis autem intercalaris constat ex diebus viginti octo.

99. ULPIANUS, lib. 1, de Officio consulis.


N otionem accipere possumus, et cognitionem et iuris-
dictionem. - 1. Continentes provincias accipere debemus
eas, quae Italiae iunctae sunt: ut puta Galliam: sed et pro-
vinciam Siciliam magis inter continentes accipere nos
oportet, quae modico freto Italia dividitur. - 2. Instru-
mentorum appellatione quae comprehendantur, perquam
difficile erit separare: qure enim proprie sint instrumenta,
propter quae dilatio danda sit, inde dignoscemus, si in
praesentiam personae, qure instruere possit, dila tio petatur:
puta qui actum gessit, licet in servitute, vel qui actor fuit
constitutus, putem videri instrumentorum causa peti dila-
tionem.

100. Idem, lib. 2, de Officio consulis.


Speciosas personas accipere debemus claríssimas perso-
nas utriusque sexus: item eorum, qui ornamentis senatoriis
utnntur.

101. MoDESTINUs, lib. 6 Differentiarum.


Inter stuprum, et adulterium, hoc interesse quidam
putant, quod adulterium in nuptam, stuprum in viduam
committitur: sed lex Iulia de adulteriis hoc verbo indiffe-
renter utitur. - 1. Divortium inter vir um et uxorem
fieri dicitur: repudium vero sponsae remitti videtur: quod
et in uxoris personam non absurde cadit. - 2. V erum est,
morbum esse temporalem corporis imbecillitatem, vitium
vero perpetuum corporis impedimentum: veluti si talum
- 650 -

excusit: nam et luscus utique vitiosus est. - 5. Servis lega-


tis etiam ancillas deberi, quidam putant, quasi commune
nomen utrumque sexum contineat.

102. Idem, lib. 7 Regularum.


Derogatur legi, aut abrogatur. Derogatur legi, cum
pars detrahitur, abrogatur legi, cum prorsus tollitur.

103. Idem, lib. 8 Regularum.


Licet capitalis latine loquentibus omnis causa existi-
mationis videatur, tamen appellatio capitalis mortis vel
amissionis civitatis intellegenda est.

104. Idem, lib. 2 Excusationum.


[H] TWV TEXVWV 7rpO<T1J'YOpla xal E7íl TOVS É')'')'OVOVS EXTEÍ-
VETaL, Natorum appellatio et ad nepotes extenditur.

105. Idem, lib. 2 Responsorum.


Modestinus respondit, his verbis, libertis, libcrtabusque
meis, libertum libertae testatoris non contineri.

106. Idem, lib. singul. de Praescriptionibus


Dimissoriae litterae dicuntur, quae vulgo apostoli dicun-
tur: dimissoriae autem dictae, quod causa ad eum, qui
appellatus est dimittitur.

107. Idem, lib. 3 Pandectarum.


Adsingnare libertum, hoc est, testificari, cuius ex liberis
libertum eum esse voluit.

108 . Idem, lib. 4 Pandectarum.


Debitar intellegitur is, a quo invitio exigi pecunia
potest.
109. Idem, lib. 5 Pandectarum.
Bonae fidei emptor esse videtur, qui ignoravit eam
rem alienam esse, aut putavit eum, qui vendidit, ius ven-
dendi habere, puta procuratorem, aut tutorem e~se.
- 651-

110. Idem, lib. 6 Pandectarum.


Sequester dicitur, apud quem plures eandem rem, de
qua controversia est, deposuerunt: dictus ab eo, quod occur-
renti, aut quasi sequenti eos, qui contendunt, committitur.

111. lAVOLENUS, lib. 6, ex Cassio.


Censeri est constituere, et praecipere: unde etiam dicere
solemus, censeo hoc facias, et semet aliquid censuisse.
Inde censoris nomen videtur esse tractum.

112. Idem, lib. 11, ex Cassio.


Litus publiciirn est eatenus, qua maxime fluctus exae-
stuat. Idemque iuris est in lacu, nisi is totus privatus est.

115. Idem} lib. 14, ex Cassio.


Morbus sonticus est, qui cuique rei nocet.

114. Jdem, lib. 15, ex Cassio.


Solvendo esse nemo intellegitur, nisi qui solidum potest
solvere.
115. Idem, lib. 4 Epistolarum.
Quaestio est, fundus a possessione, vel agro, vel praedio
quid distet 1 Fundus est omne, quiquid solo solo tenetur.
Ager est, [si] species fundi ad usum hominis comparatur.
Possessio ab agro iuris proprietate distat: quidquid enim
adprehendimus, cuius proprietas ad nos non pertinet, aut
aut nec potest pertinere, hoc possessionem appellamus.
Possessio ergo usus, ager proprietas loci est. Praedium
utriusque suprascriptae generale nomen est: nam et ager
et possessio huius appellationis species sunt.

116. Idem, lib. 7 Epistolarum.


Quisquis mihi alius filii filiusve heres sit: Labeo, non
videri filiam contineri: Proculus contra: mihi Labeo vi-
detur verborum figuram sequi, Proculus mentem testantis;
respondit: Non dubito, quin Labeonis sententia vera
non sit.
- 652 -

117. Idem, lib. 9 Epistolarum.


Non potest videri minus solvisse is, in quem amplo-
ris summre actio non competit.

118. PoMPONIUS, lib. 2, Quintum Mucium.


Hostes hi sunt, qui nobis, aut quibus nos publice bellum
decrevimus: ceteri, latrones aut praedones sunt.

119. Idem, lib. 3, ad Quintum l\focium.


H ereditatis appellatio sine dubio continet etiam dam-
nosam hereditatem: iuris enim nomen est, sicuti bonorum
possessio.
120. Idem, lib. 5, ad Quintum Mucium.
Verbis legis 12 tabularum his, Uti legassit sum rei, ita
ius esto, Iatíssima potestas tributa videtur, et heredis insti-
tuendi, et legata, et libertates dandi, tutelas quoque con-
stituendi: sed id interpretatione coangustatum est, vel
legum, vel auctoritate iura constituentium.

121. Idem, lib. 6, ad Quintum Mucium.


Usura pecuniae, quam percipimus, in fructu non est:
quia non ex ipso corpore sed ex alia causa est, id est, nova
obligatione.

122. Idem, lib. 8, ad Quintum Mucium.


Servius ait: Si ita scriptum sit, Filio, filiisque meis
hosce tutores do: masculis dumtaxat tutores datos: quoniam
a· singulari casu hoc, filio, ad pluralem videtur transisse,
continentem eundem sexum, quem singularis prior positus
habuisset: sed hoc facti, non iuris habet qureestionem : potest
enim fieri, ut singulari casu de filio senserit, deinde ple-
nius omnibus liberis prospexisse in tutore dando voluerit,
quod magis rationabile esse videtur.

123. Idem, lib. 26, ad Quintum Mucium.


Verbum erit interdum etiam praeteritum, nec solum
futurum tempus demonstrat: quod est nobis necessarium
scire, et cum codicilli ita confirmati testamento fuerint,
- 653 -

Quod in codicillis scriptum erit: utrurone futuri teroporis


deroonstratio fiat, an etiaro praeteriti, si ante scriptos codi-
cillos quis relinquat: quod quidero ex volunte scribentis
interpretanduro est. Quemadrooduro autero hoé verburo est,
non soluro praesens, sed et praeteritum tempus significat:
ita et hoc verbum erit. non solum futurum, sed interdum
etiam praeteritum tempus demonstrat: naro curo dicimus,
Luci1ts Ti.tius solutus est [ab] obligatione: et praeteritum
et praesens significamus: sicut hoc, Luciits Ti.tius alligatus
est : et idem fit, cum ita loquirour, Troia capta est; non
enim ad praesentis facti demonstrationero refertur is sermo,
sed ad praeteritum.

124. PROCULOS, lib. 2 Epistularuro.


Haec verba, i.lle aut ille, non soluro disiunctivae, sed
etiam subdisiunctivae orationis sunt. Disiunctivum est,
veluti cum dicimus, aut dies aut nox est, quorum posito
altero, necesse est, tolli alterum: item sublato altero, poni
alterum. Ita simili figuratione verbum potest esse subdis-
iunctivum. Subdisiunctivi autem genera sunt duo. Unum,
cum ex propositis finibus ita non potest uterque esse, ut
possit neuter esse : veluti curo dicimus, aut sedet aut am-
bulat: nam ut nemo potest utrumque simul facere: ita
aliquis potest neutrum, veluti is, qui accumbit. Alterius
generis est, cum ex propositis finibus ita non potest neuter
esse, ut possit utrumque esse, veluti cum dicimus, mnne
animal aut facit, aut patitur: nullum est enim, quod nec
faciat, nec patiatur: at potest simul et facere, et pati.

125. Idem, lib. E Ep1'.stularum.


Nepos Proculo suo salutem: Ab eo, qui ita dotem pro-
misit: Cum commodurn erit, dotis fi.liae meae tibi erunt
aurei contum, putasne, protinus nuptiis factis dotem peti
posse 1 quid, si ita proroisisset, cum potuero, do li erunt?
quod si aliquam vim habeat posterior obligatio, possit ver-
bum quoroodo interpretaris? utrum aere alieno deducto, an
extante? Proculus: Cum dotem quis [ita] promisit, cum
potiiero, doti tibi erunt cenfom: existimo, ad id, quod acturo
est, interpretationem redigendam esse; nam qui ambigue
loquitur, id loquitur, quod ex his, quae significantur, sensit;
propius est tamen, ut hoc euro sensisse existimem, deducto

42 - 30
- 654-

aere alieno potero, potest etiam illa accipi.significatio, cum


salva dignitate mea potero: quae interpretatio eo magis acci-
pienda est, si ita promissum est, cum commodum erit, hoc
est, cum sine incommodo meo potero.

126. Idem, lib. 6 Epistolarum.


Si, cum fundum tibi darem, legem ita dixi, uti. optim·u:1
maximusque esset: et adieci, itts fundi deteritts f actum non
esse per domi.num, praestabitur: amplius eo prrestabitur
nihil: etiam si prior pars, qua scriptum est, Uti optimus
maximusque sit, liberum esse significat: eoque, si posterior
pars adiecta non esset, liberum praestare deberem: tamen
inferiore parte satis me liberatum puto, quod ad jura
attinet, ne quid aliud praestare debeam, quam ius fundi per
dominum deterius factum non esse.

127. CALLISTRATus, lib. 4, de Cognitionibus.


Vestis appellatione, taro virilis, quam muliebris, et
scaenica, etiamsi tragica aut citharoedica sit, continetur.

128. ULPIANUS, lib. 1, ad legem Iuliam et Papiam.


Spadonttm generalis appellatio est: quo nomine tam
hi, qui natura spadones sunt, item thlibiae, thlibiae, sed et si
qnod aliud genus spadonum est, continentur.

129. PAuLus, lib. 1, ad legem Iuliam et Papiam.


Qui mortui nascuntur, neque nati, neque procreati,
videntnr: quia numquam liberi appellari potuerunt.

130. ULPIANUS, lib. 2, ad legem Iuliam et Papiam.


Lege obvenire hereditatem, 11011 improprie quis dixerit
et eam, qme ex testamento defertur: quia lege duodecim
tabularum testamentariae hereditates confirmantur.

131. Idem, lib. 3, ad legem Juliam et Papiam.


Aliud fraus est, aliud poena. Fraus enim sine poena
esse potest poena sine fraude esse non potest. Poena est
noxae vindicta: fraus et ipsa noxa dicitur, et quasi poenae
- 655 -

quaedam praeparatio. - 1. Inter multam autem, et poenam,


multum interest: curo poena generale sit nomen, omnium
delictorum coertio multa specalis peccati, cuius animad-
wrsio hodie pecuniaria et: poena autem 11011 tantum pecu-
niaria, verum capitis et existimationis irrogari solet: et
multa quidem ex arbitrio eius nenit, qui multam dicit;
poena 11011 irrogatur, nisi quae quaque lege, vel quo alio
iure specialiter huic relicto imposita est: quin imo multa
ibi dicitur, ubi specialis poma 11011 est imposita. Item
multam is dicere potest, cui iudicatio data est. Magistratus
solos et praesides provinciarum posse multam dicere, man-
datis permissum est: prenam autem unusquisque irrogare
potest, cui huius criminis sive delicti executio competit.

132. PAuLus, lib. 3, ad legem Iuliam et Papiam.


Anniculus amittitur, qui extremo anni die moritur:
ct consuetudo loquendi, id ita esse, declarat, ante diern deci-
mum kalendarurn, post diem decirnmn kalendarurn: neutro
enim sermone undecim dies significa11tur. - 1. Falsum
cst, eam peperisse, cui mortuae filius exsectus est.

133. ULPIANUS, lib. 4, ad legem Iuliam et Papiam.


Si quis sic dixerit, ut intra diem mortis eius aliquid
fiat: ipse quoque dies, quo quis mortus est, numeratur.

134:. PAuLus, lib. 2, ad legem Iuliam et Papiam.


A.nniculus 11011 statim ut natus est, sed trecentesimo
sexagensimo quinto die dicitur, incipiente plane, 11011 exacto
die, quia a1111um civiliter, 11011 ad mome11ta temporum, sed
ad dies numeramus.

135. l:LPIA:!'rns, lib. 4, ad legem Iuliam et Papiam.


Quaeret aliquis, si portentosum, vel monstrosum, vel
debilem mulier ediderit, vel qualem visu, vel vagitu novum,
11011 humanae figurae, sed alterius magis animalis, quam
hominis partum, an quia enixa est, prodesse ei debeat? Et
magis est, ut haec quoque pare11tibus prosi11t: nec enim est,
quod eis imputetur, quae, qualiter potuerunt, statutis obtem-
- 656 -

peraverunt: neque id, quod fataliter accessit, matri damnmn


iniungere debet.

136. Idem, lib. 5, ad legem Iuliam et Papiam.


Generi appellatione et neptis, et proueptis, tam ex
filio, qua mex filia editarum, caeterarumque maritos conti-
neri, manifestum est.

137. P AULUS, lib. 2, ad legem Iuliam et Papiam.


Ter enixa videtur, etiam qure trigeminos pepererit.

138. Idem, lib. 4, ad legem Iuliam et Papiam.


H ereditatis appellatione bonorum quoque possessio con-
tinetur.

139. ULPIANUS, lib. 7, ad legem Iuliam et Papiam.


Aedificia Romae fieri etiam ea videntur, quae i11 co11ti-
nentibus Romae aedificiis fiant. - 1. Perfeci.sse aedificimn
is videtur, qui ita consummavit, ut iam in usu esse possit.

140. ULPIANus, lib. 6, ad legem Iuliam et Papiam.


Cepisse quis intellegitur, quamvis alii adquisiit.

141. ULPIANUS, lib. 8, ad legem Iuliam et Papiam.


Etiam ea mulier, cum moreretur, creditur filimn habere,
qure exciso utero edere possit: nec no11 etiam alio casu mulier
potest habere filium, quem mortis tempore 11011 habuit:
ut puta eum, qui ab hostibus remeavit.

142. PAuLus, lib. 6, ad legem Iuliam et Papiam.


Triplici modo coniunctio intellegitur: aut e11im re per
se coniunctio contingit, aut re et verbis, aut verbis tantum.
Nec dubium est, quin coniuncti sint, quos et nominum, et
rei complexus iungit: veluti Titius et Maevius ex parte
dimidia heredes sunto: vel Titius Maevfosque heredes
sunto: vel, Titius cum Maevio ex parte dimidia heredes
sunto. Videamus autem, ne, etiam si hos articulos detra-
has, et, quae, cum; interdum tamen coniuctos accipi opor-
- 657 -

teat: veluti Lucius Ti.tius, Publius Maevius ex parte dimidia


heresdes sunto: vel ita, Publius Maevius, Lucius Titius here-
des sunto: Sempronius ex partedimidia heres esto: ut
Titius et Maevius veniant in partem dimidiam, et re et
verbis esto : ut Titius et Maevius in partem dimidiam, et re
et verbis coniuncti videantur. Lucius Titius ex parte dimi-
dia heres esto. Seiils ex parte, qua Lucium Titium here-
clem institni, heres esto. Sempronius ex parte di.midia heres
esto. Iulianus, dubitari posse, tres semisses facti sint, an
Titius in eundem semissem cum Gaio Seio institutus sit.
sed eo quod Sempronius quoque ex parte dimidia scriptus
est, verissimilius esse, in eundem semissem duos coactos,
et coniunctim heredes scriptos esse.

143. ULPIANUS, lib. 9, ad legem Iuliam et Papiam.


Id apud se quis habere videtur, de quo habet actionem:
habetur enim, quod peti potest.

144. PAuLus, lib. 10, ad legem Iuliam et Papiam.


Libro memorialium Massurius scribit, pellicem apud
antiquos eam habitam, quae, cum uxor non esset, cum
aliquo tamen vivebat, quam nunc vero nomine amicam,
paulo honestiore concubinam appellari. Granius Flaccus in
libro de Iure Papiriano scribit, pellicem nunc vulgo vocari,
quae cum eo, cui uxor sit, corpus misceat: quosdam eam,
aeque uxoris loco sine nuptiis in domo sit, quan 1raXXax~11
Graeci vocant.

145. ULPIANUS, lib. 10, ad legem Iuliam et Papiam.


Virilis appellatione interdum etiam totam hereditatem
contineri dicendum est.

TERENTIUS ÜLEMEN, lib. 2, ad legem


146.
Iuliam et Papiam.
Soceri, socrus appellatione avum quoque et aviam
uxoris vel mariti contineri, respondetur.

147. Idem, lib. 3, ad legem Iuliam et Papiam.


Qui in continentibus urbis nati sunt, Romae nati intelle-
gantur.
- 658 -

148. GArus, lib. 8, ad legem Iuliam et Papiam.


Non est sine liberis, cui vel unus filius, unave filia
est: haec enim enuncia tio, habet liberas, non habet liberas,
semper plurativo numero profertur: sicut et pugillares et
codicilli.

149. Idem, lib. 10, ad legem Iuliam et Papiam.


Nam quem sine liberis esse, dicere 11011 possumus: hunc
necesse est dicamus liberos habere.

150. Idern, lib. 9, ad legem Iuliam et Papiam.


Si ita a te stipulatus fuero, Quanto rninus a Titio
consecutus fuero, tanturn dare spondes? non solet dubitari,
quin, si nihil a Titio fuero consecutus, totum debeas, quod
Titius debuerit.

151. TERENTJUS ÜLEMEN, lib. 5, ad legem


Iuliam et Papiam.
Delata hereditas intellegitur, quam quis possit adeundo
consequi.

152. GArus, lib. 10, ad leg. Iuliam et Papiam.


Hominis appellatione tam feminam, quam masculum
contineri non dubitatur.

153. TERUNTIUS ÜLEMENS, lib. 11, ad leg.


Iuliam et Papiam.
Intelligendus est mortis tempore fuisse, qui m utero
relictus est.

154. MACER, lib. 1, ad legem vicesimam.


Mille passus non a miliario urbis, sed a continentibus
aedificiis numerandi sunt.

155 . LICINNIUS RuFINUS, lib. 7 Regularum.


Proxi'.mi appellatione etiam ille continetur, qui solus est.
- 659 -

156. Idem, lib. 10 Regularum.


Jtfoiore parte anni possedisse quis intelegitur, etiam
si duobus men sibus possederit: si modo adversarius eius
aut paucioribus diebus aut nullis possederit.

157. AELIUS GALLUS, lib. 1 de verborum, quae ad ius


pertinents significatione.
Paries est, sive murus, sive maceria est. - 1. Item
via est. sive semita, sive iter est.

158. ÜELsus, lib. 25 Digestorum.


ln usu iuris frequenter uti nos, Cascellius ait, singulari
appellatione, cum plura generis eiusden significare velle-
mus : nam multitm hominem venisse Romam, et piscem
vilem esse, dicimus. Item in stipulando satis habemus de
herede cavere, si ea res secundum me heredemve meum
iudicata erit: et rursus, quod ob eam rem te heredemve
tuum : nempe aeque, si plures heredes sint, continentur
stipulatione.

159. ULPIANUS, lib. 1, ad Sabinum.


Etiam aureos nummos aes dicimus.

160. Idem, lib. 2, ad Sabinum.


Ceterorum et reliqiwrum appellatione etiam. omnes
continentur, ut Marcellus dixit circa euro, cui optio servi
lega ta est, creteri Sem.pronio: nam. tem.ptat, si non optet;
om.nes ad Sem.pronium. pertinere.

161. Idem, lib. 7, ad Sabinum..


Non est pupillus, qui in utero est

162. PoMPONIUS, lib. 2, ad Sabinum..


ln vulgari substitutione, qua ei, qui supremits morie-
tur, heres substituitur, recte substitutus etiam unico intel-
legitur, exemplo duodecim tabularum, ex quibus proxim.us
agnatus et solus habentur. - 1. Si quis ita in testamento
- 660 -

scripserit, si quid filio meo acciderit, Dama servus meus


liber esto: mortuo filio, Damas liber erit: licet enim acci-
dant et vivis, sed vulgi sermone tiam mors significatur.

163. P AULUS, lib. 2, ad Sabinum.


Illa verba, optimus maximusque, vel in eum cadere
possunt, qui solus est, sic et circa edictum praetoris supre-
mae tabulae habentur, et solae. - 1. Pueri appellatione
etiam puella significatur: nam et feminas puerperas appel-
lant recentes ex partu, et graece 1ra.tôíov communiter appel-
lantur.

164. ULPIANUS, lib. 15, ad Sabinum.


Nomen filiarum et in postuman cadere, quaestionis non
est: quamvis postumae non cadere in eam, quae iam in
rebus humanis sit, certum sit. - 1. Partitionis nomen
non semper dimidium significat: sed prout est adiectum:
potest enim iuberi aliquis, et maximam partiri : posse et
vicesimam et tertiam, et prout libuerit: sed si non fuerit
portio adiecta, dimidia pars debetur. - 2. Habere, sicut
pervenire, cum effectu accipiendum.

165. PoMPONIUS, lib. 5, ad Sabinum.


Venisse ad heredem nihil intellegitur, nisi deducto
aere alieno.
166. Idem, lib. 6, ad Sabinum.
Urbana familia, et rustica, non loco, sed genere distin-
guitur: potest enim aliquis dispensator non esse servorum
urbanorum numero, veluti is, qui rusticarum rerum ratio-
nes dispenset, ibique habitet, non multum abest a villico:
insularius autem urbanorum est: videndum tamen est, ipse
dominus quorum loco quemque habuerit: quod ex numero
familiae, et vicariis apparebit. - 1. Pernoctare extra
urbem intellegendus est, qui nulla parte noctis in urbe est.
Per enim totam noctem significat.

167. ULPIANUS, lib. 25, Sabinum.


Carbonum appellatione materiam non contineri: sed an
lignorum Y et fortassis quis dicet, nec lignorum, non enim
- 661 -

lignorum gratia habuit. Sed et titiones, et alia ligna cocta,


ne fumum faciant, utrum ligno, an carboni, an suo generi
adnumerabimus 1 Et magis est, ut proprium genus habea-
tur. Sulpurata quoque de ligno aeque eandem habebunt
definitionem. Ad faces quoque parata non erunt ligno-
rum appellatione comprehensa, 111s1 h::Ec fuit voluntas.
Idem et de nucleis olivarum, sed et de balanis est, vel si
qui alii nuclei. De pinu autem integri strobili ligni appel-
latione continebuntur.

168. PAuLus, lib. 4, ad Sabinum.


Pali et perticae in numerum materiae redigendi sunt,
et ideo lignorum appellatione non continentur.

169. Idem, lib. 5, ad Sabinum.


Non tantum in traditionibus, sed et in emptionibus et
stipulationibus, et testamentis adiectio hae, uti optimus
maximusque est, hoc significat, ut liberum praestetur prae-
dium, non ut etiam servitutes ei debeantur.

170. ULPIANUS, lib. 33, ad Sabinum .


.lIeredis appellatione omnes significari successores cre-
dendum est, etsi verbis non sint expressi.

171. POMPONIUS, lib. 16, ad Sabinum.


Pervenisse ad te recte dicitur, quod per te ad alium
pervenerit, ut in hereditate, a liberto per patronum filium-
familias patri eius adoptivo adquisita, responsum est.

172. ULPIANUS, lib. 38, ad Sabinum.


Liberti appellatione etiam libertam contineri placuit.

173. Idem, lib. 39, ad Sabinum.


Collegarum appellatione hi continentur, qui sunt eius-
dem potestatis. - 1. Qui extra continentia urbis est, abest:
ceterum usque ad continentia non abesse videbitur.
- 662 -

174. Idem, lib. 42, ad Sabinum.


Aliud est promittere, furem non esse, aliud furto noxa-
que solutum: qui enim dicit, furem non esse, de hominis
proposito loquitur: qui furtis noxaque solutum, nemini esse
furti obligatum, promittit.

175. PoMPONIUS, lib. 22, ad Sabinum.


Faciendi verbo, reddendi etiam causa continetur.

176. ULPIANus, lib. 45, ad Sabinum.


Solutionis verbo satisfactionem quoque omnem accipien-
dam placet solvere dicimus eum, qui fecit, quod facere
promisit.

177. Idem, lib. 47, ad Sabinum.


Natura cavillationis, quam Graeci uwpínw (id est, acer-
valem syll-Ogismum) appellaverunt, hae est, ut ab evidenter
veris, per brevissimas mutationes, disputatio ad ea, quae
evidenter falsa, sunt, perducatur.

178. Idem, lib. 49, ad Sabinum.


Pecuniae verbum non solum numeratam pecuniam com-
plectitur: verum omnem omnino pecuniam, hoc est, omnia
corpora: nam corpora quoque pecuniae appellatione conti-
neri, nemo est, qui ambiget. - 1. Hereditas iuris nomen
est, quod et accessionem et decessionem in se recipit: here-
ditas autem vel maxime fructibus augetur. - 2. Actionis
verbum et speciale est et generale: nam omnis actio dicitur,
sive in personam, sive in rem sit petitio: sed plerumque
actiones personales solemus dicere: petitionis autem verbo
in rem actiones significari videntur; persecutionis verbo
extraordinarias persecutiones puto contineri, utputa fidei-
commissorum, et si quae aliae sunt, qure non habent iuris
ordinarii executionem. - 3. Hoc verbum, debuit, omnem
omnino actionem comprehendere intellegitur, sive civilis,
sive honoraria, sive fideicommissi fuit persecutio.
- 663 -

179. Idem, lib. 51, ad Sabinum.


Inter haec verba, Quanti ea res erit. vel Quanti eam
rem esse paret, nihil interest: in utraque enim clausula
placet veram rei aestimationem fieri.

180. PoMPONrns, lib. 30, ad Sabinum.


Tugiwii appellatione omne aedificium, quod rusticae
magis custodiae convenit, quam urbanis aedibus significatur.
- 1. Ofilius ait, tugurium a tecto, tanquam tegularium
esse dictum, ut toga, quod ea tegamur.

181. Idem, lib. 35, ad Sabinum.


Verbum illud pertinere latissime patet: nam et eis
rebus petendis aptum est, quae dominii nostri sint, et eis,
quas iure aliquo possideamus, quamvis non sint nostri do-
mmu : pertinere ad nos etiam ea dicimus qme in nulla
eorum causa sint, sed esse possint.

182. ULPIANUS, lib. 27, ad Edictum.


Paterfamilias liber peculium non potet habere, quem-
admodum nec servus hona.

183. Idem, lib. 28, ad Edictum.


Tabernae appellatio declarat omne utile ad habitandum
aedificium, non ex eo, quod tabulis cluditur.

184. P AULUS, lib. 30, ad Edictum.


Inde tabernacula, et contubernales dicti sunt.

185. ULPIANUS, lib. 28, ad Edictum.


Instructum autem tabernam sic accipiemus, quae et
rebus et hominibus ad negotiationem paratis constat.

186. Idem, lib. 30, ad Edictum.


Commendare nihil aliud est, quam deponere.
- 664-

187. Idem, lib. 32, ad Edictum.


Verbum exactae peciiniae, non solum ad solutionem
referendum est: verum etiam ad delegationem.

188. P AULUS, lib. 33, ad Edictum.


Habere duobus modis dicitur, altero iure dominii,
altero, optinere sine interpellatione id, quod quis emerit.
- 1. Gaufam intellegitur, sive personis, sive rebus cautum
sit.
189. Idem, lib. 34, ad Edictum.
Facere, et hanc signification habet, ut abstineat quis
ab eo facto, quod contra conventionem fieret, et curaret,
ne fiat.

190. ULPIANUS, lib. 34, ad Edictum.


Provinciales eos accipere debemus, qui in província
domicilium habent, non eos, qui ex provincia oriundi sunt.

191. PAuLus, lib. 35, ad Edictum.


Inter divortimn et repudium hoc interest, quod repu-
diari etiam futurum matrimonium potest: non recte autem
sponsa divortisse dicitur: quod divortium ex eo dictum est,
quod in diversas partes eunt, qui discedunt.

192. ULPIANUS, lib. 37, ad Edictum.


Haec adiectio, plurisve, non infinitam pecuniam con-
tinet, sed modicam, ut taxatio hmc, Solidas decem plurisve,
ad minutulam summam referatur.

193. Idem, lib. 38, ad Edictum.


Haec verba, quanti eam rem paret esse, non ad quod
interest, sed ad rei aestimationem referuntur.

194. ULPIANUs, lib. 43, ad Edictum.


Inter donum et munus hoc interest, quod inter genus
et speciem : nam genus esse donum Labeo a donando
- 665 -

dictum, munus speciem, nam munus esse donum cum causa,


ut puta natalicium, nuptalicium.

195. Idem, lib. 46, ad Edictum.


Pronuntiatio sermonis in sexu masculino ad utrumque
sexum plerumque porrigitur. - 1. Familias appellatio qua-
liter accipiatur, videamus. Et quidem varie accepta est:
uam et in rest et in personas deducitur. ln res, ut puta in
lege duodecim tabularum his verbis, adgnatus proxinws
familiam habeto. Ad personas autem refertur familiae
significatio ita, cum de patrono et liberto loquitur lex: ex
ea familia, inquit, in eam familiam; et hic de singularibus
personis legem loqui constat. - 2. Familiae appellatio refer-
tur et ad corporis cuiusdam significationem quod aut iure
proprio ipsorum, aut communi universae cognationis conti-
netur. Iure proprio familiam dicimus plures personas,
quae sunt sub unius potestate, aut natura, aut iure subiec-
tae, ut puta patrefamilias, matrefamilias, filiumfamilias,
quique deinceps vicem eorum sequuntur, ut puta nepotes et
neptes, et deinceps. Pater autem familias appellatur, qui
in domo dominium habet: recteque hoc nomine appellatur,
quamvis filium non habeat: non enim solam personam eius,
sed et ius demonstramus: denique et pupillum patremfa-
milias appellamus. Et cum paterfamilias moritur, quotquot
capita ei subiecta fuerunt, singulas familias incipiunt ha-
bcre: singuli enim patrumfamiliarum nomen subeunt: idem-
que eveniet et in eo, qui emancipatus est: nam et hic sui
iuris effectus propriam familiam habet. Communi iure
familiam dicimus omnium adgnatorum: nam ctsi, patrefa-
milias mortuo, singuli singulas familias habent; tamen
omnes, qui sub unius potestate fuerunt: recte eiusdem fami-
liac appellabuntur, qui eadem domo et gente proditi sunt.
- 3. Servitutium quoque solemus appcllare familias, ut
in cdicto praetoris ostendimus sub titulo de Furtis, ubi
praetor loquitur de familia publicanorum; sed ibi non omnes
servi, sed corpus quoddam servorum demonstratur, huius
rei causa paratum, hoc est, vectigalis causa: ali autem parte
parte edicti omnes servi continentur; ut de hominibus
coactis, et vi bonorum raptorum: item redhibitoria, si -dete-
rior res reddatur emptoris opera, aut familiae eius, et inter-
- 666 -

dicto, unde vi, familiae appellatio omnes servos comprehen-


dit: sed et filii continentur. - 4. Item appellatur familia
plurium personarum, quae ab eiusdem ultimi genitoris san-
guine proficiscuntur: sicuti dicimus familiam Iuliam, quasi
a fonte quodam memoriae. - 5. Mulier autem familiae suae,
et caput, et fi11is est.

196. GArus, lib. 16, ad Edictum provinciale.


Familiae appellatione et ipse princeps familiae co11ti-
nentur. - 1. Feminarum liberos i11 familia earum 11011
esse, palam est: quia qui nascuntur, patris, 11011 matris
familiam sequuntur.

197. ULPJANUS, lib. 50, ad Edictum.


ltidicasse est detulisse, arguisse, accusasse, et convicisse.

198. Idem, lib. 2, de omnibus Tribunalibus.


Urbana praedia, omnia aedificia accipimus, 11011 solum
ea, quae sunt i11 oppidis, sed et si forte stabula su11t, vel
alia meritoria in villis, et i11 vicis: vel si praetoria voluptati
ta11tum deservie11tia: quia urba11um praedium 11011 locus
facit, sed materia. Proinde hortos quoque, si qui sunt in
aedificiis co11stituiti, dicendum sit urbanorum appellatione
contineri. Plane si plurimum horti in reditu sunt, vinearii
forte, vel etiam holitorii, magis haec 11011 sunt urbana.

199. Idem, lib. 8, de omnibus Tribunalibus.


Absentem accipe:re debemus eum, qui non est loci, m
quo loco petitur: non enim trans marc absetem desidera-
mus: et si forte extra continentia urbis sit, abest: ceterum
nsque ad continentia no11 abesse videbitur, si 11011 latitet.
- 1. Abesse 11011 videtur, qui ab hostibus captus est, sed
qui a latrnibus detinetur.

200. JULIANOS, lib. 2 Digestorum.


Haec stipulatio, N oxis soltttum praestari, non existima-
tur, ad eas noxa'3 pertinere, qure publicam exercitionem et
coercitionem capitalem habent.
- 667 -

201. Idem, lib. 81 Digestorum.


Iusta interpretatione recipiendum est, ut appellatione
filii sicuti filiamfamilias contineri saepe respondebimus, ita
et nepos videatur comprehendi. Et patris nomine avus
quoque demonstrari intellegatur. ·

202. ALFENUS V ARUS, lib. 2 Digestorum.


Cum in testamento scriptum esset, ut heres in funere,
aut in monumento duntaxat aureos centum consumeret·:
non licet minus consumere: si amplius vellet, licet: neque
ob eam rem contra testamentum facere videtur.

203. Idem, lib. 7 Digestorum.


ln lege Censoria portus Siciliae ita scriptum erat:
servos, quos domo quis ducet, suo usit, pro is portorium
ne dato. Quaerebatur, si quis a Sicília servos Romam
mitteret fundi instruendi causa, utrum pro his hominibus
portorium dare deberet, nec ne. Respondit, duas esse in
hac scriptura quaestiones, primam, quid esset, domum du-
cere: alteram, quid esset, suo usn ducere. Igitur quaeri
solcret, utrum ubi quisque habitaret, sive in província, sive
in Italia, an dumtaxat in sua cuiusque patria donms esse
recte dicetur. Sed de ea re constitutum esse, eam domum
nnicuique ncstrum debere existimari, ubi quisque sede8 et
tabulas haberet, suarumque rerum constitutionem fecisset.
Quid autem esset, usu suo, magnam habuisse dubitationem.
Et magis placet, quod victns cui causa paratum est, tantum
contineri. Itemque, de servis eadem ratione quaeri, qui
eorum usus sui causa para ti essent? utrum dispensa tores,
insularii, vilici, atrienses, textores, operarii quoque rustici,
qui agrorum colendorum causa haberentur ex quibus agris
patremfamilias habere, qui ad eius corpus tuendum, atque
denique servos, quos quisque emmisset, ut ipse haberet,
[atque eis ad aliquam rem uteretur], neque ideo emisset,
ut venderet 1 Et sibi videri, eos demum usus sui causa
patremfamilias habere, qui ad ejus corpus tuendum, atque
ipsius cultum praepositi destinatique essent: quo in genere
iunctores, cubicularii, coei, ministratores, atque alii, qui
ad eiusmodi usum parati essent, numerarentur.
- 668 -

204. PAULUS, lib. 2 Epitomarum [Alfeni].


Pueri appellatio tres significationes habet: unam, cum
omnes servos pueros appellaremus: alteram, cum puerum
eontrario nomine puellae diceremus: tertiam, cum aetatem
puerilem demonstraremus.

205. Idem, lib. 4 Epitomarum Alfeni


Qui fundum vendidit, pomum recepit: nuces et ficos,
et uvas dumtaxat duracinas, et purpureas, et quae eius ge-
neris essent, quas non vini causa haberemus, quas Graeci
-rpwçfµovç' id est, [ comestibiles] appellarent, racepta videri.

206. luLIANus, lib. 6, ex Minicio.


V inaria vasa proprie vasa torcularia esse placet : do lia
autem et serias tamdiu in ea causa esse, quamdiu vinum
haberent, cum sine vino esse desinerent, in eo numero non
esse: quoniam ad alium usum transferri possent: velut si
frumentum in his addatur: eandem causam amphorarum
esse, ut, cum vinum habeant, tum in vasis vinariis; cum
inanes sint, tum extra numerum vinariorum sint, quia aliud
in his addi possit.

207. AFRICANUS, lib. 3 Quaestionum.


M ercis appellatione homines non contineri Mela ait:
et ob ea.m rem mangones non mercatores, sed venaliciarios
appellari ait: et recte.

208. Idem, lib. 4 Quaestionum.


Bonorum appellatio, sicut hereditatis, universitatem
quandam ac ius successionis, et non singulas res demonstrat.

209. FLORENTINUS, lib. 10 Institutionum.


Coram Titio aliquid facere iussus, non videtur prae-
sente eo fecisse, nisi is intellegat: itaque si furiosus, aut
in:fans sit, aut dormiat; non videtur coram eo facisse.
Scire autem, non etiam velle is debet: nam et invito eo
recte fit, quod iussum est.
- 669 -

210. MARCIANUS, lib. 7 Institutionum.


Is, qui natus est ex mancipii urbanis, et missus est m
villam nutriendus, in urbanis servis constituetur.

211. FLORENTINus, lib. 8 Institutionum.


Fundi appellatione omne aedificium et omnis ager con-
tinetur: sed in nsu urbana aedificia, oores rustica. villae
dicnntur. Locits vero sine aedificio, in urbe, area; rure
autem ager appellatur. Idemque ager cum aedificio fundus
dicitur.

212. ULPIANUS, lib. 1, de Adulteriis.


Praevaricatores eos appellamus, qui causam adversariis
suis donant, et ex parte actoris in partem rei concedunt:
a varicando enim praevaricatores dicti sunt.

213. Idem, lib. 1 Regularum.


Cedere diem significat, incipere deberi pecuniam: ve-
nire diem significat, eum diem venisse, quo pecunia peti
possit. Ubi pure quis stipulatus fuerit, et cessit et venit
dies: ubi in diem, cessit dies, sed nondum venit: ubi sub
conditione, neque cessit, neque venit dies, pendente adhuc
conditione. - 1. Aes alienum est, quod nos aliis debemus:
aes suum est, ·quod alii nobis debent. - 2. Lata culpa est
nimia neglegentia, id est, intellegere, quod omnes intellegunt.

214. MARCIANus, lib. 1 publicorum iudiciorum.


;J.,_fonus proprie est, quod necessarie obimus, lege, more,
imperiove eius, qui iubendi habet potestatem. Dona autem
proprie sunt, quoo nulla necessitate iuris, officii, sed sponte
praestantur: quae si non praestentur, nulla reprehensio est:
et si praestentur, plerumque laus inest: sed in summa in
hoc ventum est, ut non quodcumque munus, id et donum
aceipiatur: at quod donum fuerit, id munus recte dicatur.

215. PAuLus, lib. sing., ad leg. Fufiam Caniniam.


Potestatis verbo plura significantur, in persona magi-
stratuum imperium, in persona liberorum patria potestas:
670 -

in persona servi dominium. At curo agimus de noxae dedi-


tione curo eo, qui servum non defendit: praesentis corporis
copiam facultatemque significamus. ln lege Atinia in po-
testatem domini rem furtivam venisse videri, et si eius
vindicandae potestatem habuerit, Sabinus et Cassius aiunt.
216. ULPIANUS, lib. 1, ad legem Aeliam Sentiam.
V erum est, euro, qui in carcere clusus est, non videri
neque vinctum, neque in vinculis esse, nisi corpori eius
vincula sint adhibita.

217. lAVOLENUS, lib. 1, ex Posterioribus Labeonis.


Inter illam conditionem, Citm fari potueri, et postquam
fari potuerit, multum interest [11am] posteriorem scriptu-
ram, uberiorem esse constat: at cum fari potnerit, artiorem
et id tantummodo tempus significari, quo primmn fari
possit. - 1. Item ita data conditione, illud facito in diebus,
si nihil praeterea fuisset adiectum, in biduo conditionem
impleri oportet.

218. P APINIANUS, lib. 27 Quretionum.


V erbum f acere omnem omnino faciendi causam com-
plectitur, dandi, solvendi, numerandi, iudicandi, ambulandi.

219. Idem, lib. 2 Responsorum.


ln conventionibus contrahentium voluntatem potius,
quam verba spectari placuit. Cmn igitur ea lege fundum
vectigalem munícipes locaverint, ut ad heredem eiits, qui
suscepit, pertineret: ius heredum ad legatarium quoque
transferri potuit.

220. CALLISTRATus, lib. Quaestionum.


Li.berorum appellatione nepotes et pronepotes, ceterique,
qui ex his descendunt, continentur: hos enim omnes suorum
appellatione lex duodecim tabularum comprehendit: totiens
enim leges necessarium ducunt cognationum singulorum
nominibus uti, veluti (filii, nepotes, pronepotes, ceterorumve,
qui ex his descendunt), quotiens non omnibus, qui post eos
sunt, praestitum voluerint: sed solis his succurrent, quos
- 671-

nominatim enumerent. At ubi non personis certis, non


quibusdam gradibus praestatur, sed omnibus, qui ex eodem
genere orti sunt, liberorum appellatione comprehenduntur.
-1. Sed et Papirius Fronto libro tertio Responsorum ait,
praedio cum vilico et contubernali eius et filiis legato,
nepotes quoque ex filiis contineri, nisi voluntas testatoris
aliter habeat: filii enim appellatione saepe et nepotes accipi,
mnltifariam placere. - 2. Divus quoque Marcus rescripsit,
11011 videri sine liberis defunctum, qui nepotem suum here-
dem reliquit. - 3. Praeter haec omnia natura nos quoque
docet, parentes pios, qui liberorurn procreandorurn animo
et voto uxores diwunt, filiorurn appellatione omnes, qui ex
nobis descendunt, continere: nec enim dulciore nomine
possumus nepotes nostros, quam filit". appellare: etenim
idcirco filios, filiasve concipimus atque edimus, ut ex prole
eorum, earumve diuturnitatis nobis memoriam in aevum
relinquamus.

221. PAULUS, lib. 10 Responsorum.


Paulus respondit, falsurn tufúrern eum vere dici, qui
tutor non est, sive habenti tutor datus est, sive non: sicut
f alsurn testamentum, quod testamentum non est: et modius
iniqims, qui modius non est.

222. HERMOGENIANUS, lib. 2 mris Epitomarum.


Pecunia nomine non solum numerata pecunia; sed
omnes res, tam soli, quam mobiles, et tam corpora, quam
iura continentur.

223. PAULUS, lib. 2 Sententiarum.


Latae culpae finis est, non intellegere id, quod omnes
intellegunt. - 1. Arnicos appellare debemus, non levi noti-
tia coniunctos: sed quibus fuerint iura cum patrefamilias,
honestis familiaritatis quaesita rationibus.

224. VENULEIUS, lib. 7 Stipulationum.


V-inculorum appellatione, vel privata, vel publica vin-
- 672 -

cula significant: custodiae vero, tantum publicam custodiam.

225. TRYPHONINUS, lib. 1 Disputationum.


F1tgitiv1ts est, no.n is, qui solum consilium fugiendi a
domino suscepit, licet id se facturum iactaverit: sed qui
ipso facto fugae initium mente deduxerit: nam et furem,
adulterum, aleatorem, quanquam aliqua significatione ex
animi propositione cuiusque sola quis dicere posset: ut
etiam is, qui numquam alienam rem invito domino sub-
traxerit, numquam alienam matremfamilias corruperit, si
modo eius mentis sit, ut occasione data id commissurus sit:
tamen oportere eadem haec crimina assumpto actu intellegi:
et ideo fugitivum quoque, et erronem 11011 secundum propo-
sitionem solam, sed cum aliquo actu intellegi constat.

226. PAuLus, lib. 1 Manualium.


Magna neglegentia, culpa est: magna culpa, dolus est.

227. Idem, lib. 2 Manualium.


Ex illa parte edicti, Eum, qiiem ei heredem esse
oportet, heredis heredibus bonorum possessio non defertur.
- 1. Item in substitutione bis verbis, q1tisquis mihi heres
erit, proximus heres tantum significatur, imo non tantum
proximus heres, sed etiam scriptus.

228. Idem, lib. sing. de cognitionibus.


M1tnicipes intellegendi sunt, et qui in eodem municipio
nati sunt.

229. Idem, lib. sing. de tacitis Fideicommissis.


Transacta finitave intellegere debemus, non solum,
quibus controversia fuit, sed etiam, quae sine controversia
sint possessa.

230. Idem, lib. sing. ad senatusconsultum Orfitianum.


Ut sunt indicio terminata, transactione compo~ita,
longioris temporis silentio finita.
673 -

231. Idem, lib. sing., ad senatusconsultum Tertullianum.


Quod dicimus, eum, qui nasci speratur, pro superstite
esse: tunc verum est, cum de ipsius iure quaeritur: aliis
autem non prodest, nisi natus.

232. GAIUS, lib. 1, de verborum obligationibus.


Haec enunciatio, qitae sunt plitris aureorum triginta,
simul et quantitatis et aestimationis significativa est.

233. Idem, lib. 1, ad legem duodeeim Tabularum.


Si calvitur et moretur, et frustretur. Inde et calumnia-
tores appellati sunt, quia per fraudem, et frustrationem
alios vexarent litibus. Inde et eavillatio dieta est. - 1.
Post kalendas Ianuarias die tertio pro salute prineipis vota
suscipiuntur. - 2. Telum volgo quidem id appellatur,
quod ab arcu mittitur sed non minus omne signifieatur, quod
mittitur manu. Ita sequitur, ut et lapis, et lignum, et
ferrum hoc nomine contineatur: dietumque ab eo, quod
in longinquum mittitur, graeea voce figuratu â1TÓ -rou 't17Xoõ,
[id est, ab ea, qiwd est longe]. Et bane signifieationem
invenire possumus et in graeeo nomine: nam quod nos telum
appellamus, illi {:JéXoç appellant, [ eoque nomine vulgo quidem
id signifieatur, quod ab arcu mittitur: sed non minus
omne signifieatur quod cum mittitur manu] &:1ro -rov ~aX-
Xea-OaLe, [ a iaciendo] Admonet nos rEevoi,cwv, id est] X enophon;
11am ita seribit, Kal ,à (3{}1.ri ÓµÓ(í€ Ê((ipero, M-yxm, ro~eúµa-
ra, cnpevôóvm, 1TÀe!soL Be xaí Xí0oL. Id est, Et tela simnl ferebantur,
hastae, sagittae, fundae: pl1tri.mi item lapides. [Et id, quod
ab areu mittitur, apud Graeeos quidem proprio nomine
Toi;evµa (id est, sagitta) voeatnr, apnd nos autem communi
nomine telnm appellatur].

234. Idem, lib. 2, ad legem duodecim Tabularum.


Quos nos hostes appellamus, eos veteres perduelles
appellabant, per eam adiectionem indicantes, cum quibus
bellum esset. - 1. Locuples est, qui satis idonee habet pro
magnitudine rei, quam actor restituendam esse petit. -
~. V erbum vívere quidam putant ad cibum pertinere: sed
Ofilius ad Atticum ait, his verbis et vestimenta et stra-
menta contineri: sine bis enim vívere neminem posse.
- 674 -

233. Idem, lib. 3, ad legem duodecim Tabularum.


Ferri. proprie dicimus, quae quis suo corpore baiulat:
portari ea, quae quis quis iumento secum ducit: agi ea,
quae animalia sunt. - 1. Fabros ti.gnarios dicimus non eos
dumtaxat, qui tigna dolarent: sed omnes qui aedificarent.

236. Idem, lib. 4, ad legem duodecim Tabularum.


Qui venenum dicit, adicere debet, utrum malum, an
bonum: nam et medicamenta venena sunt: quia eo nomine
omne continetur, quod adhibitum naturam eius, cui adhi-
bitum esset, mutat: cum id, quod nos venenum appella-
mus, Graeci cpápµaxov dicunt: apud illos quoque tam medi-
camenta, quam quae nocent, hoc nomine continentur: unde
adiectione alterius nominis distinctio fit: admonet nos
summus apud eos poetarum Homerus; nam sic ait,
<Pàpµxa 7l'OÀÀ.à µiv fo-0M w.µryµÉva, 7l'OÀÀà Óe ÀV"(pà.
Id est, Venena multa quidem bona mixta, nrnlta autem mala.
1. Glandis appellatione omnis fructus continetur, ut
Iavolenus ait, exemplo graeci sermonis, apud quos omnes
arborum species àxpbópva (id est, extremitates arborum)
appellantur.

237. Idem, lib. 5, ad legem duodecim Tabularum.


Duobus negativis verbis quasi permittit lex magis,
quam prohibuit: idque etiam Servius animadverti.

238. Idem, lib. 6, ad leg. duodecim Tabularum.


Plebs est ceteri cives sine senatoribus. - 1. Detesta-
tum est testatione denunciatum. - 2. Pignus appellatum
a pugno: quia res, quae pignori dantur, manu traduntur:
unde etiam videri potest, verum esse, quod quidam puta11t,
pignus proprie rei mobilis constitui. - 3. N oxiae appella-
tione omne delictum continetur.

239. PoMPONrus, lib. sing. Enchiridii.


Pupillus est, qui cum impubes est, desiit in patris
potestate esse aut morte, aut emancipatione. - 1. servo-
rum appellatio ex eo fluxit, quod imperatores [nostri]
- 675 -

captivos vendere, ac per hoc servare, nec occidere solent.


- 2. Incola est, qui aliqua regione domicilium suum con-
tulit quem Graeci 1rápoL}{OV, ( id est, iuxta habi.tantem)
appellant. Nec tantum hi, qui in oppido morantur, incolae
sunt, sed etiam, qui alicuius oppidi finibus ita agrum
habent, ut in eum se, quasi in aliquam sedem, recipiant.
- 3. Mun1ts publim.tm est officium privati hominis, ex
quo commodum ad singulos, universosque cives, remqué
eorum imperio magistratus extraordinarium pervenit. -
4. Advena est, quem Graeci á1rotxov, [id est, domo profugum,
colonum advenientcm] appellant. - 5. Decuriones quidam
dictos aiunt ex eo, quod initio, cum coloniae deducerentur,
decirna pars eorum, qui ducerentur, consilii publici gratia
conscribi solita sit. - 6. Urbs ah urbo appellata est:
urbare est aratro definire: et Varus ait, urbum appellari
curvaturam aratri, quod in urbe condenda adhiberi solet.
- 7. Oppidum ab ope dicitur, quod eius rei causa moenia
sint constituta. - 8. Territoriwrn est universitas agrorum
intra fines cuiusque civitatis: quod ab eo dictum quidam
aiunt, quod magistratus eius loci intra eos fines terrendi,
id est, summovendi ius habet. - 9. Verbum suurn, am-
biguum est, utrum de toto, an de parte significet: et ideo,
qui iurat, suum non esse, adicere debet, neque sibi
communem esse.

240. PALUS, ex libris sex, libro primo imperialium


sententiarum in cognitionibus prolatarum.
Cum quaerebatur, an verbum soluto matrimonio dotem
reddi, non tantum divortium, sed et mortem contineret,
hoc est, an de hoc quoque casu contrahentes sentirent, et
multi putabant hoc sensisse, et quibusdam aliis contra
videbatur: secundum hoc motus imperator pronunciavit, id
actum eo pacto, ut nullo casu remaneret dos apud maritum.

241. QurNTUs lVIucrns ScAEVOLA, libro singulari


ln rutis caesis ea sunt, quae terra non tenentur, quae-
que obere struct ili, tectoriove non continentur.

242. lAVOLENUS, lib. 2, ex Posterioribus Labeonis .


..llalum navis esse partem, artemonem autem non esse,
Labeo ait quia pleraeque naves sine maio inutiles essent,
- 676 -

ideoque pars navio habetur: artemo autem magis adiecta-


mento, quam pars navis est. - 1. Inter proiectum et
imrnissum hoc interesse, ait Labeo: quod proiectum esset
id: quod ita proveherentur, ut nusquam requiesceret, qualia
maeniana, et suggrundae essent: immissum autem, quod ita
fieret, ut aliquo loco requiesceret, veluti tigna, trabes,
quae immitterentur. - 2. Plumbum, quod tegulis ponere-
tur, aedificii esse, ait Labeo: sed id, quod hypaethri tegendi
causa poneretur, contra esse. - 3. Viduam non solum eam,
quie aliquando nupta fuisset, sed eam quoque mulierem,
quie virum non habuisset, appellari ait Labeo: quia vidua
sic dieta est, quasi vecors, vesanus, qui sine corde, aut sani-
tate esset: similiter viduam dictam esse, sine duitate. -
4. Straturam loci alicuius ex tabulis factis, ure aetate tolle-
rentur, et hieme ponerentur, aedium esse, ait Labeo: quo-
niam perpetui usus paratae essent: neque ad rem pertinere,
quod interim tollerentur.

243. ScAEVOLA, lib. 18 Digestorum.

Scaevola respondit: Semper acceptum est, ut liberto-


rum appellatione etiam hi contineri intellegantur, qui eodem
testamento vel posteriore loco manumitterentur: nisi mani-
feste is, a quo petereetur, contra defuncti voluntatem
doceret peti.

244. LABEO, lib. 4 Pithanon a Paulo epitomatorum.

Si qua poena est, multa est: si qua multa est, poena


est. Paulus: Utrumque eorum falsum est: namque harum
rerum dissimilitudo ex hoc quoque apparet, quod de poena
provocatio non est: simul atque enim victus quis est eius
maleficii, cuius poena est statuta, statim ea debetur : at
multae provocatio est, nec ante debetur, quam non est pro-
vocatum, aut provocator victus est; nec aliter, quam si is
dixit, cui dicere licet. Ex hoc quoque earum rerum dissi-
militudo apparere poterit: quia poenae certae singolorum
peccatorum sunt; multae contra: quia eius iudicis potestas
est, quantam dicat, [nisi cum lege est constitutum, quan-
tam dicatJ.
- 677 -

245. POMPONIUS, lib. 10 Epistularum.


Statuae affixae structilibus, aut tabulae relegatae catenis,
aut erga parientem adfixae, aut si similiter cohaerent lychni
non sunt aedium: ornatus enim aedium causa parantur, non
quo aedes perficiantur. - 1. Idem labeo ait: Prothyrum,
quod in aedibus iterum qui fieri solet, aedium est.

246. Idem, lib. 16 Epistularum.


Ápud Labeonem pithanon ita scriptum est: Exhibet,
qui praestat eius, de quo agitur praesentiam: nam etiam qui
sistit, praestat eius, de quo agitur, praesentiam, nec tamen
[eum] exhibet: et qui mutum aut furiosum, aut infantrm
exhibet, non potest videri eius praestare praesentiam: nemo
enim ex eo genere praesens satis apte appellari potest. -
l. Restituit non tantum qui solum corpus, sed etiam qui
omnem rem conditionemque reddita causa praestet, et tota
restitutio iuris est interpretatio.
TIT. XVII.

DE DIVERSIS REGULIS IURIS ANTIQUI.

1. PAuLus, lib. 16, ad Plautium.


Regula est, quae rem, quae est, breviter enarrat. Non
ut ex regula ius sumatur, sed ex iure, quod est, regula fiat.
Per regulam igitur brevis rermn narratio traditur, et ut
ait Sabinus, quasi causae coniectio est: quae, simul cum in
aliquo vitiata est, perdit officium suum.

2 ULPIANUS, lib. 1, ad Sabinum.


Feminae ab omnibus officiis civilibus, vel publicis re-
motae sunt: et ideo nec iudices esse possunt, nec magi-
stratum gerere, nec postulare, nec pro alio intervenire, nec
procuratores existere. - 1. Item impubes omnibus officiis
civilibus debet abstinere.

3. Idem, lib. 3, Sabinum.


Eius est non nolle, qui potest velle.

4. Idem, lib. 6, ad Sabinum.


Velle non creditur, qui obsequitur imperio patris, vel
domini.

5. PAuLus, lib. 2, ad Sabinum.


ln negotiis contrahendis alia causa habita est furioso-
rum, alia eorum, qui fari possunt, quamvis actum rei ncn
intellegerent: nam furiosus nullum negotium contrahere
potest: pupillus omnia, tutore auctore, agere potest.
- 679 -

6. ULPIANus, lib. 7, ad Sabinum.


Non vult heres esse, qui ahum transfere voluit here-
ditatem.

7. PoMPONIUS, lib. 3, ad Sabinum.


Ius nostrum non patitur eundem in paganis, et testato,
et interestato decessisse: earumque rerum naturaliter inter
se pugna est [testatus et intestatus].

8. Idem, lib. 4, Sabinum.


lura sanguinis nullo iure civili dirimi possunt.

9. ULPIANUS, lib. 15, ad Sabinum.


Semper m obscuris, quod minimum est, sequimur.

10. PAULUS, lib. 3, ad Sabinum.


Secundum naturam est, commoda cuiusque rei eum
sequi, quem sequuntur incommoda.

11. PoMPONIUS, lib. 5, ad Sabinum.


Id, quod nostrum est, sine facto nostro ad alium trans-
ferri non potest.

12. PAULus, lib. 3, ad Sabinum.


ln omnibus obligatio11ibus, in quibus dies 11011 po11itur,
tantur.

13. ULPIANUS, lib. 19, ad Sabinum.


Non videtur cepisse qui per exceptionem [a petitione]
removetur.

14. PüMPONrus, lib. 5, ad Sabinum.


ln omnibus obligationibus, in quibus dies non ponitur,
praesenti die debetur.
- 680-

15. PAULUS, lib. 4, ad Sabinum.


[Is], qui actionem habet ad rem recuperandam, ipsam
rem habere videtur.

16. ULPIANUS, lib. 21, ad Sabinum.


Imaginaria venditio non est pretio accedente.

17. Idem, lib. 23, ad Sabinum.


Cum tempus in testamento adicitur: credendum est
pro herede adiectum, nisi alia mens fuerit testatoris: sicuti
m stipulationibus promissoris gratia tempus adicitur.

18. PoMPONIUS, lib. 6, ad Sabinum.


Quae legata, mortuis nobis, ad heredem nostrum trans-
eunt, eorum commodum per nos his, quorum in potestate·
sumus, eodem casu adquirimus: aliter atque quod stipulati
sumus, nam et sub conditione stipulantes, omnimodo eis.
adquirimus, etiamsi, liberatis nobis potestate domini, con-
ditio existat.

19. ULPIANUS, lib. 24, ad Sabinum.


Qui cum alio contrahit, vel est, vel debet esse non
ignarus conditionis eius: heredi autem hoc imputari non
potest, cum non sponte cum legatariis eontrahit. - 1. Non
solet exceptio doli noeere his, quibus voluntas testotoris.
non refragatur.

20. PoMPONrns, lib. 7, ad Sabinum.


Quotiens dubia interpretatio libertatis est, secundum
libertatem respondendum erit.

21. ULPIANus, lib. 27, ad Sabinum.


Non debet, cui plus licet, quod minus est, non licere.

22. Idem, lib. 28, ad Sabinum.


ln personam servilem nulla cadit obligatio. 1. Ge-
neraliter probandum est, ubicumque in honre fidei iudiciis
- 681

confertur in arbitrium domini vel procuratoris eius con-


ditio, pro boni viri arbítrio hoc habendum esse.

23. Idem, lib. 29, ad Sabinum.


Contractus quidam dolum malum dumtaxat recipiunt:
quidam et dolum, et culpam: dolum tantum, depositum et
precarium: dolum et culpam, manda tum, commodatum,
venditum, pignori acceptum, locatum, item dotis datio,
tutelae, negotia gesta in his quidem, et diligentiam: Socie-
tas, et rerum communio, et dolum, et culpam recipit. Sed
haec ita, nisi si quid nominatim convenit, vel plus, vel
minus, in singulis contractibus: nam hoc servabitur, quod
initio convenit: ( vel plus vel minus) in singulis contractibus:
nam hoc servabitur, quod initio convenit legem enim
contractus dedit, excepto eo, quod Celsus putat, non valere,
si ·convenerit, ne dolus praestetur ; hoc enim bonae fidei
iudicio contrarium est: et ita utimur. Animalium vero casus,
mortes, quaeque sine culpa accidunt, fugae servorum, qui
custodiri non solent, rapinae, tumultus, incendia, aquarum
magnitudines, impetus praedonum a nullo praestantur.

24. P AULUS, lib. ad Sabinum.


Quatenus cuius intersit, in facto, non in iure consistit.

25. PoMPONIUS, lib. 11, ad Sabinum.


Plus cautionis in re est, quam in persona.

26. ULPIANS, lib. 30, ad Sabinum.


Qui potest invitis alienare, multo magis, et ignoran-
tibus et absentibus potest.

27. PoMPONIUS, lib. 16, ad Sabinum.


Nec ex praetorio, nec ex solemni iure, privatorum con-
ventione quicquam immutandum est: quamvis obligationum
causae pactione possint immutari, et ipso iure, et per pacti
conventi exceptionem: quia actionum modus, vel lege, vel
per praetorem introductus, privatorum pactionibus non
infirmatur: nisi tunc, cum inchoatur actio, inter eos
convenit.
- 682 -

28. ULPIANUS, lib. 56, ad Sabinum.


Divus Pius rescripsit ,eos, qui ex liberalitate conve-
niuntur, in id, quod facere possunt, condemnandos.

29. PAULUS, lib. 8, ad Sabinum.


Quod initio vitiosum est, non potest tractu temporis
convalescere.

30. ULPIANUS, lib. 36, ad Sabinum.


Nuptias non concubitus, sed consensus facit.

31. Idem, lib. 42, ad Sabinum.


Verum est, neque pacta, neque stipulationes, factum
posse tollere: quod enim impossibile est, neque pacto, neque
stipulatione, potest comprehendi, ut utilem actionem aut
factum efficere possit.

32. Idem, lib. 43, ad Sabinum.


Quod attinet ad ius civile, servi pro nullis habentur:
non tamen et iure naturali : qui, quod ad ius naturale
attinet, omnes homines aequales sunt.

33. PoMPONrus, lib. 22, ad Sabinum.


ln eo, quod vel is, qui petit, vel is, a quo petitur, lucri
facturus est, durior causa est petitoris.

34. ULPIANus, lib. 45, ad Sabinum.


Semper in stipulationibus, et in ceteris contractibus id
sequimur, quod actum est, aut si non pareat, quid actum
est, erit consequens, ut id sequamur, quod in regione, in
qua actum est, frequentatur. Quid ergo, si neque regionis
mos appareat, quia varius fuit? ad id, quod minimum est,
redigenda summa est.

35. Idem, lib. 48, ad Sabinum.


Nihil tam naturale est, quam eo genere quidque dissol-
vere, quo colligatum est: ideo verborum obligatio verbis
- 683 -

tollitur: nudi consensus obligatio contrario consensu dissol-


vitur.

36. PoMPONIUs, lib. 27, ad Sabinum.


Culpa est, immiscere se rei ad se non pertinenti.

37. ULPIANUS, lib. 51, ad Sabinum.


Nemo, qui condemnare potest, absolvere non potest.

38. PoMPONIUS, lib. 29, ad Sabinum.


Sicuti poena ex delicto defuncti heres teneri non debeat:
ita nec lucrum facere, si quid ex ea re ad eum pervenisset.

39. Idem, lib. 32, ad Sabinum.


ln omnibus causis pro facto accipitur id, m quo per
alium morae fit, quominus fiat.

40. Idem, lib. 34, ad Sabinum.


Furiosi vel eius, cui bonis interdictum sit, nulla vo-
luntas est.

41. ULPIANUS, lib. 26, ad Edictum.


Non debet actori licere, quod reo non permittitur.
1. ln re obscura melius est favere repetitioni, quam adven-
titio lucro.

42. GArns, lib. 9, ad Edictum provinciale.


Qui in alterius locum succedunt, iustam habent causam
ignorantiae, an id quod peteretur, deberetur. Fideiussores
quoque non minus, quam heredes, iustam ignorantiam
possunt allegare. Haec ita de herede dieta sunt, si cum eo
agetur: non etiam, si agat: nam plane, qui agit, certus
esse debet: cum sit in potestate eius, quando velit, expe-
riri: et ante debet rem diligenter explorare, et tunc ad
agendum procedere.
- 684-

43. ULPIANUs, lib. 28, ad Edictum.


Nemo ex his, qui negant, se debere, prohibetur etiam
alia defensione uti, nisi lex impedit. - 1. Quotiens con-
<mrrunt plures actiones eiusdem rei nomine, una quis expe-
riri debet.

44. Idem, lib. 29, ad Edictum.


Totiens in heredem damus de eo, quod ad eum per-
venit, quotiens ex dolo defuncti convenitur; non quotiens
ex suo.

45. Idem, lib. 30, ad Edictum.


Neque pignus, neque depositum, neque precarium,
neque emptio, neque locatio rei sure consistere potest.
1. Privatorum conventio iuri publico non derogat.

46. GArns, lib. 10, ad Edictum provinciale.


Quod a quoquo poenae nomine exactum est, id eidem
restituere nemo cogitur.

47. ULPIANus, lib. 30, ad Edictum.


Consilii non fraudulenti nulla obligatio est: ceterum
si dolus, et calliditas intercessit, de dolo actio competit.
- 1. Socii me1 socius, meus socius non est.

48. PAULUS, líb. 35, ad Edictum.


Quidquid [in] calore iracundiae, vel fit, vel dicitur,
non prius ratum est, quam si perseverantia apparuit, iudi-
cium animi fuisse: ideoque brevi reversa uxor, nec diver-
tisse videtur.

49. ULPIANUS, lib. 35, ad Edictum.


Alterius circumventio alii non praebet actionem.

50. PAULUS, lib. 39, ad Edictum.


Culpa caret, qui scit, sed prohibere non potest.
- 685-

51. GAIUS, lib. 15, ad Edictum provinciale.


Non videtur quisquam id capere, quod ei necesse est
alii restituere.

52. ULPIANUS, lib. 44, ad Edictum.


Non de:fendere videtur, non tantum, qui latita, sed et
is, qui praesens negat se de:fendere, aut non vult suscipere
actionem.

53. P AULUS, lib. 42, ad Edictum.


Cuius per errorem dati repetitio est, eius consulto dati
donatio ~st.

54. ULPIANUS, lib. 46, ad Edictum.


Nemo plus iuris ad alium transferre potest, quam ipse
haberet.

55. GAIUS, lib. 2, de Testamentis, ad Edictum urbiucum.


Nullus videtur dolo :facere, qui suo iure utitur.

56. Idem, lib. 3, de Lega tis, ad Edictum urbicum.


Semper in dubiis benigniora prae:ferenda sunt.

57. Idem, lib. 18, ad Edictum urbicum.


Bona :fides non pati:fur, ut bis idem exigatur.

58. ULPLANus, lib. 2 Disputationum.


Ex pcenalibus caus1s non solet in patrem de peculio
actio dari.

59. Idem, lib. 3 Disputationum.


Heredem eiusdem potestatis, iurisque esse, cuius fuit
de:functus, constat.
-,- 686--,,

60. Idem, lib. 10 Disputationum.


Semper · qui non prohibet pro se intervenire, mandare
creditur. Sed et si quis ratum habuerit, quod gestum est:
obstringitur mandati actione.

61. Idem, lib. Opinionum.


Domum suam reficere unicuique licet, dum non officiat
invito alteri, in quo ius non habet.

62. IuLIANus, lib. 6 Digestorum.


Hereditas nihil aliud est, quam successio in universum
ius, quod defunctus habuerit.

63 . Idem, lib. 17 Digestorum.


Qui sine dolo maio ad iudicium provocat, non videtur
moram facere.

64. Idem, lib. 29 Digestorum.


Ea quae raro accidunt, non temere [in] agendis nego-
tiis computantur.

65. Idem, lib. 54 Digestorum.


Ea est natura cavillationis, quam Graeci uwpÍTr,11 (id
est, acervalem syllogismum) appellant, ut ab evidenter veris
per brevissimas mutationes disputatio ad ea, qure evidenter
falsa sunt, perducatur.

66. Idem, lib. 60 Digestorum.


Marcellus: Desinit debitor esse is, qui nanctus est
exceptionem iustam, nec ab aequitate naturali abhorrentem.

67. Idem, lib. 87 Digestorum.


Quotiens idem sermo duas sententias exprimit: ea
potissimum excipiatur, quae rei gerendae aptior est.
- 687 -

68. PAULus, libro singulari de dotis repetitione.


ln omnibus causis id observatur: ut, ubi personae condi-
tio locum facit beneficio, ibi deficiente ea, beneficium quo-
que deficiat: ubi vero genus actionis id desiderat, ibi, ad
quemvis persecutio eius deveneritinon deficiat ratio auxilii.

69. Idem, lib. sing. de adsignatione libertorum.


Invito beneficium non datur.

70. ULPIANUS, lib. 2, de Officio proconsulis.


Nemo potest gladii potestatem sibi datam, vel cuius
alterius coercitionis ad alium transferre.

71. Idem, lib. 2, de Officio proconsulis.


Omnia, quaecunque causre cognitionem desiderant, per
libellum expediri non possunt.

72. lAVOLENus, lib. 3, ex Posteriribus Labeonis.


Fructus rei est vel pignori dare licere.

75. QurnTus Mucrus ScAEVOLA, libro singul.


Quo tutela redit, eo hereditas pervenit, nisi cum femi-
nae heredes intercedunt. - 1. Nemo potest tutorem dare
cuiquam, nisi ei, quem in suis heredibus, cum moritur,
habuit, habiturusve esset, si vixisset - 2. Vi factum id
videtur esse, qua de re quis, cum prohibetur, fecit; clam,
quod quisque, cum controversiam haberet, habitur umve se
putaret, fecit. - 3. Quae in testamento ita sunt scripta,
ut intellegi non possint: perinde sunt, ac si scripta non
essent. - 4. Nec legem dicendo, nec stipulando quisquam
alteri cavere potest.

74. PAPINIANus, lib. 1 Quaestionum.


Non debet alteri per alterum iniqua conditio inferri.
- 688

75. Idem, lib. 3 Quaestionum..


Nem.o potest m.utare consilium suum in alterius iniu-
riam.

76. Idem, lib. 24 Quaestionum.


In totum om.nia, qure anim.i destinatione agenda sunt,
non nisi vera et certa scientia perfici possunt.

77. Idem, lib. 28 Quaestionum..


Actus legitimi, qui recipiunt diem, vel conditionem,
veluti mancipatio, acceptilatio, hereditatis aditio, servi optio,
datio tutoris, in totum vitiantur per temporis, vel conditio-
nis adiectionem: nonnumquam tamen actus supra scripti
tacite recipiunt, quae aperte comprehensa vitium. adferunt:
nam si acceptum feratur ei, qui sub conditione prom.isit,
ita demum egisse aliquid acceptilatio i11tellegitur, si obliga-
tionis conditio exstiterit: quae si verbis 11ominatim accepti-
lationis comprehendatur, nullius momenti faciet actum..

78. Idem, lib. 31 Quaestio11um..


Generaliter, cum de fraude disputatur, 11011 quid habeat·
actor, sed quid per adversarium habere no11 potuerit, consi-
dera11dum est.

79. Idem, lib. 32 Quaestio11um.


Fraudis i11terpretatio semper in iure civili 110n ex
consilio quoque desideratur.

80. Idem, lib. 33 Quaestionum.


In toto iure generi per speciem derogatur, et illud
potissimum habetur, quod ad speciem directum. est.

81. Idem, lib. 3 Responsorum.


Quae dubitatio11is tolle11dae causa contractibus inserun-
tur, ius commune 11011 laedunt.

82. Idem, lib. 9 Responsorum.


Donari videtur, quod nullo iure cogente conceditur.
- 689

83. Idem, lib. 2 De:finitionum.


Non videntur rem amittere, quibus propria non fuit.

84. PAuLus, lib. 3 Quaestionum.


Curo amplius solutum est, quam debebatur, cuius pars
non invenitur, quae repeti possit, totum esse indebitum intel-
ligetur, manente pristina obligatione. - 1. Is natura debet,
quem iure gentium dare oportet, cuius fidem secuti sumus.

85. Idem, lib. 6 Quaestionum.


ln ambiguis pro dotibus respondere melius est. - 1.
Non est novum, ut, quae semel utiliter constituta sunt,
durent, licet ille casus extiterit, a quo initium capere non
potuerunt. - 2. Quotiens aequitate desiderii naturalis ratio,
ant · dubitatio iuris moratur, iustis decretis res tempe-
randa est.

86. Idem, lib. 7 Quaestionum.


Non solet deterior conditio :fieri eorum, qui litem con-
testati sunt, quam si non: sed plerumque melior:

87. Idem, lib. 13 Quaestionum.


Nemo enim in persequendo deteriorem causam, sed
meliorem .facit. Denique post litem contestatam heredi
quoque prospiceretur, et heres tenetur ex omnibus causis.

88. ScAEVOLA, lib. 5 Quaestionum.


Nulla intellegitur mora ibi fieri, ubi nulla petitio est.

89. PAULUS, lib. 10 Quaestionum.


Quamdiu possit valere testamentum, tamdiu legitimus
non admittitur.

90. Idem, lib. 15 Quaestionum.


ln omnibus quidem, maxime tamen in iure aequitas
spectanda sit.
- 690-

91. Idem, lib. 17 Quaestionum.


Quotiens duplici iure de:fertur alicui successio: repu-
diato novo iure, quod ante de:fertur, supererit vetus.

92. ScAEVOLA, lib. 5 Responsorum.


Si librarius in transcribendis stipulationis verbis
errasset: nihil nocere, quominus et reus, et :fideiussor
teneatur.

93. MARCIANUS, lib. 1 Fideicommissorum.


Filiusfamilias neque retinere [neque recuperare], neque
apisci possessionem rei peculiaris videtur.

94. ULPIANus, lib. 2 Fideicommissorum.


Non solent, qure abundant, vitiare scripturas.

95. Idem, lib. 6 Fideicommissorum.


Nemo dubitat, solvendo videri eum, qui defenditur.

96. MAECIANUS, lib. 12 Fideicommissorum.


In ambiguis orationibus maxime sententia spectanda
[ est] eius, qui eas protulisset.

97. HERMOGENIANus, lib. 3 iuris Epitomarum.


Ea sola deportationis sententia aufert, quae ad :fiscum
perveniunt.

98. Idem, lib. 4 juris Epitomarum.


Quotiens utriusque causa lucri ratio vertitur, is prae:fe-
rendus, est, cuius in lucrum causa tempore praecedit.

99. VENULEIUS, lib. 12 Stipulationum.


Non potest improbus videri, qui ignorat, quantum sol-
vere debeat.
691

100. GAIUS, lib. 1 Regularum.


Omnia, quae iure contrahuntur, contrario, iure pereunt.

101. P AULUS, lib. sing. de Cognitionibus.


Ubi lex duorum mensimn fecit mentionem, et qui sexa-
gesimo, et primo die venerit, audiendus est: ita enim et
imperator Antoninus cum divo patre suo rescripsit.

102. ULPIANUS, lib. 1, ad Edictum.


Qui vetante praetore fecit, hic adversus edictum fecisse
proprie dicitur. - 1. Eius est actionem denegare, qui
possit et dare.

105. PAULUS, lib. 1, ad Edictum.


Nemo de domo sua extrahi debet.

104. ULPIANUS, lib. 2, ad Edictum.


Si in duabus actionibus alibi summa maior, alibi infa-
mia est, praeponenda est causa existimationis. Ubi autem
aequiparant famosa iudicia, et si summam imparem habent,
pro paribus accipienda sunt.

105. PAuLUs, lib. 1, ad Edictum.


Ubicunque causae cognitio est, ibi praetor desideratur.

106. Idem, lib. 2, ad Edictum.


Libertas inaestimabilis res est.

107. GAIUS, lib. 1, ad Edictum provinciale.


Cum servo nulla actio est.

108. PAULUS, lib. 4, ad Edictum.


Fere in omnibus poenalibus iudiciis et aetati, et impru-
dentiae succurritur.
- 692-

109. Idem, lib. 5, ad Edictum.


Nullum crimen patitur is, qui non prohibet, cum
prohibere tnon] potest.

110. Idem, lib. 6, ad Edictum.


Nemo alienae rei expromissor idoneus videtur, nisi si cum
satisdatione. - 2. Pupillus pati posse non inttellegitur.
- 3. Ubi verba coniuncta non sunt, sufficit alterutrum
esse factum. - 4. Mulieribus tunc succurrendum est, cum
defendantur, non ut facilius calumnientur.

111. GAros, lib. 2, ad Edictum provinciale.


Pupillum, qui proximus pubertati sit, capacem esse et
furandi et injuriae faciendie. - 1. ln heredem non solent
actiones transire, que quae poenales sunt ex malefício : veluti
furti, damni iniuriae, vi bonorum raptorum, iniuriarum.

112. P AULUS, lib. 8, ad Edictum.


ln eo, quod plus sit, semper inest et minus. 1.
Nihil interest, ipso iure quis actionem non habeat, an
per exceptionem infirmetur.

113. GAIUS, lib. 3, and Edictum provinciale.


ln toto et pars continetur.

114. PAuLus, lib. 9, ad Edictum.


In obscuris inspici solet, quod verisimilius est, aut
quod plerumque fieri solet.

115. Idem, lib. 10, ad Edictum.


Si quis obligatione liberatus sit, potest videri cepisse.
1. Non potest videri accepisse, qui stipulatus potest
exceptione summoveri.

116. ULPIANUS, lib. 11, ad Edictum.


Nihil consensui tam contrarium est, qui ac bonae fidei
indicia sustinet, quam vis, atque metus: quem comprobare.
- 693 -

contra bonos mores est. - 1. Non capitur, qm ms publi•


curo sequitur. - 2. Non videntur, qui errant, consentire.

117. PAULUS, lib. 11, ad Edictum.


Praetor bonorum possessorem heredis loco in omni causa
habet.

118. ULPIANus, lib. 12, ad Edictum.


Quin in servitute est, usucapere non potest: nam cum
possideatur possidere non videtur.

119. Idem, lib. 13, ad Edictum.


· Non alienat, qui dumtaxat omittit possessionem.

120. PAuLus, lib. 12, ad Edictum.


Nemo plus commodi heredi suo relinquit, quam ipse
habuit.

121. PAULUS, lib. 13, ad Edictum.


Qui non facit, quod facere debet, videtur facere
a<!versus ea, quia non facit. Et qui facit, quod facere
non debet, non videtur facere id, quod facere iussus est.

122. GArus, lib. 5, ad Edictum provinciale.


Libertas omnibus rebus favorabilior est.

123. ULPIANUS, lib. 14, ad Edictum.


~emo alieno nomine lege agere potest. - 1. Tempo-
raria permutatio ius provinciae non innovat.

124. PAuLus, lib. 16, ad Edictum.


Ubi non voce, sed praesentia opus est, mutus, si intellec-
tmn habet, potest videri respondere. Idem in surdo: hic
quidem [et] respondere potest. - 1. Furiosus absentis
loco est: et ita Pomponius libris Epistularum scribit.
125. GAIUS, lib. 5, ad Edictum provinciale.
Favorabiliores rei potius, quam actores habentur.

126. ULPIANUS, lib. 15, ad Edictum.


Nemo praedo est, qui pretium numeravit. - 1. Locu-
pletior non est factus, qui libertum adquisierit. - 2. Cum
de lucro duorum quaeratur: melior est causa possidentis.

127. PAULUS, lib. 20, ad Edictum.


Cum praetor in heredem dat actionem, quatenus ad
eum pervenit: sufficit, si vel momento ad eum pervenit
ex dolo defuncti.

128. Idem, lib. 19, ad Edictum.


In pari causa possessor potior haberi debet. - 1. Hi,
qui m universum ius succedunt, heredis loco habentur.

129. Idem, lib. 21, ad Edictum.


Nihil dolo creditor facit, qui suum recipit. - 1. Cum
principalis causa non consistit, ne ea quidem, quae sequun-
tur, locum habent.

130. ULPIANUS, lib. 18, ad Edictum.


Nunquam actiones, praesertium poenales, de eadem re
concurrentes alia aliam consumit.

131. PAULUS, lib. 22, ad Edictum.


Qui dolo desierit possidere, pro possidente damnatur:
quia pro possessione dolus est.

132. GAIUS, lib. 7, ad Edictum provinciale.


Imperitia culpae adnumeratur.

133. Idem, lib. 8, ad Edictum provinciale.


Melior conditio nostra per servos fieri potest, deterior
fieri non potest.
695

134. ULPIANUS, lib. 21, ad Edictum.


Non fraudantur creditores, cum quid non adquiritur
a debitore: sed cum quid de bonis diminuitur. - 1. Nemo
ex suo delicto meliorem suam conditionem facere potest.

135. Idem, lib. 23, ad Edictum.


Ea, quae dari impossibilia sunt, vel quae m rerum na-
tura non sunt, pro non adiectis habentur.

136. PAULUS, lib. 18, ad Edictum.


Bona fides tantundem possidenti praestat, quantum
veritas, quotiens lex impedimento non est.

137. ULPIANUS, lib. 25, ad Edictum.


Qui auctore iudice comparavit, bonae fidei possessor est.

138. P AULus, lib. 27, ad Edictum.


Omnis hereditas, quamvis postea adeatur, tamen curo
tempore mortis continuatur. - 1. Numquam crescit ex
postfacto praeteriti delicti aestimatio.

139. GArus, lib. ad Edictum praetoris urbani.


Omnes actiones, qme morte aut tempore pereunt, semel
inclusae iudicio salvae permanent. 1. Non videtur perfecte
cuiusque id esse, quod ex causa auferri potest.

140. ULPIANus, lib. 56, ad Edictum.


Absentia eius, qui rei publicre causa abest, neque ei,
neque alii, damnosa esse debet.

141. P AULUS, lib. 54, ad Edictum.


Quod contra rationem iuris receptum est, non est pro-
ducendum ad consequentia. - 1. Uni duo pro solido here-
des esse non possunt.
- 696 ~

142. Idem, lib. 56, ad Edictum.


Qui tacet, non utique fatetur: sed tamen verum est,
eum non negare.

143. ULPIANus, lib. 62, ad Edictum.


Quod ipsís qui contraxerunt, obstat: et successoribus
eorum obstabit.

144. PAuLus, lib. 62, ad Edictum.


Non omne, quod licet, honestum est. - 1. ln stipula-
tionibus id tempus spectatur, quo contrahimus.

145. ULPIANUS, lib. 66, ad Edictum.


Nemo videtur fraudare eos, qui sciunt et consentiunt.

146. PAuLus, lib. 62, ad Edictum.


Quod quis, dum servus est, egit: proficere libero facto
non potest.

147. GAIUS, lib. 24, ad Edictum provinciale.


Semper specialia generalibus insunt.

148. PAULUS, lib. 16 brevis Edicti.


Cuius effectus omnibus prodest, eius et partes ad
omnes pertinent.

149. ULPIANUS, lib. 67, ad Edictum.


Ex qua persona quis lucrum capit, eius factum prae-
stare debet.

150. Idem, lib. 68, ad Edictum.


Parem esse condictionem oportet eius, qui quid possi-
deat, vel habeat, atque eius, cuius dolo malo factum sit
quo minus possideret, vel haberet.
- 697 -

151. P AULUS, lib. 64, ad Edictum.


Nemo damnum facit, nisi qui id fecit, quod facere ius
non habet.

152. ULPIANUS, lib. 69, ad Edictum.


Hoc iure utimur: ut, quidquid omnino per vim fiat,
aut in vis publicae, aut [in vis] privatae crimen incidat. -
1. Deicit, et qui mandat. - 2. ln malefício ratihabitio
mandato comparatur. - 3. In contractibus, quibus doli
praestatio vel hona fides inest, heres in solidum tenetur.

153. P AULUS, lib. 65, ad Edictum.


Fere, quibuscunque modis obligamur, iisdem in con-
trarium actis liberamur: cum quibus modis adquirimus,
iisdem in contrarium actis amittimus. Ut igitur nulla
possessio adquiri ms1 animo, et corpore potest: ita nulla
amittitur, nisi in qua utrumque in contrarium actum.

154. ULPIANUS, lib. 70, ad Edictum.


Cum par delictum est duorum, semper oneratur petitor,
et melior habetur possessoris causa, sicut fit, cum de dolo
excipitur petitoris: neque enim datur talis replicatio peti-
tori, Ant si. rei quoque in ea re dolo actitm sit. Illi debet
permitti poenam petere, qui in ipsam non incidit.

155. P AULUS, lib. 65, ad Edictum.


Factum cuique suum, non adversario nocere debet. -
1. Non videtur vim facere, qui iure suo utitur, et ordinaria
actione experitur. - 2. In poenalibus causis benignius
interpretandum est.

156. ULPIANUS, lib. 70, ad Edictium.


Invitus nemo [rem] cogitur defendere. - 1. Cui
damus actiones, eidem et exceptionem competere multo
magis quis dixerit. - 2. Cum quis in alli locum succes-
serit: non est aequum, ei nocere hoc, quod adversus eum
nocuit, in cuius locum successit. - 3. Plerumque emptoris
- 698 -

eadem causa esse debet circa petendum ac defendendum,


qure :fuit auctoris. - 4. Quod cuique [pro eo] praestatur,
invito non tribuitor.

157. Idem, lib. 70, ad Edictum.


Ad ea, quae non habent atrocitatem facinoris vel scele-
ris, ignoscitur servis, si vel dominis, vel his, qui vice domi-
norum sunt (veluti tutoribus et curatoribus) obtempera-
verint. - 1. Semper, qui dolo fecit, quominus haberet, pro
eo habendus est, ac si haberet. - 2. ln contractibus succes-
sores ex dolo eorum, ( quibus) successerunt, non tantum in
quod pervenit, verum etiam in solidum tenentur, hoc est,
unusquisque pro ea parte, qua heres est.

158. GAms, lib. 26, ad Edictum provinciale.


Creditor, qui permittit rem venire, pignus demittit.

159. PAuLus, lib. 70, ad Edictum.


Non ut ex pluribus causis deberi nobis idem potest,
ita ex pluribus causis idem possit nostrum esse.

160. ULPIANUS, lib. 76, ad Edictum.


Aliud est vendere, aliud vendenti consentire. - 1.
Refertur ad universos, quod publice fit per maiorem par-
tem. - 2. Absurdum est, plus iuris habere [eum], cui
legatus sit fundus, quam heredem, aut ipsum testatorem,
si viveret.

161. Idem, lib. 77, ad Edictum.


ln iuri civili receptum est, quotiens per eum, cuius
interest, conditionem non impleri, fiat, quo minus implea-
tur, perinde haberi, ac si im conditio fuisset, quod ad
libertatem, et legata, et ad heredum instituiones perduci-
tur: quibus exemplis stipulationes quoque committuntur,
cum per promissorem factum esset, quominus stipulator
conditioni pareret.
7"" 699 -

162. PAuLus, lib. 70, ad Edictum.


Qme propter necessitatem recepta sunt, non debent in
argumentum trahi.

163. ULPIANUS, lib. 55, ad Edictum.


Cujus est donandi, eidem et vendendi, et concedendi
ius est.

164. P AULus, lib. 51, ad Edictum.


Poenalia indicia semel accepta in heredes transmitti
possunt.

165. ULPIANUS, lib. 53, ad Edictum.


Oum quis possit alienare, poterit et consentire aliena-
tion. Oui autem donare non conceditur, probandum erit,
nec si donationis causa consenserit, ratam eius voluntatem
habendam.

166. P AULUS, lib. 48, ad Edictum.


Qui rem alienam defendit, numquam locuples habetur.

167. Idem, lib. 49, ad Edictum.


Non videntur data, qure eo tempore, quo dantur, acci-
pientis non fiunt. - 1. Qui iussu iudicis aliquid facit,
non videtur dolo malo facere, qui parere necesse habet.

168. Idem, lib. 1 ,ad Plautium.


Rapienda occasio est, quae praebet benignius responsum.
1. Quod factum est, cum in obscuro sit, ex affectione
cuiusque capit interpretationem.

169. Idem, lib. 2, ad Plautium.


Is damnum dat qui iubet dare: eius vero nulla culpa
est, cui parere necesse sit. - 1. Quod pendet, non est pro
eo, quasi sit.
-700-

170. Idem, lib. 4, ad Plautium.


Factum a iudice, quod ad officium eius non pertinet,
ratum non est.

Nemo ideo obligatur quia recepturus est ab alio, quod


praestiterit.

172. Idem, lib. 5, ad Plautium.


ln contrahenda venditione ambiguum pactum contra
venditorem interpretandum est. - 1. Ambígua autem inten-
tio ita accipienda est, ut res salva actori sit.

173. Idem, lib. 6, ad Plautum.


ln condemnatione personarum, quae in id, quod facere
possunt, damnantur, non totum, quod habent, extorquen-
dum est, sed et ipsarum ratio habenda est, ne egeant. -
1. Cum verbum restitttas lege invenitur, etsi non specia-
liter de fructibus additum est, tamen etiam fructus sunt
restituendi. - 2. Unicuique sua mora nocet: quod et in
duobus reis promittendi observatur. - 3. Dolo facit, qui
petit, quod redditurus est.

174. Idem, lib. 8, ad Plautium.


Qui potest facere, ut possit conditioni parere, iam
posse videtur. - 1. Quod quis, si velit, habere non potest,
id repudiare non potest.

175. Idem, lib. 11, ad Plautium.


ln his, quae officium per liberas fieri personas leges
desiderant, servus intervenire non potest. - 1. Non debeo
melioris conditionis esse, quam auctor meus, a quo ius in
me transit.

176. Idem, lib. 13, ad Plautium.


Non est singulis concedendum, quod per magistratum
publice possit fieri, ne occasio sit maioris tumultus facien-
di. - 1. Infinita aestimatio est libertatis et necessitudinis.
..._ 701-

177. Idem, lib. 14, ad Plautium.


Qui in ius, dominium vel alterius succedit, iure eius
uti debet. - 1. Nemo videtur dolo exsequi, qui ignorat
causam, cur non debeat petere.

178. Idem, lib. 15, ad Plautium.


Cum principalis causa non consistat, plerumque ne ea
quidem, quae sequuntur, locum habent.

179. Idem, lib. 16, ad Plautium


In obscura voluntate manumittentis favendum est
liberta ti.

180. Idern, lib. 47, ad Plautium.


Quod iussu alterius solvitur, pro eo est, quasi ipsi solu-
tum esset.

181. Idern, lib. 1, ad Vitellium.


Si nemo subiit hereditatem, omnis vis testamenti sol-
vitur.

182. I dern, lib. 3, ad Vitellium.


Quod nullius esse potest, id ut alicuius fieret, nulla
obligatio valet efficere.

183. MARCELLUs, lib. 3 Digestorum.


Et si nihil facile mutandum est ex solennibus: tamen,
ubi aequitas evidens poscit, subveniendum est.

184. CELSus, lib. 7 Digestorum.


Vani timoris iusta excusatio non est.

185. Idem, lib. 8 Digestorum.


Impossibilium nulla obligatio est.

45 - 39
- 702-

186. Idem, lib. 12 Digestorum.


Nihil peti potest ante id tempus, quo per rerum natu-
ram persolvi possit. Et curo solvendi tempus obligationi
additur, nisi eo praeterito peti non potest.

187. Idem, lib. 16 Digestorum.


Si quis praegnantem uxorem reliquit, non videtur sin~
liberis decessisse.

188. Idem, lib. 17 Digestorum.


Ubi pugnantia inter se in testamento iuberentur,
neutrum ratum est. - 1. Quae rerum natura prohibentur,
nulla lege confirmata sunt.

189. Idem, lib. 13 Digestorum.


Pupillus nec velle, nec nolle in ea aetate, nisi adposita
tutoris auctoritate, creditur nam quod animi iudicio fit~
in eo tutoris auctoritas necessaria est.

190. Idem, lib. 24 Digestorum.


Quod evincitur, in bonis non est.

191. Idem, lib 33 Digestorum.


Neratius consultus, an, quod beneficium dare se, quasi
viventi, Caesar rescripserat, iam defuncto dedisse existima-
retur, respondit non videri sibi, principem, quod ei,
quem vivere existimabat, concessisset, defuncto concessisse;
quem tamen modum esse beneficii sui vellet, ipsius aestima-
tionem esse.

192. MARCELLus, lib. 29 Digestorum.

Ea, qure in partes dividi non possunt, solida a singulis


hereditibus debentur. - 1. ln re dubia benigniorem inter-
pretationem sequi, non minus iustius est, quam tutius.
- 703 -

193. CELsus, lib. 38 Digestorum.


Omnia fere iura heredum perinde habentur, ac si con-
tinuo sub tempus mortis heredes extitissent.

194. MoDESTINUS, lib. 6 Differentiarum.


Qui per successionem, quamvis longissimam, defuncto
heredes constiterunt, non minus heredes intelleguntur, quam
qui principaliter heredes existunt.

195. Idem, lib. 7 Differentiarum.


Expressa nocent, non expressa non nocent.

196. Idem, lib. 8 Regularum.


Privilegia quaedam causae sunt, quaedam personae: et
ideo quaedam ad heredem transmittuntur, quae causae sunt:
quae personae sunt, ab heredem non transeunt.

197. Idem, lib. singulari de ritu Nuptiarum.


Semper in coniunctionibus non solum, quid liceat, con-
siderandum est, sed et quid honestum sit.

198. lAVOLENUS, lib. 13, ex Cassio.


Neque in interdicto, neque in ceteris causis pupillo
nocere oportet dolum tutoris, sive solvendo est, sive non est.

199. Idem_, lib. 6 Epistularum.


Non potest dolo carere, qui imperio magistratus non
paruit.

200. Idem, lib. 7 Epistularum.


Quoties nihil sine captione investigari potest, eligen-
dum est, quod minimum habeat iniquitatis.

201. Idem, lib. 10 Epistularnm.


Omnia, quae ex testamento proficiscuntur, ita statum
eventus capiunt; si initium quoque sine vi tio ceperint.
- 704 -

202. Idem, lib. 11 Epistularum.


Omnis definitio in iure civili periculosa est parum est
enim, ut 110n subverti possit.

203. PoMPONIUS, lib. 8, ad Qui11tum Mucium.


Quod quis ex culpa sua dam11um se11tit, 11011 intelle-
gitur damnum sentire.

204. Idem, lib. 28, ad Qui11tum Mucium.


Mi11ns est actionem habere, quam rem.

205. Idem, lib. 39, ad Quintum Mucium.


Plerumque fit, ut etiam ea, quae 11obis abire possint,
proinde in eodem statu sint, atque si 110n esse11t eius con-
ditionis, ut abire possent: et ideo, quod fisco obligamus,
et vindicare interdum, et alienare, et servitutem [in]
praedio imponere possumus.

206. Idem, lib. 9, ex variis Lectionibus.


Iure naturae aequum est, neminem cum alterius detri-
mento et iniuria fieri locupletiorem.

207. ULPIANus, lib. 1, ad legem Iuliam et Papiam.


Res iudicata pro veritate accipitur.

208. PAuLus, lib. 3, ad legem Iuliam et Papiam.


Non potest videri desisse habere, qui numquam habuit.
209. ULPIANUS, lib. 4, ad legem Iuliam et Papiam.
Servitutem mortalitati fere comparamus.

210. LrcINNIUS RuFrNus, lib. 2 Regularum.


Quae ab initio inutilis fuit institutio, ex postfacto co11-
valescere non potest.

211. PAULUS, lib. 69, ad Edictum.


Servus rei publicae causa abesse non potest.
CAJUS PLINIUS SECUNDUS
HISTóRIA NATURAL

LIBER XXIX

I - De origine medicinae.

1 - Natura remediorum, atque multitudo instantium


ae praeteritorum, plura de ipsa medendi arte cogunt dicere:
quamquam non ignarus sim, nullis ante haec latino sermone
condita, ancepsque lubricum esse rerum omnium nova-
rum, talium utique, tam sterilis gratiae, tantaeque difficul-
tatis in promendo. Sed quoniam oceurrere verisimile est
omnium qui haee noscant cogitationi, quonam modo exole-
verint in medicinae usu, quae tam parata atque pertinen-
tia erant: mirumque et indignum protinus subit, nullam
artium inconstantiorem fuisse, et etiamnnm saepius mutari,
cum sit fructuosior nulla: diis primum inventores suos
adsignavit, et caelo dicavit. Necnon et hodie multifariam
ab oraculis medicina petitur. Auxit deinde famam etiam
crimine, ictum fulmine Aesculapium fabulata, quoniam
Tyndareum revocavisset ad vitam. Nec tamen cessavit
narrare alios revixisse opera sua, clara troianis temporibus,
qnibus fama certior, vulnerum tamen durntaxat remediis.

II - Hippocrate: q1tando pnmmn clinique, q1tando primiis


iatraleptice.

2 - Sequentia eius (mirum dictu) in nocte densíssima


latuere usque ad peloponnesiacum bellum: tunc eam revo-
cavit in lucem Hippocrates, genitus in insula Coo, in prirnis
clara ac valida, et Aesculapio dicata. Is quum. fuisset mos,
liberatos morbis scribere in templo eius dei quid auxiliatum
esset, ut postea similitudo proficeret, exscripsisse ea tra-
ditur, atque (ut Varro apud nos credit) templo cremato,
- 706 -

instituísse medicinam hanc, quae Clinice vocatur. Nec fuit


postea quaestus modus: quoniam Prodicus Selymbriae natus,
e discipulis eius, institut quam vocant Iatralepticen, et
unctoribus quoque medicorum ac mediastinis vectigal invenit.

III - De Chrysippo, et Erasistrato.

3 - Horum placita Chrysipus ingenti garrulitate muta-


vit, plurimumque et ex Chrysippo discipulus eius Erasis-
tratus, Aristotelis filia genitus. Hic Antiocho rege sanato
centum talentis donatus est a rege Ptolemaeo filio eius, ut
incipiamns et praemia artis ostendere.

IV. De empirice.

4 - Alia factio ( ab experimentis cognominant Empi-


ricen) coepit in Sicília, Acrone Agrigentino Empedoclis
physici auctoritate commendato.

V. De H erophilo, et reliquis illiistribus medieis: qiioties


ratio medicinae mulata sit.

5 - Dissederuntque hae diu scholae, et omnes eas


damnavit Herophilus, in musicos pedes venarum pulsu des-
cripti per aetatum gradus. Deserta deinde et haec secta
est: quoniam necesse erat in ea litteras scire. Mutata et
quam postea Asclepiades (ut retulimus) invenerat. Audi-
tor eius Themison fuit, qui quae inter initia scripsit, illo
mox recedente a vita, ad sua placita mutavit. Sed et illa
Antonius Musa eiusdem auctoritate divi Augusti, quem
contraria medicina gravi periculo exemerat. Multos prae-
tereo medicos, celeberrimosque ex iis Cassios, Calpetanos,
Arruntios, Albutios, Rubrios. Ducena quinquagena H-S
annua mercede iis fuere apud príncipes. Q. vero Sterti-
nius imputavit principibus, quod sestertiis quingenis annuis
contentus esset: sexcena enim sibi quaestu Urbis :fuisse
numeratis domibus ostendebat. Par et :fratri eius merces
a Claudio Caesare in:fusa est: censusque, quamquam exhaus-
ti, operibus Neapoli exornata, heredi H-S CCC reliquere,
- 707 -

quantum ad eam aetatem Arruntius solus. Exortus deinde


est Vectius Valens, adulterio Messalinae Claudii Caesaris
nobilitatus, pariterque eloquentiae adsectator. Is eam po-
tentiam nactus, novam instituit sectam.
Eadem aetas Neronis principatu ad Thessalum transi-
livit, delentem cuncta majorum placita, et rabie quadam
in omnis aevi medicos perorantem: quali prudentia inge-
nioque, aestimari vel uno argumento abunde potest, quum
monumento suo ( quod est Appia via) Iatronicen se ins-
cripserit. Nullius histrionum equarumque trigarii comita-
tior egressus in publico erat: quum Crinas Massiliensis
arte geminata, ut cautior religiosiorque, ad siderum motus
ex ephemeride mathematica cibos dando, horasque obser-
vando, auctoritate eum praecessit: nuperque centies R-S
reliquit, :qrnris patriae, moenibusque aliis paene non minori
summa . exstructis. Ri regebant fata, quum repente civi-
tatem Charmis ex eadem Massilia invasit, damnatis non
solum prioribus medieis, verum et balineis: frigidaque etiam
hibernis algoribus lavari persuasit. Mersit aegros in lacus.
Videbamus senes consulares usque in ostentationem rigentes.
Qua de re exstat etiam a Anaei Senecae adstripulatio. Nec
dubinm est, omnes istos famam novitate aliqua aucupantes
anima statim nostra negotiari.
Rinc illae circa aegros miserae sententiarum concerta-
tiones, nullo idem censente, ne videatur accessio alterius.
Rinc illa infelicis monumenti inscriptio, TURBA SE ME-
DICORUM FERISSE. Mutatur ars quotidie toties inter-
-polis, et ingeniorum Graeciae flatu impellimur. Palamque
est, ut quisque inter istos loqnendo polleat, imperatorem
illico vitae nostrae necisque fieri: ceu vero 11011 millia
gentium sine medieis degant, nec tamen sine medicina:
sicut populus romanus ultra sexcentesimmn annum, nec ipse
in accipiendis artibns lentns, medicinae vero etiam avidus,
donec expertam damnavit.

VI. Qui prt'rnus Romae medicus, et quando.

6 - Etenim percensere insignia priscorum in his mo-


ribus convenit. Cassius Remina, ex antiquissimis auctor
est, primum e medieis venisse Roman Peloponneso Archaga-
thum Lysaniae filium, L. Aemilio, M. Livio coss., anuo
- 708 -

Urbis DXXXV, eique ius Quiritium datum, et tabernam in


compito Acilio emptam ob id publice: vulnerarium eum
fuisse e re dictum: mireque gratum adventum ejus initio:
mox a saevitia secandi urendique, transisse nomen in carni-
ficem, et in taedium artem omnesque medicos: quod claris-
sime intellegi potest ex M. Catone, cuius auctoritati trium-
phus atque censura minimum conferunt tanto plus in ipso
est. Quam ob rem verba eius ipsa ponemus.

VII. Quid de medieis antiquis Romani judicaverint.

7 - "Dicam de istis Graecis suo loco, Marce fili: quid


Athenis exquisitum habeam, et quod bonmn sit illorum
litteras inspicere, non perdiscere, vincam. Nequissimum et
indocile genus illorum: et hoc puta vatem dixisse: Quan-
documque ista gens suas litteras dabit, omnia corrumpet:
tum etiam magis, si medicos suos huc mittet. Iurarunt
inter se Barbaros necare omnes medicina. Et hoc ipsum
mercede faciunt, ut fides iis sit, et facile disperdant. Nos
quoque dictitant Barbaros, et spurcius nos, quam alios opi-
cos, appellatione foedant. Interdixi tibi de medieis."

VIII. Vitia medicinae.

8 - .Atque hic Cato DCV anno Urbis nostrae obiit,


LXXXV suo, ne quis illi defuisse publice tempora, aut pri-
vatim vitae spatia ad experiendum arbitretur. Quid ergo?
danmatam ab eo rém utilissimum credimus? Minime her-
cules: subicit enim qua medicina et se et coniugem usque
ad longam senectam perduxerit, iis ipsis scilicet, quae nunc
nos tractamus; profiteturque esse commentarium sibi, quo
medeatur filio, servis familiaribus, quem nos per genera
usus sui digerinms. Non rem antiqui damnabant, sed artem.
Maxime vero quaestum esse immani pretio vitae, recusabant.
Ideo templum .Aesculapii, etiam quum reciperetur is deus,
extra Uroem fecisse, iterumque in insula, traduntur. Et
quum Graecos Italia pellarent, diu post Catonem, excepisse
medicos. Augebo providentiam illorum. Solam hanc ar-
tium graecarum nondum exercet romana gravitas in tanto
fructu; paucissimi Quiritium attigere, et ipsi statim ad
- 709 -

Graecos transfugae: immo vero auctoritas aliter quam


graece eam tractantibus, etiam apud imperitos expertesque
linguae, non est. Ac minus credunt, quae ad salutem suam
pertinente, si intellegunt. !taque hercule in hac artium
sola evenit, ut cuicumque medicum se professo statim cre-
datur, quum sit periculum in nullo mendacio maius. Non
tamen illud intuemur, adeo bla11da est sperandi pro se cui-
que dulcedo. Nulla praeterea lex, quae puniat inscitiam:
capitale nullum exemplum vindictae. Discunt periculis
nostris, et experimenta per mortes agunt: medicoque
tantum hominem occidisse impunitas summa est. Quin-
immo transit convicium, et intemperantia culpatur: ultro-
que qui periere arguuntur. Sed descuriae pro more censu-
ris principium examinantur : inquisitio per parietes agitur :
et qui de nummo iudicet, a Gadibus columnisque Herculis
arcessitur: de exsilio vero 11011 11isi XLV electis viris datur
tabella. At de iudice ipso quales in consilium eu11t, statim
occisuri? · Merito, dum memini nostrum libet scire quid
saluti suae opus sit. Alie11is pedibus ambulamus: alienis
oculis agnoscimus: aliena memoria salutamus: aliena vivi-
mus opera. Perieruntque rerum 11aturae pretia, et vitae
argumenta. Nihil aliud pro nostro habemus, quam delicias.
Non deseram Catonem tam ambitiosae artis invidiae
a me obiectum, aut sena tum illum, qui ita censebat: idque
non criminibus artis arreptis, ut aliquis exspectaverit.
Quid enim venerorum fertilius, aut unde plures testamen-
torum insidiae? Iam vero et adulteria etiam in princi-
pum, ut Eudemi in Livia Drusi Caesaris: item Valentis,
in qua dictum est regina. Non sint artis ista, sed hominum.
Non magis haec Urbi timuit Cato, ut equidem credo, quam
reginas. Ne avaritiam quidem arguam, rapacesque nun-
dinas pendentibus fatis, et dolorum indicaturam, ac mortis
arrham, aut arcana praecepta. Squamam in oculis emo-
vendam potius, quam extrahendam : per quae effectum est,
ut nihil magis prodesse videretur, quam multitudo grassan-
tium. Neque enim pudor, sed aemuli pretia summittunt.
Notum est ab eodem Charmide unum aegrum ex provin-
cialibus H-S ducentis reconductum: Alconti vulnerum
medico H-S C damnato ademisse Claudium principem;
eidemque in Gallia exsulanti, et deinde restituto, adquisi-
tum non minus intra paucos annos. Et haec personis im-
putentur. Ne faecem quidem aut inscitiam eius turbae
-710-

arguamus, ipsorum intemperantiam in morbis, equarum


calidarum diverticulis: imperiosam inediam, et ab iisdem
deficientibus cibos saepius die ingestos, mille praeterea
poenitentiae modis, culinarum etiam praeceptis et unguen-
torum mixturis, quando nullas omisere vitae illecebras.
Invehi peregrinas merces conciliarique externa pretia, dis-
plicuisse maioribus crediderim equidem: non tamen hoc
Cato11em providisse, quum damnaret artem. Theriace vo-
catur excogitata compositio luxuriae. Fit ex rebus externis,
quum tot remedia dederit natura, quae singula sufficerent.
Mithridaticum antidotum ex rebus LIV componitur, inte-
rim nullo pondere aequali, et quarumdam rerum sexagesima
denarii unius imperata. Quo deorum perfidiam istam mons-
trante? Hominum enim subtilitas tanta esse non potuit.
Ostentatio artis et portentosa scientiae vendicatio manifesta
est. Ac ne ipsi quidem illam novere: comperique vulgo
pro cinnabari indica in medicamenta ninium addi, inscitia
nominis, quod esse venenum docebimus inter pigmenta. Ve-
rum haec ad singulorum salutem pertinent. Illa autem,
quae timuit Cato, atque providit, innocentiora multo et
parva opi11atu, quae proceres artis eius de semet ipsi
fateantur. Illa perdidere imperii mores, illa quae sani pa-
timur, luctatus, ceromata, ceu valetudi11is cansa instituta:
balineae ardent~s, quibus persuasere in corporibus cibos co-
qui, ut nemo 11011 minus validus exiret, obedientissimi vero
efferrentur. Potus deinde ieiunorum ac vomitiones, et
rursus perpotationes, ac pilorum e virati.o instituta resi11is
eorum : itemque pecti11es in feminis quidem publicati. Ita
est profecto: lues morum, nec aliunde maior quam e medi-
cina, vatem prorsus quotidie f'acit Catonem, at oraculum:
"Satis esse inge11ia Graecorum inspicere, 11011 perdiscere".
Haec fuerint dicenda pro senatu illo, sexentisque populi
romani annis, adversus artem, in qua conditione insidiossima
auctoritatem pessimis boni faciunt: simul contra attonitas
quorumdam persuasiones, qui prodesse nisi pretiosa 11011 pu-
tant. Neque enim dubitaverim aliquibus fastidio futura,
quae dicentur animalia: at non Virgílio fuit nominare for-
micas nulla necessitate, et curculiones, ac
. . . . . . . Liicifugis consgesta cubilia blattis:
non Homero inter proelia deorum improbitatem nuscae des-
cribere: non naturae gignere ist, quum gignat hominem.
Proinde causas quisque et effectus, non res, aestimet.
- 711 ~

XI. Ovis

XI. 3 - Lanae habent et cum ovis societatem simul


fronti impositae contra epiphoras. Non opus est eas in hoc
usu radícula esse curatas, neque aliud, quam candidum ex
ovo infundi, ac pollinem thuris. Ova per se infuso candido
oculis epiphoras cohibent, urentesque refrigerant. Quidam
<mm croco praeferunt, et pro aqua miscent collyriis. Infan-
tibus vero contra lippitudines vix aliud remedium est, bu-
tyro admixto recenti. Eadem cum oleo trita ignes sacros
leniunt, betae follis superilligatis. Candido ovorum in oculis
et pili reclinantur, hammoniaco trito admixtoque. Et vari
in facie cum pineis nucleis ac melle modico. Ipsa facies
illita sole 11011 aduritur. Ambusta aquis si statim ovo occu-
pentur, pusnlas non sentiunt. Quidam admiscent farinam
hordeacea)ll, et salis parum. Ulceribus vero ex ambusto, cum
candido ovorum tostum hordeum, et suillo adipe, mire pro-
dest. Eadem curatione ad sedis vitia utuntur: infantibus
quidem, etiam si quid ibi procidat. Ad pedum rimas ovorum
candido decocto cum cerussae denariorum duum pondere, pari
spumae argenti, myrrhae exíguo, deinde vino. Ad ignem
sacrum, candido ovorum trito cum amylo. Aiunt et vulnera
candido glutinari, calculosque pelli. Lutea ovorum cocta ut
indurescant, admixto croco modice, item melle et lacte mu-
lieris illita, dolores oculorum mitigant. Vel cum rosaceo et
mulso lana oculis imposita, vel cum trito apii semine, ac
polenta in mulso illita. Prodest et tussientibus per se lu-
teum devora tum liquidum, ita ut dentibus 11011 attingatur:
thoracis destillationibus, faucium scabritiae. Privatim con-
tra haemorrhoidnm morsum iilinitur, sorbeturque crndnm.
Prodest et renibus, vesicae rosionibus exulcerationibusque, et
cruenta exscreantibus. Quinque ovorum lutea in vini he-
mina cruda sorbentur dysentericis, cum cinere putaminis
sni, et papaveris sueco ac vino. Dantur coeliacis cum uvae
passae pingnis pari pondere, et malicorii, per triduum aequis
portionibus. Et alio modo lntea ovorum trium, lardo veteris
et mellis qnadrantibus, vini veteris cyathis tribns, trita ad
crassitudinem mellis, et qunm opus sit, avellanae nucis mag-
uitudine ex aqua pota. Item ex oleo fricta terna, totis ovis
pridie maceratis in aceto. Sic et lientericis. Sanguinem
autem reicientibus, cum tribus cyathis musti. Utuntur
- 712-

iisdem ad liventia, si vetustiora sint, cum bulbis ac melle.


Sistunt et menses mulierum cocta, et ex vino pota: et in-
flationes quoque vulvae cruda cum oleo aut vino illita.
Utilia sunt et cervicis doloribus cum anserino adipe et
rosaceo. Sedes etiam vitiis indurata igni, ut valore quoque
prosint. Et condylomatis cum rosaceo. Item ambustis du-
rata in aqua, mox in pruna putaminibus exustis: tum lutea
ex rosaceo illinuntur. Fiunt et tota lutea, quae vocant
sitista, quum triduo incubita tolluntur. Stomachum disso-
lutum confirmant pulli ovorum cum gallae dimidio, ita ne
ante duas horas alius cibus sumatur. Dant et dysentericis
pullos in ipso ovo decoctos, admixta vini austeri hemina, et
pri modo decoctos, admixta vini austeri hemina, et pari modo
olei polentaeque. Membrana putaminis detracta sive crudo,
sive cocto, labiorum fissuris medetur. Putaminis cinis in
vino potus, sanguinis eruptionibus. Comburi sine membrana
oportet: sic fit et dentrificium. Idem cinis et mulierum
menses cum myrrha illitus sistit. Firmitas putaminum tanta
est, ut recta, nec vi, nec pondere ullo frangantur, nec nisi
paululum inflexa rotunditate. Tota ova adiuvant partum
cum ruta, at enetho, et cumino pota e vino. Scabiem corpo-
rum ac pruritum oleo et cedria mixtis tollunt. Ulcera
quoque humida in capite, cyclamino admixta. Ad puris et
sanguinis exscreationes ovum crudum cum porri sectivi sueco,
parique mensura mellis graeci calfactum hauritur. Dantur
et tussientibus cocta, et trita cum melle, et cruda cum passo
oleique pari modo. Infunduntur et virilitatis vitiis sing·ula,
cnm ternis passi cyathis, amylique renuncia a balineis.
Adversus ictus serpentium cocta tritaque adjecto nasturtio
illinuntur. Cibo quot modis iuvent notum est, quum trans-
meent faucium tumorem, calfactuque obiter foveant. Nullus
est alius cibus, qui in aegritudine alat, neque oneret, simul-
qne vim potus ac cibi habeat. Maceratorum in aceto molliri
diximus putamen. Talibus cum farina in panem subactis
coeliaci recreantur. Quidam ita resoluta in patinis torreri
ntilius putant. Quo genere non alvos tantum, sed et menses
feminarum sistunt: aut si maior sit impetus, cruda cum
farina ex aqua hauriuntur. Et per se lutea ex iis decocta
in aceto, donec indurescant: iterumque cum trito pipere
torrentur ad cohibendas alvos. Fit et dysentericis remedium
singulare, ovo effuso in fictili novo, eiusdemque ovi mensura,
ut paria sint omnia, melle, mox aceto, item oleo, confusis
- 713 -

crebroque permixtis. Quo fuerint ea excellentiora, hoc prae-


sentibus remedium erit. Alii eadem mensura pro oleto et
aceto resinam adiiciunt rubentem, vinumque: et alio modo
temperant, olei tantum mensura pari, pineique corticis dua-
bus sexagesimis denariorum, una ejus quod rhum diximus,
mellis obolis quinque simul decotis, ita ut cibus alius post
quatuor horas sumatur. Torminibus quoque multi meden-
tur, ova bina cum alii spicis quatuor una terendo, vinique
hemina calefaciendo, atque ita potui dando. Et ne quid
desit ovornm gratiae, candidum ex his admixtum calei vivae
glutinat vitri fragmenta. Vis vero tanta est, ut lignum per-
fusum ovo non ardeat, ac ne vestis quidem contacta adura-
tur. De gallinarum autem ovis tantum locuti sumus, quum
et reliquarum alitum restent magnae utilitates, sicut suis
locis dicemus.

XXXII. Contra canis rabicli mor.ms.

32 - ln canis rabiosi morsu tuetur a pavore aquae,


capitis canini cinis illitus vulneri. Oportet autem comburi
omnia eodem modo, ut semel dicamus, in vase fictili novo,
argilla circumlito, atque ita in furnum indito. Idem et in
potione proficit. Quidam ob id edendum dederunt. Aliqui
et vermen e cadavere canino aclalligavere: menstruave canis
in panno subdidere calici, aut intus ipsius caudae pilos
combustos insuere vulneri. Cor caninum habentem fugiunt
canes. Non latrant vero, língua canina in calceamento sub-
dita pollici: aut caudam mustelae, quae obscissa dimissa sit,
habentes. Est limus salivae sub lingua rabiosi canis, qui
datus in potu, fieri hydrophobos non patitur. Multo tamen
utilissime iecur eius, qui in rabie momorderit, datur, si
possit fieri, crudum mandendum: si minns, quoquo modo
coctnm, aut ius coctis carnibus. Est vermiculus in lingna
canum, qui vocatur a Graecis lytta; quo exemplo infantibus
catulis, nec rabidi fiunt, nec fastidium sentiunt. Idem ter
igni circnmlatus, datur morsis a rabioso, ne rabidi fiant.
Et cerebello gallinaceo occuritur. Sed id devoratum anno
tantum eo prodest. Aiunt et cristam galli contritam effi-
caciter imponi, et anseris adipem cum melle. Saliuntur et
carnes eorum, qui rabidi fuerunt, ad eadem remedia in cibo
dandae. Quin et necantur catuli statim in aqua, ad sexum
- 714-

eius qui momorderit, ut iecur crudum devoretur ex iis.


Prodest et fimum gallinaceum, dumtaxat rufum, ex aceto
impositum: et muris aranei caudae cinis, ita ut ipse, cui
abscissa sit, vivus dimittatur: glebula ex hirundinum nido
illita ex aceto: vel pulli hirundinis combusti: membrana sive
senectus anguium, vernatione exuta, cum cancro masculo ex
vino trita. Nam etiam per se reposita in areis armariisque.
tineas ne eat. Tanta vis mali est, ut urina quoque calcata
rabiosi canis noceat, maxime ulcus habentibus. Remedio est
fimum caballinum adspersum aceto, et calfactum in fico
impositum. Minus hoc miretur, qui cogitet, lapidem a cane
morsum, usque in proverbium discordiae venisse. Qui in
urinam canis suam egesserit, torporem lumborum sentire
dicunt. Lacerta, quam hi sepa alii chalcidicen vocant, in
vino pota morsus suos sanat.

XXXIII. Contra reliqua venena.

33 - V eneficiis ex mustela silvestri factis, contrarium


est ius gallinacei veteris large haustum: peculiariter contra
aconitum, addi parum salis oportet. Gallinarum fimum
dumtaxat candidum, in hyssopo decoctum, aut mulso, contra
venena fungorum boletorumque: item inflationes, ac stran-
gulationes: quod miremur, cum, si aliud animal gustaverit
id fimum, torminibus et inflationibus adficiatur. Sanguis
anserinus contra lepores marinos valet, cum olei aequa por-
tione. Item contra mala medicamenta omnia adservatur cum
lemnia rubrica et spinae albae sueco, pastillorum drachmis
quinque, qui in cyathis ternis aquae libantur: item mustelae
catulus, ut supra diximus, praeparatus. Coagulum quoque
agninum adversus anatum ponticarum. Itaque et spissa-
tus servatur, vinoque diluitur. Quidam feminae anatis effi-
caciorem putant. Simili modo contra venena omnia, cico-
niarum ventriculus valet, coagulum pecoris. Ius ex carne
arietum privatim adversus cantharidas: item lac ovium ca-
lidum, praeterque iis qui buprestin aut aconitum biberint.
Columbarum silvestrium fimum privatim contra argenti vivi
potum. Contra toxica, mustela vulgaris inveterata, binis
drachmis pota.
- 715 -

XXXVI. Ad dolores et vulnera capitis.

36 - Capitis doloribus remedio sunt cochlearum, quae


nudae inveniuntur nondum peractae, ablata capita, ex his
lapidea duritia exempta: est autem calculi latitudine: quae
adalligantur, et minutae fronti illinuntur tritae. Item oesy-
pum: ossa e capite vulturis adalligata, aut cerebrum cum
oleo et cedria peruncto capite, et intus naribus illitis. Cor-
nicis cerebrum coctum, in cibo sumptum, vel noctuae, idem.
praestat: gallinaceusque si inclusus abstineatur die ac nocte,
pari inedia eius qui doleat, evulsis collo plumis circumli-
gatisque, vel cristis: mustelae cinis illitus: surculus ex nido
pulvino subiectus: murina pellis cremata ex aceto illito ci-
nere. Limacis inter duas orbitas inventae ossiculum per
aurem cum ebore traiectum, vel in pellicula canina adalli-
gatum: quod remedium pluribus semperque prodest. Fracto
capiti aranei. tela ex oleo et aceto imposita, non nisi vulnere
sanato, abscedit. Haec et vulneribus tonstrinarum san-
guinem sistit. A cerebro vero profluentem, anseris san-
guis aut anatis infusus: adepsque earumdem alitum cum
rosaceo. Cochleae matutino pascentis arundine caput prae-
cisum, maxime luna plena, lineo panno adalligant capitis
doloribus licio: aut cera alba fronti illinunt, et pilos caninos
panno adalligant.

XXXVIII. Ad ocitloriirn vitia.

38 - Glaucomata dicunt magi cerebro catuli septem


dierum emendari, specillo demisso in dextram partem, si
dexter oculus curetur: in sinistram, si sinister: aut felle
recenti asionis: Noctuarum est id genus, quibus pluma
aurium modo micat. Suffusionem oculormn canino felle
malebat, quam hyaenae curare Apollonius Pitanaeus cum
melle: item albugines. Murium capitum caudarumque ci-
nere ex melle inunctis, claritatem visus silvestris cinere, aut
aquilae cerebro vel felle. Cum attico melle cinis et adeps
soricis combusti tritus, lacrymosis oculis plurimum confert:
stibis quid est, dicemus in metallis. Mustelae cinis suffu-
sionibus: item lacertae hirundinisve cerebrum: quae etiam
tritae coctaeve fronti illitae, epiphoras sedant, sive per se,
sive cum polline, sive cum thure. Sic et solatis, id est, sole
716 -

correptis prosunt. Vivas quoque cremare, et cinere earum


cum melle cretico inungi caligines, utilissimum est. Iumen-
torum oculis membrana aspidis, quam exuerit, cum adipe
eiusdem, claritatem inunctis facit. Viperam vivam in fictili
novo comburere, addito feniculi sueco ad cyathum unum,
et thuris manna una, atque ita suffusiones oculorum et
caligines inungere, utilissimum est. Medicamentum id echi-
on vocatur. Fit et collyrium e vipera, in olla putrefacta,
vermiculisque enatis cum croco tritis. Exuritur in olla
cum sale: quem lingendo claritatem oculorum consequun-
tur, et stomachi totiusque corporis tempestivitates. Hic
sal et pecori datur salubritatis causa, et in antidotum contra
serpentes additur. Quidam et viperis utuntur in cibis. Pri-
mum omnium occisae statim salem in os addi iubent, donec
liquescat: quatuor digitorum mensura utrimque praecisa,
exemptisque interaneis discoquunt in aqua, aut oleo, sale,
anetho, et omnibus aut statim vescuntur, aut pane colligunt,
at saepius utantur. Ius praeter supra dieta pediculos e
toto corpore expellit, pruritusque etiam summae cutis. Ef-
fectum ostendit et per se capitis viperini cinis. Utilissime
oculos inungit. Itemque adeps viperinus. De felle non
audacter suaserim quae praecipiunt, quoniam (ut suo loco
docuimus) non aliud est serpentium venenum. Anguium
adeps aerugini mixtus, ruptas oculorum partes sanat: et
membrana sive senectus vernatione eorum exuta si adfrice-
tur, claritatem facit. Boae quoque fel praedicatur ad al-
bugines, suffusiones, caligines: adeps similiter ad claritatem.
Aquilae, quam diximus pullos ad contuendum solem
experiri, mixto felle cum melle attico inunguntur nubeculae,
et caligationes, suffusionesque oculorum. Eadem vis et in
vulturino felle est cum porri sueco, et melle exiguo. Item
in gallinacei felle ad argema, et ad albugines ex aqua di-
luto: item ad suffusiones oculorum, maxime candidi galli-
nacei. Fimum quoque gallinaceorum, dumtaxat rubrum,
lusciosis illini monstrant. Laudane et gallinae fel, sep prae-
cipue adipem, contra pusulas in pupillis. Has scilicet eius
rei gratia saginant. Adiuvat mirifice et ruptas oculorum
tuniculas, admixtis schisto et haematite lapidibus. Fimum
quoque earum dumtaxat candidum, in oleo vetere corneisque
pyxidibus adservant, ad puppilarum albugines. Qua in
mentione significandum est, pavones fimum suum resorbere
tradi, invidentes hominum utilitatibus. Accipiter decoctus
- 717 -

in rosaceo efficasissimus ad inuncitiones omnium vitiorum


putatur: item fimi eius cinis cum attico melle. Laudatur
et milvi iecur. Fimum quoque columbarum ex aceto ad
aegilopas. Similiter ad albugines et cicatrices. Fel anseri-
num, sanguis anatum contusis oculis, ita ut postea oesypo
et melle inungantur. Fel perdicum cum mellis aequo pon-
dere: per se vero, ad claritatem. Hippocratis putant auc-
toritate adiici, quod in argentea pyxide id servari iubent.
Ova perdicum in vase aereo decocta cum melle, ulceribus
oculorum et glaucomatis medentur. Columbarum, turtu-
rum, palumbium, perdicum sanguis, oculis cruore suffusis
eximie prodrst. ln columbis masculae efficacionem putant.
Vena autem sub ala ad hunc usum inciditur, quoniam suo
calore utilior est. Superponi oportet splenium e melle de-
coctum lanamque succidam ex oleo ac vino. Earundem
avium sanguis nyctalopas sanat: et iecur ovium: atque (ut
in capris ·diximus) efficacius fulvae. Decocto quoque eius
oculus abluere suadent: et medulla dolores tumoresque illi-
nere. Bubonis oculorum cinis collyrio mixtus claritatem
oculis facere promittitur. Turturis fimum albugines exte-
nuat: item cochlearimum cinis: finum cenchridis: accipi-
trum generis hanc Graeci faciunt. Argema ex melle omni-
bus, quae supra scripta sunt, sanatur. Mel utilissimum
oculis, in quo sunt ape& immortuae. Ciconiae pullum qui
ederi.t, negatur anuis continuis lippiturus: item qui dra-
1·onis caput habeat. Hui.us adipe et melle cum oleo vetere,
irwipiPntes caligines discuti tradunt. Hirundinum pullos
plena 1mm excaecant, restitntaque eorum acie capita com-
burnntur: hoc cinere cum melle utuntur acl clarita tem, et
<1olores, ac lippitudines, et ictus.
Lacertas quoque pluribus modis ad oculorum remedia
a<lsumunt. Alii viridem includunt novo fictili: ac lapillos
qui vocantur cinaedia quae et inguinum tumoribus adligari
solent, novem siguis signantes, et singulos detrahunt, per
clies. Nono emittunt lacertam: lapillos servant ad oculorum
dolores. Alii terram substternunt lacertae viridi excaecatae,
et una in vitreo vase annulos includunt e ferro solido vel
miro : cum recepisse visum lacertam apparuit per vitrum,
('missa ea, annulis contra lippitudinem utuntur. Alii capi-
tis cinere pro stibi ad scabritias. Quidam viridem longo
collo in sabulosis nascentem comburunt, et incipientem epi-
phoram inungunt: item glaucomata. Mustelae etiam oculis

46 - 3•
718 -

. punctu erutis, aiunt visum reverti, eademque quae in la-


certis et annulis faciunt. Serpentis oculum dextrum adal-
ligatum contra epiphoras prodesse, si serpens viva dimittatur.
Lacrymantibus sine fine oculis, cinis stellionis capitis curn
stibi eximie medetur. Aranei muscarii tela, et praecipm•
spelunca ipsa imposita per frontem ad duo tempora, in
splenio aliquo, ita ut a puere impube et capiatur et im-
ponatur, nec is tríduo se ostendat ei cui medeatur, novo
alteruter nudis pedibus terram attingat his diebus, mirabili-
ter epiphoris mederi dicuntur, Albugines quoque dicitur tol-
lere inunctione araneus candidus, longissimis ac tenuissimis
pedibus, contritus in oleo vetere. Sed is etiam, cuius cras-
sissimum textum est, in contignationibus fere, adligatus
panno, epiphoras sanare traditur. Scarabaei viridis natura
contuentium visum exacuit. !taque gemmarum scalptores
contuitu eorum adquiescunt.

XXXIX. Ad aiiriion dolores, et vitia.

39 - Aures purgat fel pecudis cum melle : canini laetis


instillatio sedat dolorem. Gravitatem adeps cum absinthio
et oleo vetere: item adeps anserinus. Quidam adiciunt suc-
cum cepae et alii, pari modo. Utuntur et per se ovis for-
micarum. Namque et huic animali est medicina: constatquP
ursos aegros hoc cibo sanari. Anserum, omniumqne avium
adeps praeparatur, exemptisque venis omnibus patina novo
fictili operta in sole, subdita aqua ferventi liquatur: sacca-
tusque lineis saccis, et in fictili novo repositus loco frigido :
minus putrescit addito melle. Murium cinis cum melle in-
stillatus, aut cum rosaceo decoctus aurium dolores sedat. Si
aliquod animal intraverit, praecipnum remedium est murimn
fel aceto dilutum. Si aqua intraverit, adeps anserinus cum
cepae sueco. Gliris detracta pelle, intestinisque ex(>mptis,
discoquitur melle in vase novo. Mediei malunt e nardo
decoqui usque ad tertias, atque ita adservari: deinde cum
opus sit, strigili tepefacta infundere. Constat deplorata
aurium vitia eo remedio sanari: aut si terreni vermes curn
adipe anseris decoti infundantur. Item ex arboribus rubri
oleo triti exulceratis et ruptis auribus praeclare medentur.
Lacerti inveterati in os pendentium addito sale, contusas, et
ab ictu laesas aures sanant: efficacissime autem ferrugineas
-719

maculas habentes, liueis etiam per caudam distincti. Mille-


peda, ab aliis centipeda, aut multipeda dieta, animal est e
vermibus terrae, pilosum, multis pedibus arcuatim repens,
tactuque contrabens se: oniscon Graeci vocant, alii tylon:
efficacem narrant ad aurium doloris, in cortice punici mali
decoctum, et porri sueco. Addunt et rosaceum, et in alte-
ram aurem infundunt. Illam autem quae 11011 arcuatur,
sepa Graeci vocant, alii scolopendram, minorem, per11icio-
samque. Cochleae, quae sunt in usu cibi, cum myrrha, aut
thuris polline adpositae: item minutae, et latae, fracturis
aurium illinuntur cum melle. Senectus serpentium fervente
testa usta, instillatur rosaceo admixto, contra omnia quidem
Yitia efficax, sed contra graYeolentiam praecipue: aut si
purule11tae sunt, ex aceto: melius cum felle caprino vrl
bubulo, aut testudinis marinae. V etustior anno eadem mem-
brana non prodest, nec imbre perfusa, ut aliqui putant.
Item aranei sanies cum rosaceo, aut per se in lana, vel cum
croco, auribus prodest: gryllus cum sua terra effossus et
illitus. Magnam auctoritatem huic animali perhibet Nigi-
dius, maiorem magi, quoniam retro ambulet, terramque tere-
bret, stridat noctibus. Venantur eum formica circumligata
capillo, in cavernam eius coniecta, efflato prius pulvere ne
sese condat: ita formicae complexa extrahitur. Ventris gal-
linaceorum membrana quae obiici solet, inveterata et in
vino trita, auribus purulentis calida infunditur; gallinarum
quoque adeps.
Est et quaedam pinguitudo blattae, si caput avellatur:
hanc tritam una cum rosaceo auribus mire prodisse dicunt,
sed lanam, qua incluserint, post paulum extrahendam. Ce-
lerrime E'nim id pingue transire in animal, fierique vermi-
culum. Alii binas ternasve in oleo decoctas efficacissimc
auribus mederi scribunt, et tritas in linteolo imponi contusis.
Hoc quoque animal inter pudenda est. Sed propter admi-
rationem naturae, priscorumque curae, totum in hoc loco
explicandum. Plura earum genera fecerunt. Molles, quas
in oleo decoctas, verrucis efficaciter illini experti sunt. Al-
terum genus myloecon appellavere, circa molas fere nascem;.
Has capite detrac.to adtritas, lepras sanasse, Musa et Picton
in exemplis reliquerunt. Tertium genus et odoris taedio
invisum, exacuta clune, cum pissr,laeo sanare ulcera alias
insanabilia: strumas, panos, diebus viginti uno impositas,
percussa, contusa, cacoethe, scabiem, furunculosque, detrac-
- 720-

tis pedibus et pennis. Nos haec etiam audita fastidimus.


A t hercule Diodorus et in morbo regio, et orthopnoicis se
id dedisse tradit cum resina et melle. Tantum potestatis
habet ea ars pro medicamento dandi quidquid velit. Hu-
manissimi eorum cinerem crematurum servandum ad hos
usus in cornea pyxide censuere, aut tristas clysteribus infun-
dendas orthopnoicis, aut rheumaticis. Infixa utique corpori
illitas extrahere constat. Mel ntilissimum auribus qnoque
est, in quo apes emortuae sunt.
A. CORNELLI CELSI
DE MEDICINA

LIBER V

Sôbrc os medicamentos

Dixi de iis malis corporif,, quibus victus ratio max1me


subvenit:. nunc transeundum est ad eam medicinae partem,
quae magis medicamentis pugnat. Ris multum antiqui auc-
tores tribuerunt, et Erasistratus et ii, qui se empíricos
nominarunt, praecipue tamen Herophilus deductique ab
illo viro, adeo ut nullum morbi genus sine his curarent.
Multaque etiam de facultatibus medicamentorum memoriae
prodiderunt, qualia sunt vel Zenonis vel Andriae vel Apol-
loni, qui Mys cognominatus est. Horum autem usum ex
magna parte Asclepiades 11011 sine causa sustulit; et cum
omnia fere medicamenta stornachum laedant maliqne suei
sint, ad ipsius victus rationem potius omnem curam suam
transtulit. Verum ut illud in plerisque morbis utilius est,
sic multa admodum corporibus nostris incidere consuerunt,
quae sine medicamentis ad sanitatern pervenire non possunt.
Illud ante 01nnia scire convenit, quod omnes medicinae partes
ita innexae sunt, ut ex toto separari non possint sed ab eo
nonwn trahant, a quo plnrimurn petunt. Ergo et illa, quae
vietn cnrat, aliquando medicamentmn adhibet, et illa, qnar
praecipne medicamentis pugnata, adhiberr, etiam rationem
victus debet, quae multum admodum in omnibus corporis
malis proficit.
Sed cum 01nnia medicamenta proprias facultatrs ha-
beant, ac simplicia saepe opitulentur. saepe rnixta, non alie-
num vidrtnr ante proponere et nomina et vires et mixturas
eorum qui mmor ipsas nobis curationes exseqnentibns
mora sit.
- 722 -

1. Sanguinem supprimunt atramentum sutorium, quod


Graeci chalcanthon appellant, chalcitis, acacia, et ex aqua
Lycium, tus, aloe, cummi, plumbum combustum, porrum,
herba sangnimalis; ereta vel Cimolia vel figularis; misy;
frigida aqua, vinum, acetum; alumen Melinum, squama et
ferri et aeris (atque huius quoque dnae species sunt, alia
tantum aeris, alia rubri aeris).
2. Glutinant vulnus murra, tus, cummi, praeci pueque
acanthinum; psylleum, tragacantha, cardamomon, bulbi, lini
semen, nasturcium; ovi album, gluten, icthyocolla; vitis alba,
contusae curo testis suis cocleae, mel coctum; spongia vel
ex aqua frigida vel ex vino vel ex aceto expressa; ex
iisdem lana sucida ; si levis plaga est, etiam aranea.
Reprimunt alumen et scissile, quod axunov vocatur,
et liquidum; Melinum, auripigmentum, aerugo, chalcitis,
atramentum sutorium.
3. Concoqunt et movent pus nardum, murra, costus,
balsamum, galbanum, propolis, sturax, turis et fuligo et
cortex, bitumen, pix, sulpur, resina, sebum, adeps, oleum.
4. Aperiunt tamquam ora in corporibus, quod stomun
Graece dicitur, cinnamomum, balsamum, panaces; iuncus
quadratus, puleium et flos albae violae, bdella, galbanum
resina terebenthina et pinea, propolis, oleum vetus; piper,
pyrethrum, chamaepitys, uva taminia; sulpur, alumen,
rutae semen.
5. Purgant aerugo, auripigmentum, quod arsenicon a
Graecis nominatur (huic antem et sandaracae in omnia ea-
dem vis, sed validior rst squama aeris), pumex; iris, balsa-
mum, sturax, tus, tnris cortex, resina et pinea et terebenthina
liquida, oenanthe ; lacerti stercus, sanguis columbae et pa-
lumbi et hirundinis; Hammoniacum, bdellium ( quod in om-
nia idem quod Hammoniacum potest, sed valentius est ha-
brotonum), ficus arida, cocum Cnidium, scobis eboris,
omphacium, radicula; coagulum, sed maxime leporinum ( cui
eadem quae ceteris coagulis facultas, sed ubique validior,
est), fel, vitellns crudus, cornn cervinum, gluten taurinum,
mel crudum; misy, chalcitis; crocum, uva taminia; habro-
tonum, spuma argenti, galla, squama aeris, lapis haematites,
minium, costuro, sulpur, pix cruda; sebum, adeps, oleum;
ruta, porrum, lenticula, ervum.
6. Rodunt alumen liquidum, sed magis rotundum ae-
rugo, chalcitis, misy, squama aeris, sed magis rubri, aes
- 723 -

combustum, sandaraca, minium Sinopicum; galla, balsanrnm,


murra, tus, turis cortex, galbanum, resina tere.benthina umi-
da, piper utrumque, sed rotundum rnagis, cardamomum;
auripigmentum, calx, nitrum et spuma eius; (apii semen),
narcissi radix, ( om phaci um), alcyoni um, ( oleum ex amaris
nucibus), ali um, mel crudum, vinum, lentiscus, squama ferri,
fel taurinum, scamonia, uva taminia, cinnamomum, styrax,
cicutae semen, omphacium, apii semen, resina, narcissi se-
men, fel, nuces amarae oleumque earum, atramentum, suto-
rinm, chrysocolla, veratrum, cinis.
7. Exedunt corpus acaciae sucus, hebenus, aerugo,
squama aeris, chrysocolla, cinis, cinis Cyprius, nitrum, cad-
mia, spuma argenti, hypocistis, diphryges, sal, auripgmen-
tum, sulpur, cicuta, sandaraca, salamandra, (alcyoneum),
aeris flos, chalcitis, atramentum sutorium, ochra, calx, (ace-
tum), galla, alumen, lac caprifici vel lactucae marinae, quae
titymallos a Graecis appellatur, alcyoneum, fel, turis
fuligo, spodium, lentícula, mel, oleae folia, marrubium,
lapis haematites et Phrygius et Assius et scissilis, misy,
vinum, a:cetum.
8. Adurunt auripigmentum, atramentum sutorium,
chalcitis, misy, aerugo, calx, charta combusta, sal, squama
aeris, faex combusta, murra, stercus et lacerti et columbae
et palumbi et hirundinis, piper coccum Cnidium, alium, di-
phryges, lac utrumque, quod proxime (capite supra) com-
prehensum est, veratrum et album et nigrum, cantharides,
corallium, pyrethrum, tus, salamandra, eruca, sandaraca, uva
taminia, chrysocolla, ochra, alumen scissile, ovillum stercus,
oenanthe.
9. Eadem fere crustas ulceribus tamquam igne adustis
inducunt, sed praecipue chalcitis, utique si cocta est, flos
aeris, aerugo, auripgmentum, misy, et id quoque magis
coctum.
10. Crustas vero has resolvit farina triticea cum ruta
vel porro, aut lentícula, cui mellis aliquid adiectum est.
11. Ad discutienda vero ea, quae in corporis parte
aliqua coierunt, maxime possunt habrotonum, helenium, ama-
racns, alba viola, mel, lirium, sampsychus Cyprius, lac, sertula
Campana, serpullum, cupressus, cedrus, íris, viola purpurea,
narcissus, rosa, crocum, passum, iuncus quadratus, nardum,
cinnamomum, casia, Hammoniacum, cera, resina, uva tami-
nia, spuma argenti, styrax, ficus arida, tragoriganus, lini
- 724 -

et narcissi semen, bitumen, sordes ex gymnasio, pyrites,


lapis aut molaris, crudus vitellus, amarae nuces, supur.
12. Evocat et educit ladanum, alumen rotundum, he-
benus, lini semen, omphacium, fel, chalcitis, bdellium, resina
terebenthina, et pinea, propolis, ficus arida decocta, stercus
columbae, pumex, farina loli, grossi in aqua cocti, elaterium,
lauri bacae, nitrum, sal.
13. Levat id, quod exasperatum est, spodium, hebenus,
cummi, ovi album, lac, tragacanthum.
14. Carnem alit et ulcus implet resina pinea, ochra
Attice vel Scyrice, cera, buturum.
15. Molliunt aes combustum, terra Eretria, nitrum,
papaveris lacrima, Hammoniacum, bdellion, cera, sebum,
adeps, oleum, ficus arida, sesamum, sertula Campana
narcissi et radix et semen, rosae folia, cogulum, vitellus,
crudus amarae nuces, medullae omnes, stibi, pix, coclea
amarae nuces, medullae omnes, stibi, pix, coclea cocta,
cocta, cicutae semen, plumbi recrementum (uKwplav µoÀÚ~Óov
Graeci vocant), panaces, cardamomum, galbanum, resina uva
tamina, styrax, iris, balsamum, sordes ex gymnasio, sulpur,
buturum, ruta.
16. Cu tem purgat mrl, srd rnagis si est cmu galla vd
ervo vel lentícula vel marrnbio vel iride vel rnta Yel nitro
vel aerugine.
17. Expositis simplicibus faenltatibus dicendurn (•-;t,
quemadmodum misceantur, quaequr rx his fiant. Miscrutur
autem varir, neque huius ullus modns est, cum ex simplici-
bus alia demantur, alia adiciantur, iisdemque servatis pon-
derum ratio mutetur. Itaque cnm facultatium materia non
ita nmltiplex sit, innumerabilia mixtnrarum gr>nera sunt:
quae conprehendi si possent, tamen esset supervacnum. ?\am
et idem effectus intra pancas compositiones sunt, et mutare
eas cuilibet cognitis facultatibus facile est. Itaque conten-
tus iis ero, quas accepi velut nobilíssimas. In hoc autem
volumine eas explicabo, quae vel desiderari in prioribns
potuerunt, vel ad eas curationes pertinent, quas protinus
hic comprehendam, sic ut tamen qnae magis communia sunt,
simul iungam: si qua singulis vel etiam parvis adcommo-
data sunt, in ipsorum locum differam. Sed et ante sciri
volo, in unicia pondus denarium septem esse, unius deinde
denarii pondus dividi a me in sex partes, id est sextantes,
ut idem in sextante denarii habeam, quod Graeci habent in
725 -

eo, quem obolon appellant. Id ad nostra pondera relatnm


paulo plus dimidio scripulo facit.
Malagmata vero atque emplastra pastillique, quos tro-
chiscos, Graeci vocant, cum plurima eadem habeant, diffe-
runt eo, quod malagmata maxime ex odoribus eorumque
etiam surculis, emplastra pastillique magis ex quibusdam
metallicis fiunt; deinde malagmata contusa abunde molles-
cunt: nam super integram cutem iniciuntur: laboriose vero
conteruntur ea, ex quibus emplastra pastillique fiunt, ne
laedant vulnera, curo imposita sunt. Inter emplastrum an-
tem et pastillum hoc interest, quod emplastrum utique li-
quati aliquid accipit, in pastillo tantum arida medicamenta
aliquo umore iunguntur. Tum emplastrum hoc modo fit:
arida medicamenta per se teruntur, deinde mixtis iis imiti]-
latur aut acetum aut si quis alius 11011 pinguis umor acces-
surus est, .et ea rursus ex eo teruntur. Ea vero, quae
liquari possunt, ad ignem simul liquantur, et si quid olei
misceri debet, tum infunditur. Interdum etiam aridum ali-
quod ex oleo prius coquitur: ubi facta sunt, quae sepratim
fieri debuerunt, in unum omnia miscentur. At pastilli haec
ratio est: arida medicamenta contrita umore non pingui, nt
vino vel aceto, coguntur, et rursus coacta inarescunt, atqne
nbi ntendum est, eiusdem generis umore diluuntur. Tum
emplastrum imponitur, pastillus inlinitur, aut alicui molliori,
ut cerato, miscetur.
18. His cognitis, primum malagmata subiciam, qnaP
fere non sunt refrigerandi sed calfaciendi causa reerta.
Est tamen, quod refrigerare possit, ad calidas podagras
aptum. Habet gallae et impaturae et alterins, coriandri
seminis, cicutae, lacrimae, aridae, cummis, singulorum
plenum acetabulum; cerati eloti, quo 1rerrÀvµÉvov Graeci
vocant, selibram.
Reliqua fere calefaciunt. Sed quaedam digerunt mate-
riam, quaedam axtrahunt, quae l:1r,u1raunKá vocantur; ple-
raque certis magis partibus membrorum adcommodata sunt.
Si materia extrahenda est, ut in hydropico, in lateris
dolore, in incipiente abscessu, in suppuratione quoque me-
diocri, aptum est id, quod habet resinae aridae, nitri,
IIammoniaci, galbani, singulorum pondo; cerae pondo. Ant
in quo haec sunt: aeruginis rasae, turis, singulorum P. * J [;
Hammoniaci salis P. •VI; squamae aeris, cerae, singulo-
- 726 -

rum P. * VIII; resinae aridae P. * XII; aceti cyathus.


Idem praestat cumini farina cum struthio et melle.
Si iecur dolet, id in quo est balsami lacrimae P. * XII;
costi, cinnamomi, casiae corticis, murrae, croci, iunci ro-
tundi, balsami, seminis, iridis Illyricae, cardamoni, amomi,
nardi, singulorum P. * XVI. Quibus adicitur nardum (un-
guentum), donec cerati crassitudo sit. Et huius quidem
recentis usus est: si vero servandum est, resinae tereben-
thinae P. * XVI, cerae P. * X ex vino leni contunduntur,
tum eo miscentur.
At si lienis torquet, glandis, quam balanon µvpE'{)LK'f/11
Graeci vocant, cortex et nitrum paribus portionibus contun-
duntur, respergunturque aceto quam acerrimo. Ubi cerati
crassitudinem habet, linteo ante in aqua frígida madefacto
inlinitur et sic ponitur, supraque farina hordeaceo incitur:
sed manere ibi non amplius sex horis debet, ne linem
consumat; satiuqsue est id bis aut ter fieri. µvpEytLK~v
Commune autem et iocineri et lieni et abscessibus et
strumae, parotidibus, articulis, calcibus quoque suppuranti-
bus aut aliter dolentibus, etiam concoctioni ventris Lysias
composuit ex his: opopanacis, styracis, galbani, resinae, sin-
gulorum P. * II; Hammoniaci, bdelli, cerae, sebi taurini,
iridis aridae P. * IIII ; cachryos acetabulo, piperis granis
XL; quae contrita irino ungento temperantur.
Ad laterum autem dolores compositio est Apollophanis,
in qua sunt resinae terebenthinae, turis fulignis, singulorum
P. * IIII; bdelli, Hammoniaci, iridis, sebi vitulini aut ca-
prini a renibus, visei, singulorum P. * IIII. Haec autem
eadem omnem doJorem levant, dura emolliunt, mediocriter
calfaciunt.
Ad idem (latus) Andreae quoque malagma est, quod
etiam resolvit, educit umorem, pus maturat, ubi id maturum
est, cutem rumpit, ad cicatricem perducit. Prodest impo-
situm minutis maioribusque abscessibus, item articulis ideo-
que et coxis et pedibus dolentibus: item, si quid in corpore
conlisum est, reficit; praecordia quoque dura et inflata
emollit, ossa extrahit, ad omnia denique valet, quae adiau-
vare calor potest. Id habet cerae P. * I; visei sycamini,
quam alias sycomorum vocant, lacrimae, singulorum P. • I;
piperis et rotundi et longi, Hammoniaci thymiamatis, bdelli,
iridis Illyricae, cardamomi, amomi, xylobalsami, turis mas-
culi, murrae, resinae aridae, singulorum P. • X; pyrethri,
727 -

cocei Cnidi, spumae nitri, salis Hammoniaei, aristoloeiae


Cretieae, radieis ex eueumere agresti, resinae terebenthinae
liquidae, singulorum P. * XX. Quibus adieitur unguenti
irini, quantum satis est ad ea mollienda atque eogenda.
Praeeipuum vero est ad resolvenda, quae astrieta sunt,
rnollienda, quae dura sunt, digerenda, quae eoeunt, id, quod
ad Polyarehum auetorem refertur. Habet iunei quadrati,
eardamomi, turis fuliginis, amomi, eerae, resinae liquidae
pares portiones.
Aliud ad eadem Xilei: eroei magmatis, quod quasi re-
crementum eius est, P. * IIII; Hammoniaei thymiamatis,
eerae, singulornm P. •~ XX. Ex quibus duo priora ex
aceto teruntnr, cera eum rosa liquatur, et tum omnia iun-
guntur.
Proprie etiam dura emollit id, quod Mosehi esse dieitur.
Habet galbani uneiam; turis fuliginis P. =; eerae, Hammo-
niaei thymia'matis trientes; pieis aridae P. II; aeeti heminas
tres.
Fertur etiam ad digerenda, quae coeunt, sub auetore
Medio, quod habet eerae P. =; panaeis P. S; squamae aeris,
aluminis rotundi, item scissilis, singulorum P. I; plumbi
eombusti P. I. S.
Ad eadem Pantaenus utebatur caleis P. S.; sinapis con-
triti, item faeni Graeci, aluminis, singulorum P. I; sebi
bubnli P. II S.
Ad strumam multa malagmata invenio. Credo autem,
qno peins id malum est minusque faeile diseutitur, eo plura
esse temptata, quae in personis varie responderunt. -
Andrias auetor est, ut haee miseeantur: urtieae seminis
P. * I; piperis rotundi, boelli, galbani, Hammoniaei thy-
miamatis, resinae aridae, singulorum P. * IIII; resinae li-
quidae, eerae pyrethri, piperis longi, laetucae marinae se-
minis, sulpuris ignem non experti, quod apyron voeatur,
pares portiones. Hoe autem quod Niconis est: faecis aridae
acPti, spumae nitri, salis Hammoniaei, sinapis, eardamoni,
radieis ex cueumere silvestri, resinae, singulorum P. * VIII;
quae ex leni vino eontunduntur.
Expeditius ad idem fit, quod habet visei, simini stereo-
7is, resinae, sulpuris ignem non experti pares portiones; et
m quo est sulpuris P. * I, lapidis quem pyriten voeant
P. * IIII, eumini aeetabulum. Item in quo est lapidis
- 728 -

eiusdem pars una, sulpuris duae partes, resinae tereben-


thinae partes tres.
Arabis autem cuiusdam rst ad strumam et orientia
tubercula, quae phymata vocantur, quod haec digerit. Habet
murrae, salis Hammoniaci, turis, resinae, et liquidae et ari-
dae, croci magmatis, cerae, singulorum P. * I; lapidis eius
quem pyriten vocant P. * IIII; quibus qnidam adiciunt
sulpuris P. II.
Est etiam proficiens in struma et in iis tnberibus, quae.
dif:ficiliter conconuntur, et in iis, quae carcinode vocantur,
quod ex his constat: sulpuris P. * II; nitri P. * IIII, murrae
P. • VI, fuliginis turis P., salis Hammoniaci P. =, cerae,
P. I.
Protarchus autem ad parotidas eaque tubercula, quae
melicerides (favi) vel phymata nominattur, item mala ulcera
pumicis, resinae pineae liquidae, turis fuliginis, spumaé
nitri, iridis, singulorum P. • VIII cum cerae P. * VIITI
miscebat, hisque olei cyathum et dimidium adiciebat.
At adversus panum,. . . tum primum orientem, quod
phygetron Graeci vocant, et omne tuberculum, quod phyrna
nominatur, miscetur ocra quae Attice nominatur cum dua-
bus partibus similae, hisque cum tunduntur subinde 1ml
instillatur, donec malagmatis crassitudo sit.
Discutit etiam omne tuberculum, quod phyma vocatur,
id quod habet caleis, nitri spumae, piperis rotnndi, singu-
lorum P. • I; galbani P. * II; salis P. • III, quae excipiuntur
cerato ex rosa facto.
Supprimitque omne quod abscedit id, in quo est galbani,
fabae fresae, singulorum P. * I; murrae, turis, ex radic·c
capparis corticis, singulorum P. * IIII. 8atisqne 01nnia
abscedentia digerit murex combnstns et bene contritns, H('eto
subinde adiecto.
At si satis sanguis subit, rede imponitur quod adversns
phymata quoque potest. Constat ex his: bdelli; styracis,
Hammoniaci, galbani, resinae aridae et liquidar pineae, item
ex l<:>ntisco, turis, iridis, singulorum P. * II.
Carcinode vero phymata commode his leninntnr: gal-
bani, visei, Hammoniaci, resinae terebenthinae, in. sin-
gulorum P. * I; sebi taurini P. S; faecis combustaP q11mn
maxima portione, dum id siccins non faciat qnam esse
malagma oportet.
- 7~9 -

Quod si facie contusa livor subcruentus est, haec com-


positio nocte et die imposita tollit; aristolochiae, thapsiae,
singulorum P. * II; bedelli, styracis, Hammoniaci thymia-
matis, galbani, resinae aridae et ex lentisco liquidae, turis
masculi, iridis Illuricae, cerae, singulorum P. * III. Idem
faba quoqne imposita proficit.
Sunt etiam quaedam malagmata, quae anastomotica
Graeci vocant, quoniam aperiendi vim habent. Quale est,
quod ex his constat: piperis longi, spumae nitri, singulorum
P. * IIII, quae cum melle miscentur. Idoneaque etiam
strumae aperiendae sunt. Eius generis est. . . vehemen-
tiusque ex his est id, quod habet caleis P. * IIII; piperis
grana VI; nitri, cerae, singulorum P. * XII; mellis P. =;
olei heminam.
Niconis quoque est quod resolvit, aperit, purgat. Habet
alcyoneum, sulpur, nitrum, pumicem paribus portionibus,
quibus tantum pieis et cerae adicitur, ut fiat cerati crassi-
tudo.
Ad spissa autem Aristogenis fit ex his: sulpuris
P. * I; resinae terebenthinae, nitri spumae, et ex scilla
partis interioris, plumbii eloti, singulorum P. * II; turis fu-
liginis P. * VIII; ficus aridae quam pinguissimae, sebi
taurini, singulorum P. * VIII; cerae P. * XII; iridis Ma-
c~edonicae P. * VI; sesami fricti acetabulum.
Maximeque nervis et articulis malagma convent. Igi-
tur Euthyclei est ad articulos, et ad 01nnem dolorem et ad
vesicae, et ad recenti cicatrice, contractos articulos, quas an-
cylas Graeci nominant, quod habet: fnliginis turis aceta-
bnlum; resinae tantumdem; galbani sine surculis sescun-
t~iam; Hammoniaci, bdelli. . . P. * III. . . singulorum
P. =; cerae P. S. Ad eosdem dígitos iridis, Hammoniaci,
galbani, nitri, singulorum P. * XIIII; resinae liquidae P. *
VI ; cerae P. * XVI.
Ad dolores articulorum Sosagorae: plumbi combusti,
papaveris lacrimae, corticis hyroscyami, styracis, peucedani,
sebi, resinae, cerae, pares portiones.
VITRUVIUS
DE AROHITEOTURA

LIBER PRIMUS

Cum divina tua mens et numen, imperator Caesar,


imperio potiretur orbis terrarum invictaque virtute cunctis
hostibus stratis triumpho victoriaque tua civn; gloriarentur
et gentes omnes subactae tumn spectarent nutum populus-
que Romanus et senatus liberatus timore amplissimis tuis
cogitationibus consiliisque gnbernaretur, 11011 audebam, tan-
tis occupationibus, de architectura scripta et magnis cogita-
tionibus, explicata edere, metuens, 1w non apto tempore
interpellans subirem tui animi offensionem.
Cum vero adtenderem te non solum de vita cornmuni
omnium curam publicaeque rei constitutionem habere sed
etiam de opportunitate publicorum aedificiorum, ut civitas
per te non solum provinciis esset aucta, verum etiam ut
maiestas imperii publicorum aedificiorum egregias haberet
auctoritates, non putavi praetermittendum, quin primo quo-
que tempore de his rebus ea tibi ederem, ideo quod primum
parenti tuo de eo fueram notus et eius virtutis studiosus.
Cum autem concilium caelestium in sedibus inmortalitatis
eum dedicavisset et imperium parentis in suam potestatem
transtulisset, idem studium meum in eius memoria perma-
nens in te contulit favorem.
!taque cum M. Aurelio et P. Minidio et Cn. Cornelio
ad apparationem balistarum et scorpionum reliquorumque
tormentorum refectionem fui praesto et cum eis commoda
accepi, quae, cum primo mihi tribuisti recognitionem, pc-r
sororis commendationem servasti.
Cum ergo eo beneficio essem obligatus, ut ad exitum
vitae non haberem inopiae timorem, haec tibi scribere eoepi,
quod animadverti multa te aedificavisse et nunc aedificare,
reliquo quoque tempore et publicorum et privatorum aedi-
731 -

ficiorum, pro amplitudine rerum gestarum ut posteris me-


moriae traderentur, curam habiturum. Conscripsi praescrip-
tiones terminatas, ut eas adtendens et ante facta et futura
qualia sint opera, per te posses nota habere. Namque his
voluminibus aperui omnes disciplinae rationes.

I
l. Architecti est scientia pluribus disciplinis et variis
cruditio11ibus ornata, ( cuius indicio probantur om11ia) quae
ab ceteris artibus perficiuntur. Opera ea nascitur et fabrica
et ratiocinatio11e. Fabrica est co11ti11uata ac trita usus me-
ditatio, quae manibus perficitur e materia cuiuscumque ge-
neris opus est ad propositum deformationis. Ratioci11atio
autem est, quae res fabricatas sollertiae ac rationis proportio-
ne demonstrare atque explicare potest.
2. Itaque archictecti, qui sine litteris contenderant, ut
manibus essent exercitati, no11 potueru11t efficere, ut haberent
pro laboribus auctoritatem; qui autem ratioci11ationibus Pt
litteris solis confisi fuerunt, umbram 11011 rem persecuti Yi-
dentur. At qui utrumque perdidicerunt, uti om11ibus armis
ornati citius cum auctoritate, quod fuit propositurn, snnt
adsecuti.
3. Cum i11 omnibus enim rebns, tum maxime etiam in
architectura haec duo insunt, qnod significatur et quocl
significat. Significatur proposita res, ele qua dicitur; hanc
autem significat demonstratio rationibus doctrinarurn expli-
cata. Quare videtur utraque parte exercitatus esse debere,
qui se architectum profiteatur. Itaque eum etiam ingenio-
sum oportet esse et ad disciplinam docilem. Neque enim
ingenium sine disciplina aut disciplina si11e ingenio per-
fectum artificem potest efficere. Et ut litteratus sit, peritus
graphidos, eruditus geometria, historias complures noverit,
philosophos diligenter audierit, musicam scierit, medicinae
non sit ignarus, responsa iurisconsultorum 11overit, astrolo-
giam caeliquae rationes cognitas habeat.
4. Quae cur ita sint, haec sunt causae. Litteras architec-
tum scire oportet, uti commentariis memoriam firmiorem
efficere possit. Deinde graphidis scientiam habere, quo fa-
cilius cxemplaribus pictis quam velit operis speciem defor-
mare valeat. Geometria autem plura praesidia praestat ar-
- 732 -

chiteeturae; et primum ex euthygrammis circini tradit usum,


e qno maxime facilius aedificiorum in areis expedinntur
<lescriptiones normarumque et librationum et linearum di-
rectiones. Item per opticen in aedificiis ab certis regionibus
eaeli lumina recte docuntur. Per arithmeticen vero sumptus,
aedificiorum consummantur, mensurarum rationes explican-
tnr, difficilesque symmetriarum quaestiones geometricis ra-
tionibus et methodis jnveniuntur. 5 Historias autem plures
novisse oportet, quod multa ornamenta saepe in operibus
architecti designant, de quibus argumentis rationem, cur
fecerint, quaerentibus reddere debent. Quemadmodum si
quis statuas marmoreas muliebres stolatas, quae cariatides
dicuntur, pro columnis in opere statuerit et insuper mutulos
et coronas conlocaverit, percontantibus ita reddet rationem.
Caria, civitas Peloponnensis, cum Persis Hostibus contra
Graeciam consensit. Postea Graeci per victoriam gloriose
bello liberati communi consílio Cariatibus bellum indixerunt.
Itaque oppido capto, viris interfectis, civitate declarata
matronas eorum in servitutem abduxerunt, nec sunt passi
stolas neque ornatus matronales deponere, uti non una tri-
umpho ducerentur, sed aeterno, servitutis exemplo gravi
contumelia pressae poenas pendere viderentur pro civitate.
Ideo qui tunc architecti fuerunt aedificiis publicis designa-
verunt earum imagines oneri ferundo conlocatas, ut etiam
posteris nota poena peccati Cariatium memoriae traderetur.
6 Non minus Lacones, Pausania Agesilae filio duce, Pla-
taeeo proelio pauca manu infinitum numerum exercitus
Persarum cum superavissent, acto cum gloria triumpho spo-
liorum et praedae, porticum Persicam ex manubiis, laudis et
virtutis civium indicem, victoriae posteris pro tropaeo con-
stituerunt. !bique captivorum simulacra barbarica vestis or-
natu, superbia meritis contumeliis punita, sustinentia tectum
conlocaverunt, uti et hostes horrescerent timore eorum for-
titudinis effectus, et cives id exemplum virtutis aspicientes
gloria erecti ad defendendam libertatem essent parati.
Itaque ex eo multi statuas Persicas sustinentes epistylia et
oornamenta eorum conlocaverunt, et ita ex eo argumento va-
rietates egregias auxerunt operibus. Item sunt aliae eiusdem
generis historiae, quarum notitiam architectos tenere opor-
teat. 7. Philosophia vero perficit architectum animo magno
et uti non sit adrogans, sed potius facilis, aequus et fidelis,
sine avaritia, quod est maximum; nullum enim opus vere
- 733 -

sine fide et castitate fieri potest; ne sit cupidus neque in


muneribus aceipiendis habeat animum oceupatum, sed cum
gravita te suam tueatur dignitatem bonam famam habendo;
et haec enim philosophia praescribit. Praeterea de rerum
natura, quae graece physiologia dicitur, philosophia explicat.
Quam necesse est studiosus novisse, quod habet multas et
varias naturales quaestiones. Ut etiam aquarum ductioni-
bus. Incnrsibus enim et circuitionibus et librata planitie
expressionibus spiritus naturales aliter atque fiunt, quorum
offensionibus mederi nemo poterit, nisi qui ex philosophia
principia rerum naturae noverit. Item qui Ctesibii aut
Archimedis et ceterorum, qui eiusdem generis praecepta
conscripserunt, leget, sentire non poterit, nisi his rebus a
philosophis erit institutus. 8 Musicen autem sciat oportet, uti
canonicam rationem et mathematicam notam habeat, prae-
terea balistarum, catapultarum, scorpionum temperaturas
possit recte facere. ln capitulis enim dextra ac sinistra
sunt foramina hemitoniorum, per quae tenduntur suculis
et vectibus e nervo torti funes, qui non praecluduntur nec
praeligantur, nisi sonitus ad artificis aures certos et aequa-
les fecernnt. Bracchia enim, quae in eas tentiones inclu-
dnntur, cum extenduntur aeqnaliter et pariter utraque
plagam mittere debent; quodsi non homotona fuerint, inpe-
dient directam telorum missionem. Item theatris vfüm aerea,
quae in cellis sub gradibus mathematica ratione conlocantur
quae Graeci echeia appellant; sonitum et discrimina ad sym-
phonias musicas sive concentus componuntur divisa in cir-
cinatione diatessaron et diapente et disdiapason, uti vox
seaenici sonitus conveniens in dispositionibus tactu cum
offenderit, aucta cum incremento clarior et suavior ad specta-
torum perveniat aures. Hydraulicas quoque machinas et
eetera, quae sunt similia his organis, sine musicis rationibus
pfficere nemo poterit. Disciplinam vero medicinae novisse
oportet propter inclinationem caeli, quae Graeci climata
(licunt, et aeris et locorum, qui sunt salubres aut pestilentes,
aquarumque usus; sine his enim rationibus nulla salubris
habitatio fieri potest. lura quoque nota habeat oportet, ea
quae necessaria sunt aedificiis communibus parietum ad am-
bitum stillicidiorum et cloacarum, luminum. Item, aquarum
ductiones et cetera, quae eiusmodi sunt, nota oportet sint
architectis, uti ante caveant quam instituant aedificia, ne

47 - ~
- 734 -

controversiae faetis operibus patribus familiarum relinquan-


tur, et ut legibus scribendis prudentia cavere possit et
locatori et conductori; namque si lex perite fuerit scripta,
erit ut sine captione uterque ab utroque liberetur. Ex
astrologia autem cognoscitur oriens, occidens, meridies,
septentrio, etiam caeli ratio, aequinoctium, solstitium astro-
rum cursus; quorum notitiam si quis non habuerit, horolo-
giorum rationem omnimo scire non poterit.
Cum ergo tanta haec disciplina sit, condecorata et
abundans eruditionibus variis ac pluribus, non puto posse
iuste repente profiteri architectos, nisi qui ab aetape puerili
his gradibus disciplinarum scandendo scientia plerarumqne
litterarum et artium nutriti pervenerint ad summum tem-
plum architecturae. Ac fortasse mirum videbitur inperitis
hominibus posse naturam tantum numerum doctrinarum
perdiscere et memoria continere. Cum autem animadvertc-
rint omnes disciplinas inter se coniunctionem rerum et
communicationem habere, fieri posse faciliter credent; en-
cyclios enim disciplina uti corpus unum ex his membris
est composita. Itaque qui a teneris aetatibus eruditionibus
variis instruuntur, omnibus litteris agnoscunt easdem notas
communicationemque omnium disciplinarum, et ea re faci-
lius omnia cognoscunt. Ideoque de veteribus architectis
Pythius, qui Prieni aedem Minervae nobiliter est archicecta-
tus, ait in suis commentariis architectum omnibus artibus
et doctrinis plus oportere posse facere, quam qui singulas
res suis industriis et exercitationibus ad summam claritatem
perduxerunt. Id autem re non expeditur. 13. Non enim
debet nec potest esse architectus grammaticus, uti fuerit
Aristarchus, sed non agrammatus, nec musicus ut Aristo-
xenus, sed non amusos, nec pictor ut Apelles, sed graphi-
dos non inperitus, nec piastes quemadmodum Myron seu
Polyclitus, sed rationis plasticae non ignarus, nec denuo mr-
dicus ut Hippocrates, sed non aniatrologicus, nec in ceteris
doctrinis singulariter excellens, sed in is non imperitus. Non
enim in tantis rerum varietatibus elegantias singulares quis-
quam consequi potest, quod earum ratiocinationes cognoscere
et percipere vix capit in potestatem. 14. Nec tamen non tantum
architecti non possunt in omnibus rebus habere summum
effectum, sed etiam ipsi qui privatim proprietates tenent
artium, non efficiunt, ut habeant omnes summum laudis
principatum. Ergo si in singulis doctrinis singuli artífices
735 -

neque omnes sed panei aevo perpetua nobilitatem v1x sunt


consecuti, quemadmodum potest architectus, qui pluribus
artibus debet esse peritus, non id ipsum mirum et magnum
facere, ne quid ex his indigeat, sed etiam ut omnes artifices
superet qui singulis doctrinis adsiduitatem curo industria
summa praestiterunt? 15. Igitur in hac re Pythius errasse vi-
detur, quod non animadvertit ex duabus rebus singulas artes
esse compositas, ex opere et eius ratiocinatione, ex his au-
tem unum proprium esse eorum qui singulis rebus sunt
exercitati, id est operis effectus, alterum commune cum
omnibus doctis, id est rationem, uti medieis est musicis et
de venarum rythmo ad pedem motus, ut six vulnus mederi
aut aegrum eripere de periculo oportuerit, non accedet
musicus, sed id opus proprium erit mediei; item in organo
non medicus sed musicus modulabitur, at aures suae contio-
nibus recipiant iucunditatem. 16. Similiter cum astrologis et
musicis est disputatio communis de sympathia stellarum
et quadratis et trigonis diatessaron et diapente, a geome-
tris de visu qui graece logos opticos appellatur; ceterisque
omnibus doctrinis multae res vel omnes communes sunt
dumtaxat ad disputandum.
SEXTUS IULIUS FRONTINUS
DE AQUAEDUCTO

LIBER PRIMUS

IV. 1. Ab urbe condita per annos quadringentos


quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum,
quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant.
2. Fontium memoria cum sanctitate adhuc exstat et colitur;
salubritatem aegris corporibus adferre creduntur, sicut Ca-
menarum et Apollinis et Iuturnae. 3. Nunc autem in urbem
influunt aqua Appia, Anio Vetus, Mareia, Tepula, Iulia,
Virgo, Alsietina quae eadem vocatur Augusta, Claudia,
Anio N"ovus.
V. 1. M. Valerio Maximo P. Decio Mure consulibus,
anno post initium Samnitici belli tricesimo aqua Appia in
urbem inducta est ab Appio Claudio Crasso censore, cui
postea Caeco fuit cognomen, qui et Viam Appiam a Porta
Capena usque ad urbem Capuam muniendam curavit. 2.
Collegam habuit C. Plautium, cui ob inquisitas eius aquae
venas Venocis cognomen datum est. 3. Sed quia is intra
annum et sex menses deceptus a collega tamquam idem
facturo abdicavit se censura, nomen aquae ad Appii tantum
honorem pertinuit, qui, multis tergiversationibus extraxisse
censuram traditur, donec et viam et huius aquae ductum
consummaret. 4. Concipitur Appia in agro Lucullano via
Praenestina inter miliarium septimum et octavum deverticulo
sinistrorsus passum septingentorum octoginta. 5. Ductus
eius habet longitudinem a capite usque ad Salinas, qui locus
est ad Portam Trigeminam, passuum undecim milium cen-
tum nonaginta; ex eo rivns est subterraneus passuum
undecim milium centum triginta, supra terram substructio
et arcuatura proximum Portam Capenam passuum sexaginta.
6. Iungitur ei ad Spem Veterem in confinio hortorum
- 737 -

Torquatianorum et Taurianorum ramus Augustae ab Angnsto


in supplementum eius additus, cni loco cognomen ideo datur
Gemellorum. 7. Hic via Praenestina ad miliarium sextum
deverticulo sinistrorsus passuum nongentorum octoginta
proxime viam Collatiam accipit fontem. Cuius ductus usque
ad Gemellos efficit rivo subterraneo passuum sex milia
trecentos octoginta. 9. Incipit distribui Appia imo Publicii
Clivo ad Portam Trigeminam, qui locus Salinae adpellantur.
VI. 1. Post annos quadraginta quam Appia perducta
est, anno ab urbe condita quadringentesimo octogesimo uno
M'. Curius Dentatus, qui censuram cnm Lucio Papirio
Cursore gessit, Anionis qui nnnc Vetus dicitur aqnam per-
ducendam in urbem ex manubiis de Pyrro captis locavit,
Spurio Carvilio Lucio Papirio consulibus iternm. 2. Post
biennium deinde actum est in senatu de consummando eius
aquae opere referente. . . nocumi . . . praetore. 3. Tum ex
senatns consulto dumnviri aquae perducendae creati sunt
Curius, qui eam locaverat et Fulvins Flaccus. 4. Curius
intra quintum diem quam erat duumvirmn ereatus deees-
sit; gloria perdnctae pertinuit ad Fulvium. 5. Concipitur
Anio vetus supra Tibur vicesimo miliario extra Portam
Tiburtinam ubi partem dat in Tiburtinm usnm. 6. Ductus
eius habet longitudinem, ita exigente librarnento, passmnu
quadraginta trium milimn: ex eo rivus est subterrane11s
passuum qnadraginta dumn mili11m septigentornm septna-
ginta novem, substructio supra terram passnmn ducrntu-
rum viginti unius.
VII. 1. Post annos centum viginti septem, id est anno
ab urbe condita sexcentesimo octavo, Ser. Snlpicio Galha
[curo]) Lucio Aurelio Cotta consulibus cum Appiae Anionis-
que ductus vetustate quassati privatorum etiam fraudibus in-
terciperentur, datum est a senatu negotium Mareio, qni tum
praetor inter cives ius dicebat, eorum ductuum reficiendo-
rum ac vindicandorum. Et quoniam incrementum urbis
exigere videbatur amplorem modum aquae, eidem manda-
tum a senatu est, ut curaret, quatenus alias aquas posset
in urbem perducere 3. Qui priores ductus restituit et tertiam
illis uberiorem aquam duxit, cui ab auctore Marciae nomen
est. 4. Legimus apud Fenestellam, in haec opera Mareio de-
cretum sestertium milies octingenties, et quoniam ad consu-
mandum negotium non sufficiebat spatium praeturae, in
annum alterum est prorogatum. 5. Eo tempore decemviri,
- 738 -

dum aliis ex causis libros Sibillinos inspiciunt, invenisse


dicuntur, 11011 esse fas aquam Mareiam - seu potius Anio-
nem ( de hoc enim constantius traditur in Capitolium
perduci, deque ea re in senatu M. Lepido pro collega
verba faciente actum Appio Claudio Q. Caecilio consuli-
bus, eandemque post annum tertium a Lucio Lentulo retrac-
tatam C. Laelio Q. Servilio consulibus, sed utroque tem-
pore vicisse gratiam Marci Regis; atque ita in Capitolium
esse aquam perductam. 6. Concipitur Mareia Via Valeria ad
miliarium tricesimum sextum deverticulo euntibus ab urbe
Roma dextrorsus milium passuum trium, Sublacensi autem,
quae sub Nerone principe primum strata est, ad miliarium
tricesimum octavum sinistrorsus intra spatium passuum
ducentorum. 7. Fontium aqna sub rupibus pene statim
stat immobilis stagni modo colore praeviridi. 8. Ductus eius
habet longitudinem a capite ad urbem passnum sexaginta
milium et mille septingentormn decem et semis; rivo subter-
raneo passuum quinquaginta quattuor milium ducentorum
quadraginta septem semis, opere supra terram passuum
septem milium quadringentorum sexaginta trium: ex eo
longius ab urbe pluribus locis per vallis opere arcuato
passuum quadringentorum sexaginta trium, propius urbem
a septimo miliario substructione passumn quingentormn
viginti octo, reliquo opere arcuato passuum sex milium
quadringentorum septuaginta duum.
VIII. 1. Cn. Servilius Caepio et L. Cassius Longinus,
qui Ravilla adpellatus est, censores anno post urbem condi-
tam sexcentesimo vicensimo f,eptimo, M. Plantio Hypsaeo
M. Fulvio Flacco cos., aquam quae vocatur Tepula ex
agro Lucullano, quem qnidam Tusculannm credunt, Romam
et in Capitolium addncendam cnraverunt. 2. Tcpnla <'oncipi-
tur Via Latina ad decimum miliarium deverticulo euntibus
ab Roma dextrosus milium passuum dum. 3. Inde suo rivo
in urbem perducebatur.
IX. 1. Post M. Agrippa aedilis post primum consu-
latum imperatore Caesare Augusto II L. Volcatio cos., anno
post urbem conditam septingentesimo nono decimo ad mi-
liarium ab urbe duodecimum Via Latina deverticulo eunti-
bus ab Roma dextrorsus milium passuum duum alterius
aquae proprias vires collegit et Tepulae rivum intercepit.
2. Adquisitae aquae ab inventore nomen Iuliae datum est,
ita tamen divisa erogatione, ut maneret Tepulae appellatio.
- 739 -

3. Ductus Iuliae efficit longitudinem passuum quindecim mi-


lium quadringentorum viginti sex S. : opere supra terram
passuum septem milium: ex eo in proximis urbem locis a
septimo miliario substructione passuum quingentormn vi-
ginti octo, reliquo opere arcuato passuum sex milium qua-
dringentorum septuaginta duum. 4. Praeter caput Iuliae
transfluit aqua quae vocatur Crabra. 5. Hanc Agrippa omisit,
seu quia improbaverat, sive quia Tusculanis possessoribus
relinquedam credebat; haec namque est quam omnes villae
tractus eius per vicem in dies modulosque certos dispensa-
tam accipiunt. 6. Sed non eadem rnoderatione aquarii nostri
partem eius semper in supplementum Iuliae vindicaverunt,
nec ut Iuliam augerent, quam hauriebant largiendo com-
pendi sui gratia. 7. Exclusi ergo Crabram et totam iussu
imperatoris reddidi Tusculanis, qui nunc, forsitan non sine
admiratione, eam sumunt ignari cui causae insolitam abun-
dantiam debeant. 8. Iulia autem revocatis derivationibus,
per quas subripiebatur, modum suum quamvis notabili
siccitate servavit. 9. Eodem anno Agrippa ductus Appiae,
Anionis, Marciae paene dilapsos restituit et singulari cura
compluribus salientibus instruxit urbem.
X. 1. Idem cum iam tertio consul fuisset, C. Sentio
Q. Lucretio consulibus, post annum tertium decimum quam
Iuliam deduxerat, Virginem quoque in agro Lucullano
collectam Romam perduxit. 2. Die quo primum in urbe re-
sponderit, quintus idus Iunias invenitur. 3. Virgo appellata
est, quod quaerentibus aquam militibus puella virguncula
venas quasdam monstravit, quas secuti qui foderant, ingen-
tem aquae modum vocaverunt. 4. Aedicula fonti adposita
hanc ongmem pictura ostendit. Concipitur Virgo via
Collatina ad miliarimn octavum palustribus locis, signino
eircumiecto continendarum scaturiginum carsa. 6. Adiuvatur
ct compluribus aliis adquisitionibus. 7. Venit per longitudi-
uem passuum decem quattuor milium centum quinque: ex
eo rivo subterraneo passuum decem duum milium octin-
gentorum sexaginta quinque, supra terram per passuus
mille ducentos quadraginta: ex eo substructione rivorum
locis compluribus passuum quingentorum quadraginta,
opere arcuato passuum septingentorum. 8. Adquisitionum
cluctus rivi subterranei efficiut passus mille quadringentos
11ninque.
- 740-

XI. 1. Quae ratio moverit Augustum,, providentissi-


mum principiem, perducendi Alsietinam aquam, quae voca-
tur Augusta, non satis perspicio, nullis gratiae, immo etiam
parum salubrem ideoque nusquam in usus populi fluen-
tem; ms1 forte cum opus naumachiae adgreditur, ne
quid salubrioribus aquis detraheret, hanc proprio opere
perduxit et quod naumachiae coeperat superesse, hortis
adiacentibus et privatorum usibus ad inrigandum concessit.
2. Solet tamen ex ea in Transtiberina regione, quotiens
pontes reficiuntur et a citeriore ripa aquae cessant, ex neces-
sitate in subsidium publicorum salientium dari. 3. Cornii-
pitur ex lacu Alsietino via Claudia miliario quarto decimo
deverticulo dextrorsus passuum sex milium quingentorum.
4. Ductus eius efficit longitudinem passuum vinginti duum
milium centum septuaginta duorum, opere arcuato passuum
trecentorum quinquaginta octo.
12. Idem Augustus in supplementum :Marciae, qno-
tiens siccitates egerent auxilio, aliam aguam eiusdem boni-
tatis opere subterraneo perduxit usque ad Marciae ri,,nm,
quae ab inventore appellatur Augusta. 2. Nascitur ultra
fontem Marciae. 3. Cuius ductus donec Marciae acc(•dii.t,
efficit passus octingentos.
XIII. 1. Post hos C. Caesar, qui Tiberio sucessit, cum
parum et publicis usibus et privatis voluptatibus septem
ductus aquarum sufficere viderentur, altero imperii sni
anno, M. Aquila Juliano P. Nonio Asprenate cos., anno
urbis conditae septingentesimo nonagesimo uno dnos ductus
incohavit. 2. Quod opus Claudius magnificentissime con-
summavit dedieavitque Sulla et Titiano consulibns, anno
post urbem conditam octingentesimo tertio kalendis Angm,-
tis. 3. Alteri nomen, quae ex fontibus Caerulo et Curtio
pertueebatur, Claudiae datum. 4. Haec bonitatis proximae
est Marciae. 5. Altera, quoniaum duae Anionis in urbem
aquae fluere coeperant, ut facilius appellationibus dinosce-
rentur, Anio Novus vocitari coepit; priori Anioni cognomen
Veteris adiectum.
XIV. 1. Claudia concipitur Via Sublacensi ad milia-
rium tricesimum octavum deverticulo sinistrorsus intra
passus trecentos ex fontibus duobus amplissimis et speciosis,
Caeruleo qui a similitudine appellatus est, et Curtio.
2. Accipit et eum fontem qui vocatur Albudinus, tantae
bonitatis, ut Marciae quoque adiutorio quotiens opus est ita
741-

sufficiat, ut adiectione sui nihil ex qualitate eius mutet.


3. Augustae fons, quia Mareiam sibi sufficere apparebat, in
Claudiam derivatus est, manente nihilo minus praesidiario
in Mareiam, ut ita demum Claudiam aquam adiuvaret Au-
gusta, si eam ductus Marciae non caperet. 4. Claudiae
ductus habet longitudinem passuum quadraginta sex milium
quadringentorum sex: ex eo rivo subterraneo passuum tri-
ginta sex milium ducentorum triginta, opere supra terram
passuum decem milium centum septuaginta sex: eo opere
arcuato in superiori parte pluribus locis passuum trium
milium septuaginta sex, et prope urbem a septimo miliario
substructione rivorum per passus sexcentos novem, opere
arcuato passuum sex milium quadringentorum nonaginta
et unius.
15. Anio novus via Sublacensi ad miliarium qua-
dragesimum secundum in Simbruino excipitur ex flumine,
quod cum terras cultas circa se habeat soli pinguis et inde
ripas solutiores, etiam sine pluviarum iniuria limosum et
turbulentns fluit. 2. Ideoque a faucibus ductus interposita
est piscina limaria ubi, inter amnem et specum consisteret
et liquaretur aqua. 3. Sic quoque quotiens imbres superve-
niunt, turbida pervenit in urbem. 4. Iungitur ei rivus Her-
culaneus oriens eadem via ad miliarium tricesimum octa-
vum e regione fontium Claudiae trans flumen viamque.
5. Natura est purissimus, sed mixtus gratiam splendoris sui
amittit. 6. Ductus Anionis novi efficit passuum quinqua-
ginta octo milia septingentos : ex eo rivo subterraneo pas-
suum novem milia trecentos, opere supra terram passum
novem milia quadringentos: ex eo substructionibus aut
opere arcuato superiore parte pluribus locis passuum duo
milia trecentos, et propius urbem a septimo miliario
substructione rivorum passus sexcentos novem, opere ar-
cuato passuum sex milia quadringentos nonaginta unum.
7. Hi sunt arcus altissimi, sublevati in quibusdam locis
pedes centum novem.
XVI. 1. Tot aquarum tam miltis necessariis molibus
pyramidas videlicet otiosas compares aut cetera inertia sed
fama celebrata opera Graecorum.
XVII. 1. Non alienum mihi visum est longitudines
quoque rivorum cuisque duetos etiam per species operum
complecti. 2. Nam cum maxima huius officii pars in tutela
eorum sit, scire praepositum oportet, quae maiora impen-
- 742-

dia exigant. 3. Nostrae quidem sollicitudini non suffecit,


singula oculis subiecisse, formas quoque ductuum facere
curavimus, ex quibus adparet ubi valles quantaeque, ubi
flumina traicerentur, ubi montium lateribus specus adpli-
citae maiorem adsiduamque petendi ac muniendi rivi exigant
curam. 4. Hinc illa contingit utilitas, ut rem statim veluti
in conspectu habere possimus et deliberare tamquam
adsistentes.
XVIII. 1. Omnes aquae diversa in urbem libra perve-
niunt. 2. Inde fluunt quaedam altioribus locis et quae-
dam erigi in eminentiora 11011 possunt; nam et colles sen-
sim propter frequentiam incendiorum excreverunt rudere.
3. Quinque sunt quarum altitudo in omnem partem urbis
adtollitur, sed ex his aliae maiore, aliae leviore pressura
coguntur. 4. Altissimus est Anio novus, proxima Claudia,
tertium locum tenet Iulia, quartum Tepula, dehinc Mareia,
quae capite etiam Claudiae libram aequat, sed veteres humi-
liore derectura perduxerunt, sive nondum ad subtile explo-
rata arte librandi, seu quia ex industria infra terram aquas
mergebant, ne facile ab hostibus interciperentur, cum fre-
qu~ntia adhuc contra Italicos bella gerentur. 5. Iam tamen
quibusdam locis, sicubi ductus vetustate dilapsus est, omisso
circuito subterraneo vallium brevitatis causa substructio-
nibns arcuationibusque traiciuntur. 6. Sextum tenet librae
lo<'nrn Anio vetus, similiter suffecturus etiam altioribm;
locis urbis, si, ubi vallium summissarumque regionum con-
dicio exigit, substructionibus arcuationibus is erigeretur.
7. Sequitur huius libram Virgo, deinde Appia; quae cum
ex urbano agro perducerentur, non in tantum altitudinis
erigi potuerunt. 8. Omnibus humilior Alsientina est, quae
Transtiberinae regioni et maxime iacentibus locis servit.
XIX. 1. Ex eis sex via Latina intra septimum con-
tectis piscinis excipiuntur, ubi quasi respirante rivorum
cursu limum deponunt. 2. Modus quoque earum mensuris
ibidem positis initur. 3. Una autem earum Iulia, Mareia,
Tepula quae intercepta, sicut supra demonstravimus, rivo
Iuliae accesserat, nunc a piscina eiusdem Inliae modum
accipit ac proprio canali et nomine venit - hae tres a
piscinis in eosdem arcus recipiuntur. 4. Summus in his est
Iuliae, inferior Tepulae, dein Mareia. 5. uae ad libram
Collis Viminalis continenter una fluentes ad Viminalem
usque Portam deveniunt. 6. Ibi rursus emergunt. 7. Prius
tamen pars Iuliae ad Spem V eterem excepta castellis Caelii
- 743 -

Montis diffunditur. 8. Mareia autem partem sui post hortos


Pallantianos in rivum qui vocatur Herculaneus deicit. 9. Is
per Caelium ductus, ipsius montis usibus nihil ut inferior
sumministrans, finitur supra Portam Capenam.
XX. 1. Anio novus et Claudia a piscinis in altiores
arcus recipiuntur ita ut superior sit Anio. 2. Finiuntur
arcus earum post hortos Pallantianos et inde in usum urbis
fistulis diducuntur. 3. Partem tamen sui Claudia prius in
fert. 4. Hi directi per Caelium montem iuxta templurn
Divi Claudii terminantur. 5. Modum quem acceperunt aut
circa ipsum montem aut in Palatium Aventinumque et
regionem Transtiberinam dimittunt.
21. Anio vetus citra quartum miliarium intra novi
i,pecum, qua a via Latina in Lavicanam arcus traicit, et
ipse piscinam habet. 2. Inde intra secundum miliarum
partem dat in specum qui vocatur Octavianus et pervenit
in revionem viae Novae ad hortos Asinianos, unde per illum
tractum distribuitur. 3. Rectus vero ductus secundum
Spem verniens intra Portam Esquilinam in altos rivos per
urbem didicitur.
XXII. 1. Nec Virgo nec Appia nec Alsietina concepta-
cula, id est piscinas, habent. 2. Arcus Virginis initium
habent sub hortis Lucullanis, finiuntur in Campo Martio
secundum frontem Saeptorum. 3. Rivos Appiae sub Caelio
monte et Aventino actus emergit, ut diximus, infra Clivum
Publicii. 4. Alsietinae ductus post naumachiam, cuius causa
videtur esse factus, finitur.
XXIII. 1. Quoniam autores cuiusque aquae et aetates,
praeterea origines et longitudines rivorum et ordinem librae
persecutus sum, non alienum mihi videtur, etiam singula
subicere et ostendere quanta sit copia quae publicis priva-
tisque non solum usibus et auxiliis verum etiam volupta-
tibus sufficit, et per quot castella quibusque regionibns
diducatur, quantum extra urbem, quantum in urbe, et ex
eo quantum lacibus, quantum muneribus, quantum operi-
bus publicis, quantum nomine Caesaris, quantum privatis
usibus erogetur. 2. Sed rationis existimo, priusquam nomina
quinarium centenariarumque et ceterorum modulorum, per
quos mensura constituta est, proferamus, et indicare quae
sit corum origo, quae vires et quid quaque appellatio signi-
ficet, propositaque regula, ad quam ratio eorum et initium
744-

computatur, ostendere qna ratione discrepantia invenerim


et quam emendandi viam sim secutus.
XXIV. 1. Aquarum moduli aut ad digitorum ant ad
unciarum mensuram instituti. Digiti in Campania et in
plerisque Italiae locis, unciae in papula cita huc observatur.
2. Est autem digitus, ut convenit, sextadecima pars pedis,
uncia duodecima. 3. Quemadmodnm autem inter unciam et
digitum diversitas, ita et ipsius digiti non simplex obser-
vatio est. 4. Alius vocatur quadratus, alius rotundus.
Qnadratus tribus qnartisdecumis suis rotundo maior, rotun-
das tribus undecumis suis qnadrato minor est, scilieet qnia
anguli deteruntur.
XXV. 1. Postca modulm; nec ab uncia nec ab altern-
tro digitorum originem accipiens inductus, ut quidam pu-
tant, ab Agrippa, ut alii, a plnmbariis per Vitruviem archi-
tectum in usum urbis exclusis prioribus venit, appellatus
quinariae nomine. 2. Qui autem Agrippam auctorem fa-
ciunt, dicunt, quod quinque antiqui moduli exiles et velnt
puncta, quibus olim aqua cum exígua esset dividebatur, in
unam fistulam coacti sint; qni Vitruvium et plumbarios, ah
eo quod plumbea lammina plana quinque digitorum latitu-
dinem habens circumacta in rotundum hunc fistulae modu-
lum efficiat. 3. Sed hoc incertum est, quoniam cum circuns
magitur, sicut interiore parte adtrahitur, ita illam, quae
foras spectat, extenditur. 4. Maxime probabile est, quina-
riam dictam a diametro quinque quadrantum. 5. Quae ratio
in sequentibus quoque modulis usque ad vicenariam clnrat,
diametro per singulos adiectione singulorum quadrantur
crescente: ut in senaria, quae sex quadrantes in diamctro
habet, et septenaria, quae septem, et deinceps simili incre-
mento usque ad vicenariam.
XXVI. 1. Omnis autem modulus collegitur aut dia-
metro aut perímetros aut areae mensura, ex quibus et capa-
citas apparet. 2. Differentiam unciae, digiti quadrati et
digiti rotundi, et ipsius quinariae ut facilius dinoscamus,
utendum est substantia quinariae, qui modulus et certissi-
mus et maxime receptus est. 3. Unciae ergo modulus habet
diametri digitum unum et trientem digiti; capit plus,
quam quinaria, quinariae octava, hoc est sescuncia quinariae
et scripulis tribus et bese scripuli. 4. Digitius quadratus
in rotundum redactus habet diametri digitum unum et
digiti sescunciam sextulam; capit quinariae dextantcm.
- 745 -

Digitus rotundus habet diametri digitum unum; capit qui-


nariae septuncem semunciam sextulam.
XXVII. 1. Ceterum moduli, qui a quinaria oriuntur,
duobus generibus incrementum accipiunt. 2. Est unum,
cum ipsa multiplicatur, id est eodem lumine plures quina-
riae includuntur, in quibus secundum adiectionem auina-
riarum amplitudo luminis crescit. 3. Est autem fere tum
in usu, cum plures quinariae impetratae, ne rivus saepius
convulneretur, una fistula excipiuntur in castellum, ex quo
singuli suum modum recipiunt.
XXVIII. 1. Alterum genus est, quotiens non ad quina-
riarum necessitatem fistula incrementmn capit, sed ad dia-
metri sui mensuram, secundum quod et nomen accipit et
capacitatem ampliat: ut puta quinaria, cum adiectus est ei
ad diametrum quadrans, senariam facit. 2. Nec iam in soli-
dum capacitatem ampliat; capit enim quinariam unam et
quincuncem sicilicum. 3. Et deinceps eadem ratione qua-
drantibus diametro adiectis, ut supra dictum est, crescunt
septenaria, octonaria usque ad vicenariam.
XXIX. 1. Subsequitur illa ratio, quae constat ex nu-
mero digitorum quadratorum, qui area, id est lumine, cuius-
que moduli continentur, a quibus et nomen fistulae acci-
piunt. 2. Nam quae habet areae, id est luminis in rotundum
coacti, digitos quadratos viginti quinque, vicenum quinum
adpellatur: similiter tricenaria et deinceps pari incremento
quinorum digitorum quadratorum nsque ad centenum
v1cenum.
XXX. 1. ln vicenaria fístula, quae in confinio utrius-
que rationis posita est, utraque ratio paene congruit.
2. Nam habet secundum eam computationem, quae
in antecedentibus modulis servanda est, in diametro qua-
drantes viginti, cum diametri eiusdem digiti quinque sint,
et secundum eorum modulorum rationem, qui sequntur,
aream habet digitorum quadratormn exiguo minus viginti.
XXXI. 1. Ratio fistularum quinariarum usque ad
centenum vicenum per omnes modulos ita se habet, ut osten-
dimus, et omni genere inita constat sibi. 2. Convenit et
cum is modulis, qui in commentariis invictissimi et piissimi
principis posit et confrmat sunt. 3. Sive itaque ratio sive
auctoritas sequenda est, utroque commentariorum moduli
praevalent. 4. Sed aquarii cum manifestae rationi in plu-
ribus consentiant, in quattuor modulis novaverunt, duode-
naria et vicenaria et centenaria et centenum vicenum.
M. PORCIUS CATO
DE AGRI OVLTVRA •

LIBER

Est interdum praestare mercaturis rem quaerere, nisi


tam periculosum siet, et item fenerari, si tam honestum
siet. Maiores nostri sic habuerunt et ita in legibus posi-
verunt, furem dupli condemnari, feneratorem quadrupli.
Quanto peiorem civem existimarint feneratorem quarn
furem, hinc licet existimare. Et virum bonum quom lauda-
bant, ita laudabant, bonum agricolam bonumque colonum.
Amplissime laudari existimabatur qni ita laudabatur. Mn-
catorem autem strenuum studiosumque rei quaerendae
existimo, verum, ut supra dixi, percilosum et calamitosum.
At ex agricolis et viri fortissimi et milites strennissimi
gignuntur, maximeque pius quaestus stabilissimusque con-
sequitur minimeqne indiosus, minimeque male cogitantes
sunt qui in eo studio occupati sunt. Nunc ut ad rem
redeam, quod promisi institutum principium hoc erit.
Praedium quom parare cogitabis, sic in animo habeto,
nti ne cupide emas neve opera tua parcas visere et ne
satis habeas semel circumire. Quotiens ibis, totiens magis
placebit quod bonum erit. Vicine quo pacto niteant, id
animum adverti to: in bona regione bene nitere oportebit.
Et uti eo introeas et circumspicias, uti inde exire possis.
Uti bonum caelum habeat, ne calamitosum siet. Solo bono,
sua virtute valeat. Si poteris, sub radice montis siet, in
meridiem spectet, loco salubri, operariorum copia siet, bo-
numque aquarium, oppidum validum prope siet aut marr
ant amnis, qua naves ambulant, ant via bona celebrisqur.
Siet in iis agris, qui non saepe dominos mutant: qui in

(•) Adotamos o texto da edição de Teubner, elaborada por


H. Keil.
- 747

bis agris. praedia vendiderint, eos pigeat vendidisse. Uti


bene aedificatum siet. Caveto alienam disciplinam temere
contemnas. De domino bono colono bonoque aedificatore
melius emetur. Ad villam cum venies, videto, vasa torcula
et dolia multane sient: ubi non erunt, scito pro ratione
fructum esse. Instrumenti ne magni siet, loco bono siet.
Videto, quam minimi instrumenti sumptuosusque ager ne
siet. Scito idem agrum quod hominem, quamvis quaestno-
sus siet, si sumptuosus erit, relinqui non multum. Prae-
dium quod primum siet, si me rogabis, sic dicam : de
omnibus agris optimoque loco iugera agri centum : vinra
est prima ,si vino bono vel si vino multo est, secundo loeo
hortus inriguus, tertio salictum, quarto oletum, quinto
pratum, sexto campus frumentarius, septimo silva caedua,
octavo arbustum, nono glandaria silva.
II Pater familias ubi ad villam venit, ubi larem fami-
liarem salutavit, fundum eodem die, si potest, circumeat; si
non eodem die, at postridie. Ubi cognovit, quo modo f1mdn,;
cultus siet operaque quae facta infectaqne ,;ient, po,;tridie
eius diei vilicum vocet, roget, quid operis siet factum,
quid restet, satisne tempori opera sient confecta, possitne
quae reliqua sient conficere, et quid factum vini, frumenti
aliarumque rerum omnium. 2. Ubi ea cognovit, rationem
mire oportet operarum, dierum. Si ei opus 11011 apparet,
dicit vilicus sedulo se fecisse, servos non valnisse, trmpes-
tates malas fuisse, servos aufugisse, opus publicnm effe-
cisse, ubi eas aliasque causas multas dixit, ad rationem
operum operarumque vilicum revoca. 3. Cum tempestatrs
pluviae fuerint, quae opera per imbrem fieri potuerint,
dolia lavari, picari, villam purgari, frumentum transferri,
stercus foras efferri, sfrrcilinium fieri, semen purgari, funes
sarciri, novos fieri; centones, cuculiones familiam oportuisse
sibi sarcire. 4. Per ferias potnisse fossas veteres tergni,
viam publicam muniri, vepres recidi, hortum fodiri, pratnm
purgari, virgas vinciri, spinas runcari, expinsi far, mumli-
tias fieri. Cum servi aegrotarint, cibaria tanta dari 11011
oportuisse. 5. Ubi ea cognita aequo animo sunt, quae reliqua
opera sint curare uti perficiantur rationes putare argen-
tariam, frumentariam, pabuli causa quae para ta sunt;
rationem vinariam, oleariam, quid venierit, quid exactmn
siet, quid reliquum siet, quid siet quod veneat: quae satis
accipiunda sint, satis accipiantur: 6. reliqua quae sint uti
- 748 -

conpareant siquid desit in annum, uti parentur: quae


supersint, uti veneant: quae opus sint locato, locentur:
quae opera fieri velit et quae locari velit, uti imperet et
ea scripta relinquat. Pecus consideret. Auctionem uti
faciat: 7. vendat oleum, si pretium habeat, vinum, frumen-
tum quod supersit vendat: bovcs vetulos, armenta delicula,
oves deliculas, Ianam, pelles, plostrum vetus, ferramenta
vetera, servum senem, servnm morbosum, et siquid aliut
supersit, vendat. Patrem familias vendacem, non emacem
esse oportet.
III Prima adulescentia patrem familiae agrum eonse-
rere (studere) oportet, aedificare diu cogitare oportet; con-
serere cogitare non oportet, sed facere oportet. Ubi aetas
accessit ad annos XXXVI, tum aedificare oportet, si agrum
consitum habeas. Ita aedifices, ne villa fundum quaerat
neve fundus villam. 2. Partem familiae villum rusticam
bene aedificatum habere expedit, cellam, oleariam, vinariam,
dolia multa, uti lubeat caritatem expectare: et rei et vir-
tuti et gloriae erit. Torcularia hona habere oportet, tu
opus bene effici possit. Olea ubi lecta siet, oleum fiat con-
tinuo, no corrumpatur. Cogitato quotannis tempestates
magnas venire et oleam deicere solere. 3. Si cito sustuleris
et vasa parata erunt, damni nihil erit ex tempestate et
oleum viridius et melius fiet. 4. Si in terra et tabulado olea
nimium diu erit, putescet, oleum fetidum fiet. Ex quavis
olea oleum viridius et bonum fieri potest, si temperi facies.
5. ln iugera olei CXX vasa esse oportet, si oletum bonum
beneque frequens cultumque erit. Trapetos bonos privos
inpares esse oportet, si orbes contriti sient, ut conmutare
possis, funes loreos privos, vectes senos, fibulas duodenas,
medipontos privos loreos. Trochileas graecanicas binis funi-
bus sparteis ducunt: 6. orbiculis superioribus octonis, infe-
rioribus senis citius duces: si rotas voles facere, tardius
ducentur, sed minore labore. IV. Bubilia honas praesepis
faliscas clatratas, clatros interesse oportet pede. Si ita face-
ris, pabulum boves non eicient. Villam urbanam pro copia
aedificato. ln bono praedio si bene aedificaveris, bene
posiveris, ruri si recte habitaveris, libentius et saepius
venies: fundus melior erit, minus peccabitur, fructi plus
capies. Frons occipitio prior est: vicinis bonus esto: fami-
liam ne siveris peccare. Si te libenter vicinitas videbit,
facilius tua vendes, operas facilius locabis, operarias faci-
- 749

lius conduces: si aedificabis, operis, iumentis, materie adiu-


vabunt: siquid bona salute usus venerit, benigne defendent.
V Haec erunt vilici officia. Discipula bona utatur.
Feriae serventur. Alieno manum abstineat, sua servet dili-
genter. Litibus familia supersedeat: siquis quid deliquerit,
pro noxa bono modo vindicet. 2. Familiae male ne sit, ne
algeat, ne esuriat: opere bene exerceat, :facilius malo et
alieno prohibebit. Vilicus si nolet male facere, non faciet.
Si passus erit, dominus inpune ne sinat esse. Pro benefi-
cio gratiam referat, ut aliis recte facere libeat. Vilicus
ne sit ambulator, sobrius siet semper, ad cenam nequo eat.
Familiam exerceat, consideret, quae dominus imperaverit
fiant. Ne plus censeat sapere se quam dominum. 3. Amicos
domini, eos habeat sibi amicos. Cui iussus siet, auscultet.
Rem divinam nisi Conpitalibus in conpito aut in foco ne
faciat. Iniussu domini credat nemini: quod dominus credi-
derit, exigat. Satui semen, cibaria, far, vinum, oleum
mutuum dederit nemini. Duas aut tres familias habeat,
unde utenda roget et quibus det, praeterea nemini. Ra-
tionem cum domino crebro putet. 4. Operarium, mercenna-
rium, politoren diutius eundem ne habeat die, nequid
emisse velit insciente domino, neuquid dominum calavisse
velit. Parasitum nequem habeat. Haruspicem, augurem,
hariolum, Chaldaeum nequem consuluisse velit. Segetem ne
defrudet: nam id infelix est. Opus rusticum omne curet
uti sciat facere, et id faciat saepe, dum ne lassus fiat: 5. si
fecerit, scibit in mente familiae quid sit, et illi animo
aequiore facient. Si hoc faciet, minus libebit ambulare et
valebit rectius et dormibit libentius. Primus cubitu surgat,
postremus cubitum eat. Prius villam videat clausa uti siet,
et uti quisque loco cubet et uti iumenta pabulum habeant.
6. Boves maxima diligentia curatos habeto. Bubulcis
opsequito partim, quo libentius boves curent. Aratra vome-
resque facito uti bonos habeas. Terram cariosam cave ne
ares, neve plostrum neve pecus inpellas. Si ita non caveris,
quo impuleris, trienni fructum amittes. 7. Pecori et bubus
diligenter substernatur, ungulae curentur. Scabiem pecori
et iumentis caveto: id ex fame et si inpluit fieri solet.
Opera omnia mature conficias face. Nam res rustica sic
est, si unam rem sero feceris, omnia opera sero facies. Stra-
menta si deerunt, frondem iligneam legito, eam substernito
ovibus bubusque. 8. Stercilinum magnum stude ut habeas.
750 -

Stercus sedulo conserva: cum exportabis, purgato et conm1-


nuito: per autumnum evehito. Circum oleas autumnitate
ablaqueato et stercus addito. Frondem populneam, ul-
meam, querneam caedito per tempus: eam condito non
peraridam, pubulum ovibus. Item faenum cordum, sicili-
rnenta de prato, ea arida condito. Post irnbrem autumnum
rapinam, pabulum lupinemque serito.
VI. Agrum quibus locis conseras, sic observari oportet.
Ubi ager crassus et laetus est sinc arboribus, eum agrum
frumentarium esse oportet. Idem ager si nebulosus est,
rapa, raphanos, milium, panicum, id maxime seri oportet.
ln agro crasso et caldo oleam conditivam, radium maiorem,
sallentinam, orcitem poseam, sergianam, colrninianarn, albi-
cerem, quam earum in iis locis optimam dicent esse, eam
maxime serito. Hoc genus oleae in XXV aut in XXX
pedes conserito. 2. Ager oleto conserundo, qui in ventum
favonium spectabit et soli ostentus erit, alius bonus nullus
erit. Qui ager frigidior et macrior erit, ibi oleam licinia-
nam seri oportet. Si in loco crasso aut caldo serveris,
hostus nequam erit et ferundo arbor peribit et museus
ruber molestus erit. 3. Circum coronas et circum vias ulmos
serito et partim populos, uti frondem ovibus et bubus
habeas, et materies, siquo opus sit, parata erit. Sicubi in
iis' locis ripae aut locus umectus erit, ibi cacumina popu-
lorum serito et harundinetum. Id hoc modo serito: prius
bipalio vortito, ibi oculos harundinis pedes ternos alium
ab alio serito. Ibi corrudam serito, unde asparagi fiant.
4. Nam convenit harundinetum cum corruda, eo quia foditur
ct incenditur et umbram per tempus habet. Salicem grae-
cam circum harundinetum serito, uti siet qui vineam alliges.
Vineam quo in agro conseri oportet, sic observato.
Qui locus vino optimus dicetur esse et ostentus soli, amin-
nium minusculum et geniurn eugeneum, helvolum minus-
culum conscrito. Qui locus crassior erit aut nebulosior,
ibi aminnium maius aut murgentinum, apicium, lucanum
serito. ceterae vites, miscellae maxime, in quemvis agrum
conveniunt.
VII Fundum suburbanum arbustum maxime convenit
habere. Et ligna et virgae venire possunt, et domino erit
qui utatur. ln eodem fundo suum quilquid conseri oportet
vitem + conpularia, aminnium minusculum vino et maius
et apicium. 2. Uvae in olla in vinaceis conduntur: eadem
- 751 -

in sapa, in musto, in lora recte conduntur. Quas suspendas


duracinas aminnias maiores, vel ad fabrum ferrarium pro
passis eae recte servantur. 3. Poma, mala strutea, cotonea
scantiana, quiriniana, item alia conditiva, mala mustea et
punica ( eo lotium suillum aut stercus ad radicem addere
oportet, ut pabulum malorum fiat), pira volaema, aniciana
(et) sementiva (haec conditiva in sapa bona erunt), taren-
tina, mustea cucurbitiva, item alia genera quam plurima:
serito aut inserito. Oleas orcites, posias: eae optime con-
duntur vel virides in muria vel in lentisco contusae, vel
orcites ubi nigrae erunt et siccae, sale confriato dies V:
postea salem excutito, in sole ponito biduum, vel sine sale
in defrutum condito. Sorba in sapa condere vel siccare:
arida facias. Item pira facias. VIII Ficos mariscas in loco
cretoso et aperto serito: africanas et herculaneas, sacon-
tinas, hibernas, tellanas atras pedículo longo, eas in loco
crassiore aut stercorato serito. Pratum si inrigivum habe-
bis, si non erit siccum, ne faenum desiet, summittito. 2. Sub
urbe hortum omne genus, coronamenta omne genus, bubos
megaricos, murtum coniugulum et album et nigrum, loream
delphicam et cypriam et silvaticam, nuces calvas, abellanas,
praenestinas, graecas, haec facito uti serantur. Fundum
urbanum, et qui euro fundum solum habebit, ita paret
itaque conserat, uti quam sollertissimum habeat.
IX. Salicta locis aquosis, umectis, umbrosis, propter
amues ibi seri oportet; et id videto uti aut domino opus siet
aut ut vendere possit. Prata inrigiva, si aquam babeis, id
potissimum facito: aquam non habebis, sicca quam plurima
facito. Hoc est praedium quod ub vis expedit facere.
X Quo modo aletum agri iugera CCXL instruere opor-
teat. Vilicum, vilicam operarios quinque, bubulcos III, asi-
narium I, subulcum I, opilionem I, summa homines XXII :
boves trines, asinos ornatos clitellarinos qui stercus vectent
tris, asinum molarium I, oves C: 2. vasa olearia instructa
iuga V, ahenum quor capiat Q. XXX, operculum aheni,
uncos ferreos III, urceos aquarios III, infidibula II, ahenum
quod capiat Q. V, operculum aheni, uncos III, labellum
pollulum I, amphoras olearias II, urnam quinquagenariam
unam, trullas tris, situlum aquarium I, pelvim I, matellio-
nem I, trullium I, scutriscum I, matellam I, nassiternam I,
trullam I, candelabrnm I, sextarium I: plostra maiora III,
aratra cum vomeribus VI, iuga curo loris ornata III,orna-
752

mente bubus VI: 3. irpicem I, erates stercorarias IIII, sir-


peas stercorarias III, semuncias III, instrata asinis III : fer-
ramenta, ferreas VIII, sarcula VIII, palas IIII, rutra V,
rastros quadridentes II, falces faenarias VIII, stramenta-
rias V, arborarias V, securis III, fistulam farrariam I,
forpicis II, rutabulum I, foculos II: 4. dolia olearia C, labra
XII, dolia qno vinaceos condat X, amurcaria X, vinaria X,
frumentaria XX, lupinarium I, serias X, labrum eluacrum
I, solium I, labra aquaria II, opercula doliis seriis priva:
molas asinarias unas et trusatilis unas, hispaniensis unas,
molilia III, abacum I, orbes aheneos II, mensas II, scamna
magna III, scamnus in cubículo I, scabilla III, sellas IIII,
solia II, lectum in cubículo I, lectos loris subtentos IIII
et lectos III : pilam ligneam I, fullonicam I, telam toga-
lem I, pilas II, pilum fabarium I, farrarium I, semina-
rium I, qui nncleos succernat I, modium I, semodium I:
culcitas VIII, instragula VIII, pulvinos XVI, operimenta
X, mappas III, centones pueris VI.
XI Quo modo vineae iugera C instruere oporteat. Vi-
licum, vilicam, operarios X, bubulcum I, asinarium I, salic-
tarium I, subulcum I, summa homines XVI : boves II, asinos
plostrarios II, asinum molarium I : vasa torcula instructa
III, dolia ubi quinque vindemiae esse possint culleum
DCCC, dolia ubi vinaceos condat XX, frumentaria XX,
opercula doliorum et tectaria priYa, urnas sparteas VI,
amphoras sparteas IIII, infidibula II, cola vitilia III, cola
qui florem demant III, urceos mustarios X: plostra II,
aratra II, iugum plostrarium I, iugum vinarium I, iugum
asi.narium I, orbem aheneum I, molile I : ahenum quod
capiat culleum I, operculum aheni I, uncos ferreos III,
ahenum coculum quod capiat culleum I, urceos aquarios
II, nassiternam I, pelvim I, matellionem I, trullium I,
situlum aquarium I, scutriscum I, trullam I, candelabrum
I, matellam I, lectos IIII, scamnum I, men,;as II, abacum
I, armarium promptarium I, scamna longa VI, rotam aqua-
riam I, modium praeferratum I, semodium I, labrum elua-
crum I, solium I, labrum lupinarium I, serias X: orna-
menta bubus II, ornamenta asinis instrata III, semuncias
III, sportas faecarias III, molas asinarias III, molas trusa-
tilis unas: ferramenta, falces sirpiculas V, falces silvati-
cas III, securis V, cuneos IIII, vomeros *, ferreas X, palas
VI, rutra IIII, rastros quadridentes II, crates stercorarias
753 -

IIII, sirpeam stercorariam I, faculas vineaticas XL, facu-


las rustarias X, foculos II, forpices II, rutabulum I: cor•
bulas amerinas XX, quala sataria vel alveos XL, palas
ligneas XL, luntris II, culcitas IIII, instragula IIII, pul-
vinos VI, operimenta VI, mappas III, centones pueris VI.
XII ln torcularium quae opus sunt. Vasis quinis prela
temperata V, supervacanea III, suculas V, supervacaneam
I, funes loros V, subductarios V, melipontos V, trocleas
X, capistra V, assercula ubi prela sita sient V, serias III,
vectes XL, fibulas XL, + constibilis ligneas, qui arbores
conprimat, si dishiascent, et cuneos VI, trapetos V, cupas
minusculas X, alveos X, palas ]ígneas X, rutra ferrea
quinque.
XIII ln torcularimn in usu quod opus est. Urceum I,
ahenum quod capiat Q. V, uncos ferreos III, orbem
aheneum I, molas•, cribrum I, incerniculum I, securim I,
seriam vinariam I, clavem torculari I, lectum stratum ubi
duo custodes liberi cubent ( tertius servus una curo facto-
ribus uti cubet), fiscinas novas, veteres, epidromum I,
pulvinum I, lucernas •, corium I, craticulas duas, carna-
rium I, scalas unas.
2. ln cellam oleariam haec opus sunt. Dolia olearia,
opercula, labra olearia XIIIl, coneas maioris II et mmons
II, trullas aheneas tris, amphoras olearias II, urceum
aquarium I, urnam quinquagenariam I, sextarium olearium
I labellum I, infidibula IL spongias II, urceos fictiles II,
urnales II, trullas ligneas II, claves cum clostris in cellas
II, trutinam I, centumpondium incertum I et pondera
cetera.
XIV Villam aedificandam si locabis novam ab solo,
faber haec faciat XIII oportet. Parietes omnes, uti iussitur,
calce et caementis, pilas ex lapide angulari, tigna omnia,
quae opus sunt, limina, postes, iugumenta, asseres, funmen-
tas, praesepis bubus hibernas aestivas faliscas, equile,
cellas familiae, carnaria III, orbem, ahena II, haras X,
focum, ianuam maximam et alteram quam volet dominus,
fenestras, clatros in fenestras maioris bipedalis X, lumi-
naria VI, scamna III, sellas V, telas togalis duas, paullu-
lam pilam ubi triticum pinsat I, fulloniam I antepagmenta,
vasa torcula II. Hae rei materiem et quae opus sunt domi-
nus praebebit et ad opus dabit, serram I, lineam I (mate-
riem dumtaxat succudet, dolabit secabit facietque conduc-
- 754-

tor), lapidem, calcem, harenam, aquam, paleas, terram unde


lutum fiat. Si de caelo villa tacta siet, de ea re verba
uti fiant. Huic operi pretium ab domino bono, qui bene
praebeat quae opus sunt et nummos fide hona solvat, in
tegulas II. Id tectum sic numerabitur: tegula integra
quae non erit, unde quarta pars aberit, duae pro una,
conliciares quae erunt pro binis putabuntur; uallus quot
erunt, in singulas quaternae numerabuntur.
Villa lapide calce. Fundamenta supra terram pede,
ceteros paretes ex latere, iugumenta et antepagmenta quae
opus erunt indito. Cetera lex ut villae ex calce caementis.
Pretium in tegulas singulas NS. Loco salubri bono domino
haec quae supra pretia posita sunt: ex signo manipretium
erit. Loco pestilenti, ubi aestate fieri non potest, bono
domino pars quarta peti accdat.
XV Macerias ex calce, caementis, silice. Uti dominus
omnia ad opus praebeat, altam P. V. et columen P. I,
crassam P. I S, longam P. XIV, et uti sublinat locari
oportet, parietes villae si locet in P. C, id est P. X quoque
versum libellis in ped. V. et perticam I P. VIC. N. X.
sesquipedalem parietem dominus fundamenta faciat et ad
opus praebeat caleis in P. singulos longitudinem ( opus
est) modium unum, harenae modios duos.
XVI Calcem partiario coquendam qui dant, ita datur.
Perficit et coquit et ex fornace calcem eximit calcarius et
ligna conficit ad fornacem. Dominus lapidem, ligna ad
fornacem, quod opus siet, praebet.
XVII Robus materies, item ridica, ubi solstitium fuerit
ad brumam semper tempestiva est. Cetera materies quae
habet, cum semen maturum habet, tum tempestiva est.
Quae materies semen non habet, cum glubebit tum tempe-
stiva est. Ea quae semen viride et maturum habet (id
semen de cupresso, de pino quidvis anni legere possis)
item quidvis anui matura est et tempestiva. 2. Ibidem sunt
nuces bimae, inde semen excidet, et anniculae, eae ubi
primum incipiunt hiascere, tum legi oportet: per semen-
tim primum incipiunt maturae esse, postea usque adeo
sunt plus menses VIII. Hornotinae nuces virides sunt.
Ulmus, cum folia cadunt, tum iterum tempestiva est.
XVIII Torcularium si aedificare voles quadrinis vasis,
uti contra ora sient, ad hunc modum vasa conponito. Arbo-
res crassas P. II, altas P. VIIII cum cardinibus, foramina
- 755 -

longa P. III S exculpta digit. VI, ab solo foramen pri-


mum P. I S, inter arbores ( et arbores) et parietes P.
II, in II arbores P. I, arbores ad stipitem primum derectas
P. XVI, stipites crassos P. II, altos cum cardinibus P.
X, suculam praeter cardines P. VIIII, prelum longum
P. XXV, inibi lingulam P. II S, pavimentum vasis cum
canalibus duobus P. XXX, IIII trapetibus locum dextra
sinistra pavimentum P. XX, inter binos stipites vectibus
locum P. XXII, alteris vasis exadversum ab stipite extremo
ad parietem qui pone arbores est P. XX: summa torcu-
lario vasis quadrinis latitudine P. LXVI, longitudine P.
LII. inter parietes, arbores ubi statues, fundamenta bona
facito alta P. V, latum P. II S, crassum P. I S. ibi
foramen pedicinis duobus facito, ibi arbores pedicino in
lapide statuito. Inter duas arbores quod loci supererit
robore expleto, eo plumbum infundito, superiorem partem
arborum dígitos VI altam facito ( siet), eo capitulum robus-
tum indito, uti siet stipites ubi stent. Fundamenta P.
V facito, ibi silicem longum P. II S, latum P. II S,
crassum P. I S planum statuito, ibi stipites statuito. Item
alterum stipitem statuito. Insuper arbores stipitesque tra-
bem planam inponito latam P. II, crassam P. I, longam P.
XXXVII, vel duplices indito, si solidas non habebeis. Sub
eas trabes inter canalis et parietes extremos, ubi trapeti
stent, trabeculam pedum XXIII S inponito sesquipedalem,
aut binas pro singulis eo supponito. ln iis trabeculis tra-
bes, quae insuper arbores stipites stant, conlocato: in iis
tignis parietes extruito iungitoque materiae, uti oneris
satis habeat. Aram ubi facies, pedes V fundamenta alta
facito, lata P. VI, aram et canalem rutudam facito latam
P. IIII S, ceterum pavimentum totum fundamenta P. II
facito.
L. IUNIUS MODERATUS COLUMELLA
DE ARBORIBUS.

LIBER

l. Quoniam de cultu agrorum abunde primo volu-


mine praecepisse videmur, non intempestiva erit arborum
virgultorumque cura, quae vel maxima pars habetur rei
rusticae. Placet igitur, sicuti Virgilio, nobis quoque duo
esse genera surculorum: quorum alterum sua sponte gigni-
tur, alterum cura mortalium procedit. Illud, quod non
ope humana provenit, materiae est magis aptum: Hoc,
cui labor adhibetur, idoneum fructibus. Unum hoc itaque
praecipuum est, atque id ipsum genus tripartito dividitur:
nam ex surculo vel arbor procedit, ut olea, ficus; vel
frutex, ut rosae, arundines; vel tertium quiddam, quod
neque arborem, neque fruticem proprie dixerimus, sicuti
est vitis. Arborum et fruticum docebimus cultum, si prius
de vitibus praeceperimus. Qui vineam vel arbustum con-
stituere volet, seminaria prius facere debebit: sic enim
sciêt, cuius generis vitem positurus sit. Nam quae pretio
para ta disponitur, certam generositatis fidem non habet:
quoniam dubium est, an is, qui vendidit, legendis seminibus
adhibuerit diligentiam: tum etiam, quod ex longinquo peti-
tur, parum familiariter nostro solo venit, propter quod
difficilius convalescit alienum exterae regionis. Optimum
est itaque, eodem agro, quo vitem dispositurus es, vel certe
vicino, facere seminarium: idque refert loci natura. Nam
si colles vineis vel arbustis occuparurus es, providendum est,
ut siccissimo loco fiat seminarium, et iam quasi ab incuna-
bulis vi tis exiguo assuescat humori: aliter cum transtuleris
de humido in aridum locum, viduata pristino alimento defi-
ciet. At si campestres et uliginosos agros possidebis, pro-
derit quoque seminarium simili loco facere, et vitem largo
consuescere humori. Namque exilis, cum m aquosum
- 757 -

agrum transfertur, utcumque putrescit. Ipsum autem


agrum, quem seminario destinaveris planum et succosum
sat erit bipalio vertere: quod vocant rustici sestertium.
Ea repastinatio altitudinis habet plus sesquipede, minus
tamen quam duos pedes. Eiusmodi bipalio. iugerum agri
vertitur operis quinquaginta. Ccllen autem et clivum
modum iugeri continentem, si ne minus duobus pedibus
alte, repastinabis operis sexaginta: vel si eodem loco, quo
vineam ordinaturus es, facere voles seminarium, tribus pedi-
bus alte repastinabis iugerum operis octoginta: ita tamen
si neque lapis, neque tophus, aut alia materia difficilio:r
intervenerit: quae res quot operas absumat, parum certum
est. Nos autem de terreno loquimur.
II. Peracta repastinatione, mense Februario, ve]
prima parte Martii, semina legito. Sunt autem optima,
quae, de vitibus notatis leguntur. Nam cui cordi est bona
seminaria facere, circa vindemiam vites, quae et magnum
et incorruptum fructum ad maturitatem perduxerint, ru-
brica cum aceto ( ne pluviis abluatur) perrnixta denotat,
nec hoc uno tantumrnodo anuo facit, sed continuis tribus
vel pluribus vinderniis easdern vites inspicit, an perseverent
esse foecundae. Sic enirn rnanifestum est, generositate
vitium, non anni ubertate fructum provenire. Si complu-
ribus vindemiis eundern tenorern servatint, ex eiusmodi
vitibus lecta semina multum bonumque vinum praebebunt.
Namque qualiscumque generis uvae, quae incorruptae ad
rnaturitatem proveniunt, longe melioris saporis vinum
faciunt, quam quae praeripiuntur aestu, aut alia de causa.
III. Semina autern eligito grandi acino, tenui folli-
culo, paucis minutisque vinaceis, dulci sapore. Optima ha-
bentur a lumbis; secunda ab humerias; tertia summa in
vite lecta, quae celerrime comprehendunt. et sunt feraciora,
sed et quam celerrime senescunt. Pampinaria sarmenta
deponi non placet, quia sterilia sunt. Locis pinguibus, et
planis, et humidis, praecoques vites serito, raris acinis,
brevibus nodis, imbecillas: nam tali generi vitium eiusmedi
ager aptus est. Locis aridis, et macris, et siccis, vitem
sere natura feracem et validam, crebrisque acinis. Quod
si pingui agro validas vites deposueris, pampinis magis
eluxuriabuntur, et qualemcunque fructum tulerint, ad ma-
turitatem non perducent: rursus imbecillae exili agro
celeriter deficient, exiguumque fructum dabunt. Unurn-
- 758 -

quodque genus vitium separatim serito: ita suo quodque


tempore, putabis, et vindemiabis. Semina novella cum ve-
tere sarmento deposita cito comprendunt, et valenter cre-
scunt; sed celeriter senescunt: at quae sine vetere sarmento
panguntur, tardius convalescunt; sed tardius deficiunt.
Semina quam recentíssima terrae mandare convenit. Si
tamen mora intervenerit, quo minus statim serantur, quam
diligentissime obrui tota oportet eo loco, und neque plu-
vias, neque ventos sentire possint. Plantaria facito ab
exoriente, et a decima luna, et a vicesima. Haec melior est
vitibus satio. Sed cum seris, frígidos ventos vitato. Mal-
leolum sic deponito. Virgam malleolarem non amplius
quam sex gemmarum esse convenit, ita tamen (sunt) si
brevia internodia habent. Eius imam partem, quam in
terram demissurus es, acutíssima falce iuxta nodum, fie ne
gemmam laedas, rotunda plaga amputato, et statim fimo
bubulo linito: tum in terram bene pastinatam et stercora-
tam rectum sarmentum defigito, ita ne minns quatuor
gemmae abscondantur. Pedale quoquoversus spatium sat
erit inter semina relinqui: cum compreenderint, identidem
pampinentur, ne plura sarmenta, quam debent, enutriant.
item quam saepissime fediantur: ferro ne tangantur. Vi-
cesimo et sextum mensem transferantur. - ln agro re-
quieto vineam ponito. Nam ubi vinea fuerit, quod citiu&
decimo anno severis, aegrius comprehendet, nec umquam
roborabitur. Agrum antequam vineis obseras, explorato,
qualis saporis sit: talem enim etiam gustum vini praebebit.
Sapor autem (sicuti primo docuimus volumine) comprehen-
detur, si terram aqua diluas, et cum colaveris, sum demum
aguam degustes. Aptíssima vitibus terra est arenosa, sub
qua consistit dulcis humor: probus consimilis ager, cui
subest tophus: aeque utilis congesta et mota terra. Sabu-
lum quoque, cui subest dulcis argilla, vi ti bus convenit.
Omnis autem, qui per aestatem finditur ager, vitibus arbo-
ribusque inutilis. Terra inferior alit vi tem et arborem;
superior custodit. Saxa summa parte terrae, et vites et
arbores laedunt, ima parte refrigerant. Et mediocri raritu-
dine optima est vitibus terra: sed ea, quae transinittit
imbres, aut rursus in summo diu retinet, vitanda est.
Utilíssima est autem superior modice rara, circa radices
densa. Montibus clavisque difficulter vineae convalescunt,
sed firmum probumque saporem vini praebent. Humidis
et planis locis robustissimae, sed infirmi saporis vinum, nec
- 759

perenne faciunt. Et quoniam de seminibus atque habitu


soli praecepimus, nunc de genere vinearum disputabimus.
IV. Vites maxime gaudent arboribus, quia naturaliter
in sublime procedunt, tum, et materias ampliores creant, et
fructum aequaliter percoquunt. Hoc genus vitium arbusti-
vum vocamus, de quo pluribus suo loco dicemus. Vinearum
antem fere genera in usu tria sunt, iugata, humi proiecta,
et deinde tertia, quae est a terra subrecta, more arborum
in se consistens. Id genus comparatum iugatae quadam
parte deficitur, quadam superat. Iugata plus aeris recipit,
et altius fructum fert, et aequalius concoquit, sed difficilior
est eius cultus: at haec ita constituta est, ut etiam arari
possit, eoque ubertatem maiorem consequitur, quod sae-
pius et minore impensa excolitur. At quae protinus in
terram proiecta est, multum, sed non bonae notae vinum
facit. Vinea optime repastinato agro reponitur, nonnum-
quam tamen vel melius quibusdam locis, sulcis committitur:
interdum etiam scrobibus deponitur. Sed, ut dixi, repasti-
nabitur iugerum in altitudinem pedum trium operis octa-
ginta; sulcum autem terrenum pedum duorum (altum, et)
longum septuaginta, una opera effodit; scrobes ternarios,
id est, quoquoversus pedum trium, una opera facit XVIII.
Vel si cui cordi est laxius vites ponere, scrobes quater-
narios, id est, quoquoversus pedum quaterum, una opera
XII facit; vel bipedaneos quoquoversus una opera XX
effodit. Curandum autem est, ut locis aridis et clivosis
altius vites deponantur, quam si humidis et planis. Item
si scrobibus aut sulcis vineam posituri erimus, optimum
erit ante annum scrobes vel sulcos facere. Vinea, quae
angustissime conseritur, quoquoversus quinque pedum spa-
tio interposito ponitur; laxius vero inter pedes VII, vel
VIII; sed quae rarissime (ut etiam facile arari possit)
inter denos pedes constituitur. Haec positio vinearum,
modum sine dubio agri maiorem occupat, sed valentíssima
et fructuosissima est. Cum semina depones, imum scrobem
vel sulcum bidentibus fodito, mollemqne reddito. Vitem,
quam ponis, fac, ut ad Orientem spectet adminiculo reli-
gata. ln imo scrobe lapides circa pondo quinque ita po-
nito, ne vitem premant, sed tamen iuxta radices sint.
Praeterea post haec vinaceae heminam uvae albae in nigra,
uvae nigrae in alba ponito, atque ita scrobem vel sulcum
cum stercorata terra ad medium completo. Triennio deinde
760-

proximo raulatim scrobem vel sulcum usque in summum


completo, sic vites consuescent radices deorsum agere.
Spatium autem radicibus, qua repant, lapides praebent, et
hieme aquam repellunt, aestate humorem praebent, vina-
ceae (que) et radices agere cogunt. Quoniam praecepimus,
quemad modum vites ponendae sint, nunc culturam earum
docebimus.
V. Vineam novellam omnes gemmas agere sinito:
simulatque pampinus instar quattuor digitorum erit, tum
demum pampinato, et duas materias relinquito: alteram
quam vitis constituendae causa submittas, alteram subsidio
habeas, si forte illa ordinaria interierit: hanc rustici custo-
dem vocant. Proximo deinde anno, cum putabis vitem,
meliorem unam virgam relinquito. Tertio anno vitem, in
quam formam voles, dum tenera est componito. Si iuga-
tam erimus facturi, unam materiam submittito, ita ut duas
gemmas, quae sunt proximae a terra, falce acuta radas, ne
possint germinare: deinde tres sequentes relinquas, reli-
quam partem virgae amputes. Sin autem vitem in se con-
sistere voles, sicuti arbori brachia submitti patieris, et dabis
operam, ut in orbem quam rectissime formetur. Nam prae-
terquam quod speciem habet sic composita, tum etiam
minus laborat, curo undique velut aequilibrio stabilita in
se requiescit. Sat erit autem, curo primo brachia submit-
tentur, singulas gemmae singulis sarmentis reliqui, ne pro-
tinus onere gravetur. Post hanc putationem lectis sarmen•
tis, bidentibus alte et aequaliter vineam fodito: vel, si ita
late disposita erit, arato. Ab Idibus Octobris ablaqueare
incipito, ante brumam ablaqueatam habeto. Per brumam
vitem ne colito, nisi si vales eas radices, quae in ablaquea-
tione apparebunt, persequi. Tum demum optime amputa-
bis, sed ita ne codicem laedas, sed potius instar digiti
unius a matre relinquas, et ita radicem reseces. Nam quae
propius abraditur, praeterquam qnod vulnus viti praebet,
eoque nocet, tum etiam de ipsa cicatrice plures radices
prorepunt. !taque optimum est, exiguam partem relinqui,
atque ita summas partes, quas aestivas rustici appellant,
resecare: quae sic resectae inolescunt, nec ultra vitibus
obsunt. Possunt etiam soboles per brumam caedi, eo magis
quod frigoribus exstirpatae minus recreantur. Peracta
ablaqueatione ante brumam tertio quoque anno macerati
stercoris, ne minus sextarios binos ad radices vitium po-
- 761

suisse conveniet, praeterquam columbinum; quo si quid


amplius, quam heminam posueris, viti nocebt. Post bru-
mam deinde ablaqueationem circumfodito. Ante aequinoc-
tium vernum, quod est octavo Kal. April. ablaqueatio-
nem adaequato. Post Idus Aprilis terram ad vitem agge-
rato. Aestate deinde quam potes saepissime occato. Iuge-
rum vineae quinque operis ablaqueatur, quinque foditur,
tribus occatur. Iugerum valentis et iam constitutae vineae,
quattuor operis putatur, sex alligatur. Arbusto nihil eius
modi potest apte finiri, quoniam anaequalitas arborum
non patitur operis insta compreendi. Quisbusdam placet
vitem proximo anno translatam non putare, sequenti deinde
anno purgere, et unam virgam, quam submittamus, ad ter-
tiam gemmam resecare: tertio deinde, si vitis recte conva-
luerit, una plus gemma submittere: quarto duas gemmas
proximae putationi adiicere, atque ita quinto demum anno
vitem iugare. I-Iunc eundem ordinem culturae nos quoque
experti comprobavimus.
VI. Veterem vineam, si in summo radices habebit,
resecare nolito: alioquin etiam novella vinea, quae ex resec-
tione enata fuerit, vim inutilem habebit, summa parte
terrae natantibus radicibus quam ob rem neque fructum
uberem percipies, et nihilominus celeriter consenescet. Eius
modi itaque vinea, si non aridos in corpore habet truncos,
et flecti sulcia optime stenitur, atque ita renovellatur.
Sin autem eo usque exaruit, ut curvari non possit, primo
anno summatim, ita ne radices eruas, aut laedas, abla-
queato, et stercus ad radices addito, atque ita putato, ut
pancas et certas materias relinquas, et fodias diligenter,
et saepius pampines, ne omnino supervacua sarmenta nu-
triat. Sic exculta, firmas et longas materias creabit, quas
sequenti anno scrobibus inter ordines factis propagabis,
ac deinde per triennium post, dum convalescet, saepius
fodies, matremque ipsam enecabis, nihil in posterum pro-
spiciens ei, quam sublaturus es. ln postremum annum
matrem radicitus tolles, atque ita novellam vineam ordi-
nabis. Sin autem vetus vinea dnmtaxat generis boni radi-
ces in alto sitas habebit, ita ut ablaqueatae non conspi-
ciantur, eam vineam circa Kalend. Martias, antequam
reseces, ablaqueato, et protinus cum alte ablaqueaveris,
resecato. Quattuor digitos ah radicibus truncum relinquito,
et si fiere poterit, iuxta aliquem modum serrula desecato,
- 762 -

et plagam acutíssimo . ferro delevato. Deinde minutam


terram mediocriter stercoratam ita superponito, ut, ado-
bruto trunco, ne minus tres digiti terrae super plaga sint.
Hoc idcirco, ne sole inarescat, et ut melius materiaes det
ex percepto humore, quam terra praebet. At quae mali
generis et infructuosa vinea est, summasque partes et exesas
habet, si radices eius satis alte positae sunt, optime inse-
retur ita, ut ablaqueata et nudata pars ima secundum ter-
ram sic amputetur, ne, cum aggerata fuerit, supra terram
exstet.
VII. Propagationum genera tria sunt in usu maxirne:
unum, quo virga edita a matre sulco committitur: alte-
rum, quo ipsa mater prosternitur, atque in plures palos
per suas virgas dividitur: tertium, quo vitis scinditur in
duas vel tres partes, si diversis ordinibus diducenda est.
Hoc genus tardissime convalescit, quia vitis divisa medul-
lam amittit. Et quoniam genera proposuimus, unum-
quodque qualiter faciendum sit, demonstremus. Virgam
cum a matre in terram deprimere voles, scrobem quoquo-
versus quattuor pedum facito ita, ut propago non laeda-
tur alterius radicibus. Deinde quattuor gemmas, · quae in
imum scrobem perveniant, relinquito, at ex iis radices citen-
tur. Reliquam partem, quae continens matri est, abradito,
ne supervacua sarmenta procreet. Diversae autem, quae
supra terram exstare debent, ne passus fueris plus quam
duas, aut ut maxime tres gemmas habere. Reliquas, quae
in terram absconduntur, exceptis quatuor imis, fac abra-
das, ne in summo radices vitis citet. Hoc modo propa-
gata celeriter convalescet: et tertio anno a matre separa-
bitur. Sin autem ipsam vitem sternere voles, iuxta radi-
cem ita, ne ipsam laedas, curiose fodito, et vitem ita
supplantato, ne radicem abrumpas. Cum eam straveris, et
videris quousque possit pertingere, sulcum facies unum, in
quem vi tem integram demittas: deinde ex eo sulco, quasi
ramos fossarum facies, per quos, uti quaeque virga postu-
laverit, propagetur, atque ita terra adoperies. Sin autem
vitis exiguam materiam habebit, et in diversos ordines
diducenda erit, neque aliter potuerit palos, ad quos per-
ducitur, pertingere, quam ut diffluat: curabis, ut quam
acutíssima falce ab ea parte, qua bifurea est, findas, et
eodem ferro acuto plagam emendes, sicubi inaequaliter
findi videbitur, sic diducta poterit in plurcs ordines divi-
- 763

di. - Non inutilis est etiam illa propagatio, quam nos


reperimus, si quando in ordinem vitis deest, neque est tam
procera virga, quae cum in imum scrobem demissa fuerit,
retorqueri et erigi supra terram possit: brevitatem ne refor-
midaveris, sed qualemcunque virgam, cuius cacumen in
imum scrobem pervenit, deprimito, et obruito: deinde
gemmas quae secundum ipsam matrem sunt, submittito, ut
materias a superiore parte citent. Tum demum post trien-
nium a matre amputato, et ad suum palum eam partem,
quam a matre praecideris, reducito, et caput vitis facito.
Propaginis scrobem ne minus triennio paulatim completo:
summas radices praecidito: crebro fodito.
VIII. Cum vitem inserere voles, optimi generis sar-
menta fructuaria, tum cum gemmas agere incipient, vento
austro a matre praecidito. Sarmentum quod inseris, de
summa vite sit rotundum, bonis crebrisque nodis. Tres
deinde nodos integerrimos relinquito: infra tertiam gemmam
ex utraque parte duorum digitorum spatium in modum
cunei tenuissime scalpello acuto, ita ne medullam laedas,
adradito. Vitem deinde, quam insiturus es, resecato, et
plagam levato, atque ita findito, et paratos surculos in
fissuram demittito, eatenus qua adraso sunt, ita ut cortex
surculi corticem vitis aequaliter contingat. Quidquid inse-
rueris, vimine vel ulmi libro diligenter ligato, atque luto
subacto paleato ablinito, operitoque plagam, et ita alligato,
ne aqua ventusve penetrare possit: deinde supra lutum
muscum imponito, et ita religato: ea res praebet humorem,
nec inarescere sinit. Infra insitionem et alligaturam falce
acuta leviter vitem vulnerato ex atraque parte, ut ex his
potius plagis humor defluat, quam ex insitione ipsa abun-
det: nocet enim nimius humor, nec partitur surculos inser-
tos comprehendere. Quibusdam antiquorum terebrari vitem
placet, atque ita leviter adrai;os surculos demitti: sed nos
meliore ratione hoc idem fecimus. Nam antiqua terebra
scobem facit, propter hoc urit eam partem, quam perforat:
perusta autem perrano umquam comprehendit insertos sur-
culos. Nos rursus terebram, quam gallicam dicimus, huic
insitioni aptavimus: ea excavat, nec urit, quod non scobem,
sed ramenta facit. !taque cavatum foramen cum purga-
vimus, undique adrasos surculos inferimus, atque ita cir-
cumlinimus. Talis insitio facillime convalescit. Igitur se-
cundum Aequinoctium perfectam vitium insitionem habeto:
- 764 -

humida loca, de uva alba; sicca, de nigra inserito. -


Infructuosas vites fecundas sic facito: vites, quae exiguum
dant fructum, aceto acri cum cinere rigato, ipsumque codi-
cem eodem cinere linito. - At si quae fructum, quem
ostendunt, ad maturitatem non perducunt, sed, priusquam
mitescant uvae, inarescunt, hoc modo emendabuntur. Cum
scipiones amplitudinem acini habuerint, radice tenus vitem
praecidito, plagam acri aceto pariter ac lotio veteri per-
mixta terra linito, eodemque radices rigato, saepe fodito.
Haec materias citant, uvaeque succum perferunt.
IX. Est etiam genus insistionis, quod uvas tales
creat, in quibus varii generis colorisque reperiuntur acini.
Roe autem ratione tali efficitur: quatuor, vel quinque, sive
etiam plures voles, virgas diversi generis sumito, easque
diligenter et aequaliter compositas colligato, deinde in tubu-
lum fictilem vel cornu arcte inserito, ita ut aliquantum
exstent ab utraque parte, easque partes, quae exstabunt,
resolvito, in scrobem deinde imponito, et terra stercorata
obruito, et rigato, donec gemmas agant. Cum inter se vir-
gae cohaeserint, post biennium aut triennium facta iam
unitate, dissolves tubulum, et circa medium fere crus, ubi
maxime videbuntur coisse, vitem serra praecidito, et pla-
gam levato, terramque minutam aggerato, ita ut tribus
digitis alte plagam operiat: ex eo codice cum egerit coles,
duos optimos submittito, reliquos deicito: sic uvae nascen-
tur, quales proposuimus. Ut autem uvae sine vinaceis
nascantur, malleolum scindito ita, ne gemmae laedantur,
medullamque omnem eradito, tum demum in se compositum
colligato, sic ne gemmas allidas, atque ita terra stercorata
deponito, et rigato. Cum coles agere coeperit, saepe et
alte refodito. Adulta vitis tales uvas sine vinaceis creabit.
X. Vindemia facta, statim putare incipito ferramentis
quam optimis et acutissimis: ita plagae leves sient, neque
in vite aqua consistere poterit: quae simulatque immorata
est, corrumpit vitem, vermesque et alia a creat animalia,
quae materiam exedunt. Plagas autem rotundas facito:
nam celerius cicatricem ducunt. Sarmenta lata, vetera,
male nata contorta, omnia haec praecidito: novella et fruc-
tuaria, et interdum sobolem idoneam, si iam superfícies
parum valebit, submittito, brachiaque conservato. Quam
celerrime poteris, putationem perficito. Arida et vetera,
falce quae amputari non possunt, acuta dolabra abradito.
- 765

In agro macro et sicco vineam imbecillam a bruma ampu-


tato: quam partem non deputaveris, circa Kalend. Febr.
repeti to: ab Idibus Decemb. ad Idus Ianuarias ferro tangi
vitem et arborem non convenit. Cum vitem putabis, inter
duas gemmas seca to: nam si iuxta ipsam gemmas secueris,
laborabit, nec materiam citabit. Cicatrix autem semper
deorsus spectet, ita neque aqua neque sole laborabit, humo-
remque recte capiet. ln agro crasso, validaque vinea plures
temmas et palmas relinquito, in exili pauciores. Sicubi in
vite brachium desiderabis, falce acuta semel aut bis eo
loco alte instar digiti mucrone ferito. Brachium quamvis
longum cave totum tollas, nisi si totum arnerit. - Vineam
novellam ante brumam ablaqueatam habeto, ut omnes
imbres limumque concipiat. Vites, arboresque, quo citius
ablaqueaveris, erunt valentiores. Sed quaecumque in clivis
erunt positae, ita ablaqueandae sunt, ut a superiore parte
secundum codicem lacusculi fiant, ab inferiore autem pul-
vinuli altiores excitentur, quo plus aquae limique conti-
neant. Vinea vetus neque ablaqueanda est, ne radices,
quas in summo habet, inarescant; neque aranda, ne radices
abrumpantur. Bidentibus saepe, et alte fodito aequaliter,
et stercore vel palea conspergito solum ante brumam, vel
cum circum ipsam vitcm summatim ablaqueavcris, sterco-
rato.
XI. Vineam quam bene putare, tam diligenter pam-
pinare utile est: nam et materiae, quae fructum habent,
melius convalescunt, et putatio sequentis anui expeditius,
tum etiam vitis minus cicatricosa sit: quoniam quod viride
et tenerum decerpitur, protinus convalescit. Super haec
quoque melius uvae maturescunt. Ante dies decem, quam
vinea florere incipit, pampinatam habeto. Quidquid super-
vacui enatum fuerit, tollito. Quod in brachiis natum erit,
decerpito, dumtaxat quae uvam non habebunt. Cacumina
virgarum, ne luxurientur, demutilato. Uvas, quae meridiem
aut occidentem spectabunt, nc perurantur, suo sibi pam-
pino tegito.
XII. Simulatque uva variari coeperit, fodito tertiam
fossuram: et cum iam maturescet, ante meridiem, prius-
quam celere incipiet et cum desierit, post meridiem fodito,
pulveremque excitato: ea res et a sole, et a nebula maxime
uvam defendit. Lutulentam terram neque arare, neque
fodere oportet, quia valde durcscit et finditur. Bidentibus

49 - 3•
- 766 -

terram verrere utilius est, quam aratro. Bideus aequaliter


totam terram vertit: aratrum praeterquam quod scamna
facit, tum etiam boves, qui arant, aliquantulum virgarum,
et interdum totas vites frangunt. Finis autem fodiendi
vineam nullus est: nam quanto saepius foderis, tanto ube-
riorem fructum reperies.
XIII. Palearum acervos inter ordines verno tempore
positos habeto in vinea. Cum frigus contra temporis con-
suetudinem intellexeris, omnes acervos incendito, ita fumus
nebulam et rubiginem removebit.
XIV. Lupinum terito, et cum fracibus misceto, eoque
imam vineam circumlinito: vel bitumen cum oleo coquito,
eo quoque imas vites tangito, formicae non excedent.
XV. Vites, quae secundum aedificia sunt, a soricibus
aut muribus infestantur. Id ne fiat, plenam lunam obser-
vabimus, cum erit in signo Leonis, vel Scorpionis, vel
Sagittarii, vel Tauri, et noctu ad lunam putabimus. Genus
est animalis, volucra appellatur, id fere praerodit teneros
adhuc pampinos et uvas: quod ne fiat, falces, quibns
vineam putaveris, peracta putatione, sanguine ursino linito:
vel si pellem fibri habueris, in ipsa putatione, quoties
falcem acueris, ea pella aciem detergito, atqne ita putare
incipito. Quoniam de vineis abunde diximus, de arbustis
praecipiamus.
COMMENTARIUS IN V ARRONIS RERUM
RUSTICARUM

LIBER II

Coloni aeque agricultura factum ut nescerentur e


terra contra pastoris ea quae nata ex pecore) Coloni ea
quae in agricultura Merula. Coloni, ut ea quae in agricul-
tura nascantur e terra fructum faciant, contra pastoris,
ut ea quae nata ex pecore Iucundus. Lectionem arche-
type a Victorio indicatam coloni aeque agricultura factum
sqq. pravo modo defendit Scaliger ita, ut aequus esse labor
colono et pastori diceretur, cum alter ex terra fructus
perciperet, alter ex pecore. Ea quae pro aeque scribendum
esse viderat Merula, sed in reliquis 11011 erat cur codicis
scriptura mutaretur. Coloni sunt ea quae ut e terra nasce-
rentur agri cultura factum est, pastoris ea quae ex pecore
nata sunt. Nam pro scientia eorum quae nascuntur ipsae
res, ad quas ea scientia pertinet, appellantur. Deinde rela-
tivum pronomen quarum, quod sequitur, ad ea quae antea
scripta erant, alia ratio ac scientia coloni, alia pastoris,
refertur.
Ex ea enim quoque fructus tolli possunt non medío-
cres ex ornithonibus. Ita haec inter se coniungenda neque
interposita distinctione, quae in Commeliniana editione
addita erat, separanda sunt. Nam bis posita praepositione
ex et cum uno verbo coniuncta accuratius res definitur
consueto Varronis usu I 2, 9 e radicibus quae nascerentur
e solo, 16, 4 ne de fundo familia ab opere discedat, 54,
2 in piscinam in amphoram picatam descendat -, in aream
in carnarium escendat, 59, 3 in tabulis in opere marmorato,
II 1, 26 in hibernis habent in villis mulieres, 4, 11 in
Hispania ulteriore ni Lusitania, III 2, 13 ex iis pastioni-
bus ex una villa maiores fructus capere, ib. 14 ex quibus
rebus - plus quinquagena milia e villa capere dicebat,
7, 6 e quo foras ex peristerone evolare possint matres,
- 768 -

12, 6 ab eo dictum leporem a celeritudine, 13, 1 ex supe-


riore loco e palestra. Similia sunt haec, quae ipsa quoque
editoribus offensioni fuerunt, I 9, 5 ad culturam pinguis
fecundior ad multa, I 39, 1 natura ad quod tempus cuius-
que seminis apta sit ad serendum.
Turrani, quod habent apographa, in archetypo fuit,
non Turanni, quod in príncipe editione Politianus non
correxit. Item II 11, 12 turrani, III 1, 9 turranium. Codi-
cis scripturam Victorius restitutit.
Qua de re pecuaria breviter ac summatim percurram)
Deleto pronomine qua Ursinus iustum verborum nexum
restituit, tibi - de re pecuaria percurram. Nam iis quae
interposita sunt, qui vehementer delectaris - ministres et
quod eo facilius faciam - equarias, non mutato enuntia-
tionis ordine causa indicata est, cur ad Turranium haec
disputatio de re pecuaria mittatur. Quare de pecuaria
Victorius coniecerat interrupto ordine sermonis.
Incipiam hinc HIC INTERMISIMUS.] Hic intermisi-
mus in archetypo maiusculis litteris scripta erant ideoque
in apographis Italorum omissa sunt. Videtur autem hoc a
librario adscriptum esse, qui intermisso spatio lacunam
veteris scripturae a se significatam esse indicaverat.
Lachmannus script. min. p. 165 ipsi Varroni ea verba
tribuenda esse putavit, quae ab illo adscripta essent, ut
intermissam a se narrationem, quam postea perficere vole-
bat, adnotaret. Zahlfelidtius quaest. crit. in Varr. rer.
rust. libr. p. 23 codice archetypo mutilato haec verba ex-
trema amissae partis orationis esse' opinatur, cum in iis qua
lacuna periissent narratum esset propter discenssionem
Menatis sermonem intermissum esse. De abrupto sermonis
initio monuerant Victorius et post eum Scaliger et
Ursinus.
I 1 Cum menates discessisset.] Mennas Iucundus,
Menas Schneiderus, qui eundem hunc esse putabat atque
eum qui dicitur II 3, 11 alii etiam ad quindecim, ut
Menas. Menates iterum appellatur II 8, 1 venit a Menate
libertus. Exemplum nominis praebet titulus CIL v. I n.
633, de forma nominis disputarevunt Ritschelius opusc.
philol. v. IV p. 459 et 474 et Mommsenius CIL I. c.
gentile autem nomen esse, non cognomen, inde intellegi
poterat, quod Varro, ubi primum eos qui sermoni inter-
fuerunt nominat, gentili nomine uti consuevit.
- 769 -

Illa tria editio pri11ceps a Politia110 11011 correcta et


codex Caese11as, tria illa plurima apographa, 11eque certo
co11stat, quo modo haec i11 archetypo scripta fuerint. Sed
ilia tria comprobatur usu Varronis, I 6, 2 ex iis tribus
quartum, ubi in uno fundo haec duo aut tria sunt, 7, 4
quas res duas sequuntur altera illa duo, 23, 1 illa duo
prima; contra I 7, 5 secundum illud, 9, 7 tertium illud.
Curo poetam sesum visere venissemus ne mediei adven-
tus nos inredisset] Aldinae editionis lectio cum Petam
fessum visere venissemus, ni mediei adventus nos interru-
pisset vulgo recepta erat, ubi fessum pro aegroto dictum
esse volunt, ut I 13, 1 fessi opere, III 16, 8 fessum suble-
vant, quamquam haec diversa esse apparet. Probabilis
emendatio corruptae scripturae inventa non est, sed inpe-
disset scribendum esse vidit Ursinus. Praeterea nisi mediei
scripsi: nisi potius nei mediei scribendum erat. Ni praeter
formulam adfirmandi III 3, 9 peream, ni piscem putavi
esse legitur III 1, 10 ni tuis quoque litteris exornati paric-
tes essent.

Ab ovibus ut in phrygia Ut m Phrygia ex ovibus


Iucundus.
Caprarum quas la tine rotas appellant] Platycerotas,
quod est cervorum genus apud Plinium XI 123, post Tur-
nebum probavit Scaliger, strepsicerotas ex Plin. VIII 214
et XI 124 Schneiderus. Sed latinum nomen appellari ex
iis quae deinde de feris capris in Italia narrantur apparet.
Putat optima apographa et ex archetypo, ut videtur,
Victorius, putant et codex Caesenas et edita ante Victorium
exemplaria, quod m príncipe editione Politianus non
correxit.
ln dardanica et medica] Dardanica libri manu scripti
omnes, Dardania Politianus in príncipe editione 11011 cor-
rexit. Deinde Maedica scripsi, h e. Mau5vK71 , quam regio-
nem una cum Dardanica Strabo VII p. 316 et 318 appellat.
Phrygia et chaonia] Lychaonia Beroaldus, Lycaonia
Plinius VIII 175 et libri Varronis II 6, 3.
770-

Polyrnas, quod habent apographa, in archetypo scrip-


tum erat; polyarnas, quod in príncipe editione Politianus
non correxit, Merulae coniecturae debetur.
Quod ipsas pecudes propter caritatem aureas habuisse
pelles tradiderunt] Qui ex príncipe editione receptum est
repetito pronomine, sicut postea ut his positum est. Olim
quod deleveram.
Ut argis atreus quam sibi thiesten subduxe queritur
ut in colchide actam] Et in Colchide Oet Merula. Ut
Argis Atreus, quam sibi Thyesten subduxisse qneritnr, ut
in Colchide Oeta Iucundus, ubi subduxe et Aeeta Victo-
rius dedit. Aeetan Politianus coniescerat. Correcta distinc-
tione verborum, que ex Aldina editione vulgata erat, et
addita praepositione ad scripsi ut Argis, Atreus quam sibi
Thyesten subduxe queritur, ut in Colchide ad Aeetam. Nam
ad Aeetam habet loci significationem, sicut in Libya ad
Hesperidas, ubi pravo indicio Schneiderus ad delevit.
exempla praepositionis ad cum nominibus hominum in
significatione loci coniunctae praebent libri grammaticorum;
Varronis sunt haec, I 2, 12 ad te enim rudem esse agri
culturae nunc, olim ad Stolonem fuisse dicunt, III 2, 12
posse ad te fieri - pastionis, III 14, 3 ad propalam vitam
diu producunt, I 40, 1 apparet ad agrícolas, II 1, 16, ad
publicanum profitentur.
7. Nec multo secus nostri ab eadem voce sed ab alia
littera vox earum 11011 me sed be sonare videtur oves balare
vocem efferentes e quo post balare dicunt extrita littera]
Oves balare m. nec multo secus nostri ab eadem voce, sed
ab alia litera bela vocarunt. Non enim me, sed bee sonare
videntur oves vocem efferentee, a quo post belare dicunt,
extrita litera Iucundus, ubi dictum pro dicunt legendum
esse Ursinus coniecit. Nec multo secus nostri ab eadem voce,
sed ab alia litera. Vox earum non me, sed bee sonare
videtur. Oves beelare vocem efferentes, a quo belare dicunt,
extrita litera Victorius e vetustis libris, ait. Belare, quod ex
Aldina editione receptum erat, Varroni tribuendum non
est, sed balare, quamquam belare de ovibus dictum testan-
tur glossae v. IV p. 313, 7 balantes belantes oves, ib. 25
belat balat. Varro autem si balare a sono ivium be extrita
littera dictum esse volebat, bealare scribere debebat. Prae-
terea dicunt transposui, oves be alare vocem efferentes
dicunt, e quo post balare extrita littera.
- 771-

Sed appellantur] Et appellantur Iucundus. Sed ex


codice Victorius restituit.
8. Anuo etiam item in mari terraque ab bis regionibus
notae a pecore in mari quod nominauerunt] Etiam, quod
in principe editione omissum neque a Politiano additum est,
legitur in omnibus apograpbis. Regionum notae ex Aldina
editione receptum Serat. A pecore tamquam glossam Ges-
nerus inclusit. Sed praeterea in mari ex superioribus vide-
tur repetitum esse, an non etiam item in mari terraque ab
bis (i. e. a pecuariis) regionibus notae, quod nomina-
verunt.
Cantberium montem unum thracium alterum cimme-
rium] Bosporum unum ex principe editione receptum est,
et fortasse in lacuna, quam olim indicaveram, etiam plura
exciderunt.
Denique in italia a vitulis ut scribit piso] ln inde a
principe editione omissum erat. Pro boc non scripsi: nam
haec quoque, sicut reliqua, formam babent interrogandi,
denique non Italia a vitulis?
Aes antiquissimum quod est flatum pecore est nota-
tum] Quod est conflatum pecore est pectore notatum m,
quod conflatam pecore, pecore est notatum Victorius, quae
lectio deinde editiones usque ad Gesnerum occupavit.
10. Et quod urbis cum condita est tauro et vacca quae
essent muri et portae definitum] Et quod urbs cum con-
dita est tauro et vacca, qui essent muris portae definitum
Merula, et quod urbs cum condita est, tauro et vacca qui
essent muri et portae definitum Iucundus et deinde reliqui
editores. Qua essent Gesnerus coniecit, ut Scbneiderus adno-
tavit, ubi essent Madvigius advers. v. II p. 180. urbis in
'vetere codice, in margine vero aeque antiqua manu'
taurus et vacca in uruo urbis condendae scriptum esse
Ursinus adnotavit, unde et quod urvo urbis, cum condita
est, tauro et vacca qui essent sqq. legendum esse coniecit.
Et quod urvo urbis, cum condita est, tauro et vacca iunctis
qui essent sqq. Scbneiderus edidit. remota interpolatione
Ursini scripsi et quod, urbs cum condita est, tauro et vacca
qua essent sqq. nam nominativum urbs, non genetivum,
qui in arcbetypo fuit, ratio sermonis et usus Varronis
postulat. Qua autem de eadem re dictum et de ling. lat.
V 142 qua viam relinquebant in muro, qua in oppidum
portarent, portas, et in his libris in significatione loci saep
- 772 -

vel proecedente nomine vel omisso, I 8, 4 tubulus cum


fundo pertuso, qua umor adventicius transire possit, 8,
5 qua boves iuncti arare possint, 16, 1 viae aut fluvii, qua
portetur, 16, 6 si viae sunt, qua plaustra agi facile possint,
aut flumina propinqua, qua navigari possit, 29, 3 qua
aratrum vomere lacunam striam fecit, 41,3 incidunt, qua
umor adventicius effluere possit, III 5, 10 forma qua est
quadrata, ubi item in codicibus quae scriptum est, 5, 11
caviae, qua introitus in aream est, 9, 7 ostium sit, qua
gallinarius - ire possit, 9, 14 qua de clunibus coeperint
habere pinnas, 16, 8 omnia ,qua venit inter favos spiritus,
16, 16 media alvo, qua introeant apes, ib. ad extremam,
qua mellarii favum eximere possint, 17, 9 specus -, qua
aestus introire - posset.
Sic a maiore equitius taurius cognomina adsignificari
quod dicuntur ut animi caprae statitli tauri pomponi vitu-
los] Sic a maiore equitius taurus cognomina assignificari,
quot dicuntur ut Annii caprae Statili tauri Pomponii
Vituli Merula, ubi quod dicuntur anni Iucundus, quod
dicuntur ut Annii Caprae, Statilii Tauri, Pomponii Vituli
Victorius. Equitius Taurius Angelius restituerat, quod
Victorius var. lect. 32, 11 probavit ibique reliqua sic scripsit,
cognomine adsignificari dicuntur, ut Anii Caprae, Statilii
Tauri, Pomponii Vituli. plura novavit Ursinus, sic a
maiore Equitius Thorius Asinius, a maiore item cognomina
adsignificari, quod dicuntur Anii Caprae, Statilii Tauri,
Voconii Vituli. Lacunam post nomen Tauris Schneiderus
indicavit; idem in adnotationibus item cognomina adsigni-
ficant legendum esse coniecit adposito exemplo eiusdem
verbi II 11, 10 olim tonsores 11011 fuisse adsignificant anti-
quorum statuae. Tria nomina, quae a maiore pecore ducta
essent, ponita fuisse Ursinus vidit et probabiliter addidit
Asinius. Hoc recepto in hunc modum verba restitui, sic
a maiore Equitius Taurius Asinius, idem cognomina
adsignificare dicuntur, ut Anni Caprae, Statili Tauri, Pom-
poni Vituli. Nam singulari numero et nominum et cogno-
minum exempla posita sunt.
11. Relicum est de scientia pastorali de qua est dicen-
dum quod sorofa noster cui haec aetas defert rerum rustica-
rum omnium palmam quo melius potest dici.] Quo melius
potest, dic Scaliger. De qua quod est dicendum, o Scrofa
noster, - quo melius potest dice Ursinus, quo melius potes
- 773

dice Gesnerus, de qua quod est dicendum Scrofa noster -,


quo melius potest, dicet Schneiderus. ex tripertita divisione,
quae supra § 2 proposita erat, restat tertia pars de qua
dicendum est. De hac Scrofam dicturum esse ibidem dictum
erat, de tertia parte, ubi est de arte, Scrofa suscipiet eodem
referentur haec, quod Scrofa noster, quo melius potest,
dicet.
Ut fructus quam possint maximi capiantur ex ea a
quibus ipsa pecunia nominata est] Ex eo scripsi._ Scientia
cnim pecoris parandi et pascendi inventa est, ut ex pecore,
non ex ipsa scientia, fructus capiantur. A fructibus porro,
qui e pecore capiuntur, pecunia nominata est.
12. Cuius genera tria oves capra sus.] Ovis edita inde
a príncipe editione exemplaria. Restitui pluralem nume-
rum, qui est in reliquis partibus, oves caprae sues.
Tertia pars est in pecuaria quae non paratur ut ex
iis capiatur fructus sed propter eam aut ex ea sint muli
canes pastores.] Quae non paratur, ut ex ea capiatur
fructus, sed propter eam, ut muli canes pastores lucundus,
ubi Ursinus sed propterea ut ex ea sint ut muli scriben-
dum coniecit. Manu scriptorum librorum lectionem Ges-
nerus prava interpretatione usus ita defendit, ut prono-
mine iis ea quae partis nomine comprehenduntur synesi
non inusitata, ut ait, significentur, 'non paratur haec pars,
ut ex iis capiatur fructus, sed ut propter eam aut ex ea
sint'. pluralem verbi numerum parantur, ut in Parisino
codice vetero coniectura, ut videtur, scriptum est, prono-
men iis postulat; deinde indicativo modo sunt scribendum
est, tertia pars est in pecuaria qnae non parantur, ut ex
iis capiatur fructus, sed propter ea maut ex ea sunt, mnli
canes pastores. ln tertia parte sunt eae res quae in pecua-
ria non ita parantur, ut ex iis fructus capiatur, sed quae
propter rem pecuariam vel ex ea sunt. in priore genere
sunt canes et pastores. ln altero muli, qui ex asinis et
equis nascuntur.
Horum una quaeque in se generalis partis habet ho-
minum novenas] Habet, quod in príncipe editione omissum
neque a Politiano additum est, consensu apographorum
confirmatur. Harum una quaeque in se generales partes
habet novenas Iucundus et deinde reliqui editores omisso
v. hominum, pro quo minimum scripsi. Omnino Schneide-
- 774 -

rus coniecerat, et item postea ita fiunt omnio partes m1m-


mum octoginta et una, ubi omnes partes ex Aldina editione
receptum erat, omnium partes ex archetypo restitui. simi-
liter genetivus omnium cum nominibus totam rem vel par-
titionem totius rei significantibus coniunctus est III 12, 7
horum omnium tria genera, III 2, 5 omnes omnium uni-
versae Reatinae.
13. Primum ut bonum pares pecus unum scire oportet
aetate quamque pecudem parare habereque expediat) Unum
tamquam ex interpretations v. primum ortum delevit Ursi-
nus. Transposito vocabulo scripsi scire oportet, qua aetate
qua aetate quamque pecudem parare habereque expediat]
Itaque in bubulo pecore minoris emptis anniculam et
supra decem annorum.] Emitis anniculam ex príncipe edi-
tione receptum erat. Sententiam verborum corrupit Iucun-
dus, itaque in bubulo pecore nec minor emitur annicula
nec quae est supra decem annos. N am minoris pretii esse
dicuntur pecudes anniculae et plus quam decem annos
natae. Sed emitis non magis hic lecum habet, quam II 2,
3 observate, ubi observant correxi. Quare scripsi minoris
emitur annicula. nam empsis coniectura tribuere Varroni
nolui.
14. E quattuor altera pars est cognitio formae] Ex
novem partibus rei pecuariae, quae supra dictae erant, pri-
mum quattuor priores describuntum deinde 16 alterae partes
quattuor, denique 24 nonum utriusque partis commune.
!taque e quattuor primis altera pars est scripsi, et similiter
scriptum est I 41, 4 de his primis auattuor generibus
seminum.
Ita potius libri manu scripti omnes, non itaque potius,
quod in príncipe editione Politianus non correxit.
Asini arcadi] Arcadici scribendum esse dixi I 1, 5, ct
ita scriptum est II 8, 3 seminio Arcadico, II 7, 6 Thessalici
equi.
15. Ad mutationem domini] Domini plurima apogra-
pha et ex ipso archetypo, ut videtur, Victorius, dominii edita
ante Victorium exemplaria.
ln emptionem alias stipulandum statim esse alias e
sano recore alias neutro) ln emptione alias stipulandum
statim esse e valetudinario, alias e sano pecora, alias e
neutro lucundus, ubi sanum esse, alias non e valetudina-
- 775 -

rio Ursinus coniecit. e valetudinario, quod in codicibus non


scriptum, sed coniectura Iucundi inventum et deinde in
editiones propagatum est. Popma removit. praeterea neu-
trum scribendum erat, in emptione alias stipulandum
sanum esse, alias e sano pecore, alias neutrum.
Pascendi primum locus qui est eius ratio triplex]
Primus locus edita inde a príncipe editione exemplaria
recte. Nam pastio in alteris quattuor divisionis partibus
primum locum tenet.
ln montuosis potius locis quam fructicibus quam in
Iucundus. Deleto priore loco quam scripsi in montuosis
Iucundus. deleto priore loco quam scripsi in montuosis
potius locis fruticibus. Nam fruticibus, qui sunt in motuo-
sis locis, caprae pascuntur: nisi potius scribendum erat
in montuosis locis cum fruticibus.
Exiguntur in burbures altos montes] Gurgures edita
ante Victorium exemplaria, Burbures Victorii editio prima,
sed Gurgures secunda et deinde reliquae editiones. Corrup-
tam archetypi scripturam, qua nomen montium significa-
tur, retinui. Non addito nomine eadem res narratur II
8, 5 si exacti sunt aestivo tempore in montes, quod fit in
agro Reatino.
*
:f!lSTE LIVRO FOI COMPOSTO E IMPRESSO
NAS OFICINAS DA EMPMSA GRAFICA DA
"REVISTA DOS TRIBUNAIS" S. A., A ROA
CONDE DE SARZEDAS, 38, SÃO PAULO,
EM 1962.

Você também pode gostar