Você está na página 1de 963

FAS PE B I

Fundação para o Apoio ao Desenvolvimento dos Povos do


Arquipélago de Bijagós

Gramática de Crioulo.
Dicionário Crioulo-Português.
Dicionário Português-Crioulo

(Compilado por Luigi Scantamburlo, o direitor da ONG Guineense, FASPEBI)


Gramática de Crioulo
APRESENTAÇÃO
São aqui apresentadas trinta i oitu notas gramaticais (38) acompanhadas
de frases exemplos, para ajudar os professores e os alunos da terceira fase
do Ensino Básico Unificado (EBU), que na Guiné-Bissau são os alunos da
Quinta e Sexta Classe.

Os objectivos são dois:


1. Ajudar a reflectir sobre a Língua Crioula Guineense e a perceber melhor
a sua estrutura gramatical, que muitas vezes é um “calco” ou “empréstimo”
de aspectos gramaticais das línguas africanas presentes no meio ambiente
do Crioulo Guineense.
2. Continuar a demonstrar “que o Crioulo Guineense apresenta os
requisitos para ajudar o ensino primário a sair da crise. Houve também uma
declaração do Conselho dos Ministros, em 1989, para implementar o
programa da
“adoção de uma metodologia do ensino do Português (língua oficial)
como lígua segunda, tendo em conta as bases linguísticas existentes
no País e as experiências dos Projectos CEEF e DEA já em curso”
(“Estratégia para o Desenvolvimento do Sector da Educação”,
Soronda, Bissau, INEP, p. 87)

Os Capítulos são divididos em Lições (19): muito do material,


especialmente os exemplos, é tirado de trabalhos precedentes sobre o
Crioulo Guineense que agora está gravado no Computador sob o título
KORPUS DO CRIOULO GUINEENSE.

Este KORPUS, cujo tamanho é de um milhão de “ocorrências”,


compreende material escrito por vários autores (já editado ou não ainda) ou
Programas das Rádios Emissoras da Guiné-Bissau (gravados e transcritos)
ou Entrevistas (gravadas e transcritas).

__________________

Nota Bibliográfica:

- Para conhecer melhor alguns temas gramaticais do CrG, os professores podem


consultar o meu Livro, editado pela Editora Colibri de Lisboa, no ano 1999:
Dicionário do Guineense, vol. I: Introdução e Notas Gramaticais.
- Para a Lista do KORPUS do Guineense, consultar o Livro editado pela FASPEBI-
Novagráfica de Bissau, em 2002:
Dicionário do Guineense, vol. II: DICIONÁRIO GUINEENSE-PORTUGUÊS –
disionariu guinensi-purtuguis.

1
ÍNDICE
PÁGINA
APRESENTAÇÃO 1
ÍNDICE 2
Introdução 5
A GRAMÁTICA 6
A) FONOLOGIA 6
1. Alfabeto do CrG e do Português 6
a) A escolha deste tipo de Alfabeto 6
b) Alguns Alfabetos em uso na Guiné-Bissau 7
c) Sistema fonológico do CrG 7
d) Algumas regras ortográficas específicas do CrG 9
e) Exemplo de escritura Crioulo Guineense-Português: Inu Nasional 10
2. Definiçao de som e fonema 10
3. Sinopse dos fonemas e grafemas 11
B) MORFOLOGIA E SINTAXE 12
LIÇÃO I. OS PRONOMES PESSOAIS SUJEITO 12
1. Pronomes pessoais sujeito 12
a) Forma principal 12
b) Forma secundária 12
c) Outras formas 13
LIÇÃO II. OS ADVÉRBIOS DE LUGAR LI/LA E OS PRONOMES PESSOAIS
COMPLEMENTO 14
2. Advérbios de Lugar LI/LA 14
a) Formas LI/LA 14
b) Formas ALIN LI/ALAL LA 14
3. Pronomes pessoais complemento 14
a) Objecto directo 14
b) Objecto obliquo 14
c) Duplo complemento 15
LIÇÃO III. AS FRASES INTERROGATIVAS 16
4. Frases interrogativas directas 16
5. Frases interrogativas indirectas 16
6. Adjectivos e pronomes possessivos 17
VOCABULÁRIO “Os trabalhos” 17
LIÇÃO IV. O GÉNERO, O NÚMERO E A FORMAÇÃO DOS NOMES 18
7. O género e o número 18
8. Formação dos nomes ou substantivos 18
VOCABULÁRIO “A Família” 20
LIÇÃO V. OS ADVÉRBIOS DE LUGAR E OS DEMONSTRATIVOS 21
9. Advérbios de lugar 21
10. Os demonstrativos 21
LIÇÃO VI. OS VERBOS 23
11. Os Verbos 23
a) Tempo simultâneo ou presente 23
b) Tempo anterior ou passado 24
c) Tempo posterior ou futuro 24
d) Modo possível/impossível 25
e) Verbos semiauxiliares 25
f) As vozes do verbo (transitivo/intransitivo; causativo directo/indirecto;

2
passivo; reflexo; recíproco) 26
LIÇÃO VII. OS ADJECTIVOS E OS SEUS GRAUS 28
12. Os adjectivos 28
13. Graus dos adjectivos 28
a) O superlativo 29
b) O comparativo 29
14. Os adjuntos de intensidade 30
VOCABULÁRIO “Os dias da semana” 30
VOCABULÁRIO “Vestes” 30
VOCABULÁRIO “As cores” 30
VOCABULÁRIO “Os adjuntos de intensidade” 31
LIÇÃO VIII. OS NUMERAIS E OS INDEFINIDOS 32
15. Os Numerais 32
a) Numerais cardinais 32
b) Numerais ordinais 32
c) Numerais multiplicativos 32
d) Numerais fraccionários 32
e) Numerais colectivos 33
16. Adjectivos e pronomes indefinidos 33
VOCABULÁRIO “Hortaliça” 33
VOCABULÁRIO “Fruta” 33
LIÇÃO IX. O IMPERATIVO 34
17. O imperativo 34
a) Imperativo afirmativo 34
b) Imperativo negativo 34
18. O tempo anterior (aspecto contínuo) 34
VOCABULÁRIO “As refeições do dia” 35
LIÇÃO X. PARTICULARIDADES DE ALGUNS VERBOS 36
19. Verbos I/SEDU 36
20. Verbos STA/STA NA 36
21. Verbos TEN/TENE 36
22. Sufixos -SI/-SA 37
VOCABULÁRIO “Os peixes” 37
VOCABULÁRIO “As partes do corpo humano” 37
VOCABULÁRIO “Algumas doenças” 37
LIÇÃO XI. A ESTRUTURA DA FRASE 39
23. Estrutura da frase 39
24. Focalização ou Topicalização 39
VOCABULÁRIO “Os utensílios da cozinha” 40
LIÇÃO XII. OS ADVÉRBIOS 41
25. Advérbios 41
a) Advérbios de afirmação 41
b) Advérbios de negação 41
c) Advérbios de tempo 41
d) Advérbios de dúvida 42
e) Advérbios de exclusão 42
f) Advérbios de inclusão 42
g) Advérbios de modo 42
h) Advérbios de quantidade 42
LIÇÃO XIII. AS FRASES RELATIVAS E OS POSSESSIVOS 43
26. Frases relativas 43
27. Resumo das principais formas verbais 43
a) Verbos de acção 43

3
b) Verbos de estado 43
VOCABULÁRIO “Trabalhos agrícolas” 43
LIÇÃO XIV. AS FRASES SUBORDINATIVAS 45
28. Frases subordinativas 45
a) Subordinativas de temporalidade 45
b) Subordinativas de causalidade 45
c) Subordinativas de finalidade 45
d) Subordinativas declarativas 46
e) Subordinativas de concessão 46
f) Subordinativas condicionais 46
LIÇÃO XV. AS PREPOSIÇÕES 47
29. Preposições 47
30. Preposição NA 47
31. Preposições PA/PAR 48
LIÇÃO XVI. SEMÂNTICA DO CrG 49
32. Semântica 49
a) MINDJER DI KOR 49
b) ORA 49
c) RONIA 49
33. Verbos com mais significados 49
a) SINA 49
b) PISTA 49
c) LUGA 50
d) RENDA 50
LIÇÃO XVII. A HOMONÍMIA E A CONTRACÇÃO 51
34. Alguns casos de homonímia 51
a) Palavra I 51
b) Palavra E 51
c) Palavra SIBI 51
d) Palavra TISI 51
e) Palavra BIDA 51
35. A contracção ou crase 51
LIÇÃO XVIII. AS INTERJEIÇÕES 52
36. Algumas interjeições 52
LIÇÃO XIX. COMPOSIÇÃO DE TEXTOS 53
37. Composição de textos 53
38. Dois exemplos de textos 53
39. Frases 53
LIÇÃO XX. TEXTOS VÁRIOS 55
40. I ka ten metadi ermondadi 55
41. Si bu misti bida, ka bu djingui us di no garandis 55
42. Nhambi di matu 56
43. Kurpu umanu di matcu ku femia 56
44. Palabras di Amilcar Cabral 57
CONCLUSÃO. SKOLA BILINGUI 58

4
INTRODUÇÃO
O Crioulo Guineense (CrG) é a língua nacional da Guiné Bissau, porque é a língua
falada pela maioria dos Guineenses espalhados por todo o território, e porque, depois da
Independência, foi capaz de assumir o papel de símbolo nacional.
No que diz respeito a sua orígem, acho interessante lembrar o que escreveu Marcelino
Marques de Barros, nos seus artigos “O Guineense”:
“Os povos Mandingas de Dandu, os Colincas de Geba, Farim e Casamance, e alguns
Beafadas foram os primeiros a conhecer e a ‘crioulizar’ a língua da gente branca,
numa altura em que ninguém aprendia línguas, mas somente o vocabulário” (Revista
Lusitana, 1897-99, p. 181).
Depois da Independência o CrG, apesar do pouco valor enquanto “lingua” que lhe foi
reconhecido pelas autoridades oficiais da então Colónia, como escreveu Pinto Bull no
seu livro O Crioulo da Guiné-Bissau, Filosofia e Sabedoria (1989, p. 22), tem sido a
língua veicular dos 27 grupos étnicos presentes num território tão pequeno.
Face a dificuldade da língua Portuguesa em assumir o papel de língua de comunicação
inter-étnica e á improbabilidade de uma das línguas étnicas preencher o vazio, até agora
o Guineense tem demonstrado a potencialidade de cumprir esta função.
Nas escolas da Guiné-Bissau há uma situação pouco adequada do ponto de vista da
didáctica de línguas: os alunos falam Crioulo e são obrigados a escrever o Português,
sem um conhecimento gramatical das diferenças e semelhanças das duas línguas: pela
maioria dos estudantes a consequências são prevesíveis: incapacidade de escrever de
maneira correcta nas duas línguas e maior dificuldade em aprender o Português, que é
ainda a única língua utilizada nos documentos oficiais.
Os apontamentos gramaticais que seguem têm como objectivo apresentar algumas
regras gramaticais (utilizando a “metalinguagem” da língua Portuguesa, que os alunos
deviam já ter aprendido o que são obrigados agora a aprender, para começar a reflectir
sobre a própria língua, o CrG, que já aprenderam a falar e a escrever nos primeiros
quatro anos escolares).
A metodologia adoptada é de escrever frases e depois reflectir sobre algumas regras
utilizadas pelo locutor: o professor pode guiar os alunos a reflectir sobre outras regras
que ele achar oportunas para os seus alunos.

5
A GRAMÁTICA

A língua é um meio de comunicação entre pessoas humanas, que utiliza signos (as
palavras) e regras aceites pelos locutores a fim de ter um código comum.
A gramática é uma reflexão sobre a língua para esplicar este código numa maneira
simples e adequada e para ajudar a falar e escrever numa maneira mais clara, eficiente e
bela.
Na linguística moderna, que teve início nos anos trinta do século passado, com a
descoberta dos “fonemas” (o conceito de “sons de uma língua”) a gramática divide-se
em três partes:
a) A FONOLOGIA: é o estudo dos sons e dos fonemas que formam sílabas e palabras
b) A MORFOLOGIA: estuda a maneira de formar palavras e classifica os tipos de
palavras (nomes, verbos, adjectivos, advérbios, artigos, pronomes, preposições e
conjunções, interjeições e adjuntos de intensidade…)
c) A SINTAXE: estuda como as várias palavras unem-se para formar frases, paragráfos
e textos.

A) FONOLOGIA
O ser humano (pekadur, odjóko, alánte…) para comunicar com os outros seres humanos
utiliza sons, produzidos pelo aparelho fonador (pulmões, cordas vogais, garganta,
língua, boca e nariz).
Cada língua tem um sistema próprio de sons, os quais são de número o mais reduzido
possível para cumprir a lei da “melhor eficiência com o menor esforço”, que se aplica
muito bem numa operação tão complexa como é a linguagem humana.
Há duas grandes categorias de sons, as Vogais e as Consoantes: para formar vogais o
ar sai da boca de maneira contínua, sem interrupcão; ao contrário, para formar
consoantes, o ar para totalmente (consoantes oclusivas, como “k”, “p”) ou parcialmente
(consoantes fricativas, como “s” e nasais, como “m”) nalgumas partes do aparelho
fonador.
Entre as Consoantes há uma grande distinção, não adoptada por todas as línguas:
consoantes sonoras (o ar “bate” nas cordas vogais que vibram, como “g” e “d”) e
consoantes surdas (o ar passa pelas cordas vogais que estão abertas, como “k” e “t”)

1. ALFABETO DO CrG E DO PORTUGUÊS

a) A escolha deste tipo de alfabeto


O CrG e o Português são duas línguas utilizadas nas escolas da Guiné-Bissau, as quais
apresentam dois sistemas de sons semelhantes, mas com algumas diferenças. Tendo em
consideração esta realidade dos dois sistemas fonológicos foi adoptada uma grafia do
CrG (maneira de escrever) que tomasse em consideração o conjunto dos signos
alfabéticos do Português (já fixados, antes da descoberta dos fonemas).
Por exemplo, entre os dois alfabetos não há contradição de significação entre os signos:
um signo representa o mesmo som nos dois alfabetos e quando o Português apresenta
mais que um signo para o mesmo som (fonema), é escolhido para o CrG o mais
conveniente (por exemplo “s” por os quatros signos “ç, c, s, x” do Português que
representam /s/). Isso porque o alfabeto do CrG é fonémico (por cada som um signo) e
aquele do Português, fixado há muito tempo, teve de adoptar outros princípios (por

6
exemplo, o princípio etimológico ou a orígem das palavras), enquanto o princípio
fonémico, mais económico, é uma escolha didáctica recente, proposta pela linguística
moderna e adoptada em muitos países africanos. Um motivo muito forte tem sido
também a adopcão pela Língua de Cabo Verde (LCV) do alfabeto ALUPEC (Alfabeto
Unificado para a Escrita do Caboverdiano), que têm caractéristicas muitos semelhantes
com o nosso alfabeto (A, B, S, D, E, F, G, H, I, J, DJ, L, LH, M, N +¨, NH, N, O, P, K,
R, T, U, V, X, TX, Z).

b) Alguns alfabetos em uso na Guiné-Bissau


Os alfabetos mais comuns são aquele proposto pelo Ministério da Educação,
Cultura e Desporto (1987) e o outro utilizado pela Igreja Evangélica, que é o
mesmo com acrescentados alguns signos gráficos do CrG moderno que não estavam
presentes no CrG antigo. Nós não adoptámos de propósito alguns desses signos pelas
seguintes razões: ou são em contradicção com o alfabeto do Ptg ou utilizam os “signos
chapéu” (^ ~ ¨), que não são necessários e, às vezes, obrigam a utilizar um teclado
especial.
Eis os signos: (a, b, c, d, e, f, g, i, j, k, l, m, n, ñ, n+¨, o, p, r, s, t, u, v, w, y) e os outros
acrescentados pelos linguistas Igreja Evangélica (s+^, z+^).
É de salientar também, que os linguistas que ajudaram a elaborar este tipo de alfabeto
seguiram o IPA (Alfabeto Internacional Africano), que é um alfabeto muito prático para
linguistas (o mesmo signo para o mesmo fonema para todas as línguas africanas), mas
que no sector da alfabetização tem encontrado dificuldades, enquanto cada país tem já
uma tradição escrita mais antiga que é preciso ter em consideração.
Para outros alfabetos que decalcam mais ou menos a escrita do Ptg (como a escrita
adoptada nos Cartazes, nalguns Jornais e Revistas, nos escritos das várias ONG e
nalguns textos da liturgia da Igreja Católica) posso dizer que são alfabetos que não são
fundamentados pela análise linguística: o seu objectivo é de escrever de qualquer
maneira para comunicar, como tem acontecido na Europa também antes da oficialização
da escrita.

c) Sistema fonológico do Crioulo Guineense


É composto de 22 consoantes, 2 semivogais (ou “soantes” ou “glides”) e 9 vogais, num
total de 33 fonemas. No alfabeto, aqui adoptado, são suficientes 27 grafemas (ou signos
gráficos) para representar os 33 fonemas:

- 5 vogais: os dois fonemas das semivogais e os nove fonemas das vogais são escritos
com os cinco grafemas “a”, “e”, “i”, “o”, “u”.

- 22 consoantes:
19 representam fonemas equivalentes ao Português e ao Crioulo-Guineense;
3 são específicas do Crioulo-Guineense, as duas africativas surda e sonora pré-palatais
(escritas respectivamente com os grafemas “tc” e “dj”) e a nasal velar (escrita com o
grafema n’).
É preciso lembrar as diferenças também entre som e fonema:
o som linguístico é uma realização concreta da fala de um indivíduo (por exemplo, há
muitos sons da “consoante p”, conforme a qualidade de sons que a seguem);
o fonema é um conceito, “a mais pequena segmentação de um som que distingue duas
palavras” (por exemplo, o fonema /p/ resume todos os sons da “consoante p”, e
distingue dua palavras do CrG (“kapa” e “kara”), ou do Português (“pai” e “cai”).

7
22 CONSOANTES
Grafia CrG PORTUGUÊS
p pape P PAI
t tiu T TIO
k kusa C COISA
k kin QU QUEM
b batata B BATATA
d dana D DANAR
g gosta G GOSTAR
gu guera GU GUERRA
f fatu F FATO
s seku S SECO
s segu C CEGO
s kalsa Ç CALÇA
s splika X EXPLICAR
ch cha CH CHÁ
ch chelin X XELIM
v vivi V VIVER
z zinka Z ZINCAR
z kaza S CASAR
z izami X EXAME
j beju J BEIJO
j jeral G GERAL
tc tcuba -- CHUVA
dj djuda -- AJUDAR
m mame M MÃE
n nobu N NOVO
nh nha NH MINHA
n’ n’ na bai -- EU VOU
n'oroto -- FOICE
l libru L LIVRO
li vanjeliu LH EVANGELHO
r rema R REMAR
x fixa [fiksa] X FIXAR
2 SEMIVOGAIS
u uaga -- ESPALHAR
i iagu -- ÁGUA
i ioga Y YOGA
9 VOGAIS
i Misa I MISSA
i (breve) misa -- MIJAR
u lagua U LAGOA
e sera E CERA
e (aberto) sera E SERRAR
a (breve) kala -- TRANÇA
a kala A CALAR
o bota O BOTAR
o (aberto) bota O BOTA

8
d. Algumas regras ortográficas específicas do CrG

Acento
Na grafia do CrG não se utiliza o acento: o contexto da frase e a categoria gramatical da
palavra são suficientes para ajudar o leitor nos casos de homonímia, como nas palavras
pa, prep., (PARA), e 'pa, n., (PÁ).

Pronome pessoal complemento directo


As formas da 1ª, 2ª, 3ª singular e 1ª plural do pronome pessoal complemento directo são
escritas como sufixos e formam uma única palavra com o verbo:
I diskisin;
I diskisiu;
I diskisil;
I diskisinu.

Morfemas ta, na, ka


Os morfemas ta, na, ka são escritos como palavras autónomas:
N' ta kanta, bu ka ta kanta;
N' na kanta, bu ka na kanta.

Vogais e Semivogais
Os cinco signos gráficos (“a”, “e”, “i”, “o”, “u”) são suficientes para representar os nove
fonemas das vogais e os dois das semivogais [w, y].

Nasal velar //


O fonema //, consoante silábica que marca o pronome pessoal 1ª singular, é escrito o
signo n’ (n + apóstrofo + espaço) quando é pronome pessoal 1ª sg. e o signo n’ (n +
apóstrofo) nas palavras com a sequência /V/
Em todos os outros casos, o fonema // é escrito com a letra "n" (ou a letra "m" diante
das oclusivas bilabiais [p], [b]), isso porque as consoantes nasais do Guineense são
homorgânicas, quer dizer elas realizam-se com o mesmo ponto de articulação da
consoante sucessiva.
A nasal final é sempre escrita com a letra "n".

Palatal líquida //


No CrG moderno o som Português [lh] realiza-se com os dois sons [li]: portanto é
melhor substituir a antiga escrita lh com li: vanjeliu/apareliu/orguliu.

Morfema -ba
O morfema -ba que indica o tempo passado é escrito como sufixo e forma uma única
palavra com o verbo ou adjectivo: isso para evitar a confusão com o verbo "ba", como
nos dois exemplos:
verbo bai: Bo kunsa ba ta sumia;
morfema -ba: Bo kunsaba sumia dja.

9
e. Exemplo de escritura Crioulo Guineense-Português: Inu Nasional

Sol ku kalur ku berdi ku mar Sol, suor, o verde e o mar


Manga di anu di dur ku spransa Séculos de dor e esperança
Es i tera di no dona Esta é a terra dos nossos avós

Frutu di no mon Fruto das nossas mãos


Flur di no sangui Da flor do nosso sangue
Es i no patria amadu! Esta é a nossa pátria amada!

Koru: Coro:
Viva Patria gloriozu Viva a Pátria gloriosa
Bandera di no luta soronda na Floriu nos céus a bandeira da luta
seu. Avante contra o jugo estrangeiro
No pintcha pa kaba ku dominason Nós vamos construir na Pátria imortal
strandjeru, A paz e o progresso (bis)
Pa no kumpu pas ku prugresu
Na Patria ki ka ta muri (bis)
Ramos do mesmo tronco
Ramus di memu tronku Olhos da mesma luz
Udjus di memu lus Esta é a força da nossa união
Es i forsa di no unidadi Cantam o mar e a terra
E na kanta mar ku tera A mandurgada e o sol
Mandurgada ku sol Que a nossa luta fecundou
Ki no luta pui lastra
Coro:
Koru: Viva a Pátria gloriosa… (bis)
Viva Patria gloriozu… (bis)

2. DEFINIÇÃO DE SOM E DE FONEMA

Uma última reflexão sobre a definição de fonema, que ajudará a fixar melhor as
diferenças entre os dois alfabetos: cada fonema (“conceito” ou “segmento” de um som
específico da língua) compreende três características principais (como, por exemplo, o
conceito de maçã compreende estas três características rpincipais: “fruto comestível da
macieira, redondo e carnudo”):
- Modo de articulação: como o ar passa através da cavidade bocal, por exemplo, “com
interrupção do ar” ou “sem interrupção do ar”;
- Lugar de articulação: geralmente onde a língua toca, se nos lábios (consoantes
labiais), se nos dentes (consoantes dentais)…;
- Sonoras/surdas: por exemplo se “as cordas vogais vibram quando o ar passa”
(consoantes sonoras) ou “não vibram” (consoantes surdas).

Em resumo podemos dizer: numa língua há muitos sons de [B], muitos sons de [A],
conforme o tipo de palavras, mas há somente um fonema /B/, um fonema /A/.

10
3. SINOPSE DOS FONEMAS E GRAFEMAS
(entre parênteses os grafemas com grafia diferente dos fonemas)

MODO PONTO DE ARTICULAÇÃO


DE ARTI- bila- labio- den- alveo- pré- pala- ve-
CULAÇÃO bial den- tal lar pala- tal lar
tal tal
Oclusiva
surda p t k
sonora b d g (gu)
Fricativa
surda f s  (ch) x
sonora v z (j)
Africativa
surda  (tc)
sonora  (dj)
Nasal m n  (nh) (n’)
Líquida
lateral l  (li)
não-
vibrante r

SEMI- w (u) y (i)


VOGAIS
VOGAIS anterior-palatal média-central posterior-velar
alta i i (i) u
média e  (a) o
baixa  (e) a  (o)

11
B) MORFOLOGIA E SINTAXE

Na análise do CrG (língua crioulo guineense) é mais fácil notar as semelhanças que as
diferenças para com o Ptg (língua portuguesa). De facto, muitos dos elementos do CrG,
especialmente no léxico), derivaram da estrutura do Ptg. Todavia há diferenças,
conforme os princípios de outras línguas Crioulas, como a ausência do artigo, da flexão
dos verbos, da nasalização das vogais e outras. Contudo, sobretudo na estrutura dos
verbos, o CrG tem muitos traços que são originais ou derivados das línguas africanas,
como o privilegiar mais a categoria do aspecto do que a categoria do tempo, a forma do
causativo, a mudança semântica de algumas palavras, e outras.

LIÇÃO I. PRONOMES PESSOAIS SUJEITO

EXEMPLOS GRAMÁTICA

1. Pronomes pessoais sujeito :


o pronome (que significa estar em lugar
- Bon dia! Bon dia! do nome) indica uma unidade de palavra
- Kuma? Bu sta bon? N' sta bon obrigadu. que se emprega em substituição do nome.
- Kuma? Kuma di familia? E sta ben. No CrG os pronomes pessoais têm duas
- Kuma di kurpu? Kurpu sta bon. formas, a forma principal e a forma
- Djon, kuma di bu ermon? I sta ben. secundária.
- Kuma di bos? No na ndjenha. a) forma principal
- Aos, bo ka lanta sedu.
- Bu durmi diritu? 1ª sg. N’
2ª sg. BU
3ª sg. I

1ª pl. NO
2ª pl. BO
3ª pl. E

b) forma secundária
- Kuma ki bu nomi? Ami, nha nomi i
Pedru. 1ª sg. AMI
- Abo i kal rasa? Ami i Mandjaku, abo 2ª sg. ABO
gora? 3ª sg. EL
- Ami i Purtuguis. Djon, i ke? El i Balanta.
- Ami n’ pensa kuma i el. 1ª pl. ANOS
- Abos i ke ? Anos i Fransis. 2ª pl. ABOS
- Abos i Guinensi? Nau, anos i Senegalis, 3ª pl. ELIS
ma no pape, el i Gambianu.
- Elis e tene novi anus e sta na tersera klas. A forma secundária, que têm a função de
dar mais ênfase ao sujeito, quando for
presente, precede a forma principal.

- I ami/I ka ami. A forma secundária é usada sozinha


- I ka bardadi? I el. somente com a função predicativa.

12
c) outras formas
- Kuma di nhu? Nhu sta bon? N’ sta bon,
obrigadu. 3ª sg. m. NHU
- Karnaval i un festa ku banhus ku banhas f. NHA
pudi bai tudu.
3ª pl. m. BANHU(S)
3ª pl. f. BANHA(S)

São derivadas das palavras portuguesas


SENHOR(ES) E SENHORA(S) e do
prefixo ba- que nas línguas africanas
indica pluralidade

13
LIÇÃO II. OS ADVÉRBIOS DE LUGAR LI/LA E OS PRONOMES PESSOAIS
COMPLEMENTO

2. Os advérbios de lugar LI/LA


(Advérbios de designação)

a) Formas LI/LA
- Aonti, Mariu tciga li, di tardinhu.
- Nunde katcur? N’ ka sibi. I staba li gosi. - LI indica o sítio perto do locutor (Ptg
- Katcur kuri i firma la lundju i kunsa AQUI)
ladra. Alal la.
- LA indica o sítio afastado do locutor
(Ptg LÁ, ALÍ, AÍ)

- Alinu li, kal tarbadju ku bu tene? b) Formas ALIN LI/ALAL LA


- Bon dia, bu sta bon? Alin li.
- Ali nha amigu. Aos advérbios ALI/ALA são sufixados os
- Nunde Mariu? Alil li. pronomes pessoais complementos.

3. Pronomes pessoais complemento


.
a) Objecto directo
- Gosi mininu na sinanu brinka karnaval.
- Fereru ferdia elis radi. (colocam-se imediatamente depois do
- Un mindjer bidjugu patin bon pratu di verbo principal e os primeiros quatro são
bianda di lingron ku siti. sufixados ao verbo com a consequente
- N’ pidi bos fabur di limpa skola, bo nega. mudança de acento tónico para a sílaba
- Omi garandi na patiu kabra si bu labral final):
orta.
- Nha mame patin pon. -N (i odjan)
- Djon, dan kil bola. -U (n’ na odjau)
-L (n’ ka kunsil)
-NU (i mostranu)
BOS (i na odja bos)
- I ka pirsisa di mi aos. ELIS (i na odja elis)
- Ka bu sibi di mi.
- Dia dumingu no na sta mas ku bos. b) Objecto oblíquo
- No studa djuntu ku bo.
- N’ kunsi bu tia, aonti propi n’ bai fera ku MI
el. BO
- Es karpinteru bin Bubaki pa tarbadja pa EL (SIL)
nos. NOS
- N’ fasil parel. BOS
- Kau ku n’ staba nel i bonitu. ELIS (SELIS)

- Mininu toma kaneta ki ka di sil. Dianti di EL/ELIS as preposições DI/NA


- Mindjeris ka pudi kudji kadju ki ka di elidem a vogal.

14
selis.
SIL/SELIS são regidas pela preposição
DI
- Djubi pa e ka danau el.
- Bo dal el? c) Duplo complemento
- I da si fidju (indirecto) kumida (directo)
- I tenta dal el pa bibi. (a estrutura do crioulo coloca o
- Nunde garafa? Dan el. complemento oblíquo ou indirecto, antes
do complemento directo)

15
LIÇÃO III. AS FRASES INTERROGATIVAS E OS POSSESSIVOS

Otca n' tciga kasa, nha fidjus tudu na


djusiaba: kin ki tene kulpa?
I el ki tene kulpa; i na konta mintida, i el
ki sutan purmeru. In, ma el i kebran dus
dinti.
Kin ki ka tene fidju, ka ta kansa!

Ke ke mininu na brinka? E na djuga bola.


Na nha tabanka, djinti ta djuga baradju.
Bu pudi dama? Sin, ma n' mistiba sina
doli.

- Kin ki bu misti odja? 4. Frases interrogativas directas: são


- Ke ki na fasi la? introduzidas por:
- Kal ki bu tarbadju? Ami i pulisia.
- Ke ku manda e na bin? - pronomes interrogativos
- Kal ku bu na toma? KIN?/KIN KI?/BAKIN?
- Kin ki tciga aonti? KE?/KE KI?/KE KU?
- Bakin ku staba na sukuru? KAL?

REGRA GERAL: normalmente os


- Abo i kin? conectores interrogativos colocam-se no
- Kil omiba i kin? início da frase, mas em presença da
cópula “i” tomam a posição
imediatamente após o verbo.

- Nunde ku bu ta tarbadja? N' ta tarbadja - os advérbios interrogativos são


na sugunda skuadra. classificados, no que diz respeito ao
- Kantu ku bu ta risibi? Kada mis, n' ta significado, como:
risibi sinkuenta mil franku.
- Nunde ku bu mora nel? N' mora na bairu de causa: PABIA?/PABIA DI KE?/KE
di Ajuda, abo gora? N' mora na Pilun. KU MANDA?
- Pa nunde ku na bai? de lugar: NUNDE?
- Di nunde ki tciga? de modo: KUMA?/KUMA KE?/KE?
- Kal dia ku bu na kaba? de quantidade: KANTU?
- Kantu ki na kusta? de tempo:KAL ORA?/KAL DIA?/KAL
- Kuma ki nomi di bu mindjer? ANU?/KAL TEMPU?

- I falal kuma i na bai studa. 5. Frases interrogativas indirectas : são


- No ten ki pasia un bokadu nos no ta otca introduzidas por:
algun kusa. KUMA
- Puntal si djintis ta padidu tciu na Guine. NOS
- Nos Titu splora bos? SI

16
6. Adjectivos e pronomes possessivos

- Os adjectivos possessivos têm a função


- Nha omi garandi sta mandinti. de determinar a posse de objecto em
- Bu pape na labra orta. relação ao possuidor.
- Si mame bai fera.
- Dus pedreru kumpu no kasa. NHA
- Bo pursoris kumpra djá se bisikleta. BU
- Tudu omi bidjugu dibi di tene se ridia di SI
mon. NO
BO
SE

- Djubi es nha dus fidju. Nota: Colocam-se antes do nome e do


adjectivo qualificativo. mas depois do
demonstrativo.

- O Pronome possessivo substitui o


sintagma sobre o qual recai a posse.

DI + pron. pessoal oblíquo


- Di mi, i ma mindjor, purba son!
- Es li i di mi. um possuidor
- Gatu i ka di mi, i di bo. DI MI
DI BO
DI SIL

vários possuidores
- Kamisa i di bos. DI NOS
- Elis e kumpu di selis, ami n’ na kumpu di DI BOS
mi. DI SELIS

VOCABULÁRIO

OS TRABALHOS :
alfaiati/bakiadur/bidera/fereru/pulisia;
pursor/mekaniku/kondutor/sapateru;
piskadur/bisiadur/labadera/labradur;
nfermeru (nfurmeru)/kantadur/partera;
pedreru/karpinteru/kusinheru/pintor;
labadera/pintcadur di kareta/grasadur.

17
LIÇÃO IV. O GÉNERO, O NÚMERO E A FORMAÇÃO DOS NOMES

7. O género e o número

- Normalmente o género é marcado por


- Maria padi son dus fidju matcu, si ermon MATCU/FEMIA:
femia ka tciga di padi inda. fidju matcu/fidju femia
- Nha ermon femia ka tene omi. gatu matcu/gatu femia
- Nha ermon bindi tris baka matcu. ermon matcu, ermon femia

- Ami n’ ka tene mindjer, nha pape tene - Há também poucos casos com distinção
dus mindjeris. de género como no Ptg:
- Aonti nha dona fasi aniversariu: si netus rapas/badjuda
ku si netas patil manga di tabaku ku kana. omi/mindjer
netu/neta

- Plural/singular: o número é marcado


utilizando um quantitativo, como os
- Kal djinti ki bin? adjectivos de quantidade, um advérbio ou
- Manga di djintis bai mati festa di um numeral:
kasamenti di nha tiu. TUDU/TCIU/MANGA DI
- Pekadur bali si ta rispita utru pekaduris.
- Toma e fosis, i pa bo. - Alguns acrescentam a marca do plural –
s/-is:
djinti/djintis
dia/dias
pekadur/pekaduris
fos/fosis

Conselho: o –s não se usa quando é uma


realidade colectiva: N’ kumpra kamati
ou é já indicada pelo numeral : tris kabra

- Na matu balion djurmenta: li anos ki na - Os prefixos BA-/GAN- indicam plural:


manda. é a maneira, derivada das línguas
- Kau di BaDjon. africanas da região, de indicar o plural de
- GanBiafada (moransa di Biafada). humanos (BA-) ou de lugares (GAN-):

- Fumu di sigaru ta dana bof-bof di - Há redobros com valor de plural:


pekadur. bof-bof (OS PULMÕES)

8. Formação dos nomes ou substantivos


- Kuma di bu kasa? I sta bon. Os nomes são palavras que nomeiam os
- Mostran bu kasa? Alil li. seres (pessoas, coisas ou animais) ou as
- Bu tene mindjer? In! N' kasaba dus, ma ideias (qualidades, estados, acções)
un son muri. No CrG muitos nomes são derivados do
- Kantu fidju ku bu tene? N' padi kuatru, Ptg, por isso a formação das palavras do
un matcu ku tris femia. CrG segue muitas das regras do Ptg.

18
- Bu kunsi fidju di Gomis? N' kunsil. Nha - Há sufixos que formam nomes:
kode kasal. Nta, Gomis i bu kunhadu! -ada: kabantada (kabanta + ada)
-asku: bonitasku (bonitu + asku)
- Kunsada ku kabantada. -dur: tarbadjadur (tarbadja + dur)
- Bu bonitasku na matan nan! -eru: kabaleru (kabalu + eru)
- Kantiga di mandjuandadi. -esa: djiresa (djiru + esa)
- Na kil moransa i ten un kasa ku dingui. -menti: kasamenti (kasa + menti)
- Bariga pega kirsi tok i bin fika barigona. -ndadi: mandjuandadi (mandjua +
ndadi
-nsa: moransa (mora +nsa)
-on: porton (porta + on)
-ona: barigona (bariga + ona)
-sinhu: bentusinhu (bentu + sinhu)
-uda: fartuda (fartu + uda)

- Há prefixos que formam nomes:


- Mario diskunfiadu dimas. dis-: diskunfiadu (dis + kunfiadu)
- Atividadi kabalidu. anti-: antkolonialista (anti +
kolonialista)
ka-: kabalidu (ka + balidu)

- há palavras derivadas do Ptg que têm


um significado diferente no CrG:
- Mariu i bon pekadur. pekadur (PESSOA/PECADOR)
- Bu kaba kebra arus? kebra (CEIFAR/QUEBRAR)
- Storia di lubu ku kebri. lubu (HIENA/LOBO)
- Lagartu i un limaria pirigozu. lagartu (CROCODILO/LAGARTO)
- Kau sta lundju. kau (SÍTIO/CABO)
- Riba ka ten. riba (REGRESSAR/ARRIBAR)

- há palavras derivadas do Ptg que têm


um significado mais amplos no CrG:
- Nunde ku bu na notsi aos? Na Kacheu. - notsi (PASSAR O DIA e ANOITECER)
- Nunde ku bu mansi? N’ mansi na Bula. - mansi (PASSAR A NOITE e
- Kil mindjer padi dus fidju/Kil pe di AMANHECER)
mangu tene manga di fidju. - fidju (FILHO e FRUTO e REBENTO)

Há palavras que são derivadas das


línguas africanas:
- Bu fasi alguin djanfa, kila ka bali dianti - djambakus (Banhum “djambakos”)
di Deus. - djamu (Mandinga “jàmun”)
- I tambur kumpridu ki ta djamu kabarus - djanfa (Mandinga “jànfaa”)
ora ke na badja - badjuda (Banhum-Cassanga “badjude”)
- oriki (Pepel “orik”)
Hoje o CrG mais falado é o da população
de Bissau, onde se concentram todas as
línguas e culturas do país, e não só: nesse
ambiente linguístico são detectadas as
seguintes influências:

19
- aumento de palavras de origem africana:
- Ami gora, pasta di Ministru di rek/ampagai
Agrikultura i ta djustan rek !
- aumento de novas palavras de várias
- Pa bu bai la, i son pa bu sedu un bon boi origens:
feradu. - boi feradu/boi kiridu
- Asembleia Nasional Popular tene sen - diputadu
diputadu. - toka-toka
- Toka-toka ta rosolbi manga di purblemas
di djintis di bairus di Bissau, nunde ki taxi - influência da camada estudantil que
ta nega bai nel. substitui palavras antigas com outras
aportuguesadas:
- pekenu almosu/matabitcu
- Nde Guine mindjor? Nada, i trosa son, - joven/djoben
matabitcu ka ten, sia ka ten, un tiru son, - paludismu/febri
djanta!. - vida/bida
- Kil joven, nunde ki mora nel? - nunde/nde

VOCABULÁRIO

A FAMÍLIA
TIPO AFRICANO
pape, mame, fidju, ermon;
dona, netu, kunhadu;
papesinhu (padrastu), mamesinhu
(madrasta), fidjastu, kumbosa;
kode, mana, manu, prima, primu.

TIPO EUROPEU
pape, mame, fidju, primu;
tiu, tia. dona femia, dona matcu, sogru,
sogra, kunhadu; subrinhu.

TEXTO
Nha tuturdona muri dja, nha dona sta na
tera, nha pape ku nha mame sta ku mi, nha
ermon sta fora di tera, i ba randja bida. I
laganta noba di mininu ki padidu, pabia i
kiril tciu.
Kil utru gora ki na studa, i bu ermon tan?
Suma ki bu fala. i nha ermon di pape. I
sinta djuntu ku no kunhadu, omi di no
ermon femia garandi.
Nten, es i nha mamesinhu, kumbosa di nha
mame, si nomi i Badjuda.
Anta, kantu mindjeris ki bu pape tene?
Parsi e rindi? Nau, i son dus: nha mame ku
noiba ki nha mame da nha pape pa i kasa.

20
LIÇÃO V. OS ADVÉRBIOS DE LUGAR E OS DEMONSTRATIVOS

9. Advérbios de lugar (locativos):


- Nunde ki no sta nel? N' ka rapara nha são palavras que indicam lugar ou
kaminhu. Li i Santa-Lusia. posição: em gramática distinguem-se os
- Nunde ki fera di Bande sta? Bai di advérbios (que modificam os verbos) das
kumpridu: la, bu ta bai pa skerda, ma preposições (que unem palavras ou frases)
lundju bu dibi di bai pa direta. e normalmente, são seguidas pela
- Gatu sta bas di kau di sinta. preposição DI)
- Nta, fera lundju di li? I lundju un bokadu.
- Djubi kil katcu la riba. BAS/BAS DI
- Nha kamisa sta la bas. DENTRU/DENTRU DI
- Kaminhu sta bu dianti. DIANTI/DIANTI DI
- I mora filadu ku mi. FILADU KU
- Bu pudi odjal na e kasa, la tras. FORA/FORA DI
- Tcabi sta na porta. LUNDJU/LUNDJU DI
- Nha mindjer sta na kasa. LUNGU/LUNGU DI
- N' ka tene nada na nha bolsu. NA
- Sai la fora. NA DIRETA, NA MON DIRETU
- N' ta tarbadja lundju. NA RODA DI
- Pon sta riba di mesa. NA SKERDA, NA MON SKERDU
- Manga di alunu fika fora di sala. NINKAU
- Nha ermon femia mora pertu di bu kasa. NUNDE
- Filadu ku porta. PALI
- Lungu di porta. PERTU/PERTU DI
- Kuma ku no pudi sibi kin ku na ianda RIBA/RIBA DI
dentru di matu? TRAS/TRAS DI
- Fos sta pertu di fugareru.
- Basora sta tras di kasa.

10. Os Demonstrativos
- Kuma ki e Dimingu ku Sugunda-fera A função é de colocar no espaço e tempo o
kuri? determinado.
- N' ka kunsi kil omi. O GCr apresenta duas formas (perto e
- E bistidu burmedju. afastado) e o Ptg apresenta três formas.
- Djon, e tcepen ka djustau.
- Ki arus, kila ta da te pa dus anu. - adjectivos demonstrativos:
E/ES (perto) Ptg ESTE
KI/KIL (afastado) Ptg ESSE/AQUELE

Nota: as duas formas E/ES e KI/KIL são


usadas indiferentemente com palavras que
iniciam com uma vogal ou consoante.
- Toma, bu bibi e iagu. Parece porèm que em frente de palavras
- Nha tiu kumpra ki uiski na fera di Prasa. que iniciam com uma semivogal são
usadas somente as formas E/KI:

- Kil bu badjuda bonitu dimas. Nota: o demonstrativo precede todos os

21
outros adjectivos
- Kila tudu i brinka Karnaval?
- Esis e ta sutadu di tudu koldadi manera.
- Es i nha bistidu. - pronomes demonstrativos:
- Kilis ki tene e ta konsigui kusas mas
bonitu ku mas karu. ES/ESIS
- N' ka kunsi kilas. KILA/KILAS/
KIL/KILIS

- Garandi kuma kin ku mandurga, urbadju Há outra forma de pronome


ta modjal. demonstrativo:
KIN KI
- Kila la ka na atraza ninguin.
Nota: Para dar ênfase acrescenta-se
LI/LA
TEXTO
N' baiba djubiu tras di kasa didime bu sta
li dianti di bemba.
Es galinha djiru tok i pasanta: i ta durmi
bas di pe di kadju, aos ki no misti panhal
pa mata i bai durmi riba di pe di mangu.
Abos bo tene manga di limarias na bo kau,
e galinha tene frangas bonitu.
I bardadi, djubi gora kil gatu, suma i el
son, i ka ta sai na metadi di litons; no
limarias sta tudu ora na roda di kasa.
Purmeruba kumbosa sta pertu n'utru, kada-
kin ta misti sta lungu di si kumpanher; ma
gosi mundu rabida, pabia di kasa dus o di
kasa tris ki sta na moda, kadakin ta misti
sta lundju di si kumpanher.
N' kontenti manera ki bo mora filadu ku
nos. Djintis ku mora na mon direta e ka ta
sinta, kilis di mon skerda ka riba inda di
ferias.

22
LIÇÃO VI. OS VERBOS

TEXTO 11. Os verbos (indicam acções ou estado)


- Aonti, no bai Farim, no toma kandonga O texto apresenta dois períodos que
na fera di Bande, no paga dus mil franku. indicam uma acção acabada e uma
Na Mansaba, roda fura, pregu ki fural. inacabada: o verbo com a partícula NA
Na Farim, no kamba riu, djangada ki indica o aspecto inacabado.
kambantanu. Para entender os tempos gramaticais em
CrG é preciso inventar um esquema “sui
- Gosi no na bai Bafata, no na toma generis”, porque as línguas latinas e
kandonga na fera di Bande, no na paga dus escritas privilegiam o tempo, o CrG e as
mil i kinhentus franku. línguas orais privilegiam o aspecto ou o
“processo” indicado pelo verbo, como a
- Nunde ki no odja n' utru? duração, o desenvolvimento ou
Dianti di porta di Koreiu. acabamento (aspecto incoativo,
Bu odja nunde ki kandonga para? N' na progressivo, resultativo) de uma acção.
perau la.
outra característica importante do CrG é
- I ku kin ki no dibi di bai Bulama? a distinção entre dois grupos de verbos:
Ami gora n' medi bias di mar, i maron ki ta
kansan tciu. - verbos de acção
Maron kunsa son, n' ka panha pe di nha FAZER/FASI
kabesa. Aonti, bias ka kuri diritu, manga COMER/KUME
di djintis ramasa!
- verbos de estado
ESTAR APAIXONADO/KIRI
PODER/PUDI

ANÁLISE DOS VERBOS

Do ponto de vista do falante a acção (ou o


estado) expressos pelo verbo, pode
acontecer:
A) no presente (tempo simultâneo)
B) no passado (tempo anterior)
C) no futuro (tempo posterior)
D) na possibilidade/impossibilidade

A) tempo simultâneo (presente)

- Maria kume - aspecto realizado (acabado)


- Maria badja marca 0 + verbo
(existe somente para os verbos de acção)

- Maria na kume. - aspecto não-realizado (inacabado):


- Maria na badja. NA + verbo (verbos de acção)

23
- Teresa pudi marca 0 + verbo (verbos de estado)
- Djon kiri Binta.
- Teresa i duenti.
- aspecto habitual (exprime a ideia de
- Luis ta kume un tiru son. hábito ou de repetição):
- Utru ta kiri badjuda sin dicha pape sibi.
- Mindjeris di li ta bambu se mininu. TA + verbo
- Ora ki tcami, i ta bida mau. (não existe distinção entre verbos de
- Na nha tabanka, djintis ta djuga baradju acção e de estado)
tciu.
- Dia sabadu di tardi ku dia dimingu, no ka
ta tarbadja.
- Nha mindjer ta labra kamati.
- Kuatru sumana ta fasi un mis.
B) tempo anterior (passado)

- Ami n’ kumeba dja anti di bu tciga. - aspecto realizado (acabado)


- Nta, bu odja bindidur di alfasi? N' odjal marca 0 + verbo + -BA
aonti na fera ma n' ka kumpra nada, n' (existe somente para os verbos de acção)
diskisiba nha dinheru na kasa.
O sufixo –BA escreve-se ligado ao verbo
(badjudas kunsaba sumia dja) para
poder distinguir-se da forma verbal BA
(badjudas, bo kunsa ba ta sumia)

- Ami n’ na kumeba kil ora ki bu tciga. - aspecto não realizado (inacabado)


NA + verbo + -BA (verbo de acção)

- Otranu Djon kiriba Binta. marca 0 + verbo + -BA (verbos de estado)


- Oranu Teresa duensiba.
- aspecto habitual
- Otranu Luis ta tarbadjaba na Pescarte. TA + verbo + -BA)
- Oranu Teresa ta duensiba tudu sumana (não existe distinção entre verbos de
- Mis ki pasa Joana ta baiba fera (tudu acção e de estado)
dia).
- I ta mistiba kume restus ku ta sobra.

C) tempo posterior (futuro)

- Ami n’ na bin kume. - aspecto realizado (acabado) e aspecto


- Maria na bin badja. não realizado (inacabado)
- Utru anu nha fidju na bin bai skola. NA BIN/NA BA + verbo
(verbos de acção)

Nota: No tempo posterior não existe a


distinção entre aspecto acabado e
inacabado.

- Djon na kiri Binta. NA + verbo (verbos de estado)


- Bu ka na sedu prasa pikininu.

24
- aspecto habitual
- Jokin, bu na ba ta djubi orta tudu dia. NA TA/NA BA TA + verbo
- Bu na ta tcomadu Sefas. (não existe distinção entre verbos de
acção e de estado)

Se o futuro é distante acrescenta-se a


- No na bin ba obi Elizabeti. marca BIN (NA BIN BIN/NA BIN BA)
- N’ na bin bin kanta.
O semiauxiliar BIN tem também a função
- N’ bin kume. específica de advérbio de tempo (Ptg
- N’ bin bin kume. DEPOIS) e indica o distanciamento da
- N’ bin baiba sinema. acção no tempo.

D) Modo possível/impossível

- Na kil sala di sinema, si kau di sinta ten, i - a possibilidade é somente com os tempos
puku. simultâneo e posterior: a frase
- Tugas pensa kuma si no tudjidu arus, no condicional é introduzida por
ta sai fora di matu, no ta bin nterga. SI
- Si i na bin, bu kontan. SI KONTRA
NA KAZU KE

- Si omi tambi ta prenhaba no ta tiralba - a impossibilidade ou irrealidade utiliza a


responsabilidadi? marca do tempo anterior –BA sufixada
- Si n’ sibiba, n’ ta baiba. aos verbos da frase principal e da frase
- Si n' sibilba, n' ta kontauba. condicional.

E) OS VERBOS SEMIAUXILIARES

- No djumna aviza bos sobri es pirigu. Se, no CrG chamamos as marcas TMA
- I iara kai. (tempo/modo/aspecto: NA, TA, -BA)
- Kontra i kaba fala sin son, i pirdi fala. verbos auxiliares, há também um grupo de
- Rostu kiri tene inda garasa. verbos que na frase têm a função de
- I kunsa na tcora. exprimir o modo ou o aspecto da acção do
- Mame pega djanan na tcora. verbo principal.
- N’ tarda kontal kuma ami n’ mas el. - DJUMNA
- Es tarda seduba dja un kustumu di nos. - IARA
- N’ tene un kabra la manga di tempu, i - KABA
tciga dja padi. - KIRI
- I torna na sina elis. - KUNSA
- PEGA
- TARDA
- TCIGA
- TORNA
Estes verbos precedem o verbo principal
com as marcas TMA.

Nota: os mesmos verbos comportam-se


- Floresta na torna pobri. também como verbos principais, por isso
- Dinheru kaba. são chamados semi-auxiliares, quer dizer

25
auxiliares a tempo parcial.

F) AS VOZES (DIÁTESE) DO VERBO

Conforme a disposição ou colocação dos


participantes da frase os verbos são
divididos em:

- I kusnha bianda. - transitivos/intransitivos


- E bindi se kasa e bai Fransa. O verbo é transitivo quando precisa de um
- Bai buskan nha tabaku. complemento directo para completar o
sentido.

- Dinheru pirdi. O verbo é intransitivo quando não precisa


- Es dus li, tudu ora e ta djusia. de um complemento para completar o
- Bu katcur kapli. sentido.

- I kema kasa/ Kasa kema. Há verbos utilizados transitivamente e


intransitivamente.

- causativo directo (nome + -IA)


- Utru ta gueria pabia di klientis. O agente causa directamente a acção:
GUERIA (GUERA + IA)
MANDUKIA (MANDUKU + IA)

- Tcabis di Jose pirdi/Jose pirdinti si - causativo indirecto (verbo + -NTA/-


tcabis. NTI/-NDA)
- I sintanda elis tudu na un kau. O agente causa indirectamente a acção:
- Taxista tciganta pasajerus atrazadu na si SINTANDA (SINTA + NDA
kompromis. TCIGANTA (TCIGA + NTA)
- Utru ora i ta firbinti kombe i tira si iagu i FIRBINTI (FIRBI + NTI
pul na tceben.
Em muitos casos a forma do causativo
trasforma a forma do intransitivo no
- Es karu ta kuri. transitivo.
- N’ kansa pabia n’ kurinti karu tciu. KURI/KURINTI

- passivo (verbo transitivo ou causativo


+ -DU)
- Manga di banana bindidu aos. No CrG há uma forma muito frequente de
- Bo tciga la, bo kusnhadu bianda. verbos passivos onde o sujeito é o paciente
- Bibiron pudi fasi mininu mal, si i ka da frase e o agente pode não ser expresso:
firbintidu diritu.
- N’ padidu dia sinku di Marsu. BINDIDU (BINDI + DU)
FIRBINTIDU (FIRBINTI + DU)
PADIDU (PADI +DU)

A frase passiva com agente expresso


regido pela preposição PA/PAR deve ser
- I kau frekentadu prinsipalmenti pa considerada como influência do Ptg: de

26
bibiduris./Prinsipalmenti bibiduris ku ta facto, quando o agente for conhecido o
frekenta kil kau. CrG prefere usar a forma activa, com o
paciente sujeito.

- reflexo (verbo transitivo ou causativo +


KABESA)
- I fidi (si) kabesa. Na frase reflexa o complemento confunde-
- E mata (se) kabesa. se com o sujeito.
- Bu punta bu kabesa.
O reflexo não é muito usado em CrG,
porque muitos verbos exprimem já a
- I bisti ropa bonitu. forma reflexa:
- Aos, n’ lanta sedu. bisti
- Baka pirdi na matu. lanta
pirdi

- No ten di djuda n’utru. - recíproco (N’UTRU)


- Nha fidjus laba n' utru. Os actantes/participantes são autores e,
- No na korta n' utru kabelu. ao mesmo tempo, os destinatários da
acção.
DJUMBAI
Un alguin ka pudi djumbai el son, pabia i
troka di palabras di dus o manga di djintis.
Ora ki djintis na djumbai, e ta sinta djuntu
na un kau kadakin ku si banku, e sindi vela
o kanderu, kil ki alguin tene, si lus tan i ta
sindil, si i ka tene tan e ta sinta na sukuru,
si kontra e na djumbai di noti.
Djintis ta djumbai di dia si kontra e ka tene
tarbadju di fasi, pabia bu ka na disa bu
tarbadju pa ba sinta djumbai.
Normalmenti djintis mas ta djumbai di
noti: i ta kontra nada ka ten e ta sinta
djumbai tok sonu tene elis e ta lanta e bai
dita e durmi. Si djintis sinta djumbai,
kadakin ta da si pasada, ke ki odjaba dja,
ke ku pasa ku el o ku utru, sempri kusas di
garasa pa utrus ba ta ri, si alguin odjaba
dja un kusa di garasa i ta kontal si
kumpanheris, kilis ta ri.
Ora tan ki kansa i ta para, utru tan kunsa di
sil, utrus konta istoria, kantiga, i dipindi di
ke ki alguin misti fasi. Se misti e ta randja
binhu e djumbai ku el, utrus ta randja
kualker kusa di kume, utrus ta djumbai sin
nada.
Na djumbai ninguin ka ta tene kara di
raiba i son garasa.

27
LIÇÃO VII. OS ADJECTIVOS E OS SEUS GRAUS

- E panu burmedju i kantu? Dus mil


franku. I karu, e utru li gora? Kil panu
azul? Tris mil Franku. Panu burmedju mas
azul baratu.
- Dimingu ma utru dia kansadu pa kumpra
panu bonitu na fera di prasa.

12. Os Adjectivos
São palavras com que se nomeiam
qualidades ou estados existentes nos seres
ou nas ideias.
Ele têm duas funções:
- Kamati karu.
- Patin kil panu azul. - função ad-nominal (qualifica o nome)
- N’ ka misti e panu bonitu. O adjectivo segue o nome.

- Badjuda i na bonituba. - predicativa (com o verbo predicativo ou


- I ta sedu difisil sibi nunde ki kusa sertu cópula)
kaba nel ku nunde ki mintida kunsa. I/SEDU + adj.

- Pedru na bin gros. bonitu/fiu,


- E panu burmedju. garandi/pikininu
- Kil badjuda kumpridu. kumpridu/kurtu
- E mindjer frakuba. magru/gros
fraku/forti
karu/baratu
kinti/friu
limpu/susu
pisadu/lebi
dos/malgos
moli/risu
branku/pretu/amarelu/burmedju/verdi

- Kil badjuda na magruba. A cópula pode não ser expressa e o


- Otca n’ pikininuba, n’ ta tcoraba tudu adjectivo toma as características das
dia. formas verbais.
- E odja kuma baka bonitu te i gurdu. bonituba (bonitu + ba)

Muitas vezes a Cópula combina-se (crase)


- Ora ki (ki + i) na garandi, i na djiru. com a vogal dos pronomes pessoais (I/E) e
- Es ki (ki + i) garandi mandamentu. dos pronomes relativos (KI/KE/KU).

13. Graus do Adjectivo

- normal/superlativo absoluto e ralativo:


normal é o grau zero e superlativo é o
grau elevado:

28
a) O superlativo

superlativo absoluto:
- I garaandi! - redobro da vogal tónica
- Aonti, n’ lanta seedu! garaandi
seedu

- Es omi kumpridu dimas, ma e mindjer - adj. + (I) PASANTA


pikininu i pasanta.
- adj. + KI + adj.
- Po tudu garandi-ki-garandi, mantcadu ta verbo + KI + verbo
durbal. bonitu-ki-bonitu
tarda-ki-tarda

- Ki badjuda i bonitu dimas. - MUITU + adj.


- Bentu tciu dimas. adj. + DIMAS
- Abo, bu muitu djiru! adj. (nome) + TCIU DIMAS

- Bistidu branku fandan - adj. + adjunto de intensidade


- Iagu limpu pus. pretu nok
branku fandan
limpu pus

- Nha Baifas i mindjer ma garandi di superlativo relativo


tabanka. - MA(S) + adj. + DI + 2º termo de comp.
Orelia i badjuda ma amonton di tudu utru
badjudas. b) O Comparativo

- Bu galinhas gros, ma di mi ma ta bota O comparativo estabelece uma


ovu. comparação, que pode ser de:
- Pedru ma Djon kumpridu.
- Abo bu mas mi djiru. superioridade:
- Tcoka mas lebri djiru. MA(S) + 2º termo de comparação + adj.

Há tambem: MA(S) + Adj. + DI KI + 2º


- Ntoni ma riku di ki Djon. termo de comparação.

igualdade:
- Tciko djiru suma si ermon. SUMA
- Maria ka bonitu suma purmeru. DIMAS SUMA
- Ki parti di bu terenu ku djusta ku iagu. TCIU SUMA
- Luis ta studa dimas suma Antonio. DJUSTA KU

inferioridade:
- Djon ma António djiru. Normalmente o GCr muda os termos de
comparação, exprimindo a mesma ideia
- Antonio ka djiru suma Djon. invertendo os valores, quer dizer por meio
do comparativo de superioridade ou por
meio de um comparativo de igualdade
com frase negativa.

29
14. Adjuntos de intensidade
É uma classe de palavras, derivadas das
línguas africanas, com as duas funções de
marcar o grau superlativo (vd. n. 14:
superlativo absoluto), e de:

- I kudi din. - especificar o sentido dos verbos, nomes


- I kume fep/I kume buk/I kume bik. ou adjectivos:
- I san kenkeren/Sol mansi kenkeren. bik
- I nega far. buk
din
fep

Nota: Diferentemente dos advérbios, eles


não têm mobilidade e seguem o
nome/adjectivo/verbo.

- Kadakin me ku si manera di iasa bentana. - Os adjuntos de intensidade ME/NAN:


- Galinhas patcari tciu nes kapuera: anta ME acrescenta ao verbo o sentido de
algun delis ta bota me? dúvida.

- Kusa ten nan! NAN acrescenta ao verbo o sentido de


- Bisenti kunsa tciga nan. certeza absoluta.

TEXTO
- Kuatru sumana ta fasi un mis; dozi mis ta
fasi un anu, seti dia i un sumana. In! Ma
na Kantcungu fera garandi ta ten kada seis
dia: seis dia i antigu sumana di
Mandjakus.
VOCABULÁRIO

OS DIAS DA SEMANA:
- sumana tene seti dia:
dia dimingu, sugunda fera, tersa fera,
kuarta fera, kinta fera, sesta fera, dia
sabadu.

VESTES:
ropa/kamisa/kalson/kalsa/tcakual/trus;
komple/sition/bikini/blusa/ispera;
saia/panu/bistidu/kalsinha/lensu;
kamisola/kamisola di friu/kasaku;
tcepen (tcapeu)/sumbia/bariti/sintu;
sapatu/chinelu/meia/bota/plastiku;
kamisoti/fundinhu/sapatilia/sandalia.

AS CORES:
branku/pretu/amarelu/verdi (birdi);

30
burmedju/burmedju uak/azul;
kastanhu/kor di roza/kor di lach;
sinzentu (kor di sinza).
VOCABULÁRIO

ADJUNTOS DE INTENSIDADE
- Pretu nok/branku fandan/burmedju
uak.
- Intci kun/farta kunkurun/intci tep.
- Kaba fep
- Limpu pus/susu putcuk/seku kan.
- Taka mus.
- Risu kabesa tok.
- Kinti uit/fria iem/kala iem.
- Ianda fas/pasa fit/pasa fat/sai fut.

31
LIÇÃO VIII. OS NUMERAIS E OS INDEFINIDOS

15. Os Numerais: a função é determinar


o número, a quantidade, a ordem, a
multiplicação, a fracção ou então um
conjunto.
O CrG utiliza o sistema do Ptg:
- E kamati i kantu? Sen franku.
- Es, kantu ku na bindil? Es i sinkuenta a) numerais cardinais
franku, ma kil gros i sentu i sinkuenta UN/DUS/
franku. TRIS/KUATRU/SINKU
- Kila, i kantu? Bobra i kinhentus franku. SEIS/SETI/OITU/NOVI/DES
Dan dus. ONZI (DES KU UN)
- N' misti un pakoti di sigaru, un kacha di DOZI/TREZI/KATORZI
fos, un garafa di binhu, un lata di liti. Liti KINZI (DES KU SINKU)
ka ten, fos ka ten tambi. DISASEIS/DISASETI/DISAOITU/
DISANOVI (DES KU NOVI)
VINTU UN/VINTI DUS
TRINTA/KUARENTA/SINKUENTA
SESENTA/SETENTA/OITENTA
NOVENTA/SEN/KINHENTUS/MIL

- N’ fika na kintu lugar. b) numerais ordinais


- Mininus ta kirsi kinti kinti gosi; nha PURMERU/SUGUNDU/TERSERU
purmeru fidju ma mi di un kabesa KUARTU/KINTU/SESTU
kumpridu. SETIMU/OITAVU/NONU
DESIMU/DESIMU PURMERU

c) numerais multiplicativos
- Si sirbis mas ta karu, i dus bias mas di ki (numero cardinal + BIAS)
utrus. DUS BIAS
- E dibi di kobradu un pres dus bias mas TRIS BIAS
altu.
Existem também as formas derivadas do
Ptg:
DOBRU
TRIPLU
- I paga kil panu dobru di si kustu normal.
d) Numerais fraccionários: indicam a
fracção de um todo ou de uma parte:

Se o numerador é a unidade
(cardinal + BIAS MAS PIKININU)
- Oitu bias mas pikininu.
Nos outros casos segue-se a forma do
Ptg (cardinal + ordinal)
- N’ kumpra un radiu ki kustan dus tersu di DUS TERSU
nha vensimentu. TRIS KINTU

32
e) Numerais colectivos
- Kolera mata dja vida di dizenas di no DIZENA
parenti. DUZIA
- Un duzia di ovus. SENTENA
- Un sentena di mangu.

16. Adjectivos e pronomes indefinidos


São derivados do Ptg.

- Os adjectivos colocam-se diante do


- Tudu kusa bonitu. substantivo:
- Bu odja algun kusa? algun/kada/kualker
- Puku djintis bai mati tcur di omi garandi. ka tciu/manga del/nin un/puku
tudu/utru

- Eis alguns com função de pronome:


- Kadakin ku si tarbadju. alguin/ninguin/un son
- Ninguin ka bin. nada/tudu/utru
kadaun/kadakin/nin un

VOCABULÁRIO
HORTALIÇA:
mandioka/batata inglis/batata dos;
nhambi/arus/sabola/sukulbembe;
midju basil/midju pretu/midju kabalu;
mankara tombali/mankara bidjugu;
tceben; nhambi; fison; bobra/repoliu;
pipinu/alfas/djakatu/brinjela/tifa;
baguitc/malgueta/adju/sebola/kandja;
manfafa.

FRUTA:
banana/mangu/kadju/kukuneti/mizeria;
pinha/goiaba/ananas/papaia/mampatas;
limon/laranja/turanja/tanjerina/foroba;
kola/masa/melansia/melon/furta-pon;
foli/foli lifanti/mandipli/manganas;
mandjendji/banana santcu;
tambakumba/mankuba.

33
LIÇÃO IX. O IMPERATIVO

- Bin, no kume. Obrigadu, n' farta, n' kume


dja na kau di ba-Djon. Ke ku kume la? N'
kume suma bos, kaldu di mankara.

- Djubi bu fidju, i na brinka ku kaleron!


- Mininu, ka bu pui mon, sai la!

- Sindi fugu! 17. Imperativo


- Toma sintidu nunde ku na pui pe. O sujeito é sempre expresso, excepto com
- Sua ranhu! a segunda pessoa do singular da frase
- No bibi! afirmativa (com um só verbo).
- Bo ialsa kabesa!
- Bo rianta kabesa! a) afirmativo
- Abos dus, bo lanta! 0 + verbo (sindi)
- Falal pa i iabri porta. NO + verbo (no sindi)
- Bai kumpra karbon. BO + verbo (bo sindi)

Também na segunda pessoa do singular o


- Sinta, bu pera. sujeito é expresso no verbo das frases
- Kala, bu kume. successivas.

b) negativo
- Ka bu pui mon na fos! KA coloca-se diante do sujeito, o qual é
- Ka bu lebsin! sempre expresso.
- Ka bu chatia! KA BU + verbo (ka bu sindi)
- Ka bu sinta li! KA NO + verbo (ka no sindi)
KA BO + verbo (ka bo sindi)

- Nhu, pera! Há uma forma de respeito com os


- Nhu, bai djubi! pronomes pessoais NHU/NHA

18. O tempo anterior aspecto contínuo

Quando falámos dos verbos ao n. 10, no


tempo anterior foi omitido o aspecto
contínuo (uma acção que acontece uma
só vez mas com uma certa duração no
tempo) como estratégia didáctica.
Existe com os verbos de acção e a regra
de formação é a seguinte:
- Aonti i buska-buskaba si amigu na fera. marca 0 + Redobro do verbo + -BA
(verbos de acção)

- I na buska-buska si amigu na fera. Com a mesma característica do redobro


do verbo, existe também no tempo
simultâneo:
marca NA + Redobro

34
(como ao n. 20, o tempo contínuo pode
ser expresso também com o verbo
semiauxiliar STA NA)

EXERCÍCIO
(coloque as frases no aspecto contínuo,
tempo anterior e tempo simultâneo)

- Nha mindjer ta labra kamati.


__________________________
- N' odjal na fera.
_____________________
- I na korta si fidju kabelu.
________________________
- No misti bai fera.
__________________
- N' kume bianda tok n' farta.
___________________________
- N' ka pudi ianda, n' molostra.
___________________________
- Bu pape ta fuma kanhutu.
_________________________
- No na kumpra tabaku di fera.
__________________________

VOCABULÁRIO

AS REFEIÇÕES DO DIA:
mata-bitcu/djanta/sia;
un tiru (son djanta)

35
LIÇÃO X. PARTICULARIDADES DE ALGUNS VERBOS

- Abo i marinheru? Nau, ami i piskadur.


- Aos i ten pis di bindi. Bu tene pis di bindi?
N' tene un bokadu, djubi. Kantu ku ta bindi
bentana? Duzentus franku kada un son. Mbe!
Pis karu gora! Rapatil un bokadu! N' ka na
rapatil, abo bu riku!

- I ami. 19. Verbos I/SEDU (Pgt SER)


- I e utru li.
- I kil utru la. Eles têm a função predicativa e indicam
- E katcur i di mi. uma situação ou qualidade
- Kil kanhutu i di si pape. permanente:
- Kil katcur i ka di mi.
- Anos i kantu?
- Kin ki sedu?

- Nha pape seduba montiadur, nha tiu ka - Tempo anterior (passado):


seduba djambakus. SEDUBA

- Nha fidju na bin sedu pursor, i ka na bin


sedu marinheru. - Tempo posterior (futuro):
NA BIN SEDU

20. Verbo STA (Ptg ESTAR)


- Kaminhu sta bu dianti.
- Kusa sta diritu. Seguido do adjectivo ou advérbio, ele
- Es li tudu sta sertu. tem a função predicativa, informando
- N’ sta li. acerca do sujeito e indica uma situação
- N’ na punta nha kabesa nunde ki ou qualidade temporária.
badjudasinhu sta.
- STA NA
- Karnaval sta na pirdi si balur (Tudu dia se verbo semiauxiliar (indica o aspecto
Karnaval na pirdi-pirdi si balur). contínuo da acção).

se verbo normal (diante de um nome)


- Nodas sta na bu kamisa. significa ENCONTRAR-SE EM.

TEXTO
Na roda di mar, no ta odja ostras, kombe ku
kamaron.
Parmanha, i ta bindidu pertu di Kinhamel.
Na kaminhu, mindjeris ta bindi tambe pis,
manga di bias i bentana.
Na portu, piskaduris ta tisi teinhas, bagri, pis
banda, sareia ku linguadu.

36
21. Verbos TEN/TENE
- I ten tris mis ki sai di prasa.
- Sumu ten, fos ka ten, siti falta. TEN indica a ideia de existência
- I ten djintis ku ta fala kuma nha mindjer ka
sibi kusnha.

- No ka tene fiansa nel. TENE exprime a ideia de posse


- Dus o tris sala di sinema ki ten na Bissau i
ka tene spasu sufisienti pa risibi manga di
publiku.
- I tene bis findidu.
- N' odja Pedru, n' kuda i duensi. Ke ki tenel?
Febri panhal, i ka pudi.
- Há também casos que não parecem
- Sinhor, ten pena di nos! seguir a regra jeral:
- Ten pasensa, disanu fidjus! TEN PENA
- I furta uru di tia Maria Tombon, i ka ten TEN PASIENSA
ton! TEN TON

- Nota a diferença entre


- Na mundu di aos kin ki ten kabesa ta safa, TEN KABESA (SER INTELIGENTE)
pabia di si djiresa.
- N’ gostaba di tene kabesa pa n’ pudiba TENE KABESA (SER VIDENTE)
djusta ku futuserus.

22. Sufixo –SI/-SA


Sufixos acrescentado a alguns
adjectivos ou verbos para:

- I na intcisin kopu. - formar o causativo:


- N’ na seksa fonti. INTCI/INTCISI
SEKU/SEKUSA/SEKSA

- formar o aspecto incoativo(começar


- Si pele pretusi. a/tornar-se):
- I fraksi tok i ka pudi papia diritu PRETU/PRETUSI
- N’ kuda n’ febrisi. FRAKU/FRAKSI

VOCABULÁRIO
PEIXES:
bagri/bentana/teinha/rabu burmedju;
bika/pis reia/linguadu/pis-banda/sareia;
kaudu/pis-berga o pis martel/pis-sera;
pis-tinta/kombe/ostra/lingron/kamaron;
kakri/karanguis/bentaninha/pis gudja;
rebenta konta/iskilon/djafal/kor-kor;
iaiboi/karapau/pis matcadu/korbina;
ndjoto/katcureta/pis kunga.

37
VOCABULÁRIO
AS PARTES DO CORPO HUMANO
kabesa/totis/kaku/testa/kabelu;
barba/dinguinhu/kesada/kabelu di barba;
boka/bis/dinti/lingu/seu di boka;
djindjirba;kabelu di udju;
oredja/naris/udju/kuku di udju;
mama/biku di mama/kosta/bariga;
mon/palmu di mon/dedu/sabaku/dedu;
pata di pe/pe/perna/djudju/brasu;
korson/bof-bof/figadu/tripa/bichiga/biku.

ALGUMAS DOENÇAS
katar/febri/panga bariga/sarampu/tusi;
kantimbon/tuberkulozi/sida/mpintcu/siflis;
paludismu o malaria o sison;
materia o pus o maldadi;
durba-kabesa o epilepsia o mal di volta.
TEXTO I
- Mariu duensi propi. Sin! Bariga na del tan.
I dibi di bai nunde mediku! N' na lebal
amanha si i ka sinti mindjoria. Kuma di bu
fidju? I duensi sumana pasada, gosi i
mindjoria, ma i ka san inda.
- I kunsi nha nomi, ma n' ka kunsi di sil.
- N' misti un pakoti di sigaru.
- Ami, n' sibi subia.
- N' pirsisa di skova pa n' laba dinti.

TEXTO II
- Kabesa na den, n' lanha mon, n' tene pe
pisadu.
Andju tene naris ki na tcubi.
I rinkadu dinti. I miskitu ki murdil na udju.
Ora ku alguin bedju, i ta pirdi kabelu.
- Anta, bu odja Djon parmanha? Nau, n' ka
odjal inda.
- Nunde Kamara? I fika na si kasa. I kansa? I
sta duenti? Nau, i kansa nan son.
TEXTO III
- N’ tene sedi. Ami tambi, no ba pidi iagu.
- Tia, bondia; tia, patinu iagu!
- Nha fidjus, bo bin bibi!
- Obrigadu tia, te logu!
- Kal disiplina ku bo tene es anu? No tene
Matimatika, Fisika, Kimika, Purtuguis,
Istoria, Siensias Sosiais, Disenhu, Jografia.
Kada dia no ta tene kuatru tempu. Dia di
Sabadu no tene son dus tempu.

38
LIÇÃO XI. A ESTRUTURA DA FRASE

Maria na finka kaleron na fugu, i na pui un 23. A estrutura da Frase.


bokadu di siti, dipus i na buri sabola, ora - A estrutura da Frase é SVO:
ki sabola kusidu, i na buri iagu. sujeito + verbo + complemento
Na fin, i na pui padas di bobra, kamati ku
kandja. O sujeito é sempre expresso (excepto a 2ª
Baguitc ta firbintidu, i ta pangadu, kandja pessoa singular do Imperativo afirmativo).
ta piladu, i ta pangadu ku baguitc.
I ta bulbuli kaleron ku kalma. O complemento objecto segue o verbo
(excepto nos casos de focalização).

- Duas ou mais frases formam as frases


complexas, ligadas por meio da
justaposição, das conjunções
coordenativas ou subordinativas (n. 28).
- No kontra ku alguin i na tcora. - No CrG, em geral, as frases são ligadas
- I entra ninguin ka odjal. pelo sistema da justaposição (sem nada a
uni-las), sendo o sujeito sempre expresso.

- Anos ku ta da elis djanta ku gasidja elis - Utiliza-se também o sistema de


tambi. conjunções coordenativas:
- Tcoka firma ma i ka odja lebri. KU (aditiva)
- Un omi kasaba un mindjer, didime i MA (adversativa)
futseru. DIDIME (adversativa, Ptg PORÉM)
- N’ ka sibi si n’ dibi di ngabau o kritikau. O (alternativa)

TEXTO
Kuma ki siti ta kumpudu
Ora ki tceben burmedju, si katcu ta
kortadu, i ta pantcidu, i ta nhikidu, dispus i
ta firbintidu na un tanki garandi.
Ora ki siti boia, no ta panhal. No tene siti.
Ma si no kua iagu di tceben, no ta fika ku
kandjirba, no ta tira karus, no ta mundul,
no ta sekal i ta sirbi pa fasi kaldu.

24. Focalização (Topicalização)


A ordem SVO (sujeito + verbo +
complemento) da frase não é mantida
quando o locutor quer focalizar a atenção
sobre alguns elementos da frase.
O elemento focalizado coloca-se ao início
da frase e, às vezes, é repetido por meio
do pronome (pronome anafórico).
- Kil kasa ki Mariu ta mora nel.
- Kil studu ke dan otca n’ bai la. - focalização do complemento:
- E baldu, dal el! pa povu (complemento) ku no na luta
par el (pronome anafórico)

39
- I ka pabia branku tene dinheru ki dibi di - focalização do sujeito:
sploradu. salariu (sujeito) el (pronome anafórico) ki
- Baga-baga, ora ku bu kortal, sol mansi i ta rosolbi tudu purblema di pais.
ta torna na forma.
- N’ fia kuma duensa ku no na buska.
- La ku no durmi nel.
- Outra maneira de pôr em evidência o
- I Djon ki tciga. sujeito ou o complemento:
- I sopa ki ta kumedu ku kudjer. I…KI
- I ku kudjer ki sopa ta kumedu.
- I amanha parmanha ku n’ na kunsa
tarbadja.
VOCABULÁRIO
OS UTENSÍLIOS DA COZINHA
Kaleron/panela/kasarola/fritadera;
kalma/kudjer/garfu/faka/tijela/funil;
pilon/po di pila/kabas/baldu/fugareru;
pedra di fugon/fugon primu/fos/fugon;
po di buli/kudjer di tira/konja/iasadera.

PROVÉRBIO
Saku limpu ka ta firma!
TEXTO I
Aos, Maria lanta sedu, i kusnha sabi. Ora
ki sta prontu, i da si fidju kumida.
Dipus, i laba ropa, i limpa kasa tudu.
Di tardi i lisa ropa.

E baldu i pa fasi ke? I pa ieki ropa.


Noda di binhu ka ta sai. Si bu pui sal, i ta
sai. Asin son, gosi? Nau, i ka asin. Dipus,
ora ku bu na laba.
Pedru na laba kurpu. Si mindjer na laba
ropa. Di tardi, i na ngoma ropa, ora ki
seku.

TEXTO II

Pratu kafriela
- Kuma ki kafriela ta fasidu? Bu ta panha
galinha, bu matal, bu penal, bu sapa-sapal.
- Bu sibi fasi es tudu? Nau.
- Anta, kuma ku pudi fasi iasa gora?
- Kuma ki galinha ta tiradu si pena? Pa
pena galinha, ba ta djunda pena.
Nau sinhora, i ta mitidu na iagu kinti
purmeru, si ka sin, pena ka ta sai.

40
LIÇÃO XII. OS ADVÉRBIOS

TEXTO
- Tudu dia, ora ki Maria korda, i ta lanta, i
ta bari kau, i ta laba kurpu, i ta pintia
kabelu, i ta bisti.
Aos i dimingu. I na bisti si panu bonitu. E
panu burmedju, i kumpral na fera garandi:
la panu baratu.

25. Advérbios
No CrG são palavras invariáveis que se
juntam a outras (verbos, frases, adjectivos
e mesmo advérbios) para modificarem o
sentido ou exprimirem as circumstâncias
de uma acção, de uma qualidade ou de um
estado.
O Advérbio não tem colocação fixa e
recebe as marcas de tempo, aspecto e
modo como os verbos.

a) Advérbios de afirmação
- Io! N’ na tisil. IO!/SIN/SIN PROPI
- Sertamenti e obi. NAN/NAN TAN
SERTAMENTI/STA SERTU

b) Advérbios de negação
- Nunka n’ ka na sedu riku. NAU
- Nin bu ka bin djubin. NIN
- Nunka n’ ka bai Bissau. NUNKA/NUNKA MAS

Nota sobre a Negação:


KA + verbo
KA é sempre expresso, também na
presença de outros advérbios de negação
na frase.

- I bin dja. DJA/INDA


- I ka bin inda. o advérbio DJA utiliza-se com as frases
afirmativas e INDA com as negativas.

- Bu ka bai piska? Sin (Eu não fui a Nas respostas às frases interrogativas
pescar) negativas a resposta é em harmonia com a
- Bu ka bai piska? Nau (Eu fui a pescar) interrogação (e não com o sentido real da
resposta).

- N' ta lanta sedu parmanha. c) Advérbios de tempo


- I ka bardadi, aonti n' konki porta, oitu AOS/AONTI/UNTURDIA/AMANHA
ora, bu na durmiba inda. ANTIGAMENTI/PARANU
- Unturdia no bibiba tciu, i el ki manda. ES ANU/OTRANU/UTRU ANU

41
- Na tempu antigu, na tabankas, omis ta MANDURGADA/PARMANHA
montiaba, mindjeris ta labraba bulanha e ta NUNKA/NUNKA MAS
kusnha e ta laba ropa. GOSI/GOS-GOSI/DJANAN/DIPUS
- E mindjer bonituba, ma i padi sinku bias, LOGU/ERMON DI AMANHA
gosi i larga kurpu.
d) Advérbios de dúvida
- Kau kala: anta ke ki tene es pumba? ANTA
- Iar i tene utru kumbidadu di mas IAR/KIN-KI-ODJA
katiguria. TALBES
- Parsi gosi no tene kondisons pa papia ku PARSI/NOS TAMBI
es ovinti!
e) Advérbios de exclusão
- Aonti n’ ka papia sika ku bo! FORA
- Nin un son i ka nha karu, fora des. SIKA
- I papia son ke ki sibiba. SON

f) Advérbios de Inclusão
- No ta odja kuma te mininu pikininu SUMA TAMBI/
sibiba kal ki balur di Cabral! TAN/TAMBI
- Tisi nha tambor, suma tambi nha siko, pa TE
dia di toka tcur.
g) Advérbios de Modo
- Djustu di ba tcur, ka ta tciga karga don. DJUSTU DI/DIRITU
- Didime bu ka misti mata ki gazela; kila KINTI-KINTI
kria de! DIDIME (Ptg AFINAL)
- Na Afrika, omi garandi i suma SUMA
biblioteka. adjectivo + -menti
- Pratikamenti tudu padida pudi mamanta
si fidju.
h) Advérbios de quantidade
- Kil mindjer ta papia tciu dimas! DIMAS/TCIU/MANGA DI
- Kila ta djudaba floresta bastanti. BASTANTI/PUKU
- No sta kuas riba di ora. KUAS/NADA
TEXTO I
- Anta, bu kunsi kandja? Sin, n' kunsil, ma
n' ka ta kumel.
- N' mistiba djudau, ma n' ka pudi. Si n'
pudiba djudau, n' ta kontauba.
- Kontra n' padidu, nha pape muriba dja.
TEXTO II
- Aos, n' tene feria. Amanha, n' na bai
djubi nha parentis.
- Sumana pasadu i tcubi tciu. Sumana ki
na bin, n' na bai nunde nha tiu pa djudal
labra.
- Amanha, i na ten fera na Kantcungu. No
na bai amanha parmanha sedu. Lun'a ka
odjadu e di noti.
- N' kume dja, n' farta. Iagu di e fonti ta
bibidu?

42
LIÇÃO XIII. AS FRASES RELATIVAS

- Mankara rinkadu dja, kebur di arus pertu


dja.
- No pabi dja, no pertu bin labra.
- Bo ta kema padja? Menus ki no pudi, ma
utru bias no ten di fasil.
- I dubu gora, bo ta pul? In, no tene dubu
di tera.
- Ke ki kumpudu kel? I ma sedu padja
djakasidu ku koko di baka.
- Kal koldadi di arus ki ma pudu e anu?
Kil di lugar, iagu ka tcigaba na bulanhas.

26. Frases relativas:


KE
- Punta kantu ora kil alguin ki (ki + i) na KU
pasa na kaminhu. KI
- Mindjer ki (ku) ta laba ropa duensi. (a escolha de uma forma ou outra depende
- Ali karbon ku (ki) n' kumprau. mais da contracção (crase) com a forma
- N' na punta ke ku (ki) no na odja dentru do pronome sujeito 2º singular (BU) 3ª
di e kasa. singular/plural (I/E) e da harmonia
- Nau, i ka dinheru ki (ki + i) pirdintin vocálica com a palavra seguinte)
sintidu.
- Kal ora ku (ki + bu) na bai fera? Diferentemente das frases complexas
- Kin ku (ki + bu) misti odja i ka sta. ligadas por conjunções subordinativas, os
pronomes relativos têm uma dupla função:
são elo de ligação das frases e
desempenham um papel sintáctico com um
determinado antecedente (nome ou frase).

27. Resumo das principais formas verbais:

- I bai/i baiba/i na bai/i kunsa bai. a) verbos de acção


- I ka bai/i ka baiba/I na baiba. KUME
- I ka na bai/i ka na baiba. IANDA
- I na bin bai/ i ka na bin bai. FASI
- I bai dja/i ka bai inda. PAPIA
- E ta bai skola/e ka ta bai skola/e ta baiba
skola.
b) verbos de estado

- I sibi/i ka sibi. KIRI


- I sibiba/i na sibi/i na bin sibi. SIBI
- I sibi dja/i ka sibi inda/i ka na sibi. MISTI
TENE
SINTI
STA

43
VOCABULÁRIO

TRABALHOS AGRÍCOLAS
bulanha/lugar/orta/ponta/matu;
regua/oriki/reguadur/manguera;
sumia/padi/soronda/korta/disrama;
kebra/monda/kebur/bisia;
radi/tarsadu/mantcadu/intcada;
simintera/kuku/dubu.

TEXTO
- Ka bu ba ta regua bas di sol. Ba ta regua
parmanha sedu.
- N' pirsisa di reguadur pa nha orta.
Reguadur di bindi ka ta falta.
- E anu, n' sumia batata inglis ku fison.
Aonti, n' risibi kuku di fison pa sumia.

44
LIÇÃO XIV. AS FRASES SUBORDINATIVAS

Ermon kudi, ermon kudi!


Si na bin, bu kontan.
Si ka na bin, bu kontan.
Ermon, fiansa:
Ninguin ka na bin.
Si bu odja no na kuda
Sinta, bu sukuta.
Sirifo fala kuma pubis tudu na n'uni-n'uni.
Si garandi di kasa ta tcami,
Fidju tudu na n'orn'ori.
Flema di korson, flema di korson, nin
dutur ka pudi kural.
Son si garafa di binhu, son si garafa di
binhu.
28. FRASES SUBORDINATIVAS

- Ora ku (ki) n' ka na bin sta li, bu ta da As frases complexas subordinativas são
galinha di kume. frases ligadas por conjunções
- Ora ku no tene dus fidjus na un bias, kila subordinativas:
i djemias. elas têm a função de completar o sentido
- Ora ku no ka ta sukuta, no ka ta sibi da frase principal.
nada.
- Dedi ki padidu, i surdu. a) Subordinativas de temporalidade
- Kontranuba mininu no ta djugaba bola. KONTRA/OTCA KE
- N' tcomal tok i para. ORA KE/OKI
- Disal na fugu tok iagu firbi. DEDI
TEMENTI
TOK

- Otca ke tciga na matu, lebri fala Há diferença no uso das conjunções


montiadur pa i mara lagartu. KONTRA/OTCA KE (tempo passado)
- Ora ki garandesa tciga, bida dibi di e ORA KU/OKI (tempo simultâneo ou
muda. posterior)

b) Subordinativas de causalidade
- I ta lebsi djinti, pabia i malkriadu. PABIA
- Maria ka na pui mas si mandidja, pabia i KU MANDA
pirdinti brinku ki ta bai kel (ku el).
- Ke ku manda Maria ka ta pui mas si
mandidja? I pirdinti brinku ki ta bai kel, el
ku manda i ka na pui mas si mandidja.

c) Subordinativas de finalidade
- I sedu dimas pa sindi lampada. PA/PAR
- I misti pa n' kasa si fidju.
- E baldu i pa fasi ke?
- N' pirsisa di gudja ku linha pa kusi un

45
bistidu.
- Pa no sibi na kankra, no pirsisa di skada.

d) Subordinativas declarativas
- Deus kuma “pui mon, n’ djudau”. KUMA
- I sedu kuma djintis ta padidu tciu na (deriva da língua Mandinga com o
Guiné, ma e ta muri tambi tciu. significado do verbo FALA)
- Djon kuma i na bin amanha.
Às vezes KUMA segue os seguintes
- Anta, i falaba kuma i na peranuba e di verbos:
tardi? FALA
- N' obi kuma li i ten pis di bindi. OBI
- N' ka fia kuma es i bon kaminhu. KONTA
FIA
e) Subordinativas de concessão
- Nin ki tcuba na tcubi, djinti ta firma son APEZAR (DI)
pa djubi djugu. NIN KI

f) Subordinativas condicionais
A condição é introduzidas pelas
conjunções:
- Si bu iara, e ka na fasiu trosa. SI/SI KONTRA
- Si bu tene dipresa, bai a pe! NA KAZU KE

Como foi explicado ao n. 11, D), do ponto


- Ria na kil po: si ka sin n’ na sutau. de vista semântico, o CrG exprime a
- Si bu misti bianda sabi, bu ten ki kansa. possibilidade somente com os tempos
simultâneo e posterior e a impossibilidade
- Si n’ sibiba, n’ ta baiba. com o tempo passado (-BA sufixado ao
verbo).

46
LIÇÃO XV. AS PREPOSIÇÕES

TEXTO I
Kal limaria ma garandi di matu? I lifanti,
ma nunka n' ka odjal.
N' fia kuma i ka sobra mas na e ladus, ma
tudu lingu di tera ta kunsi si nomi.
I bardadi, purmedu i tenba li. I suma onsa,
gosi i ka ten mas.
I pabia djintis ta montia tciu, matu ta
kemadu tciu tambi.

29. AS PREPOSIÇÕES têm a função de


ligar dois termos de uma frase, de
maneira que o sentido do primeiro é
- Ka bu peral dianti di kasa. explicado ou completado pelo sentido do
- Ka bu kuspi na tcon. segundo:
- Bai buskan iagu na fonti. NA/KU/PA/DI
- Bu bistidu i bonitu, ma di Dulsi tambi KONTRA/TE/ENTRI
bonitu. DEDI/ANTI DI/DIPUS DI/DIANTI DI
- Bu gosta di kusnha ku siti burmedju?
- Bu misti obi Kriol dipresa? Anta, ba ta Precedentemente ao n. 9, foram
papia ku djintis. apresentadas algumas junto com os
- Bu na bin prasa ku nos? advérbios locativos: a maioria das
- Bu na bin tira mudju ku kalma. preposições derivam do Ptg, mas o seu
- Djangada ta kunsa tarbadja dedi seti ora. comportamento é, às vezes, muito
- N’ na laba tijela dipus di sia. diferente, porque o espaço, o tempo e a
- Bai buska buli dianti di palmera. maneira de conceber a realidade mudam
com as culturas.
Aqui apresentamos algumas destas
diferenças.

- No pidi tudu djinti pa e djudanu na es 30. Preposição NA


obra. (COM) É a preposição mais usada do CrG e
- Tempu antigu puku djinti ta viajaba na traduz várias preposições equivalentes do
taxi. (DE) Ptg, como:
- E ntergan na pulisia. (A) EM/NA
- Bo sai na matu! (DE) SOBRE
- Lagartu sta na iagu. (DENTRO DE) DE
- Disfili ku puku ropa na kurpu tciga ku PARA/A
televizon. (SOBRE) POR/PELO
- I sinta na mesa. (A) COM
- Nha mindjer sta na kasa. (EM) ATRÁS DE
- I pui na ombra i na bai. (SOBRE) DENTRO DE
- Kumunikadu di tcur ki sta na no mesa di
tarbadju. (SOBRE)
- Manera di tarbadja di fora di tera tciga na
Bissau. (A)

47
- “Fera garandi” i garandi na nomi ki dadu
ma pikininu na tamanhu. (PELO)
- Na tradison ki bin di Senegal. (COM)
- Rapas di badjuda, o si amigu, sugundi na
maskara. (ATRÁS DE)

- I leba merkaduria pa si kasa. (PARA) 31. Preposição PA/PAR


- Pa entra pa frontera pa Senegal. (POR) No CrG ela traduz as duas preposições do
- Dipus di anu setenta i seis pa li. (POR) Ptg:
- Pa entrada di bulanha i ten un tubu PARA
(POR) POR
- Un mediku pa seti mil abitantis. (POR)

- Pa i fitca porta. PA introduz também uma frase que


- Pa n’ katau iagu? exprime um desejo ou até uma ordem.

PROVÉRBIO
Kobra kuma riba tras ka ta kebra kosta.
TEXTO II
Na no kau no ta feki ku tagara. Ami gora
n’ ta feki son ku balai.
Anta balai ku tagara, kal ki ma sabi
uerengui ku el? N’ ka sibi, ma n ‘ ma ta
balia diritu ku balai.
Kal un delis ki ma tene sirbintia? Tagara
ma tene sirbintia di ki balai: i ta tarbadjadu
kel suma balai, i ta fasidu tambi kabas di
kume, bu pudi lebal mar pa ba buska
kombe, lingron, ostra.
Anos no na ba pila, abos bo ba ta feki. Ma
ka bo diskisi ioi arus anti di kusinhal,
pabia i tciu pedras.
Ke ku n’ ma gosta del na pila i tcin-tcin.
Purmeruba no ta amiga ku n’utru, ma gosi
kila ka ten.

48
LIÇÃO XVI. SEMÂNTICA DO CrG

TEXTO
Si bu obi Purtuguis, bu ka kansadu sina
Kriol. Es dus lingu i diferenti. No ten di
pui atenson pa diskubri kuma ke diferenti
kuma ke parsi.
Ninguin ka pudi obi un lingu kinti-kinti.
Ma ami, n' misti obi dipresa.
Anta, ba ta papia ku djintis.
Obi kriol un bokadu ku obil dritu i ka
djuntu.
32. SEMÂNTICA
No estudo do CrG nota-se algumas
diferenças ao nível da semântica, porque o
léxico derivado do Ptg tem sofrido uma
transformação também de significado
(nível semântico), dependente da cultura
dos locutores ou de outras necessidades
de comunicação.
Eis alguns exemplos:

a) MINDJER DI KOR
- Ba punta kil mindjer di kor. No Ptg DE COR, quando referido a um
ser humano, designa “pessoa de pele
escura” ou não pertencente à raça
branca: ao contrário, no CrG DI KOR
indica “a pessoa cuja cor da pele não é
escura”.

- I sai na rua dedi kuatru ora di tardi te me- b) ORA


noti. No CrG indica não somente a “hora”,
- Patin ora. mas também o relógio.

c) RONIA
- Alguin ora ki misti pabi, i na ronia inda i Deriva do adjectivo Ptg ERRÓNEO,
kunsa ba pabi. enquanto os locutores cristãos do CrG
- Si purmeru dinti di mininu i di riba, ronia antigo julgavam falsas as cerimónias
ta fasidu, pabia Bidjugu ta fala kil kusa ka religiosas da então Religião Tradicional
bali. Africana.

33. Verbos com mais significados


- Cabral ta falanuba kuma pekadur ma
buru ku ten na mundu, i kil ku pensa kuma a) SINA (APRENDER/ENSINAR)
i pudi sibi sin i ka sina./Pabia di kila, tudu
kil ku sibi dibi di sina kil ku ka sibi inda.

- Bo fasi ben, bo pista, ka bo pera b) PISTA (EMPRESTAR/PEDIR


pagamentu./Bu pudi pista un lona garandi EMPRESTADO)

49
pa pui riba di tudu pa i panha umidadi.

- I luga labraduris kil orta./Mauritanianus c) LUGA (DAR DE ALUGUER/TOMAR


ta bin son e luga e bai e ka na kumpu nada. DE ALUGUER)

- I renda un alguin si kasa i bai d) RENDA (DAR DE ALUGUER/TOMAR


Lisboa./Paulu mora dus anu intidu na kil DE ALUGUER)
kasa ki renda.

PROVÉRBIO
- Djugude ka bai fanadu, ma i kunsi udju
dentru di bariga di si mame.

50
LIÇÃO XVII. A HOMONÍMIA E A CONTRACÇÃO

34. A Homonimia
São considerados homónimos os
vocábulos que têm a mesma escrita mas o
seu significado é diferente.
No CrG há muitos, como acontece em
todas as línguas.
Eis alguns exemplos:
- Mursegu kuma i na pupu riba di kabesa
di nhor Deus; i ba kai riba di si kabesa. a) I
- Guera i nhambi iasadu. é cópula (SER)
- Fulanu fala kuma el i sabi boka suma é pronome pessoal 3ª sing. (ELE)
bunda di baguera. é contraçção I + I
- El i (i + i) nha amigu.
b) E
- Na bardadi elis e ka mati na e luta kontra é pronome pessoal 3ª pl. (ELES)
kolera. é adjectivo demonstrativo (ESTES)

c) SIBI
- Bu ka ta sibi kuma ki bu na fasi. (SABER)
- Santcu sina kabra sibi po. (SUBIR)
- No bai korta fodja di sibi pa djunta ku (PLANTA)
padja.
d) TISI
- Manera di tisi arus ka ten. (TRAZER)
- Fluris ta kirsi na matu, e ka ta tarbadja (TECER)
nin e ka ta tisi panu.
e) BIDA
- Kil bairus bida fonti di duensas. (VIDA)
- Si bu misti bida, ka bu djingui us di no (VIRAR/TRANSFORMAR-SE)
garandis. (RÉPTIL)
- Aonti n’ mata mburta di bida na kintal.

35. A Contracção (Crase)


Em alguns casos o encontro de duas
vogais comporta a elisão de uma delas.
- Kil pe di mangu ke (ki + e) ta sibi nel (na Eis os exemplos mais comuns:
+ el). ke/ki/ku + i/e = KI/KE
- Ke ki (ki + i) misti? ke/ki/ku + bu = KU
- Su (si + bu) dan es libru, n’ na bin dau un di + el/elis = DEL/DELIS
kusa sabi dimas! di + e/es = DE/DES
- Nunde ku (ki bu) na bai? si + i/e = SI/SE
- Ria na kil po: si (si + i) ka sin n’ na si + el/elis = SEL/SELIS
sutau. si + bu = SU
- Nunde nha buli? Alil li, i sta nes (na + na + el/elis = NEL/NELIS
es) memu kau ku bu ta sugundi nel. na + e/es = NE/NES
- Li (li i) na tcera sabi. li + i = li

51
LIÇÃO XVIII. AS INTERJEIÇÕES

36. Algumas Interjeições

São palavras frases com a função de


indicar emoções e sentimentos.
Eis alguns exemplos:
- Kiredi! Tok n’ panta! ah!/n’uu/kireedi! (admiração)
ioh! (alegria)
no pintca!/forsa! (animação)
- I bardadi me? paransa deus!, n’ kansa apoiadu!/ mbon!/muitu bon! (aplauso)
dja. djubila!/paransa deus!/tamara deus
- Uaioo!, Kumadri!, i nha omi ku ta kai (desejo)
son! ai!/oi!/uaioo! (dor)
- Uai!, anta, asin ku no kombersaba kil uai!/u(n)! (impaciência)
dia? alo (sin)!/ e(i)! (invocação)
- Alo! Bon dia! kaladu!/silensiu! (silêncio)
- Mbe!, es un farfana, tris tabanka? pardos! (súplica)
- Ten pasensa, disanu fidjus. mbe!/pardos! (surpresa)
basta!/ten pasensa (suspensão)
uh!/ai! (terror)

52
LIÇÃO XIX. COMPOSIÇÃO DE TEXTOS

37. Composição de Textos:


Até aqui foram apresentados exemplos de frases. Um exercício muito interessante para
melhorar a própria capacidade de Composição é de escrever textos.
Na Coluna a esquerda são apresentadas algumas frases em lista alfabética.
Como exercício o estudante deve ler uma frase (por exemplo a primeira “ALI NHA
OSPRI”) e utilizá-la como título da própria composição:

38. Dois exemplos:

ALI NHA OSPRI


Aos n’ bai prasa pa kumpra dus panu pa nha fidju femia. Na kaminhu tcuba
kunsa kai ku forsa.
Manera ku n’ pertuba kasa di nha amigu Mario, n’ purbita pa ba falal mantenha.
I risibin kontenti i falan mantenha. Dipus i tcoma si amigu ki kunsa tciga di Bissau
i falan:
Ali nha ospri, i bin djubin pa kunsi tcon di Bidjugu…(continua)

Com outra maneira alguém podia escrever:

ALI NHA OSPRI


Aos n’ lanta sedu, pabia n’ tene ospri na kasa, n’ mistiba bai piska pa buska bon
mafe.
N’ purpara nha ridia di mon, n’ tcoma nha katcur, n’ pega kaminhu di praia ku
nha ospri.
Pertu di praia n’ odja di lundju nha tiu Oringa ki na baiba fura na matu. N’
tcomal. N’ bai pertu del n’ falal:
“Ali nha ospri”.
Oringa falal mantenha, dipus i falanu:
“Bo sinta bo djumbai, n’ na ientra na matu pa buska bos un bon garafa di binhu…
(continua)

39. FRASES

- Ali nha ospri.


- Anta, i tarda ki bo sta la? Nau i fasi dus dia ki no tciga.
- Anta, kal bistidu ku bu na bisti?
- Aos, n' na djanta na kau di ba Carlos.
- Balantas na badja di noti; e na tene tambur, biola ku balafon.
- Bu bindidur na dibiu mil franku: bu misti pa i dau un galinha?
- Bu pudi nada, abo? Nau, n' ka osa nada, n' medi iagu.
- Bu tene bu faka, ami n’ tene di mi.
- Disa elis e papia! Diskulpa, n' iara.
- Djanti, n' na perau li.
- Djubi dritu si fugu paga.
- Dona gosta di konta istoria; di noti, i ta djumbai ku mininu. El ku manda i ka na pudi
gasidja bos.
- Friu ki tenen un bokadu.

53
- I bai sin i ka dispidin.
- I dibi di tudji si fidju furta.
- I djumnan bai; i bai anti di mi. N’ bai dipus di Bisenti.
- I el propi ki kontan el, pabia ami i si ermon.
- I es ku na buska?
- I fala “konta”: ke ki “konta”? Djubi, e mindjer pui konta.
- I fola djudju otca i kai.
- I ka sibi ke ki na fala.
- I ku lenha ki no ta kusnha, i ka ku karbon.
- I misti kasa nha fidju.
- I na bai korta un ramu i tira si padja, i na bida po.
- I na buli kaleron ku kalma.
- I na korta karni ku faka moku.
- I na mamantaba mininu.
- I na peganda fugu, bu paga lus.
- I na tciga na utru Sabadu.
- I tarda ku no kontal el.
- I ten roson di pidi si dinheru, ma i ka dibi di panha raiba.
- Kal koldadi di limaria ki bu ta kria?
- Ke ki manda bu na guirta risu?
- Ke ki na spurmenta fasi? I na tenta pila baguitc, ma i ka sibi pila dritu.
- Ki alguin ki bindin e siti, nganan.
- Kila i konta di antigu na kiriol.
- Kriol i kansadu nan propi!
- Larga es, i ka pa bo ku n' tisil.
- Li, mindjeris ta karga manga di kusa na kabesa.
- Mininu tene fomi; tisil iagu, sedi di iagu tenel.
- N' dibi di pintia anti di n' sai.
- N' ka gosta di si bistidu branku, n' kuda i kumpridu dimas.
- N' ka na para, alguin na peran.
- N' ka sibi kuma ku n' na kontal.
- N' ka tene tempu, n' tene tarbadju tciu.
- N' lebal kasa, n' lebal na si kasa propi.
- N' manda mininu kumpra fodja di tabaku.
- N' pirdinti nha faka, pistan di bo.
- N' tciga si kasa kontra i na tarbadjaba na kampu.
- N' tene baguitc, ma n' ka tene kandja.
- N’ bin otca des kilu di arus.
- N’ ka fia kuma n’ na bai fera amanha, n’ tene tudu ku n’ pirsisa na kasa.
- N’ pudi lisa e kamisa ami propi.
- Nau, i ka nha orlodju.
- Nha ermon femia ta kanta dritu dimas.
- Nha fidju ta gostaba tciu di fasi luta.
- No pape muri otranu.
- No pera li pa tcuba pasa.
- Para kosa!
- Pega nha tras, n' na bai asin.
- Si no baiba bibi kualker kusa? N' ka na bai nin un kau.
- Sonu tenen, n' na bai diskansa.

54
LIÇÃO XX. TEXTOS VÁRIOS

40. I KA TEN METADI ERMONDADI

I ka ten "metadi ermondadi": o i sedu o i ka sedu, nin primus ka ten, pabia elis tambi e
ermons, na djorson tudu djintis i ermons.
Purmeru, pabia i asin ki Deus mistil.
Deus misti pa tudu djintis mama, na djorson ki e sta nel: pa kila i da kada mindjer dus
mama, un son pa i mamanta fidju ki el i finka djudju i padi; kil utru i pa mamanta fidjus
ki utru finka djudju i padi, ma i bin ka pudi mamantal.
Kin ki ka fasi sin si dunu i padida di un mama: i ta mamanta son kilis ki i finka djudju i
padi, i kaba i nega kil utrus ki ka finka djudju i padi.
Garandis kuma Deus ta da di manga di manera: i ta da firmadu, na tarbadju o na
kontentamenti, i da djungutudu, na kansera, na kasabi o na padi, i ta da te ditadu,
diskansu, duensa o na mortu.
Sugundu, pabia i asin ki garandis mistil: tudu kin ki firmanta un djorson i ta didja pudi
riba nes mundu un dia: kusa ki i pudi fasi son na un di si familia: kualker alguin ki si
sangui na kuri nel.
Terseru, pabia nunka ninguin ka firma pa si kabesa ora ki kau fenhi i mas el, nunka
ninguin ka firma pa si kabesa ora ki i dita na kama di duensa, nunka ninguin ka firma pa
si kabesa ora ki i dita na stera di mortu. Kin ki firma pa bo i kila ki di bo.
Bambaran i un don di Deus.
Tudu mindjer di si bambaran i un mindjer di si kontentamenti, ma tudu mindjer ki ka
tene bambaran ta sufri tciu, si kasabi ta garandi. Deus misti pa tudu djintis padi, pa e
padi tciu pabia di balur di bambaran. Anos tudu no dibi di sibi seta e garandesa di
kerensa di Deus ki ta danu fidjus di tudu koldadi manera.
Pa no garandis, balur di tene fidjus i un manera di nega muri na es mundu. Balur di
garandesa sta na sibi toma konta di un djorson pa krial nes mundu, suma tambi di pidi
pa es djorson nunde Nhor Deus, ora ki mortu leba si dunu pa utru mundu.
(Pe. Jorge Soares)

41. SI BU MISTI BIDA, KA BU DJINGUI US DI NO GARANDIS

Bu ten roson, ma un kusa i skola utru i ke ki no na papia del.


Ma es tambi i suma skola: kusas di no garandis ki no dibi di kunsi.
Pa ka no bai lundju, na skola ke ki ta konta i djiresa: tudu kil ki utru sibi, ami tambi n'
pudi sibil; si n' ka kaba panha n' pudi punta pa n' ma sibi diritu. Ma kombersa di no
garandis, sin disa di sedu skola, i ka skola, i bida: anos tudu no ta vivi nes mundu sin
sibi pabia di ke, ma no dibi di sibi kuma ki no dibi di vivi, nin omis garandi. Son
garandis ki pudiba kontanu pabia di ke, ma e ka sta dja na es mundu.
Kuma gora ki djintis ianda e sibi es kusas tudu?
Garandis tambi vivi na es mundu. E kunsiba manga di kusas di manera di vivi ki no ka
kunsi gosi. E konta se fidjus kuma ki e pudi vivi pa e odja gardisimentu dianti di Deus. I
des manera ki es us ku konsidjus pasa pasa di djorson pa djorson, sin punta pabia.
Ka no diskisi kuma us i bida, ma skola gora kila i djiresa. Si bu misti bida dianti di
garandis ku dianti di Deus, obi bu buska fasi ke ki garandis fala. Si bu misti djiru, sina
bu punta pabia di ke, ke ki manda i sin, pa bu ma djiru.
Na bardadi kombersas di no garandis pudi ndianta ku skola ki no tisidu, ma pa kila
sedu, no ten ki da kada kusa si balur no kaba no pui kada un son na si lugar.

55
Sabura garandi pa kil alguin ki sibi fasi pa kombersas di no garandi pui na un mon ku
djiresa di skola, na si bida.
(Pe. Jorge Soares)

42. NHAMBI DI MATU

E kumida ta sta na matu, ninguin ka ta sumial, el ku ta nasi ku si kabesa, djintis ta ba


kobal. I ka ta kobadu kualker tempu, son na tempu di seku, na mis di Marsu ku Abril.
Ora ku alguin bai koba nhambi na matu, i tisil kasa i raspal ku kaska di kombe pa kil
kaska di riba sai, dipus i ta korta-kortal padas-padas, i sekal na sol tok i seku.
I ta lebal pa mar pa bai nteral, i na buska un kau ki tene pedra i koba un koba i toma
padja di palmera i pui na ki koba, dipus i pui nhambi i kumpu-kumpul diritu i toma mas
utru padja di palmera i kubril i toma pedra i pui riba del pa ka iagu salgadu rastal, i ta
disal la tok i fasi un mis.
Dipus di un mis i ta kontra i kusidu dja i ta ba tiral i labal tok i limpu na iagu salgadu, i
lebal pa kasa i bai ripiti sekal tok i seku, i ta tomal i pui na pilon i pilal tok i moku, ora
ki moku i tiral i mundul, mundus djustadu, i pul mas na sol duranti un sumana pa i pudi
seku diritu pa pudi guarda na bemba te ora ki misti kusinhal i ta ba tiral.
Ora ku alguin misti kusinhal i ta tomal i pul na iagu dos i iekil, ora ki fasi me-ora di
tempu na iagu dos, i ta tomal i kua iagu bas del, i pirmil tok i seku i pul na pilon i pilal
pa i pudi padjiga tudu suma forinha, i tiral i finka i toma lingron i iabril tudu i pul na
kaleron i pul na fugu pa i firbi dipus i ta toma tceben i firbinti i lofil, i labal i kual i
finkal i toma kaleron di lingron i torna na fugu, ora ki ranka firbi son i ta toma kil
nhambi ki forinhaduba dja i ier-ieril riba di lingron, dipus i toma kil tceben ki kuadu i
pul riba del te ora ki na sai riba, i ta kubril i disal pa firbi tok; i ta bulil i kubril mas pa i
bafa i kusidu son ku brasa.
Ora ki kusidu bu misti kumel ku asukar, bu ta toma asukar bu pui bu toma siti burmedju
bu ier-ieri riba bu michi-michil bu sirbil bu kume. Nhambi mas ta kumedu na tempu di
tcuba ora ku arus kaba.
(Linda Nene Montenegro)

43. KURPU UMANU DI MATCU KU FEMIA

Kurpu umanu sta divididu na tris parti: kabesa tronku, membru.


Na kabesa i sta kabelu, rostu, rostu tene testa, udju, riba di udju i sta sobrinsela i sta
pistana, naris, boka tene bis, dinti ku lingua, barba, kesada; riba di boka di matcu bigodi
ku kabelu di barba, oredja, totis ku garganti ku sta na metadi di kabesa ku membru
superior.
Na tronku i sta ombra ku dividi tronku ku membrus superior, pitu ku tene mama,
pontada tene kostelas, bariga ku tene biku, ku stomagu, bariga, sintura, rabada,
koramentu, dipus i sta sexu ku ta diferensia matcu ku femia, femia tene femiandadi.
Matcu tene matcundadi. I sta tan dus kusa ku ta tcomadu kuku di obu.
Membrus superioris ki brasu di mon, bas di sabaku, kutuvelu, tcabi di mon, palmu di
mon, dedus di mon ku unhas.
Membru inferioris sta pes ku tene pernas, djudjus, butcus, kanelas, pata di pe, pitu di pe,
kalkanhada, udjus di pe, dedus di pe ku unhas.
Esis i kusa ku sta fora di kurpu umanu ku no pudi odja sin no ka usa kualker makina.
(Linda Nene Montenegro)

56
44. PALABRAS DI AMILCAR CABRAL

Kila ki pulitika di no Partidu: no dibi di fasi tudu ke ki pusivel na no tera, suma na no


luta manera ku no tenta fasi.
Ma no dibi di riforsa kada dia mas pa lantanda ikonomia di no tera: lantandal pa no pudi
mindjoria no bida, no tera, pa no fasi forsa, mas ku no pudi, pa kada dia no pruduzi kusa
ki gosi no manda buska fora di no tera, pa no buskal anos propi, pa bastanda no kabesa.
Partidu da palabras di ordi importanti na sintidu di no disinvolvi no agrikultura, di
mindjoria no pruduson, omenta pruduson di agrikultura, fasi utru kusa suma obra di
artisanatu, memu pa fasi sabon dentru di no tera, buska disinvolvi tudu industria kasera
di no populason.
Konvensi fidjus di no tera kuma se tarbadju di tcon ka dibi di dispresadu, i un tarbadju
mas puru, mas san, di balur mas garandi na no tera aos un dia.
I forti na no kabesa di Afrikanu: ianda tarbadju, no ta odja kuma i un kusa ku ka bali,
sobritudu inda labur di tcon, pabia kil ku ta labra i ta otca son kil ki ta tcigal pa i kume,
pabia i tarbadju di disgrasa. Ma no ten di sedu kapas, na kuadru di no resistensia
ikonomiku, di fasi un tarbadju pulitiku garandi, pa konvensi no povu, no populason,
kadaun di nos, kuma labra tcon, kultiva planta, i ka son pa kume, ma tambi pa no pudi
tene tciu prudutu pa sporta, bindi, torkia ku utru prudutu.
Kila la i un tarbadju mas importanti, mas dignu di rispitu na no tera, Kamaradas!
(gravason di un transmison di Rádio Nacional)

57
CONCLUSÃO: SKOLA BILINGUI

Skola bilingui miti na nsinu un pedagojia nobu i ka son na ke ki ta faladu di lingua


(Kriol di Guine), mas tambi na utru fatoris, suma didatika, ligason ku kumunidadi ku
filosofia di disinvolvimentu.
Novu metodolojia misti fala:

- Un manera mas animadu di da aulas: alunus dibi di atua djuntu ku nsinu di pursoris,
i dibi di pudi ruspundi di un manera mas ativu, pudi fasi purguntas, pabia el i ka un ser
paradu, obrigadu ripiti o skirbi ke ki pursor fala o pul na kuadru. El ku manda, pursor
dibi di purpara kada aula sedu, anti di bai dal, i dibi di nventa nsinu konformu ambienti
ku kapasidadi di alunus.

- Novu relason na metadi alunus: randja tarbadju ki alunus na tarbadja djuntu pa e


pirsibi kal ki balur di koperason ku di asosiativismu. El ku manda, i mas bon pa kada
klas purpara Jornal Skolar, nunde ki alunus ku pursor na skirbi notisias, disenha e da
se opinions.

- Atua bilinguismu kompletu (papia ku skribi): un di eru di skolas na Tcon di


Bidjugu i kuma alunus ku pursoris ka sibi skirbi se lingua propi ke mama, e ta skirbi
Purtuguis mal, pabia e ka sinadu distingui ke ki Kriol, ke ki Purtuguis (na skola, alunu
ta papia Kriol i ta skirbi Purtuguis: didatika ki sta ben i sina papia ku skirbi Kriol ku
Purtuguis). Manera ki Purtuguis i lingua ofisial di Guine-Bisau, i responsabilidadi di
pursor fasi forsa tudu dia di sina Purtuguis (obi radiu, lei jornal ku livru, skirbi algun
karta) pa i pudi sina alunus mas diritu.

- Valorisason di disiplinas pratikus: na ikonomia di subsistensia ki sta na Tcon di


Bidjugu, alunu dibi di sina utru kusas ki ka lei, skirbi, fasi konta, i dibi di sina tambi
teknika pratiku pa mindjoria o nventa meius di pruduson novu na rispitu di kau ke sta
nel.

- Djunta mon Kumunidadi ku Governu: i bardadi kuma skola sta bas di ordi di
governu ki ta manda pursoris i prova programa, ma kau di mora dibi di dadu pa pursoris
mora diritu, tene nteres na prutiji skola ku matirial skolar, da konsidjus pa programa
sedu mas bon pa alunus.

- Ntindi filosofia di adjuda pa Disinvolvimentu: Disinvolvimentu signifika mindjoria


nivel di vida di kumunidadi ntidu. Nivel di vida i tene kusas di kume, tene saudi ku kau
di mora na kasa bonitu limpu, tene idukason ku kumunikason ku mundu, sta na
ermondadi ku visinhus, djunta sforsu pa nventa novu inisiativa di produson. Ki adjuda
di dinheru o matirial i pontu di partida pa buri ku bu sforsu ku kapasidadi kil ku bu
risibi, pa ka tene mas nesesidadi di adjuda, pa sedu tambi kapas di da adjuda pa utru
djintis.

58
Dicionário Crioulo-Português
A, a
*primeira letra ou grafema do alfabeto que representa os fonemas [vogal baixa
média-central] e [vogal média média-central]. (A).
a1
con., *preposição, não muito frequente, que exprime várias relações. - no
indiresa dja karta a tudu djinti pa konta (R95) -. (A). N.F. neol.
a2
con., *preposição derivada do Português que entra na formação de locuções
prepositivas ou adverbiais consideradas como neologismos: a partir di; a
nível; a bokadu; a longu prazu; a volta di; a vontadi; a mais di; a medida
di. - A nivel di sidadon komun e kunsa na mostra dja sinal di algun priokupason
(R95) -. (A).
a 3 [-a]
suf.verb., *uma das cinco vogais temáticas que formam os verbos. (-AR). N.S.
V.A.
a par di
con., *locução prepositiva que significa [ao corrente de]. - ora ku bu fidju na
lanta, pul a par di tudu akontisimentu ke pudi bin bin susedi ku el si i tene un
namoradu (IN 96) -. (A PAR DE). N.F. neol.
a partir di
loc.adv., *desde; a datar de. - a partir di es programa, i ora di asons i nau di
palavras (R95) -. (A PARTIR DE). N.F. neol.
aah!
interj., *interjeição que exprime admiração ou uma situação não usual. - aah! n’
pertu dja tciga (M.J.) -. (AH!). N.F. a duplicação de a indica a maior intensidade
de pronúncia.
aan!
interj., *interjeição que exprime uma situação não usual ou difícil. - Omi tira ki
dedus tudu i mostral; mindjer falal: aan!, i abo propi! (T.M.) -. (AH!). N.F. aann:
a duplicação da vogal e da nasal indica a pronúncia com voz mais intensa e, às
vezes, com tom alto.
abadju
n., *Lâmpada particular. Quebra-luz. Serve para amortecer a intensidade duma
fonte de luz. (ABAJUR). N.F. oxítona. N.S. V.B.
abakati
n., *fruto do abacateiro, da família das Lauráceas. (ABACATE). N.S. V.B.; n.v.
da planta: “Persea americana”; sin. pera-bakati.
abandaliadu
part., *diz-se de pessoa ou coisa que não tem rumo certo. - Komersiu sta
abandaliadu, kadakin ta bindi kusa manera ki intindi (IN96) -.
(ABANDALHADO).
abarka
v.tr., *tomar conta de tudo, monopolizar. - i tene imprezas privadu, pa ka Stadu
pudi abarka tudu es kusa riba del (IN96) -. (ABARCAR). N.F. neol. N.S. toma
konta.
abastasimentu
n., *qualquer produto armazenado ou em estoque. - pa kil populason tene
prumeru si abastasimentu pa e kume o ropa pa e bisti (C.P.) -.
(ABASTECIMENTO). N.F. neol., abastisimentu; bastasimentu. N.S. sin.

1
furnisimentu.
abastisimentu
n., - i prisizu monta un pustu di transformason pa abastisimentu di inerjia iletrika
(R95) -. (ABASTECIMENTO). N.F. vd. abastasimentu.
abatimentu
n., (ABATIMENTO). N.F. neol., vd. batimentu. N.S. V.B.
abensa
(ABENÇOAR). N.F. arc., vd. bensua. N.S. V.B.
abenson
n., (BÊNÇÃO). N.F. neol., vd. benson. N.S. V.B.
abensua
v.tr., *gesto litúrgico para desejar a prosperidade sobre os seres ou as coisas. -
Deus abensua elis, i fala, pa e kria, pa e aumenta, pa e intci tera tudu (L.A.M.) -
. (ABENÇOAR). N.F. neol., vd. bensua.
abensuadu
part., (ABENÇOADO). N.F. paroxítona, neol., vd. bensuadu. N.S. V.B.
aberta
adj.f., - N’ risibi karta aberta di un grupu di antigus kombatentis ku forsas
armadas (R99) -.(ABERTA). N.F. vd. abertu.
abertamenti
adv., *de maneira livre, sem alguma limitação e com franqueza. - N’ na papia
abertamenti ku bos (N.T.) -. (ABERTAMENTE).
abertu
1.adj., *diz-se duma porta, janela, horta, etc. que não é fechada. - Garandis
fala: Bu ka ta disa bu kintal abertu pa bu ba tapa tapadu di djinti (L.A.) -.
(ABERTO). N.F. aberta.
2.adj., *diz-se de um debate, de uma discussão, de um julgamento que não tem
segredos para ninguém e que todos podem ouvir. - e diskuti orsamentu na
Asembleia a porta aberta (R95) -. (ABERTO).
3.adj., * dia livre onde não há a ordem do dia já programada. - Aos dia vinti i
oitu, no dichal abertu pa tudu djintis bai brinka (R95) -.
4.adj., *diz-se de uma pessoa disponível. - Sindikatu nasional di kuadrus
superioris di saudi ta akrichenta na si kadernu kuma i sta abertu pa kombersa
ku Ministeriu (R95) -. (ABERTO). N.M. brasu abertu,
korson abertu.
5.adj., *extrovertido.
abertura
1.n., *acto de abrir, de iniciar um novo caminho. - i fasi um abertura politika pa
opozison (R95) -. (ABERTURA).
2.n., *começo ou inauguração. - Sirmonia di abertura di es Siminariu (R95) -.
(ABERTURA).
3.n., *fenda; espaço.
abetarda
n., *ave pernalta da família dos Otidídeos também chamada peru-selvagem.
(ABETARDA; BETARDA). N.S. V.B.
abiadur
n., (AVIADOR). N.F. arc., vd. aviadur. N.S. V.B.
abiason
n., (AVIAÇÃO). N.F. arc., vd. aviason. N.S. V.B.
abilidadi

2
n., *capacidade; esperteza; jeito ou engenho. (HABILIDADE). N.S. V.B., sin.
djiresa.
abilita
1.v., *tornar apto. - Idukaduris dibi di tene kunhisimentu na e materia, ke ta
abilita elis da rispostas koretas (R95) -. (HABILITAR).
2.v., *conseguir ou ganhar dinheiro.
abilitadu
1.part., *competente. (HABILITADO). N.S. V.B.
2.part., *diz-se de uma pessoa que conseguiu ocasionalmente algum dinheiro.
abilitason
n., *qualificação. (HABILITAÇÃO). N.S. V.B.
abion
n., (AVIÃO). N.F. arc., vd. avion. N.S. V.B.
abismu
n., *termo da Bíblia que indica a perdição ou a localidade onde há fogo e
grande dor. - i abri ki abismu; fumu sai na koba suma fumu di un furnu garandi
(N.T.) -. (ABISMO). N.S. sin. infernu.
abita
v.intr., *morar em; estar em. (HABITAR). N.S. V.B.
abitanti
n., *pessoa residente num espaço determinado. - Renda di kada abitanti na un
anu i di duzentus i vinti i tris USD (P.dosS.) -. (HABITANTE). N.M. pl. abitantis.
N.S. sin. moradur.
abitasional
adj., - komplexu abitasional di Bairu di Ajuda kumpudu ku apoiu di guvernu di
Taiwan (R95) -. (HABITACIONAL). N.M. komplexu abitasional. N.S. usado
como termo de especialidade.
abitason
n., *lugar onde uma pessoa vive. - i fala i dus resensiamentu di populason i
abitason ki fasidu na 1979 ku 1991 (R95) -. (HABITAÇÃO). N.S. sin. moradia
kasa.
abitu
n., *uma maneira constante de agir. - Es abitu di pidi-pidi na fera i forti na
Senegal (P.dosS.) -. (HÁBITO). N.F. proparoxítona. N.S. sin. uzu; sin.
kustumu; o Guineense indica “vestuário” com bistidu ou bistimentu.
abitua
v., *comportar-se como é costume. - I bin ki kusa di kumprimenta di teta, ki ta
abituaba o ki tciga i ta da Tcernoba sin (R95) -. (HABITUAR). N.S. sin.
kustuma.
abituadu
part., *acostumado. (HABITUADO). N.S. V.B; sin. kustumadu.
ablativu
n., *termo da língua latina para indicar o caso homónimo; extractivo.
(ABLATIVO). N.S. V.B.
abo
pron.pess.suj., *forma secundária do pronome pessoal sujeito 2ºsing.; tu. - Abo
bu ta fika (N.T.) -. N.F. oxítona. N.M. Forma secundária, normalmente seguida
da forma principal bu, que dá ênfase. Em alguns casos é utilizada como forma
principal. Nas frases com a cópula é sempre forma principal.
abokadu

3
adv., *Acção que aconteceu há pouco tempo. - I ka kaba di ki ku n’ papiaba
abokadu (IN96) -. (HÁ BOCADO). N.M. dim. abokadinhu.
abominason
n., *termo Bíblico para indicar o horror ou um acontecimento espantoso. - Ora
ku bo odja na lugar santu ki abominason medunhu ku profeta Daniel fala (N.T.)
-. (ABOMINAÇÃO).
abona
v.tr., *descontar. (ABONAR). N.F. bona. N.S. V.B.
abonadu
part., *descontado. (ABONADO). N.S. V.B.
abonamentu
n., *abono; adiantamento de dinheiro. (ABONAÇÃO). N.S. V.B.
abonu
n., *desconto. - guvernu kunsa na priokupa ku kil projetu “Altu di Abonu”, ma
ninguin ka sibi kuma ki na bin sedu (IN96) -. (ABONO). N.S. V.A.
aborlas
loc. adv., *de graça; gratuitamente. - nada i ka ten kontrol li na Guine, tudu i
aborlas, kadakin ta fasi kil ki ntindi (IN96) -. (DE BORLA). N.F. paroxítona.
abortu
n., *acto de pôr termo à vida do feto; aberração. - Falta di ijeni na kurpu i na
bairus o tabankas, disnutrison, abortus klandistinus ta omenta tacha di
mortalidadi (P.dosS.) -. (ABORTO). N.S. sin. dismantcu.
abos
pron.pess.suj., *forma secundária do pronome pessoal sujeito 2ºsing. - Abos bo
tene manga di limarias na bo kau (J.S.) -. (VÓS). N.F. oxítona. N.M. Forma
secundária que precede a forma principal bo, utilizada para dar ênfase. Nas
frases com a cópula abos é forma principal.
abota
n., *o acto de fazer um peditório, uma cotização ou uma subscrição. - E ta fasi
abota e ta kotiza ki dinheru e da un alguin aos, amanha e kotiza e da utru
(N.M.) -. (deriv. BOTAR). N.F. wolof “mbotay”, que significa associação. N.S.
P.arc. “botar”, que significa orçar.
abranji
v., * tudo o que compreende ou alcança outra coisa. - I ta abranji tudu kil ki izisti
(R95) -. (ABRANGER). N.F. neol., abranka.
abranka
v.tr., *incluir; alcançar; abranger. N.S. V.B.; sin. abranji.
abrasu
n., *acto de abraçar. - un garandi abrasu pa bos tudu (R95) -. (ABRAÇO).
abri
v., - Zito, abri porta, i ami Maria! (Cecomes) -. (ABRIR). N.F. neol., vd. iabri.
N.S. abri-boka; abri-bunda; abri-lata; abri-udju; abri-vale.
abri-boka
1.n., *aperitivo. (deriv. ABRIR A BOCA). N.F. neol. N.M. lexia composta.
2.n., *instrumento da cirurgia para manter a boca aberta. (ABRE-BOCA). N.F.
neol. N.S. V.B.
abri-lata
n., *instrumento que se utiliza para abrir latas. (ABRE-LATAS). N.F. neol. N.M.
lexia composta. N.S. V.B.
abri-vale

4
n., *garante; fiador. (deriv. ABRIR O VALE). N.F. neol. N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
abridur
n., *aquele que abre. (ABRIDOR). N.F. neol. N.S. V.B.
abriga
v., *dar protecção; refugiar. (ABRIGAR). N.F. neol. N.S. V.B.
abrigadur
n., *defensor. (ABRIGADOR). N.F. neol. N.S. V.B.
abrigu
n., *amparo; esconderijo, refúgio. - I nesesariu no abri abrigu, pui trinsera pa
ora ku no sinti avion no ten ke entra dentru del (C.P.) -. (ABRIGO). N.F. neol.
Abril
n., *quarto mês do calendário gregoriano. - Na tempu di seku, na mis di Marsu
ku Abril (N.M.) -. (ABRIL). N.F. neol.
absolutu
adj., - populason guinensi i aumenta na termus absolutus serka di 181.410
(R95) -. (ABSOLUTO). N.F. neol., asolutu. N.S. Aumento registrado entre os
dois recenseamentos de 1979 e de 1991, com a média anual de 2%.
absolvi
v.tr., *acção de perdoar. - La ke ta diskuti, djulga i absolvi situasons o
personalidadis di pais (P.dosS.) -. (ABSOLVER). N.F. neol., vd. solbi.
absurdu
adj., *o que não é conforme a lógica. - ami n’ ta acha kila un bokadu absurdu
(R95) -. (ABSURDO). N.F. neol., asurdu.
abulison
n., *acto de pôr fim a alguma coisa ou de acabar com alguma coisa. - abulison
di ultimus diretus inglis (R95) -. (ABOLIÇÃO).
abundansa
n., *quando há grande quantidade de uma coisa. (ABUNDÂNCIA). N.S. V.B.
abundanti
adj., *em grande quantidade. (ABUNDANTE). N.S. V.B.
aburguezadu
part., *aquele que adquiriu maneiras ou hábitos de burguês.
(ABURGUESADO). N.S. V.B.
aburisi
v.tr., (ABORRECER). N.F. neol., vd. burisi 1. N.S. V.B.
aburisidu
part., (ABORRECIDO). N.F. neol., vd. burisidu. N.S. V.B.
aburisimentu
n., (ABORRECIMENTO). N.F. neol., vd. burisimentu. N.S. V.B.
abuza
v.intr., *fazer algo que ultrapassa os limites consentidos. - pa nin un son di nos
ba ta abuza di si puder (L.Cat.) -. (ABUSAR).
abuzadu
part., *aquele que abusa ou excede. - E gaju abuzadu (Cecomes) -.
(ABUSADO).
abuzivu
adj., *impróprio. (ABUSIVO). N.S. V.B.
abuzu
n., *acto que excede o que é permitido. - kilis ke ta sirbi di risponsabilidadi di

5
Partidu pa e tciga na tabanka pa e tenta fasi si abuzu, Partidu kai duru riba del
(C.P.) -. (ABUSO).
achis
n., *droga, denominada também cânhamo indiano. (HAXIXE). N.F. oxítona.
N.S. V.B.
ada [-ada]
suf.nom., *sufixo que entra na formação de substantivos, exprimindo a ideia de
duração prolongada, multidão ou grupo. - kabantada - kontrada - kanadjada -
entrada - kunsada - tomada -. (-ADA). N.M. sufixo de verbos e nomes.
adapta
v.tr., *tentar inserir um modelo dentro duma outra realidade. - Alguin ta pega na
rialidadi di Amerika i misti adaptal li na Guine (IN96) -. (ADAPTAR). N.F. neol.
adeus!
interj., *expressão de despedida. - Adeus ermon, konta nha djintis pabia di ke
ku ami n’ muri (C.V.) -. (ADEUS). N.S. ate logu significa [o desejo de
reaparecer no mesmo dia].
adezivu
n., *material para colar o penso sobre uma ferida ou uma parte do corpo.
(ADESIVO). N.S. V.B.; sin. pensu-rapidu.
adia
v., *procrastinar; transferir para outro dia. (ADIAR). - Nton no na bin adia so
problema di aos pa amanha (MR98) -. N.F. paroxítona. N.S. sin. maina.
adiadu
adj., *remetido para um dia mais adiante; procrastinado. - rispitu pa diritus ku
liberdadis di omi i na kontinua adiadu i, des manera, djustisa tambe na kontinua
pirdi (R95) -. (ADIADO).
adiamentu
n., *procrastinação. - Kila i un agreson, i un adiamentu di reprobason (MR98) -.
(ADIAMENTO).
adianta
v.tr., *revelar uma notícia antes do acontecimento; antecipar. - i adianta kuma
Paulo Pereira i pudi djuga (R95) -. (ADIANTAR). N.F. neol.
adiantadu
1.part., *antecipado. (ADIANTADO). N.F. neol. N.S. V.B.
2.part., *atrevido; petulante.
adiantamentu
n., *antecipação. (ADIANTAMENTO). N.S. V.B.
adikiri
v.tr., *ter direito de possuir. - mindjer pudi adikiri, tene bens, teras, na mesmu
kondisons di omi (R95) -. (ADQUIRIR). N.F. neol.
adikiridu
1.part., *alcançado. - ora ke no ganha ileison no na konfiska tudu bens ilegal,
ke adikiridu, pa no ntrega antigus kombatentis (R99) -. (ADQUIRIDO).
2.n., adikiridus, *os bens possuídos no casamento. - rijimi di komunhon di
adikiridus (R95) -. (ADQUIRIDOS). N.S. termo jurídico.
adiministra
v., *dirigir um governo, uma empresa ou uma comunidade; ministrar. - i fika i na
adiministra asuntus di Stadu (R95) -. (ADMINISTRAR). N.F. aministra.
adiministradu
part., *dirigido. - sentru di saudi parsi pasa kapasidadi di adiministradu pa un

6
infermeru (IN96) -. (ADMINISTRADO).
adiministrason
n., *sede de serviços administrativos; acção de administar. - ministeriu di
adiministrason interna i un ministeriu ke anos no na fala kuma no mistii susegu,
no misti durmi diritu na no kasa, i purke no ten djintis ki na djudanu na rua (R95)
-. (ADMINISTRAÇÃO). N.F. dimistrason; aministrason.
adimira
v., - Si djintis mas ta adimira baguera, i ka pabia i ta pega tesu na tarbadju, ma
pabia si tarbadju i pa purbitu di utru (L.Cat.) -. (ADMIRAR). N.F. neol., vd.
dimira.
adimiradu
adj., - Bu fasi kusas adimiradu (L.Cat.) -. (ADMIRADO). N.F. neol., vd.
dimiradu.
adimirason
n., - ora ke no ta djubi ku adimirason tudu kil ke bu fasi atraves di bu fidju
(L.Cat.) -. (ADMIRAÇÃO). N.F. neol., vd. dimirason.
adimison
n., *entrada; recepção; exame de entrada. - Fasi adimison -. (ADMISSÃO). N.F.
admison. N.S. V.A.
adimiti
v., *receber; permitir. - No ka pudi adimiti kila (R98) -. (ADMITIR).
adison
n., *operação aritmética que soma dois ou mais números. (ADIÇÃO). N.F. neol.
N.S. V.B., sin. soma.
adivinha
n., - i ta kontaba es adivinha: na kal kusa ki aranha ku baguera ta parsi, na kal
kusa ke ta diferenti? (L.Cat.) -. (ADIVINHA). N.F. neol., vd. dibinha.
adjetivu
n., *classe gramatical de palavras com as funções ad-nominal e predicativa.
(ADJECTIVO). N.S. V.B.
adju
n., *planta da família das Liliáceas cujo bulbo tem muitas aplicações na cozinha
creola. - adju na tisidu, padja di lur na tisidu, i kal koldadi di sistema di
agrikultura ku no tene na no tera? (IN96) -. (ALHO). N.S. n.v. “Alium sativum”;
em farmacopeia é considerado como vermífugo e é utilizado também para
abaixar a tensão arterial.
adju-poru
n., *qualidade de alho. (ALHO PORRO). N.S. V.B.; n.v. “Alium Porrum”.
adjuda
1.n., *acto ou efeito de prestar auxílio. - pa e ka pensa son na adjuda ku na bin
di fora (Igr.I.) -. (AJUDA). N.S. adjuda é n. e djuda é v.tr.; Bairu di Ajuda é um
bairro de Bissau.
2.n., adjuda di kustu, *importâncias fixas pagas a um funcionário como
contribuição de algumas despesas. (AJUDA DE CUSTO).
adjudadur
n., *nome bíblico para indicar o Espírito Santo da religião cristã. - Ki Adjudadur,
ku sedu Spiritu Santu ku nha Pape na manda na nha nomi, i na bin nsina bos
tudu kusas (N.T.) -. (deriv. AJUDAR). N.F. neol., vd. djudadur. N.S. sin.
adjudanti.
adjudanti

7
n., - E lebaba Djon suma se adjudanti (N.T.) -. (AJUDANTE). N.F. neol., vd.
djudanti.
adjuntu
adj., *pessoa acrescentada com o mesmo grau de responsabilidade. - festejus
prisididu pa ministru adjuntu di prumeru ministru (R95) -. (ADJUNTO). N.S.
diretor-adjuntu.
admison
n., - Mas un anu di admison, na midida ke no ten ke bin ten tambe pusibilidadi i
kapasidadi di fasi seleson (R95) -. (ADMISSÃO).
adora
v., *termo religioso para indicar a veneração absoluta a Deus e também a
submissão aos outros seres da imaginação e simbologia religiosa. - Bo adora
kil ku fasi seu ku tera ku mar ku fontis di iagu (N.T.) -. (ADORAR).
adoradu
part., *venerado; muito amado. - djuntu ku Pape ku Fidju i ta adoradu i ta
glorifikadu (L.Cat.) -. (ADORADO).
adoradur
n., *pessoa que presta homenagem a Deus. - Ora na bin, i tciga dja, ku
bardaderu adoraduris na adora nha Pape ku Spiritu ku bardadi (N.T.) -.
(ADORADOR). N.M. pl. adoraduris.
adorason
n., *acto de prestar homenagem a Deus. - ora ku bo djunta pa adorason, un ta
ten kantiga, utru i ten nsinamentu, utru ta konta kusa ku Deus mostral (N.T.) -.
(ADORAÇÃO).
adoson
n., *acto de tomar como filho. - fidjus di adoson (L.Cat.) -. (ADOPÇÃO). N.F.
oxítona.
adota
1.v.tr., *aceitar ou implementar uma proposta ou iniciativa. - Guvernus dibi di ba
adota mididas (R95) -. (ADOPTAR).
2.v.tr., *tomar alguém como filho próprio. - Ki mininu i mininu adotivu; ki dirijenti
adotal -.
adotadu
1.part., *que se tomou como verdadeiro filho; perfilhado. - Na 1959 diklarason
di diritus di mininu adotadu, ki ta proklama kuma mundu dibi di da mininu
mindjor ki tene (R96) -. (ADOPTADO). 2.part., *aprovado; escolhido.
adotivu
adj., *o que foi escolhido como filho. - Ki mininu i mininu adotivu (R95) -.
(ADOPTIVO). N.F. neol. N.S. sin. fidjadu.
adrenalina
n., *produto hormonal que aumenta a circulação do sangue. (ADRENALINA).
N.S. V.B.
Adriatiku
adj., *que se refere ao mar adriático, entre a Itália e a Costa da Dalmácia. -
bentu inda na lebanu pa kada ladu di Mar Adriatiku (N.T.) -. (ADRIÁTICO). N.F.
proparoxítona.
adubason
n., (ADUBAÇÃO). - Mindjeris aprindi teknika di adubason, di irigason (R98) -.
N.F. neol., vd. dubason.
adubi

8
n., (ADOBE; ADOBO). N.F. neol., vd. dubi. N.S. V.B.
adubu
n., (ADUBO). N.F. neol., vd. dubu. N.S. V.B.
adultera
n.f., *mulher que violou a fidelidade conjugal. (ADÚLTERA). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B.
adulteriu
n., *acto de ser infiel aos próprios compromissos conjugais. - kalker ku dispidi si
mindjer, si i ka pabia di kai tcai, i kaza ku utru mindjer, i fasi adulteriu (N.T.) -.
(ADULTÉRIO). N.F. proparoxítona. N.S. sin. tcai.
adulteru
n.m., *homem que violou a fidelidade conjugal. (ADÚLTERO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
adultu
adj., *ser que atingiu a idade considerada o óptimo do crescimento. - Na parti di
adultus ki ta odjadu na planeta, si maioria i mindjeris (R95) -. (ADULTO).
adventista
n., *adepto da Igreja protestante do Adventismo. (ADVENTISTA). N.S. V.A.
advogadu
n., *pessoa que exerce a profissão de defender os direitos de outrém nos
tribunais ou ajuda a interpretar as leis escritas e orais. - no tene propi
advogadus ku no ta tarbadja kel (R95) -. (ADVOGADO). N.F. neol., vd.
avogadu.
afasta
1.v.tr., *tirar de ao pé de; distanciar. - afastal un bokadinhu (R95) -.
(AFASTAR). N.F. neol., fasta.
2.v.intr., *estar longe ou separado; distanciar-se. - Otca ku kil omis na afasta
del pa bai, Pedru fala (N.T.) -. (AFASTAR-SE).
afastadu
1.part., *que está longe ou separado; distanciado. - koba un koba afastadu di
kaza (Igr.I.) -. (AFASTADO). N.F. neol.
2.part., *diz-se de pessoa tirada do trabalho. - I afastadu so purke el i Mankanhi
(R98) -.
aferezi
n., *termo linguístico que indica a supressão de letras no começo das palavras.
(AFÉRESE). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
afeta
1.v., *dizer respeito a. - Analfabetismu ta afeta kuazi un kintu di populason
(R95) -. (AFECTAR).
2.v., *provocar prejuízo ou dano. - Asin ku kemal bu koba un koba bu mitil la i
ka na afeta nada na Stadu (R95) -.
afetere
n., *vestido solto e largo. N.F. oxítona. N.S. V.M., sin. spera.
afin di
con., *locução conjuntiva subordinativa que introduz orações de finalidade; para
que. (A FIM DE QUE). N.S. V.B.
afinadu
part., *que está entoado. (AFINADO). N.F. neol. N.S. V.B, ant. dizafinadu.
afinal
adv., *em conclusão. - Afinal iera pekadur ki na buli-buli la (R95) -. (AFINAL).

9
N.S. sin. pa fin.
afirma
v., *dizer com certeza que uma coisa é verdade. - bu ka dibi di afirma kuma
istrandjerus ke ta djugal (R95) -. (AFIRMAR).
afirmason
n., *o que é declarado ou o acto que declara. - afirmason di indipendensia
nasional (R95) -. (AFIRMAÇÃO).
afliji
v., *angustiar. - Subdireson di tranzitu na bin intensifika fiskalizason di si
arterias, pa pudi sania asin es garandi flajelu ki na aflijinu anos tudu fidjus di
Guine (R95) -. (AFLIGIR). N.F. neol.
aflitu
adj., *pessoa que não está contente. - Djubi n’ sta aflitu (C.V.) -. (AFLITO).
aforsa
adv., *quando se obriga alguém a fazer uma coisa contra a sua vontade. - e ta
dadu kasamenti aforsa (Igr.I.) -. (A FORÇA).
Afrika
n., *um dos seis continentes, dividido em África do Norte, África do Sul, África
do leste e África do oeste que compreende a Guiné-Bissau. - kil insinamentu di
Afrika bu ten ku ba insinadu inda na fanadu (IN96) -. (ÁFRICA). N.F.
proparoxítona.
afrikanista
n., *pessoa que se interessa pelos problemas de África. (AFRICANISTA). N.S.
V.B.
Afrikanu
1.n., *habitante do continente africano. - Malaria i mas ta mata afrikanus di ki
utru duensas (Igr.I.) -. (AFRICANO). N.S. sin. arc. djas.
2.adj., *tudo o que pertence à África. - Es na familia afrikanu i un problema
muitu inormi (IN96) -. (AFRICANO).
afuan
adv., *de borla; em vão; inutilmente. - No sibi kuma, si no disa padja brabu kirsi
ku arus, arus na muri i no tarbadju na sedu afuan (L.S.) -. N.F. Mandinga “fúu”
que significa não ter valor.
aga
n., *nome da letra h; H. (AGÁ). N.F. oxítona. N.S. V.B.
agavi
n., *planta da família das Amarilidáceas, cujas folhas são utilizadas para
fabricar fibras. (ÁGAVE). N.F. proparoxítona. N.S. V.B., n.v. “Agave
americana”.
Agostu
n., *oitavo mês do calendário gregoriano e mês das grandes chuvas na Guiné
Bissau. - i na tciga ospital Tris di Agostu li pa fin des anu (R95) -. (AGOSTO).
N.S. Hospital Tris Agostu.
agrada
v., *aprazer. - o n’ na buska agrada omi? (N.T.) -. (AGRADAR). N.F. neol.
agrikula
adj., *que se refere aos trabalhos dos camponeses. - i ten un politika agrikula ki
fasi ki bonitu (IN96) -. (AGRÍKULA). N.F. proparoxítona. N.S. koperativa
agrikula; kreditu agrikula; skola agrikula;
finansiamentus agrikula.

10
agrikultor
n., *pessoa que trabalha no campo. - nha familia tudu i agrikultor (IN96) -.
(AGRICULTOR). N.F. neol. N.M. pl. agrikultoris. N.S. sin. labradur.
agrikultura
n., *ciência que estuda a maneira mais conveniente de cultivar a terra - trabalho
para tirar os produtos da terra. - Floresta, el ki fonti di no agrikultura (IN96) -.
(AGRICULTURA).
agrion
n., *planta herbácea da família das Crucíferas, utilizada em saladas e sopas.
(AGRIÃO). N.S. V.B., n.v. “Nasturtium officinalis”.
agronimu
adj., - tekniku agronimu (IN96) -. (AGRÓNOMO). N.F. proparoxítona.
agropekuaria
n., *ciência que diz respeito ao desenvolvimento da agricultura e da criação de
gado. (AGRO-PECUÁRIA). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
agrupamentu
n., *reunião; ajuntamento. - Asosiason o agrupamentu di mindjeris (Cecomes) -
(AGRUPAMENTO). N.F. neol. N.S. sin. asosiason; sin. djuntamentu.
aguapu
n., *água com bocados de pão e açúcar. N.F. oxítona. N.S. V.M.
aguarda
v., *esperar com paciência. - pa e ten kalma i aguarda, purke no na fasi tudu
sforsu (R95) -. (AGUARDAR). N.F. neol.
agudu
adj., *diz-se de uma situação difícil. - situason sta agudu, djinti medi (IN96) -.
(AGUDO).
aguenta 1
v., - I ten manga delis ke ta aguenta (C.P.) -. (AGUENTAR). N.F. neol., vd.
nguenta.
aguenta 2
n., *soldados com pouca experiência ou pouco treino. (deriv. AGUENTAR).
N.S. V.A., nome dado aos soldados novos do governo da Guiné-Bissau durante
a guerra de 7 de Junho de 1998.
aguia
n., *ave de rapina. - Aguia tira pena i dal, i falal, si foronta, pa i tcomal (L.S.) -.
(ÁGUIA). N.F. proparoxítona.
aguia di mar
n., *águia que vive em mangais costeiros, se alimenta preferencialmente de
peixe e, às vezes, caça aves ou mamíferos; águia-pesqueira-africana. (deriv.
ÁGUIA DO MAR). N.S. V.B., n.v. “Haliaetus vocifer”.
aguia-rial
n., *espécie de águia, da família dos Falconídeos. (ÁGUIA-REAL). N.S. V.B.
agunia
n., - Ma Deus lantandal, i libertal di agunia di mortu (N.T.) -. (AGONIA). N.F.
paroxítona, vd. angunia 2.
ah!
interj., *interjeição que exprime [admiração]; oh!. - ah! no sta kontaminadu
dizertu di Sahara (IN96) -. (AH!).
ai
interj., *interjeição que exprime [dor] ou [terror]. - kila fertcal na kosta. lebri grita:

11
ai! (L.S.) - Ai! Ai di ki garandi prasa, ku bistiba di linhu finu (N.T.) -. (AI!). N.F.
paroxítona.
aio!
interj., *interjeição que exprime [admiração]; ah!; Ai Deus!. - Aio mindjer! Aio,
mindjer! (J.D.) -. (OH!).
aipu
n., *planta das Umbelíferas muito usada na cozinha portuguesa. (AIPO). N.S.
V.B., n.v. “Apium graveolens”.
ajenda
n., *livro para tomar notas - lista de assuntos a ser tratados numa reunião. - i
meresi pa inklui na no ajenda (R95) -. (AGENDA). N.F. neol. N.S. O equivalente
guineense de AGENDAR é o v.tr. inklui na ajenda e o v.intr. entra na ajenda.
ajendadu
adj., *o que é programado na ordem do dia. - utru temas ku ajendadu pa
inkontru (R95) -. (AGENDADO). N.F. neol.
ajensia
n., *filial bancária; escritório de uma empresa. - Ora ki turistas na bin pa Bubaki,
e ta kumunika pa kualker ajensia turismu na Bisau, pa pudi risibi elis e da elis
kau di mora (N.M.) -. (AGÊNCIA). N.F. proparoxítona, neol.
ajenti
n., *o que é responsável duma actividade na sociedade. - meius di
komunikason ten ku funsiona sin tene sensura pa ajenti di siguransa (IN96) -.
(AGENTE). N.F. neol.
ajina
n., *armação de madeira que sustenta o telhado. - Talves bu pudi uza po di
bambu, bu mara elis suma ajina, na manera ku Pepelis ta fasi si kazas (Igr.I.) -.
(ASNA). N.F. proparoxítona. N.S. sin. asna.
ajuleju
n., *ladrilho de cerâmica com que se cobre a parede ou o pavimento. -
rikizisons di portas, di djanelas, di ajulejus, di ikipamentus di kanalizasons pa
konstruson di kasas (R98) -. (AZULEJO). N.F. azuleju.
aka
n., *arma de fogo de fabricação russa. (ACA). N.F. Guin. N.S. V.A.; aka, ou
“kalachnikov”, indica a metralhadora ligeira, semiautomática e com carregador
de 30 balas, muito popular durante a luta pela independência da Guiné-Bissau.
akademia
1.n., *sociedade de escritores, de artistas ou de cientistas. (ACADEMIA). N.F.
paroxítona, neol.
2.n., *estabelecimento de ensino superior. - I dus tris pusua so ki fasi Akademia
li (R98) -.
akademiku
n., *membro de uma academia. (ACADÉMICO). N.F. proparoxítona, neol. N.S.
V.B.
akampa
v., (ACAMPAR). N.F. neol., vd. kampa. N.S. V.B.
akanhadu
adj., *tímido; envergonhado. (ACANHADO). N.S. V.M., sin. burgunhus.
akareta
v.tr., *ser causa de. - i kistons ke pudi bin akareta malis pa no sosiedadi (R95) -.
(ACARRETAR). N.F. neol.

12
akazu
1.n., *acontecimento fortuito. (ACASO).
2.loc. adv., pur akazu, *acidentalmente; sem pensar; fortuitamente. - I ka pur
akazu ke Ministeriu di Idukason i konkorda kuma i prisis da un atenson
partikular a insinu baziku (MR98) -. (POR ACASO).
N.M. vd. pur akazu.
aklama
v., *termo litúrgico para indicar a voz da Assembleia que reza ou canta em
uníssono. - Tudu djintis na aklama: Gloria pa Deus, no Sinhor (L.Cat.) -.
(ACLAMAR).
aklamadu
part., *aplaudido. (ACLAMADO). N.S. V.B.
aklamason
n., *acto que indica a leitura de um texto litúrgico na Assembleia. - aklamason
di ivanjeliu (L.Cat.) -. (ACLAMAÇÃO).
akompanhanti
n., *a pessoa, por exemplo, que leva o paciente para o hospital. - akompanhanti
di duenti (IN96) -. (ACOMPANHANTE). N.F. neol.
akontisi
v.intr., - Si algun kusa akontisi na Karavela, no ka ten avion, no ka ten
elikopteru, no ka ten barku rapidu; ma, te pa no tciga la, nada ka sirbi la (R.95) -
. (ACONTECER). N.F. proparoxítona, neol., vd. kuntisi.
akontisimentu
n., - Diklarason universal di diritus di omi reklama medunhus akontisimentu ku
pasa duranti segunda guera mundial (R.95) -. (ACONTECIMENTO). N.F. neol.,
vd. kuntisimentu.
akontrariu
adv., *diferentemente; de modo oposto. - un alguin i sibi kuma i ka tene rason, i
tciga i botal la un kinhentus kontu, i na fasi djustisa akontrariu (IN96) -. (AO
CONTRÁRIO). N.F. proparoxítona.
akordion
n., *instrumento musical; harmónica. (ACORDEÃO). N.F. oxítona. N.S. V.B.
akordu
n., *convenção. - Air-Bissau tene un akordu ku kompanhia fransis P.dosS.) -.
(ACORDO). N.F. neol.
akredita
v., - anos nunka no ka akredita na ki kusas (R95) -. (ACREDITAR). N.F. neol.,
vd. kerdita.
akrisenta
v., *aumentar. - Sindikatu nasional ta akrisenta na si kadernu kuma i sta abertu
pa kombersa (R95) -. (ACRESCENTAR). N.F. neol.
akusativu
*caso da declinação, especialmente da língua latina, que diz respeito ao
complemento directo. (ACUSATIVO). N.S. V.B.
akuza 1
v.intr., *apresentar queixa de alguém. - kil ku firma dianti di no Deus pa akuza
no ermons di noti ku di dia i durbadu dja (N.T.) -. (ACUSAR).
akuza 2
n., *acusação; imputação. (deriv. ACUSAR). N.F. vd. akuzason. N.S. V.B.
akuzadu

13
part., *culpado de. - Akuzadu di trafiku di komersializason di droga (R95) -.
(ACUSADO).
akuzadur
n., *aquele que acusa. - otca si akuzaduris lanta, e ka akuzal ku nin un kusa ku
n’ na diskunfiaba kuma i fasi (N.T.) -. (ACUSADOR). N.M. pl. akuzaduris.
akuzason
n., *denúncia; queixa. - i ka kusa sertu pa manda un prezu sin bu ka manda un
akuzason kontra el (N.T.) -. (ACUSAÇÃO). N.F. akuza 2.
ala
adv., *advérbio de lugar que significa o sítio afastado do falante; naquele lugar;
acolá; ali; aí. - nunde ku kusa muri ala ku djugude ta djunta (N.T.) - n’ kuda i
lebri; alal dentru ditadu P.B.) -. (LÁ). N.F. oxítona. N.S. ala é hiperónimo de LÁ,
ALI e AÍ; sin. la; alala; ant. ali.
ala la
loc. adv., *locução adverbial que designa o lugar afastado do locutor; naquele
lugar; acolá; ali; aí; lá está. - Buli ku kustuma buli-buli, nin ki bentu ka ten, ala la
(L.A.) -. (LÁ). N.M. ao adv. ala são sufixados os eventuais pron.pess.compl.
N.S. ala la é hiperónimo de LÁ, ALI e de AÍ; sin. la; sin. ala; ant. ali li.
alabastru
*mármore alabastro; espécie de pedra. - di un pedra lebi ku tcomadu alabastru
(N.T.) -. (ALABASTRO).
Alah
n., *o nome de Deus na língua árabe. - Alah, akbar (F.J.) -. (ALLAH). N.S. V.B.
Alamon
n., *membro do povo alemão, habitante da Alemanha. - Kil ikipas di Alamons,
djintis formadu (IN98) -. (ALEMÃO). N.F. Almon.
Alantedjanu
n., *habitante do Alentejo, uma das regiões de Portugal. (ALENTEJANO). N.S.
V.B.; ALENTEJO significa além do rio Tejo; a outra região é Ribatejo.
alarma
v.tr., *assustar; alertar. (ALARMAR). N.S. V.B.
alarmadu
part., *alertado. (ALARMADO). N.S. V.B.
alarmas!
interj., *grito de guerra para chamar a população às armas. (ÀS ARMAS!). N.F.
azarmas!. N.S. V.B.
alarmi
1.n., *sinal de perigo. (ALARME).
2.interj., *grito de guerra para chamar a população às armas. N.S. V.B., sin.
alarmas!.
alastra
v., *espalhar. - enton kil problema bin kunsa na alastra (R95) -. (ALASTRA).
N.F. neol., vd. lastra. N.S. sin. lagua.
albinismu
n., *doença da pele causada pela falta de pigmentação. (ALBINISMO). N.S.
V.B.
albinu
n., *alguém que sofre da característica doença da pele, causada pela falta de
pigmentação. (ALBINO). N.S. V.B.
albun

14
n., *livro para coleccionar fotografias ou outro. - Ali albuns ki n’ falau kuma no
tene (J.S.) -. (ÁLBUM). N.F. paroxítona.
aldea
n., *pequena povoação. (ALDEIA). N.F. aldeia. N.S. V.A., sin. tabanka.
aldeia
n., - kin ki bu pursora na aldeia? (R95) -. (ALDEIA). N.F. neol. vd. aldea.
aldjebra
n., *uma parte da matemática que faz as operações representando as
grandezas por letras. (ÁLGEBRA). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
aldjebriku
adj., *o que diz respeito à álgebra. (ALGÉBRICO). N.F. proparoxítona. N.S.
V.B.
alega
v., *dizer; acrescentar. - djintis di Bachil ta alega kuma e ka pudi koabita ku kil
djinti (R95) -. (ALEGAR). N.F. neol.
alegra
v., *causar contentamento; tornar-se contente. - abos bo misti alegra un
bokadinhu di tempu ku si lus (N.T.) -. (ALEGRAR). N.F. neol.
alegri
adj., *alguém que é ou está contente. - e noba pui tudu ermons fika alegri (N.T.)
-. (ALEGRE). N.F. neol. N.S. sin. kontenti.
alegria
n., *contentamento; festa. - kantiga di alegria ku di vitoria (L.Cat.) -. (ALEGRIA).
aleguria
n., *exprimir um pensamento por meio de símbolos e imagens. (ALEGORIA).
N.S. V.B.
alejadu
adj., *estropiado; mutilado. (ALEIJADO). N.S. V.A.
aleluia!
interj., *termo da liturgia cristã, de origem hebraica, que exprime alegria. - e
torna grita e fala: aleluia! (N.T.) -. (ALELUIA).
alen di
1.loc. adv., *a acrescentar a; superior a. - alen di sedu un kau di negos, i sedu
tambe bantaba di nobas (P.dosS.) -. (ALÉM DE).
2.con., *locução prepositiva que indica [por cima de]. - ka bu tenta vivi para alen
di bu pusiblidadis (IN96) -.
alerdjia
n., *reacção do organismo perante determinadas substâncias;
incompatibilidade. (ALERGIA). N.F. neol. N.S. V.B.
alerta 1
v., *dar um pré-aviso para chamar à atenção; prevenir; sobreavisar. - pa pudi
alerta no kondutoris kuma, rialmenti mufunesa ta ten na es altura (R95) -.
(ALERTAR). N.F. neol.
alerta 2
1.n., *sinal de pré-aviso ou de sobreaviso. - No kiston i di fasi un alerta (R98) -.
(ALERTA). N.F. neol.
2.interj., *atenção!; sentido!. (ALERTA).
alertadu
part., *sobreavisado; prevenido. (ALERTADO). N.F. neol. N.S. V.B.
alfa

15
n., *primeira letra do alfabeto grego e termo da liturgia cristã para indicar o
começo ou o princípio. - ami i Alfa ku Omega, purmeru ku ultimu (N.T.) -.
(ALFA). N.S. ant. omega.
alfabetiku
adj., *o que segue a ordem do alfabeto. (ALFABÉTICO). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B.
alfabetismu
n., *instrução; o saber ler e escrever. (ALFABETISMO). N.S. V.A.; sin.
alfabetizason; ant. analfabetismu.
alfabetiza
v., *ensinar a ler e a escrever. (ALFABETIZAR). N.S. V.B.
alfabetizadu
adj., *pessoa que sabe ler e escrever. (ALFABETIZADO). N.S. V.B.
alfabetizason
n., *acção de ensinar a ler e a escrever. - es i no sugundu libru di alfabetizason
na Kiriol (Dea) -. (ALFABETIZAÇÃO).
alfabetu
n., *abecedário; conjunto de letras de uma língua; o sistema gráfico. - Grupu di
tarbadju disidi di tarbadja ku alfabetu fonolojiku (Men) -. (ALFABETO).
alfaiati
n., *pessoa que exerce a arte de fazer fatos. - Purtantu i ami alfaiati Seni Ture,
n’ mora na rijon di Kinara (R95) -. (ALFAIATE).
alfandiga
n., *aduana. - Djintis di nha tempu tudu tene fadiga, alfandiga fadiga (J.D.) -.
(ALFÂNDEGA). N.F. proparoxítona.
alfandigariu
adj., *que diz respeito à alfândega. - purmeru edison na 1935 di un lejislason
alfandigaria (R95) -. (ALFANDEGÁRIO).
alfas
n., *planta herbácea comestível, muito usada na culinária crioula. - Kusa ku ta
kumedu kru: alfas, tomati, kubi, dibi di labadu diritu i sintandadu na iagu di sal
(Igr.I.) -. (ALFACE). N.F. oxítona, alfasi.
alfasi
n., - mindjeris aprindi manga di kusa sobri kultivu di tomati, alfasi, pipinus,
baguitc, kandja (R98) -. (ALFACE). N.F. vd. alfas. N.S. n.v. “lactuca sativa”.
Alfasinha
n., *alcunha dos habitantes de Lisboa; lisboeta. (ALFACINHA). N.S. V.B.
alferis
n., *oficial do exército imediatamente inferior ao grau de tenente; porta-
bandeira. - Di akordu ku komandanti di ason preventiva di rejon di Kinara,
alferis Paulo Sanca (R95) -. (ALFERES). N.F. paroxítona; mil.
alfiniti
n., *instrumento para pregar roupas; prego muito pequeno. (ALFINETE). N.S.
V.B.
alfordia
n., *liberdade concedida ao escravo. (ALFORRIA). N.S. V.B.
alga
n., *erva talófita, que vive na água. (ALGA). N.S. V.B., n.v. “Alaria esculenta”.
algadon
n., (ALGODÃO). N.F. vd. algudon. N.S. V.B.

16
Algarbiu
n., *habitante da região do Algarve, uma das regiões do Portugal. (ALGARVIO).
N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
algarismu
n., *sinal que representa os números. (ALGARISMO). N.F. neol. N.S. V.B., sin.
numeru.
algudon
1.n., *fruto da planta do algodoeiro, da família das Malváceas. - i era branku
fandan, suma algudon o suma nevi (N.T.) -. (ALGODÃO). N.F. algadon. N.S.
n.v. da planta: “Gossipium herbaceum”. 2.n., *o tecido ou o fio feito com o fruto
do algodão.
alguin
quant., *pronome indefinido que significa uma pessoa. - si alguin misti
sandis, i son korta pon bu mitil salada la (R95) -. (ALGUÉM). N.M. o adj.
indefinido é algun, cujo equivalente é ALGUM. N.S. ant. ninguin.
alguin di rispitu
n., *uma pessoa importante. - Mindjor no kudji alguin di rispitu pa i sedu no rei
(P.B.) -. (deriv. ALGUÉM DE RESPEITO). N.M. lexia complexa.
algun
quant., *adjectivo indefinido. - bu odja algun kusa? (N.T.) - i fika algun dias
(N.T.) -. (ALGUM). N.M. o pron. indefinido é alguin, cujo equivalente é
ALGUÉM. N.S. ant. nin un.
ali
adv., *significa o lugar perto do locutor; aqui. - Ali fonti li pertu (P.B.) - Mostran
bu kasa! alil li (J.L.R.) - Ka bu fasi mal pa bu kabesa, pabia alinu li tudu (N.T.) -.
(ALI). N.F. oxítona. N.M. ao adv. ali são sufixados os eventuais
pron.pess.compl. N.S. sin. li; ali li; ant. ala; ALI significa [naquele lugar],
portanto ALI traduz ala.
ali li
loc. adv., *significa o lugar perto do falante; aqui. - I ka es omi ke misti mata?
Alil li i na fala klaru (N.T.) -. (deriv. ALI). N.M. os eventuais pron.pess.compl são
sufixados depois de ali. N.S. ALI significa [naquele lugar] e traduz ala; sin. li;
ali; ant. ala la; ala.
aliadu
part., *associado; unido. - sen mortus i vinti prizonerus pa parti di forsas aliadus
(R95) -. (ALIADO).
aliansa
1.n., *pacto entre dois ou mais pessoas. - el i firmanta mas kil aliansa (L.Cat.) -.
(ALIANÇA).
2.n., *anel de casamento. - aliansas kumpradu, kusas kumpradu, kasamenti
firma (R95) -. (ALIANÇA). N.S. sin. anel.
alias
adv., *de outro modo, de maneira mais precisa. - Kasa alias, o montia i ka son
na Guine, i ta montiadu na Europa (IN96)-. (ALIÁS). N.F. oxítona, neol.
alikati
n., *peça de ferramenta para segurar objectos, cortar ou torcer arame.
(ALICATE). N.S. V.B.
alimenta
v.tr., *dar nutrimento. - mininus o jovens e dibi di alimenta se kurpu pa e pudi
tene os (Igr.I.) -. (ALIMENTAR). N.F. almenta.

17
alimentadu
part., *nutrido. - tudu no komandu i alimentadu pa kumida di tabanka (C.P.) -.
(ALIMENTADO).
alimentason
n., *sustento; comida. - bu kurpu tambi pirsisa di bon alimentason (Igr.I.) -.
(ALIMENTAÇÃO).
alimentu
n., *tudo o que serve de comida. - liti maternu i mindjor alimentu ki mininu pudi
tene (R96) -. (ALIMENTO).
alinha 1
v., * colocar em linha ou em ordem. - Sa, oh!, ka bu disa Mano asin, puruntu
alinha korson (J.C.) -. (ALINHAR).
alinha 2
n., *cada uma das subdivisões de um artigo ou parágrafo. - Alinha a: kin ku ka
rispita seus di no tera (R98) -. (ALÍNEA)
alinhamentu
n., *acto ou efeito de pôr em linha recta. - bumbas di iagu ku alinhamentu di
kazas, kil ki no ta tcoma urbanizason (R95) -. (ALINHAMENTO).
alisersi
n., - kasa ku un bon alisersi, enton kila i un kasa ke teneu kontinuason di
manga di anu (IN96) -. (ALICERCE). N.F. vd. alisersu.
alisersu
n., *a fundação de uma construção. - i pui alisersu riba di pedra (N.T.) -.
(ALICERCE). N.F. alisersi.
aliseu
n., *nome de um tipo de vento; alísio. (ALISEU). N.S. V.B.
alista
v., *recrutar na tropa. (ALISTAR). N.F. neol. N.S. V.B., sin. santa-prasa.
alistadu
part., *recrutado. (ALISTADO). N.S. V.B.
alivia
v., *tirar parte do peso ou da responsabilidade. - es skola superior alivia Guine
di dipendensia di pursoris koperantis (P.dosS.) -. (ALIVIAR). N.S. sin. lebia.
aliviadu
part., *atenuado; consolado. (ALIVIADO). N.S. V.B.
aliviamentu
n., *alívio; consolação. (ALIVIAMENTO). N.S. V.B., sin. aliviu.
aliviu
n., *consolação; aliviamento. (ALÍVIO). N.F. neol. N.S. V.B., sin. aliviamentu.
alkalinu
adj., (ALCALINO). N.S. V.B., ant. asidu.
alkaloidi
n., *substância com propriedades alcalinas; estupefaciente. (ALCALÓIDE). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
alkansa
v., *conseguir, agarrar. - mindjeris konsigui di faktu alkansa puzison ke alkansa
pabia di kil Cabral la (C.P.) -. (ALCANÇAR). N.S. sin. iangasa.
alkansadu
part., *conseguido. (ALCANÇADO). N.S. V.B.
alkatra 1

18
v.tr., *cobrir com alcatrão. (ALCATROAR). N.F. proparoxítona, neol. N.S. V.A.,
sin. asfalta.
alkatra 2
n., *região do corpo das rezes perto do rins; anca. - Bo disan n’ bambu anti di
alkatra arnega! (R.N.) -. (ALCATRA). N.F. neol.
alkatradu
adj., *estrada com pavimentação de asfalto. - puku taxistas ki ta seta leba
pasajerus na stradas ki ka alkatradu (P.dosS.) -. (ALCATROADO). N.S. sin.
asfaltadu.
alkatron
n., *asfalto, substância para pavimentar as estradas. - bo tciga bo nkosta bo tira
roda fora di alkatron (R95) -. (ALCATRÃO).
alkeire
n., *medida de cereais e de líquidos. (ALQUEIRE). N.S. V.B.; a unidade de
medida varia entre 13 e 22 litros; sin. bucha.
alkimia
n., *arte praticada na Idade Média a fim de obter substâncias valiosas,
mexendo os vários elementos. (ALQUIMIA). N.S. V.B.
alkol
n., *líquido usado em medicina para desinfectar. - I ka pirsis limpal ku alkol,
basta i labadu so ku iagu (Men) -. ((ÁLCOOL). N.F. paroxítona, alkul.
alkoliku
adj., *líquido com álcool; diz-se de uma pessoa dependente das bebidas
alcoólicas. - Uzu di bibida alkoliku (IN96) -. (ALCOÓLICO). N.F. proparoxítona.
alkolismu
n., *doença causada pelo abuso de bebidas alcoólicas. - falta di impregu ta
omenta bandidasku, furtus ku asaltus, prostituson, alkolismu i utrus malis na
sosiedadi di Bisau (P.dosS.) -. (ALCOOLISMO).
alkoliza
v., *embriagar. (ALCOOLIZAR). N.S. V.B.
alkolizadu
part., *o que abusa de bebidas alcoólicas; embriagado. (ALCOOLIZADO). N.S.
V.B.
alkoranu
n., *livro do profeta Maomet, fundador do islamismo. - Nin na lei, nin na
alkoranu, i ka sta la (IN96) -. (ALCORÃO). N.F. neol., alkoron.
alkoron
n., (ALCORÃO). N.F. vd. alkoranu. N.S. V.B.
alkul
n., (ÁLCOOL). N.F. paroxítona, arc., vd. alkol. N.S. V.B.
alma
n., *parte espiritual da vida dos seres; vida; parte vital. - ka bo medi kilis ku ta
mata kurpu, e ka pudi mata alma (N.T.) -. (ALMA). N.S. alma dutru mundu
(ALMA DO OUTRO MUNDO) indica um fastasma e também as almas dos
antepassados; alma di diabu (ALMA DO DIABO) indica alguém malvado.
alma-biafada
n., *ave da família dos buconídeos, de bico comprido e plumagem preta que
habita na zona húmida do interior, longe da costa, muito presente nas histórias
da Guiné-Bissau. - Alma-biafada ba buska mindjer (T.M.) -. (ALMA-DE-
BIAFADA). N.S. n.v. “Bucorvus abyssinicus”; o nome deriva da tradição do

19
povo Beafada que diz “são estas aves as almas dos seus passados” (A.Á.de
Almada).
almami
n., *padre muçulmano. (IMAME). N.S. V.B.
almasen
n., (ARMAZÉM). N.F. vd. armasen. N.S. V.B.
almenta
v.tr., - ki tris pe di mangu ke ta almentanu esperansa (J.D.) -. (ALIMENTAR).
N.F. vd. alimenta.
almiranti
n., *oficial-general da marinha. (ALMIRANTE). N.F. mil. N.S. V.B.
almofada
n., *saco cheio de substância especial que serve como assento ou recosto da
cabeça. - e na finka djudju na almofada (L.Cat.) -. (ALMOFADA). N.S. sin.
turbuseru.
Almon
n., (ALEMÃO). N.F. vd. Alamon. N.S. V.B.
almorodia
n., *espécie de doença das veias anais. (HEMORRÓIDAS; HEMORRÓIDES).
N.F. proparoxítona. N.S. V.A., sin. puludja.
almos
n., (ALMOÇO). N.F. oxítona, vd. almosu. N.S. V.B.
almosa
v., *tomar a refeição durante o dia. - i ta kumbidan almosa na kaza, i konta-
konta manga di mintida (IN99) -. (ALMOÇAR). N.F. neol. N.S. sin. djanta.
almosu
n., *a refeição que se toma ao meio dia. - un bon almosu pa kin apruveita es
pratu di djorontc ku siti (R95) -. (ALMOÇO). N.F. neol., almos. N.S. sin. djanta.
alo!
interj., *interjeição que exprime [invocação]; palavra usada nas chamadas
telefónicas ou nas entrevistas em directo da rádio emissora; está lá?; alo!. -
Alo! Bon dia! - No tene mas un ovinti na linha pa da si kontribuson: alo sin!
(R95) -. (ALÔ!). N.F. alo sin!.
alo sin!
interj., - No tene mas un ovinti na linha: alo sin! (R95) -. (ALÓ SIM!). N.F. vd.
alo!.
alpaka
n., *liga metálica de cobre, zinco, niquel e prata; metal branco. - fiansa dimas el
ku kebra kudjer di alpaka (N.M.) -. (ALPACA).
alsa
n., *suspensórios dos vestidos, das blusas ou das calças. (ALÇA). N.S. V.A.
alta 1
v.intr., *ir ao mato; eufemismo para indicar a acção de defecar ao ar livre. - bo
bin otca alguin sinta i na alta, bo na iabri tripa riba del? L.S.) - (deriv. ALTO).
N.S. sin. bai altu, lexia complexa deriv. das línguas africanas por meio do
processo de decalque.
alta 2
1.n., *aumento de preços. (ALTA). N.S. V.B.
2.n., *autorização de saída do hospital dada ao doente. (ALTA).
altamenti

20
adv., *muito. - Ami n’ sta altamenti kontra e situason li (IN96) -. (ALTAMENTE).
altar
n., *mesa para celebrar a Missa no culto católico; lugar para fazer os sacrifícios
nos vários cultos das outras religiões. - kal ki mas importanti: oferta o altar ku ta
santifika oferta? (N.T.) -. (ALTAR). N.M. pl. altaris.
altera
1.v., *modificar; falsificar. - no ta alteral ku sumu di kabasera, sumu di foli (R95)
-. (ALTERAR).
2.v., *excitar; excitar-se. - Si alguin otca kuma n’ altera vos, o n’ selera mas, ki
sinti un bokadinhu ofindidu, nha sinseru diskulpas pa kila la (R95) -.
alteradu
adj., *perturbado; preocupado. - duenti nan alteradu, mesmu akompanhanti ta
bin alteradu (IN96) -. (ALTERADO).
alternativa
n., *situação ou iniciativa diferente. - Stadu pur si i dibi di kunsa na pensa
randja un alternativa pa ntrava es situason di komersiu di mininus (IN96) -.
(ALTERNATIVA).
alteru
adj., *arrogante. (ALTEROSO). N.S. V.B.
altisi
v.caus., *levantar. - no ka osa djustanda no kabesa nin komparal ku kilis ku ta
altisi se kabesa (N.T.) -. (deriv. ALTO). N.M. altu + si.
Altisimu
adj.superl., *nome dado a Deus; o mais alto. (ALTISSIMO).
altu
1.adj., *elevado; grande. - i ka ta pul na un kau altu? (N.T.) -. (ALTO). N.S. pres
altu.
2.adj., *pessoa que tem importância. - mindjeris di altu katiguria (N.T.) -.
(ALTO).
altufalanti
n., *instrumento para aumentar o tom e a intensidade da voz; altifalante. - I pa
tudu zona di no tera ku altufalanti i ta grita (C.P.) -. (ALTOFALANTE). N.F.
neol., autofolanti. N.S. sin. megafoni. disispera
altura
1.n., *distância entre a base e a parte superior. - arami pudi subi tok bu tciga na
altura ku bu misti (Igr.I.) -. (ALTURA).
2.n., *momento de um acontecimento. - na kil dividu altura dona Elena tan tciga
(R95) -.
aluguer
n., *contrato de locação. - son kin ke tene dinheru ku pudi fasi aluguer di un
kaza pa i mora ku si familia (IN96) -. (ALUGUER). N.F. oxítona. N.S. sin.
lugason.
aluminiu
n., *espécie de metal que a água do mar não pode corroer. (ALUMÍNIO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
aluna
n.f., *discípula; a que recebe instrução na escola. (ALUNA). N.S. V.B.
alunu
n., *discípulo; o que recebe instrução na escola. - i paga skola di alunu (IN96) -.
(ALUNO). N.S. sin. studanti.

21
alunu-mestre
n., *alguém que estuda e ensina ao mesmo tempo. (ALUNO-MESTRE). N.S.
V.B.; alunu-mestre era
bastante normal durante o tempo colonial, nas escolas das aldeias mais
afastadas da cidade, como meio para compensar a falta de professores.
alva
n., *camisão branco utilizado pelo padre católico na liturgia. (ALVA). N.S. V.B.
alvara
n., *diploma que concede o direito para a exploração de determinados serviços.
- e konsigui se alvara (IN96) -. (ALVARÁ). N.F. oxítona.
alvu
n., *objectivo; fim. - alvu des barajen i pa tardanta iagu nes parti di riu pa i ka
pudi kuri pa mar ma i na intci na ki parti tras di barajen (Igr.I.) -. (ALVO).
ama 1
v.tr., *gostar de alguém. - Anos i un povu ke ama n’utru (R98) -. (AMAR). N.S.
ama di liti; sin. kiri.
ama 2
n., *governanta; dona da casa; pessoa que toma conta de uma criança; mulher
que amamenta uma criança alheia. (AMA). N.S. V.B., sin. ama seku; ama di
liti (AMA DE LEITE).
ama di liti
n., *mulher que amamenta uma criança alheia. (deriv. AMA DE LEITE). N.M.
lexia complexa. N.S. V.B., sin. ama-seku.
ama-seku
n., *governanta; pessoa que toma conta de uma criança. (AMA-SECA). N.M.
lexia composta. N.S. V.B.
amabil
adj., *agradável. (AMÁVEL). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
amabilidadi
n., *afabilidade. (AMABILIDADE). N.S. V.B.
amada
n.f., *a mulher querida; companheira. (AMADA). N.S. V.B., sin. namorada.
amadu
1.part., *preferido; querido. - no fiel ermon amadu, Onesimo (N.T.) -. (AMADO).
2.n., *a pessoa querida; companheiro; companheira. (AMADO). N.S. sin.
namoradu.
amadur
1.n., *pessoa que exerce uma arte de maneira não profissional. - Tempu di
karnaval amadur kunsa na nteradu i disadu na intirior di pais, pa da lugar a
profisional (P.dosS.) -. (AMADOR).
2.n., *namorado; amante. (AMADOR).
3.n., *pessoa que toma conta de uma criança.
amanha 1
adv., *advérbio de tempo que indica o dia seguinte, em oposição ao dia de hoje
e ao dia de ontem. - Amanha tisin karta di sina T.M.) -. (AMANHÃ). N.F.
oxítona. N.S. amanha-amanha; dispus di amanha; ermon di amanha
(DEPOIS DE AMANHÃ); parmanha (DE MANHÃ).
amanha 2
n., *o tempo futuro. - pa amanha, un amanha ku ka lundju, ora ku bo kaba “No
Lei”, bo pudi ba ta lei tudu kusa ku skirbidu na Kriol (Dea) -. (AMANHÃ). N.F.

22
oxítona.
amanha-amanha
adv., *advérbio de tempo que indica um tempo futuro próximo; no futuro. -
Toma sintidu mininu, amanha-amanha ka ten dia di bin (J.D.) -. (AMANHÃ).
N.M. redobro.
amanha-parmanha
n., *o dia seguinte de manhã. - tudu i amanha-parmanha (R95) -. (AMANHÃ DE
MANHÃ). N.F. oxítona. N.M. lexia composta.
amante
n., *namorado; apaixonado. - ami i amante di futibol (IN96) -. (AMANTE). N.F.
neol. N.S. sin. namoradu.
amarelu
adj., *cor amarela; a cor do ouro. - amarelu suma nsofri (N.T.) -. (AMARELO).
N.S. febri-amarelu.
amargu
adj., *diz-se de comida de sabor desagradável ou de acontecimento que causa
desgosto. - Korson di Noemi i ka fika duru i amargu (A.T.) -. (AMARGO). N.S.
sin. malgos.
amargura
n., *ter um comportamento duro com os outros; estado de alguém que está
aflito. - bo kaba ku tudu amargura, ku brabesa, ku raiba, ku gritaria, ku koba, ku
tudu koldadi di malisia na bo metadi (N.T.) -. (AMARGURA). N.F. neol.
amas
adv., *além do devido. - Adon ku Eva e sta na un kau sabi, amas e ka dibi di
muri, elis i amigu di Deus (L.A.M.) -. (A MAIS). N.F. oxítona.
ambienti
1.n., *a natureza e tudo e todos aqueles que nos circundam. - Ambienti n’ ta
ntindil i un kusa ku sta a volta di anos tudu (R95) - i ambienti ta favoresinu
kondisons ku saudi (R95) -. (AMBIENTE). N.S. sin. meiu-ambienti (MEIO
AMBIENTE).
2.n., *o espaço limitado. - pa kin ki ka kustuma ku “kuri-kuri” di merkadu, kil
ambienti pudi parsil un kunfuson son (P.dosS.) -.
ambisiona
v., *cobiçar; aspirar a. (AMBICIONAR). N.S. V.B.
ambisionadu
part., *cobiçado. (AMBICIONADO). N.S. V.B.
ambison
n., *desejo grande; avidez; cobiça; cupidez. - son ku union di partidus politiku
talves ke pudi fasi kualker kusa, ma ambison tciu (IN96) -. (AMBIÇÃO). N.F.
oxítona.
ambitu
n., *espaço limitado. - pa sinhora ministra informanu kal ki finansiamentu na
ambitu des programa di investimentu ke saudi ten (R95) -. (ÂMBITO). N.F.
proparoxítona.
ambulansia
n., *meio de transporte dos doentes e feridos. (AMBULÂNCIA). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
ambus
quant., *os dois juntos; um e outro. - rikunhisimentu di promoson di fidjus di
ambus sexus (R95) -. (AMBOS). N.F. paroxítona, neol.

23
amen
interj., *palavra da liturgia cristã que significa “está bem”, “verdadeiro”; assim
seja. - gloria i pa Deus! Amen (Igr.I.) -. (AMÉM). N.F. oxítona; hebraico “ámén”.
amendua
1.n., *fruto da amendoeira. - pedra dentru di kaskadju dibi di sedu mas o menus
na tamanhu di amenduas (Igr.I.) -. (AMÊNDOA). N.F. proparoxítona.
2.n., *guloseima de açúcar e outros ingredientes; rebuçado; caramelo. N.S. sin.
rapuchadu; amendua é hiperónimo de AMÊNDOA e de REBUÇADO.
amenduinha
n., *árvore da amendoeira, da família das Rosáceas. (AMENDOEIRA). N.S.
V.B.
Amerika
1.n., *a nação dos Estados Unidos da América; E.U.A. - alguns sidadis di
Europa i di Amerika (P.dosS.) -. (AMÉRICA). N.F. proparoxítona.
2.n., *o continente americano. - Ami n’ ka ten nada ku floresta di Amerika, di
Asia o di Europa (IN96) -. (AMÉRICA).
amerikaniza
v., *importar a moda ou parte do modelo cultural americano. (AMERICANIZAR).
N.S. V.B.
amerikanizadu
part., *pessoa ou moda cultural sob a influência da cultura americana.
(AMERICANIZADO). N.S. V.B.
Amerikanu
n., adj., *habitante dos Estados Unidos da América. - militaris norti-amerikanu
(R95) -. (AMERICANO). N.S. sin. norti-americanu (NORTE-AMERICANO);
ant. sul-amerikanu (SUL-AMERICANO).
ametista
n., *gema de cor purpúrea ou violeta. - purmeru alisersu era di sardonika, di
seis sardiu, di seti krisolitu, di oitu iagu-merinha, di novi topaziu, di
deskrisoprasu, di onzi djasintu, di dozi ametista (N.T.) -. (AMETISTA).
ami
pron.pess.suj., *forma secundária do pronome pessoal sujeito 1ºsing.; eu. - Ami
i tersera klasi (R95) - Ami n’ gosta tciu di bo! (T.M.) - ami ki galinha di Gan
Fodeba (T.M.) -. (deriv. MIM). N.F. oxítona. N.S. as seis formas secundárias
dos pron.pess.suj. são ami; abo; el; anos; abos; elis.
amiantu
n., *mineral resistente ao calor, muito usado na fabricação das chapas para a
cobertura das casas, apesar de ser cancerígeno. (AMIANTO). N.S. V.B.
amiasa 1
v.tr., *intimidar; pôr em perigo; fazer gestos intimidativos. - I ka pa amiasa
ninguin; i pa tenta pui kusas na se dividu lugar (R95) -. (AMEAÇAR). N.F. neol.
N.S. sin. roka.
amiasa 2
n., *perigo. - amiasa di un nobu guera nukliar (R95) -. (AMEAÇA). N.F. neol.
amiasadu
part., *posto em perigo. - diritu di tene vida ku amiasadu na kontinenti afrikanu
(R95) -. (AMEAÇADO). N.F. neol., miasadu.
amiba
*ameba; parasita do intestino, de uma célula, muito comum nas águas sujas e
que causa a doença da amebíase. (AMEBA). N.S. V.B.

24
amibiazi
n., *doença causada pelo parasita de ameba. (AMEBÍASE). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B.
amidu
n., *substância muito comum nos vegetais, especialmente nos tubérculos.
(ÁMIDO). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
amiga 1
v., *tornar-se amigo; viver em concubinato. (AMIGAR). N.S. V.B.
amiga 2
1.n.f., *amante; namorada; companheira. (AMIGA).
2.n.f., *colega. - suma un nha amiga li Deni (IN96) -. (AMIGA).
amigadu
part., *sedo amante; alguém que vive em mancebia. (AMIGADO). N.S. V.B.
amigu
1.n., *uma pessoa a quem estamos ligados com sentimentos de sinceridade e
de afecto. - ki rapas tene un amigu (T.M.) -. (AMIGO). N.S. ant. inimigu.
2.adj., *afeiçoado; colaborador. - bindidur amigu ora ki ka tene merkaduria ki
fregues misti, i ta mostral nde ki pudi kumpra mas baratu i produtu mindjor
(P.dosS.) -. (AMIGO). N.S. na Guiné é muito frequente usar o termo amigu
para chamar alguém, apesar de desconhecido, a fim de pedir-lhe alguma coisa.
amigundadi
n., *estado de ser amigos; amizade. - si amigundadi ke staba nel, gatu ku ratu e
sta moradu na un kaza (L.A.M.) -. (deriv. AMIGO). N.S. sin. amizadi.
aministra
v., (ADMINISTRAR). N.F. vd. adiministra. N.S. V.B.
aministradur
n., (ADMINISTRADOR). N.F. vd. dimistradur. N.S. V.B.
aministrason
n., - kil la ka impidi Partidu pa riorganiza no servisu di aministrason dentru di
algun zona ke staba dja libertadu (C.P.) -. (ADMINISTRAÇÃO). N.F. vd.
adiministrason.
amisadi
n., - Pega es CFA pa amisadi (M.M.) -. (AMIZADE). N.F. vd. amizadi.
amizadi
n., *situação em que as pessoas têm sentimentos recíprocos de sinceridade e
afectos; simpatia. - i prisis bon manera pa nganha amizadi di bindiduris
(P.dosS.) -. (AMIZADE). N.F. amisadi; mistadi. N.S. ant. inimizadi.
amnistia
n., *acto de clemência que cancela todas as penas. - e manda kontan kuma e
na da amnistia (C.V.) -. (AMNISTIA). N.F. neol.
amonton
adj., *alguém que é preguiçoso e com pouca vontade de trabalhar ou de
aplicar-se nos estudos. - Amonton ka sibi si trabadju ta kaba - i ka son
amonton, ma papiadur: i ta miti boka na tudu kombersa (N.T.) -. (A MONTÕES).
amontondadi
n., *atitude de ser preguiçoso. - e kusa di sinta sin, amontondadi na matau
(T.M.) -. (deriv. A MONTÕES). N.M. amonton + ndadi.
amor
n., *sentimento que tem manifestações diferentes desde o afecto até às
relações íntimas. - omi dibi di sibi, nin si ten roson dianti di mindjer, i ka dibi di

25
kombersa ku raiba, ma ku amor, pabia mindjer i parti mas fraku (Igr.I.) -.
(AMOR). N.F. amur.
amora
n., *fruto da amoreira, da família das Moráceas. (AMORA). N.S. V.B.
amorus
adj., *afectuoso. (AMOROSO). N.F. oxítona. N.S. V.B.
amostra
n., *exemplo; pequena quantidade. - kuntudu i ka disa bos sin un amostra pa da
tustumunhu del (N.T.) -. (AMOSTRA).
ampagai
adv., *muito; em grande quantidade. - Omi Nhominka gora firma i diskuda na
djubi pis manera ki e na brinka na iagu: Djarama Guine-Bisau, pis ten ampagai
(M.M.) -. N.F. proparoxítona; Francês “em pagaille” que significa em grande
quantidade.
amparu
n., *protecção; auxílio; atenção especial. - populason ku ka tene kosta largu, ku
na pirsisa di amparu (R95) -. (AMPARO). N.F. neol.
amplia
v., *aumentar; alargar; tornar mais amplo e extenso; tornar maior. - amplia
pusiblidadis di idukason (R95) -. (AMPLIAR). N.F. neol.
ampliadur
n., *instrumento para aumentar a imagem de um objecto. (AMPLIADOR). N.F.
neol. N.S. V.B.
amplifika
v., *aumentar; dilatar. (AMPLIFICAR). N.F. neol. N.S. V.B.
amplifikadu
part., *aumentado; dilatado. (AMPLIFICADO). N.F. neol. N.S. V.B.
amplifikadur
n., *instrumento que serve para intensificar os sons. (AMPLIFICADOR). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. koluna.
ampus
1.con., *conjunção subordinativa que introduz orações concessivas; apesar
disso; além disso; de facto. - I pena e ta mandau na buska pa kompleta firkidja
des no kasa ku no djunta tudu, ma ora ku bu riba, ampus i suma nada (C.V.) -.
(deriv. POIS). N.F. oxítona.
2.interj., *interjeição que exprime assentimento; pois sim!
amur
n., (AMOR). N.F. vd. amor. N.S. V.B.
Amura
n., *fortaleza de Bissau. (AMURA). N.S. V.B.; a construção da fortaleza foi
autorizada em 1765, com a resolução régia do 12 de Agosto.
amutina
v., *pôr em motim; revoltar. (AMOTINAR). N.F. neol. N.S. V.B., sin. rebolta.
an!
interj., *interjeição que exprime [surpresa]. - an! ki djintis ka bali (T.M.) -. (AH!).
N.M. redobro an-an!.
an-an!
interj., *interjeição que exprime [surpresa]. - an-an, ami n’ seta sinau sibi, abo
bu na sina nha inimigu sibi (P.B.) -. (AH!). N.M. redobro. N.S. sin. an!.
analdjesiku

26
adj., *análgico; substância medicamentosa que reduz a sensibilidade à dor.
(ANALGÉSICO). N.F. proparoxítona, neol. N.S. V.B.
analfabetismu
n., *falta de saber ler e escrever. - eliminason di pobreza, analfabetismu i pa ten
un mindjor saudi pa mindjeris (R95) -. (ANALFABETISMO). N.S. ant.
alfabetismu.
analfabetu
adj., *alguém que não sabe ler e escrever. - nde ki izisti na mundu
aprosimadamenti novisentus i setenta milions di adultus analfabetus (R95) -.
(ANALFABETO). N.S. ant. alfabetizadu.
analis
1.n., *acção de estudar ou examinar com cuidado e competência. - Na analis
ku no fasi, no tciga konkluson di toma midida duru (R95) -. (ANÁLISE). N.F.
paroxítona, analisi. N.S. fasi analis.
2.n., *exame de uma amostra, como por exemplo, em medicina ou em
agricultura. - Bu dibi di bin djuntu ku bu badjudas, bo ten ku fasi analis purmeru
(Cecomes) -. (ANÁLISE).
analisi
1.n., - komu politiku no fasi dja un analisi fundu (IN96) -. (ANÁLISE). N.F.
proparoxítona, neol., vd. analis.
2.n., - i ka ten nin un tekniku ku na bai panha kil solu pa bin fasi analisi pa sibi
kuma la i dibi di fasidu plantason di pe di kadju (IN96) -. (ANÁLISE).
analista
1.n., *técnico que faz as análises em laboratório. (ANALISTA).
2.n., *especialista numa matéria ou numa situação, como por exemplo analista
político. N.S. V.B.
analiza
v., *examinar com atenção. - i ta kabi juis pa analiza kusa la, kazu pur kazu
(R95) -. (ANALISAR). N.F. sin. fasi analis.
analizadu
part., *examinado com atenção. - i analizadu, ku sedu kuma, i djubidu
prufundamenti kistons ligadu ku djustisa ku ten na Guine (R95) -.
(ANALISADO).
ananas
n., *fruto do ananaseiro, da família das Bromeliáceas. - Vitamina C i ta odjadu
na larandja, limon, foli, turandja, kadju, kamati, ananas ku kabasera (Igr.I.) -.
(ANANÁS). N.F. oxítona. N.S. n.v. “Ananas sativus”.
anarkia
n., *desordem; falta de organização e de governo. - na aspetu organizativu i ten
un anarkia total (IN96) -. (ANARQUIA).
anchua
n., *qualidade de peixe, da família dos Carangídeos; enchova. (ANCHOVA).
N.S. V.B., n.v. “Anchoa guineensis”.
anda
v.intr., - I mandal anda matu pa buska kuru di iran-segu (P.B.) -. (ANDAR). N.F.
neol., vd. ianda.
andadu
adj., *sob efeito de bruxaria. (deriv. ANDADO) N.S. V.A.
andadur
n., - Katcur andadur, os o pankada (A.S.) -. (ANDADOR). N.F. neol., vd.

27
iandadur.
andar
n., *todos os pisos de uma casa. - Si donas fusiba pa andar di riba. (R95) - sala
garandi ku mubilia na purmeru andar (N.T.) -. (ANDAR). N.F. oxítona. N.S. O
Guineense distingue os diferentes pisos com as duas categorias andar di bas
(RÉS-DO-CHÃO) e andar di riba, isto é, os outros andares: prumeru andar
(PRIMEIRO ANDAR); sugundu andar (SEGUNDO ANDAR); terseru andar
(TERCEIRO ANDAR).
andar di bas
n., *o andar ao nível da rua; rés-do-chão. - dipus si dona femia fusi pa andar di
bas (R95) -. (deriv. ANDAR DEBAIXO). N.M. lexia complexa.
andjina
n., *inflamação aguda da garganta; amigdalite. (ANGINA). N.S. V.M.
andju
1.n., *ser espiritual da religião cristã e da cultura hebraica. - i fasi suma andju di
Deus falal (N.T.) -. (ANJO). N.F. anju. N.S. sin. andju di guarda.
2.n., *criança pequena; bebé; anjinho. N.S. Na cultura da Guiné, e
especialmente dos Bijagós, o termo refere-se em particular aos bebés
falecidos.
andju di guarda
n., *anjo custódio; protector; guarda-costas. - Utru tciu e fika ku Deus, i andjus
bon i andju di guarda (L.A.M.) -. (ANJO-DA-GUARDA). N.S. sin. andju.
andurinha
n., *espécie de pássaro de arribação, de cor preta e branca, da família do
Hirundinídeos. - andurinha kuma i na pupu riba di kabesa di nhor Deus, i ba kai
riba di si kabesa (L.A.) -. (ANDORINHA). N.S. n.v. “Hirundo senegalensis”.
anedota
n., *narração breve e jocosa; historieta. (ANEDOTA). N.S. V.B.
anel
n., *argola de vários metais, normalmente ouro, prata ou cobre, que se põe no
dedo anelar como sinal de aliança, de compromisso ou de união matrimonial
com alguém. - bo pul anel na dedu, bo kalsal sapatu (N.T.) -. (ANEL). N.F. neol.
N.S. sin. aliansa.
anexu
1.n., *diz-se de uma carta ou documento dependente ou ligado. - I papianu di
kil anexu des memorandu, ke ta trata sobri Mansoa (R98) -. (ANEXO).
2.n., *dependência; quarto pequeno acrescentado à casa. (ANEXO). N.S. sin.
konko.
anfibiu
1.adj., *o que pode actuar na terra e na água. - militaris norti-amerikanu e tciga
na aparelius anfibiu (R95) -. (ANFÍBIO). N.F. proparoxítona.
2.n., *os animais, especialmente os da classe dos Batráquios, como a rã, o
sapo e a salamandra. (ANFÍBIO).
Angola
n., *o maior país da lusofonia, situado no hemisfério sudoeste do continente
africano. - e sta na republika popular di Angola na vizita di tarbadju (R95) -.
(ANGOLA).
angolana
adj.f., *pertencente à nação de Angola. - apoiu di liga angolana di diretus
umanus (R95) -. (ANGOLANA).

28
Angolanu
1.n., *membro do povo angolano, habitante de Angola; Angolense.
(ANGOLANO).
2.adj., *pertencente à nação de Angola. - Ministru di Djustisa angolanu (R95) -.
(ANGOLANO).
angulu
n., *canto; termo da geometria. (ÂNGULO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
angunia 1
1.v., *estar moribundo; afligir. (AGONIZAR). N.F. paroxítona.
2.v., *afligir. - Ai! si bu sibiba kuma ki ta angunian! (J.B.) -.
angunia 2
n., *estado do doente que precede a morte. - Angunia di mortu -. (AGONIA).
N.F. paroxítona, agunia. N.S. V.A.
angustia 1
v., *afligir; tormentar. (ANGUSTIAR). N.S. V.B.
angustia 2
n., *aflição; tristeza. (ANGÚSTIA). N.S. V.B.
angustiadu
part., *aflito; tormentado. - Jeremias ta sintiba angustiadu pabia di danu ku na
binba pa Juda (Igr.I.) -.(ANGUSTIADO).
anhu
pron.pess., *pronome pessoal 2sg, usado como sinal de deferência e de
respeito. - Anhu ku fala kuma ami i rei (N.T.) -. (O SENHOR). N.F. oxítona, arc.;
nhu. N.M. anhu tem a flexão de género: f. anha; e de número: pl.m. anhus;
pl.f. anhas.
anil
n., *substância de cor azul, utilizada para tingir os panos; índigo. (ANIL). N.S.
V.B.
anila
v.tr., *tingir com anil; tingir de cor azul; azular. (ANILAR). N.S. V.B.
aniladu
part., *azulado. (ANILADO). N.S. V.B.
anilia
1.n., *argola de betão, ou de outro material, que serve para a construção de
poços; rodela que se usa com certos parafusos para melhor apertar a porca. - I
kansadu pa fasi anilias di bon koldadi (Igr.I.) -. (ANILHA). N.F. proparoxítona.
2.n., *dispositivo intrauterino que as mulheres utilizam como meio
contraceptivo.
anima
v.tr., *encorajar, ajudar alguém a retomar a esperança, entusiasmar. - pa no
pudi tambi anima utrus na tudu koldadi di kasabi (N.T.) -. (ANIMAR).
animadu
part., *encorajado, entusiasmado. - Fasi joven sinti animadu nunde ki sta nel
(Igr.I.) -. (ANIMADO).
animadur
n., *alguém que ajuda o povo a compreender o significado de uma iniciativa ou
de uma mudança socio-cultural. - mindjor no randja animaduris, talves pa e
pudi iduka no populason (IN96) -. (ANIMADOR). N.M. pl. animaduris.
animal
n., *bicho. - buru, animal di kargu (N.T.) -. (ANIMAL). N.F. neol. N.S. sin.

29
limaria.
animason
n., *acto de encorajar ou educar alguém; entusiasmo. - i sedu metudu di
animason na meiu urbanu (R95) -. (ANIMAÇÃO).
animu
n., *a força moral dos seres humanos; coragem; desejo; energia. - Barnabe ku
signifika kil ku ta da animu (N.T.) - el i ta sta ku kil animu di satisfazi (IN96) -.
(ÂNIMO). N.F. proparoxítona.
anis
n., *planta herbácea da família das Umbelíferas; erva-doce. (ANIS). N.F.
oxítona. N.S. V.B., n.v. “Pimpinella anisum”.
aniversariu
n., *comemoração do dia de nascimento ou do dia em que um facto ocorreu. -
vijesimu aniversariu (R95) -. (ANIVERSÁRIO). N.F. proparoxítona.
anjeliku
adj., *pessoa ou coisa com as qualidades dos anjos; angelino; encantador.
(ANGÉLICO). N.F. proparoxítona, neol. N.S. V.A.
anju
n., - bu gloria ke ta lampra na Anjus ku Arkanjus (L.Cat.) -. (ANJO). N.F. neol.,
vd. andju.
ankol
n., *fruto fresco da palmeira chamada cibe. N.S. V.B., sin. kuku di sibi.
anodu
n., *termo da electricidade para indicar o lado positivo. (ÂNODO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
anomalia
n., *irregularidade; coisa ou estado não normal. (ANOMALIA). N.F. paroxítona.
N.S. V.B.
anon
1.n., *pessoa de estatura muito baixa, inferior à normalidade. (ANÃO). N.F.
oxítona.
2.dim. anonsinhu, *diminutivo de anão. - E pega lutu, Anonsinhu bati Santcu
(F.M.) -. (ANÃOZINHO).
anona
n., *fruto da anona ou anoneira, da família das Anonáceas. (ANONA). N.F.
neol. N.S. V.B., n.v. “anona muricata”; sin. pinha.
anonimu
adj., *normalmente uma carta ou um documento não assinado; sem nome.
(ANÓNIMO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
anormal
adj., *irregular; anómalo; não normal. - Tantu i anormal, ali tudu i amiasa (R98)
-. (ANORMAL).
anos
pron.pess.suj., *forma secundária do pronome pessoal sujeito 1ºpl. - Anos no
sibi mas o menus ki djintis kin ke dibi di sedu (C.V.) -. (NÓS). N.F. oxítona.
ANP
n., *acrónimo que indica a Assembleia Nacional Popular da Guiné-Bissau. -
ANP i tene son un Kamara, sin Senadu (P.dosS.) -. (ANP). N.S. Parlamentu.
ansa
1.n., *a parte que serve para voar; membro anterior de um animal; superfície

30
lateral de um avião ou de uma semente. - i ta toma brasa di fugu i pui bas di si
ansa pa i bai (T.M.) -. (ASA). N.F. arc., aza.
2.n., *orelha de um vaso. (ASA).
ansia
n., *aflição; angústia. - Pa ke e garasa na bu rostu, pa ke e findjimenti di mistin
ku ansia? (O.S.) -. (ÂNSIA). N.F. proparoxítona.
ansinha
v., *encinhar; limpar o terreno com o ansinho ou rastelo. (ANSINHAR). N.S.
V.B.
ansinhu
n., *instrumento de ferro, com dentes, normalmente utilizado nos trabalhos
hortículas para limpar o terreno; rastelo ou restelo. (ANCINHO). N.S. V.B., sin.
n’uridur.
ansol
n., *instrumento de metal, normalmente de aço, que serve para pescar. - bai pa
mar, bu bai bota ansol (N.T.) -. (ANZOL).
anta
adv., *advérbio de dúvida; nesse caso. - Kau kala: anta, ke ke i tene e pumba?
(T.M.) - Anta automatikamenti no na kai (IN96) -. (ENTÃO). N.F. nta 2.
antade
adv., *advérbio de afirmação; realmente. (deriv. ENTÃO). N.S. V.A.
antagonista
n., *aquele que luta contra; adversário. (ANTAGONISTA). N.S. V.B.
ante [ante-]
pref., - antekristu - (ANTE-). N.F. vd. anti 2 [anti-].
antekristu
adv., *o período da história antes do nascimento de Jesus Cristo. (ANTES DE
CRISTO). N.S. V.B.
antena
1.n., *órgão dalguns animais. (ANTENA).
2.n., *instrumento para captar ou transmitir as ondas electro-magnéticas; tempo
de transmissão da rádio ou da televisão. - mas un bias i sta ku bos na antena di
radiu-televizon di Guine-Bisau programa di saudi publika (R95) -. (ANTENA).
anti 1 [anti-]
pref., *morfema que precede os nomes ou os adjectivos para exprimir o sema
[contrariedade]. - antifasista - antikapitalista - antimperialista - antimilitarista;
antivenenu - antikonsetivu - antibiotiku - antiterorista -. (ANTI ou ANTI-). N.M.
prefixo de nomes e de adjectivos. N.S. na gramática portuguesa (ANTI) é
prefixado com o traço [-] quando o segundo elemento tem vida própria e
começa com as letras [h, i, r, s]; no Guineense o traço [-] não é necessário.
anti 2 [anti-]
pref., *morfema prefixo de formação de palavras que exprime o sema
[anterioridade]. - antidata -. (ANTE ou ANTE-). N.F. ante. N.S. na gramática
portuguesa (ANTE) é prefixado com o traço [-] quando o segundo elemento tem
vida própria e começa com a letra [h]; no guineense o traço [-] não é
necessário.
anti 3
adv., *primeiramente; pelo contrário. (ANTES). N.F. antis. N.S. V.B.
anti di
1.loc.adv., *mais cedo; primeiro que. - Ma anti di n’ bai n’ na punta diritu (J.D.) -.

31
(ANTES DE). N.F. antis di. N.S. anti di é hiperónimo de ANTES DE + infin. e
de ANTES QUE + conjuntivo.
2.con., *locução prepositiva que indica [em frente de]; diante; ante. - e na
diskuti anti delis (N.T.) -. (ANTES DE).
3.con., *locução conjuntival subordinativa que indica [condição]. - N’ dibi di
pintia anti di n’ sai (J.L.R.) -. (ANTES DE).
anti di sol-mansi
loc.adv., *o período antes de madrugada. - e bai djanan anti di sol-mansi (T.M.)
-. (ANTES DE O SOL AMANHECER). N.M. lexia complexa. N.S. É o espaço de
tempo que antecede imediatamente o amanhecer, quando é ainda escuro.
antibiotiku
n., *substância medicamentosa que actua destruindo a vida dos organismos
parasitários. - mediku pudi resetau antibiotiku (Igr.I.) -. (ANTIBIÓTICO). N.F.
proparoxítona.
antidata
v., *pôr uma data anterior num documento. (ANTEDATAR). N.S. V.B.
antidatadu
adj., *diz-se de um documento com uma data anterior. (ANTEDATADO). N.S.
V.B.
antifasista
n., *pessoa que combate o fascismo, ou qualquer governo ditatorial de direita.
(ANTIFASCISTA). N.S. V.B.
antifona
n., *termo da liturgia cristã que indica o versículo que é repetido no início e no
fim duma cantiga ou de um salmo. - Antifona: Sinhor guia no pasus na kaminhu
di pas (L.Cat.) -. (ANTIFONA). N.F. proparoxítona.
antigamenti
adv., *advérbio de tempo que indica [em tempos passados]; dantes. -
Antigamenti profison n’ ka tene, ami i domestika (IN96) - suma no ta fasiba
antigamenti (N.T.) -. (ANTIGAMENTE). N.S. sin. utrora; na antiguidadi.
antigas
adj., *antigásico; o que serve para evitar os efeitos perigosos dos gases.
(ANTIGÁS). N.F. oxítona. N.S. V.B.
antigovernu
adj., *o que se opõe ao governo. (deriv. ANTIGOVERNAMENTAL). N.S. V.B.
antigreve
adj., *pessoa que se opõe às greves. (deriv. ANTIGREVISTA). N.S. V.B.
antigu
1.adj., *o que aconteceu ou existiu nos tempos passados. - Kila iardalba nan di
antigu imperiu romanu (A.C.) - na tempu antigu i tenba guera entri Bidjugus di
Uno ku Bidjugus di ilha di Orango (L.S.) -. (ANTIGO). N.M. tempu antigu: o
adj. segue o nome.
2.n., *o que se refere ao tempo antigo. - e ta guarda kustumu di garandis di
antigu (N.T.) -. N.M. di antigu.
antiguidadi
n., *tempo antigo. (ANTIGUIDADE). N.M. pl. antiguidadis, cujo equivalente é
AS ANTIGUIDADES. N.S. antiguidadis indica os monumentos de arte ou os
costumes antigos.
antigus
n.pl., *os antepassados ou as pessoas que viveram antes de nós. - nsinamentu

32
di antigus (N.T.) -. (deriv. ANTIGO). N.F. paroxítona. N.S. sin. antipasadus.
antikolon
n., *independentista. (ANTICOLONIALISTA). N.S. V.B., sin. antikolonialista.
antikolonialista
n., (ANTIKOLONIALISTA). N.F. neol., vd. antikolon. N.S. V.B.
antikonsetivu
n., *o meio utilizado para impedir a fecundação nas relações sexuais. - pratikas
diskriminatorias, suma kilis ke ta mpregadu kontra mindjer, ke ta iziji pa uza
antikonsetivus (R95) -. (ANTICONCEPTIVO).
antikristu
n., *todos aqueles que agem ou falam de maneira contrária aos ensinamentos
de Jesus Cristo; personagem da Apocalipse que deverá actuar nos últimos
tempos para enganar os fiéis de Jesus Cristo. - kil koldadi di djinti, el ki
antikristu nganadur (N.T.) -. (ANTICRISTO).
antikuadu
adj., *antigo; o que está fora de moda. (ANTIQUADO). N.S. V.B.
antimoniu
n., *elemento químico que na classificação de Mendeleiev ocupa a tabela
número 51 e tem como símbolo [Sb]. (ANTIMÓNIO). N.F. proparoxítona. N.S.
V.B.
antionti
adv., *antes de ontem. (ANTEONTEM). N.F. neol. N.S. V.B.; sin. unturdia;
aontordia.
antipasadus
n., *as pessoas que viveram antes de nós; os antigos. - Na no tabanka, djintis
ta pidi Deus atraves di se antipasadus, utrus atraves di iran, eraminde (L.S.) -.
(ANTEPASSADOS). N.S. sin. antigus.
antirior
adj., *antecedente. - Programa antirior (R95) -. (ANTERIOR). N.F. neol.
antiriormenti
adv., *antes; precedentemente. - Purke antiriormenti, no tarda ta tira karbon na
Guine-Bisau (IN96) -. (ANTERIORMENTE). N.F. neol.
antis
adv., *advérbio de tempo que indica um tempo anterior; primeiramente. - Antis
no na papia di merkadu suma kau di nogos (P.dosS.) - Ma kil pasajerus dibi di
kombina antis (P.dosS.) -. (ANTES). N.F. vd. anti 3
antis di
con., - antis i dipus di tcigada di televizon (P.dosS.) - Ma antis di es no obi
muzika ki na fala di paliasu (R95) - E tciga son, anti di e papia ku elis e na sinti
pumba (T.M.) -. (ANTES DE). N.F. neol., vd. anti di.
antisipa
v.tr., *fazer antes do tempo devido; adiantar. (ANTECIPAR). N.S. V.B., sin.
adianta.
antisipadu
part., *adiantado; feito com antecedência. (ANTECIPADO). N.S. V.B.
antiterorista
n., *pessoa que actua contra os terroristas. - selula antiterorista belga (R95) -.
(ANTITERRORISTA).
antivenenu
n., *antivenenoso; antídoto para reduzir os efeitos nocivos do veneno.

33
(ANTIVENENO). N.S. V.B.
antoninhu
n., *mamífero cetáceo, da família dos Delfinídeos; golfinho; delfim; toninha.
(TONINHO). N.S. V.B., sin. golfinhu, neol.
antoniu-boka
n., *espécie de peixe. (ANTÓNIO-BOCA). N.S. V.B., n.v. “Stenodeiphis
blainvillei”; o nome antoniu-boka deriva das características da boca deste
peixe.
anu
1.n., *o tempo de 365 dias, que são 366 no ano bissexto. - Te es anu di 1995 i
tene son un avion pikininu ki ta fasi karera pa Senegal (P.dosS.) - kontanu anu
ki bu ten (C.V.) -. (ANO). N.S. Anu-Nobu (PRIMEIRO DE JANEIRO); anu
letivu (ANO LECTIVO); anu liturjiku (ANO LITÚRGICO).
2.n., *o mesmo que aniversário natalício. - otca Erodis fasi anu (N.T.) -.
(ANOS). N.M. pl. (ANOS) tem o equivalente anu. anu-bom n., *o primeiro dia
de Janeiro. (ANO BOM). N.S. sin. anu-nobu; bon-anu.
anu-nobu
n., *o primeiro dia de Janeiro. - Tarbadjus pa karnaval ta omenta logu dipus di
kunsada di Anu-Nobu (P.dosS.) -. (deriv. ANO NOVO). N.M. lexia composta.
N.S. sin. anu-bon; bon-anu.
anual
adj., *período de um ano. - un krisimentu mediu anual di dus pursentu (R95) -.
(ANUAL).
anualmenti
adv., *em cada ano; todos os anos. (ANUALMENTE). N.S. V.B.
anula
v.tr., *inutilizar; invalidar. (ANULAR). N.S. V.B.
anuladu
part., *invalidado. (ANULADO). N.S. V.B.
anulason
n., *invalidação; supressão. (ANULAÇÃO). N.S. V.B.
anunsia
v.tr., *dar uma comunicação nova; comunicar; revelar. - i mandan pa anunsia
liberdadi pa katibus (N.T.) -. (ANUNCIAR).
anunsiadu
part., *comunicado; revelado. - i anunsiadu aonti di noti pa ministru di djustisa
(R95) -. (ANUNCIADO).
Anunsiason
n., *festa da liturgia cristã, que comemora o encontro do arcanjo Gabriel com a
Virgem Maria. - anunsiason di Sinhor (L.Cat.) -. (ANUNCIAÇÃO). N.S. é o dia
25 de Março, nove meses antes de Natal.
anunsiu
n., *o acto de comunicar uma notícia; aviso. - anunsiu fasidu aos pa diretor di
urbanismu di ministeriu di ikipamentu sosial (R95) -. (ANÚNCIO).
aonti
adv., *advérbio de tempo [o dia que acaba de terminar]; antigamente. -
pruposta aprizentadu aonti di noti pa paizis europeus (R95) -. (ONTEM).
aontordia
adv., *o dia anterior ao de ontem. - alen di interpelason di sinkuenta djintis aonti
ku na noiti di aontordia (R95) -. (deriv. ONTEM + OUTRO DIA). N.F. ontordia.

34
N.S. sin. unturdia; sin. antionti.
aorta
n., *termo técnico da medicina para indicar os canais que transportam o sangue
arterioso. (AORTA). N.S. V.B.
aos
adv., *advérbio de tempo que indica [neste momento]; actualmente; o dia em
que estamos. - Manga delis na pui emblema na tcapeu, ke aonti e ka pensaba
kuma dia di aos pudi tciga. (C.P.) - nteru na fasidu aos banda di tris ora di tardi
(R95) -. (HOJE). N.F. oxítona. N.S. sin. dia di aos; sin. mundu di aos.
aos un dia
loc.adv., *actualidade; tempo presente. - ne nudadi di mininu femia ba ta mansi
na rua, kasamenti ka pudi ten aos un dia (J.S.) -.
apadrinha
v.tr., *ajudar alguém de maneira contínua como se fosse da própria família. -
Radiu Pindjikiti na apadrinhanu (R95) -. (APADRINHAR). N.F. neol., padrinha.
apadrinhadu
adj., *fala-se dos indivíduos, especialmente meninos, que são ajudados
financeiramente por um ou mais benfeitores. - n’ misti fala kuma, no mininus
tudu apadrinhadu (R95) -. (APADRINHADO). N.F. neol.
apadrinhamentu
n., *a iniciativa criada para ajudar financeiramente e de maneira contínua os
indivíduos, especialmente crianças. - sistema di apadrinhamentu (R95) -.
(APADRINHAMENTO).
apagadu
adj., *o estado de não existir ou de estar em declínio; extinto. - no disportu sta
apagadu (IN96) -. (APAGADO). N.F. neol, pagadu.
apara 1
v., *aguçar. (APARAR). N.S. V.B.
apara 2
n., *os pequenos pedaços de madeira depois de aplanar. (APARA). N.S. V.B.
apara-lapis
n., (APARA-LÁPIS). N.F. neol., vd. para-lapis. N.M. lexia composta. N.S. V.B.
aparadur
n., *móvel para guardar as peças de louça. (APARADOR). N.S. V.B., sin.
guarda-losa.
aparedju
n., (APARELHO). N.F. vd. apareliu. N.S. V.B.
apareliu
n., *instrumento; conjunto de instrumentos; ferramentas. - e ka tene aparelhu di
tarbadja (R95) -. (APARELHO). N.F. proparoxítona, neol., aparedju. N.M.
apareliu di radiu; apareliu di radiu-gravador; apareliu di televizon.
aparensia
n., *o que é mostrado no exterior e que se pode ver. - bo sibi rapara aparensia
di seu, ma bo ka pudi rapara sinalis di tempus (N.T.) -. (APARÊNCIA). N.F.
proparoxítona, neol.
aparison
n., *uma pessoa ou coisa que se manifesta numa maneira sobrenatural. - i fasi
pa si disipulus odjal na un aparison (L.Cat.) -. (APARIÇÃO). N.S. termo da
liturgia cristã.
aparta

35
v., *separar; afastar. (APARTAR). N.S. V.B.
apartadu
part., *separado; afastado; posto distante. (APARTADO). N.S. V.B.
aparti
adv., *separadamente; em segredo. - i leba elis aparti pa un monti altu (N.T.) -.
(À PARTE).
apela
v.tr., *chamar a atenção de alguém que possa cumprir algumas tarefas. - i pa
apela otoridadi pa e djubi si e ta tciganta kil djintis (R95) -. (APELAR).
apeladu
part., *chamado. (APELADO). N.S. V.B.
apelida
v., *nomear; alcunhar. (APELIDAR). N.S. V.B.
apelidu
n., *alcunha; nome de família; cognome. (APELIDO). N.F. neol. N.S. V.B.; sin.
mantenha; nomi indica o nome próprio ou pessoal e apelidu ou mantenha
indicam o apelido herdado dos pais.
apelu
*pedido ou demanda de cumprir o que é sugerido. - N’ ta fasi apelu pa tudu
mame di fidjus ku bai dja pa porta di kazamentu pa i tenta limita manera di miti
na kombersa di fidju (Igr.I.) -. (APELO).
apenas
adv., *somente; unicamente. - Liga ka misti nunka odja djustisa di Guine sedu
un djustisa apenas so pa un grupu di djintis (R95) -. (APENAS). N.F.
paroxítona, neol.
aperitivu
n., *bebida que se toma antes das refeições; antepasto. (APERITIVO). N.S.
V.B.
apezar
con., *conjunção subordinativa que introduz orações concessivas; não
obstante; se bem que. - Seku Ture, apezar i faladu ditador, ma dentru di si
ditatura i ten un politika agrikula ki fasi ki bunitu (IN96) -. (APESAR DE). N.S.
sin. apezar di.
apezar di
con., *locução prepositiva que indica ideia de [oposição]; não obstante; a
despeito de. - Pulitika linguistika, te gosi, apezar di diklarasons di intensons,
nunka ka konkritizadu (MR98) - Apezar di kuma es i bon noba, ma tambe i
disperta atenson di Liga na manga di sintidus (R95) -. (APESAR DE).
apiki
adv., *verticalmente. (A PIQUE). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
apikultur
n., *abelheiro. (APICULTOR). N.F. neol. N.S. V.B.; sin. baguereru.
apikultura
*arte de aproveitar dos produtos das abelhas. (APICULTURA). N.S. V.B.
aplaudi
v., *louvar. (APLAUDIR). N.F. proparoxítona, neol. N.S. V.B., sin. ngaba.
aplaudidu
adj., *louvado. (APLAUDIDO). N.F. neol. N.S. V.B., sin. ngabadu.
aplauzu
n., *louvor. (APLAUSO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B., sin. ngabason.

36
aplika
v.tr., *pôr em prática; adoptar. - dia ki no toma e tera no na aplika e koldadi
sistema dentru di Guine-Bisau (IN96) -. (APLICAR). N.F. neol.
aplikadu
1.part., *posto; destinado. - enton i na aplikadu si multa (R95) -. (APLICADO).
2.adj., *pessoa responsável; estudioso. (APLICADO).
aplikason
n., *acto de pôr em prática. - i prisis no ta pensa urjenti aplikason di un
programa di idukason ambiental (R95) -. (APLICAÇÃO). N.F. neol.
apodera
v.intr., * a acção de tomar com violência alguma coisa que não é própria;
usurpar. - dipus ki apodera di dinheru ke teneba na kaza, i bai pasia pa bibi un
kopu (R95) -. (APODERAR-SE).
apodozi
n., *a oração principal de um período condicional ou hipotético. (APÓDOSE).
N.F. proparoxítona. N.S. V.B., ant. protazi.
apoia
1.v.tr., *a acção de ajudar concretamente ou moralmente alguém; contribuir
para incrementar uma iniciativa. - Es projetu ta apoia tambi ikipa di direson
nasional di saudi maternu-infantil (R95) - dia ku no na toma puder na tera
purmeru pulitika i di apoia kampunes, kila ki bazi fundamendal pa ikonomia di
un pais (IN96) -. (APOIAR).
2.v.prep., apoia na, *contar com; pôr a própria confiança em alguém. - mas
mindjor pa bu apoia na Sinhor (L.Cat.) -. (APOIAR-SE EM).
apoiadu
1.part., *ajudado; patrocinado. - indipendenti ma apoiadu pa PCD (P.dosS.) -.
(APOIADO).
2.interj., apoiadu!, *interjeição que indica [aplauso]. (APOIADO!).
apoiu
n., *acto de ajudar alguém. - Kila tudu ten ki fasidu ku apoiu di omi - komplexu
abitasional di Bairu di Ajuda kumpudu ku apoiu di guvernu di Taiwan (R95) -.
(APOIO). N.F. proparoxítona.
Apokalipsi
n., *O último livro da Bíblia do Novo Testamento. - Apokalipsi: nomi ku asuntu
di libru (N.T.) -. (APOCALIPSE). N.F. neol., apokalisi.
apokalisi
1.n., *cataclismo; grande desastre. (APOCALIPSE). N.S. V.B.
2.n., *o último livro da Bíblia do Novo Testamento. (APOCALIPSE). N.F. vd.
apokalipsi.
apokopi
n., *termo linguístico para indicar a supressão de um ou mais fonemas ou
sílabas no fim de uma palavra. (APÓCOPE). N.F. proparoxítona. N.S. V.B., ant.
aferezi.
aponta
v.tr., *tomar notas; pôr o cano da arma em direcção do objectivo que se quer
atingir. - Tudu es konvenson sobri diritus di mininus, ke no aponta li, e ratifikadu
li na no tera (R96) -. (APONTAR). N.F. neol., vd. ponta 1.
apontamenti
n., *nota. - ami n’ tenba li un apontamenti ki n’ na panha des di trezi di Abril
pasadu (R95) -. (APONTAMENTO). N.F. apontamentu.

37
apontamentu
n., - n’ ka tene apontamentu, n’ ka pudi fasi prova (N.M.) -. (APONTAMENTO).
N.F. vd. apontamenti.
apos
adv., *depois. - vida di no pais ki no odja dia apos dia i na sta kada bias mas
difisil (IN96) -. (APÓS). N.F. oxítona, neol. N.S. sin. dispus.
aposta 1
v.intr., *dar o próprio apoio ou pôr a própria confiança em alguém ou em
alguma coisa. - Abo dibi di bai vota pa tal kandidatu purke kila gos ki ami n’
aposta nel (IN96) - Si bu ka aposta na agrikultura na Guine-Bisau, bu ka tene
problema risolvidu (IN96) -. (APOSTAR). N.F. posta; pusta.
aposta 2
n., *recompensa, fixada anteriormente, para a vencedora de duas ou mais
partes. - aposta ieraba es li: kin ki badja riba di un pedra i konsigui lantanda
poera, el ki na leba kil badjuda (L.S.) -. (APOSTA).
apostadu
part., *prometido; colocado. (APOSTADO). N.S. V.B.
apostata
n., *renegado; uma pessoa que negou a fé cristã. (APÓSTATA). N.F.
prooparoxítona. N.S. V.B.
apostoliku
adj., *o que pode demostrar a sua ligação com a tradição da Igreja cristã dos
tempos dos Apóstolos. - n’ fia na un igreja son, santu, katoliku, apostoliku
(L.Cat.) -. (APOSTÓLICO). N.F. proparoxítona.
apostolu
n., *nome dado aos doze discípulos de Cristo e ao Paulo. - I kontinua na vivi
konformu ke apostolus sinanu (L.Cat.) -. (APÓSTOLO). N.F. proparoxítona,
apostulu.
apostrofu
n., *sinal gráfico [’] que normalmente designa uma elisão. (APÓSTROFO). N.F.
proparoxítona. N.S. na grafia do Guineense deste dicionário o sinal [’] indica a
nasal velar [n’].
apostulu
n., - Spiritu Santu bin ria na Apostulus (L.Cat.) -. (APÓSTOLO). N.F. vd.
apostolu.
apresa
adv., *com precipitação. (À PRESSA). N.S. V.B.
apresia
v.tr., *avaliar; estimar. - no ta apresia tciu utru manera di vivi tambi di tabanka
(R98) -. (APRECIAR). N.F. paroxítona, neol.
apresiason
n., *estimação. (APRECIAÇÃO). N.F. neol. N.S. V.B.
aprindi
v.tr., *a acção de conhecer; informar-se sobre um assunto; adquirir certos
hábitos. - El ke no ten ke aprindi (R95) - Purtantu, si bu aprindi un segunda
lingua, bu ten muitu mas fasilidadi pa aprindi un terseru o un kuartu (MR98) -.
(APRENDER). N.F. neol., prindi 2. N.S. APRENDER significa adquirir
conhecimentos; APREENDER significa confiscar coisas e também entender.
aprindis
n., *principiante. (APRENDIZ). N.F. oxítona. N.S. V.B.

38
aprizenta
1.v.tr., *a acção de mostrar em público; comunicar por meio da Rádio ou da
Televisão. - n’ kontenti tciu, n’ na filisitau pa es programa ku ta aprizenta (R95) -
. (APRESENTAR). N.F. neol., pursenta.
2.v.intr., *comparecer; mostrar-se. (APRESENTAR-SE).
aprizentadora
n.f., *a pessoa que fala na Rádio ou na Televisão. - aprizentadora propi tan di
es programa i di e mis (R95) -. (APRESENTADORA). N.F. neol.
aprizentadu
part., *mostrado; transmitido. - programa i pruduzidu i aprizentadu pa
Conceição Ramos (R95) -. (APRESENTADO). N.F. neol., pursentadu.
aprizentason
n., *exibição; mostra; comunicação. - Dipus i fasidu aprizentason di dukumentu
(R95) -. (APRESENTAÇÃO). N.F. neol.
apropria
v.tr., *tomar; adaptar. (APROPRIAR). N.F. proparoxítona, neol. N.S. V.B., sin.
toma.
apropriadu
adj., *o que é mais oportuno ou conveniente. - partisipason na nivel apropriadu
di tudu sitadons implikadus (R95) -. (APROPRIADO). N.F. neol.
apropriason
n., *acto de tomar; adaptação. (APROPRIAÇÃO). N.S. V.B.
aprosima
v., *estar mais perto; chegar junto de. - No sibi kuma tcuba na aprosima (R98) -
. (APROXIMAR). N.F. neol. N.S. sin. tciga.
aprosimadamenti
adv., *um valor que, sem ser exacto, não é muito diferente; quase; perto de;
cerca de. - nde ki izisti na mundu aprosimadamenti novisentus i setenta milions
di adultus analfabetus (R95) -.
(APROXIMADAMENTE). N.F. neol. N.S., sin. kuas; sin. serka di.
aprosimason
n., *acto de estar perto; reconciliação. - si pulitika esterior ta karaterizadu pa un
aprosimason pa utru paizis arabi (R95) -. (APROXIMAÇÃO). N.F. neol.
aprova
v., *confirmar; julgar apto; concordar; autorizar. - e djintis ka aprova programa di
guvernu (R95) -. (APROVAR). N.F. neol.
aprovadu
part., *apto; autorizado; confirmado; habilitado em exame. - I ten un tabela ke
aprovadu pa direson do transporti terestri (R95) -. (APROVADO). N.F. neol.
aprovason
n., *autorização; consentimento; aceitação; aplauso; adesão. - Kalker projetu di
saudi ku na inklui tratamentu o formason di teknikus ten ku ten aprovason di
Stadu (Igr.I.) -. (APROVAÇÃO). N.F. neol.
apura
v.tr., *indagar; averiguar; descobrir; verificar. - no apura risponsabilidadi, si ten,
pa imajen di pais fika limpu (R99) -. (APURAR). N.F. neol.
apuradu
part., *indagado; verificado; averiguado; confirmado; seleccionado. -
reponsabilidadi di kil mortu ka apuradu inda (R95) -. (APURADO). N.F. neol.
ar

39
n., *mistura de gases que forma a atmosfera. - Fumansa di ki koba i torna sol
ku ar sukuru (N.T.) -. (AR).
ara 1
v., - Kil diskunfiansa i ara bardadi (M.M.) -. (ERRAR). N.F. vd. iara.
ara 2
n., *altar. (ARA). N.S. V.B.
arabesku
n., (ARABESCO). N.F. neol., vd. rabesku. N.S. V.B.
Arabi
1.adj., *relativo à Arábia. - Arabi Jesen (Igr.I.) -. (ÁRABE). N.F. proparoxítona.
2.n., *membro do povo árabe, habitante da Arábia; a língua árabe.
arabiku
adj., *número arábico. (ARÁBICO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
arabiza
v., *importar a moda ou parte do modelo cultural árabe; influenciar por meio da
cultura árabe. (ARABIZAR). N.S. V.B.
arabizadu
v., *pessoa ou moda cultural sob a influência da cultura árabe. (ARABIZADO).
N.S. V.B.
aradi
n., (ARADO). N.F. neol., vd. radi. N.S. V.B.
aramaiku
1.adj., *membro do povo dos Arameus, habitante da antiga Síria. (ARAMAICO).
N.F. proparoxítona.
2.n., *língua falada na região da Galiléia ao tempo de Jesus Cristo.
(ARAMAICO). N.S. V.B.
arami
n., *nome comum que indica vários tipos de fio de ferro ou de outros metais. -
bu ka na pirsisa simentu tciu pabia arami ta da forsa pa tanki (Igr.I.) -.
(ARAME). N.F. neol. N.S. arami-farpadu; arami-kemadu.
arami-farpadu
n., *arame com farpas. - I bon pa arami-farpadu pasa di un ladu te utru ladu riba
di arami di tetu (Igr.I.) -. (ARAME-FARPADO). N.M. lexia composta.
arami-kemadu
n., *arame dobrável, utilizado nas construções. (ARAME QUEIMADO). N.M.
lexia composta. N.S. V.B.
aranha
n., *animal do grupo dos Araneídeos, que constrói a teia para prender os
insectos. - Aranha ta kansa tciu na si tarbadju di kumpu si kasa (L.Cat.) -.
(ARANHA). N.S. n.v. “Aranea aragnida”; kasa di aranha.
aranka
1.v.tr., *tirar com força. (ARRANCAR). N.F. neol. N.S. V.B, sin. rinka.
2.v.intr., *dar início a; sair; pôr-se a andar.
arautu
n., *mensageiro. (ARAUTO). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
arbitra
v., *dirigir um encontro desportivo. - I ta arbitra djugu di futibol mal (V.D.) -.
(ARBITRAR). N.F. neol.
arbitriu
n., *livre vontade. (ARBÍTRIO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.

40
arbitru
n., *pessoa que decide se as regras do jogo estão a ser cumpridas; aquele que
é escolhido pelas partes para dar a sua opinião sobre uma contestação; juiz. - i
misti un arbitro korajozu ke ka na influensiadu, pa i pudi nganha (R95) -.
(ÁRBITRO). N.F. proparoxítona, neol.
arda
v.tr., *receber por direito e após a morte de um parente os bens que lhe
pertenciam. - djorson ta pui tambi manga di subrinhus arda dianti di fidjus di un
kasa (J.S.) -. (HERDAR). N.F. iarda.
ardansa
n., *os bens recebidos por direito e após a morte de uma pessoa; herança. -
Pai, dan parti di ardansa ke pertensin (L.Cat.) -. (deriv. HERDAR). N.F.
iardansa. N.S. P.arc. “(h)erdança” que significa herança.
arderu
n., *sucessor. (HERDEIRO). N.F. erderu. N.S. V.B.
ardigadu
adj., *impaciente; precipitado; que quer soluções rápidas. N.S. V.M.
ardimentu
n., *valentia, audácia. (ARDIMENTO). N.S. V.B.
ardosia
n., *xisto argiloso. (ARDÓSIA). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
area
n., - tudu mindjer dibi di sta armadu pa difeza na area libertada (C.P.) -.
(ÁREA). N.F. proparoxítona, neol., vd. aria.
aredjadu
part., *ventilado. (AREJADO). N.S. V.B.
areka
n., *fruto da arequeira, uma palmeira indiana, também chamada areca, cujas
folhas são comestíveis; bétel. (ARECA). N.S. V.B., n.v. da planta: “Areca
catechu”.
aren
n., *conjunto das odaliscas; lugar do palácio onde estão as odaliscas ou
cortesãs dos príncipes árabes. (HARÉM). N.F. oxítona. N.S. V.B.
argola
1.n., *anel de metal ou de madeira. (ARGOLA).
2.n.pl., *aparelho de ginástica. (ARGOLAS). N.S. V.B.
aria
1.n., *espaço compreendido entre os lados de uma figura geométrica; espaço. -
ali utru minajen ku fasidu na aria li di Bisau (R98) -. (ÀREA). N.F.
proparoxítona, neol., area. N.S. sin. superfisi.
2.n., *domínio em que se exerce uma determinada acção ou profissão. - No fasi
kursu di formason na aria di prumeru sokorus (C.P.) -.
arianismu
n., *doutrina herética da religião cristã. (ARIANISMO). N.S. V.B.
arianu
1.adj., *alguém de raça branca. (ARIANO).
2.n., *herege, membro do arianismo. (ARIANO). N.S. V.B.
aritmetika
n., * arte de contar. - un kriansa ke entra na skola ku si lingua materna i na
avansa muitu mas rapidamenti na aritmetika (MR98) -. (ARITMÉTICA). N.F.

41
proparoxítona, artimetika.
arivista
n., *aproveitador. (ARRIVISTA). N.S. V.B.
Arjelinu
n., *membro do povo Argelino, habitante da Árgélia ou de Argel. - Kin ki mati na
mata antigu presidenti arjelinu i mostradu aonti na televizon arjelinu (R95) -.
(ARGELINO). N.F. neol.
arka
1.n., *caixa congeladora; congelador. - N’ na kumprau arka ku televizon, n’ na
modifika bu kasa (Cecomes) -. (ARCA).
2.n., arka di Noe, *casa construída de forma de barco pelo patriarca da Bíblia,
Noé, e utilizada como refúgio durante o dilúvio; casa com muitas coisas. - Nha
speransa fartu i na arka di Noe pa djudan salba nha vida (J.D.) -. (ARCA DE
NOÉ). N.M. lexia complexa.
arka
1.n., *caixa grande; mala grande; caixa frigorífica ou frigorífera. (ARCA).
2.n., *a Arca da Aliança do povo hebraico. - Riba di arka i staba kirubins ku ta
mostra gloria di Deus (N.T.) -. (ARCA).
arkaiku
adj., *muito antigo. (ARCAICO). N.S. V.B.
arkaismu
n., *palavra fora de uso. (ARCAISMO). N.S. V.B.
arkandju
n., *ser espiritual da religião cristã e da cultura hebraica, de ordem superior à
dos anjos. - Na ki dia i na ten gritu di ordi, ku vos di arkandju, ku toku di korneta
(N.T.) -. (ARCANJO). N.F. neol.
arkeolodjia
n., *estudo das civilizações antigas, baseado na descoberta dos vestígios ainda
existentes. (ARQUEOLOGIA). N.S. V.B.
arkeologu
n., *estudioso das antiguidades. (ARQUEÓLOGO). N.F. proparoxítona. N.S.
V.B.
arkipelagu
n., *grupo de ilhas. - Insinu baziku i dizinvolvimentu lokal na Arkipelagu Bidjugu
(MR98) -. (ARQUIPÉLAGO). N.F. proparoxítona.
arkitetu
n., *pessoa que realiza os projectos de edifícios e, às vezes, dirige a sua
construção. - Arkitetu Adolfo Nikolau na ruspundiba radiu nasional sobri
bokasinhus (R95) -. (ARQUITECTO). N.F. neol.
arkitetura
n., *uma das belas-artes; arte de projectar edifícios com valor estético.
(ARQUITECTURA). N.S. V.B.
arkiva
1.v.tr., *guardar documentos. (ARQUIVAR).
2.v.tr, *mandar parar um processo. (ARQUIVAR). N.S. V.B.
arkivadu
1.part., *guardado. (ARQUIVADO).
2.part., *diz-se de um processo suspendido ou concluído. (ARQUIVADO). N.S.
V.B.
arkivista

42
n., *cartorário. (ARQUIVISTA). N.S. V.B.
arkivu
n., *cartório. (ARQUIVO). N.S. V.B.
arku
1.n., *linha curva; construção cuja parte superior é curva por dentro. - Buska po
pikininu, o arku di feru o di lata bedju pa bu forma kau di porta di fugon (M.M.) -.
(ARCO). N.S. arku-iris; arku di bedja; arku di Deus; arku di pua.
2.n., *haste flexível com as extremidades ligadas por uma corda esticada, que
serve para atirar setas. - Logu i tira arku pa matal (L.S.) -.
arku di bedja
n., *arco-íris. (deriv. ARCO DA VELHA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B., sin.
arku-iris; sin. arku di Deus.
arku di Deus
n., *arco-íris. (deriv. ARCO DE DEUS). N.M. lexia complexa. N.S. V.B., sin.
arku-iris; arku di bedja.
arku di pua
n., *trépano; broca. (deriv. ARCO DE PUA). N.M. lexia composta. N.S. V.B.
arku-iris
n., *fenómeno luminoso originado pela refracção da luz solar através das gotas
de chuva da atmosfera. - Nuven rodial: arku-iris staba riba di si kabesa (N.T.) -.
(ARCO-IRIS). N.F. neol. N.M. lexia composta. N.S. sin. arku di bedja; arku di
Deus.
arlekin
n., *palhaço; personagem da antiga comédia italiana, representante da
República de Veneza. (ARLEQUIM). N.F. oxítona. N.S. V.B.; arlekin
representa um criado da cidade de Bergamo, vestido com
trajes de várias cores.
arma 1
v., - Si bu ka dizarma Sapo Fora, anta ami n’ na arma tambi nha guardas (F.J.)
-. (ARMAR). N.F. neol., vd. iarma.
arma 2
n., *instrumento de ataque ou de defesa. - I prumerus arma ke no kunsa gueria
ku el i arma propi di Tuga, ku ora ke bin kombati i botal i bai si kaminhu (C.P.) -.
(ARMA). N.S. ditanda arma.
armada
1.n., *conjunto de tropas de mar e de navios; frota naval; exército. - abo ieraba
un omi dizarmadu pa bu nfrenta un armada (C.P.) -. (ARMADA). N.F. neol.
2.adj.f., *munido de armas. - I da si juventudi na luta armada di libertason
nasional (R98) -. N.S. Forsa Armada.
armadidja
n., *artifício para apanhar pássaros ou outros animais; engano. (ARMADILHA).
N.F. armadilia. N.S. V.A., sin. lastru.
armadilia
n., - Se festas e ta bida lasu ku armadilia ku mbaransa se kastigu (N.T.) -.
(ARMADILHA). N.F. proparoxítona, neol., vd. armadidja.
armadu
part., *munido de armas. - Si un omi forti, armadu, na guarda si kaza, tudu ki
ten sta sukuru (N.T.) -. (ARMADO).
armadura
1.n., *conjunto de peças metálicas que cobriam o corpo dos guerreiros antigos.

43
- Se pitu tadjadu ku un armadura suma feru, ku tcomadu kurasa (N.T.) -.
(ARMADURA).
2.n., *conjunto de varões de ferro utilizado nas contruções de betão armado.
armamentu
n., *conjunto de armas. - Kal arma ke Junta tene i kal armamentu ke sta na posi
di Junta, i ka ten sidadon ke ka sibi kila aos (R98) -. (ARMAMENTO).
armariu
n., *móvel. (ARMÁRIO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
armasen
1.n., *depósito para guardar mercadorias. - Ratu falal kuma i misti pa i largal na
un armasen di arus (F.M.) -. (ARMAZÉM).
2.n., *estabelecimento comercial. - No bin utiliza arus di armasen di povu so
dipus ki izersitu formadu (C.P.) -. N.F. almasen.
armasenista
n., *pessoa encarregada de armazém. - Monde i armasenista di asosiason
(Cenfa) -. (ARMAZENISTA). N.F. neol.
armason
1.n., *equipagem de um navio. - Na dia di tris e bota utru armason di barku na
mar (N.T.) -. (ARMAÇÃO).
2.n., *esqueleto de qualquer obra.
armatan
n., *vento quente do deserto. (HARMATÃO). N.F. oxítona. N.S. V.B.
armazena
v., *guardar; conservar. (ARMAZENAR). N.S. V.B.
armazenadu
part., *conservado. (ARMAZENADO). N.S. V.B.
armeru
n., *pessoa que faz ou vende armas. (ARMEIRO). N.S. V.B.
armonia
n., - Armonia di Guine si bu tene dinheru (T.T.) -. (HARMONIA). N.F.
paroxítona, neol., vd. armunia.
armoniu
n., *órgão pequeno. (HARMÓNIO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
armunia
n., *paz e amizade entre as pessoas; acordo. - tudu djinti sibi kuma Forsas
Armadas ka na vivi na armunia (R98) -. (HARMONIA). N.F. paroxítona,
armonia.
armunius
adj., *bem proporcionado. (HARMONIOSO). N.F. oxítona. N.S. V.B.
arnega
v., *abjurar; amaldiçoar. - Bariga logu lanta i arnega ku el (A.P.) -.
(ARRENEGAR).
arnegadu
*abjurado. (ARRENEGADO). N.S. V.B.
arnegu
interj., *exclamação de repulsa que significa [Deus me livre]; livra! - Ami, ku e
nha mon ku n’ na ba buska noiba? Arnegu di bo! (T.M.) -. (ARRENEGO!).
arnoba
1.v., *substituir por coisa melhor; tornar novo. - bo disa Deus arnoba bo
pensamentu, pa rabida bo manera di ianda (N.T.) -. (RENOVAR).

44
2.v., *repetir.
arnobadu
part., *rejuvenescido; melhorado; tornado novo. - Kuntudu no kurpu pa fora i na
kai puku-puku, ma kil di dentru i na arnobadu kada dia (N.T.) -. (RENOVADO).
arnobason
n., *acto ou efeito de tornar novo; renovamento. - pa Sinhor da bos tempu di
arnobason (N.T.) -. (RENOVAÇÃO).
aroganti
adj., *insolente; altivo. (ARROGANTE). N.S. V.B.
arograma
n., *papel de carta previamente selado para escrever e mandar por correio
aéreo. (AEROGRAMA). N.S. V.B.
aroma
n., *perfume. (AROMA). N.S. V.B.
aronauta
n., *pessoa que se desloca no ar por meio de aeronave. (AERONAUTA). N.S.
V.B.
arpa
n., *instrumento musical de cordas, de forma triangular, que se toca com as
mãos. - Suma kau staba ketu, i sinta pa toka arpa (Igr.I.) -. (HARPA).
arpia
n., *ave feroz; personagem da mitologia grega. (HARPIA). N.F. paroxítona. N.S.
V.B.
arpista
n., *tocador de harpa. (HARPISTA). N.S. V.B.
arpon
n., *anzol grande frechado. (ARPÃO). N.S. V.B.
arpua
v., *agarrar com arpão. (ARPOAR). N.S. V.B.
arpuadu
part., *agarrado com arpão. (ARPOADO). N.S. V.B.
arseniku
n., *veneno. (ARSÉNICO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
arseniu
n., *elemento da química (As), de cor cinzenta. (ARSÉNIO). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B.
arteliaria
n., *ramo do exército que utiliza armas de grande porte como canhões, peças
ou obuses. - arteliaria senegalesa dispara tris obus (R95) -. (paroxítona, neol).
arteria
1.n., *vaso que conduz o sangue do coração para a periferia. (ARTÉRIA). N.F.
proparoxítona.
2.n., *via de comunicação principal. - Subdireson di tranzitu na bin intensifika
fiskalizason di si arterias, pa pudi sania asin es grandi flajelu (R95) -.
arterius
adj., *diz-se do sangue que circula do coração para a periferia, quer dizer, o
sangue já purificado. (ARTERIOSO). N.F. oxítona. N.S. V.B.
arteru
1.n., *astuto; manhoso. - Pabia i sibi el i arteru (T.M.) -. (ARTEIRO).
2.adj., *que tem artes; mágico.

45
arti
1.n., *conjunto de regras para se fazer alguma coisa. - Kulinaria, arti di sibi fasi
kusa li pa kunsi reseta di kusinha tradisional guinensi (R96) -. (ARTE).
2.n., *habilidade; astúcia; manha; magia. - Pa ke e manga di arti, pa ke e
manga di filosofia, si tuada di djus ku mintida i mas forti? (O.S.) -.
artifisial
adj., *fingido; que não é natural. - Si bebe na tcora, i ka signifika kuma i
nesesita di alimentu artifisial (R96) -. (ARTIFICIAL). N.F. neol.
artifisiu
n., *habilidade. (ARTIFÍCIO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
artigu
1.n., *cada um dos assuntos que se abordam num escrito; assunto; parágrafo;
escrito. - Diklarason ta prisiza na si artigu un di kuma mininu dibi di sta na
midida di dizinvolvi si planu fiziku, inteletual, moral, spiritual i sosial (R96) -.
(ARTIGO).
2.n., *mercadoria. - artigu di prumera nesesidadi (C.P.) -.
3.n., *termo da gramática para indicar a palavra que, nalgumas línguas,
precede o substantivo para determiná-lo. N.S. O Guineense tem somente o
artigo indefinido un; o Português tem os artigos definidos e indefinidos,
variáveis em género e número.
artiku
adj., *relativo ao pólo norte. (ÁRCTICO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
artikula
v., *pronunciar; especificar em artigos; unir. - fakulta mindjer pa i artikula si
nesesidadis (R95) -. (ARTICULAR). N.F. neol.
artikulason
n., *junção. (ARTICULAÇÃO). N.S. V.B. sin. kontrada di os.
artimanha
n., *acto de astúcia. (ARTIMANHA). N.S. V.B.
artimetika
n., * arte de contar. (ARITMÉTICA). N.F. proparoxítona, vd. aritmetika. N.S.
V.A.
artison
n., *pessoa que exerce uma profissão autónoma; artífice. (ARTESÃO). N.S.
V.B.
artista
n., *pessoa que actua nas belas-artes; pessoa que tem habilidades
particulares. - Andre tudu manera i na pensa sedu artista (R95) -. (ARTISTA).
artistiku
adj., *executado com arte e habilidade. - ntrudus na mostra kapasidadi artistiku
di kriaduris di maskaras (P.dosS.) -. (ARTÍSTICO). N.F. proparoxítona.
artizanatu
n., *manufactura de objectos com matéria-prima local; pequenas indústrias
especializadas na fabricação e venda de produtos regionais. - Sekretaria di
Stadu di Turismu, Ambienti i Artizanatu (R95) -. (ARTESANATO). N.F. neol.
artriti
n., *doença causada pela inflamação das articulações. (ARTRITE). N.S. V.B.
artrozi
n., *deformação de tipo degenerativo das articulações. (ARTROSE). N.S. V.B.
aruda

46
n., *planta medicinal da família das Rutáceas; ruda; erva-das-bruxas. - Bo ta
Deus desimu parti di ortilon, ku aruda, ku tudu ortalisa, ma bo ka ta importa ku
amor di Deus nin pa fasi kusa djustu (N.T.) -. (ARRUDA). N.S. n.v. “ruta
chalepensis”.
arus
1.n., *planta da família das gramíneas, cultivada em terrenos pantanosos ou
nas regiões quentes com chuvas abundantes. - Dipus ki monda kaba i ta pera
dja arus sai i mpina (F.M.) -. (ARROZ). N.F. oxítona. N.S. L.Franca “russ” que
designa essa planta; n.v. “oryza sativa”; bafa arus.
2.n., *grão de arroz utilizado na alimentação. - i toma arus i labal tan i kua iagu i
pui arus riba di kombe (N.M.) -.
arus di sekeru
n., *arroz cultivado em terrenos não regados. (ARROZ DE SEQUEIRO). N.M.
lexia complexa. N.S. sin. arus pampan; ant. arus di bulanha.
arus pam-pam
n., - sina elis kultiva ortalisas, arus pam-pam i manga di utrus trabadjus (R98) -.
(ARROZ PAM-PAM). N.F. vd. pam-pam 1. N.M. lexia complexa.
arus-pintadu
n., *arroz cozido com feijão. (deriv. ARROZ PINTADO). N.M. lexia composta.
N.S. V.M.
arvuri
n., *planta lenhosa de tronco alto. - kil arvuri i sinal di dus situason di vida ki
Deus pui dianti di omi: kumel signifika kudji situason di mal, ka kumel signifika
kudji situason di ben (L.S.) -. (ÁRVORE). N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin. po;
pe.
as bes
loc.adv., *locução adverbial que significa [algumas vezes]; ocasionalmente. -
Koitadesa, as bes i ka ta bai te fin di bida (F.M.) -. (ÀS VEZES). N.F. as ves.
as ves
loc.adv., - asves problema i falsu problema (MR98) -. (ÀS VEZES). N.F. neol.,
vd. as bes.
asa
v., - i ten manga di manera di asa bentana (C.V.) -. (ASSAR). N.F. vd. iasa.
asadu
part., - pis greliadu o asadu (N.M.) -. (ASSADO). N.F. vd. iasadu.
asalmas
n.pl., *os defuntos; fantasmas. – Tuada di asalmas (O.S.) -. (AS ALMAS).
asalta
v.tr., *dar assalto a; atacar. - Grupu di djintis misti asalta puder (R99) -.
(ASSALTAR).
asaltadu
part., *atacado. (ASSALTADO). N.S. V.B.
asaltu
n., *ataque. - N’ misti pa no fasi asaltu final pa toma Bra ku Eroportu (F.J.) -.
(ASSALTO). N.F. neol.
asasina
v., *matar ou mandar matar alguém. - Ke ki bu ta pensa di djintis ki ta misti
asasina se ermons o e ta kondena elis pa mortu? (L.S.) -. (ASSASSINAR). N.F.
neol. N.S. sin. mata.
asasinadu

47
1.n., *acto de matar alguém; homicídio. - na runion pa splikason nde asasinadu
di Cabral, i ta ten kil ki ta falau: no tira Tuga na no tera, no ta kunsa fasi tcuru di
Cabral dentru di Bisau (C.P.) -. (ASSASSINATO). N.F. neol.
2.part., *diz-se de alguém que foi matado. (ASSASSINADO). N.F. neol. N.S.
V.A.
asasinu
1.n., *alguém que causa a morte de alguém; homicida. - Asin ki fika dismintidu
mortu di asasinu di Bud Af duranti kil noti (R95) -. (ASSASSINO). N.F. neol.
2.n., *acto de matar; assassinato; homicídio. - Polisia ta intirvi ora ki tcomadu:
salvu kazu ki faladu kuma, suma un kazu di dilinkuensia, un asasinu, un kusa
sin ki kompeti elis (R95) -. (ASSASSÍNIO). N.S. sin. asasinadu.
asemblea
n., (ASSEMBLEIA). N.F. paroxítona, vd. asembleia. N.S. V.A.
asembleia
1.n., *reunião de pessoas para um determinado fim; congresso. - i fasidu un
asembleia di familia pa studa kal ke utrus meius (IN96) -. (ASSEMBLEIA). N.F.
proparoxítona, asemblea.
2.n., Asembleia Nasional Popular, *órgão deliberativo da República da Guiné-
Bissau, cujo número é de 100 membros, ou Deputados, eleitos
democraticamente pelo povo por meio de eleições legislativas de quatro em
quatro anos. - Segunda seson ordinaria di kinta lejislatura di Asembleia
Nasional Popular kontinua si tarbadju na no kapital (R95) -. (ASSEMBLEIA
NACIONAL POPULAR).
asentu 1
n., *sinal gráfico que se coloca em cima de certas letras para indicar as
particularidades de alguns sons. - seu ku tera na pasa, ma nin un asentu ka na
bin tiradu riba un letra di lei (N.T.) -. (ACENTO).
asentu 2
n., *cadeira; banco. - O Deus, bu asentu di renansa na kontinua pa sempri
(N.T.) -. (ASSENTO). N.F. neol. N.S. sin. kadera; turpesa.
asentua
v.tr., *dar relevo. (ACENTUAR). N.S. V.B.
asentuadu
part., *pronunciado com clareza; diz-se da sílaba marcada com acento.
(ACENTUADO). N.S. V.B.
asentuason
n., *sistema de acentuar. (ACENTUAÇÃO). N.S. V.B.
aseriu
adv., *seriamente; realmente. - I falal: ihn, aseriu (L.S.) -. (A SÉRIO). N.F.
proparoxítona, neol.
aserka di
con., *locução prepositiva que significa [a respeito de]; relativamente; sobre. -
nobu pensamentu aserka di dizinvolvimentu, pa i pudi ten mudansa na futuru di
kumunidadi (Igr.I.) -. (ACERCA DE). N.F. neol. N.S. sin. sobri.
asesoriu
adj., *secundário; anexo. (ACESSÓRIO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
asesu
n., *entrada; ingresso. - un di komponenti i mindjoria asesu, purtantu i kumpu
mas skolas (MR98) -. (ACESSO). N.F. neol.
asetona

48
1.n., *fruto da oliveira que produz o azeite. - Ermons, pe di figu pudi padi
asetona? (N.T.) -. (AZEITONA).
2.n., *fruto da árvore pau azeitona, semelhante às azeitonas. N.S. n.v.
“sideroxilon densiflorum”.
asfalta
v.tr., *alcatroar. (ASFALTAR). N.F. neol. N.S. V.B., sin. alkatrua.
asfaltadu
part., *alcatroado. (ASFALTADO). N.F. neol. N.S. V.B., sin. alkatradu.
Asia
n., *nome dado a um dos seis continentes da terra: os nomes dos outros são
Europa, África, América, Oceânia e Antárctida. - lugar di pasajen di Europa pa
Asia (R95) -. (ÁSIA). N.F. proparoxítona.
Asiatiku
n., *termo comum para indicar os habitantes da Ásia; relativo à Ásia. - paizis di
Sudesti asiatiku (MR98) -. (ASIÁTICO). N.F. proparoxítona.
asidenti
n., *acontecimento desagradável. - Pabia di asidenti di viason ne ultimus tempu
- Amigus, no misti da un informason sobri un asidenti ku okuri dia sinku (R95) -.
(ACIDENTE).
asidu
1.n., *substância azeda; em química diz-se ácida uma substância que tem uma
determinada reacção em antinomia com as substâncias alcalinas. - Na mesmu
manera bitcus ka ta gosta di asidu di limon (Igr.I.) -. (ÁCIDO). N.F.
proparoxítona.
2.adj., *agre; azedo. (ÁCIDO).
asiedesa
n., *limpeza. - na kau ku na bindi nel kusa di kume, ke djinti na kumpra, bu dibi
di fasi asiedesa la (R98) -.
asimila
v.tr., *tornar semelhante; compreender o que se estuda. (ASSIMILAR). N.S.
V.B.
asimiladu
1.part., *incorporado; semelhante; diz-se duma disciplina bem estudada.
(ASSIMILADO).
2.n., *no tempo colonial, nome dado às pessoas que gozavam dum estatuto
especial, por terem aceite alguns elementos da cultura e da civilização
portuguesa. (ASSIMILADO).
asin
adv., - bu na toma galinha bu mata, bu na mitil na ki iagu kinti, asin pa pudi
penal (N.M.) -. (ASSIM). N.F. neol., vd. sin 2.
asin ke
con., *locução conjuntiva subordinativa que indica [temporalidade]; logo que. -
Si no tene mas nivel di skola, enton asin ke no tene mas saudi pa no kultura
(IN96) -. (ASSIM QUE). N.F. neol.
asina
v.tr., - Memorandu ku no asina (R98) -. (ASSINAR). N.F. neol., vd. sina 2.
asinatura
n., *aposição do próprio nome num documento para autenticar ou subscrever. -
Si ka ten dia di asinatura, djintis sta purparadu pa ataka (R98) -.
(ASSINATURA). N.F. sinatura.

49
asindetu
n., *ligação das palavras ou das frases elidindo a conjunção coordenativa.
(ASSÍNDETO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
asinki
n., *folha de zinco. - I ki asinki no ta pistal -. (deriv. ZINCO). N.F. zinku. N.S.
sin. lata.
asistensa
n., *auxílio; amparo. (ASSISTÊNCIA). N.F. asistensia. N.S. V.B.
asistensia
n., - gabinete di asistensia juridika di kriansa (R95) -. (ASSISTÊNCIA). N.F.
proparoxítona, neol., vd. asistensa.
asistenti
n., *adjunto; auxiliar. - Un sentru di saudi pelu menus i tene un mediku asistenti
(IN96) -. (ASSISTENTE). N.F. neol.
asisti
v., - Anos tudu no asisti manga di senas, dinti sai mas tardi di ki lingua, ma dinti
ta murdi lingua (IN96) -. (ASSISTIR). N.F. neol., vd. sisti.
asku [-asku]
suf.nom., *sufixo que entra na formação de substantivos, exprimindo a ideia de
semelhança. - bandidasku - bonitasku - brutasku di - katiberasku - parentasku -.
(-ASCO). N.M. sufixo de nomes, adjectivos e advérbios.
asma
n., *doenca que provoca dificuldade na respiração. - N’ ta kura asma (IN99) -.
(ASMA).
asmatiku
adj., *pessoa com dificuldade de respiração. (ASMÁTICO). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B.
asna
n., *armação que serve de suporte à cobertura de um edifício. - Padja di kaza,
tudu kumpridu ku kumpridu, i ka ta tciga di asna pa bas (L.A.) -. (ASNA). N.S.
ASNA, em Português, indica também a fêmea do ASNO ou BURRO.
asnera
n., *tolice; disparate; asnidade; asnice. - mindjer ta sufri te un sertu puntu i ta
lanta ientra na asnera (IN96) -. (ASNEIRA).
aso!
interj., *na boca de um adulto exprime o advertimento dado com autoridade a
um jovem ou a uma criança: olha lá, tu!. N.F. oxítona. N.S. V.P.
asoladu
part., *diz-se de alguma coisa que causa ruína e consternação. - pa privini
asidentis ki ten asoladu na sidadi di Bisau (R95) -. (ASSOLADO). N.F. neol.
asolutu
adj., *o que existe em si; não dependente; diz-se do poder despótico.
(ABSOLUTO). N.F. absolutu. N.S. V.B.
ason 1
n., *efeito de agir; aquilo que se faz; acto; feito. - Kolabora ku Stadu na kalker
ason pa tira pobu na kansera (Igr.I.) -. (ACÇÃO).
ason 2
interj., *exprime uma chamada com um tom de autoridade; oh, tu!; olha lá. - Ibo!
Ason! (R.N.) -. (deriv. ACÇÃO).
asorbi

50
v., *incorporar; fazer desaparecer. (ABSORVER). N.S. V.B.
asorbidu
part., *incorporado; exaurido. (ABSORVIDO). N.S. V.B.
Asorianu
n., *habitante dos Açores. (AÇORIANO). N.S. V.B.
asosia
v., *reunir em sociedade; cooperar. - e djunta e asosia e abri un kau e ba ta
djuga nel (R95) -. (ASSOCIAR). N.F. paroxítona, neol.
asosiadu
*agregado; adjunto. - I no pais ka staba inda la asosiadu (R95) -.
(ASSOCIADO).
asosiason
n., *reunião de um grupo de pessoas para um determinado fim. - na kazu di
asosiason o di agrupamentu di mindjeris ku ta tarbadja, bu pudi tambe kontakta
elis pa organiza sesons di formason (Cecomes) -. (ASSOCIAÇÃO). N.F. neol.
N.S. sin. agrupamentu.
aspa 1
v., *meter entre os sinais gráficos denominados “aspas”. ((ASPAR). N.F. neol.
N.S. V.B.
aspa 2
n., *sinal gráfico [“ ”], denominado também vírgulas dobradas. - Es dukumentu
misti, entri aspas, kuriji erus di piriudu ku pasa (R95) -. (ASPA).
aspadu
part., *posto entre aspas. (ASPADO). N.S. V.B.
asperdji
v.tr., *borrifar com folhas molhadas; asperger, aspersar. (ASPERGIR). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. burfa.
asperdjidu
part., *borrifado; aspersado. (ASPERGIDO). N.F. neol. N.S. V.B., sin. burfadu.
asperson
n., *borrifo. (ASPERSÃO). N.F. neol. N.S. V.B., sin. burfason.
aspersori
n., *hissope; instrumento para aspergir com água benta. (ASPERSÓRIO). N.S.
V.B.
aspetu
n., *ponto de vista; aparência. - i ten ke ten un pulitika adiministrativa na es
aspetu ke na nkoradja djintis pa bai ki kau (IN96) -. (ASPECTO). N.F. neol.
aspiranti
n., *o que espera um lugar. (ASPIRANTE). N.S. V.B.
aspirason
n., *ambição; desejo; ideal. - Na sosiedadi dimokratiku no dibi di, na medida di
posivel, kria kondisons pa bai au inkontru di aspirasons di grupus di sidadons di
un pais (MR98) -. (ASPIRAÇÃO).
aspirina
n., *medicamento composto de ácido salicílico com efeitos analgésicos,
antipiréticos e anti-reumatismais. - Si duenti tene febri, dal aspirina o
parasetamol, si bu tenel a kaza (Igr.I.) -. (ASPIRINA).
aspru
adj., *acre; desigual. (ÁSPERO). N.S. V.B.
astemiu

51
adj., *pessoa que não toma bebidas alcoólicas; moderado. (ABSTÉMIO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
astenson
n., *privação; renúncia. (ABSTENÇÃO). N.S. V.B.
astinensia
n., *privação; diz-se da privação de comida de carne durante alguns dias
litúrgicos. (ABSTINÊNCIA).
N.S. V.B.
astrolabiu
n., *instrumento astronómico que serve a medir a altura das estrelas e,
consequentemente, decidir o rumo do navio. (ASTROLÁBIO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
astronomia
n., *estudo dos astros. (ASTRONOMIA). N.S. V.B.
astru
n., *designação genérica dos corpos celestes, como os planetas e as estrelas. -
Mundu ku bu odja, plantas, limarias, astrus di seu, pekaduris, i tene men un
sintidu? (L.S.) -. (ASTRO).
astru-rei
n., *o sol. (ASTRO-REI). N.M. lexia composta. N.S. V.B.
astrus
adj., *incompreensível; obscuro. (ABSTRUSO). N.F. oxítona. N.S. V.B.
astusia
n., *esperteza. (ASTÚCIA). N.S. V.B.
asu
n., *material muito duro, composto de ferro e carbono. (AÇO). N.S. V.B.
asukar
n., - si bu misti bu ta pui asukar o mel (N.M.) -. (AÇÚCAR). N.F. paroxítona,
neol., vd. sukru.
asumi
v., *encarregar-se de; tomar sobre si; aceitar. - kadaun pa asumi si
risponsabilidadi (R95) -. (ASSUMIR). N.F. neol., sumi.
Asunson
n., *festa litúrgica da religião Católica que celebra a elevação da Virgem Maria
ao Céu junto com o seu corpo. - Kal ki diferensa entri Asenson ku Asunson?
(L.S.) -. (ASSUNÇÃO). N.F. oxítona. N.S. o dia de festa é o 15 de Agosto.
asuntu
n., *tema; argumento. - kila i un asuntu muitu importanti (IN96) -. (ASSUNTO).
N.F. neol.
asurdu
n., *contra-senso. (ABSURDO). N.F. vd. absurdu. N.S. V.B.
asves
adv., *locução adverbial que significa em algumas circunstâncias; de vez em
quando; uma vez. - asves bu ta obi purtantu programa ke ta fala na un termu
mas suavi, ma bu ta bin obi utrus ke ta kontinua inda suma ke ka ten nada ke
na akontisi (R98) -. (ÀS VEZES). N.F. oxítona, neol., asvezis.
asvezis
adv., *locução adverbial que significa em algumas circunstâncias; de vez em
quando; umas vezes. - i kusa ki difisil asvezis di alguin seta konta si negativus
(R95) -. (ÀS VEZES). N.F. paroxítona, neol., asves.

52
ataka
1.v.tr., *assaltar; acometer. - I na pertusi di si vitima pa ataka (P.dosS.) - No ten
no vida djustu suma no arma pa ataka, tambi pa difindi (N.T.) -. (ATACAR). N.F.
neol., taka 2.
2.v.tr., *diz-se da doença que ataca. - Padidas obi noba kuma banhu duensas
riba mas pa bin ataka mininus, logu e foronta (M.J.) -.
atakadu
1.part., *assaltado. - no internadu atakadu ku kuatru jatu (C.P.) -. (ATACADO).
N.F. neol.
2.part., *apanhado por uma doença. - i sta atakadu ku paludismu -.
atakanti
n., *agressor; assaltante. (ATACANTE). N.S. V.B.
ataki
1.n., *assalto; acção militar. - Na kal mboskada? Na kal ataki? (R98) -.
(ATAQUE).
2.n., *manifestação súbita ou inesperada de uma doença, como a apoplexia,
que causa a alteração total ou parcial do movimento e da sensação. - Si alguin
kai ataki, ka bu bibintil nada tok i disperta diritu (Igr.I.) -.
atcaka
v., *apanhar doença. (ACHACAR-SE). N.S. V.B.
atcaki
n., *doença habitual sem gravidade. (ACHAQUE). N.S. V.B.
ate
con., - Ate prosimu semana no na torna kontra li mas (R97) -. (ATÉ). N.F. neol.,
vd. te.
ateismu
n., *filosofia ou doutrina que nega a existência de Deus. (ATEISMO). N.S. V.B.
ateista
n., *que nega a existência de Deus; ateu. (ATEISTA). N.S. V.B., sin. ateu.
atempu
loc.adv., *oportunamente. - Kolera, si tratadu atempu, nau, i ka ta mata (R97) -.
(A TEMPO).
atenson
1.n., *cuidado; acto de aplicar-se; concentração. - ku kuidadu i atenson i ta
ivitadu asidenti di viason (R95) -. (ATENÇÃO).
2.coloc., tcoma atenson, *alertar; avisar; fazer saber. - Pabia di kila ke n’ ta
tcoma atenson pa no bisti anos tudu na bazi di no pusiblidadis (IN96) -.
(CHAMAR A ATENÇÃO).
atentadu
n., *tentativa de crime; crime. - Si ka fasil, Polisia pudi prindil i akusal di
atentadu di pudor, violason di prinsipiu di konvivensia sosial (P.dosS.) -.
(ATENTADO). N.F. neol.
atentu
adj., *que é vigilante; cuidadoso. - anos tudu no dibi di sta atentu pa no sigui
konsidjus ku no na dadu (R95) -. (ATENTO).
ateru
n., *quantidade de terra para cobrir um buraco ou nivelar o terreno. - i mandanu
un kamion di ateru la pa pudi kaba ku ki buraku (R95) -. (ATERRO).
ateu
n., *descrente; o que nega a existência de Deus; o que não se interessa da

53
existência de Deus. (ATEU). N.S. V.B., sin. ateista.
atidon
n., *propensão; capacidade. (APTIDÃO). N.S. V.B.
atindi
1.v.tr., *dar consulta; acolher; receber. - mediku ku dibi di atindi duenti i dibi di
sedu muitu pasienti (IN96) -. (ATENDER).
2.v., *ter consideração. (ATENDER A). N.S. V.A.
atindidu
1.part., *recebido; acolhido; tratado com cuidado. - Tris di Agostu ieraba un
ospital ke ta risibi tudu firidus ki saiuba di guera di Angola ku di Mosambiki pa
bin atindidu dentru di kil ospital (IN96) -. (ATENDIDO; ATENTO).
2.part., *tomado em consideração. - badjuda ta pasa na obi so pesoa di si
namoradu, abo dja pape bu ka ta atindidu (IN96) -.
atindimentu
n., *acto de acolher ou de prestar atenção. - Bazi di es fatu di bon atindimentu i
ikonomiku (IN96) -. (ATENDIMENTO).
atindji
v.tr., *alcançar; obter; conseguir. - i ta sedu difisil pa no atindji no objetivus
(IN96) -. (ATINGIR). N.F. neol. N.S. sin. iangasa.
atindjidu
1.part., *conseguido, alcançado; obtido. - midida nesesarias pa i pudi atindjidu
es dizinvolvimentu (R95) -. (ATINGIDO). N.F. neol. N.S. sin. iangasadu.
2.part., *ferido. - Junta sirbi de radiu li pa pudi ivita tudu no populason di bin
sedu atindjidu pa balas (R98) -.
atitudi
n., *comportamento; postura; conduta. - n’ pensa ku kil bu atitudi la, anos no
kunsiu diritu (R95) -. (ATITUDE). N.F. neol.
ativa
v.tr., *estimular; despertar; acelerar. (ACTIVAR). N.S. V.B.
ativadu
part., *despertado; estimulado; acelerado. (ACTIVADO). N.S. V.B.
ativamenti
adv., *advérbio de modo que significa [com mais responsabilidade] ou [com
mais influência]. - mindjeris misti pa omi djuda elis pa e pudi partisipa mas
ativamenti na dizinvolvimentu di tudu no tera (R95) -. (ACTIVAMENTE). N.F.
neol.
atividadi
n., *ocupação; conjunto de actos. - Se atividadi alarga te na paizis strandjerus
(R95) -. (ACTIVIDADE).
ativista
n., *pessoa que participa; membro. - i un ativista di no partidu Union pa
Mudansa (IN96) -. (ACTIVISTA). N.F. neol.
ativu
1.adj., *que age; que tem energia ou vigor. - djintis na sedu ativu pa pudi di fatu
torna rispita se kumprumisu i se palavras (R98) -. (ACTIVO).
2.n., *valor positivo de uma empresa ou actividade. N.S. V.A.
atlas
n., *colecção de cartas geográficas. (ATLAS). N.F. oxítona. N.S. V.B.
atleta
n., *pessoa que pratica desporto; lutador. - un atleta i teneu kondison fizika pa

54
kualker mumentu (IN96) -. (ATLETA). N.F. neol.
atletismu
n., *conjunto de certas práticas desportivas, normalmente individuais, como as
corridas, os saltos e os lançamentos. (ATLETISMO). N.S. V.B.
atmosfera
atmosfera
1.n., *camada de ar que está ao redor da terra; meio ambiente. (ATMOSFERA).
- Tudu povus e ten diretu pa se atmosfera, ku sedu, seu ku pindra riba delis, pa
ka i puluidu (R96) -. N.F. neol.
2.n., *unidade de medida dos fluidos.
atoa
1.adv., *ao acaso; sem reflexão. (À TOA). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
2.adv., *sem proveito; inutilmente.
atomiku
1.adj., *diz-se da energia atómica, da bomba atómica, da física atómica.
(ATÓMICO). N.F. proparoxítona.
2.n. bomba atomika, *arma mortífera que liberta energia que desintegra o
ambiente circunstante. - Filisteus ka tenba avion, nin karu blindadi, nin bumba
atomika (Igr.I.) -. (BOMBA ATÓMICA). N.M. lexia composta.
atomismu
n., *sistema filosófico que admite a existência dos átomos como elementos
constitutivos da matéria. (ATOMISMO). N.S. V.B.
atomiza
v.tr., *reduzir a partículas pequeníssimas; dividir. (ATOMIZAR). N.S. V.B.
atomizadu
part., *reduzido a partículas pequeníssimas; dividido. (ATOMIZADO). N.S. V.B.
atomu
n., *elemento constitutivo da matéria; corpúsculo. (ÁTOMO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
atonitu
adj., *confuso; espantado. (ATÓNITO). N.S. V.B.
ator
n., *pessoa que faz teatro ou cinema; pessoa que participa. - partidus politikus
ku si kandidatus sedu atoris prinsipal (P.dosS.) -. (ACTOR). N.M. pl. atoris.
atorna
n., *troco; volta; vingança; retorção. - Suma no sibi kuma, pa un ladu, faka di
atorna ka ta moku ma, pa utru ladu, anos i fidju di kil uniku Deus di purdon: anta
i bon mandji pa pudi torna vingansa? (L.S.) -. (deriv. TORNAR). N.S. faka di
atorna.
atrai
v.tr., *persuadir; seduzir. - I ta seduba tarefa di guvernu pa priukupa ku
prublema di infrastrutura di forma atrai joven (IN96) -. (ATRAIR).
atraidu
part., *seduzido; encantado. - tudu pekadur sinti atraidu pa Korson abertu di
Salbadur (L.Cat.) -. (ATRAÍDO). N.F. paroxítona, neol.
atras
adv., - suma ke n’ splikaba dja atras, n’ ka nega bisti sabi (IN96) -. (ATRÁS).
N.F. neol., vd. tras.
atraves di
con., *locução prepositiva que indica [por meio de]. - Mensajen ki i manda aos

55
atraves di radiu ku televizon (R95) -. (ATRAVÉS DE). N.F. oxítona, neol.
atraza
v., *retardar; demorar. - Ma kil la ka na atraza ninguin, i ka na para no luta
(C.P.) -. (ATRASAR). N.F. traza.
atrazadu
1.part., *que não está em dia; não pontual. - tarbadju sta muitu atrazadu (R95) -
. (ATRASADO).
2.part., *não muito desenvolvido. - un mundu suma di nos, asin atrazadu (C.P.)
-.
3.adj., *doente mental.
atrazu
n., *retardo; demora. - Kila ki sta na bazi di e atrazu tudu ke lebanu un anu
letivu en branku (R95) -. (ATRASO). N.F. trazu.
atrela
v.tr., *levar a reboque; levar com trela; rebocar. - Mesmu ku bu na tene elis bu
ka dibi di atrela kilis ku moranta fora riba di kil ku bu kaza ofisialmenti (IN96) -.
(ATRELAR).
atreladu
1.adj., *rebocado; arrastado. (ATRELADO).
2.n., *veículo sem motor rebocado por outro. (ATRELADO). N.S. V.B.
atribi
v., (ATREVER-SE). N.F. vd. atrivi. N.S. V.B.
atribidu
adj., (ATREVIDO). N.F. vd. atrividu. N.S. V.B.
atrivi
v., *ter coragem; ousar; tentar meter-se onde não deve. - Sibi di bu vida, nunka
mas ka bu atrivi, Bisilai (Cecomes) -. (ATREVER-SE). N.F. atribi.
atrividu
part., *corajoso; audaz; metido; ousado. (ATREVIDO). N.F. atribidu. N.S. V.A.,
sin. disinkaradu.
atriz
n.f., *pessoa que faz teatro ou cinema. (ACTRIZ). N.S. V.B.
atu
1.n., *acção; cerimónia pública. - e panhadu na un fragranti atu pa pulisia otca
ke e na kumersializaba serka di sen gramas di iamba (R95) -. (ACTO).
2.n., *parte de uma peça teatral. - Atu uniku (C.V.) -.
atua
v., *agir; fazer efeito. - apezarjj kolera ne momentu i ka na atua, no ka na para
papia del (R98) -. (ACTUAR). N.F. paroxítona.
atuadu
part., *realizado. (ACTUADO). N.S. V.B.
atual
1.adj., *presente; real. - kompara salariu atual ku slariu di tempu kolonial (IN96)
-. (ACTUAL). N.F. oxítona.
2.adj., *real; oportuno. - juventudi i un prublema muitu atual purki juventudi i
forsa pa dizinvolvimentu di kualker sosiedadi (IN96) -.
atualizadu
part., *modernizado; informado em dia. - fera i kau sertu di fika sempri
atualizadu ku nobas di tudu dia (P.dosS.) -. (ACTUALIZADO). N.F. neol.
atualmenti

56
adv., *advérbio de modo que significa [agora]; presentemente. - Purke gos,
atualmenti, no ka ta obi di n’utru, kafakin ta fala di sil (IN96) -.
(ACTUALMENTE). N.F. neol. N.S. sin. gosi.
atuason
n., *procedimento; maneira de agir. - Union pa Mudansa kistiona atuason di
otoridadis di pulisia di Bisoran (R95) -. (ACTUAÇÃO). N.F. neol.
atun
n., *peixe da família dos Escombrídeos. - piskaduris ta tii atun, bagri, linguadu
(J.L.R.) -. (ATUM). N.S. n.v. “Thunnus tynnus”.
au
prep., *elemento de composição de lexias complexas, derivado do Português
(AO), contracção da preposição (A) com formas do artigo e do pronome
demonstrativo (O). - au longu des dia tudu (R95) -. (AO). N.F. neol. N.M. Esta
preposição está a entrar com frequência nas frases dos locutores: au
kontrariu; au ladu; au longu; au mesmu tempu.
aula
n., *lição. - No ta bai aula di kustura, no ta bai aula di kantu (R95) -. (AULA).
N.F. proparoxítona. N.S. aula é a unidade de trabalho escolar e sala di aula é
o lugar onde a aula é dada; da aula; sin. lison.
aumenta
v., - Bu pudi uza iagu pa aumenta produson di bu terenu (Igr.I.) -.
(AUMENTAR). N.F. neol., vd. omenta.
aurora
n., *claridade que precede o nascer do sol; madrugada. (AURORA). N.F. neol.
N.S. V.B., sin. mandurgada.
Australianu
1.n., *termo comum para indicar os habitantes da Austrália. (AUSTRALIANO).
2.adj., *relativo à Austrália. - Konsul australianu na Deli tcoma tambe atenson
pa stabilisi relasons di intindimentu (R95) -.
Austriaku
n., *membro do povo austríaco, habitante da Áustria. (AUSTRÍACO). N.M.
proparoxítona. N.S. V.B.
autarkia
n., *sistema ou entidade administrativa bastante autónoma que controla os
interesses de uma parte ou de uma região do território nacional. - pa pirmiti pa
autarkia pudi ten na prosimu anu di noventa i seis (R95) -. (AUTARQUIA). N.F.
paroxítona.
autentiku
adj., *verdadeiro; legalizado juridicamente. - avenida 14 di Novembru i autentiku
pista di rali (R95) -. (AUTÊNTICO). N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin.
bardaderu.
autofolanti
n., - Ntori karga si autofolanti ku si kartas na mon i na djanti (M.J.) -.
(ALTOFALANTE). N.F. vd. altufalanti.
autonomia
n., *independência; possibilidade de estabelecer as próprias normas;
capacidade de iniciativa própria. - Fidju di Guine ku ta odja propi kuma i tene
kapasidadi pa kila i ka tene autonomia (IN96) -. (AUTONOMIA). N.F.
paroxítona, neol.
autor

57
n., *criador de uma obra; inventor; responsável. - Ke ki autor di Biblia misti
falanu na si splikason? (L.S.) -. (AUTOR).
autorut
n., *estrada larga e rápida para automóveis. - I ta faladu, ala ki autorut: dus karu
ka pudi nkontra la (C.P.) -. N.F. Francês “autoroute” que significa auto-estrada.
autostrada
n., *via rápida para automóveis com faixa separadora central. - kil paseiu, ke ta
obstrui tudu, e ta tudji djintis pasa tok e ta bai mata un faicha di autostrada
(R95) -. (AUTO-ESTRADA). N.F. neol.
auziliar
1.adj., *pessoal de apoio; assistente; ajudante. - I ten sentru di saudi ki nin
infermeru di infermajen djeral ka ta pudu: so infermajen auziliar (IN96) -.
(AUXILIAR). N.F. oxítona, neol.
2.n., *em gramática tradicional, o termo designa alguns verbos ou palavras que
se juntam a outros verbos para constituir determinadas formas verbais.
Avaianu
n., *membro do povo havaiano, habitante das Ilhas Havai. (HAVAIANO). N.S.
V.B.
avalia
v., *determinar o valor de; apreciar. - no sta la djuntu ku djornalistas na avalia
kal ki na sedu komportamentu final di sosiedadi sivil (R95) -. (AVALIAR). N.F.
paroxítona, neol., valia.
avaliason
n., *apreciação. - pa fasi avaliason di manera ki na bai dianti (Igr.I.) -.
(AVALIAÇÃO). N.F. neol., valiason.
avansa
v., *progredir; caminhar para a frente. - Dipus ke no luta avansa, no Partidu
odja kuma i nesesariu forma kuadrus (C.P.) -. (AVANÇAR).
avansadu
1.part., *progredido; desenvolvido. - povu di Guine-Bisau tene un speriensia i
teknika tradisional bastanti avansadu na kultivu di arus (R98) -. (AVANÇADO).
2.adj., *adiantado; que tem muita idade. - i tenba dja idadi avansadu (N.T.) -.
3.n., *em certas competições desportivas, diz-se do jogador que tem a função
de atacar. - difeza Maozer ku avansadu Kanidja (R95) -.
avansu
n., *progresso; melhoria. - N’ misti mati sabura di no tera, n’ misti mati avansu di
no povu (D.N.) -. (AVANÇO).
avanu
n., *charuto de Havana. (HAVANO). N.S. V.B.
avarentu
adj., *avaro. (AVARENTO). N.S. V.B.
avaria 1
1.v.tr., *danificar; prejudicar; estragar. (AVARIAR). N.F. paroxítona, neol.
2.v.intr., *sofrer estrago; deixar de funcionar; enlouquecer; perder o uso da
razão. N.S. V.B.
avaria 2
n., *dano; estrago; prejuízo. - Karu tene problema di avaria (R95) -. (AVARIA).
N.F. paroxítona, neol.
avariadu
part., *estragado; enlouquecido. (AVARIADO). N.S. V.B.

58
Aventu
n., *período da liturgia cristã que precede o tempo de Natal e que prepara a
vinda do Messias. - Nha ermons, nes tempu di Aventu no na pera vinda di no
Sinhor Jesus Kristu (L.Cat.) -. (ADVENTO). N.S. são quatro semanas de
preparação durante o mês de Dezembro.
aventura
n., - Aventura asves i sorti (A.H.) -. (AVENTURA). N.F. neol., vd. ventura.
averbiu
n., *são palavras ou grupos de palavras com a função semântica de especificar
o processo exprimido pelo verbo ou o significado dos adjectivos, dos nomes e
dos mesmos advérbios. (ADVÉRBIO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
aviadur
n., *tripulante de aeroplano. El ku mandaba dja ultimu aviaduris (C.P.) -.
(AVIADOR). N.F. abiadur. N.M. pl. aviaduris.
aviason
n., *conjunto de meios de transporte aéreo. - bu ka pudi sai pa bu ianda di dia,
pabia aviason sta riba (C.P.) -. (AVIAÇÃO). N.F. abiason.
avinida 1
n., *via de circulação urbana mais larga do que a rua. - no na djubi li na avinida
katorzi di Novembru, so pa manera ki ki kau sta pertadu (R95) -. (AVENIDA).
avinida 2
n., *peça destinada a prender o cabelo; gancho de cabelo. - Di fabur, pistan
avinida -. (deriv. AVENIDA). N.S. V.A.
avion
n., *aparelho utilizado na navegação aérea; aeroplano. - na Karavela no ka
tene avion, no ka tene elikopteru, no ka tene barku rapidu (R95) -. (AVIÃO).
N.F. abion.
aviza
1.v.tr., *fazer saber. - No na aviza pa ninguin diskisi kuma, anti di bu na bai
bias, bu ten ke bai la ba barsina sobri febri amarelu (R98) -. (AVISAR).
2.v.tr., *aconselhar; admoestar; advertir. - Jesus aviza elis, i fala: bo toma
sintidu, bo libra di fermentu di Fariseus ku fermentu di Erodis (N.T.) -.
avizadu
part., *advertido. - kada omi dibi sedu avizadu kal mison ki na kumpri, purke
ninguin ka ta nganadu (C.P.) -. (AVISADO).
avizu
n., *recado; anúncio; advertimento, conselho. - Es i avizu ku no ten di kumandu
supremu di Junta Militar (R98) -. (AVISO).
avogadu
n., *protector. (ADVOGADO). N.F. advogadu. N.S. V.B.
avontadi
adv., *locução adverbial de modo que significa [a seu bel-prazer]; sem
constrangimentos. - Bu odja purke n’ dicha bos bo papia avontadi, bu odja nde
ku no sta nel? (R95) -. (À VONTADE). N.F. neol.
avulsu
adj., *separado; solto. (AVULSO). N.S. V.B.
aza
*membro anterior de um animal que lhe serve para voar; superfície lateral de
um avião. - I kebra aza di Djugudi (L.S.) -. (ASA). N.F. neol., vd. ansa.
azar

59
n., *desgraça; sorte o fortuna adversa; mofina. - i pega na karu i ba ten azar i
madja kil sinhora (R95) -. (AZAR). N.F. neol. N.S. sin. mufunesa.
azarmas!
interj., (ÀS ARMAS!). N.F. vd. alarmas!. N.S. V.B.
azavesas
adv., *ao contrário; ao revés. (ÀS AVESSAS). N.F. neol. N.S. V.B., sin. rebes.
azeda
v., *avinagrar. (AZEDAR). N.S. V.B.
azedadu
part., *avinagrado. (AZEDADO). N.S. V.B.
azedu
adj., *ácido; estragado. (AZEDO). N.S. V.B.
azeiti
n., *óleo de cozinhar em geral; óleo vegetal vendido na loja. - Tudu mindjeris
kusinha, utrus na kusinha ku galinha ku azeiti (L.S.) -. (deriv. AZEITE). N.F.
neol. N.S. azeiti di olivera; sin. siti-dos.
azeiti di olivera
n., *óleo extraído da azeitona; azeite. - Bo pudi djunta binhu ku frutas ku azeiti
di olivera (Igr.I.) -. (AZEITE DE OLIVEIRA). N.F. neol. N:S. sin. siti-dos.
azetona
n., *fruto semelhante à azeitona; azeitona da Guiné. (AZEITONA). N.S. V.B.
azoto
n., *elemento da Química, cujo símbolo é [N]. (AZOTO). N.S. V.B.
azul
n., *nome de uma cor, como a cor do céu sem nuvens ou das águas limpas do
mar dos Bijagós. - Djensianu azul o merkuriu i bon pa ba ta limpa tcaga ku el,
ma son ora ki labadu limpu ku iagu di sal (Igr.I.) -. (AZUL). N.S. na língua de
alguns povos da Guiné-Bissau existe um único termo pa designar a cor azul e a
cor verde.
azula
v., (AZULAR). N.F. neol., vd. zula. N.S. V.B.
azuladu
part., (AZULADO). N.F. neol., vd. zuladu. N.S. V.B.
azuledja
v., *pôr azulejos na parede ou no pavimento. (AZULEJAR). N.S. V.B.
azuledjadu
part., *que tem azulejos. (AZULEJADO). N.S. V.B.
azuleju
n., - no misti kamba pa kil utru azuleju (R99) -. (AZULEJO). N.F. neol., vd.
ajuleju.

60
B, b
*Segunda letra o grafema do alfabeto que representa o fonema [oclusiva
sonora bilabial]. (B). N.S. Em muitas das palavras derivadas do Português
substitui o som [v]; vd. bentu (VENTO).
ba 1
v.s.aux., - N’ bai pa ba panha sonu son, n’ pega mas sunha (N.M.) -. (VAI). N.F.
vd. bai.
ba 2 [-ba]
1.v.aux., *verbo auxiliar que indica o tempo anterior dos verbos. - i ta mistiba
kume restus ku ta sobra (N.T.) -. N.S. -ba é sufixado ao verbo para distinguí-lo
do lexema ba, forma elidida do verbo bai (IR).
2.v.aux., *verbo auxiliar que indica o modo condicional, hipótese impossível ou
irreal. - i kumprimiti na Lisboa kuma si i tcigaba Bisau, dentru di un anu, i na
kababa ku guera kinti-kinti (C.P.) -.
ba 3 [ba-]
pref., *prefixo que entra na formação de substantivos ou pronomes, exprimindo
a ideia de plural comitativo. - Otca ki ba-bumbulun tcolona, ba-tambur tcebeta,
lambes kunsa karmusa (J.S.) - Pera, n’ notisia banhus kin ki ami (JB97) -.
baba 1
v., *molhar-se com a saliva viscosa que escorre da boca. - Alma-biafada kansa
tok i na baba (T.M.) -. (BABAR).
baba 2
n., *nome de referência em relação aos velhos e, em particular, aos chefes. -
Mininu falan: baba, ke ke i liberdadi? (C.S.) -. N.F. Mandinga e Bijagó “bàaba”
que significa papa.
babadu
part., *molhado com baba. (BABADO). N.S. V.B.
babel
n., *confusão. (BABEL). N.S. V.B.
babu
n., *saliva viscosa que escorre da boca. (BABA). N.S. V.B.
bacha
v., - bu ba sinta la pa bu pera ora ki iagu bacha pa bu pudi disi (C.P.) -.
(BAIXAR). N.F. neol., vd. basa.
bachadu
part., - Kalker alguin ku ialsa si kabesa i ta bachadu (N.T.) -. (BAIXADO). N.F.
neol., vd. basadu.
bachada
n., *lugar ou sítio mais adiante; terreno mais baixo. - Nha tiu mora na bachada -
. (BAIXADA). N.S. V.A.
bachu
adj., *que tem pouca altura ou pouca profundidade; inferior, desprezível. - es
tudu ka bali pena purke anos i ka djinti bachu (R95) -. (BAIXO).
badadji
n., *arroz cozido com água e sal; papinha para os bebés; comida leve e mole
para os doentes. - Luka ta kume son badadji ku pis, baguitc ku fruta (Minsap) -.
N.S. sin. pitc-patci.
badal

61
n., *a peça metálica suspensa dentro do sino. (BADALO). N.F. neol. N.S. V.B.,
sin. feru di sinu.
badau
1.intens., *adjunto de intensidade com a função de marcar o sema [grau
superlativo].
2.adj., forti badau, *muito forte. N.S. V.A.
badia
v., *vagabundar; vagabundear. (VADIAR). N.F. vadia. N.S. V.B.
badiadur
n., *aquele que não tem emprego; vagabundo. (VADIO). N.F. vadiadur. N.S.
V.B., sin. badiu.
badiu
n., *ocioso, vagabundo. (VADIO). N.F. vadiu. N.S. V.B., sin. vadiadur.
badja
v., *mover o corpo com movimentos cadenciados, geralmente ao ritmo do
tambor; dançar. - Konformu ki e na badja, Kamabis ta firma riba di fugu pa ba ta
buri padja (N.M.) -. (BAILAR). N.S. P.arc. “balhar” que significa dançar.
badjadera
n.f., *aquela que sabe ou gosta de dançar; dançarina; bailarina. (BAILADEIRA).
N.S. V.B.
badjadu
part., *dançado. - Kasamenti di Naninkia ki na badjadu na utru ladu (T.M.) -.
(BAILADO).
badjadur
n., *aquele que sabe ou gosta de dançar; dançador; dançarino. - Konformu i
toku i sin ku badjadur (C.T.daM.) -. (BAILADOR).
badjanta
v.caus., *fazer dançar. - no tciga no fadja difuntus, kontra djintis bin dja di utrus
tabanka pa bin badjanta dufuntus (N.M.) -. (deriv. BAILAR).
Badjaranka
n., *nome de um povo que vive no triângulo nordeste formado pelos confins da
Guiné-Bissau, do Senegal e da Guiné-Conakri, pertencente ao grupo linguístico
Norte Tanda-Jaad-Nun, da subfamília Oeste-atlântica. (BADJARANCA). N.S.
V.A., sin. Padjadinka.
badjiki
n., - Badjiki ta nasi ku si fortuda (L.A.) -. (BAGUICHE). N.F. Guin., arc., vd.
baguitc; Bainouk “bageco”, que significa rosela.
badju
n., *série de movimentos cadenciados, geralmente ao ritmo do tambor; dança. -
Pa e ngaba si nomi ku badju ku tambur ku viola, pa e kanta si gloria (L.Cat.) -.
(BAILE). N.F. baili. N.S. P.arc. “balho” que significa dança em geral; badju di
fidju dos; badju di sala; badju di tina; kau di badju.
badju di fidju dos
n., *baile que acompanha a cerimónia do baptismo do filho de osso. (deriv.
BAILE EM HONRA DO FILHO DE OSSO). N.M. lexia complexa; dos é o
resultado da crase [di + os]. N.S. V.P., sin. batizadu di fidju dos.
badju di sala
n., *tipo de dança, introduzida pelos europeus durante o colonialismo; dança
praticada nas discotecas ou nas salas de diversão nocturna; dança de salão.
(deriv. BAILE DE SALA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B., sin. baili; badju.

62
badju di tina
n., *baile ao ar livre cujo instrumento principal é um cabaço virado num
recipiente cheio de água. - No ka tulu nau, kizomba i ka di nos, son gumbe,
badju di tina ku kustuma badja badju di no tera (I.eI.) -. (BAILE DE TINA). N.M.
lexia complexa. N.S. Muito antes da Independência, as raparigas e as mulheres
que não tinham acesso às salas de baile, por não serem assimiladas,
organizavam bailes populares ao ar livre (P.Bull).
badjuda
1.n.f., *donzela ainda virgem; rapariga solteira. - Ora ku rapas ku badjuda
kunsa namora pa prumeru bias, e ta burgunhu n’utru (N.M.) -. (BAJUDA). N.F.
Guin., Banhum-Cassanga “badjide” que significa rapariga virgem ou que ainda
não teve filhos. N.S. bisti badjuda; sin. mosa.
2.n.f., *namorada. - Si rapas ka bai ku si badjuda, i ta bai pidi si parseru
badjuda tan ku ka bai ku rapas, pa i fasil kumpanhia (N.M.) -.
badjudasinhu
n.f.dim., *diminutivo de donzela para indicar uma criança de sexo feminino;
miudinha; rapariga pequena. - un badjudasinhu sai i na tcoraba tras, kuma i na
bai ku mi (N.M.) -. (BAJUDAZINHA). N.F. Guin., Banhum-Cassanga “badjide”.
badjudesa
n., *o período da puberdade de uma donzela; adolescência; juventude. - Tudu
bedju ku alguin bedju, i ka ta mati badjudesa di si mame (L.A.) -. (deriv.
BAJUDA). N.F. Banhum-Cassanga “badjide”.
bafa
1.v., *sufocar; tirar o respiro ou bafo a; cobrir um alimento, como o arroz ou
óleo de palma, para terminar lentamente a cozedura. - Utru simintera kai na
metadi di fidida, fidida kirsi i bafal (N.T.) -. (ABAFAR; BAFAR). N.S. bafa arus;
bafa binhu.
2.v., *violar; atentar contra o pudor ou a castidade de alguém. - i ten un alguin
ku sta la, si odja mindjer na pasa, i ta misti bafa (R95) -.
3.v., *abraçar; estreitar nos braços. - I kuri djanan i bafa si mame i fala kuma: es
i nha mame (T.M.) -.
bafa arus
coloc., *embrulhar a panela do arroz para acabar lentamente a cozedura. - I ta
bulil i kubril mas pa i bafa i kusidu so ku brasa (N.M.) -. (deriv. ABAFAR O
ARROZ).
bafa binhu
coloc., *reduzir os efeitos do vinho comendo alguma coisa com gordura,
especialmente chabéu cozido ou outro alimento. - ora ki djintis na bibi binhu, e
ta fasi katore e bafa ku el (N.M.) -. (deriv. ABAFAR O VINHO).
bafadu
part., *tapado; oprimido; violentado. (ABAFADO). N.S. V.B.
Bafata
n., *Região da Guiné-Bissau, que compreende os sectores administrativos de
Bafatá, Contubuel, Cossé, Bambadinca, e Gamamudo. - No na tcoma atenson
djintis di Bafata (R98) -. (BAFATÁ). N.F. oxítona.
bafatoriu
n., *iguaria muito saborosa que se come para acompanhar as bebidas
alcoólicas; petisco local; pequena refeição. - E ta sirbi bafatoriu karu di frangu,
kabritu i bibidas importadu (P.dosS.) -. (deriv. ABAFAR). N.F. proparoxítona.
bafu

63
n., *respiro; hálito; mau cheiro. (BAFO). N.S. V.B.
Baga
n., *termo comum para indicar os membros do povo Baga, pertencente ao
grupo linguístico Sul, da subfamília Oeste-atlântica. (BAGA). N.S. V.A.
bagabaga
1.n., *insecto sociável da ordem dos isópteros; térmite; térmita. - toki bagabaga
na pegal na un ladu (T.M.) -. (BAGABAGA). N.F. Guin., Mandinga “báabáa” que
significa térmite. N.S. n.v. “Amitermes meridionalis”; na Guiné há dois tipos de
térmites, as vermelhas que fabricam morros de grande dimensão e de cor
vermelha, e as pretas, que fabricam morros pequenos, de feitio de cogumelos e
de cor cinzenta-escura.
2.n., *ninho das térmites; morro-do-salalé; termiteiro; termiteira. - Bu sinta na
bagabaga, bu na rui tcon (L.A.) -. N.S. muntu di bagabaga.
bagana
v., *abrandar; alentar; suavizar; aliviar; desprender. - Porta, si misti bagana pa
kai, bu ta ndjital (L.A.) -. N.F. proparoxítona.
baganadu
part., *alentado; abrandado; solto. - Badja fidalgundadi di ba estins baganadus
(N.V.) -.
bagas
n., *resíduo; sedimento. (BAGAÇO). N.F. oxítona, bagasu. N.S. V.B.
bagasu
n., (BAGAÇO). N.F. neol., vd. bagas. N.S. V.B.
bagatela
n., (BAGATELA). N.F. neol., vd. bakatela. N.S. V.B.
bagri
n., *espécie de peixe da família dos Silúridas, denominado também bagre da
Guiné, cujas características principais são a pele nua, a presença de barbilhões
e a barbatana dorsal espinhosa. - i bai larga suur na mar pa tisi bagri o kakri
(T.Tc.) -. (BAGRE). N.S. n.v. “Arius parkii”.
baguera
n., *insecto himenóptero da família dos Apídeos que vive em enxames e produz
mel e cera; abelha. - Baguera na si kumbu ka ta medi lion (L.A.) -. (deriv.
GUERRA). N.F. Pepel “ba-”, prefixo de plural, + GUERRA, que designa os
guerreiros (M.deBarros). N.S. n.v. “Apis meridionalis”; kasa di baguera;
kumbu di baguera; muntu di baguera.
baguera-brabu
n., *himenóptero da família dos Vespídeos; vespa; vespão. N.M. lexia
composta. N.S. V.B., n.v. “vespa crabo”.
baguera-mestra
n., *rainha de abelhas. (ABELHA-MESTRA). N.M. lexia composta. N.S. V.B.,
sin. rei di baguera.
baguereru
n., *apicultor. N.S. V.A.; sin. apikultur.
baguitc
1.n., *rosela. - i na tenta pila baguitc, ma i ka sibi pila dritu (J.L.R.) -.
(BAGUICHE). N.F. Guin., badjiki; Bainouk “bageco” que significa rosela. N.S.
n.v. da planta “Hibiscus sabdarifa”; dukuli baguitc; panga baguitc.
2.n., *esparregado feito com sépalas e folhas de rosela, cozidas e maceradas. -
Si bu sibi kuma abo i koitadi, bu sufri ku bu kuntangu seku ku baguitc nves di bu

64
ba mansirka na kau ku bu bin romokadu (L.A.) -.
bagus
n., *diz-se do bago ou do fruto que é turgido. (BAGUDO). N.F. oxítona. N.S.
V.B.
bai
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que situa a realização da acção num espaço
longe do locutor. - Es nubdadi di mininusinhus ba ta pidi (P.dosS.) - e misti son
sinta na matu pa e ba ta sustentadu purke i un parasita (C.P.) - e ba ta purpara
se salada la (R95) -. (VAI). N.F. ba. N.S. ant. bin.
2.v.intr., *andar; ir. - I ka Tuga ke bai na rakadason de, pretu ke lebal la! (C.P.) -
Bai di kumpridu, la bu ta bai pa skerda (J.L.R.) -. (VAI). N.S. bai djuntu; bai la.
bai altu
coloc., *defecar ao ar livre; fazer as necessidades. - I fala kil utru pa i peral, i na
bai altu (L.S.) -. (deriv. IR AO ALTO). N.S. sin. bai matu; bai fora.
bai bias
v., *viajar. - Djon toma si kabalu i fala si papes kuma i na bai bias na Orangu,
kontra Etimbato ki mistiba bai (F.M.) -. N.S. sin. viaja.
bai dianti
coloc., *crescer, desenvolver; progredir. - So asin no Guine na bai dianti, pabia
kadakin na sinti gustu de tera li ki un tera sabi dimas (R98) -. (IR POR
DIANTE). N.S. sin. prugridi.
bai djuntu
coloc., *ir ao mesmo tempo. - Bu ka misti pa no bai djuntu na kasa (L.S.) -.
(deriv. IR JUNTO). N.S. bai djuntu não é sinónimo de kumpanha.
bai fora
1.coloc., *defecar ao ar livre; ir à casa de banho. - I ta kume ku bariga i ta bai
fora ku si kosta (P.B.) -. (deriv. IR FORA). N.S. sin. bai matu.
2.coloc., *sair; viajar para o estrangeiro. - Ora ki bai fora i bai odja un bon kusa i
ta kumpra i tisi pa si kasa (R98) -. (IR FORA).
bai la
coloc., *deslocar-se para o sítio indicado, afastado do locutor. - Abo bu ten pa
bai la (R95) -. (IR LÁ).
bai matu
coloc., *defecar ao ar livre. (deriv. IR AO MATO). N.S. V.B., sin. bai altu; alta;
bai fora; a frase IR AO MATO deriva das línguas africanas por meio do
processo de “decalque”.
baibin
n., *grande número de pessoas que entram e saem; revés. - No sibi kuma kusa
i ka fasil, nogosiason i kansadu, ma no ka misti kuri mas baibin (R98) -.
(VAIVÉM).
baili
n., (BAILE). N.F. proparoxítona, neol., vd. badju. N.S. V.B., sin. badju di sala.
bainha
1.n., *estojo onde se mete a lâmina de uma faca. - Miti bu spada na bainha
(N.T.) -. (BAINHA). N.F. proparoxítona, neol.
2.n., * costura dobrada na extremidade do vestido.
Baioti
*termo comum para indicar os membros do povo Baiote, denominado também
Djola-Baiote, pertencente ao grupo linguístico Norte Bak, da subfamília Oeste-
atlântica. (BAIOTE). N.S. V.B.

65
bairu
n., *cada uma das partes principais em que se divide a cidade ou o povoado
urbano. - na parti di tardi, barsina na kada bairu (M.J.) -. (BAIRRO). N.F.
proparoxítona.
baka
n., *nome comum para indicar ambos os sexos deste mamífero ruminante que
faz parte dos bovinos; touro; boi. - Kanhokan ta kudji un kusa i fala el i ki kusa,
suma pa isemplu, utru ta fala el i baka, utru ta fala el i pis-berga (N.M.) -. (deriv.
VACA). N.S. baka é hiperónimo de VACA, de TOURO e de BOI; baka-
badjuda; baka-brutu; baka-femia; baka-kapadu; baka-matcu.
baka-badjuda
n., *vitela; bezerra; novilha. (deriv. VACA). N.M. lexia composta. N.S. V.B.
baka-brutu
n., *vaca ou touro selvagem. - Kada grupu ku si badju, Bidjugu di Unu ta badja
baka-brutu, di Formosa ku Soga ta badja kanhokan, di Kanhabaki ta badja
kabaru (N.M.) -. (deriv. VACA BRUTA). N.M. lexia composta. N.S. baili di baka
brutu é a dança dos jovens Bijagós com a máscara característica que
simboliza a vaca selvagem.
baka-femia
n., *termo que indica a fêmea do touro; vaca. - Si tiu ka teneba nin un baka
femia, son matcus (F.M.) -. (deriv. VACA FÊMEA). N.M. lexia composta.
baka-kapadu
n., *bovino macho adulto castrado; boi. (VACA CAPADO). N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
baka-matcu
n., *touro; toiro. - Si tiu ka teneba nin un baka femia, son matcus (F.M.) -.
(VACA MACHO). N.M. lexia composta.
bakadjau
n., *peixe da família dos Gadídeos, muito comum na cozinha portuguesa;
qualidade de bacalhau presente nas águas da Guiné. (BACALHAU). N.S. V.B.,
n.v. “Gadus morrhua”; “Merluccius senegalensis”.
bakasinhu
n.dim., *diminutivo de vaca, que designa o filhote da vaca; vitelo; bezerro. - e
fasi idulu na forma di bakasinhu (N.T.) -. (VACASINHO).
bakatela
n., *insignificância; coisa de pouco valor. - Tudu dia ku n’ lanta, n’ ta toma un
matabitcu bakatela (A.T.) -. (BAGATELA). N.F. bagatela.
bakia
v.tr., *levar ao pasto ou guardar o gado; pastar; vigiar. - Iero i Fula, ma Samba
ku ta bakia baka (L.A.) -. (deriv. VACA). N.F. paroxítona.
bakiadu
part., *apascentado; diz-se de gado ou de outros animais levados ao pasto.
(deriv. VACA). N.S. V.B.
bakiadur
1.n., *pessoa que cuida do gado; vaqueiro. - N’ nega ermondadi di baka ku
bakiadur (C.V.) -. (deriv. VACA). N.M. pl. bakiaduris.
2.n., *nome comum para indicar o guarda de animais. - e na iandaba pirdidu
suma karnel ku ka ten bakiadur (N.T.) -. N.S. bakiadur di kabra; bakiadur di
purku.
bakiadur di kabra

66
n., *pessoa que cuida de cabras. (deriv. VACA). N.M. lexia complexa. N.S. V.P.
bakiadur di purku
n., *pessoa que cuida de porcos. (deriv. VACA). N.M. lexia complexa. N.S. V.P.
bakiamentu
n., *apascentamento; pastoreação. (deriv. VACA). N.S. V.B.
bakin
con.pl., - Bakin ku staba na sukuru? (C.V.) -. (QUEM). N.F. vd. kin.
bal
n., - Toma bu bal, bu skirbi oitenta (N.T.) -. (VALE). N.F. arc., vd. val.
bala
n., *projéctil de arma de fogo. - bu ba dal bala pa i karga i leba (C.P.) -. (BALA).
balafon
n., *instrumento musical de teclas que se toca com duas varinhas; xilofone. -
Aos si bu disan n’ na sedu bombolon, kora, tagara, nhanheru, balafon (T.Tc.) -.
(BALAFÃO). N.F. Mandinga “bála” que designa este tipo de instrumento
musical.
balai
n., *cesto oval de fibras vegetais tecidas, de frequente uso doméstico; cesta
sem alça. - kadakin lambu so si balai, i ba si kaminhu (R98) -. (BALAIO). N.F.
paroxítona, balei. N.S. balai di feki.
balai di feki
n., *balaio especial para joeirar o arroz pilado. - Si balai di feki ka bin romba
(H.M.) -. (deriv. BALAIO). N.M. lexia complexa.
balandrau
n., *capote largo e comprido; opa. (BALANDRAU). N.S. V.B.
balansa
1.v., *fazer movimentos oscilatórios. - Pabia Guine, no balansa kabesa,
purtantu no ka ta osa bardadi (R99) -. (BALANÇAR).
2.v., *comparar. - Mindjer ki pui na kasa i ka son ba peza balansa bu leba
(T.T.)-.
balansadu
part., *pesado com balança; equilibrado. (BALANÇADO). N.S. V.B.
balanseti
n., *balanço resumido. (BALANCETE). N.F. neol. N.S. V.B., sin. balansu.
balansu 1
1.n., *operação comercial para conhecer os lucros e as perdas de um negócio.
- N’ na fasiu balansu, n’ na tirau di tarbadju (N.T.) -. (BALANÇO).
2.n., *movimento oscilatório. - Kamalion fika kontenti, i da tris balansu pa dispus
ku si pesinhu i tcudil kaminhu (M.K.) -.
balansu 2
n., *instrumento para determinar o peso dos corpos. - Kil ku montaba riba del i
ten un balansa na mon (N.T.) -. (BALANÇA).
Balanta
1.n., *um dos povos mais numerosos da Guiné-Bissau, pertencente ao grupo
linguístico Norte Bak da subfamília Oeste-Atlântica. - Ali i ka ten Pepel nin
Balanta, nin patron nin tarbadjadur (Igr.I.) -. (BALANTA). N.S. Kunanti ou
Mansonka é um grupo de Balantas com empréstimos da língua mandinga;
sigridu di Balanta.
2.n., Balanta di Nhakra, *grupo étnico que reside sobretudo no Sector de
Nhacra: muitos deles têm emigrado para o Sul, especialmente na região de

67
Catió. (BALANTAS DE NHACRA).
N.S. sin. Balanta di Fora (BALANTAS DE FORA) é um subgrupo dos Balantas
de Nhacra.
3.n., Balanta Brabu, *grupo étnico que reside sobretudo nos Sectores de
Mansoa e de Safim.
(BALANTAS BRAVOS). N.S. sin. Balanta kuntoi (BALANTAS CONTOI).
4.n., Balanta Naga, *grupo étnico que reside sobretudo no Sector de Bula e de
Bissorã. (BALANTAS NAGA).
5.n., Balanta Mane, *grupo étnico que reside sobretudo no Sector de Bissorã e
no território norte da cidade de Farim. - Balanta Mane kuma pa ka konta
Mandinga kuma binhu sabi (L.A.) -. (BALANTA MANÉ).
balburdia
n., *desordem. (BALBÚRDIA). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
baldi
n., - un nkargadu ku na toma konta di baldi ku korda (Igr.I.) -. (BALDE). N.F. vd.
baldu.
baldia
v., *passar líquidos de um recipiente para outro; transvasar. (BALDEAR). N.F.
paroxítona. N.S. V.B.
baldu
n., *recipiente, com forma cilíndrica, que serve para conter e transportar água. -
Logu i toma baldu i dal pa i iala iagu (N.M.) -. N.F. baldi.
balei
n., - Sai na pilon bu kai na balei (J.D.) -. (BALAIO). N.F. vd. balai.
baleia
n., *cetáceo. (BALEIA). N.S. V.B., n.v. “Balaena mysticetus”.
balentasku
n., *atrevimento; insolência; vigor. - I disafia ku tudu si balentasku ku
mpusturasku (R98) -. (deriv. VALENTIA). N.S. sin. balentia.
balentia
n., - i mostradu balentia di povu di no tera kontra manobras di kolonialista (R98)
-. (VALENTIA). N.F. paroxítona, vd. balentasku.
balenton
n., *corajoso. - Pubis di kil tcon bin pul nomi di Rei setadu balenton (F.M.) -.
(VALENTÃO).
baleta
n., *diminutivo de vala; pequeno fosso aos lados das estradas para
escoamento das águas. - i kai dentru ki baleta i sukundi djanan pa ka e odjal
(N.M.) -. (VALETA).
bali
1.v.tr., *ajudar. - Gosi, o nha dinheru o nha binhu o bu bida, djubi na es tris kusa
li, kal ku na baliu (A.P.) - (deriv. VALER). N.S. bali pena.
2.v.intr., *prestar; ser útil; ter um determinado preço. - e ta djubi kilis ku bali pa e
kume, e ta bin purpara e kume (N.M.) - No sibi kuma kasamenti forsadu tambi i
ka bali (R95) -. (VALER).
bali pena
coloc., *diz-se de coisa interessante; merecer o esforço ou a preocupação. - Kil
mininu bali pena, i bali pena, mininu ronka kurpu, n’ gosta (J.A.) -. (VALER A
PENA).
balia 1

68
v.tr., *separar a farinha grossa da fina; tirar a sujidade do arroz limpo; joeirar. -
n’ ma ta balia diritu ku balai (J.S.) -. (BALEAR). N.F. proparoxítona.
balia 2
v.intr., *oscilar. - N’ odjau sintadu na reia bu na balia ku bentu (J.D.) -.
(BAILAR). N.F. paroxítona.
balidu
part., *que tem valor; favorito. - Mparia di madris balidus (R.N.) -. (VALIDO).
N.F. paroxítona. N.S. balidu é hiperónimo de VALIDO e de VÁLIDO, que
significa legítimo ou são; ant. kabalidu.
balius
adj., *válido. (VALIOSO). N.F. oxítona. N.S. V.B.
baliza
n., (BALIZA). N.F. vd. boliza. N.S. V.B.
balkon
n., *mesa comprida de loja, de café ou de restaurante. - bibida ki ta tomadu riba
di balkon di taberna (P.dosS.) -. (BALCÃO).
baloba
1.n., *lugar sagrado das etnias que praticam o culto da Religião tradicional
africana: é uma cabana bem construída, habitualmente com uma única sala,
que abriga os símbolos religiosos da aldeia ou da família. - Na baloba,
mindjeris ta sinta na un ladu di baloba, omis ta sinta na utru ladu (N.M.) -.
(BALOBA).
2.n., *altar familiar; local onde pairam as almas de antepassados.
baloberu
n., *sacerdote ou sacerdotisa responsáveis pelo culto religioso na baloba da
aldeia. - I tambe, no ta ntindi kuma tribunal, la ke mindjoris baloberus sta nel pa
ba laba kabesa di kilis ke susu (R99) -. (BALOBEIRO).
balon
n., *aeróstato; invólucro com líquido especial que se eleva no ar. (BALÃO). N.S.
V.B.
balosa
v., *mover-se em balanço; balançar; balouçar; sacudir. (BALOIÇAR). N.S. V.B.
balosadu
part., *sacudido. (BALOIÇADO).
baloti
n., *fardo de algodão ou de tecidos. - i tis dus baloti o tris baloti des legos
(IN96) -. (BALOTE).
baluma
v., *ter o corpo inchado pelo álcool. - Bu baluma -. N.S. V.A.
balumadu
adj., *diz-se de alguém inchado pelo álcool; balofo. N.S. V.M.
balur
1.n., *mérito; coragem. - da tudu pekadur balur ki tene (R95) - n’ ten balur na
nha korson, n’ ten korajen na nha distinu (J.D.) -. (VALOR). N.F. valur. N.M. pl.
baluris.
2.n., *preço. - kusas ku sta na balur di sesenta milions di franku CFA (R98) -.
3.n., *importância. - Kal ki balur ki lei ten pa bo? (L.S.) -.
baluris
n.pl., - no ta bai tras di utru baluris ki na bin pirdintinu ku el? (L.S.) -.
(VALORES). N.F. vd. balur.

69
Bambara
n., *termo comum para indicar os membros do povo Bambarã, pertencente ao
grupo linguístico Mande Tan ou do Norte, da subfamília Mande. (BAMBARÃ).
N.F. oxítona. N.S. V.B.
bambaran
1.n., *peça de pano, normalmente de forma rectangular e com quatro tirinhas,
utilizado pela mãe ou outra pessoa para trazer a criancinha às costas. - Nha
Maria kusi bambaran, ma i ka tene fidju (L.A.) -. N.F. Mandinga “bampuran”,
que significa esse tipo de pano. N.S. nos tempos antigos o bambaran era um
atrelado feito em couro ou em madeira.
2.n., *geração; criação. - Paransa Deus, bo bin riba suma ke e leba bos, pa ka
bambaran di bo mame kapli bos (A.S.) -.
bambatulo
1.n., *manteiga vegetal produzida com os frutos da planta chamada “karité” em
Senegal. N.S. V.B., n.v. da planta: “Butyrrospermum parkii”.
2.n., *banha produzida com a gordura da serpente boa ou irã cego.
bamborda
*grande boca de fogo ou morteiro. (BOMBARDA).
bambordu
n., *ao lado direito do barco. (BOMBORDO). N.F. bumbordu. N.S. V.B.
bambu 1
1.v.tr., *trazer a criancinha às costas. - Di noti otca djintis na kumeba, katcuru
bambu lubu i mitil na metadi di djintis (L.S.) -. N.F. Mandinga “bambu” ou
“bampu”, que significa carregar às costas.
2.v.intr., bambu na, *ser carregado às costas de alguém; pendurar-se;
encostar-se a alguém para se alcançar algo. - kin ku bambu na kosta di lifanti i
ka ta rosa urbadju (L.A.) -.
bambu 2
n., *planta tropical, da família das gramináceas, proveniente da Índia e
Oceânia; o caule dessas plantas. - Lebri toma kana di bambu, i bai (L.S.) -.
(BAMBU). N.F. oxítona.
bambudu
part., *trazido às costas. - Otca mininu tciga bambudu, si pape ta kumpra
bambaran i ta buska tambe un galinha di ronia par el (F.M.) -.
bambudur
n., *a pessoa que traz a criancinha às costas. - N’ na ferferi bambudur, ami
remendadur (F.S.) -.
bana
v.tr., *agitar o ar com um abano; sacudir. - n’ bana fugu nha udju fuma (C.S.) -.
(ABANAR). N.S. bana-fugu; bana-moska.
banadera
n., *instrumento para agitar o ar e procurar frescura; leque. (deriv. ABANAR).
N.S. V.M.
bana-fugu
n., *instrumento ou abano que serve para movimentar o ar. - son ka bu diskuda
ku djunta lenha, son ka bu diskisi ku bana fugu (C.S.) -. (deriv. ABANAR O
FOGO). N.M. lexia composta.
bana-moska
n., *instrumento ou abano, às vezes substituído pela cauda de um animal, que
serve para afastar as moscas. (deriv. ABANAR AS MOSCAS). N.M. lexia

70
composta.
banana
n., *fruto da bananeira, da família das Musáceas. - Santcu, si bu misti panhal, i
ka pistola ku bu ta mostral; banana ku ta mostral (L.A.) -. (BANANA). N.S. n.v.
“Musa paradisiaca”; banana anon; banana masan; banana pon; banana
prata; banana uru; katcu di banana.
banana-santcu
n., *planta medicinal; o fruto, semelhante a uma pequena banana, é comestível.
(deriv. BANANA). N.M. lexia composta. N.S. V.B., n.v. “Uvaria chamae”.
bananal
n., *plantação de bananeiras. (BANANAL). N.S. V.B.
banda 1
n., *lado; margem do rio. - fitca frontera di lesti ku tudu kuartel pa tudu banda
(C.P.) - No mbarka na kanua di Sam, no na rema pa utru banda (I.eI.) -.
(BANDA).
banda 2
n., *peça estreita e longitudinal de tecido; faixa de pano tecida em tear; pano. -
N’ tenba un banda, n’ distindil na lala: n’ bin kema kil lala, banda ka kema:
kaminhu (Co.D.B.) - E teneba un banda ke ta pistaba n’utru: si un delis na sai
un kau, i ta leba (L.S.) -. (BANDA).
banda 3
n., *grupo de pessoas; grupo musical. (BANDA). N.S. V.B., sin. grupu.
banda di
loc. adv., *locução adverbial de tempo que significa [aproximadamente]; à volta
de; cerca de; perto de. - nteru na fasidu banda di tris ora di tardi (R95) -. (deriv.
BANDA).
Bande
n., *bairro da cidade de Bissau. - e tadja pa limpa fera di Bande (R97) -.
(BANDIM). N.F. Bandin.
bandeja
n., *travessa; grande prato. (BANDEJA). N.F. neol. N.S. V.A.
bandera 1
n., *peça de pano, de uma ou várias cores, símbolo da nação ou de um grupo;
estandarte. - No isa no bandera, bandera di povu (C.S.) -. (BANDEIRA). N.S.
bindi bandera; korda di bandera.
bandera 2
n., *parte de porta ou de janela, quando é composta de duas partes. (deriv.
BANDEIRA). N.S. V.B.; diferentemente da língua guineense BANDEIRA
designa o caixilho envidraçado que se coloca na parte superior das portas ou
janelas.
bandida
n.f., *pessoa de sexo feminino que comete crimes ou actos condenáveis;
criminosa; mulher de rua; prostituta. - Bu ka pudi kontrola kil seis badjuda tudu,
logu bu obriga utrus sedu bandida (IN96) -. (BANDIDA). N.F. bandidu.
bandidasku
n., *actividade condenável ou criminosa; bandidismo; banditismo. - falta di
impregu ta omenta bandidasku, furtus ku asaltus (P.dosS.) -. (deriv. BANDIDO).
bandidu
n., *pessoa que comete crimes ou actos condenáveis; criminoso; malfeitor. - E
krusifika tambi dus bandidus djuntu ku el (N.T.) -. (BANDIDO).

71
Bandin
n., - na fera di Bandin (R98) -. (BANDIM). N.F. neol., vd. Bande.
banditismu
n., *actividade condenável ou criminosa. - el ku manda banditismu tciu gosi na
prasa (N.M.) -. (BANDIDISMO; BANDITISMO). N.F. neol. N.S. sin.
bandidasku.
bandju
n., *instrumento musical. (BANJO). N.S. V.B.
bandolin
n., *instrumento musical; espécie de viola. (BANDOLIM). N.S. V.B.
bandona
1.v.tr., *largar; desistir; deixar. - Djovens gosi ta bandona tabanka e ta kuri pa
prasa (N.M.) -. (ABANDONAR).
2.v.tr., *repudiar. - Manga di disipulus bandona Jesus (N.T.) -.
bandonadu
part., *posto de parte; desamparado. - no ta pirsiguidu, ma no ka ta fika
bandonadu (N.T.) -.
(ABANDONADO).
banha 1
v., *molhar; regar. (BANHAR). N.S. V.B.
banha 2
n., *gordura animal. (BANHA). N.S. banha di purku.
banha di purku
n., *gordura; banha. (BANHA DE PORCO). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
banhadu
part., *molhado; regado. (BANHADO). N.S. V.B.
banhala
n., *pano variegado dos muçulmanos. N.S. V.B.
banharas
n.f.pl., *título de respeito dado a um grupo de pessoas de sexo feminino. -
Banharas, ali n’ sikidu ku nha barkafon di noba (MR98) -. (deriv. SENHORAS).
N.F. banhas. N.M. sing. nhara.
banhas
n.f.pl., *forma de respeito do pronome pessoal 3ªpl. feminino. - Banhas pudi bai
tudu (A.C.) -. (SENHORAS). N.F. oxítona; banharas. N.M. pl.m. banhus; sing.
nha 2.
banhu
n., *imersão de um corpo num líquido; acção de lavar-se. - N’ ka pudi toma
banhu, iagu ka ten (C.V.) -. (BANHO). N.S. fatu di banhu; kasa di banhu.
Banhun
n., *termo comum para indicar os membros do povo Banhum, pertencente ao
grupo linguístico Norte Tanda-Jaad-Nun, da subfamília Oeste-atlântica: eles
residem no norte da Guiné-Bissau. (BANHUM). N.F. oxítona. N.S. V.B.
banhus
n.m.pl., *forma de respeito do pronome pessoal 3ªpl. masculino; patrões; avôs;
donos. - ninguin ka pudi tudjidu karnaval, ku sedu un festa ku Banhus ku
Banhas pudi bai tudu (A.C.) -. (SENHORES). N.F. oxítona. N.M. pl.f. banhas;
sing. nhu.
bankada
1.n., *fileira de bancos; conjunto de lugares ocupados pelos Deputados de um

72
Partido na Assembleia. - bo pensa n’ na muri na matu, abos ku na muri, abos
tudu ku sinta na ki bankada (N.M.) -. (BANCADA).
2.n., *conjunto de indivíduos que se sentam na mesma fileira de bancos;
Deputados, membros de um Partido, que ocupam uma parte da Assembleia. - i
ka pudi fika nin ku bankada di Union pa Mudansa, nin ku bankada Movimento
Bafata (R95) -.
bankarota
n., *falência comercial. - Aos nde ki kil Banku sta nel? Si bai pa bankarota o i
sta na si funsionamentu inda? (IN96) -. (BANCARROTA). N.F. neol.
banketi
1.n., *refeição com muita gente; festim. (BANQUETE).
2.n., *Na liturgia cristã diz-se da comunhão com Deus ou da comunhão
Eucarística. - pa no sedu dignu di toma parti na bu banketi (L.Cat.) -. (deriv.
BANQUETE SAGRADO).
banku 1
1.n., *assento estreito e comprido; cadeira; mocho; escabelo. - Utru djintis ta
sinta, kadakin ku si banku, pa djubi badju (N.M.) -. (BANCO). N.S. sin. muchu.
2.n., *carteira; secretária; pranchão de trabalho de carpinteiro.
3.n., *dependência de um hospital onde são atendidos os doentes.
banku 2
n., *estabelecimento onde se efectuam operações várias como as de crédito,
de câmbio, de cobrança. - Aos n’ tene dinheru na Banku, ami fidju di Guine pa
ba labanta n’ na ianda tok n’ kansa (R98) -. (BANCO).
banku 3
1.n., *acumulação de areia no mar o no rio; baixio. - kil praia bida un banku na
metadi di mar (N.M.) -. (BANCO).
2.n., *cardume de peixes.
banku di ori
n., *tabuleiro com doze buracos utilizado para jogar ori. - Na no kau no ka
teneba banku di ori, pa kila no ta kobaba tcon no ba buska ori na matu no bin
djuga (J.S.) -. (BANCO DE “ORI”). N.M. lexia complexa.
banoba
n., *notícia. (deriv. NOVA). N.M. ba é um prefixo, derivado das línguas
africanas, que indica plural. N.S. V.A., sin. noba.
banoberu
1.n., *pessoa que transmite notícias ou novas. - nes momentu no na onra es
banoberus di seu (L.Cat.) -. (deriv. NOVA).
2.n., *jornalista.
bantaba
n., *parte da aldeia, geralmente no centro, onde a população se reúne; lugar
público. - manga di badjuda sai bari bantaba: e bari tok e kansa, kau ka limpu;
un mindjer garandi sai son i bari, kau limpu pus: strela ku lua (Co.D.B.) -.
(BANTABÁ). N.F. oxítona; Mandinga “bántabaa” que significa praça da aldeia.
banu
n., *anúncio; proclamação. - A!, ntindin banu bu djudan ntindinti (J.B.) -. (deriv.
BANDO). N.S. BANDO significa também grupo de pessoas ou de animais; bota
banu.
bapur
n., *navio movido por máquina a vapor; barco. - Na basamar di Djiba bapur ka
na nkadja (L.A.) -. (VAPOR). N.F. arc.

73
bapura
v., *fazer passar do estado líquido ao estado gasoso; desaparecer; vaporizar.
(EVAPORAR). N.S. V.B.
bapuradu
part., *desaparecido; vaporizado. (EVAPORADO). N.S. V.B.
bapurason
n., *volatilização de parte de um líquido pelo processo de evaporação, isto é, a
passagem do estado líquido ao estado gasoso; vaporização. (EVAPORAÇÃO).
N.S. V.B.
bar
n., *estabelecimento onde se vendem bebidas; tasca; taberna. - Na bar i ta ten
tudu tipus di bibidas ku pitisku (N.M.) -. (BAR). N.S. bar-taberna. n.pl., baris, -
Baris di Bisau tene un bokadu di karateristikas di merkadus-feras: i bantaba di
noba, i kau tambe di inkontru (P.dosS.) -. (BARES). N.F. paroxítona.
bar-taberna
n., - i ten baris ku kara di taberna, nde ki ta bindidu riba di tudu kana, serveja ku
bafatorius (P.dosS.) -. (deriv. BAR TAVERNA). N.F. vd. bar.
bara 1
1.v., *cobrir; untar. - Odja ku n’ sakudi kurpu pabia baguera bara na mi, padja
kapilin i kai (C.V.) -. (BARRAR).
2.v., *enganar; trapacear; roubar ao jogo. - Ah! studal diritu, eh! si ka bara!
(T.T.) -.
bara 2
n., *pau comprido; haste; cana. (VARA). N.F. vara. N.S. V.B.
bara 3
1.n., *peça de metal. (BARRA).
2.n., *sinal gráfico -; travessão. - Lei numeru seis, bara setenta i seis (R95) -.
bara di sabon.
Barabas
n., *personagem dos Evangelhos que foi soltado pelo Governador romano
Póncio Pilato em troca da condenação de Jesus Cristo. - Na kil tempu i tenba
un prezu kunsidu ku tcomadu Barabas (N.T.) -. (BARABÁS). N.F. oxítona.
baradja
v.tr., *mesclar as cartas de jogo. (BARALHAR). N.S. V.B.
baradjadu
part., *mesclado; confundido. (BARALHADO). N.S. V.B.
baradjadur
n., *atrapalhador. (BARALHADOR). N.S. V.B.
baradju
n., *colecção completa de cartas de jogar; jogo de cartas. - n’ ta falau kuma i ka
so strandjerus, ma garandi parti di djugu di baradju i Guinensis (R95) -.
(BARALHO).
barajen
n., *barreira erguida para travar o fluxo das águas ao fim de as represar;
obstrução. - es barajen pudi kumpudu di pedras garandi ku simentu (Igr.I.) -.
(BARRAGEM). N.F. paroxítona, neol. N.S. sin. oriki.
baraka
1.n., *casa provisória; cabana. - tris limaria na kumpu un baraka son (L.S.) - Na
tabanka Kamabi e ta kumpu un baraka garandi: la ke ta sinta e na durmi (F.M.)
-. (BARRACA).

74
2.n., *cabana construída no território sagrado da floresta, destinada a albergar
os circuncisos. - nha lambes bin e na kanta, n’ tira un litru di binhu tintu n’ da
elis n’ sai ku nha kolegas n’ bai pa baraka (N.M.) -.
3.n., *loja nas feiras. - i komun odja mininus ku si latasinhus na pidi simola di
baraka pa baraka, e ta fasi si sirvis di parmanha ora ki mesas o barakas na
montadu (P.dosS.) -.
barakuda
n., *qualidade de peixe. (BICUDA). N.F. vd. bekuda. N.S. V.B.
baranda
n., *plataforma saliente ao redor de um edifício; balcão; terraço. - montiadur
sintaba na baranda i na obi tudu kil ke na papiaba (L.S.) -. (VARANDA).
barankia
v., *sacudir com violência como efeito de um embate. - Onsa kunsa djanan ku
barankia kusas di Furadur (A.P.) -. (deriv. BARRANCO). N.F. proparoxítona.
barata 1
v., *negociar; baixar os preços. (BARATEAR). N.S. V.B.
barata 2
n., *insecto ortóptero da família dos Blatídeos, muito voraz e de costumes
nocturnos. - Kaza bedju ka ta falta barata (L.A.) -. (BARATA). N.S. n.v. “Barata
orientalis”.
baratadu
part., *negociado; trocado. (BARATEADO). N.S. V.B.
barateru
n., *aquele que vende barato. (BARATEIRO). N.S. V.B.
baratu
adj., *que se vende a preço baixo; que custa pouco dinheiro. - prudutu di
prumeru nesesidadi ieraba bastanti baratu (IN96) -. (BARATO).
barba 1
n., *queixo; mento. - Rostu tene testa, udju, naris, boka, barba, kechada (N.M.)
-. (deriv. BARBA).
barba 2
1.n., *pêlos da parte inferior do rosto do homem adulto. - Si dus pusua si barba
pega fugu, kadakin ta paga di sil (L.A.) -. (BARBA). N.S. rapa barba; sin.
kabelu di barba.
2.n., *pêlos que crescem no focinho ou na cabeça de certos animais; arestas
de algumas plantas, como, por exemplo, as barbas-de-milho. - I pega lion na
barba, i madjal kabesa na tcon, i matal djanan ku si mon (Igr.I.) -.
barbanti
n., *corda muito fina; cordel alcatroado. (BARBANTE). N.S. V.B.
barbaridadi
n., *crueldade. (BARBARIDADE). N.S. V.B.
barbaru
n., *selvagem; grosseiro; brutal. (BÁRBARO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.; na
antiga Grécia o termo BÁRBARO designava os estrangeiros, isto é, os que não
falavam o idioma grego.
barbatana
n., *órgão de natação dos peixes; muito procuradas e comercializadas, são
aquelas dos tubarões. - Kanua di Lebu ta intci pis fumadu kun ku barbatana di
kaudu (M.M.)-. (BARBATANA). N.F. neol. N.S. sin. lemi di kaudu.
barberu

75
n., *aquele que corta a barba e os cabelos; cabeleireiro. - E virus di Sida i ta
transmitidu tambe ku laminas ke barberus ta utilizal ora ki sta infetadu (R95) -.
(BARBEIRO).
barbia
v.tr., *cortar a barba própria ou de outro. (BARBEAR). N.S. V.B.
barbiadu
part., *alguém que cortou a barba. (BARBEADO). N.S. V.B.
barbu
n., *espécie de peixe, com barbilhões, muito frequente sobretudo nos rios da
Guiné. - i miti ku burta di barbu, i sinta riba del i finka unha tudu pa i alsal (T.M.)
-. (BARBO). N.S. n.v. “Barbus barbus”.
barbudu
adj., *homem com muita barba. (BARBUDO). N.S. V.B.
bardaderu
adj., *sincero; autêntico; leal. - es i bardaderu, falsidadi ka sta nel (N.T.) -.
(VERDADEIRO). N.F. berdaderu; verdaderu. N.S. ant. iaradu.
bardadi
1.n., *conformidade de alguma coisa com a realidade; certeza. - No pubis sibi
dja kuma ora di bardadi tciga dja, di liberdadi ku djustisa (R98) - Pilatus puntal:
ke ki bardadi? (N.T.) -. (VERDADE). N.S. ant. mintida.
2.adv., na bardadi, *locução adverbial que significa [realmente];
verdadeiramente; efectivamente; francamente. - na bardadi bar i kuas pontu di
diverson djuntu ku diskotekas (P.dosS.) -. (NA VERDADE).
bardamerda
n., *diz-se de uma pessoa sem carácter. (BARDAMERDA). N.S. V.A.;
BARDAMERDA é falar calão; pis a bardamerda;
barera
n., *estacada; obstáculo; dificuldade. - I sibi tambe dritu di kuma anos i kapas di
padjiga tudu se bareras ke e tadjanuba djuntu ku ki mersenarius (R98) -.
(BARREIRA).
bareti
n., *cobertura pela cabeça; espécie de boné sem pala. (BARRETE). N.F. neol.,
vd. bariti. N.S. V.A.
barfata
1.v., *disputar; lutar. - Silo ku Dembo barfata n’utru: kitir-katar kudi (Dea) -.
(deriv. ABAFAR). N.F. proparoxítona.
2.v., *roubar com violência; tirar a comida do prato de alguém. - i torna rabida i
ba barfata mas ku djintis di Mavegru (R98) -.
bari
1.v.tr., *limpar com a vassoura; limpar. - N’ tene pilon pikininu: i na pila, basora
na bari: boka ku lingua (Co.D.B.) -. (VARRER). N.S. bari padja.
2.v.tr., *roubar; tirar todas as propriedades de uma casa; comer
completamente, deixando o prato limpo.
bari padja
coloc., *adular. - Ami n’ nansi na un tera nde ku bari padja ka ten (J.D.) -. (deriv.
VARRER A PALHA). N.S. Origem da expressão: antes de pedir um favor a
alguém, era costume varrer o sítio onde a pessoa estava sentada para lhe ser
agradável (P.Bull).
baridu
part., *limpado com a vassoura; limpo. - Kasa ka ta baridu di noti (P.B.) -.

76
(VARRIDO).
baridur
n., *limpador com vassoura. (VARREDOR). N.S. V.B.
baridur di padja
n., *adulador; lisonjeador. (deriv. VARREDOR DE PALHA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
baridura
n., *lixo; monturo. (VARREDURA). N.S. V.B., sin. lichu; muntudu.
bariga
1.n., *parte inferior do corpo que contém o estômago e os intestinos; abdómen;
ventre; pança. - Si bu na bulidu kosta, bu ta buli bariga (L.A.) -. (BARRIGA).
N.S. bariga-gros; bariga di pe; biku di bariga; dismantca bariga; kortamenti
di bariga; panga-bariga; panha bariga; sta ku bariga; tene bariga; tira
bariga.
2.n., *estômago. - Ami n’ ta intci bariga tudu ora ku arus (Ceef) -.
3.n., *gravidez. - Ka bu fiansa son kuma, ora ku bu na mamanta, bu ka pudi
panha bariga (R96) -.
bariga di pe
n., *parte muscular do lado posterior da perna; sura. (BARRIGA DA PERNA).
N.F. neol. N.M. lexia complexa. N.S. V.B., sin. butcu di pe.
bariga-gros
n., *barrigudo; barriga grande; parturiente. (deriv. BARRIGA GROSSA). N.M.
lexia composta. N.S. V.B., sin. barigona.
bariga korta
coloc., *sentir cólicas; ter diarreia. (deriv. A BARRIGA CORTOU). N.S. V.M.
barigasinhu
n.dim., *diminutivo que significa abdómen ou estômago pequeno. - nha djintis
kontenti ku mi, e mata pa mi un karneru; kuma gora pa n’ kumel fep, ami son ku
e nha barigasinhu sin (P.B.) -. (BARRIGASINHO).
barigona
1.n., *barriga grande. - Bariga pega kirsi i bin fika barigona (F.M.) -.
(BARRIGUDO). N.S. sin. bariga-gros.
2.n., *parturiente.
baril
n., *pequena pipa para líquidos; unidade de medida do petróleo. (BARRIL).
N.S. V.B.; baril tem a capacidade de 200 litros.
bariti
n., *cobertura para a cabeça; boné. - Didime e nha fiansa, nha fiansa fian bariti
(N.V.) -. (BARRETE). N.F. bareti. N.S. sin. boina.
barka
n., *embarcação pequena, com fundo plano. (BARCA). N.S. V.B., sin. boti.
barkafon
n., *espécie de mala de mão ou cesto, com tiracolo e normalmente com tampa,
para transportar os artigos de uso pessoal e os seus mantimentos; algibeira. -
Mininus teneba na si barkafon: fiu di padja, padas di karbon ku kukunete (L.S.) -
.
barkasa
n., *tipo particular de transporte marítimo de carga, com fundo plano.
(BARCAÇA). N.S. V.B.
barku

77
n., *embarcação geralmente grande que anda sobre a água; qualquer
embarcação. - Na kil kau, un barku di guera i fundiaba fora nde ki mandinherus
odja kil sena e manda un boti i bai sibi i ke (F.M.) -. (BARCO). N.S. barku
sinta; mbarka na barku; ria di barku.
barku sinta
coloc., *diz-se do barco que encalhou ou que não está a flutuar. (deriv. O
BARCO SENTOU-SE). N.S. V.M.
barkusinhu
n.dim., *diminutivo de barco; pequena embarcação; bote. - Djinti ku staba na
utru banda di mar e sibi kuma son un barkusinhu ku staba la (N.T.) -.
(BARCOSINHO).
barlabentu
adj., *apanhavento; a parte para onde o vento sopra com mais força.
(BARLAVENTO). N.S. V.B.; ant. sotabentu; ilha di barlabentu são as ilhas do
lado nordoeste de Cabo-Verde.
baroti
n., *viga pequena com os lados de grossura iguais. (BARROTE). N.S. V.B.
barsa
1.v., *apertar com os braços; cingir com os braços. - Kila lanta kinti-kinti i barsa
Djon ku un abrasu di amor, sin rapara kuma i si ermon garandi (F.M.) -.
(ABRAÇAR).
2.v.pron.rec., *cingir-se com os braços, como sinal de amizade ou de amor. -
no dibi barsa n’utru pa no luta pa tisi indipendensia pa e tcon ki di diretu (R98) -.
(ABRAÇAR-SE). N.S. sin. ngoti.
barsadu
part., *apertado entre os braços. - na kurba, na skina, barsadu n’ odjau ku
sorizu na roda, na kaida di sol (N.Tu.) -. (ABRAÇADO). N.S. sin. ngotidu.
barsina 1
v., *inocular no organismo uma substância que provoca imunidade contra
certas doenças. - I ka pirsis bu sibi ke ki na varsina, bu na sibi so kuma, ora ki
ba barsina, i tene tadjadera dentru di si kurpu (R95) -. (VACINAR). N.F.
varsina.
barsina 2
1.n., *espécie de vírus que, introduzido no organismo, imuniza contra aquele
germe. - Mame prenhada dibi di ba barsina; ora ki padi si fidju, si fidju dibi di ba
toma barsina (R95) -. (VACINA). N.F. varsina.
2.n., *acção de vacinar. - Padidas, barsina ka para (M.J.) -. (deriv.
VACINAÇÃO).
barsinadu
part., *diz-se do indivíduo que foi imunizado contra certas doenças. - si kontra i
barsinadu, i pudi panha duensa, ma ki duensa ka na fasil nada: i pudi panha
duensas lebi sin, ma ki duensa ka na pudi matal (R95) -. (VACINADO).
barsinason
n., *acto de inocular uma substância no organismo para imunizá-lo.
(VACINAÇÃO). N.F. varsinason. N.S. V.B.
baru
n., *argila. (BARRO). N.S. V.B; sin. lama.
barudjentu
adj., *turbulento; ruidoso. (BARULHENTO). N.S. V.B.
barudju

78
1.n., *grande ruído. - Na tera, nasons na fika forontadu; e ka na sibi ke ke na
fasi pabia di barudju di maron di mar (N.T.) -. (BARULHO).
2.n., *desordem; confusão. - No ka pudi bai la djuntu, pabia abo bu ta fasi
barudju dimas (Ch.Mb.) -.
bas 1
1.adj., *que se ouve com dificuldade. - i raza ku fala bas (L.Cat.) -. (BAIXO).
N.F. neol.
2.adj., *que tem pouca altura ou tamanho; pouco profundo; inferior. - bu ten ku
toma lugar mas bas (N.T.) -.
bas 2
1.adv., *advérbio de lugar que indica posição inferior; abaixo; debaixo. - si dona
femia fusi pa andar di bas (R95) - e misti pa raparti iagu di bas ku iagu di riba
(L.S.) -. (BAIXO). N.S. ant. riba; pa bas; suku di bas.
2.adv., *com pouca sonoridade. - Sapu ta fala bas (T.M.) -.
bas di
1.con., *locução prepositiva que significa [em posição inferior]. - Renda di kada
abitanti na un anu i di 223 USD, bas di media di SEDEAO, Komunidadi
Ikonomika di Stadus di Afrika Osidental, ki sedu di 319 USD (P.dosS.) -.
(ABAIXO DE). N.S. ant. riba di.
2.con., *locução prepositiva que significa [sob]; [debaixo de]. - ali bu sugundi
bas di padja (L.A.M.) - Galinha ta guarda si frangas bas di si aza; ma kil ku sta
fora di si aza, manhoti ta rabatal (L.A.) -.
bas-sinadu
adj., *assinante. (ABAIXO ASSINADO). N.M. lexia composta. N.S. V.B.
basa 1
1.v.tr., *humilhar; fazer descer. - Kil ku basa si kabesa i na ialsadu (N.T.) -.
(BAIXAR; ABAIXAR). N.F. bacha. N.S. basa ospital.
2.v.intr., *diminuir; vazar. - i suta mons na kara kalur na basa, si kurpu na badja
(L.S.) -.
basa 2
n., *doença do baço. - Mininu tene basa -. (deriv. BAÇO). N.F. basu. N.S. V.A.
basa-bandera
n., *acto de amainar ou de fazer descer a bandeira. (deriv. BAIXAR A
BANDEIRA). N.M. lexia composta. N.S. V.B., ant. ialsa-bandera.
basa ospital
coloc., *ir para o hospital para receber tratamento. (BAIXAR AO HOSPITAL).
N.S. V.A.
basadu
adj., *humilhado; posto em baixo; diminuído. - tudu kil ku ialsa si kabesa i ta
basadu (N.T.) -. (BAIXADO; ABAIXADO). N.F. bachadu.
basamar
n., *nível mais baixo atingido pelas águas dos mares durante a maré; vazante;
maré baixa. - bo disa tarafi djurdjuridu ragasan na kambansa di basamar (O.S.)
-. (BAIXA-MAR). N.F. neol. N.S. sin. basanti.
basan
n., *tipo de pano, de fazenda mais grossa do que o pano legós. N.S. V.A.
basanti
n., *nível mais baixo atingido pelas águas dos mares durante a maré; baixa-
mar; maré baixa. - mare na fika na basanti (R.N.) -. (VAZANTE). N.S. sin.
basamar; ant. intcente.

79
basesa
n., *inferioridade; vileza; mesquinez. (BAIXEZA). N.S. V.B.
basia
n., *vasilha geralmente redonda e larga. - na kasa, basia ku ta pudu iagu di bibi
ku el dibi di labadu limpu, tambi i dibi di kubridu (Igr.I.) -. (BACIA). N.S. basia di
laba rostu; basia di kama.
basia di kama
n., *vaso de noite; bacio; urinol; bispote; senhor Doutor; penico. (BACIA DE
CAMA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B., sin. orinol.
basia di laba rostu
n., *lavatório. - Ana bin laba rostu na basia li! (L.S.) -. (deriv. BACIA DE LAVAR
ROSTO). N.M. lexia complexa. N.S. V.A.
basket
n., *jogo de cinco elementos que tentam pôr a bola num cesto fixo. - n’ tene
bola di basket (IN96) -. (BASQUETEBOL). N.F. paroxítona.
basora
n., *objecto que serve para varrer; utensílio de limpeza. - Bu pega na basora pa
bu limpa paredi tira ki aranha tudu (IN96) -. (VASSOURA). N.F. vasora.
basta 1
v.intr., *ser tanto quanto é necessário; chegar. - Basta bu fala: sin, ora ki sedu
sin; nau, ora ki sedu nau. (N.T) -. (BASTAR). N.F. neol. N.S. sin. djusta.
basta! 2
interj., *interjeição que exprime [suspensão]; chega!; não mais!. - Eh basta,
kadjigui basta! (J.D.) -. (BASTA!). N.F. neol. N.S. sin. djusta!.
bastanda
v.caus., *fazer bastar; fazer chegar. (deriv. BASTAR). N.F. neol. N.S. V.B., sin.
djustanda.
bastanti
adv., *advérbio de quantidade que indica que uma coisa é suficiente; assaz. -
Kila ta djudaba floresta bastanti (IN96) -. (BASTANTE).
bastasimentu
n., (ABASTECIMENTO). N.F. vd. abastasimentu. N.S. V.B.
bastisi
v.tr., *fornecer. (ABASTECER). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
basu
1.n., *órgão glandular com funções ligadas à regeneração e depuração do
sangue. (BAÇO). N.S. V.A.
2.n., *doença do baço. (deriv. BAÇO). N.F. vd. basa 2.
bata
n., *vestido abotoado de alto a baixo; roupão. (BATA). N.F. neol. N.S. V.B.
bata-branku
1.n., * roupão dos enfermeiros e dos estudantes. (BATA BRANCA). N.F. lexia
composta. N.S. V.B.
2.n., *veste branca utilizada pelos sacerdotes durante as cerimónias cultuais.
N.S. sin. batina.
batalia 1
v., *combater; lutar; brigar. - kin ke na bin kontinua batalia sin pa nada? (IN96) -
. (BATALHAR). N.F. neol.
batalia 2
n., *combate; luta; guerra; briga. - ala ki no tcomal traidur, indimigu diskunhisidu

80
na tempu di batalia (R98) -. (BATALHA). N.F. neol., batadja.
batalion
n., *termo militar que designa o corpo de infantaria, que faz parte de um
regimento ou de uma brigada e se subdivide em companhias; grupo de
militares. - batalion sobri si kumandu (R99) -. (BATALHÃO).
batanga
n., *doce de arroz ou de farinha de milho. N.S. V.B.
bataria
1.n., *conjunto de elementos para dar electricidade. - Ntori na bua suma kil ki
ligadu ku bataria (M.J.) -. (BATERIA).
“.n., * conjunto de instrumentos musicais.
batata
1.n., *termo comum para indicar a planta e o tubérculo da batateira, designada
também como batata dos brancos ou batata inglesa para distinguí-la da batata-
doce. - Gos e ten mania, na roda di strada e na firbinti batata (R97) -.
(BATATA). N.F. vd. batata-inglis.
2.n., *termo mais comum para designar a batata-doce, planta muito cultivada
na Guiné-Bissau. - Gos e ten mania, na roda di strada e na firbinti batata (R97)
-. (deriv. BATATA). N.F. vd. batata-dos. N.S. batata é hiperónimo de BATATA
e de BATATA-DOCE; korda di batata.
batata-dos
n., *planta herbácea da família das convulváceas, cujos tubérculos contêm
reservas açucaradas. - Ali alimentu ku ta da forsa pa tarbadjadur: arus, pon,
mandioka, banana, asukar, midju, batata dos, tceben (Igr.I.) -. (BATATA-
DOCE). N.F. batata. N.M. lexia composta. N.S. n.v. “Ipomoea batatas”.
batata-inglis
n., *planta tuberosa da família das Solanáceas. - E anu, n’ sumia batata inglis
ku fison (J.L.R.) -. (deriv. BATATA INGLÊS). N.F. batata. N.S. n. “solanum
tuberosum”.
bati 1
1.v.tr., *dar pancadas. - E bai te, tok mindjer garandi pertu elis mas e bati ki
fidida la, kau tudu bida fidida (T.M.) -. (BATER). N.S. bati na porta.
2.v.tr., *derrotar; vencer. - Es Guvernu ku bo na odja sin el i Guvernu di PAIGC,
i el Guvernu ku bati es Partidus na urna (R98) -.
3.v.tr., *mexer.
4.v.intr., *agitar; palpitar. - Nha korson na bati ku forsa, n’ ka pudi kala (Igr.I.) -.
N.S. bati é hiperónimo de BATER e de ABATER.
bati 2
1.v.tr., *deitar abaixo; arruinar. - Ora ku tcuba tciga i ta entra tudu ladu, i pudi
bati kasa (R95) -. (ABATER).
2.v.intr., *cair no chão. - Montiadur fuguial djanan, Lagartisa bati na tcon (T.M.)
-. (ABATER). N.S. bati é hiperónimo de ABATER e de BATER.
bati na porta
coloc., *fazer sinal à porta de alguém para pedir de entrar. - I karga i leba i ba
bati na porta di Lubu (A.P.) -. (BATER À PORTA). N.S. sin. konki porta; konki.
batidu 1
1.part., *malhado; dado pancadas. - suma feru ku na batidu (N.T.) -. (BATIDO).
2.part., *derrotado; vencido. - Silo, lutadur garandi, ku si dala ka kunsi tcon, i
batidu (Dea) -. N.S. batidu é hiperónimo de BATIDO e de ABATIDO.
batidu 2

81
1.part., *deitado abaixo. - Na bardadi n’ na konta bos kuma pedra ka na bin fika
riba di n’utru ku ka na batidu (N.T.) -. (ABATIDO).
2.part., *abatido; matado. - el i djornalista, i batidu ku bala otca i na entra na si
propi kaza (R95) -. N.S. batidu é hiperónimo de ABATIDO e de BATIDO.
batidur
n., *pessoa que luta; lutador. - Kampu na somna, batidur ka tenba inda (Dea) -.
(BATEDOR).
batik
n., *tecido estampado de maneira artesanal, obturado com cera. N.S. V.M.
batimentu
n., *desconto. (ABATIMENTO). N.F. abatimentu. N.S. V.B.
batina
n., *veste eclesiástica. (BATINA). N.S. V.B., sin. bata-branku.
batismu
n., *gesto ritual pelo qual se ingressa numa comunidade cristã. - Ku batismu di
Jesus, batismu pasa di batismu di konverson pa batismu di salbason: kin ki ta
fia na Jesus i ta risibi Spiritu Santu (L.S.) -. (BAPTISMO). N.F. neol. N.S. sin.
laba kabesa.
batiza
v., *administrar o sacramento do baptismo. - Bu iagu, Sinhor, ke n’ batiza ku el,
i bin uaga sementi di bida na mi (L.Cat.) -. (BAPTIZAR). N.S. sin. laba kabesa;
batiza boneka.
batiza boneka
coloc., *brincar; arranjar baile. (deriv. BAPTIZAR A BONECA). N.S. V.B., sin.
batizadu di boneka.
batizadu
1.n., *cerimónia e festa do baptismo; baptizo. - istadu di Guine-Bisau i laiku:
ninguin ka na bin pui fidju di Guine un utru rilijion na bazi di interesi pa pudi otca
matrikula na skolas o batizadu (R96) -. (BAPTIZADO). N.S. batizadu di
boneka; batizadu di fidju dos.
2.part., *que recebeu o baptismo. - Otca ku tudu djinti batizadu, Jesus batizadu
tambi (N.T.) -.
batizadu di boneka
n., *cerimónia e festa relativa ao baptismo de uma boneca. N.M. lexia
complexa. N.S. V.P.; antiga tradição dos jovens guineenses católicos, que se
realizava na casa da mãe da boneca, em substituição da verdadeira cerimónia
do baptismo, ausente naquele ano na igreja.
batizadu di fidju dos
n., *cerimónia e festa relativa ao baptismo do filho de osso. (deriv. BAPTIZADO
DE FILHO DE OSSO). N.M. lexia complexa. N.S. V.P.; fidju dos é a tíbia de
um vitelo fervida e enfeitada com pérolas multicolores; ao filho de osso era
administrado o baptismo, seguido de um baile, denominado badju di fidju dos
(P.Bull).
batizandu
n., *catecúmeno. (BAPTIZANDO). N.S. V.B.
batuki
n., *dança africana. - Kamba mar bu bai, bai bu sukuta bu sangui, na fala, fundu
na garganti, di batuki (C.S.) -. (BATUQUE).
bau
n., *calça boca de sino. N.F. paroxítona. N.S. V.M.

82
bausiti
n., *rocha composta por minerais aluminosos, utilizada pela composição do
alumínio. (BAUXITE). N.S. V.B.
bazi
1.n., *parte inferior de um corpo; alicerce; suporte; fundamento. - dia ku no
toma puder na tera purmeru politika ku no na fasi i di apoia kampunes, kila ki
bazi fundamental pa ikonomia di un pais (IN96) -. (BASE). N.S. sin. fundu 2.
2.n., *centro de abastecimento ou de operações militares. - N’ bin lebal Bazi-
aeria (R97) -.
bazia
v., *fundamentar; apoiar-se. - I puntadu ke ki ta bazia nel pa fasi si kobransa
(R95) -. (BASEAR). N.F. paroxítona.
baziadu
part., *fundamentado; posto. - kuma ku ta odja es kreditu agrikula ki ta baziadu
son li na Bisau, abo ki di tabanka, abo propi ki agrikultura? (IN96) -.
(BASEADO).
baziku
adj., *fundamental; essencial. - Gosi no na ba splika klaru kadaun des puntus di
konsidju baziku (R96) -. (BÁSICO). N.F. proparoxítona. N.S. nsinu baziku.
bazofaria
n., *vaidade; altivez. - Rapazis nega pabi, so bazofaria (N.M.) -. (deriv.
BAZÓFIA).
bazofu
adj., *indivíduo fanfarrão; vaidoso. - bazofus nan e na kalantadu dun bias
(L.Cat.) -. (BAZÓFIO; BAZOFIADOR).
bazuka
1.n., *arma de guerra portátil. - Ami son ku bazuka ku n’ na ba ta fuguia elis ku
el (M.J.) -. (BAZUCA). N.F. neol.
2.n., *medida de um copo grande de cerveja.
bazukada
n., *tiro de bazuca. (deriv. BAZUCA). N.S. V.B.
beata
n.f., *devota; mulher pia. (BEATA). N.S. V.B.
beatu
n., *pessoa devota; pessoa falsamente devota. (BEATO). N.S. V.B.
bebe
n., *recém nascido; criança de colo; designação afectuosa dada às crianças. -
Ate novi a des mis bebe dibi di mamantadu antis di dadu kualker utru alimentu
(R96) -. (BEBÉ). N.F. oxítona, neol.
bebedu
adj., *alguém que tem o hábito de beber muitas bebidas alcoólicas; bêbado.
(BÊBEDO). N.F. neol. N.S. V.A.
bedja
n.f., *mulher de idade avançada. - Djisilin ka ta kema ku bedja dus bias (L.A.) -.
(VELHA).
bedjanta
v.caus., *fazer envelhecer; avelhar. (AVELHENTAR). N.F. oxítona. N.S. V.B.
bedjantadu
part.caus., *envelhecido; tornado velho depressa; avelhado. (AVELHENTADO).
bedjisa

83
n., *fase de vida de uma pessoa na idade avançada. - Un mininu sin skola pudi
riprizenta aos dizimpregu, amanha un garandi sin manduku di bedjisa (C.V.) -.
(VELHICE).
bedjisi
v.caus., *ficar sem valor; tornar-se idoso. - tudu elis i suma ropa, e na bedjisi
(L.Cat.) - kau limpu pus kusas na bida oriki, nobu na bedjisi si kabesa (O.S.) -.
(deriv. TORNAR VELHO). N.F. proparoxítona; bedjusi.
bedjoti
n., *pessoa anciã; diminutivo de velho. - I bai pa kil bedjoti, pa bai toma tabaku
(L.S.) -. (VELHOTE). N.S. sin. bedju.
bedju
1.adj., *coisa com idade; antigo. - Sapatu bedju ka ta perta si dunu. (L.A.) -.
(VELHO).
2.n., *pessoa de idade avançada. - Si no ientra pa no fala kuma no na pabi kau,
anos bedju son ku bo miti na kastigu (C.V.) -. (VELHO). N.S. sin. bedjoti.
bedjusi
v.caus., *fereru bedjusi (A.P) -. (deriv. TORNAR VELHO). N.F. proparoxítona,
vd. bedjisi.
beja
v., *dar um beijo a; trocar beijos; oscular. - bu boka ta matan nha fomi di bejau,
bin pa n’ karisiau (T.Dj.) -. (BEIJAR). N.S. sin. da beju.
beja-flur
n., *pássaro que se alimenta do néctar das flores; colibri. (BEIJA-FLOR). N.M.
lexia composta. N.S. V.B., n.v. “Cyanomitra verticalis”.
beja-mon
n., *acção de beijar a mão; acção de prestar obediência. (BEIJA-MÃO). N.M.
lexia composta. N.S. V.B.
bejadu
part., *osculado. (BEIJADO).
bejinhu
n., *beijo pequeno e leve. - I na dan bejinhu sin i na fasi ke, kila i di sil, ma i ka
presta nada (R98) -. (BEIJINHO).
bejoka 1
v., *beijar sonora e repetidamente. (BEIJOCAR). N.S. V.B.
bejoka 2
n., *beijo sonoro. (BEIJOCA). N.S. V.B.
bejokadu
part., *beijado com beijo sonoro. (BEIJOCADO). N.S. V.B.
beju
n., *toque dos lábios numa pessoa ou coisa como sinal de afecto ou de
respeito; ósculo. - si parti fraku suti ka ta kumpul, beju ka ta tcorantal, abrasu ka
ta kaplintil (J.D.) -. (BEIJO). N.S. da beju.
beku
1.n., *rua apertada. - N’ kontra ku un mininu n’ na kurva sin na un beku la
(IN96) -. (BECO). N.F. neol.
2.n., *local de venda na rua. - i ten baris restaurantis ki pudi sedu bonitus i
limpus, suma ki pudi sedu tambe un baraka na fera o na un beku di Bisau
(P.dosS.) -.
bekuda
n., *peixe marinho, da família dos esferénidas, de rosto alongado e muito voraz;

84
barracuda. - nha omi ta piskan son barbu, bekuda, pis garandi son ke i ta dan
pa kume (T.M.) -. (BICUDA). N.F. barakuda. N.S. n.v. “Sphyraena
guachancho”.
belemar
n., *litoral; borda do mar; praia. - I ta tarbadja na purtu di kanua, na belemar
(J.S.) -. (BEIRA-MAR). N.F. beramar.
Belga
1.adj., *pertencente à Bélgica. - Es novu izersitu belga i ka na pasa di kuarenta
mil (R95) -. (BELGA).
2.n., *habitante da Bélgica. (BELGA).
belu
1.adj., *que agrada; que causa uma emoção estética; bonito; formoso. - N’ ta
dicha e palabra muitu belu pa tudu kamarada (IN96) -. (BELO). N.F. neol.
2.adj., *certo. - Un belu dia, des ora di noti (R98) -.
bemba
n., *grande vasilha de barro onde se conservam os cereais; pequeno celeiro
onde se conservam cereais e outras coisas. - Bo djubi pa korvus: e ka ta sumia
e ka ta kebra e ka ten bemba nin armasen (N.T.) -. (BEMBA).
ben
1.n., *o que é honesto; justo; vantajoso. - i importanti sukuta e programa ki es
radiu tene pa ben di povu di Guine (R98) -. (BEM).
2.adv., *bastante; muito. - fera grandi i pikininu na tamanhu, ma i mas bunitu,
ben limpu i organizadu (P.dosS.) -. (BEM).
3.adj., *conveniente. - i ka na sinti ben di disa elis sin nin un suguransa (L.S.) -.
n.pl., bens, (BENS). N.F. neol., vd. bens.
ben-aventuradu
n., *santo; muito feliz. - solenidadi di ben-aventuradu S. Jose (L.Cat.) -. (BEM-
AVENTURADO). N.F. neol.
ben-idukadu
adj., *cortês. (BEM-EDUCADO). N.S. V.B.
ben-parsidu
adj., *semelhante. (BEM-PARECIDO). N.M. lexia composta. N.S. V.B.
benditu
adj., *feliz; abençoado. - Benditu Rei di Israel ku bin na nomi di Sinhor (L.Cat.) -
. (BENDITO). N.F. neol. N.S. sin. bensidu.
benefisia
v., *melhorar; procurar utilidade; tirar proveito. - I ka pudi ten skola di
kumunidadi nin skola di Ministeriu: komunidadi ke na benefisia di kil skola, kila i
skola di kumunidadi (MR98) -. (BENEFICIAR). N.F. proparoxítona.
benena
v., (ENVENENAR). N.F. vd. venena.
benenadu
part., - kil mas pikininu ba toma bianda otca i benenadu (L.S.) -.
(ENVENENADO). N.F. vd. venenadu.
benenu
n., - Bardadi muru, benenu ka sta na e kumida (Ceef) -. (VENENO). N.F. vd.
venenu.
benenus
adj., (VENENOSO). N.F. oxítona, vd. venenus. N.S. V.B.
benfika

85
n., *fluxo menstrual. - Benfika na djuga -. (BENFICA). N.F. fig. N.S.; BENFICA é
falar calão.
benha
v., - Bu na benha panu -. (ABAINHAR). N.F. vd. mbenha. N.S. V.A.
benhadu
part., *embainhado; posto na bainha; diz-se de um pano orlado. - Panu
benhadu -. (ABAINHADO). N.S. V.A.
benhenhi
v., *fazer caretas. - i benhenhi boka -. N.S. P.B.
bens
n.pl., *posses; fortuna; riqueza. - na kazu di divorsiu, kistons di bens kuma ki ta
risolvidu? (R95) -. (BENS). N.F. neol.
bensi
1.v.tr., *abençoar. - i ta mostranu Deus ku bensi Noe pa kunsa un amizadi nobu
ku el suma tambe ku tudu si fidju (L.S.) -. (BENDIZER).
2.v.pron., *fazer o sinal da cruz do cristão; abencoar-se com o sinal em forma
de cruz. - n’ panta djanan na sonu n’ korda n’ lanta n’ sinta na kama, n’ bensi, n’
rasa No Pape, n’ dita mas te parmanha sedu n’ lanta (N.M.) - I na bensi si
kabesa i kontinua: pa no intcisidu ku tudu bensons ku grasas di seu (L.Cat.) -.
(BENDIZER-SE).
bensidu
part., *abençoado; louvado. - nomi bensidu, Mame di Deus, strela di seu, sol di
mandrugada (L.Cat.) -. (BENDITO).
benson
1.n., *acção de abençoar. - Esau, otca i bin misti risibi benson di iardansa, i
tudjidu el, pabia i ka otca manera di rabida kil ki fasi (N.T.) -. (BÊNÇÃO). N.F.
abenson.
2.n., *favor especial; graça. - no djunta li pa pidi benson di Deus riba del (Igr.I.) -
.
3.n., *gesto litúrgico com que a Igreja invoca o favor divino, fazendo o sinal da
cruz. - Ora ki kantiga kaba padri ta da prumeru benson: na nomi di Deus Pape
ku Fidju ku Spiritu Santu (N.M.) -.
bensua
v.tr., *bendizer; glorificar. - Bo bensua elis; ka bo maldisua elis (N.T.) -.
(ABENÇOAR). N.F. abensua.
bensuadu
part., *bendito. - tudu pobu ten ku sedu bensuadu pabia del (N.T.) -.
(ABENÇOADO). N.F. abensuadu.
bentana
n., *espécie de peixe; tilápia; carpa. - Si bentana falau kuma lagartu fura udju,
fia, pabia elis ku ta kume lama djuntu (L.A.) -. (BENTANA). N.S. n.v. “Tilapia
senegalensis”.
bentaninha
n.dim., *bentana pequena; espécie de carpa que vive nas bolanhas ou lagoas e
é utilizada na culinária dos Balantas. (BENTANINHA). N.S. V.A.
benten
n., *estrado mais ou menos alto que serve para vigiar os cultivos ou para secar
os produtos. - Arus ta pudu riba di benten pa kabanta seku (F.M) - Kal benten
ku ta firma sin firkidja? (N.M.) -. N.F. Mandinga “benten” que significa lugar de
lazer.

86
bentia
1.v., *arejar; refrescar. - E kontinua na bentia na ruas di Bisau (R95) -.
(VENTILAR). N.F. paroxítona. N.S. bentia un lingu.
2.v., *limpar; evaporar. - rapas nobu mundu kaminhu pa ba bentia sintidu na
tabanka (M.M.) -.
bentia un lingu
coloc., *ter apenas alguns conhecimentos de uma língua. (deriv. VENTILAR
UMA LÍNGUA). N.S. V.P.
bentiadu
part., *arejado; evaporado. (VENTILADO). N.S. V.B.
bentiadur
n., *instrumento para refrescar o ambiente. (VENTILADOR). N.F. neol. N.S.
V.B., sin. bentuinha.
bentosa
n., *instrumento de forma cônica que se aplica sobre a pele para provocar um
maior afluxo de sangue. (VENTOSA). N.S. V.A.
bentu
1.n., *ar em movimento, causado pela diferença de temperatura em duas
regiões atmosféricas. - Si bentu na leba lifanti, katcu ke ki na pera? (L.A.) -.
(VENTO). N.F. ventu. N.S. fila ku bentu.
2.coloc., bentu fresku, *brisa. - Bentu fresku na nha kaminhada (G.F.) -.
(VENTO FRESCO). N.S. durante o dia, a brisa sopra do mar para a terra, e,
durante a noite, da terra para o mar.
3.coloc., bentu forti, *diz-se do vento que sopra em rajadas. - bentu forti bulbuli
figuera, si fidjus verdi konkonhi (N.T.) -. (VENTO FORTE).
bentuinha
n., *instrumento para ventilar o ambiente. (VENTOINHA). N.S. V.B., sin.
bentiadur.
bentusinhu
n., *brisa. (VENTOZINHO). N.S. V.B.
bep
intens., *adjunto de intensidade com os semas de [rapidez e levar a efeito]. -
Gazela tene si kabritu la, i tenel manga di tempu i ka konsigui otca bodi pa sibil
bep (T.M.) -.
bera
n., *margem; bordo. - Lebri bai, i ba randja djidiu ku tambur, i bai toka na bera di
riu (T.M.) -. (BEIRA).
beramar
n., (BEIRA-MAR). - Nha kaza sta pertu di beramar -. N.F. vd. belemar. N.S.
V.A.
berdaderu
adj., - no kunsi berdaderu kaminhu (L.Cat.) -. (VERDADEIRO). N.F. neol., vd.
bardaderu.
berdi
adj., - lebri kubri ku fodja berdi di banana (P.B.) -. (VERDE). N.F. vd. verdi.
bes
adv., - Tempu na pasa, Zito na torna kada bes mas pior (Cecomes) -. (VEZ).
N.F. arc., vd. bias 2.
bespra
1.n., *a tarde; o dia imediatamente anterior. - Na bespra di nogosiason (R98) -

87
.(VÉSPERAS). N.F. vespera.
2.n., *oração da tarde do breviário; oração vespertina dos monges.
betaraba
n., *planta herbácea, com grande raiz, da família das Quenopodiáceas,
utilizada para a fabricação de açúcar. (BETERRABA). N.S. V.B., n.v. “Beta
vulgaris”.
betcedari
*alfabeto; livro de ensino básico. (ABECEDÁRIO). N.S. V.B.
beton
n., *aglomerado de pedra, areia e cimento. - No na iangasa masa, no na masa
beton (J.D.) -. (BETÃO).
betuma
v.tr., *alcatroar; asfaltar. (ABETUMAR). N.S. V.B., sin. alkatrua; asfalta.
betumadu
part., *asfaltado; alcatroado. (ABETUMADO). N.S. V.B., sin. alkatradu;
asfaltadu.
betumi
n., *substância proveniente do petróleo, utilizada para alcatroar as ruas ou para
tapar pequenos buracos na madeira. (BETUME). N.S. V.B., sin. alkatron.
Biafada
n., *termo comum para indicar os membros do povo Beafada, pertencente ao
grupo linguístico Norte Tanda-Jaad-Nun, da subfamília Oeste-atlântica.
(BEAFADA). N.S. sin. Bedjola.
bianda
1.n., *prato guineense de arroz com molho; o arroz cozinhado no geral como
arroz branco; comida. - Purmeru dia i di kebra arus di kusinha bianda pa mata
fomi di tempu di tcuba (F.M.) -. (VIANDA). N.S. P.arc. “vianda”; bianda forka;
bianda kentadu; bianda tcoka; mundu di bianda; uaga bianda.
2.n., bianda kuntangu, *arroz com óleo de palma e sem sal, utilizado nas
cerimónias religiosas dos Bijagós; arroz sem molho. - Budjugu ta kusnha
kuntangu sin sal e ta pui siti e leba pa baloba ku galinha (N.M.) -. N.F. vd.
kuntangu.
3.n., bianda sabi, *comida saborosa; arroz gostoso. - N’ tene un badjuda brabu
ku ta kusnha bianda sabi: baguera (Co.D.B.) -. N.F. vd. sabi.
bianda forka
coloc., *diz-se da comida quando entrar para a traqueia. (A VIANDA
ENFORCOU-SE). N.S. V.A.
bianda kentadu
coloc., *diz-se do arroz aquecido que foi cozinhado horas antes ou na véspera.
(deriv. VIANDA AQUENTADA). N.S. V.P.
bianda tcoka
coloc., *diz-se do arroz que ficou a mais no fogão e queimou um bocado no
fundo da panela. (deriv. A VIANDA CHOCOU). N.S. V.A.
bias 1
n., *acto de ir de um lugar a outro. - i sta dimasiadu kansadu dipus di kil garandi
bias, desdi stremu-orienti (R95) -. (VIAGEM). N.F. oxítona, bes. N.S. darma
bias; bias kudi; bias sanha.
bias 2
1.adv., *formante do numeral multiplicativo, acrescentado ao número cardinal;
vez. - Na 1991 divida isternu i seduba di 597 milions di dolar, tris bias mas altu

88
(P.dosS.) -. (VIAGEM). N.S. bias (VIAGEM) é um empréstimo por decalque:
nas línguas africanas da região utiliza-se o equivalente da palavra [viagem]
para significar também [vez].
2.n., *ocasião; turno; vez. - Mas un bias i sta ku bos (R95) -. N.S. manga di
bias; utru bias; sin. turnu.
bias kudi
coloc., *diz-se de uma viagem iminente; a viagem atende. (deriv. A VIAGEM
ACUDIU). N.S. V.P., sin. bias sanha.
bias sanha
coloc., *diz-se de uma viagem iminente. - Nha dia tambi pudi bin tciga, nha bias
tambi pudi bin sanha (H.M.) -. (deriv. A VIAGEM ASSANHOU). N.S. sin. bias
kudi.
biata
n., *ponta de cigarro; bia; prisca. - I fuma sigaru te na metadi i bota biata (A.P.)
-. (BEATA).
bibi
1.v.tr., *engolir um líquido. - Nunka no ka dibi di bibi e iagu ku ta fika i na kuri
bas di kasa o puntus ku no ta odja i ta parsi limpu na no udju (R95) -. (BEBER).
N.S. bibi di djikindur.
2.v., *engolir líquidos alcoólicos. - e dan binhu, suma n’ ka ta bibi, n’ tomal n’ dal
garandis e bibi (N.M.) -.
bibi di djikindur
n., *embebedar-se à maneira do rato ladrão ou joaquim-doido. (deriv. BEBER
DE JOAQUIM-DOIDO). N.M. lexia complexa. N.S. Segundo a tradição o rato
ladrão rouba objectos que esconde na sua toca. Se se lhe puser no seu
caminho qualquer bebida alcoólica ele bebe-a e quando ficar bêbedo, tira fora
da toca tudo quanto tinha roubado: beber muito e revelar os próprios segredos
(P.Bull).
bibida
1.n., *qualquer líquido que possa ser engolido. - bar-taberna ta bindi bibida i
mindjeris di vizinhansa ta uza kil spasu pa bindi bafatoriu (P.dosS.) -. (BEBIDA).
2.n., *líquido alcoólico. - bu nobu pa larga kurpu na bibida (C.V.) -.
bibidera
n., *estado de quem está embriagado; embriaguez; acção de beber muitas
bebidas alcoólicas. - Bo toma sintidu: ka bo diskuda na ukesa, ku bibidera, ku
kudadi di mundu (N.T.) -. (BEBEDEIRA). N.S. sin. lapite.
bibidu
part., *engolido. - mesinhu i venenu si i bibidu tciu (Igr.I.) -. (BEBIDO).
bibidur
1.n., *diz-se da pessoa que bebe bebidas alcoólicas com moderação; pessoa
que bebe. - I ka ten kuma es i bibidur o es i musulmanu (IN96) -. (deriv.
BEBEDOR). N.M. pl. bibiduris.
2.n., *pessoa que bebe. - Bibidur di lagua ka ta dibi fabur (Men)-. N.S. bibidur
não tem a conotação [aquele que bebe líquidos alcoólicos em excesso] como a
palavra portuguesa bebedor, cujo equivalente é tcamidur.
bibiduris
n.pl., - Otca ki konkista bibiduris ku tcamiduris i fala: na nha tabanka binhu ka
na sedu mas mesinhu (F.M.) -. (deriv. BEBEDORES). N.F. paroxítona, vd.
bibidur.
bibinti

89
1.v.caus., *dar de beber; abeberar. - Si alguin kai ataki, ka bu bibintil nada tok i
disperta diritu (Igr.I.) -. (deriv. BEBER).
2.v.caus., *fazer beber líquidos alcoólicos. - Abo i rasa djikindur: ora ku bu
bibintil son, i ta ribanta tudu kil ki furta (T.M.) -.
bibiron
n., *vidro com chupeta para amamentação artificial; mamadeira. - liti ki tene
mas di dur oras na bibiron i ka bali mas pa da mininu, i ta dana (Igr.I.) -. (deriv.
BEBER). N.F. neol. N.S. sin. mamadera.
biblia
n., *livros sagrados dos Hebreus e do povo cristão, divididos em Antigo e Novo
Testamento, conforme foram escritos antes ou depois do nascimento de Jesus
Cristo; Sagrada Escritura. - Biblia i importanti dimas pabia i ta djuda povu vivi
konformu vontadi di Deus (Igr.I.) -. (BÍBLIA). N.F. proparoxítona. N.S. sin.
Skritura.
bibliku
adj., *referente à Sagrada Escritura; o que está escrito na Bíblia. - Alvu de
librusinhu i pa da konsidju bibliku pa krentis di igreja (Igr.I.) -. (BÍBLICO). N.F.
proparoxítona.
biblioteka
n., *edifício onde se guardam e se consultam livros; colecção de livros. - I bai si
biblioteka nde ki ba pega disfodja librus i ka odja nin rasposta (F.M.) -.
(BIBLIOTECA). N.F. neol.
bibu
1.adj., *dotado de vida; vivente. - bu ka pudi fasi nada na nos tementi ami n’
bibu (T.M.) -. (VIVO). N.F. vivu.
2.n., *ser vivente. - Bibu kala mortu na papia: padja modjadu ku padja seku
(Co.D.B.) -.
3.coloc., lanta bibu, *voltar a viver depois de ter morrido; ressuscitar. - Jesus
lanta bibu i sta na no metadi (L.S.) -. (deriv. LEVANTAR-SE VIVO). N.F. vd.
lanta bibu.
bicha
n., *fila ou fileira de pessoas dispostas lado ao lado ou atrás uma da outra. -
djintis na tormenta so pa ba bicha (C.V.) -. (BICHA). N.F. neol. N.S. BICHA
significa também animal de corpo comprido como os répteis e os vermes; sin.
forma.
bichiga 1
n., *órgão que recebe a urina dos rins. - I fala elis pa e bai pila bichiga di baka
(F.M.) -. (BEXIGA).
bichiga 2
n., *varíola. - n’ ta kura tambe un duensa ki disaparsi ku nos ma i na djopoti
mas, i ta faladu bichiga ki ta pega alguin i fura-fural kara, kurpu sin tudu (IN99) -
. (BEXIGAS).
bichiga di purku
n., *triquinose. (deriv. BEXIGA DE PORCO). N.S. V.M., sin. seren.
bida 1
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que exprime a ideia de transformar-se na acção
indicada pelo verbo. - e dita tok e bida kansa (T.M.) - si iagu bida sai lentu na
boka di tubu, bu dibi di tira filtru (Igr.I.) -. (VIRAR).
2.v., *transformar-se; tornar-se. - i ta bida puntu di konsentrason (P.dosS.) - kil
bairus bida un fonti di duensas (R95) - se korson tudu bida sukuru (N.T.) -.

90
(VIRAR). N.S. bida magru; bida muru; bida risu; bida san; bida segu; bida
sukuru.
bida 2
n., *estado de ser vivo; conjunto de coisas necessárias à subsistência. - si bu
misti bida, ka bu djingui us di no garandis (J.S.) -. (VIDA). N.F. arc., vd. vida.
N.S. buska bida; fasi bida; randja bida.
bida 3
1.n., *réptil; cobra-cuspideira. N.F. Mandinga “bíidaa” que significa uma
serpente de cor preta e muito venenosa. N.S. V.A. sin. kuspidera.
bida iagu
coloc., *derreter-se; tornar-se líquido. (deriv. VIRAR-SE ÁGUA). N.S. V.M., sin.
ribi.
bida kontra
v.prep., *insurgir contra alguém. - e pui pa e bida kontra krentis (N.T.) -.
(VIRAR-SE CONTRA).
bida magru
coloc., *emagrecer. - Uankoki bida magru suma po di suta baka, pabia i bin
tcora tcoraba son (F.M.) -. (deriv. VIRAR MAGRO).
bida muru
coloc., *tornar-se muçulmano: parar de beber bebidas alcoólicas. (deriv.
VIRAR-SE MOURO). N.S. V.B., sin. tubi.
bida risu
*tornar-se duro; enrijar. - pabia korson di pobu bida risu, se oredjas kuas i surdu
(N.T.) -. (deriv. VIRAR-SE RIJO). N.S. VIRAR-SE significa voltar-se; sin. durisi.
bida san
coloc., *tornar-se são; sarar. (VIRAR SÃO). N.S. V.B.
bida segu
coloc., ficar cego; cegar. - Pa kilis ku ta odja bida segu (N.T.) -. (VIRAR CEGO).
N.S. sin. sega.
bida sukuru
coloc., *escurecer; fazer-se escuro. - nin ku pasaru para bua, nin ku seu bida
sukuru (J.C.) -. (VIRAR-SE ESCURO). N.S. sin. sukurisi.
bidadu
1.part., *transformado; diz-se de pessoa que mudou de opinião ou de direcção.
- Kurupsons i intriga ku grandi ambison di sertus djintis ku bariga boltia, el ku
leba Guine bida suma siti bidadu (R98) -. (VIRADO).
2.adj., *diz-se de pessoa que se transformou e tomou a forma de um animal. -
Pis-kabalu bidadu -.
bidadur
1.n., *diz-se de uma pessoa que muda de opinião conforme o vento da política.
- Djubi! djubi! Ki bidaduris di mundu (C.V.) -. (deriv. VIRAR). N.M. pl. bidaduris.
N.S. bidadur di siti.
2.n., *conforme uma certa tradição guineense, diz-se de pessoa que tem a
capacidade de transformar-se e tomar a forma de um animal.
bidadur di siti
n., *pessoa que ferve o óleo de palma a fim de mudar a cor. (deriv. VIRAR O
AZEITE). N.M. lexia complexa. N.S. V.A.
bidanta
v.caus., *fazer tornar; transformar. - I kondena prasas di Sodoma ku Gomora pa
stragu kompletu, i bidanta elis sinsa (N.T.) -. (deriv. VIRAR).

91
bidanta udju
coloc., *revirar os olhos (deriv. VIRAR OS OLHOS). N.S. V.M.
bidantadu
part.caus., *transformado. - dal forsa di bu Spiritu Santu pa i bidantadu suma
prumeru komunidadi di Jerusalen (L.Cat.) -. (deriv. VIRADO).
bide
n., *bacia da retrete. (BIDÉ). N.F. oxítona. N.S. V.B.
bidera
1.n.f., *pessoa do sexo feminino cuja actividade é o pequeno comércio;
vendedeira. - na Guine-Bisau un bidera ta kumpra un kusa pa un pres i ta misti
bindil dobru o triplu di si kustu normal (IN96) -. (deriv. VIDEIRO). N.F. bideru.
2.n.f., *pessoa que ganha a sua subsistência produzindo e vendendo produtos
de primeira necessidade. - I ten tan kil bideras di tabanka e ta bai buska lingron,
kombe, ostra pa bin bindi na prasa (N.M.) -.
bideru
n., *vendedora ambulante de mercadorias. - Kazu konkretu bideru ta kumpra
pis un kilu na fera, i ta ba bindil un kilu vinti i sinku kuntu ate sinkuenta kuntu un
kilu, kusa ku kustal onzi kuntu (IN96) -. (VIDEIRO).
N.F. vd. bidera.
bidjafera
n., *pessoa que mexe muito, extrovertido; extravertido. - Bidjafera na midi fera
pa i ba sumia fugon (F.S.) -.
bidjakesa
n., *velhacada; malícia; velhacagem. (VELHACARIA). N.S. V.B.
bidjaku
adj., *astuto. - Mistida ka kura, pulitika i bidjaku (R.N) -.(VELHACO).
Bidjogo
n., - Bulama tcon di Bidjogo (MR98) -. (BIJAGÓS). N.F. neol., vd. Bidjugu.
Bidjugu
n., *termo comum para indicar os membros do povo Bijagó, pertencente ao
grupo linguístico Bijagó, da subfamília Oeste-atlântica. - i ka bai djubi inda na
tcon di Bidjugu de! (R95) -. (BIJAGÓ). N.F. Bidjogo.
bidon
n., *vasilha de plástico, de média e grande capacidade. - pa no tene saudi, no
dibi di ba ta firvi iagu ku no na bibi, no pul na puti o na bidon, no tapal (R95) -.
(BIDÃO).
bidru
n., (VIDRO). N.F. vd. vidru. N.S. V.B.
bifi
n., *posta de carne. (BIFE). N.S. V.B.
bigodi 1
n., *barba que cresce no lábio superior. - Riba di boka di matcu i sta bigodi ku
kabelu di barba (N.M.) -. (BIGODE).
bigodi 2
n., *rolo que se aplica ao cabelos para os ondular. (BIGUDI). N.F. oxítona. N.S.
V.A.
bigorna
n., *peça de ferro onde se batem os metais; incude. (BIGORNA). N.S. V.B.
bik
1.intens., *adjunto de intensidade com a função de especificar o sentido [acção

92
rápida].
2.v., kume bik, *comer uma coisa pequena depressa. N.S. V.A.
bika
n., *peixe teleósteo percomorfo da família dos Esparídeos; luciano-da-goreia. -
Ora ku na kusinha, bu na toma pis, tenha o bika (N.M.) -. (BICA). N.S. n.v.
“Lethainus atlanticus” ou “Lutjanus goreensis”.
bikini
n., *peça de roupa interior dos homens. (deriv. BIQUÍNI). N.F. paroxítona. N.S.
V.A.; BIQUÍNI designa o fato de banho de senhora, de duas peças; sin. trus.
biku 1
n., *cordão umbilical; cicatriz na barriga no ponto onde saía o cordão umbilical;
umbigo. - Ali nha biku nteradu na Bisau (J.D.) -. (deriv. BICO). N.S. sin. biku di
bariga; pega biku.
biku 2
n., *ponta. (BICO). N.S. biku é hipónimo de BICO que designa também a boca
das aves; boka é o bico das aves; biku di bariga; biku di galinha; biku di
kaneta; biku di mama; biku di pirikitu.
biku di bariga
n., *umbigo. (deriv. BICO DE BARRIGA). N.M. lexia complexa. N.S. sin. biku.
biku di galinha
n., *apêndice, de forma pontiaguda, que se encontra no intestino das aves. - e
tira tripa pa djubi biku di galinha: si kontra biku di galinha branku i ta kontra
ronia kuri ben, si kuri mal si biku ta pretu (N.M.) -. (deriv. BICO DE GALINHA).
N.M. lexia complexa. N.S. biku é hipónimo de BICO que designa também a
boca das aves; boka é o bico das aves.
biku di kaneta
n., *aparo para escrever. (deriv. BICO DE CANETA). N.M. lexia complexa.
biku di mama
n., *mamilo; mamila. - i pudi parsi manga di prublema suma biku di mama di
mame pudi ratca (R96) -. (BICO DE MAMA). N.M. lexia complexa.
biku di pirikitu
n., *espécie de anzol. (BICO DE PERIQUITO). N.M. lexia complexa. N.S. V.A.
bilas
n., *berlinde; pequena esfera de vidro. N.F. paroxítona. N.S. V.B.
bilateral
adj., *diz-se de um objecto com dois lados; contrato que responsabiliza as duas
partes. - koperason bilateral (R95) -. (BILATERAL). N.F. neol.
bildjeti
n., (BILHETE). N.F. arc., vd. bilheti. N.S. V.B.
bilhetaria
n., *local onde se vendem os bilhetes. - e ta bai kumpra bilheti na bilhetaria
(N.M.) -. (BILHETEIRA). N.F. paroxítona, neol.
bilheti
n., *pedaço de papel; pequeno impresso que permite o acesso a um
espectáculo; senha dos transportes colectivos; cartão de visita. - e tciga na
porta di salon e ta bai kumpra bilheti e mostra na porton e entra dentru (N.M.) -.
(BILHETE). N.F. bildjeti. N.S. bilheti di identidadi.
bilheti di identidadi
n., *documento que permite ao portador provar quem é. - bilheti di identidadi ku
ta indika elis i di kal rasa (R95) -. (BILHETE DE IDENTIDADE). N.F. neol. N.M.

93
lexia complexa.
bilina
n., *névoa no olho; catarata. (BELIDA). N.S. V.B., sin. katarata.
bimbin
n., *compartimento de estômago de animal. - Pis-kabalu tene dis bimbin (T.M.)
-. N.F. oxítona.
bin
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar com o traço [posterior] que situa a realização da
acção num espaço perto do locutor. - Gosi i ten bideras ki ta bai kumpra
ortifruti-grandjerus na Dakar pa bin bindi na Bisau (P.dosS.) -. (deriv. VIR). N.S.
ant. bai.
2.v.intr., *chegar; voltar; aparecer; ter origem. - Tudu merkadurias ki ta bin di
fora via-mar e ta tisidu pa barkus strandjerus (P.dosS.) - Un son bin di Sul un
son bin di Biombo (R95) -. (derv. VIR). N.F. balanta “bi”. N.S. bin li.
bin li
coloc., *deslocar-se para o sítio indicado, perto do locutor. - Nin un pekadur ka
bin li gora (T.M.) -. (deriv. VIR LÍ).
binagri
n., *líquido azedo. - E modja spondja na binagri, e maral na un po kumpridu, e
tcigantal na boka di Jesus (N.T.) -. (VINAGRE). N.F. vinagri.
bindi 1
1.v.tr., *ceder alguma coisa ou produto por um certo preço. - N’ ta bindi boka di
baka (R95) -. (VENDER). N.S. bindi bandera.
2.v.tr., *causar prejuízo ou dano. - Anos no ka na bin ba bindi duensa (R97) -.
3.v.tr., *trair. - diabu puiba dja na korson di Judas pa i bindi Jesus (N.T.) -.
4.v.tr., *mostrar bazófia; provocar para desafio. - Si kontra forsa tambe ku i na
bindi ami n’ na kumpral el (A.P.) -.
5.coloc., bindi kurpu, *prostituir-se. - Ai, n’ tene sonu, n’ ka na bai durmi
tementi nha femia ka para bindi kurpu (N.Tu.) -. (deriv. VENDER O CORPO).
bindi 2
n., *vaso de barro ou de metal, furado, utilizado como passador ou para
preparar bolos de arroz farinado,
conhecidos por cuscuz. - bu na gosta di kuskus te, ma bu ka na tira bu naris pa
bu fasi bindi (C.V.) -. (BINDI). N.F. Guin.; Balanta “bindi” que designa esse
utensílio de cozinha.
bindi bandera
coloc., *mudar de nacionalidade. (deriv. VENDER A BANDEIRA). N.S. Dizia-se
dos Guineenses, muito antes da independência, que emigravam para o
Senegal e tinham comportamento diferente dos seus compatriotas (P.Bull).
bindidu
part., *diz-se de um produto cedido por um certo preço; traído; subornado. -
tempu di midju sta dja purki midju na bindidu na fera di Bandin (R96) -.
(VENDIDO).
bindidur
n., *comerciante; vendeiro. - Bindidur amigu ora ki ka tene merkaduria ki
fregues misti, i ta mostral nde ki pudi kumpra mas baratu i produtu mindjor
(P.dosS.) -. (VENDEDOR). N.F. neol. N.M. pl. bindiduris. N.S. sin.
komersianti.
bindiduris
n.pl., - Kusa ki bon ba bindiduris i mau pa kumpraduris ki ka tene dinheru pa

94
kema suma koperantis (P.dosS.) -. (VENDEDORES). N.F. paroxítona, vd.
bindidur.
binga
v., (VINGAR). N.F. vd. vinga. N.S. V.B.
bingadu
part., (VINGADO). N.F. vd. vingadu. N.S. V.B.
bingala
n., *bastão; bordão. - No bai ianda, no bai singa ku bingala na mon (D.N.) -.
(BENGALA).
bingansa
n., *represália; reparação. - nosenti bibu na bingansa na buska sombra (J.D.) -.
(VINGANÇA). N.F. vingansa. N.S. sin. faka di atorna.
bingativu
adj., *diz-se duma pessoa que faz represália. (VINGATIVO). N.F. arc. N.S. V.B.
binhali
n., *substância pegajosa utilizada pelos garotos para apanhar aves; visco;
visgo. - Si bu kuri di binhali, kutundin ta perau dianti (L.A.) -. N.F. paroxítona;
Pepel (M.deBarros). N.S. n.v. “Cassia hispidula”.
binhu
n., *bebida alcoólica que resulta da fermentação do sumo da uva ou da seiva
da palmeira. - Kamabi e na paga garandesa na mons di garandi: alguin ta da
elis sinku garafon di binhu (F.M.) -. (VINHO). N.F. vinhu. N.S. bafa binhu;
binhu di palmu; binhu tintu; binhu branku.
binhu branku
n., *bebida alcoólica que se obtém a partir da fermentação de sumo de uvas
brancas. (VINHO BRANCO). N.M. lexia composta. N.S. V.B.
binhu di palmu
n., *seiva de cor branca que é tirada dos frutos ou do tronco de algumas
variedades de palmeiras. - n’ na limpa e padja pabia n’ misti bin subi pa tira
binhu di palmu (C.V.) -. (VINHO DE PALMA). N.F. binhu palmu. N.M. lexia
complexa.
binhu ntampadu
n., *vinho engarrafado. (deriv. VINHO TAPADO). N.M. lexia composta. N.S.
V.M.
binhu palmu
n., - Mesinhu di sarampu: n’ ta kural ku siti-burmedju ku binhu palmu ku un po
na matu (IN99) -. (VINHO DE PALMA). N.F. vd. binhu di palmu. N.M. lexia
complexa.
binhu tintu
n., *bebida alcoólica que se obtém a partir da fermentação de sumo de uvas
pretas. - n’ tira un litru di binhu tintu n’ da elis (N.M.) -. (VINHO TINTO). N.M.
lexia composta.
binti
quant., (VINTE). N.F. vd. vinti. N.S. V.B.
biola
n., *instrumento musical de cordas. - E na tene tambur, biola ku balafon (J.L.R.)
-. (VIOLA). N.F. vd. viola 2.
Biombo
n., *Região da Guiné-Bissau que compreende os sectores administrativos de
Biombo, Prábis e Safim. A capital é Quinhamel. - kazu konkretu rejon di

95
Biombo, kila pratikamenti i ka ten dja tronkus (IN96) -. (BIOMBO).
birdi
adj., *a cor verde. (VERDE.; verdejar. - blanha ta birdi, kaleron ta intci, saudi ta
ten te na kudadi (H.M.)-. N.F. vd. verdi.
biridja
n., *região inguinal do corpo, onde a coxa encontra-se com o abdómen.
(VIRILHA). N.F. bridja. N.S. V.B., sin. koramentu.
birindjela
n., (BERINGELA). N.F. vd. brinjela. N.S. V.B.
bis 1
1.n., *os lábios das pessoas e dos animais. - Udju di lubu na lampra dja, i na
limbi bis (P.B.) -. (BEIÇO).
2.n. bis di riba, *lábio superior. (deriv. BEIÇO DE RIBA). N.M. lexia complexa.
3.n. bis di bas, *lábio inferior. (deriv. BEIÇO DE BAIXO). N.M. lexia complexa.
bis 2
adv., * duas vezes; de novo; palavra posta entre parêntesis para indicar a
repetição da frase. - Eh, eh, eh (bis): ai djeneral, kantiga sabi (N.Tu.) -. (BIS).
bisaka
1.n., *planta medicinal. N.S. V.A., n.v. “bridella micrantha”.
2.n., *cortiça da planta utilizada para calafetar as canoas. N.S. sin. stopa.
Bisau
n., *capital da Guiné-Bissau e sede da região autónoma de Bissau. - un dia, ah,
no ten ki riba pa Bisau (A.B.) -. (BISSAU). N.F. paroxítona. N.S. A cidade de
Bissau foi escolhida como capital da Guiné-Bissau em 1941.
bisia 1
v., *estar atento; estar de sentinela; cuidar. - Mininu ta bisia lugar di fijon pabia
di pastru ki ta tira sumunteru na tcon o ta kebra planta nobu (F.M.) -. (VIGIAR).
N.F. paroxítona. N.S. bisia katcu.
bisia 2
n., *vigilância. - Nes tempu bisia tciga, pa tene katcus lundju di arus te i
burmedju (F.M.) -. (VIGIA). N.F. paroxítona.
bisia katcu
coloc., *proteger os campos de cultivo contra acção estragadora dos pássaros
ou pardais amarelos. - Tudu bisia ku na bisia katcu na bulanha, i ka tudjil kume
di sil (L.A.) -. (deriv. VIGIAR).
bisiadu
part., *guardado. - Guvernu, ku na guverna dja nada, i na bisiadu pa
kumandanti di tropas mersenarius ki bin nvadi no tera (R98) -. (VIGIADO).
bisiadur
1.n., *pessoa que toma cuidado ou que está atento; guarda. - Arus ku ka tene
bisiadur na bulanha, katcu ta kabal (L.A.) -. (VIGIADOR).
2.n., *guarda. - i kumpu kaza altu pa bisiadur (N.T.) -.
bisikleta
n., *meio de transporte de duas rodas, accionado pelos pedais. (BICICLETA).
N.F. biskleta. N.S. V.B.
bisilon
n., *árvore tropical, da família das Meliáceas, cuja madeira é muito apreciada
na mercenaria; mogno da Guiné. - Na tempu kolonial n’ odjaba te djinti ta
simiaba pe di bisilon (IN96) -. (BISSILÃO). N.S. n.v. “Khaya senegalensis”.
bisita

96
v., (VISITAR). N.F. vd. vizita 1. N.S. V.B.
bisitadur
n., (VISITADOR). N.F. vd. vizitadur. N.S. V.B.
biskleta
n., * (BICICLETA). N.F. vd. bisikleta. N.S. V.B.
bisnetu
n., *filho ou filha de neto ou de neta. - N’ tene orgulhu pa e tera li, kuma algun
dia, nin ki no ka bin mati, no netu no bisnetu talves ta bin kudji algun frutu
(IN96) -. (BISNETO). N.F. neol. N.S. sin. tuturnetu.
bisnis
n., *negócios. N.F. paroxítona; Inglês “business”. N.S. V.B.
bispu
n., *prelado que tem a seu cargo a jurisdição de uma Diocese; pessoa que nos
Livros do Novo Testamento é considerado o directo sucessor dos Apóstolos. - I
pirsis pa un bispu sedu sin kulpa, maridu di un mindjer son, seriu, ku sibi
guberna si kabesa, ku ten ordi, ku ta risibi ospri na si kaza, ku ten djitu pa sina
(N.T.) -. (BISPO).
bisti
v.tr., *cobrir o corpo com roupa. - Si kolegas gozal manera ki ka ten ropa di bisti
pa bai skola (N.M.) -. (VESTIR). N.S. bisti badjuda; bisti lebi; bisti nturudu.
bisti badjuda
coloc., *casar com uma donzela. - Bisti badjuda (P.B.) -. (deriv. VESTIR). N.S.
sin. mara panu.
bisti lebi
coloc., *cobrir o corpo com roupa transparente. (deriv. VESTIR-SE
LEVEMENTE). N.S. V.A.
bisti nturudu
coloc., *mascarar-se durante as festas do Carnaval. - si karnaval pertu tciga
dja, djintis ta kunsa djanan kumpu nturudus, utrus ta randja ratadjus bedjus pa
bisti (A.C.) -. (deriv. VESTIR-SE PARA O ENTRUDO).
bistidu
1.n., *objecto que serve para vestir; roupa; veste. - Ninguin ka ta bota rumbu di
fasenda nobu na bistidu bedju (N.T.) -. (VESTIDO). N.F. vistidu. N.S. sin.
vistuariu.
2.n., *peça do vestuário exterior feminino que consta de uma ou duas peças. -
Noibas ma ta bisti saia ku blusa normal, kalsas normal o bistidu (N.M.) -.
3.part., *coberto com roupa. - E na ianda ku mi, bistidu di branku (N.T.) -.
bistimentu
n., *tudo aquilo que é necessário para uma pessoa se vestir; vestuário; roupa. -
Budjugus ka tene gastus tciu na se bistimentu (N.M.) -. (VESTIMENTA). N.S.
bistimentu é hiperónimo de VESTIMENTA, que designa as vestes sacerdotais,
e de ROUPA.
bit-bit
n., *sedimento de líquidos, especialmente de bebidas, como o vinho de palma e
de caju. - bit-bit: bora di binhu ku di utru likidu (P.B.) -. N.M. onomatopeia. N.S.
sin. bora.
bitcoka
n., *doença causada por um pequeno verme e que se manifesta com erupções
da pele; furúnculo. - Guine malgos, bitcokas di barelakundas na sangra inda
(H.M.) -. (deriv. BICHOCA). N.S. BICHOCA designa o agente ou causa da

97
doença e bitcoka designa o efeito ou doença: mudança semântica pelo
processo de metonímia.
bitcu
1.n., *nome genérico que designa os animais, excepto o homem, mas
sobretudo os animais pequenos; insectos. - Na utru dia, otca sol na mansi,
Deus manda un bitcu ku kume ki pe di bobra (Igr.I.) -. (BICHO). N.S. bitcu-
kabelu; bitcu di po.
2.n., *termo genérico para designar todos os agentes patogénicos que causam
as doenças infecciosas; vírus; bacilo, protozoário. - No sibi kuma bitcu di
infeson i frekuenti nes tempu (R98) -.
bitcu di po
n., *insecto coleóptero que ataca e rói a madeira; caruncho. (deriv. BICHO DE
PAU). N.M. lexia complexa. N.S. V.B., n.v. “Bacillus róssius”; sin. broka 2.
bitcu-kabelu
n., *bicho cabeludo. (deriv. BICHO CABELO). N.M. lexia composta. N.S. V.B.,
n.v. “Euproctis chrysor”.
bitoladu
part., *medido. - Barkafon di matcundadi na bitoladu na kufu sin fundu (R.N.) -.
(BITOLADO). N.S. BITOLA é uma medida-padrão ou modelo.
blanha
n., - Djintis ta ba na bibi ki binhu palmu ke ta miti iagu di blanha (R97) -.
(BOLANHA). N.F. Mandinga “bólon” que significa rio ou pântano; vd. bulanha.
blante
n., *prato da etnia mancanha com amendoim e arroz pilados crus e depois
cozidos em água com bentaninhas, limão e malagueta. N.S. V.M.
blasfema 1
v. intr., *imprecar contra Deus ou contra os outros seres espirituais.
(BLASFEMAR). N.S. V.B.
blasfema 2
n., *imprecação contra Deus ou contra os outros seres espirituais.
(BLASFÉMIA).
blindadu
1.adj., *que tem blindagem ou revestimento metálico. - Guvernu risibi mas
ikipamentus, ku sedu dozi tankis blindadus (R98) -. (BLINDADO). N.F. neol.
2.n., *carro de combate.
blokeiu
n., *cerco; acção de impedir a circulação livre de mercadorias ou de isolar um
estado. - kil blokeiu sta na nfrakisi kapasidadi di atual governu di sugura
suguransa di sidadons (R95) -. (BLOQUEIO). N.F. proparoxítona, neol.
blokia
v., *travar. - I ta blokia siparason di puderis (R98) -. (BLOQUEAR). N.F.
paroxítona.
bloku
n., *porção de betão, a forma de tijolo, que se utiliza nas construções. - Tambe
pa bloku di mura fika forti, bu dibi di pui simentu forti (Igr.I.) -. (BLOCO). N.F.
neol.
blufu
n., *jovem inexperiente porque ainda incircuncidado. - Nfiu teneba odiu di
Etudja, pabia Etudja sedu un lambe, el gora i blufu (F.M.) -. (BLUFO). N.F.
Guin.; Balanta “belufu” que significa incircuncidado; buluf. N.S. Na tradição das

98
etnias da Guiné-Bissau só o cumprimento das cerimónias de iniciação ou
fanado permite aos jovens de adquirir os conhecimentos necessários a
perpetuar a vida e as tradições da aldeia; kaldu blufu.
blura
v., *ter um revestimento de fungos da humidade; ser bolorento; bolorecer. - Ora
ki bai abri kil saku di oliadu pa djubi, i ta odja i blura tudu, i ka bali pa kume
(R95) -. (deriv. BOLOR).
blusa
n., *peça de vestuário feminino que cobre o tronco. - Noibas ta bisti diferenti ku
mindjeris garandi: e ma ta bisti saia ku blusa normal (N.M.) -. (BLUSA). N.S.
saia-blusa.
bo 1
pron.pess.suj., *forma principal do pronome pessoal sujeito 2ºpl. - Bo na limpa?
e ta guirta li ku la (P.dosS.) -. (VÓS).
bo 2
det.poss., *adjectivo possessivo 2ª pl. - Kuma, bo mel ka ta intci e kabas (P.B.)
-. (VOSSO; VOSSA; VOSSOS; VOSSAS).
bo 3
pron.pess.compl.o., *forma do pronome pessoal complemento oblíquo 2ªsing.
(TI).
bo noti!
coloc., *saudação feita durante a noite. - bo seta es no mantenha di muitu bo
noti i kil abrasu di tamanhu di mundu (R98) -. (BOA NOITE!). N.F. bos noti!.
bo tardi!
coloc., * saudação feita no período de tempo desde o meio-dia até o anoitecer.
- Bo tardi tudu povus ku sta li, bo tardi nha ermons di Junta (R98) -. (BOA
TARDE!). N.F. bos tardi!.
bobina 1
v., *enrolar. (EMBOBINAR). N.S. V.B.
bobina 2
n., *instrumento eléctrico; peça de máquina de coser; carretel. (BOBINA). N.S.
V.B.
bobinadur
n., *pessoa que enrola um número determinado de espiras de fio metálico num
suporte para formar uma bobina eléctrica. - Un injinheru iletrotekniku i ka na ria
pa ba fasi bobinajen si ka un bobinadur (IN96) -. (BOBINADOR). N.F. neol.
bobinajen
n., *acção ou efeito de bobinar. (BOBINAGEM). N.F. paroxítona, neol.
bobra
n., *fruto da aboboreira. - Vitamina A ta djuda udju, tambe i ta gueria kontra
duensas: i sta na papaia, na mangu, bobra, sinora (Igr.I.) -. (ABÓBORA). N.F.
abobra.
bodi
n., *macho de cabra. - Ami n’ larga nha bodi, kin ku ka mara si kabra, el ku sibi
la (L.A.) -. (BODE).
Boe
n., *sector da Região de Gabú onde na aldeia de Madina foi proclamada a
Independência da Guiné-Bissau no dia 24 de Setembro de 1973. - I ten dja vinti
sinku anu ku na rotcas di Boe i proklamadu solenimenti indipendensia di
republika di Guine-Bisau (R98) -. (BOÉ). N.F. oxítona.

99
Boenka
n., *grupo de Fulas habitantes as colinas do Boé; Fulas do Boéi. (BOENCA).
N.F. vd. Fula. N.S. V.B.
bof-bof
n.pl., *pulmões. (BOFES). N.M. redobro. N.S. V.B., sin. pulmon.
bofi
v. *recolher os cabelos em trança grossas. - i bofi kabelu -. N.S. V.A.
bofotada
n., *pancada no rosto com a palma da mão; bofetão; sopapo. - Si, deus kiri, bo
dan bofotada na kaminhu, bo na bin odja (T.M.) -. (BOFETADA).
bofotia
v., *dar pancadas no rosto com a palma da mão. - kalker alguin ku na bofotia
bos, bo ta saportal (N.T.) -. (BOFETEAR; ESBOFETEAR). N.F. paroxítona.
bofotiadu
part., *pessoa que recebeu bofetadas. - No bisti ratadju, no bofotiadu, no ka ten
kau sertu di mora (N.T.) -. (BOFETEADO; ESBOFETEADO).
boia 1
v.intr., *flutuar. - pa ka no sedu mas mininu ku ta boia na maron (N.T.) -.
(BOIAR). N.F. proparoxítona, mboia. N.S. boia é o equivalente de BOIAR,
v.intr., e boianta é o equivalente de BOIAR, v.tr.
boia 2
n., *objecto que flutua; pedaço de plástico utilizado nas redes de pesca. (BÓIA).
N.F. proparoxítona. N.S. V.A.
boianta
v.caus., *fazer flutuar. - Iagu boianta elis te ke salba (N.T.) -. (deriv. BOIAR).
N.S. boianta é o equivalente de BOIAR, v.tr., e boia é o equivalente de BOIAR,
v.intr.
boina
n., *espécie de boné ou barrete. - Nhu Sarampu toma si boina i na ruma si
mbuludju pa bai Bisau (M.J.) -. (BOINA). N.F. proparoxítona. N.S. sin. bariti.
boka 1
n., *entrada do aparelho digestivo, com os lábios na parte exterior, e os dentes,
a língua e o palato na parte interior. - kil ke n’ ten pa konta n’ na grital na Kriol,
pa rekadu pasa di boka pa boka (O.S.) -.
(BOCA). N.S. boka di faka; fedi boka; kala boka; limpu boka; miti boka;
modja boka; pega boka; torna boka.
boka 2
n., *o bico das aves. - Aos, n’ tene boka di baka, boka di purku, boka di galinha,
boka di kabra, n’ tene tudu (R95) -. (deriv. BOCA).
boka di baka
n., *couro de vaca fervido com limão e malagueta. - N’ ta bindi boka di baka
(R95) -. (deriv. BOCA DE VACA). N.M. lexia complexa.
boka di faka
n., *gume; fio. (deriv. BOCA DE FACA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
boka di kudjer
n., *ave pernalta, parente da cegonha, que se caracteriza pelo seu bico
alargado; colhereiro-africano. (deriv. BOCA DE COLHER). N.M. lexia
composta. N.S. V.B., n.v. “Platalea alba”.
boka di sinu
n., *calças à moda com a forma característica de sino. (deriv. BOCA DE SINO).

100
N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
boka-branku
n., *espécie de antílope que parece um cavalo, de cor castanha-clara e cara
preta e branca. - Kontra boka-branku tciga dianti di onsa i torna djumna i panta,
i ka osa nin papia i rinka kuri i riba (A.P.) -. (BOCA BRANCA). N.F. Mandinga
“dáa” e “koi” que traduzem boca branca. N.M. lexia composta. N.S. n.v.
“hippotragus equinus gambianus”; boka-branku é perissodáctilo e tem a boca
de cor branca; sin. dakoi.
bokadinhu
1.n.dim., *diminutivo de bocado, que significa [porção de alguma coisa]. - si no
tene dinheru, no ta kunsa ba pa sidadi pa pudi ba konsigui un bokadinhu di
serveja (IN96) -. (BOCADINHO).
2.loc.adv., un bokadinhu, *locução adverbial que significa quase; não muito;
pouco tempo depois. - Si alguin otca kuma n’ altera vos, ki sinti un bokadinhu
ofindidu, nha sinseras diskulpas pa kila la (R95) - un bokadinhu, rapasinhu tciga
(F.M.) -. (UM BOCADINHO).
bokadu
1.n., *porção de alguma coisa; pouco tempo. - no na para inda li, no obi un
bokadu di muzika (R97) -. (BOCADO).
2.loc.adv., un bokadu, *locução adverbial que significa quase; não muito;
pouco tempo depois. - Ami sta un bokadu pirdidu (R95) - Un bokadu son,
Tataruga ndjenha tciga dianti di Lion (T.M.) -. (UM BOCADO).
bokana
n., *ponto onde desaguam ás águas de um rio; foz; embocadura. - Otca ku sol
mansi e ka rapara tera, ma e odja un bokana ku tenba praia (N.T.) -. (deriv.
BOCANHA).
bokasinhu
1.n., *nome dado a quem sussurra ou passa informações pouco fiáveis;
murmurador; detractor. - ma bokasinhu ku sukundi-sukundi, n’ ka na djunta ku
elis (O.S.) -. (deriv. BOCA). N.S. sin. tcutcidur.
2.n., *acção de sussurrar ou de murmurar. - Utru pekadu garandi i bokasinhu,
papia kontra alguin sin sibi si kil kusa i bardadi o mintida (L.S.) -.
bokera
n., *micose nos cantos da boca. (BOQUEIRA). N.S. V.M.
bokinha
n., *beijo; abraço. (deriv. BOQUINHA). N.S. V.B.; BOQUINHA designa a boca
pequena ou o beijinho de criança. N.S. da bokinha.
bola
n., *objecto esférico com que se pode praticar diversos desportos como
andebol, basquetebol, futebol. - n’ falal: mininu bai djuga bola (C.S.) -. (BOLA).
N.S. bola di meia; manda bola.
bola di mana
n., *bola composta com o latex da planta homónima. - utru ora no ta fasi bola di
mana (J.S.) -. (deriv. BOLA DE MANA). N.M. lexia complexa.
bola di meia
n., *bola feita com meia e trapos para jogar futebol. - Na parti di djugu, mininesa
di aos ma sabi: anos son bola di meia ku bichiga di purku ki no kunsiba (J.S.) -.
(BOLA DE MEIA). N.M. lexia complexa.
bolacha
n., *biscóito. (BOLACHA). N.S. V.B.

101
Bolama
n., *Antiga capital da Guiné-Bissau; hoje é sede da região Bolama-Bijagós que
compreende os sectores administrativos de Bolama, Bubaque, Caravela e Uno.
- djudan de djimpinil, n’ kunsil na Bolama
(J.D.) -. (BOLAMA). N.F. Bulama. N.S. A cidade de Bolama foi capital da
Guiné-Bissau entre os anos 1859 e 1941.
boletin
n., *pequena publicação de interesse público. - Tacha di analfaberus i di 88,8%,
konformu numeru ki dadu na boletin spesial di komison nasional di ileisons
(P.dosS.) -. (BOLETIM). N.F. neol.
boliza
n., *alvo que se deve alcançar com a bola em alguns desportos; redes, meta;
termo; marco. - Ridia di boliza fura -. (BALIZA). N.F. baliza. N.S. V.A.
bolsa
1.n., *pequeno saco onde se traz o dinheiro. - Linda bin patidu dinheru i pul na
si bolsa, si primu bai tiral la (N.M.) -. (BOLSA). N.F. neol. N.S. sin. barkafon.
2.n., *subsídio dado a um estudante para a continuação dos seus estudos. - I
dadu mas utru bolsa, ma e bias li i pa Amerika (C.V.) - e panha bolsa pa tira
kursu mediu (IN96) -. (deriv. BOLSA DE ESTUDO).
3.n., *estabelecimento público para compra e venda de títulos de crédito ou de
acções. (deriv. BOLSA DE VALORES).
bolsu
n., *parte do vestuário, em forma de pequeno saco, no qual se pode meter o
lenço, as chaves ou outras coisas. - Si bu intci bolsu na sugundi sugundi, un dia
bu kurpu ku na pagal (L.A.) -. (BOLSO). N.F. neol.
bolta 1
v., - Nin ku nha amigus boltan kosta, i ami ki kudji nha kaminhu, kaminhu di
djustisa pa nha pubis (J.C.) -. (VOLTAR). N.F. vd. volta 1.
bolta 2
n., - lebri kuri i da dus bolta, i riba tras (P.B.) -. (VOLTA). N.F. vd. volta 2.
boltia
v.intr., *girar. - Arus i un kusa di nos tudu: pabia bu na boltia pa un ladu di
tabanka, alguin na kume i patiu bianda (F.M) -. (VOLTEAR).
bomba
n., - no odja bomba di fosforu branku kuma ki ta mata, bomba mas terivel ku
Tuga lansa dentru di no tera (C.P.) -. (BOMBA). N.F. neol., vd. bumba 3.
bombolak
n., *peixe marítimo seláquio semelhante ao tubarão; tubarão dormedor; cachão.
N.S. V.A., n.v. “Gynglymostoma cirratum”.
bombolon
n., *espécie de tambor, feito de um tronco oco de árvore, utilizado nas
cerimónias para transmitir mensagens ou guiar o baile. - Otca e tciga,
bombolon kunsa na tcoma djintis: pastrus, limarias tudu kusas; kadakin ta sai
bai i karmusa; tokadur diskisi gora tcoma muskitu (L.S.) -. (BOMBOLOM). N.F.
Mandinga “bómboli” que significa tronco escavado; bumbulun.
bombordia
v., *atacar com bombas. - N’ bombordia, n’ mata tudu (C.P.) -.
(BOMBARDEAR). N.F. paroxítona, bumburdia.
bombordiadu
part., *atacado com peças de artilharia ou com bombas. - Pabia no na

102
bombordiaduba di ki ladu, no ka pudiba fika tambe ku mon kursadu (R98) -.
(BOMBARDEADO).
bombordiamentu
n., *acto ou efeito de atacar com bombas ou bombardear. - bombardiamentu
padjiga kuazi kil tera tudu (R95) -. (BOMBARDEAMENTO).
bomina
v., (ABOMINAR). N.F. vd. abomina. N.S. V.B.
bon! 1
1.interj., *interjeição que designa [aprovação]. - Io!, i bon, n’ spera kuma Sinhor
na fasi kila! (Igr.I.) -. (BOM!). N.F. neol., vd. mbon!.
2.con., *palavra que se repete inconscientemente na conversa ou escrita e tem
como efeito chamar a atenção para a frase seguinte; bordão. - Bon, su pudi, n’
ta kasa ku bo (T.M.) -. (BOM). N.F. neol., vd. mbon.
bon 2
adj., *diz-se de pessoa ou coisa que tem qualidades positivas e desejáveis;
generoso; saboroso; hábil; eficaz; lucrativo. - El i pidi iran kusa bon: i pidi pa
anos tudu no san ku mininus, pa arus tciu na lugar (F.M.) -. (BOM; BOA). N.S.
bon dia!.
bon dia!
coloc., *saudação feita ao longo da manhã. - Alo! bon dia! (R95) -. (BOM DIA!).
bon-anu
n., *ano novo. (ANO BOM). N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin. anu-bon; anu-
nobu.
bona
v., (ABONAR). N.F. vd. abona. N.S. V.B.
bondadi
n., - Bondadi di no Deus i ka ta kaba nunka (L.Cat.) -. (BONDADE). N.F. neol.,
vd. bontadi.
boneka
n., *brinquedo que representa uma figura de menina ou de mulher; escultura de
madeira. - Ka bu kumpu bonekas di po o di utru kusa, bu fala kuma i bu Deus,
adora (L.S.) -. (BONECA). N.S. batizadu di boneka, cerimónia da cultura
crioula para arranjar baile.
boneku
n., *brinquedo; escultura de madeira. - Turista ta miti na tabanka e na buska
bonekus di Bidjugu pa kumpra (M.M.) -. (BONECO).
bongavi
n., - Padja di bongavi tene koris suma flur -. (BUGANVÍLIA. N.F. oxítona, vd.
bungavilia. N.S. V.A.
bonitasku
n., *qualidade de que ou de quem é bonito; beleza. - Bu bonitasku na matan
nan! (Cecomes) -. (deriv. BONITEZA).
bonitu
1.adj., *diz-se de tudo o que encanta pela sua beleza ou graça; agradável;
formoso. - N’ odja un mindjer bonitu i bisti saia budjugu bonitu (N.M.) -.
(BONITO). N.F. bunitu.
2.adv., *advérbio de modo que significa [de modo agradável]; bem. - Ora ki
Kabarus na badja e ta fadja bonitu (N.M.) -. (deriv. BONITO).
bontadi 1
n., *qualidade de quem é bom; benevolência; mansidão. - Tambe alguin si misti

103
fasiu bontadi ka bu fasil malvadesa (L.S.) -. (BONDADE). N.F. bondadi.
bontadi 2
n., - Utru ta bai ku bontadi di mostra si matcundadi (Dea) -. (VONTADE). N.F.
vd. vontadi. N.S. leba bontadi.
bora 1
v., *sujar; manchar. (BORRAR). N.F. neol. N.S. V.B.
bora 2
n., *parte sólida em suspensão de um líquido; sedimento. - Te gosi no na
tratadu suma bora, suma muntudu di mundu (N.T.) -. (BORRA). N.F. neol. N.S.
bit-bit.
boracha
n., *pedacinho de cauchu para apagar escrita. - Gosi bo na para fertca n’utru,
bo dan tudu kil mandukus ku lamparan ku kil boracha, pa no fitca tudu dentru
(F.J.) -. (BORRACHA). N.F. vd. buracha.
bordadu
1.part., *orlado. (BORDADO).
2.n., *obra de bordadura. (BORDADO). N.S. V.B.
bordon
1.n., *bastão; bengala. (BORDÃO). N.S. V.A, sin. bingala.
2.n., *bebida alcoólica feita através da maceração e fermentação da cana-de-
açúcar. N.F. kana-bordon. N.M. lexia composta (CANA + BORDÃO). N.S. sin.
kana.
bordu
n., - Otca ku no na mbarka, e lebanu pa bordu kusas ku no na pirsisiba del na
bias (N.T.) -. (BORDO). N.F. neol., vd. burdu.
borgonha
n., - lebri ba tira saku na pe di tcoka i fika na borgonha (F.M.) -. (VERGONHA).
N.F. neol., vd. burgunhu 2.
bos
1.pron.pess.compl.d., *forma do pronome pessoal complemento directo 2ªpl. -
No na gardisi bos pa atenson ku bo dispensanu (R95) -. (VOS).
2.pron.pess.compl.o., *forma do pronome pessoal complemento oblíquo 2ªpl. -
Pa bos no tene es tarbadju pa bin aprizenta bos (R95) -. (VÓS).
bos noti!
coloc., *saudação feita durante a noite, em frente de um grupo de pessoas. -
Bos noti, bo ka mporta fasin kompanhia? (Cecomes) -. (BOA NOITE!). N.F. bo
noti!.
bos tardi!
coloc., *saudação feita durante a tarde, em frente de um grupo de pessoas. -
Bos tardi: ola jovens, bo ientra, bo pudi fika a vontadi (Cecomes) -. (BOA
TARDE!). N.F. vd. bo tardi!.
bosta
n., *escremento de gado bovino ou de outro animal. - Bu na midi bosta di baka,
metadi di midida di reia (M.M.) -. (BOSTA).
bota 1
v., *deitar; lançar fora; pôr. - Fereru bota saku na fugu i kema tok i bida sinsa
(A.P.)- bo bota bo ridia pa piska (N.T.) -. (BOTAR). N.S. bota banu; bota ditu;
bota fala; bota fanadu; bota ovu; bota piada; bota rumbu; bota sorti; bota
tcon; ridia di bota.
bota 2

104
n., *calçado; sapato alto. (BOTA). N.S. V.B.
bota banu
coloc., *proclamar um anúncio. - Tiu Ntoni bota banu, manera ki sta mandinti pa
lebal karnaval, si ka sin mindjor nan i muri (J.D.) -. (deriv. BOTAR BANDO).
bota ditu
coloc., *falar de alguém sem nomeá-lo; criticar alguém. - E Fulana ten ke sai pa
bin kunsiu, nde ke abo mora nel pa e ba ta botau ditu, buskau kal pis ku na
kumpra (IN96) -. (deriv. BOTAR O DITO). N.S. sin. bota piada.
bota fala
coloc., *prometer; dar a própria palavra. (deriv. BOTAR FALA). N.S. V.B.
bota fanadu
coloc., *abrir as portas para as cerimónias de iniciação ou fanado. - Purki elis e
ba misti, sempri o ke bota fanadu, pa e odja ki se benefisiu (IN96) -. (deriv.
BOTAR O FANADO).
bota larma
coloc., *verter lágrimas. (deriv. BOTAR LÁGRIMAS). N.S. V.M.
bota ovu
coloc., *pôr ovos. - Iran-segu bota si ovu dentru di kumbu di un polon (A.P.) -.
(deriv. BOTAR OS OVOS).
bota piada
coloc., *criticar alguém. (deriv. BOTAR PIADAS). N.S. V.A., sin. bota ditu.
bota rumbu
coloc., *remendar; pôr remendos. - ninguin ka ta sapa padas di bistidu nobu pa
bota rumbu na bistidu bedju (N.T.) -. (deriv. BOTAR ROMBO). N.S. sin. pui
menda.
bota sorti
1.coloc., *adivinhar; perguntar ao adivinho. - no ka disa di bai bota sorti;
djambakus bai falanu kuma, pa bu mindjer san, son pa i bisti kuru di lebri fresku
(A.P.) -. (deriv. BOTAR A SORTE).
2.coloc., *tirar à sorte. - Ka no rumpil, ma no bota sorti pa no djubi kin ku na fika
ku el (N.T.) -.
bota tcon
coloc., *abandonar a terra. (deriv. BOTAR O CHÃO). N.S. V.B.
botadur di fanadu
n., *pessoa que dirige as cerimónias de iniciação ou fanado. Botadur di fanadu
dibi fala di Sida (Cecomes) -. (deriv. BOTAR O FANADO). N.M. lexia complexa.
N.S. sin. n’amane.
botanika
n., *ciência que estuda as plantas; fitologia. (BOTÂNICA). N.F. proparoxítona.
N.S. V.A.
boti
n., *pequena embarcação. - Soldadus korta korda di boti, e disal i kai (N.T.) -.
(BOTE).
botidja
n., *vaso bojudo com o gargalo estreito; garrafa. (BOTIJA). N.F. butidja.
botidja di gas
n., *gás butano engarrafado num recipiente de metal; garrafa de gás. (BOTIJA
DE GÁS). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
boton
n., (BOTÃO). N.S. V.B.

105
brabesa
n., *ferocidade; dureza. - Bu kaba ku tudu amargura, ku brabesa, ku raiba, ku
tudu koldadi di malisia na bo metadi (N.T.) -. (BRAVEZA).
brabu
1.adj., *pessoa inculta; animal não domesticado. - limaria brabu di matu (L.S.) -.
(BRAVO).
2.adj., *agressivo. - katcur tudu brabu ki brabu, nunka i ka murdi si dunu ku ta
dal di kume (L.A.) -.
bradjerisa
n., *acto ou dito grosseiro ou indecente; astúcia. - Nin bo ka dibi di fala palabra
fiu, nin bradjerisa indisenti (N.T.) -. (BREJEIRICE).
bradjeru
n., *burlão; indivíduo esperto ou astuto. (BREJEIRO). N.S. V.B., sin.
tcalasadur.
Bramu
n., *termo para indicar o povo Mancanha. - Danadesa di Bramu kabas podri na
kabesa (L.A.) -. (BRAME). N.F. vd. Mankanha. N.S. sin. Mankanha.
brandji
v.tr., *incluir. (ABRANGER). N.F. neol. N.S. V.B.
brandjidu
part., *incluído. (ABRANGIDO). N.F. neol. N.S. V.B.
brandu
1.adj., *fraco. - bu kunsa toma gora kaselora, bu finka na fugu brandu (R95) -.
(BRANDO).
2.adj., *manso. - Konsidja rapazis nobu tambi pa e sedu brandu na tudu (N.T.) -
.
brankia
v.caus., *fazer branco; caiar; esbranquiçar. (BRANQUEAR). N.S. V.B.
brankisi
v.caus., *tornar branco; branquear. - Si ropa bida branku fandan, suma ki nin un
labadera na mundu ka pudi brankisil (N.T) -. (deriv. BRANCO). N.F.
proparoxítona.
branku
1.adj., *que tem a cor da cal, da neve ou do leite. - Dinti, tudu branku ki branku,
i ka ta sai sangui (L.A.) -. (BRANCO). N.S. ant. pretu; galu branku.
2.n., *pessoa de raça humana com a pele cor branca. - I ka pabia branku tene
dinheru ki dibi di sploradu, i kil ki ka tene nada ta paga pekdu di sedu di kor
diferenti (P.dosS.) -.
3.loc.adv., en branku, *locução adverbial que significa [sem resultados]; sem
nada. - Kila ki sta na bazi di e atrazu tudu ke lebanu un anu letivu en branku
(R95) -. (EM BRANCO). N.F. neol.
brankundadi
n., *usos e costumes dos brancos. (deriv. BRANCO).
brankura
n., *alvura; cor branca. (BRANCURA). N.S. V.B.
brasa
n., *carvão ou lenha incandescente. - I supra sinsa riba di brasa i toma brasa i
leba pa omi (L.S.) -. (BRASA). N.S. brasa di fugu.
brasa di fugu
n., *lenha incandescente; ticão. - N’ bota brasa di fugu na iagu, ma i ka ta paga:

106
tceben (Co.D.B.) -. (BRASA DE FOGO). N.M. lexia complexa.
brasadera
n., *grampo. (BRAÇADEIRA). N.S. V.B.
brasu
1.n., *membro superior do corpo humano. - Membrus superioris ki brasu di
mon, bas di sabaku, kutuvelu, tcabi di mon, palmu di mon ku dedus di mon
(N.M.) -. (BRAÇO).
2.n., *unidade de medida antiga correspondente a 2,2 metros ou a duas varas.
- E sonda e otca vinti brasu (N.T.) -. (BRAÇA).
brasu-diretu
n., *diz-se de alguém que é o colaborador principal; ajudante principal. - Djinti di
altu ofisius, kila ki brasu diretu di injinherus (IN96) -. (BRAÇO DIREITO). N.M.
lexia composta.
brevi
1.adj., *que dura pouco; curto; rápido. (BREVE). N.F. neol. N.S. sin. kurtu.
2.adv., *dentro de breve tempo; brevemente. - es i sutuason ke no dibi di sania
mas brevi pusivel (IN96) -. (BREVE).
breviariu
n., *livro de orações dos padres católicos. (BREVIÁRIO). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B.
bridi
n., *planta da família das Amarantáceas, cujas folhas são utilizadas na culinária
guineense. - Vitamina C tambi i ta odjadu na ortalisa verdi suma baguitc, kubi,
alfas ku bridi (Igr.I.) -.
bridja
n., - na si pitu, na si boka, na si bridja, ala bu na baba: ah! ka bu fasi kila mas
(J.D.) -. (VIRILHA). N.F. vd. biridja.
brigada
1.n., *conjunto de pessoas com um objectivo comum. - El ki era servisiu di no
brigada politiku (C.P.) -. (BRIGADA). N.F. neol.
2.n., *termo militar que designa um corpo do exército que reúne vários
regimentos. - n’ bin obi tirus ku na sai di parti di Brigada mekanizada pertu di
Pikenu Muskovu (R98) -.
brigaderu
n., *oficial general do exército, antigo general de brigada. - Mas nada pa faladu
kuma Brigaderu fasi parti di trafiku di armas, i limpu pus (R99) -.
(BRIGADEIRO). N.F. mil.
brilianti
1.adj., *cintilante; próspero. - amanha ki na purpara un futuru brilianti pa Guine-
Bisau (R95) -. (BRILHANTE). N.F. neol.
2.n., *diamante.
briliu
n., *luz viva e cintilante; esplendor. - El ki sedu briliu di gloria di Deus (N.T.) -.
(BRILHO). N.F. proparoxítona, neol.
brindji
n., *refogado de carne ou de peixe; prato típico da Guiné-Bissau, cujos
ingredientes principais são um frango ou galinha, vinagre, óleo, cebola, alho,
louro e arroz. Quando o frango for substituído por um pato ou por um peixe de
tamanho grande o prato chama-se brindji di patu ou brindji di pis. - Kuntangu
di bu kasa i di bu kasa son, i ka djuntu ku brindji di Nhu estin (Dj.) -.

107
brinjela
n., *fruto e planta herbácea da família das Solanáceas. - Utrus ta fasi orta di
kamati, pimenta, kandja, malgueta, brinjela (N.M.) -. (BERINGELA). N.F.
birindjela. N.S. n.v. “Solanum melongena”.
brinka
1.v., *divertir-se. - Mininu sai pa ba brinka son, i ba kudji kabesa di baka i tisil
(T.M.) -. (BRINCAR). N.S. brinka sabi.
2.v., *proceder com leviandade. - Dunu di un udju i ka ta brinka ku reia (L.A.) -.
brinka sabi
coloc., *divertir-se com gosto. - N’ na kume mundu, n’ na brinka sabi (G.F.) -.
(BRINCAR)
brinkadera
1.n., *divertimento; passatempo. - Bo disan n’ sinta lembra tempus di nha
mininesa, brinkadera na Imperiu (T.Dj.) -. (BRINCADEIRA).
2.n., *procedimento pouco sério. - Bo para brinkadera di ba ta fala kuma alguin
na ba ta dana nomi di si kumpanher, ora ki ka sta (IN84) -.
brinkadu
part., *tratado como um brinquedo; gracejado; zombado. - Lifanti muri, si rabu
na brinkadu ku el (L.A.) -. (BRINCADO).
brinkedu
n., *objecto com que as crianças se divertem. - Ke ku misti risibi dia di Natal?
Ropa, brinkedu, sapatu (R95) -. (BRINQUEDO).
brinku
n., *pendente para as orelhas; objecto para enfeitar-se. - I pui brinku na oredja
(N.M.) -. (BRINCO).
brita
v.tr., *triturar; descascar o coconote. (BRITAR). N.S. V.B.
britadera
n., *máquina que serve para descascar o coconote. (BRITADEIRA). N.S. V.A.
briza
n., *vento brando. (BRISA). N.S. V.B., sin. bentusinhu.
broka 1
*pua. (BROCA). N.S. V.B.
broka 2
n., *carcoma; caruncho. N.S. V.A., n.v. “Anoium punctatum”; sin. bitcu di po.
broska
n., *tipo de baile dos Balantas. N.S. V.A.
bronzi
n., *liga muito dura composta dos metais cobre e estanho. - idulus di uru, di
prata, di bronzi, di pedra, ku ka pudi odja, e ka pudi obi, e ka pudi ianda (N.T.) -.
(BRONZE).
brota
v.intr., *rebentar; desenvolver rebentos. (BROTAR). N.F. neol. N.S. V.B.
brotadu
part., *rebentado. (BROTADO). N.F. neol. N.S. V.B.
bruga
n. *pequena excrescência rugosa. (VERRUGA). N.S. V.M.
bruta di
loc. adv., - I otca mar fasi un bruta di maron (T.M.) -. (deriv. À BRUTA). N.F.
neol., vd. burta di.

108
brutasku
n., *estupidez; selvajaria; bruteza; brutalidade. - brutasku entra tambe na Guine
na karnaval (P.dos S.) -. (deriv. BRUTO).
brutu
1.adj., *diz-se de um indivíduo grosseiro; acção com muita força. - Agora
risposta i brutu (F.J.) -. (BRUTO). N.S. baka-brutu.
2.n., *animal irracional.
bu 1
pron.pess.suj., *forma principal do pronome pessoal sujeito 2ºsing. - Anton pa
bu toma tera bu ten ke sufri (C.P.) -. (TU).
bu 2
det.poss., *adjectivo possessivo 2ª sing. - Purgunta ki na fasiu, arma na bu pitu:
tcapa o fugu. (C.P.) - na bu opinion ke ki pirsis pa muda e situason? (R95) -.
(TEU; TUA; TEUS; TUAS).
bua
v.intr., *mover-se por meio de asas; elevar-se nos ares. - I lanta, i bua riba e
pika pa pis na iagu (T.M.) -. (VOAR).
buanta
v.caus., *fazer voar; espalhar; dispersar ao vento. - I ten kabas na si mon pa
buanta padja na arus na kau di masa (N.T.) -. (deriv. VOAR).
buatu
n., *notícia sem fundamento; rumores. - E buatu ku ta kuri i ka ta kuruspundi a
bardadi (R95) -. (BOATO).
Bubaki
n., *pequena vila turística com porto, que se situa na parte norte da Ilha de
Bubaque, Região Bolama-Bijagós. - I fika na Bubaki tris anu sin studa (N.M.) -.
(BUBAQUE).
budista
n., *pessoa crente da religião que reconhece como seu fundador o Buda.
(BUDISTA). N.S. V.B.
budji
v., *balançar; ser gordo. N.S. V.A.
budji-budji
v., *tornar-se muito gordo até que os músculos balançam ou sacudem de um
lado para outro. N.M. redobro. N.S. V.A.
bufalu
n., *mamífero ruminante da família dos bovídeos, semelhante ao boi.
(BÚFALO). N.F. proparoxítona. N.F. neol. N.S. V.B., n.v. “Bubalus bubalis”; sin.
bufre.
bufre
n., *mamífero da família dos Bovídeos. - I panha un bufre (T.M.) -. (BÚFALO).
N.S. n.v. “Syncerus nanus planicerus”, sin. bufalu.
buk
1.intens., *adjunto de intensidade com os semas [tudo] e [depressa].
2.v., kume buk, *comer muitas coisas depressa e completamente. N.S. V.A.
buko
n., *planta medicinal com propriedades antibióticas, colagogas e diuréticas,
cujas folhas servem para fazer chá recomendado contra o paludismo. (BUCO).
N.F. Guin. N.S. V.B., sin. kinkiliba, n.v. “Combretum micrantum”.
Bulama

109
n., - Nha pensamentu pa bo Mariana, sinhora di Bulama (A.H.) -. (BOLAMA).
N.F. vd. Bolama.
bulanha
n., *terras planas, alagadas ou alagáveis, situadas nas margens de rios,
preparadas para o plantio do arroz aquático. - I panha bulanha i tadja, gosi nin
kau di kata iagu ka ten, i kau pa bakas ba ta bibi ka ten (M.M.) -. (BOLANHA).
N.F. Guin., blanha; Mandinga “bólon” que significa rio ou pântano ou Pepel
(M.deBarros).
bulbuli
1.v.tr., , *agitar; mexer. - Si urdumunhu lanta, i ten ku bulbuli reia o pedra (L.A.)
-. (deriv. BULIR). N.F. proparoxítona. N.M. redobro.
2.v.intr., *agitar-se; mexer-se. - Buli ke kustuma bulbuli, nin ki bentu ka ten, alal
la (C.S.) -.
bulbulidu
part., *agitado; tocado. - E na peraba pa iagu bulbulidu (N.T.) -. (deriv.
BULIDO). N.M. redobro.
buleia
n., *transporte gratuito em veículo; passagem de graça. - logu i ta danu buleia
pa no bai, i ta lebanu dipus i ta tisinu mas (IN96) -. (BOLEIA). N.F. paroxítona.
N.S. sin. pasadju.
buli 1
1.v.tr., *agitar; mexer. - i toma po di buli i buli arus (N.M.) -. (BULIR). N.S. sin.
tcuska; buli-buli; buli rabada; po di buli.
2.v., *incomodar; aborrecer. - Anta bu ka konta bu subrinhu pa i para buli sin
(T.M.) -.
buli 2
n., *cabaço para recolher o vinho de palma ou outro líquido; fruto duma planta
pertencente à família das cucurbitáceas. - Ala fidju di furadur pasa ku buli
(Ch.Mb.) -. (BULE). N.F. Mandinga “bóoli” que significa tigela. N.S. n.v.
“lagenaria vulgaris”; BULE designa um vaso com uma asa e um bico, onde se
serve o chá.
buli kosta
coloc., *ajudar; dar apoio. - Ora ki alguin buliu kosta, pa di fatu bu buli bariga
(R95) -. (deriv. BULIR AS COSTAS).
buli kurpu
1.coloc., *mover-se; andar. - Sinhor, nha kriadu dita na kaza tok i ka pudi buli
kurpu (N.T.) -. (deriv. BULIR O CORPO).
2.coloc., *esfregar o corpo.
buli rabada
coloc., *saracotear; menear com graça. (deriv. BULIR A RABADA). N.S. V.B.,
sin. ramanga rabada.
buli-buli
v., *agitar-se. - i odja kusa na buli-buli i pensa kuma i un limaria (R95) -. (deriv.
BULIR). N.F. vd. buli. N.M. redobro.
bulidu
part., *tocado; mexido. - Si dus pusua na laba kurpu, i ka un son ku ta bulidu
kosta (L.A.) -. (BULIDO).
bulidur
n., *alguém que incomoda ou aborrece; turbulento. - Mininu bulidur ki ka ta obi
mundu ke ta kriau (J.D.) -. (deriv. BULIR).

110
bultu
n., *figura indistinta. - Sara i odja un bultu na si dianti (T.M.) -. (VULTO).
bulu
n., *doce composto de farinha e de outros ingredientes, especialmente ovos e
açúcar, de forma redonda. - Biderus di kuskus, panket, doneti, bulu, pastel
(N.M.) -. (BOLO). N.S. sin. dos.
buluf
n., - Si bu ngana nhamane, bu na padi buluf (L.A.) -. (BLUFO). N.F. Guin.;
Balanta “belufu”; vd. blufu.
bulungudjiba
n., *medicamento usado por uma mulher que deu à luz. Limpu bariga di
bulungudjiba (L.A.) -. N.F. paroxítona. N.S. n.v. “morinda geminata”.
bumba 1
v.tr., *introduzir ou extrair por meio de um aparelho denominado bomba.
(BOMBEAR). N.S. V.B.
bumba 2
1.n., *aparelho para introduzir ar; instrumento para elevar a água. - iagu di
bumba ta pasa na kil fera (R95) -. (BOMBA).
2.n., *funil, composto com as folhas de palmeira, usado na extracção do vinho
de palma. - Si sol mansi mas i ta bai pui bumba, ki sedu suma funil, i ria (F.M) -.
bumba 3
n., *engenho explosivo. - Bumba kail na kaza i distruil (R98) -. (BOMBA). N.F.
bomba.
bumbeiru
n., *pessoa que trabalha na extinção de incêndios. - i fala kuma el i ka kontra
transferensia di kurpus di bumbeirus pa Kamara munisipal di Bisau (R95) -.
(BOMBEIRO). N.F. proparoxítona.
bumbordu
*o lado esquerdo do navio. (BOMBORDO). N.F. vd. bambordo. N.S. V.B.
bumbulun
n., - Suma tambi kunkulun di bumbulun ka obidu, iar difuntu ka susega nan
(R.N.) -. (BOMBOLOM). N.F. vd. bombolon.
bumburdek
n., *onomatopeia para designar as voltas que dá o cão antes de se deitar. -
Bumburdek: dita di katcur (P.B.) -.
bumburdia
v., - N’ bombordia, n’ mata tudu (C.P.) -. (BOMBARDEAR). N.F. paroxítona, vd.
bombordia.
bunda
1.n., *nádegas; ânus; traseiro. - El i misti omi ki ka tene bunda (T.M.) -.
(BUNDA). N.F. fam.; Quimbundo “bunda” que significa nádegas. N.S. sin.
mama di bunda.
2.n. koba di bunda, *ânus. (deriv. COVA DE BUNDA). N.F. fam.
bungavilia
n., *planta muito comum ao redor das casas, com parte das folhas coloridas
como flores. (BUGANVÍLIA) N.F. proparoxítona. N.F. proparoxítona, bongavi.
N.S. V.B., n.v. “Bougainvillea spectabilis”.
bunitu
adj., - No na pirdi ki noiba bunitu, pabia di tankoi, no djubi djitu ku el (P.B.) -.
(BONITO). N.F. vd. bonitu.

111
buracha
1.n., *Substância que se obtém do látex de várias plantas tropicais; objecto
fabricado com esta substância. - lebal pa ospital nunde ke pudi puchal buracha
na stomagu e fasil limpesa dentru (Igr.I.) -. (BORRACHA). N.F. boracha.
2.n., *pedaço de goma elástica com que se apaga o que se escreveu.
buraku
1.n., *cova; furo. - Fura dus burakus na ki puti mas garandi pa manguera pudi
kibi dentru delis (Igr.I.) -. (BURACO). N.S. sin. furu.
2.n., buraku di naris, *narina; narícula; fossas nasais. (deriv. BURACO DE
NARIZ). N.M. lexia complexa.
burakusinhu
n.dim., *diminutivo de buraco; pequeno furo ou cova. - si iagu bida sai lentu na
boka di tubu, bu dibi di tira filtru pa limpa burakusinhus (Igr.I.) -.
(BURACOSINHO).
burbuleta
n., *insecto da ordem dos lepidópteros; mariposa. (BORBOLETA). N.S. V.B.
burbur
n., *migalhas; o que sobra; os restos. - burbur di tabaku -. N.F. Mandinga
“bùuru” ou “mbùuru” que designa o pão. N.S. V.A.
burdia
1.v., *bordejar; andar pelas bordas; dar voltas. - Pa ke ke lantca na burdia, si na
riu gosi iagu ka ten? (A.S.) -. (BORDEAR). N.F. proparoxítona.
2.v., *vadiar.
burdiadu
part., (BORDEADO). N.S. V.B.
burdu
n., *lado do navio; interior do navio; margem; beira; borda. - i rinka pa bin nunde
ku Lubu ku Onsa sta nel, puera logu na kil burdu (A.P.) -. (BORDO). N.F.
bordu.
burfa
v., *asperger, cuspindo o líquido sobre os símbolos sagrados durante as
cerimónias religiosas tradicionais. - I finka dianti di iran i papia i pui kana na
boka i burfa na iran (N.M.) -. (BORRIFAR). N.S. sin. asperdji.
burfadu
part., *aspergido. (BORRIFADO). N.S. V.B.
burguezia
n., *denominação dada à classe média da sociedade europeia, a classe que
possui o dinheiro mas não a descendência nobiliária. - i parsi un burguezia
kapitalista nacional (R95) -. (BURGUESIA). N.F. paroxítona, neol.
burgunhanta
v.caus., *causar vergonha a; humilhar; confundir. - Anta bu odja, Lubu tambi dja
ten forsa: djintis ku burgunhanta e ta sibi lei tudu (T.M.) -. (ENVERGONHAR).
burgunhantadu
part.caus., *humilhado; envergonhado por outrem.
burgunhu 1
v.intr., *ter vergonha de; corar. - e ku manda Jesus ka burgunhu di tcoma elis
ermon (N.T.) -. (ENVERGONHAR-SE DE).
burgunhu 2
n., *desonra; acto indecoroso. - Kitana sinti burgunhu pa si kolegas (Ceef) -.
(VERGONHA). N.F. borgonha. N.S. laba burgunhu; pasa burgunhu.

112
burgunhus
1.adj., *diz-se de uma pessoa que é tímida. (VERGONHOSO). N.F. oxítona.
N.S. sin. akanhadu.
2.adj., *diz-se de uma coisa que é desonesta. - manobra burgunhus ku sertu
djintis na bin ku el (R98) -.
buri
v., *acrescentar; aumentar. - I ta toma mas siti i buri i bafal tok i kusidu (N.M.) -.
N.F. Manjaco “buur” que significa aumentar.
buridu
part., *aumentado; adjunto. - Nta lei i pa ke? I buridu pa mostra ke ki mal (N.T.)
-. N.F. Manjaco “buur”.
burisa
n., *asneira. - i djiru dimas pa fasi burisa (J.L.R.) -. (BURRICE). N.F. paroxítona.
burisi 1
v., *enfastiar-se; incomodar. (ABORRECER). N.F. proparoxítona; aburisi. N.S.
V.B.
burisi 2
v.caus., *fazer alguém burro. - bu burisin? -. (deriv. BURRO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.A.
burisidu
part., *enfastiado; triste, preocupado. (ABORRECIDO). N.F. aburisidu. N.S.
V.B.
burisimentu
n., *tédio; fastio; preocupação. (ABORRECIMENTO). N.F. aburisimentu. N.S.
V.B.
burla
n., *extorsão por fraude; engano. - No ka na kudji burla nin furtu (J.D.) -.
(BURLA). N.F. neol. N.S. sin. tarpasa.
burmedja
v.intr., *corar-se de vermelho; enrubescer; vermelhecer. - Udju ta burmedja
(H.M.) -. (VERMELHAR). N.S. burmedja é o equivalente de VERMELHAR,
v.intr., e burmedjanta é o equivalente de VERMELHAR, v.tr.
burmedjanta
v.caus., *tornar vermelho; avermelhar. - i burmedjanta udju -. (deriv.
VERMELHO). N.S. V.A., burmedjanta é o equivalente de VERMELHAR, v.tr.,
e burmedja é o equivalente de VERMELHAR, v.intr.
burmedjasku
n., *cor avermelhada. - I na e djanela ke n’ ta mati nteru di sol kansadu, na lala
tisnadu ku burmedjasku di fugu ku tokadu (O.S.) -. (VERMELHAÇO).
burmedju
1.adj., *é a cor do sangue; rubro; encarnado. - Tudu burmedju ku udju
burmedju, iagu ku ta sai la (L.A.) -. (VERMELHO). N.S. burmedju-tcadau;
burmedju-tcau; burmedju-uak; siti-burmedju.
2.n., *diz-se dos mestiços com a pele de cor clara; Caboverdiano. - N’ tene
djintis burmedjus suma kaldu di tceben (F.J.) -.
burmedju-tcadau
adj., (deriv. VERMELHO). N.F. vd. tcadau.
burmedju-tcau
adj., (deriv. VERMELHO). N.F. vd. tcau. N.M. lexia composta.
burmedju-uak

113
adj., *a cor encarnada; cor vermelha intensa. - i ba sibi na ki utru palmera
burmedju uak (T.M.) -. (deriv. VERMELHO). N.F. vd. uak.
burta di
loc.adv., *locução adverbial com a função de acrescentar ao nome o grau
superlativo; enorme; muito grande. - Burta di oklu ki ta pui sin, pa panta djinti
(T.M.) -. (deriv. À BRUTA). N.F. bruta di; mburta di; mburuta di. N.S. sin.
santantumba di; sin. santamaria di.
buru
1.n., *mamífero do mesmo género do cavalo, mas menos corpulento, e com
orelhas mais longas; asno; jumento. - Buru tudu karga ki karga, si ka sutadu i
ka ta djanti (L.A.) -. (BURRO). N.S. n.v. “equus asinus”.
2.adj., *estúpido. - Si buru dau pontape, si bu tornal, bu buru suma el (L.A.) -.
N.S. burisi 2.
burusinhu
n.dim., *burro jovem; filho de burro. - bo na odja un burusinhu maradu ku
ninguin ka sinta riba del inda (N.T.) -. (BURROSINHO).
bus
n., *molusco gastrópode. (BÚZIO). N.S. V.B., n.v. “murex brandaris”, sin.
kaurin.
busa
n., *medida de capacidade de cereais e de líquidos. - kantu ku bu dibi? sen
busa di trigu (N.T.) -. N.F. Inglês “bushel”, que corresponde a 36,369
decímetros cúbicos. N.S. sin. alkeire.
busi
1.v.tr., *tirar da bainha; desembainhar; desembuchar; extrair; arrancar. - i pui
mon i busi spada (N.T.) -. (deriv. PUXAR).
2.v.intr., *sair de um lugar apertado. - enton i busi bas delis (L.S.) -.
busidu
part., *desembainhado; tirado; desembuchado. - Mindjer i padja di kankra, si
busidu, i ka pudi tornadu la mas (L.A.) -. (deriv. PUXAR).
buska 1
v.tr., *procurar; encontrar; pesquisar. - Badjudas di tabanka e ta bai mar buska
kombe ku ostra ku lingron e ta bin bindi na prasa (N.M.) -. (BUSCAR). N.S.
buska bida; buska palabra.
buska 2
n., *procura; investigação. - Aos i odjadu kuatru novus prizons na kontinuason
di sinku buskas na kazas diferentis di sidadi (R95) -. (BUSCA).
buska bida
coloc., *procurar dinheiro; sair da própria aldeia para ir procurar um emprego. - i
sibi kuma manga di djinti ta sai buska bida na mar (M.M.) -. (deriv. BUSCAR
VIDA). N.S. sin. randja bida.
buska palabra
coloc., *provocar. - Lembranta elis pa ka e buska palabra, ma pa e mostra
pasensa (N.T.) -. (deriv. BUSCAR PALABRA).
buska-buska
v., *continuar a procurar. - E buska-buska elis tok, e bin diskubri elis riba di kil
polon (L.S.) -. (deriv. BUSCAR). N.M. redobro.
buskadu
part., *procurado. - I un kaminhu ki na buskadu pa mindjoria idukason na Guine
(P.dosS.) -. (BUSCADO).

114
busula
n., *agulha de marear. (BÚSSOLA). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
butcu
1.n., *ventre de animais. (BUCHO).
2.n., *músculo posterior da perna. - Pe tene perna, djudju, butcu, kanela, pata
di pe (N.M.) -. N.F. vd. butcu di pe. N.S. butcu é hiperónimo de BUCHO e de
BUCHO DE PÉ.
butcu di pe
n., *barriga da perna; músculo posterior da perna; sura. (deriv. BUCHO DE PE).
N.M. lexia complexa. N.S. V.B., empréstimo por decalque.
butidja
1.n., (BOTIJA). N.F. V.A., vd. botidja.
buzina
n., *trombeta. (BUZINA). N.S. V.B., sin. buzina di karu.

115
CH, ch
*terceira letra dupla ou grafema que representa o fonema [fricativa surda pré-
palatal]. (CH). N.S. Algumas palavras do Português representam o som com o
grafema (X). As letras do Português (C) e (Ç) não existem no sistema gráfico
do Guineense: os fones equivalentes são representados respectivamente por
[k] e [s].
cha
n., *arbusto originário da China, cujas folhas, depois de secas, servem para
fazer infusões. - i fuguia seis djintis ku na tomaba cha na un sala (R95) -.
(CHÁ). N.F. neol.
chacha
n.f., *termo que designa a própria namorada; pessoa muito bonita e querida. -
Fatu i nha chacha -.(deriv. CHUCHU). N.F. oxítona. N.S. V.A.
chadres
n., *jogo e tabuleiro com 64 casas. (XADREZ). N.F. oxítona. N.S. V.B.
chama
n., *luz resultante da combustão de gases; flama. - Djorson di Jose na sedu
chama di fugu (Igr.I.) -. (CHAMA). N.F. neol.
chambroti
n., *túnicas com manga compridas. (deriv. CHAMBRE). N.S. V.M.
charada
n., *enigma, jogo obscuro de palavras e figuras. (CHARADA). N.S. V.B.
charopi
n., *substância líquida, medicamentosa ou refrescante, densa e adoçada.
(XAROPE). N.S. V.B.
charu
n., *tabaco moído para cigarros ou para cachimbo; pequeno cigarro de
marijuana. (CHARRO). N.S. V.M.
charutu
n., *folha de tabaco enrolado. (CHARUTO). N.F. neol. N.S. V.B.
chatia
v., - Disa elis rebenta, amanha es ora e ka na sta li pa chatia ninguin (C.V.) -.
(CHATEAR). N.F. paroxítona, neol., vd. satia.
v. pron., - si guera na tarda abo mindjeris bu ta chatia de! (R98) -. (CHATEAR-
SE).
chatiadu
part., *irritado; aborrecido. - Rei staba dja tudu chatiadu (L.S.) -. (CHATEADO).
N.F. neol.
chatisa
n., - Lebri fika ku si lugar sin chatisa ma si amigu Lubu ka sai ku nada (F.M.) -.
(CHATICE). N.F. neol., vd. satisa.
chatu
adj., *maçador; importunador. (CHATO). N.S. V.B.
chef
n., - Kin ki chef na renu di seu? (N.T.) -. (CHEFE). N.F. vd. chefi.
chefi
n., *aquele que dirige ou governa. - Chefi lanta i ba tira pinton na sangra i ba
nunde iran i kunsa papia (F.M.) -. (CHEFE). N.F. chef.

116
chefia 1
v., *dirigir; governar; ser o comandante. - El ki chefia ki grupu (R98) -.
(CHEFIAR).
chefia 2
n., *comando; direcção. - Chefia ka signifika abuza o pa sedu sirbidu, ma sin pa
sirbi (L.S.) -. (CHEFIA). N.F. paroxítona.
cheki
n., *ordem de pagamento sobre um banco. - no ta odja te gosi partidus politiku,
nde ke propi guvernu ta emiti elis chekis falsu (IN96) -. (CHEQUE). N.F. neol.
chichi 1
v., *urinar; fazer chichi. N.F. oxítona. N.S. V.B.
chichi 2
n., *urina. (CHICHI). N.F. oxítona. N.S. V.B.
chikotada
n., *pancada com chicote - Sinku bias Djudeu dan 39 chikotada (N.T.) -.
(CHICOTADA). N.F. neol.
chikoti
n., *tira de couro ou corda entrançada, que serve para castigar. - Jesus kumpu
un chikoti di korda, i tira elis tudu na kaza di Deus (N.T.) -. (CHICOTE). N.F.
neol., tcikoti.
chikotiadur
n., *flagelador. (CHICOTEADOR). N.S. V.B.
chikra
n., - toma un chikra di kafe, un kopu di serveja (IN96) -. (XÍCARA). N.F. neol.,
vd. tcikara.
China
1.n., *país da Ásia com o maior número de habitantes e uma das mais antigas
civilizações. - I un kusa ki fika ben klaru nes konferensia di China, i di kuma
mindjeris ku omi dibi di sta ladu a ladu (R95) -. (CHINA).
2.n., *pessoa natural da China; chinês.
Chines
1.n., *membro do povo chinês, habitante da China. (CHINÊS). N.F. oxítona.
2.adj., *referente à China. - Grandi projetu chines di plantason di arus (R98) -.
chofer
n., *condutor de carro; taxista. - Nha kamarada Ines sta duenti risu, e fala kuma
i panha Sida ku un chofer (Cecomes) -. (CHOFER). N.F. Francês “chauffeur”,
que significa condutor de carro; choferu.
chofer-latc
n., *condutor de burro; taxista que não sabe guiar o carro. N.F. Francês
“chauffeur”. N.M. lexia composta. N.S. V.B.
choferu
n., - Ka bu trava sin, sinhor choferu (J.D.) -. (CHAUFFEUR). N.F. Francês
“chauffeur”; neol., vd. chofer.
choga
v., - Un bokadu di lichivia pa ba ta choga ku el kusas (R95) -. (ENXAGUAR).
N.F. vd. soga.
chogadu
part., *passado em água limpa. - Kabas di garandi nunka i ka chogadu ku mon
laludu (L.A.) -. (ENXAGUADO).
chokadu

117
part., *impressionado; ofendido. (CHOCADO). N.S. V.B.
chokanti
adj., *desagradável; escandaloso. - I chokanti un bokadu pa nos, i pur isu
mesmu no na tcoma atenson (R98) -. (CHOCANTE). N.F. neol.
choki
1.n., *embate; colisão. (CHOQUE).
2.n., *comoção; abalo emocional; conflito. - Fransa eh ai Paris, choki, n’ sinta
pensa n’ tcora (Dj.) -.
chokolati
n., (CHOCOLATE). N.F. neol., vd. tcokolati. N.S. V.B.
choradu
part., *pranteado. (CHORADO). N.S. V.B.
chorisu
n., *pedaço de tripa cheia de carne picada de porco. - bu pui tudu kusa la, desdi
toresma, chorisu, e kusa sin tudu (R96) -. (CHOURIÇO). N.F. neol.
chucha
n., *mamadeira; qualquer coisa que se dá embebida em açúcar à criança para
que não chore. - Chucha ku sedu mamadera di buracha (R96) -. (CHUCHA).
chuchu
n.m., *termo que designa o próprio namorado; pessoa muito bonita e querida. -
Lino i nha chuchu -. (CHUCHU). N.F. oxítona. N.S. V.A.
chule
n., *cheiro de pés sujos. (CHULÉ). N.F. oxítona. N.S. V.B.

118
D, d
*Quarta letra ou grafema do alfabeto que representa o fonema [oclusiva sonora
dental]. (D).
da
1.v., *doar; oferecer. - e da elis kau di mora (N.M.) -. (DAR). N.S. da aula; da
beju; da bokinha; da bolta; da falta; da ferba; da folgu; da fuga; da kesa; da
kontrada; da ndjeson; da pankada; da paraben; da pasada; da praga; da
premiu; da praga; da rasposta; da roson; da sakur; da tapada.
2.v., *produzir. - mindjeris ta bai sumia ki lugarsinhu, i ta da elis un bokadinhu di
arus ku ka ta tciga elis nin pa kume (N.M.) -.
3.v., *entregar. - Deus da kada mindjer dus mama, un son pa i mamanta fidju ki
el i padi, kil utru pa i mamanta fidju ki utru i padi ma i bin ka pudi mamantal
(J.S.) -.
4.v., *bater. - I ba lambu mbruta di manduku, po di pila, i bin kuma i na da nan
kobra na kabesa (R98) -.
da aula
coloc., *dar lição aos alunos; leccionar. - Na no skola pursoris ta da aula ben
(IN96) -. (DAR AULA). N.S. sin. da skola.
da beju
coloc., *beijar; trocar beijos; oscular. - bu boka ta matan nha fomi di bejau, bin
pa n’ karisiau (T.Dj.) -. (DAR BEIJOS). N.S. sin. beja.
da bokinha
v., *beijar; abraçar. (deriv. DAR BOQUINHAS). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.,
sin. da beju; sin. mama bis.
da bolta
coloc., *andar a volta de; voltear. - un lagartisa ta dal bolta i torna firma tcan
(A.P.) -. (DAR VOLTAS).
da falta
coloc., *faltar; fazer sentir a necessidade ou importância. - Regadur di bindi ka
da falta (J.L.R.) -. (deriv. DAR FALTA).
da ferba
coloc., *aquecer um alimento até este levantar fervura; ferver. - bu tapal bu
finka na fugu bu dal ferba (N.M.) -. (deriv. DAR FERVURA).
da folgu
coloc., *respirar. - I sinta gora i da folgu (A.P.) -. (deriv. DAR FOLGO).
da fuga
*fugir. - fidjus, fidjus na da fuga, alemanha kila intci kun Suisa (J.D.) -. (deriv.
DAR A FUGA). N.S. sin. fusi.
da kesa
coloc., *denunciar; queixar-se. - Djintis di ortas e ta baiba da kesa na mon di
dunu di pis-kabalu (L.S.) -. (deriv. DAR QUEIXA). N.S. sin. fasi kesa.
da kontrada
coloc., *encontrar. - Notisia bin dan kontrada (J.C.) -. (deriv. DAR).
da latida
coloc., *bater; açoitar. (deriv. DAR). N.S. V.M., sin. suta.
da ndjeson
coloc., *injectar; fazer penetrar por injecção. - Pa da ndjeson, i na mon skerda,
riba di karnadura di ombra, dentru di kuru (Men) -. (deriv. DAR INJECÇÃO).

119
da pankada
coloc., *agredir com um pau; espancar. - Isaias skribi asin: i kastigadu pabia di
no krimis, i dadu pankadas pabia di no pekadus (L.S.) -. (DAR PANCADAS).
N.S. sin. panka.
da parabens
coloc., *felicitar; congratular. - UNTG i dibi di dadu parabens suma tambe tudu
trabadjaduris di Guine (R77) -. (DAR PARABÉNS). N.F. parabens. N.S. sin.
filisita.
da pasada
coloc., *conversar familiarmente contando anedotas ou fazendo o comentário
vivo aos acontecimentos do dia; cavaquear. - Lubu sinta i kunsa toka kopu, e
na da pasada e na divirti (A.P.) -. (deriv. DAR O PASSADO ). N.S. PASSADA
significa passo.
da praga
coloc., *praguejar; amaldiçoar; rogar pragas. - Si ka kila, no na diskalsa, no
tene no lensus na mon, no dau praga ma di ki praga, ku na ianda kel (R98) -.
(deriv. DAR PRAGAS). N.S. sin. maldisua; sin. saguia.
da premiu
coloc., *premiar. - No da premiu di prudutividadi (R95) -. (deriv. DAR UM
PRÉMIO).
da rasposta
col., *responder logo, em contrapartida, ao adversário; ripostar. - n’ fala, pera n’
da elis rasposta (R98) -. (DAR UMA RIPOSTA).
da roson
coloc., *aceitar ou provar que alguém está dentro da verdade. - pa n’ da kin
kulpa, n’ da kin roson? (O.S.) -. (DAR RAZÃO).
da sakur
coloc., *socorrer; prestar ou mandar socorro. (DAR SOCORRO).
da skola
coloc., *leccionar; dar aulas; dar lições. - da skola i un kansera, sedu nfurmeru i
utru kansera, ma i tarbadjus gora ki ta firmanta tera, pabia nunde ki djiresa ku
saudi ka mati so katiberasku ku mortu ki sta la (J.S.) -. (deriv. DAR ESCOLA).
N.S. sin. da aula.
da tapada
coloc., *bater com a ponta do pé em um obstáculo; topar; tropeçar. - Tudu kin
ku da tapada i ta djubi pa tras, o i ta djunkutu pa pega ki dedu (L.A.) -. (DAR
TOPADA).
daba
n., *enxada mandinga utilizado no trabalho do arroz. - Fartura garandi ke na
bin, fartura na boka di kada radi, di kada daba, di kada ntcada (C.S.) -. N.F.
Mandinga “dàba” que designa a enxada.
dabi
n., *pequeno insecto que se alimenta sugando o sangue; percevejo. - Kama ku
bu ta dita nel, bu ka sibi si ten dabi (L.A.) -. N.F. oxítona; Mandinga “dabà”, que
significa percevejo.
dadji
v., *desenrascar-se, saber o suficiente para livrar-se das dificuldades. - Omi
garandi i dadji nel trok pa i pudi fasi kualker kusa (R98) -. N.S. sin. dubria.
dadu
1.part., *doado; entregado; apresentado; leccionado. - konformu numerus ki

120
dadu na boletin (P.dos S.) - Si un alunu entra ku Purtuguis i na dadu materias
na un lingua ki ka obi, i pudi panha alguns kusas mal koladu (MR98) -. (DADO).
2.n., *elemento ou base para a resolução de um problema. - no bai rikudji
dadus, no studal no bin li (R99) -. (DADO).
dakoi
n., *espécie de antílope, conhecido como boca branca. N.F. paroxítona;
Mandinga “dáa” que significa boca e “kóyi” que significa branco. N.S. V.B., n.v.
“equinus gambianus”; sin. boka-branku.
dala
n., *calções dos campeões de luta; amuleto; talismã. - Silo, lutadur garandi, ku
si dala ka kunsi tcon, i batidu (Dea) -. N.F. Mandinga “dáalaa”, que significa
calções de luta. N.S. sin. dumbo.
dalgadu
part., *magro; fino. - Pekadur dalgadu i ta dana moransa (L.A.) -. (DELGADO).
dama 1
n., *nome atencioso extensivo a todas as senhoras. - I na dadu prumeru,
sugundu ku terseru lugar, prumera ku segunda dama di onra (R95) -. (DAMA).
dama 2
n., *jogo; peça do jogo de xadrez. - i pega na djuga dama (A.P.) -. (DAMA).
dana
1.v.tr., *estragar; arruinar. - Saninhu dana lugar di mankara, ma i ka sinti
kansera di regua (L.A.) -. (DANAR). N.S. dana nomi; dana rostu; sin. straga.
2.v. pron., *estragar-se; arruinar-se. - prontu, ambienti dana djanan (R98) -.
(deriv. DANAR-SE). N.S. DANAR-SE significa ser atacado de hidrofobia ou
irritar-se.
dana nomi
coloc., *desprestigiar; desacreditar. - ka bu konta mintida nin ka bu dana nomi
di bu ermon (L.Cat.) -. (deriv. DANAR O NOME).
dana rostu
coloc., *mostrar descontentamento; zangar-se. (deriv. DANAR O ROSTO). N.S.
V.M.
danadu
part., *estragado. - Na djardins i ta danadu plantas ku padja verdi (R95) -.
(DANADO).
dansa
n., *movimentos cadenciados do corpo ao som da música. - Na aula di dansa i
folklor tradisional, no fasi kursus di formason pa no mames (R95) -. (DANÇA).
N.F. neol. N.S. sin. badju.
dansin
n., *tipo de dança praticada especialmente nas discotecas. - badju di dansin na
Bubaki i ka ta fasidu tudu dia (N.M.) -. N.F. Inglês “dancing” que significa está
dançando.
danu
n., *prejuízo; estrago. - Sarampu ta fasi danu, i pudi te mata mininu (R95) -.
(DANO). N.S. sin. stragu.
danus
adj., *que só estraga; daninho. (DANOSO). N.F. oxítona. N.S. V.M.
dapi
con., *conjunção subordinativa, facultativa, que introduz a primeira parte duma
oração comparativa: a segunda parte é introduzida pela locução conjuntiva ku

121
fadi; se; supondo que. - Dapi i sabi moska, ku fadi baguera ku ten si mel (Dea)
-. N.F. vd. ku fadi.
dapi ku fadi
coloc., *locução conjuntiva subordinativa que introduz uma oração comparativa;
com mais razão; ainda mais. - Matarniba bu sedu ain, dapi ku fadi fiansa dimas
el ku kebra kudjer di alpaka (N.Me.) -. N.F. vd. ku fadi.
dari
n., *chimpanzé. (DARI). N.F. Guin., oxítona. N.S. V.B., n.v. “Pan troglodytes”.
daria
n., *baraço de casca de “tara” ou de folha de palmeira. N.F. paroxítona. N.S.
V.B.
darma
1.v., *vazar; entornar; sair. - ora ki na ranka firbi, bu na tira tampu pa i ka pudi
darma (N.M.) - N’ darma iagu di nha udju (O.S.) -. (DERRAMAR).
2.v.tr., *durante as cerimónias, pingar ou borrifar água, vinho ou cana sobre os
símbolos religiosos, como sinal de respeito; sacrificar; prodigalizar uma
oferenda votiva. - Antis di alguin na bibi tan binhu, i darma un bokadu na tcon o
i bai pingal na iran (N.M.) -. N.S. darma bias.
3.v.tr., *doar; dar. - Sinhor, darma riba di nos sabiduria (L.Cat.) -.
darma bias
coloc., *derramar no chão ou sobre os símbolos religiosos dos antepassados
algumas gotas de bebida alcoólica para pedir ou augurar uma boa viagem.
(deriv. DERRAMAR SOBRE A VIAGEM). N.S. V.A.; gesto cultual da Religião
tradicional africana, composto de libações e orações diversas aos
antepassados, antes de viajar.
darmadu
1.part., *entornado; vazado. - iagu di kadju ke na darmadu na roda di strada
(R98) -. (DERRAMADO).
2.part., *pingado; borrifado; sacrificado. - Limarias ta matadu si sangui
darmadu, kana ta darmadu pa pui na un mon ku utru mundu, pa no kombersa
tcigantadu nunde Deus (L.S.) -.
darnako
n., *sandália de borracha de pneu. N.F. paroxítona. N.S. V.M.
dasa
n., *imposto pago durante o tempo colonial. (TAXA). N.S. V.B., sin. impostu;
pagu di kabesa.
data
n., *lugar, dia, mês e ano em que uma acção teve lugar; datação. - kal data ki
no dibi di ponta nel ke inkeritu na kunsa? (R99) -. (DATA). N.F. neol. N.S. sin.
tempu.
dati
adv., *de repente; subitamente. - Un dia korson dati i findil otca radiu konta
kuma PAIGC liberta si tera (A.S.) -.
de 1
v.intr., *causar dor; magoar. - Bo fasi un bokadu di sforsu, bo na odja kuma i ka
ta de (R95) -. (DOER). N.F. Manjaco “dé” que significa ter dor (J.-L.Rougé).
de 2
intens., *adjunto de intensidade com a função de acrescentar o sentido [de
certeza]; mesmo. - ka Tuga ke bai na rakadason de, pretu ke lebal la (C.P.) -.
N.S. ant. men.

122
de 3
contr., *crase da prep. [di] e do pron. [e]. - ladrons dispus ke prindidu e konfesa
kuma elis e na furtaba (R95) -. (DELES; DELAS).
dedada
n., *sinal do dedo; pancada dada com o dedo. (DEDADA). N.S. V.B.
dedi
con., - Samuel, dedi gosi djanan, no dibi di lanta nan (R95) -. (DESDE). N.F. vd.
des 3.
dedika
v.tr., *oferecer; destinar; consagrar. - Kada grupu o bairu ta dedika parti di si
tempu pa purpara si partisipason na karnaval (P.dos S.) -. (DEDICAR A). N.F.
neol.
dedikadu
part., *destinado; oferecido. - Marsu ku Abril sta dedikadu a pursoris ku
animaduris di grupu di jovens (Cecomes) -. (DEDICADO A). N.F. neol.
dedikason
1.n., *devoção; afecto extremo. - mame sempri tene un dedikason mas pa fidju
di ki propi omi (R95) -. (DEDICAÇÃO). N.F. neol.
2.n., *consagração. - Pa dedikason di muru di Jerusalen djintis bai buska
Levitas na tudu kau ke ta moraba (Igr.I.) -.
dedinhu
n., *dedo mínimo; mendinho. (deriv. DEDO). N.S. V.B., sin. dedu di
kabantada.
dedu
n., *cada uma das partes articuladas com que terminam as mãos e os pés. - si
bu ka kansa, bu ka kema dedu, bu ka na kume sabi nunka (C.P.) -. (DEDO).
N.S. dedu di anel; dedu di kabantada; dedu di metadi; dedu di tcudi; dedu-
garandi.
dedu di anel
n., *aquele em que se coloca o anel, entre o mínimo e o médio; dedo anelar ou
anular. (DEDO ANULAR; DEDO ANELAR). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
dedu di kabantada
n., *dedo mínimo ou auricular. (deriv. DEDO DO FIM). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B., sin. dedinhu.
dedu di metadi
n., *dedo médio; médio. (deriv. DEDO DE METADE). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
dedu di tcudi
n., *dedo indicador; indicador. (deriv. DEDO DE AÇULAR). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A.
dedu-garandi
n., *polegar. - Pa da ndjeson, kuru dibi di prindidu i djundadu pa bas na metadi
di dedu-garandi, ku utrus dedus (Men) -. (DEDO GRANDE). N.M. lexia
composta.
dekada
n., *série de dez anos, espaço de tempo de dez anos. - No staba na dekada di
Setenta (P.dosS.) -. (DÉCADA). N.F. proparoxítona, neol.
del
contr., *crase da prep. [di] e do pron. [el]. - Kal ki disiplina ku ma gosta del na
skola? (R95) -. (DELE; DELA).

123
delegadu
n., *comissário; enviado. - delegadus internasional ki mandadu pa Nasons
Unidas i pa utru Organizasons (P.dosS.) -. (DELEGADO). N.F. neol.
delegason
n., *comissão de representação de uma ou várias pessoas. - delegason ki
faladu asin, delegason di djintis di bon vontadi (R98) -. (DELEGAÇÃO). N.F.
neol.
delikadu
adj., *espinhoso; sensível. - n’ bin papia des tema ki muitu delikadu ma muitu
interesanti (IN96) -. (DELICADO). N.F. neol.
delis
contr., *crase da prep. [di] e do pron. [elis]. - un delis i Djon Gomes (R95) -.
(DELES; DELAS). N.F. paroxítona.
dempeten
n., *arroz novo, que depois de torrado, é pilado e preparado com açúcar. N.F.
oxítona; Mandinga “dèmpeten” que significa esse prato da culinária guineense.
N.S. V.B.
dentru
adv., *advérbio de lugar que indica a parte interior. - el ta entraba dentru di un
tabanka i manda tiraba tudu bedjoti, mindjer garandi, mindjer prenhada (C.P.) -.
(DENTRO). N.S. pa dentru; ant. fora.
dentru di
con., *locução prepositiva que indica [no espaço de]; no meio de. - Kuma ku no
pudi sibi kin ku na ianda dentru di matu? (C.V.) - si i tcigaba Bisau dentru di un
anu i na kababa ku guera kinti-kinti (C.P.) -. (DENTRO DE).
denunsia 1
1.v., *dar a conhecer; acusar secretamente. - I ora ke no denunsia un fatu des,
no ta faladu kuma nau no na miti boka na un partidu (R99) -. (DENUNCIAR).
N.F. paroxítona, neol.
2.v., *comunicar a ruptura de um tratado. - I denunsia tratadu di amizadi i di
koperason entri ki dus tera (R95) -.
denunsia 2
n., *declaração; acusação de alguém por uma falta. - Es tudu i ieraba denunsia
ke no fasi pa i buskaduba un soluson pasifika (R99) -. (DENÚNCIA). N.F.
proparoxítona, neol.
derba
n., *terçado muito bem afiado; arado. N.S. V.B.
des 1
quant., *número cardinal. - No tene des kasa (R95) - n’ teneba des anu na
altura (R95) -. (DEZ).
des 2
contr., *crase da prep. [di] e do det.dem. [es]. - padaria Mina ku sta djuntu des
fera na Mindara (R95) -. (DESTE; DESTA; DESTES; DESTAS).
des 3
con., *preposição que indica [a partir de] ou [a começar em]. - N’ tenba un
apontamenti ki n’ na panha des di trezi di Abril pasadu (R95) -. (DESDE). N.F.
desdi; dedi.
desdi
con., - desdi di ki dia nha familia tudu gosta di Mario pabia i joven simpatiku
(N.M.) -. (DESDE). N.F. neol., vd. des 3.

124
desdi gosi
loc. adv., *desde já; desde hoje; desde este momento. - Nhu pudi informanu,
desdi gosi, pabia di ke ku manda premius ka na dadu aos? (R95) - n’ na konta
bos kuma desdi gosi bo ka na odjan mas (N.T.) -. (deriv. DESDE AGORA).
desimu
quant., *número ordinal. - desimu lison (J.L.R.) -. (DÉCIMO). N.F.
proparoxítona.
Deus
1.n., *nas Religiões monoteístas e na Religião tradicional africana Deus é o ser
absoluto e único, causa primeira e fim de todas as coisas, ao qual é devido o
culto de adoração ou latria. - Mundu i obra di Deus, sinal di si forsa, di si amor
ku si djiresa (L.S.) - Bidjugu ta tcoma Deus Nindo, Balanta di Nhakra ta tcomal
N’ala, Fulup ta tcomal Emitai, Mandjaku ku Mankanha ta tcomal Nasimbatci
(L.S.) -. (DEUS).
2.n., *nas Religiões politeístas, como as da antiga Grécia e da antiga Roma, há
vários deuses e Deus é um ser superior ao qual é prestado culto de respeito ou
veneração. - Omis di Efesu, kal alguin ku ka sibi kuma prasa di Efesu i
guardaur di baloba di garandi deus Diana? (N.T.) -. (DEUS; DEUSES). N.S. o
nome DEUS das religiões monoteístas grafa-se com inicial maiúscula enquanto
o das religíões politeístas grafa-se com incial minúscula.
deus ka dan mindjer
n., *nome de um pássaro de cor branca e cinzenta. - Si deus ka dan mindjer n’
na moka tcon -. (deriv. DEUS NÃO DEU-ME UMA MULHER). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A.; é hábito desse pássaro de movimentar a cauda no chão,
por isso tem também o nome de moka-tcon.
deusis
n.pl., - Si Lei tcoma deusis kilis ki Deus manda si palabra pa elis, kuma ku bo
fala gora kuma ami n’ lebisil pabia n’ fala kuma ami i Fidju di Deus? (N.T.) -.
(DEUSES). N.F. proparoxítona, vd. Deus.
devoson
n., *piedade; dedicação. (DEVOÇÃO). N.S. V.B.
di
1.con., *preposição que exprime várias relações, entre as quais, o posse, a
dimensão, a proveniência, a causa e o instrumento. - Ninguin ka pudi kapili gosi
di kompanhia ki ka misti - tudu ta bin di fora (P.dosS.) - taxis di kor pretu ku
verdi ta staba limpu (P.dosS.) - Iduka pa kal koldadi sosiedadi? (R95) -. (DE).
N.M. a sílaba final [-di] pode ter a crase com a preposição di, fenómeno
denominado haplologia, quer dizer supressão de uma sílaba quando há duas
sílabas contíguas iguais.
2.con., *preposição com o traço [afastamento de um lugar], utilizada em
alternância com na. - n’ obi i sai di Gabu (R95) -.
di akordu ku
con., *locução prepositiva que indica [conforme; segundo]. - di akordu ku grau
sosial di kada familia; di akordu ku informason tambe ki no sibi (R95) -. (DE
ACORDO COM). N.M. ku~ke~ki, às vezes, segue a regra, comum nas línguas
africanas da região, da harmonia vocálica,.
di dia
1.loc. adv., *locução adverbial que significa [durante o dia, enquanto há luz
solar]. - Djintis tan e ta djumbai di dia si kontra e ka ten tarbadju di fasi;
normalmenti djintis mas ta djumbai di noti (N.M.) -. (DE DIA). N.S. ant. di noti.

125
2.loc.adv., *depois do meio dia; nas primeiras horas da tarde.
di dus
loc.adv., *pela segunda vez; outra vez. - Si bu ta korta rabu di lagartisa un bias,
ma di dus i ta difisil (L.A.) -. (deriv. DE DOIS).
di fabur
1.loc.adv., *maneira educada com que uma pessoa dirige a fala a uma outra,
sobretudo se esta é desconhecida; com licença. - Di fabur, Nhu kambantanu pa
kil utru burdu si kontra Nhu pudi (A.P.) -. (POR FAVOR).
2.coloc, di fabur tciga, *maneira educada de pedir a uma pessoa de afastar-se
um bocado para deixar o lugar. (deriv. POR FAVOR CHEGA). N.S. V.A.
di faktu
loc. adv., *locução adverbial que indica [realmente]; com efeito. - Di faktu i un
kunfuson garandi (P.dosS.) -. (DE FACTO). N.F. neol., di fatu.
di fatu
loc.adv., - Di fatu kontratu i ta sedu lei, i ta sedu un kusa sagradu mesmu ku ka
skribil (R98) -. (DE FACTO). N.F. vd. di faktu.
di grasa
loc.adv., *gratuitamente. - Di grasa ku bo risibi, di grasa ku bo na da (N.T.) -.
(DE GRAÇA). N.S. sin. gratis.
di kor
coloc., * diz-se de uma pessoa com a cor da pele mais clara. - Ba punta kil
mindjer ma di kor -. (deriv. DE COR). N.S. V.A. Na língua portuguesa DE COR,
quando referido a um ser humano, designa [pessoa de pele escura ou não
pertencente à raça branca], enquanto di kor, ao contrário, indica [a pessoa cuja
cor da pele não é escura].
di kosta
loc.adv., *advérbio que significa [de costas para o chão]. - Santcu tambe dita di
kosta i nega (A.P.) -. (DE COSTAS).
di kumpridu
loc.adv., *sempre em frente. - Suma no ka kunsi kaminhu, no bai nan di
kumpridu pa ka no pirdi (J.S.) -. (deriv. DE COMPRIDO). N.S. DE COMPRIDO
significa de comprimento.
di mampasada
loc. adv., *locução adverbial de modo que significa [em excesso]. - korenta i tris
kazas dana pabia di tcubas di mampasada ku kumpanhadu ku ventus forti
(R95) -. (deriv. DE MÃO PASSADA).
di noti
loc. adv., *locução adverbial que significa [durante a noite, quando o sol está
abaixo do horizonte]. - lun’a na ronka si bonitasku di noti (O.S.) -. (DE NOITE).
N.S. ant. di dia.
di repenti
loc. adv., *subitamente. - Di repenti kil kau bida un strada garandi (N.M.) -. (DE
REPENTE). N.F. neol.
di tardi
loc. adv., *locução adverbial que significa [no espaço de tempo que vai do
meio-dia ao anoitecer]; à tarde. - Sinku ora di tardi, kil firidu tisidu pa ospital
(C.P.) -. (DE TARDE).
di tardinhu
loc.adv., *ao fim da tarde. - Bideras ta fika te di tardinhu pa pera utru kanua ku
na bin mas ku pis (N.M.) -. (À TARDINHA).

126
di tris
loc.adv., *pela terceira vez. - E sugundu obu, ora ku bu sutal na tcon, kunsada
di pekadur te na galinha, tudu na parsi: di tris kila i rikesa (T.M.) -. (deriv. DE
TRÊS).
dia
1.n., * período de tempo de vinte e quatro horas. - I ka ten dia ki ladron ka
panhadu na fera (P.dos S.) -. (DIA). N.S. bon dia; dia dia; dia di aos; dia
dimingu; dia di finadus; kada dia; kal dia.
2.n., *espaço de tempo entre o nascer e o pôr do sol. - Utru dia i ba tira bumba
bedju, i pui nobu, i kunsa pindra bulis (F.M.) -.
3.loc.adv., en dia, *locução adverbial que significa [estar actualizado]. - bu djubi
si kontra si barsina tudu sta en dia (R95) -. (EM DIA). N.F. neol.
dia di aos
coloc., *hoje; hoje em dia. - aonti e ka pensaba kuma dia di aos pudi tciga
(C.P.) -. N.M. pl. dias di aos. N.S. sin. aos.
dia di finadus
n., *a festa cristã do dia 2 de Novembro. (DIA DE FINADOS). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
dia dimingu
n., - I ka tudu dia ki dia dimingu (L.A.) -. (DIA DOMINGO). N.F. vd. dimingu.
N.M. lexia complexa.
dia-dia
loc. adv., *todos os dias; cada dia. - Greve entra na dia-dia di funsionarius ki ta
reklama pa governu paga si vensimentus atrazadus (P.dosS.) -. (DIA A DIA).
N.M. redobro.
dia-santu
n., *dia festivo. - Bo djubi pa mal ku bo na fasi: bo ka na guarda dia di diskansu
suma dia-santu (Igr.I.) -. (DIA SANTO). N.M. lexia composta. N.S. V.B.
diabu
1.n., *conforme a tradição bíblica é o termo que designa cada um dos anjos
maus; génio do mal ou do desordem; satanás. - Kin ku ta fasi pekadu i diabu,
pabia diabu peka desdi kunsada (N.T.) -. (DIABO). N.F. neol. N.S. sin.
dimoniu; sin. Satanas.
2.n., *coisa ou pessoa má. - Purke no sibi kuma kolera i diabu, e ku manda no
na rekumenda mas un bias pa djintis toma sintidu (R97) -.
diakunisa
n.f., *pessoa de sexo feminino com o segundo grau das ordens sacras. -
Diakunisas ta djuda mindjeris na igreja (V.D.) -. (DIACONISA).
diakunu
n., *clérigo com o segundo grau das ordens sacras; ajudante dos Apóstolos. -
Diakunu dibi di sedu maridu di un mindjer son, i dibi di sibi guberna si kaza ku si
fidjus diritu (N.T.) -. (DIÁCONO). N.F. proparoxítona.
dialoga
v., *trocar ideias ou opiniões com vista a um entendimento; conversar. -
Purmeru kondison pa no pudi dialoga ku elis i pa no para fuguia (R98) -.
(DIALOGAR). N.F. neol.
dialogu
n., *troca de ideias ou de opiniões com vista a um entendimento; conversa. - es
tudu ku no obi li aos i falta di dialogu (R98) -. (DIÁLOGO). N.F. proparoxítona;
dialugu.

127
dialugu
n., - tudu dia no misti dialugu ku guvernu (R98) -. (DIÁLOGO). N.F.
proparoxítona, vd. dialogu.
diamanti
n., *pedra preciosa; mineral composto de carbono puro e de grande dureza.
(DIAMANTE). N.S. V.B.
diantera
n., *vanguardia; frente. - Lubu toma diantera, el i prumeru ki ba badja, ma i ka
konsigui lantanda puera (L.S.) -. (DIANTEIRA).
dianteru
1.adj., *primeiro. (DIANTEIRO).
2.n., *o que joga em frente no jogo de futebol; avançado. (DIANTEIRO). N.S.
V.B.
dianti
adv., *advérbio de lugar que indica a parte em frente; na frente; em primeiro
lugar. - no fasi forsa pa e kusa bai pa dianti (R95) - pa i tisil kinti-kinti si dianti
(L.S.) -. (DIANTE). N.S. sin. frenti; ant. tras.
dianti di
1.con., *locução prepositiva. - pusibilidadi di un vitoria amanha na San Siro
dianti di A.C.di Milao (R95) -. (DIANTE DE). N.S. sin. peranti.
2.loc.adv., *locução adverbial que indica em frente de. - Djinti ke sta dianti di e
tera e dibi di sedu djintis kunhisidur (IN96) - E lebal dianti di Nhu rei (T.M.) -.
(DIANTE DE).
diarea
v., *evacuar com mais frequência fezes líquidas ou semilíquidas. - Si bariga ta
kinti di noti, i ta fika i na diarea (R96) -. (deriv. DIARREIA).
diareia
n., *evacuações frequentes, liquefeitas, acompanhadas ou não de dores
abdominais. - Mininu ku tene propi diareia dibi di ba ta bibi tciu (R95) -.
(DIARREIA). N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin. panga-bariga.
diariu
n., *jornal de cada dia; caderno escolar. (DIÁRIO). N.F. proparoxítona.
adj., *de todos os dias; quotidiano. - Prugrama “Kulinaria” ta djuda populason di
sidadi pa mindjoria se pratu diariu (R96) -.
dibagar
adv., *lentamente. - Dibagar ta bai lundju (J.M.B.) -. (DEVAGAR). N.F. divagar.
N.S. ant. dipresa.
dibati 1
v., *discutir; questionar. - e dividi na tris grupus di tarbadju pa dibati temas
(R95) -. (DEBATER).
dibati 2
n., *discussão; disputa. - e kusa meresi di faktu pa i ten un dibati sobri e kiston
pa djubi kal ki ligason ku tene entri rilijon i kultura (IN96) -. (DEBATE).
dibi 1
v.s.aux., *verbo semiauxiliar que exprime o conceito de [dever]; ter que; ter a
obrigação de. - Papes ku skola dibi di velaba pa tudu mininus tene atitudi di
rispitu pa mindjer o pa badjuda (R95) - No bin uni na momentu ke ka dibi di
fasidu, i dibi di fasiduba mas sedu (IN96) -. (deriv. DEVER). N.S. sin. ten ke.
dibi 2
v., *ter dívidas. - Pagan kil ku bu dibin (N.T.) -. (DEVER).

128
dibida
n., *quantia em dinheiro que se deve a outrem; obrigação. - Si patron sinti
garandi pena del, i largal, i purdal tudu ki dibida (N.T.) -. (DÍVIDA). N.F.
proparoxítona, divida.
dibidi
v., - Taguada di dibidi (Cenfa) -. (DIVIDIR). N.F. vd. dividi.
dibididu
part., - Trizentus metrus kuadradu dibididu pa des mindjeris, kada mindjer i na
toma trinta metrus kuadradu (Cenfa) -. (DIVIDIDO). N.F. vd. divididu.
dibidu
1.part.,. *que se deve. - Si Nha ka fia, Nha ta punta pa no data di pagamentu,
no ka ta dibidu (J.D.) -. (DEVIDO).
2.adj., *indispensável; justo.
dibidur
n., *aquele que deve. - No ta pidi purdon di faltas i no ta purda no dibiduris
(L.Cat.) -. (DEVEDOR). N.M. pl. dibiduris.
dibinha 1
v., *interpretar; predizer; narrar histórias. (ADIVINHAR). N.F. divinha. N.S. V.A.
dibinha 2
1.n., *enigma; adivinhação; história. - Li ki dibinha-dibinha kaba (T.M.) -.
(ADIVINHA). N.F. divinha.
2.n., *pessoa que adivinha. (ADIVINHO; ADIVINHA).
dibinhu
n., *adivinhador; pessoa que interpreta o futuro ou o destino da vida das
pessoas. (ADIVINHO). N.S. V.B., sin. pauteru.
dibirti
v., - Diskansa, bu kume, bu bibi, bu dibirti (N.T.) -. (DIVERTIR-SE). N.F. vd.
divirti.
dicha
v., - e dicha biderus pa fasi kil ke ntindi (IN96) -. (DEIXAR). N.F. neol., vd. disa.
didal
n., *utensílio que se mete no dedo para empurrar a agulha, quando se cose.
(DEDAL). N.S. V.B.
didi
1.con., *porém. - Djintis garandi, djintis djiru mas ami tene balur; didi ami ke bu
bin lembra (L.Cat.) -. N.F. vd. didime.
2.adv., *afinal. - bardadi n’ na kansauba! Didi e fugon bon. So ku tris po di lenha
bianda kusidu tudu (M.M.) -. N.F. vd. didime.
dididju
n., - Aah!, n’ tene dididju di disfadja (F.S.) -. N.F., arc., vd. disedju.
didime
1.con., *conjunção coordenativa adversativa que significa [ao que parece] ou
[porém]. - No ka sibi kuma algun djintis ke ta fala kuma e na tarbadja pa kauza
di Deus, didime e ta ngananuba (R96) - Um omi kasaba un mindjer, didime i
futuseru (L.S.) -. N.F. oxítona, didi.
2.adv., *advérbio de modo que significa [afinal] ou [finalmente]. - Didime bu ka
misti mata ki gazela; kila kria gora de! (C.V.) -. N.F. didi.
didja
v.tr., - N’ didja tudu nha djintis ki sta fora (J.S.) -. (DESEJAR). N.F. vd. disdja.
didjadu

129
part., (DESEJADO). N.F. vd. disdjadu. N.S. V.B.
dieta
n., *regime especial de alimentação; privação parcial ou total de certos
alimentos. - Dieta: alguin ku misti tene kurpu forti i dibi di kume bon kumida
(Igr.I.) -. (DIETA). N.F. neol.
difeitu
n., *imperfeição física ou moral; deformidade; falta. - i tene difeitu, n’ ten ku
torna fasil (Igr.I.) -. (DEFEITO). N.F. proparoxítona.
diferensa 1
v., *distinguir; discriminar; diferenciar. - kin ku ta diferensau? ke ku bu tene ku
bu ka dadu el? (N.T.) -. (DIFERENÇAR). N.F. neol.
diferensa 2
n., *diversidade; falta de igualdade. - Anta i ten diferensa entri omis? (L.S.) -.
(DIFERENÇA). N.F. neol.
diferenti
adj., *diverso; distinto. - Noibas tan ta bisti diferenti ku mindjeris garandi,
mbokadu identiku ku badjudas (N.M.) -. (DIFERENTE). N.F. neol.
difeza
n., *tudo o que serve de protecção contra um ataque. - VIH ta distrui selulas, i
ta ruduzi difeza imunolojika (R95) -. (DEFESA). N.F. neol.
difikuldadi
n., *situação crítica; obstáculo. - n’ sibi kal ki difikuldadi ku opozison na pasa
(IN96) -. (DIFICULDADE). N.F. neol.
difikulta
v., *tornar difícil. - gosi i ten bareras, i kil bareras ta difikulta, suma ku n’ fala,
prusesu di imigrason (IN96) -. (DIFICULTAR). N.F. neol.
difindi
1.v., *proteger. - no ka dibi di difindi es pratikas (R95) - i difindi si tabanka (C.P.)
-. (DEFENDER).
2.v., *apresentar razões a favor de; sustentar com argumentos. - ke ki Stadu?
Espesialistas e ta difindi kuazi sempri kuma signifikadu di es palavra i ta abranji
tudu kil ki izisti o ku pudi relasiona ku vida di omi (R95) -.
difindidu
part., *protegido. - Parlamentu i kau di difindi interesi di povu: manera ke armas
bindidu, asin ke no ten ku lebal pa i difindidu, pa povu di Guine fika limpu (R99)
-. (DEFENDIDO).
difindidur
n., *defensor; advogado. - Anos no ka guereru, anos difindidur des pais (R98) -.
(deriv. DEFENDER).
difini
v., *explicar o significado; determinar; fixar com precisão. - Utrus artigu ta difini
utru diritus ku mininu dibi di benefisia del (R96) -. (DEFINIR).
difinidu
part., *explicado; determinado. - Djuventudi i ta difinidu suma kamada di idadi
entri dizoitu i kuarenta anu di idadi (IN96) -. (DEFINIDO).
difinison
n., *explicação; significado. - no na daba difinison di ke ki kazamentu (R95) -.
(DEFINIÇÃO).
difinitivamenti
adv., *advérbio que significa [de modo definitivo]; para sempre. - Ku es planu

130
inimigu, Guine-Bisau na fikaba difinitivamenti okupadu (R98) -.
(DEFINITIVAMENTE).
difinitivu
adj., *último; final. - Rizultadu difinitivu da 52% pa Bernardo Vieira i 48% pa
Kumba Iala (P.dosS.) -. (DEFINITIVO). N.F. neol.
difisil
adj., *árduo; quase impossível;. - vida stanu difisil, salariu ka ta korespondi
nada (IN96) - e ta fika ku ki erus na idadi ma garandi ki difisil kuridji (IN96) -.
(DIFÍCIL). N.F. paroxítona. N.S. ant. fasil.
difronta
v., *estar frente a frente, enfrentar. - Benfika na Bula ku futibol lokal na difronta
Porto (R95) -. (DEFRONTAR).
difundi
v.tr., *espalhar. (DIFUNDIR). N.S. V.B.
difuntu 1
n., - i kontra ku djinti ku na leba un difuntu, un fidju son di si mame ki viuva
(N.T.) -. (DEFUNTO). N.F. vd. dufuntu 1.
difuntu 2
n., - E na pera difuntus pa sapal korda na garganti pa kunsa ntera, son difuntu
ki na tiral kil korda pabia i un kusa sagradu (N.M.) -.(DEFUNTO). N.F. vd.
dufuntu 2.
difuzon
1.n., *divulgação; propagação. (DIFUSÃO). N.F. neol.
2.n., Radiu Difuzon Nasional, *RDN, a Rádio mais antiga da Guiné-Bissau,
que quase sempre relata as opiniões do Governo. - kila i ka Radiu Difuzon
Nasional, i Radiu di kunfuson nasional (R98) -. (RÁDIO DIFUSÃO NACIONAL).
dignidadi
n., *qualidade moral que infunde respeito; respeitabilidade; honra. - I un kusa
ku ka ta korespondi ku dignidadi di un omi (IN96) -. (DIGNIDADE). N.F. neol.
dignu
adj., *apto; capaz. - e sedu kapas i dignu di parti Deus sakrifisiu santu di Misa
(L.Cat.) -. (DIGNO). N.F. neol.
digrada
v., *deteriorar; diminuir o prestígio. - no ka misti digrada mas imajen di alguin
(R98) -. (DEGRADAR). N.F. neol.
digradadu
part., *deteriorado; que foi destituído. - i sta tudu digradadu, gos barata so ku
mora la kuas, nada di mesinhu ka ten la (IN96) -. (DEGRADADO). N.F. neol.
digradason
n., *danificação; estrago que aumenta gradualmente. - si no ka pega, si no ka
pensa seriamenti, digradason na sedu mas (IN96) -. (DEGRADAÇÃO). N.F.
neol.
dijiston
n., *assimilação. (DIGESTÃO). N.S. V.B.
dikiri
v., *conseguir. (ADQUIRIR). N.F. proparoxítona. N.S. V.A.
diklara
v., *anunciar; proclamar. - lion lanta i diklara kuma pa ba mata Liopardu (T.M.) -
. (DECLARAR).
diklaradu

131
part., *anunciado. (DECLARADO). N.S. V.B.
diklarason
1.n., *afirmação; proclamação; manifesto. - diritu di sidadania ku proklamadu na
karta di Nasons Unidas ka ta pasa di diklarason di prumesas di kil ku misti
fasidu (R95) -. (DECLARAÇÃO).
2.n., *confissão; revelação. - Na kal lingu ke n’ na skirbi nha diklarason di
amor? (O.S.) -.
dikora
v., *aprender de memória ou de cor. (DECORAR). N.S. V.A.
dikoradu
part., *o que é aprendido de memória ou de cor. (DECORADO). N.S. V.A.
dikuri
v., *ter lugar; acontecer; suceder. - es inkontru na dikuri ate sesta-fera (R95) -.
(DECORRER). N.F. neol.
dili
v., *derreter. (DELIR). N.F. oxítona. N.S. V.B.
dilibera
v.tr., *decidir. (DELIBERAR). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
diliberadu
part., *decidido; resolvido. (DELIBERADO). N.S. V.B.
diliberason
n., *decisão; resolução. (DELIBERAÇÃO). N.S. V.B.
dilidu
part., *derretido. (DELIDO). N.S. V.B.
dilinkuensia
n., *delito; crime. - Polisia ta intirvi ora ki tcomadu, suma kazu di dilinkuensia,
un asasinu (R95) -. (DELINQUÊNCIA). N.F. proparoxítona, neol.
diluviu
n., *grande inundação; chuva torrencial. - E ka toma sintidu te ku diluviu bin, i
kaba ku elis tudu (N.T.) -. (DILÚVIO). N.F. proparoxítona, neol. N.S. a Bíblia
relata o Dilúvio que inundou a terra durante o tempo do patriarca Noé, o qual
construiu uma grande casa de madeira, que, como um barco, conseguiu resistir
às águas, salvando a ele, a sua família e muitas espécies de animais.
dimas
1.adv., *advérbio de quantidade que indica que uma coisa é excessiva;
muitíssimo. - Pres seduba karu dimas pa maioria di populason (P.dosS.) - di
noti n’ sufri dimas na sunhu pabia del (N.T.) -. (DEMAIS). N.F. oxítona.
2.interj., *interjeição que exprime afirmação ou confirmação de um acto ou de
uma coisa; sim. - Dimas bu furta, n’ odjau -. (deriv. DEMAIS).
dimenson
n., *tamanho; extensão. - Tcon di Bidjugu sta kontempladu dentru des
dimenson di projetu (MR98) -. (DIMENSÃO). N.F. neol.
dimingu
1.n., *primeiro dia da semana, segundo a tradição religiosa cristã. - Aos i
dimingu, dia di Sinhor, dia di festa pa tudu familia kriston (L.Cat.) -.
(DOMINGO). N.F. dumingu; dia dimingu.
2.n., *fim-de-semana, junto com o sábado, segundo a legislação do calendário
civil. - Sabadu di tardi ku dimingu djinti ka ta tarbadja (J.L.R.) -.
diminui
v., *tornar menor; reduzir. - frota di taxis ku di otokarus diminui tciu (P.dosS.) -.

132
(DIMINUIR). N.F. paroxítona, neol.
diminuson
n., *redução; quebra; abatimento. (DIMINUIÇÃO). N.F. neol. N.S. V.A.
dimira
1.v., *apreciar; ver com respeito. - Tudu djinti ku na obil e dimira si djiresa ku
raspostas ki na da elis (N.T.) -. (ADMIRAR). N.F. adimira.
2.v.intr., *maravilhar-se; ficar surpreendido. - Omis dimira e papia entri elis
(A.P.) -. (ADMIRAR-SE). N.S. sin. stranha.
dimiradu
part., *o que gera sentimentos de maravilhas ou de espanto. - I fika dimiradu
ma i ka fala nada (A.P.) -. (ADMIRADO). N.F. adimiradu.
dimiradur
n., *pessoa que admira; apaixonado. (ADMIRADOR). N.S. V.B.
dimirason
n., *estado de alguém frente às coisas maravilhosas; espanto; surpresa. - Otca
n’ odjal, n’ pasma ku grandi dimirason (N.T.) -. (ADMIRAÇÃO). N.F.
adimirason.
dimistradur
n., *gerente; autoridade administrativa; chefe. (ADMINISTRADOR). N.F.
aministradur. N.S. V.B.
dimistrason
n., (ADMINISTRAÇÃO). N.F. vd. adiministrason. N.S. V.B.
dimiti
v.tr., *destituir de um emprego. (DEMITIR). N.S. V.B.
dimitidu
part., *destituído. (DEMITIDO). N.S. V.B.
dimografia
n., *estudo estatístico da população. - Na ke ku ta fala na kapitulu di dimografia,
Moreira i fala di dus resensiamentu di populason i abitason ki fasidu na 1979 ku
1991 (R95) -. (DEMOGRAFIA). N.F. paroxítona, neol.
dimografiku
adj., *que se refere ao estudo estatístico da população. - krisimentu dimografiku
i kauza krisimentu di numeru di kilis ku sta na kondison di pudi tarbadja (R96) -.
(DEMOGRÁFICO). N.F. proparoxítona, neol.
dimokrasia
n., *sistema político que admite vários partidos e que dá ao cidadão o poder de
controlar indirectamente o poder do governo por meio do voto. - dimokrasia i na
sedu un firkidja tesu di liberdadi (R96) -. (DEMOCRACIA). N.F. paroxítona,
neol. N.M. contr. ditadura; contr. fasismu. N.S. Na democracia são
fundamentais as noções de liberdade e de igualdade; os representantes eleitos
são os Deputados.
dimokratiku
adj., *relativo à democracia; popular. - Pa i sedu dimokratiku na bardadi,
djustisa i ka dibi di sedu di parti (R95) -. (DEMOCRÁTICO). N.F. proparoxítona,
neol.
dimokratizadu
part., *que mudou para um regime democrático; popularizado. - no misti fala li, i
pa i ntindidu dritu kuma guvernus afrikanus i dibi di dimokratizadu (R96) -.
(DEMCRATIZADO).
dimokratizason

133
n., *acto ou efeito de democratizar. - Solusons pa kistons di Timor-Leste na
pasa nesesariamenti pa un intindimentu entri Timorensis, pa dimokratizason di
Indonesia (R95) -. (DEMOCRATIZAÇÃO).
dimoniu
n., *conforme a tradição bíblica é o termo que designa cada um dos anjos
maus; génio do mal ou do desordem; satanás. - e koldadi di dimoniu i ta
serkadu son ku forsa di orason ku djundjun (N.T.) -. (DEMÓNIO). N.F.
proparoxítona. N.S. sin. dimoniu; sin. diabu; sin. Satanas.
dimora
n., *atraso; dilação. - I ten tempu ku Liga ta pensaba kuma dimora ku na odjadu
na djulgamentu iera pabia di no bedju sistema di tardanta kusas na tribunal
(R95) -. (DEMORA). N.F. neol.
din
1.intens., *adjunto de intensidade com a função de especificar o sentido [acção
certeira como o som duma campainha]; onomatopeia do golpe metálico e
vibração da lâmina do terçado. - Djambatutu ialsa si tarsadu, i suta na po un
bias, tarsadu kudi din! (T.M.) -.
2.v., kudi din, *responder como o som duma campainha.
dinamismu
n., *actividade; energia. - setor privadu na ba da un ma garandi dinamismu na
dizinvolvimentu di industria (R95) -. (DINAMISMO). N.F. neol.
dinamiza
v., *pôr em acção. - i bon pa no kunsa na forma, pa no kontrola formason i pa
no dinamiza ki formason (IN96) -. (DINAMIZAR). N.F. neol.
dinamu
n., *máquina geradora de corrente. (DÍNAMO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
dingui
1.v.intr., *estar solitário ou sozinho. - N’ dingui, ami sta li ami son (A.P.) -.
2.v.intr., *estar isolado. - na kil moransa i ten un kasa ku dingui (A.P.) -.
dinguidu
1.part., *diz-se de uma pessoa sozinha ou solitária. - n’ na sinti dinguidu, ami
son (Igr.I.) -.
2.part., *diz-se de um lugar isolado. - e sai pa un lugar dinguidu fora di prasa
(N.T.) -.
dinguinhu
n., *mandíbula; maxila; queixada. - i tira karnel na dinguinhu di lion (Igr.I.) -.
N.F. Beafada “digui” que significa maxila. N.S. sin. kesada.
dinheru
1.n., *termo comum que designa as moedas ou as notas. - dinheru ka ten pa
paga vensimentus na fin di kada mis (P.dosS.) -. (DINHEIRO). N.S. kume
dinheru.
2.n., *riqueza. - Dinheru sabi te, ma amizadi ma sabi (N.Tu.) -.
dinti
1.n., *cada um dos órgãos rígidos que existem nas maxilas e que servem para
a apreensão e a trituração. - Dinti pudi garandi na boka, ma kabesa mas bedju
(L.A.) -. (DENTE). N.S. dinti di karanguis; rinka dinti; rinkadur di dinti.
2.n. dinti di pilon, *molar. (deriv. DENTE DE PILÃO). N.M. lexia complexa.
3.n. dinti di riba, *incisivo superior. (deriv. DENTE DE RIBA). N.M. lexia
complexa.
4.n. dinti di udju, *canino. (deriv. DENTE DO OLHO). N.M. lexia complexa.

134
dinti di karanguis
n., *pinça de caranguejo. - Karanguis panha son ki si purmeru dinti, nin i ka pui
utru, i pul son na e ladu di pontada, kif! (T.M.) -. (DENTE DE CARANGUEJO).
N.M. lexia complexa.
diosesanu
adj., *relativo à Diocese. - i ta studa na siminariu diosesanu (IN96) -.
(DIOCESANO).
diosesi
n., *Conjunto de comunidades cristãs sujeitas a um bispo; circunscrição
territorial e administrativa do Império Romano e das Igrejas cristãs. - tudu
komunidadi di no Diosesi (L.Cat.) -. (DIOCESE).
dipartamentu
n., *divisão administrativa; sector particular com uma finalidade específica. -
Stadu, Ministerius, Dipartamentus Publikus pasa mas tardi na sedu ponta i
propriedadi privada di propi dirijentis (R98) -. (DEPARTAMENTO). N.F. neol.
dipartison
n., *divisão. (DEPARTIÇÃO). N.S. V.B., sin. dipartimentu.
dipendensia
n., *falta de autonomia; subordinação. - Es skola superior alivia Guine di
dipendensia di pursoris koperantis (P.dosS.) -. (DEPENDÊNCIA). N.F.
proparoxítona. N.S. ant. indipendensia.
dipindi
1.v., *estar sujeito ou subordinado a. - prioridadi dibi di dadu pa rekursus lokal
di ki rekursus di fora, pa projetu ka dipindi di utrus pa sempri (Igr.I.) -.
(DEPENDER).
2.v., *ser consequência. - i dipindi di gustu di kadakin (R96) - djintis ten manera
diferenti di bisti, i dipindi di idadi (N.M.) -.
diplomasia
n., *ciência das relações internacionais. - Un diplomasia muitu ativu en direson
di tudu frentis (R95) -. (DIPLOMACIA). N.F. paroxítona, neol.
dipozita
v., *colocar; ter confiança. - djinti dipozita konfiansa na bo (R98) -.
(DEPOSITAR). N.F. neol.
dipozitu
n., *reservatório de água; lugar onde se guarda. - Buska un bon kau pa kumpu
dipozitu (Igr.I.) -. (DEPÓSITO). N.F. proparoxítona, neol.
dipresa
adv., *rapidamente; sem demora. - Mama, bin dipresa pa bu bin toman, nha
korson ka seta nada son abo (A.B.) -. (DEPRESSA). N.S. fasi dipresa; ianda
dipresa; ten dipresa; ant. dibagar.
dipus
adv., *advérbio de tempo que indica [posteriormente]; em lugar secundário. - i
bin rebenta puku dipus (R95) - Dipus nha pape i ta sinta riba di kil padja (T.M.) -
. (DEPOIS). N.F. dispus.
dipus di
1.con., *locução prepositiva que indica em seguida a; após; após de. - bo na
ten diretu di para o ku bu kurva na Titina, so filadu, o dipus di padaria Paulo
Barros (R95) - Dipus di tudu mindjer muri tambe (N.T.) -. (DEPOIS DE). N.F.
dispus di.
2.loc.adv., *locução adverbial que indica atrás de ou posteriormente. - Tarbadju

135
pa karnaval ta omenta logu dipus di kunsada di Anu-nobu (P.dosS.) - Dipus di
kasamenti omi dibi di gasta mas tempu inda ku si mindjer (Igr.I.) -. (DEPOIS
DE).
dipus di amanha
n., *advérbio de tempo que indica [o dia depois do dia de amanhã]. - sesta
ronda di nasional di futibol i na kunsa dipus di amanha (R95) -. (DEPOIS DE
AMANHÃ). N.S. sin. ermon di amanha.
dipus ke
con., *locução conjuntiva subordinativa que indica [temporalidade]. - dipus ke
tudu staba dja kombinadu e mata fidju di rei (F.M.) - Dipus ke kala i papia ku
elis na lingu di Djudeu (N.T.) -. (DEPOIS QUE).
diputada
n.f., *mulher eleita para a Assembleia Nacional. - Diputada Matilde (R99) -.
(DEPUTADA). N.F. diputadu.
diputadu
n., *representante eleito pelo povo, membro da Assembleia Nacional. - ami
komu diputadu n’ fasi ki tarbadju di nkeritu sin tudu (R95) -. (DEPUTADO). N.F.
neol.
direson
1.n., *conjunto dos serviços administrativos de uma empresa; administração. - i
ten un tabela ke aprovado pa direson di transporti terestri (R95) -.
(DIRECÇÃO).
2.n., *rumo; orientação. - Jajaba djubi na direson ku mindjer garandi kuspi i odja
un panelasinhu (M.K.) -.
direta
1.adj. f., *referente ao lado direito. - e mara sadju na pe direta (N.M.) -.
(DIREITA). N.S. mon direta.
2.n., *lado direito; dextra; destra. - Bai kumpridu: la, bu ta bai pa skerda, ma
lundju bu dibi bai pa direta (J.L.R.) -. (DIREITA).
diretamenti
1.adv., *imediatamente. - onsa bin diretamenti pa pitu di lion, i pui unhas i findil
(L.S.) -. (DIRECTAMENTE).
2.adv., *sem intermediários. - Salmus ta papianu di Deus suma un alguin ki ta
papia diretamenti ku omi (L.S.) -.
diretor
1.n., *aquele que administra; chefe. - i sin propi kamarada diretor (C.V.) -.
(DIRECTOR). N.F. neol. N.S. sin. diretor-jeral; sin. dirijenti.
2.n., diretor adjuntu, *categoria abaixo do director mas com o mesmo grau de
responsabilidade. - kil ke diretor rejonal adjuntu falanu aonti (MR98) -.
(DIRECTOR ADJUNTO). N.F. neol. N.M. lexia composta.
diretor-jeral
n., *chefe pertencente a uma hierarquia superior. - no tciga di papia ku diretor
djeral di Turismu (R95) -. (DIRECTOR GERAL). N.F. neol. N.M. lexia composta,
pl. diretoris. N.S. sin. diretor.
diretoris
n.pl., - I ten manga di diretoris, no ten prova disu, ke ate kofri di rapartison di
Stadu i ta tiradu i ba pudu dentru di si kaza (R98) -. (DIRECTORES). N.F.
paroxítona, vd. diretor.
diretu 1
1.n., *o que é permitido; privilégio; prerogativa. - kal ki utru diretu di kriansa ki

136
bu kunsi? (R95) -. (DIREITO). N.F. diritu 1.
2.n., *responsabilidade; dever. - no ten pur diretu rispita povu purke pa povu ku
no luta par el (C.P.) -. (deriv. DIREITO).
3.n., *ciência jurídica. N.S. diretu é hiperónimo de DIREITO e de DEVER.
diretu 2
adj., *diz-se do lado que fica à direita. - un son na ladu diretu i utru na ladu
iskerdu (L.S.) -. (DIREITO). N.S. brasu-diretu.
dirijenti
n., *director. - ku nasimentu di pontas na Guine-Bisau tudu dirijentis ranka
kurida pa buska ponta (R95) -. (DIRIGENTE). N.F. neol. N.S. sin. diretor.
diriji
1.v.tr., *guiar; administrar. - Kuma ku na diriji guera? (R98) -. (DIRIGIR). N.F.
neol.
2.v.tr., *encaminhar. - Uza es kanal pa diriji iagu pa kau nunde ku bu na pui
tanki pa guarda iagu (Igr.I.) -.
3.v.intr., *endereçar; enviar. - bo pudi diriji pa nos, purki no ta orienta bos na
tudu tipu di problemas (R95) -. (DIRIGIR-SE).
dirijidu
1.part., *guiado. - No povu di Guine ku Kabu-Verdi, dirijidu pa no garandi
Partidu, i pui kolonialismu sufri dirotas garandi dimas (C.P.) -. (DIRIGIDO). N.F.
neol.
2.part., *enviado; endereçado. - Abo formadur ku animadur, es kalendariu di
Cecomes i sta dirijidu pa bos pabia nes anu 1995 no na kunsa ku kampanha di
idukason sobri Sida (Cecomes) -.
diritu 1
n., - I tambe i tene diritu di tene un nomi, i ka bardadi? (R95) - Diklarason
universal di diritus di omi (R95) -. (DIREITO). N.F. vd. diretu 1.
diritu 2
adv., *sem desvio; de modo bom e conveniente; bem. - tudu seduba
organizadu diritu: i tenba parajens di taxi ku telefoni pa atindi tcomada di
pasajerus (P.dosS.) -. (DIREITO). N.F. dritu. N.S. kuri diritu; sibi diritu.
diritu 3
adj., *que está em linha recta. (DIRECTO). N.S. V.A.
dirota
n., *insucesso; desastre. - Rais, ku mistiba dicha puder dipus di es dirota militar
di ‘67, muri brutalmenti di un krizi kardiaku na 1970 (R95) -. (DERROTA). N.F.
neol.
dis [dis-]
1.pref., *prefixo que entra na formação de substantivos ou adjectivos,
exprimindo a ideia de [separação; acção contrária]. - disanimadur - diskubri -
diskuda - diskulpa - diskunfiadu - dismaradu -. (DES-; DIS-). N.M. sufixo de
nomes, verbos e adjectivos.
2.pref., * prefixo que exprime a ideia de [dificuldade; privação]. - disinflma;
disnutrison -. N.S. dis- é hiperónimo de DES- e DIS-.
disa
1.v.tr., *abandonar; perder. - bu ka na disa bu tarbadju pa ba sinta djumbai
(N.M.) -. (DEIXAR). N.F. dicha.
2.v.tr., *permitir; consentir. - Bu disa arus pa i firbi tok i seku bu bafal (N.M.) -.
3.v.intr., *desistir; abster-se. - I sta duenti, bo disa kusa di ba iran (R95) -.
disabidu

137
adj., *cheio de má sorte; intratável. - Mon di sangui korson di feru Anhu i
disabidu dimas (N.Me.) -. (DESAVIDO).
disadu
1.part., *abandonado. - un son na lebadu, utru na disadu (N.T.) -. (DEIXADO).
2.part., *permitido. - Tambi i disadu pa i gueria kontra pobu di Deus, i ngana elis
(N.T.) -.
disafia
v.tr., *provocar para desafio. - Ami n’ na disafia tropas di Israel (Igr.I.) -.
(DESAFIAR).
disafiu
n., *combate; duelo; competição desportiva. - Bo sibi kuma na disafiu, tudu ta
kuri na kurida, ma un son ku ta nganha premiu? (N.T.) -. (DESAFIO). N.F.
paroxítona, neol.
disakorda
v., *desacordar; não estar de acordo. (DISCORDAR). N.S. V.B.
disakordu
n., *não acordo; discordância; divergência; discórdia. (DESACORDO). N.S.
V.B.
disanovi
quant., *número cardinal. - aos, disanovi di Juliu di 1995, i na bin fala sobri
tema: salariu ku kustu di vida (IN96) -. (DEZANOVE).
disaoitu
quant., *número cardinal que designa dez mais oito. - Padrinhus e ta dati e
manda dinheru, disaoitu dolar pa minimu (R.95.) -. (DEZOITO). N.F.
proparoxítona.
disaparisi
v.intr., - Ki konjuntus kunsa disaparisi (IN96) -. (DESAPARECER). N.F. neol.,
proparoxítona, vd. disaparsi.
disaparsi
v.intr., *cessar de existir; ocultar-se. - bu ta suta kil obu na tcon bu kebral; matu
na disaparsi djanan i na sai kasas (T.M.) -. (DESAPARECER). N.F. disaparisi.
disaraska
v., *sair de uma situação difícil; desembaraçar-se; safar-se. - Si no fala kuma
kadakin ta disaraska ku manera ki ntindi, kila ke no na mata kumpanher (IN96) -
. (DESENRASCAR).
disaseis
quant., *número cardinal. - Kila ki rasposta dias disaseis (R98) -. (DEZASSEIS).
N.F. des ku seis.
disaseti
quant., *número cardinal. - Matine i so pa mininus di dozi a disaseti anus (N.M.)
-. (DEZASSETE). N.F. des ku seti.
disavensa
n., *discórdia entre amigos; inimizade. - La ke se disavensa kunsa nel (L.S.) -.
(DESAVENÇA). N.F. neol.
disbafa
v., *não abafar; aliviar; desafrontar; vingar. (DESABAFAR). N.S. V.B.
disbali
v., *não ter valor. - badjuda di me-noti tras di un bida bu disbali (H.M.) -.
(DESVALER).
disblokia

138
v., *levantar o bloqueio; resolver uma dificuldade. - un introduson di Kriolu i
linguas maternas na insinu pudiba disblokia e situason o djuda disblokia
situason di ivuluson di linguas maternas, di linguas nasional na insinu (MR98) -.
(DESBLOQUEAR). N.F. paroxítona, neol.
disbota
v., *descorar; alterar a cor; fazer perder a cor. (DESBOTAR). N.S. V.B.
disbotoa
v., *desapertar; abrir; desligar; desabotoar. (DESBOTOAR). N.S. V.B.
disdangu
v. intr., *fazer ouvidos de mercador; desdenhar; não responder; amuar. - I
sempri i disdangu elis i pega si kaminhu pa kau ku si mistida sta nel (M.K.) -.
(deriv. DES-). N.F. Mandinga “danku” que significa responder a uma saudação
ou a um apelo.
disdingui
v.intr., *deixar a solidão. N.S. V.B.
disdinguinti
v.caus., *fazer sair da solidão. - n’ ka na disa di skirbi e karta, ke n’ misti pa i
kura no kasabi, pa i disdinguintin (O.S.) -. N.M. disdingui + nti.
disdja
1.v.tr., *ter saudades de; querer. - N’ disdja kaida di sol, n’ disdja djumbai, n’
disdja ki pastrus sin era nin bera (O.S.) -. (DESEJAR). N.F. didja; disedja;
disidja.
2.v., *exprimir o voto ou desejo. - i no na disdja pa es programa tciga djuntu
delis di un bon manera (R95) -.
disdjadu
part., *querido. (DESEJADO). N.F. didjadu. N.S. V.B.
disdjela
v., *degelar; derreter o gelo. (DESGELAR). N.S. V.B.
disdjeladu
part., *derretido. (DESGELADO). N.S. V.B.
disdjunda
v.tr., *largar; alentar. (DESJUNTAR). N.S. V.B.
disdjundadu
part., *não unido; separado. (DESJUNTADO). N.S. V.B.
disdjuntivu
adj., *diz- se da conjunção disjuntiva ou subordinativa. (DISJUNTIVO). N.S.
V.B.
disdobra
v., *desenrolar. (DESDOBRAR). N.S. V.B.
disedja
v., - Ninguin ka disedja kuma no na liberta es tera li, no na pega mas arma
(R98) -. (DESEJAR). N.F. neol., vd. disdja.
disedju
1.n., *anseio; aspiração. - disedju di nha korson ku nha orason pa Deus pa
Israel sedu salbu (N.T.) -. (DESEJO). N.F. dididju; diseju.
2.n., *cobiça. - Disedju di manda riba di Deus (L.S.) -.
diseju
n., - pa no tene diseju ku onra di tarbadja (L.Cat.) -. (DESEJO). N.F. neol., vd.
disedju.
disentraliza

139
v., *afastar do centro. - kusa tudu na disentraliza (IN96) -. (DECENTRALIZAR;
DESCENTRALIZAR). N.F. neol.
disfadja
v., *tirar os ornamentos; desadornar; desenfeitar. - aah n’ tene disedju di
disfadja (F.S.) -. (DESENFAIXAR). N.S. ant. fadja.
disfalisi
v.intr., *fazer perder as forças; desmaiar. (DESFALECER). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B., sin. dismaia.
disfalisidu
part., *desmaiado. (DESFALECIDO). N.S. V.B., sin. dismaiadu.
disfalisimentu
n., *desmaio. (DESFALECIMENTO). N.S. V.B., sin. dismaiu.
disfama
v., *sujar o nome de alguém. (deriv. DES + FAMA). N.S. V.M.
disfarsa 1
v., *mascarar; dissimular; fingir. - disfarsa tciga na un tabanka pa isemplu, kil
tabanka di Balanta ku disfarsa komu un tribu balanta, bu tira bu tudu ropa bu
sapatu bu tudu inkuantu bu pui pe na tcon bu bisti lope bu rodia panu (C.P.) -.
(DISFARÇAR). N.F. neol.
disfarsa 2
n., *fingimento; dissimulação. - Na kil tempu dja no kamaradas kunsa fasi luta
klandestinu, disfarsa tciga (C.P.) -. (DISFARCE).
disfasi
v.tr., *destruir; dissolver. - tudu ta rispita: si bu tciga nun zona bu fala, i bon fasi i
bon disfasi es i no fasi kil utru la, tudu ta obi, tudu ta fasil (C.P.) -. (DESFAZER).
disfasidu
part., *destruído; dissolvido. (DESFEITO). N.S. V.B.
disfavurisidu
part., *o que não é ajudado pela sorte. (DESFAVORECIDO). N.F. neol. N.S.
V.A.
disferusa
v.tr., *polir; tirar a ferrugem. (DESENFERRUJAR). N.F. proparoxítona. N.S.
V.B., ant. ferusa.
disferusadu
part., *limpo da ferrugem; polido. (DESENFERRUJADO). N.S. V.B., ant.
ferusadu.
disfia
v.tr., *desfazer em fios; reduzir uma peça de lã em fios. (DESFIAR). N.S. V.B.
disfiadur
n., *desfia-trapos; máquina para reduzir em fios. (deriv. DESFIAR). N.S. V.B.
disfila
v.intr., *passar em filas. - I asin ki skola di samba kaba di disfila, kil badjuda ta
kubri kurpu (P.dosS.) -. (DESFILAR). N.F. neol.
disfili
n., *acto ou efeito de passar em filas; desfilada. - Disfili ku puku ropa na kurpu
tciga ku televizon (P.dosS.) -. (DESFILE). N.F. neol.
disfodja
v., *consultar as páginas de um livro. - i bai si biblioteka nde ki ba pega disfodja
librus i ka odja nin rasposta (F.M.) -. (deriv. FOLHEAR). N.S. DESFOLHAR ou
ESFOLHAR têm o significado de [tirar as folhas].

140
disforonta
v.tr., *aliviar; tirar a afronta; tirar alguém da aflição. (DESAFRONTAR). N.S.
V.B.
disfruta
v., *colher os frutos. - Otca i tciga tempu di disfruta, i manda un di si servus pa
labraduris, pa i dal si parti di fruta (N.T.) -. (DESFRUTAR). N.F. neol.
disgasta
v., *gastar lentamente; destruir pouco a pouco. (DESGASTAR). N.S. V.B.
disgosta
v., *não gostar. - Mindjeris di kunankoi disgosta djanan del (F.M.) -.
(DESGOSTAR).
disgoverna
v.tr., *governar mal. (DESGOVERNAR). N.S. V.B.
disgrasa
n., *acontecimento funesto; calamidade. - Nene Nkurlu, si i pupa, son disgrasa
na tabanka (N.Me.) -. (DESGRAÇA). N.S. ant. grasa.
disgrasadu
adj., *infeliz; que caiu em desgraça. - bu ka sibi kuma abo i koitadi, disgrasadu,
pobri, segu ku disnun (N.T.) -. (DESGRAÇADO).
disgustadu
part., *não contente; aborrecido. - I libra Lot, omi bon, ku staba disgustadu pa
mau vida di ki djintis ku ta ianda sin lei (N.T.) -. (DESGOSTADO). N.F. neol.
disgustu
n., *desprazer; mágoa; aversão. - disgustu di djugude mbaransa na nha kurpu
kansadu suma malila na po! (A.S.) -. (DESGOSTO). N.S. ant. gustu.
disi
1.v.tr., *tirar de um lugar mais elevado para um lugar mais baixo; fazer descer. -
Mindjer temos, i nega; i disi kargu i riba tras (T.M.) -. (DESCER). N.F. disinti.
N.S. disi palmera; sin. rianta.
2.v.intr., *vir de cima. - Spiritu Santu disi suma pumba i ria nel (N.T.) - i disi na
fonti i bibi iagu (P.B.) -. (DESCER). N.S. Português arcaico [DECER]; sin. ria.
disi palmera
coloc., *tirar o vinho da palmeira. - Santcu subi i ba disi kil palmera tudu i kaba, i
bibi binhu (L.S.) -. (DESCER A PALMEIRA).
disida
n., *acto de descer. - No na lembra morte di Kristu ku si disida na moradia di
mortus (L.Cat.) -. (DESCIDA). N.F. neol.
disidi
1.v.tr., *tomar a decisão; resolver. - Oki no disidi gueria no na gueria mesmu
(R98) -. (DECIDIR).
2.v.intr., *escolher; determinar-se. - No disidi tene bon saudi, pa kila no ivita
panha paludismu, no uza sempri tenda na no kama (Cecomes) -. (DECIDIR-
SE).
disidja
v., - I disidja kil bida di kamba-kamba palmera pa djubi kumida (F.M.) -.
(DESEJAR). N.F. vd. disdja.
disilitru
n., *unidade de medida dos líquidos, que corresponde à décima parte do litro.
(DECILITRO). N.F. proparoxítona. N.S. o símbolo é dl.
disimbarasa

141
v., *livrar de embaraços; soltar. (DESEMBARAÇAR). N.S. V.B.
disimbarasadu
part., *livrado de embaraços; não impedido; expedido. (DESEMBARAÇADO).
N.S. V.B.
disimbarka
v., *sair do barco. - Piskadur garandi disimbarka na Bisau (M.M.) -.
(DESEMBARCAR). N.S. ant. mbarka.
disimbarkadu
part., *saído do barco; tirado do barco. - Tropas na disimbarkadu na purtu (R98)
-. (DESEMBARCADO).
disimbuldja
v.tr., *desdobrar; desfazer o embrulho. (DESEMBRULHAR). N.S. V.A.
disimpena
v., *tirar o empeno ou deformação; aprumar; endireitar. (DESEMPENAR). N.S.
V.B.
disimpenadu
part., *aprumado; endireitado. (DESEMPENADO). N.S. V.B.
disimpenha
v.tr., *cumprir uma tarefa; levar a cabo uma missão. - No mindjer kunsa
disimpenha garandi papel, sedu ligason (C.P.). -. (DESEMPENHAR). N.F. neol.
disimu
n., *tributo; imposto correspondente à décima parte de um rendimento. - Lei di
Moises manda kilis di djorson di Levi, ku ten tarbadju di saserdoti, pa kobra
disimu (N.T.) -. (DÉCIMA). N.F. proparoxítona.
disinbolbi
v., - Prujetu na disinbolbi diritu -. (DESENVOLVER). N.F. vd. dizinvolvi. N.S.
V.A.
disinfeson
n., *destruição dos germes patógenos; saneamento. (DESINFECÇÃO). N.S.
V.A.
disinfeta
v., *tirar a infecção; sanear; destruir a causa do contágio; purificar. - si bu tene
un kau ben simentadu, bu pasa panu djuntu ku kriolina, i ta disinfeta propi kil
kau ku pudi infeta (IN98) -. (DESINFECTAR). N.S. ant. infeta.
disinflama
v., *diminuir a inflamação; perder a inflamação; diminuir o entusiasmo.
(DESINFLAMAR). N.F. neol. N.S. V.B.; sin. disintca.
disinflamadu
part., *não inflamado; sem entusiamo. (DESINFLAMADO). N.F. neol. N.S. V.B.;
sin. disintcadu.
disingata
v., *desprender; soltar. - Si oredja iabri djanan, si lingua disingata, i kunsa papia
diritu (N.T.) -. (DESENGATAR). N.S. ant. ngata.
disinkadja
v., *tirar do encalhe; sair do empate; soltar. (DESENCALHAR). N.S. V.B.
disinkadjadu
part., *saído do encalhe; livrado. (DESENCALHADO). N.S. V.B.
disinkanta
*quebrar o encanto; tirar a ilusão. (DESENCANTAR). N.S. V.B.
disinkantadu

142
part., *pessoa que perdeu o encanto. (DESENCANTADO). N.S. V.B.
disinkantu
n., *desencantamento; desencantação; desilusão. (DESENCANTO). N.S. V.B.
disinkaradu
adj., *insolente; desavergonhado; atrevido. - Kasabi disinkaradu nsomba i dan
mantenha (F.S.) -. (DESCARADO). N.S. sin. atrividu.
disinketa
v., *turbar; importunar; inquietar. - ki alguin ku na disinketa bos, kalker alguin ki
sedu, Deus na kastigal (N.T.) -. (DESINQUIETAR). N.S. ant. keta.
disinkomoda
v., *deixar de causar incómodo; deixar de incomodar. (deriv. NÃO
INCOMODAR). N.F. proparoxítona. N.S. V.A.
disinkontra
v., *não encontrar-se; divergir; ter opiniões diferentes. - ka bu dichanu dingui,
pa ka no disinkontra aos, no na pidiu (L.Cat.) -. (DESENCONTRAR).
disintca
v., *desinflamar; diminuir a inflamação; perder a inflamação; diminuir o
entusiasmo. (DESINCHAR). N.S. V.B., sin. disinflama.
disintcadu
part., *desinflamado; não inflamado; sem entusiasmo. (DESINCHADO). N.S.
V.B., sin. disinflamadu.
disintci
v., *baixar; diminuir. (deriv. DES + ENCHER). N.S. V.B., sin. basa.
disintera
v.tr., *tirar de debaixo da terra; exumar. - utru ta riba i bai disintera dinheru i ba
sugundi na utru kau (F.M.) -. (DESENTERRAR). N.F. distera.
disinteradu
part., *exumado. (DESENTERRADO). N.F. disteradu. N.S. V.B.
disinti
v.caus., *fazer descer. - nobu Jerusalen ku nha Deus na disinti di seu (N.T.) -.
(deriv. DESCER). N.F. arc., vd. disi. N.S. sin. rianta.
disintidu
part.caus., *feito descer. - Ku bon kombersa ki santcu ta disintidu di po
(C.T.daM.) -. (deriv. DESCER). N.S. sin. riantadu.
disintindimentu
n., *desacordo; falta de entendimento. - Disintindimentu na bin, suti na mati
(R95) -. (DESENTENDIMENTO). N.F. neol. N.S. ant. ntindimentu.
disintudja
v., *tirar o entulho de; tirar a obstrução; tirar a obturação. (DESENTULHAR).
N.S. V.B.
disintudjadu
part., *desobstruído. (DESENTULHADO). N.S. V.B.
disintupi
v., *tirar o entupimento; desobstruir. - N’ ta da mindjeris ke ka ta gravida ki
mesinhu: tudu kusa ku staba ntupidu na si trompas i ta disintupi (IN99) -.
(DESENTUPIR).
disintupidu
part., *não tapado; desobstruído. (DESENTUPIDO). N.S. V.B.
disinvita
v., *prevenir; evitar; evitar de invitar. - Mame dibi di disinvita finka kasarola ku

143
iagu kinti nunde ku mininus pudi lestu ku iangasal (Igr.I.) -. (deriv. DES +
INVITAR). N.F. neol.
disiona
v.tr., *somar. (ADICIONAR). N.S. V.B.
disionadu
part., *somado. (ADICIONADO). N.S. V.B.
disionariu
n., *colecção de vocábulos ou vedetas de uma língua, ordenados em ordem
alfabética, com o seu significado e alguns exemplos. - kil utru tarbadju di
Disionariu (MR98) -. (DICIONÁRIO). N.F. proparoxítona. N.S. sin. vokabulariu.
disiplina 1
v., *corrigir; castigar. - Sinhor ta disiplina kil ki ama (N.T.) -. (DISCIPLINAR).
N.F. neol.
disiplina 2
1.n., *conjunto de regras; regulamento. - Disiplina i isensial pa suguransa di
tranzitu (R95) -. (DISCIPLINA). N.F. neol.
2.n., *matéria de ensino. - Kal ki disiplina ku ma gosta del na skola? (R95) -.
disiplinadu
part., *que tem ordem; que respeita as regras. - no pudi ten un trafiku rodoviariu
disiplinadu (R95) -. (DISCIPLINADO). N.F. neol.
disipulu
n., *aluno; cada um dos doze apóstolos de Jesus Cristo; partidário de uma
doutrina. - Disipulu i ka mas si mestre, nin kriadu i ka mas si patron (N.T.) -.
(DISCÍPULO). N.F. proparoxítona.
disispera
v., *desanimar; perder a esperança. - manti kalma, ka bu disispera (Cecomes) -
. (DESESPERAR). N.F. neol. N.S. ant. spera.
disisperadu
part., *que perdeu a esperança; enfurecido. (DESESPERADO). N.S. V.B.
disisperu
n., *desesperação; aflição. (DESESPERO). N.S. V.B.
disisti
v.intr., *renunciar. - No ka disisti, djitu ten (F.J.) -. (DESISTIR).
disizon
n., *deliberação; resolução. - mo disa kil disizon pa no sinta no pera (R98) -.
(DECISÃO). N.F. neol.
diskalsa
v.tr., *tirar calçado. - Si ka kila no na diskalsa no tene no lensus na mon, no dau
praga ma di ki praga ku na ianda kel (R98) -. (DESCALÇAR).
diskalsu
adj., *sem calçado. (DESCALÇO). N.S. V.B.
diskansa
1.v.tr.j, *dar sossego ou ajuda. - Bu ba lei pa bin diskansan, didime bu ba lei pa
bin pun fadiga (R95) -. (DESCANSAR).
2.v.intr., *repousar; dormir. - Bo peran n’ diskansa un bokadu, pa n’ toma forsa
(P.B.) -.
3.v.intr., *acabar de morrer. - omi di omis ku muri aos na nha tcon, Nhu korson
diskansa i ba da Deus konta (O.S.) -.
diskansa-rabada
n., *cadeira; assento. (deriv. DESCANSAR A RABADA). N.M. lexia composta.

144
N.S. V.B.
diskansadu
part., *folgado; sossegado. - Tiu, bu pudi fika diskansadu, tera i di bo (F.J.) -.
(DESCANSADO).
diskansu
1.n., *repouso; sossego. - kansera pegan, nha kurpu ka kunsi diskansu
(C.deP.) -. (DESCANSO).
2.n., dia di diskansu, *feriado; dia consagrado ao repouso. - i na nsinaba elis
na dia di diskansu (N.T.) -. (deriv. DIA DE DESCANSO).
3.n., *descanso eterno; morte. - Da elis, Sinhor, diskansu ke ka ta kaba (L.Cat.)
-.
diskarga 1
v.tr., *tirar a carga. - i pudi odja stivaduris di fera ki ta karga i diskarga
merkadurias ki ta tciga kuas sempri di Senegal (P.dosS.) -. (DESCARREGAR).
N.S. sin. disimbarka.
diskarga 2
1.n., *diz-se das coisas descarregadas. - I ten un plaka la ke ta pruibi pa e para
e fasi karga o diskarga (R95) -. (DESCARGA).
2.n., *tiro de arma de fogo.
diskargadu
part., *diz-se do que foi tirado do barco ou de outro meio de transporte.
(DESCARREGADO). N.S. V.B., disimbarkadu.
diskargadur
n., *instrumento para descarregar; guindaste. (DESCARREGADOR). N.S. V.B.
diskargu
n., *esgoto; cano para despejos. (DESCARGO). N.S. V.B.
diskarna
n., *troça; menosprezo. - Ai, n’ tene sedi, n’ ka na bai bibi, tementi nha femias
ka para diskarna (N.Tu.) -. (deriv. DESCARNAR).
diskarnus
adj., *pessoa que não tem caridade; intratável; descarinhoso; insensível. - Abo,
bu diskarnus (R95) -. (deriv. DESCARNAR). N.F. oxítona.
diskaska
v., *polir; limpar; tirar a casca. - Kontra i diskaska arus i limpsa tudu i bai pidi
mindjer garandi nata pa ba pui na bianda (M.K.) -. (DESCASCAR). N.S. sin.
kaska.
diskiri
v.tr., *não amar; odiar; desamar. (DESQUERER). N.S. V.B.
diskisi
1.v., *não lembrar; sair da memória. - Djubi, alguin diskisi si barkafon, gosi no
safa; tiu, bin no kume (Ceef) -. (ESQUECER). N.F. proparoxítona, skisi.
2.v., *omitir; não mencionar. - n’ diskisi fala kuma grupu Mauba ki ganha
prumeru premiu (R95) -.
3.v., *não ter cuidado com; desatender. - I diskisi ki djintis ki kombati kel na
matu (R98) -.
diskisidu
1.part., *diz-se de coisa ou pessoa deixada sair da memória; não lembrado. -
Disna di labantamentu militar manga di kusa ki diskisiduba dja ke ki na pasadu
nel (R98) -. (ESQUECIDO).
2.part., *não atendido. - se viuvas na diskisidu na ora di rapati kumida (N.T.) -.

145
diskisimentu
n., *falta de lembrança; omissão. (deriv. ESQUECIMENTO). N.F. iskesimentu.
N.S. V.B.
diskolontci
v.tr., *esvaziar uma garrafa; delibar; desinchar. N.S. V.B., ant. kolontci.
diskonsola
v., *privar de consolação; entristecer; afligir. (DESCONSOLAR). N.S. V.B.
diskonsoladu
part., *sem consolação; triste; desanimado. (DESCONSOLADO). N.S. V.B.
diskonta
1.v.tr., *deduzir; tirar. - N’ na diskontau bu dinheru tok bu dismaia (M.M.) -.
(DESCONTAR).
2.v.tr., *não meter em conta. - kil ke tene fidju nin no ka ta diskontal kuma i tene
fidju (C.P.) -.
diskontadu
part., *deduzido. - Un omi ke na ganhau trizentus mil skudu, si diskontadu i tene
kuasi dusentus i oitenta o dusentus i setenta (IN96) -. (DESCONTADO).
diskontenta
v.tr., *não contentar; desagradar. (DESCONTENTAR). N.S. V.B.
diskontentamenti
n., *dissabor; desprazer. - Kusa ku tisi diskontentamenti na tera (R95) -.
(DESCONTENTAMENTO). N.F. neol. N.S. ant. kontentamenti.
diskontenti
adj., *não contente; aborrecido. (DESCONTENTE). N.S. V.B.
diskontu
n., *redução; diminuição. - Fregues i ten diskontu na pres (P.dosS.) -.
(DESCONTO).
diskoradja
v.tr., *fazer perder a coragem; desanimar. - Ma kil la ka ta diskoradja ninguin
(C.P.) - i ten tciu ki diskoradja ((C.P.) -. (DESENCORAJAR). N.F.
proparoxítona, dizinkoradja. N.S. sin. dizanima; ant. nkoradja.
diskordia
n., *desavença; falta de concórdia; desacordo. - un mundu divididu pabia di
diskordia (L.Cat.) -. (DISCÓRDIA). N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin.
disavensa.
diskorega
v.intr., *escapar das mãos; deslizar. (ESCORREGAR). N.S. V.B.
diskoteka
n., *local de recreio onde se pode ouvir música, dançar, tomar bebidas e
encontrar amigos. - No sibi kuma, na diskoteka, tciu karas ta parsi la
(Cecomes) -. (DISCOTECA).
diskriminason
n., *acto ou efeito de cuidar dos indivíduos de maneira diferente ou injusta. -
trata bu kumpanher sin diskriminason, ku sedu kuma, trata bu kumpanher sin
fasi skudju (R96) -. (DISCRIMINAÇÃO). N.F. neol. N.S. DISCRIMINAR significa
[distinguir] e DESCRIMINAR significa [absolver do crime].
disku
n., *objecto circular achatado. (DISCO). N.S. V.B.
diskubertu
n., - bu disal, sin, diskubertu, moska ba ta sinta la (R95) -. (DESCOBERTO).

146
N.F. neol., vd. diskubridu.
diskubri
1.v.tr., *pôr à vista; descoberto. - e diskubri ladu di kankra e iabri buraku riba di
kau (N.T.) -. (DESCOBRIR).
2.v., *encontrar; revelar. - si bu kala boka bu fala nada, i difisil pa pulisia
diskubri (R95) -.
diskubridu
1.part., *posto à vista. - basias o baldis na diskubridu pa merkadurias pudi
finkadu na kau di kustumi pruntu pa nogos (P.dosS.) -. (deriv. DESCOBRIR).
N.F. diskubertu.
2.part., *revelado; encontrado. - Ali tudu djanfa ku bu pensa riba di bu kabesa,
ali i diskubridu (R95) -.
diskubridur
n., *explorador; inventor. (DESCOBRIDOR). N.S. V.B.
diskubrimentu
n., *descoberta; invento. (DESCOBRIMENTO). N.S. V.B.
diskuda
1.v.intr., *não ter cuidado; descurar; não dar atenção a; negligenciar. - Pa ki
limaria diskuda tudu, pa i pudi ba panha si ermon, i da katcur bianda, i da gatu
pis, i uaga galu arus (T.M.) -. (DESCUIDAR). N.S. diskuda é o equivalente de
DESCUDAR, v.intr., e diskudanta é o equivalente de DESCUIDAR, v.tr.
2.v.intr., *relaxar-se; descontrair-se; distrair-se. - i diskudaba son na kil sabura
ke Tuga tisi dentru di no tera (C.P.) -. (DESCUIDAR-SE).
diskudadu
part., *que não tem cuidado; negligente. (DESCUIDADO). N.S. V.B.
diskudanta
v.caus., *fazer perder a atenção; fazer negligenciar; distrair. - E diskudanta omi
di djinti e kamba na boti e bai se kaminhu (F.M.) -. (deriv. DESCUIDAR). N.S.
diskudanta é o equivalente de DESCUDAR, v.tr., e diskuda é o equivalente
de DESCUIDAR, v.intr.
diskulpa 1
1.v.tr., *perdoar. - Mininus falal pa i diskulpa elis (L.S.) -. (DESCULPAR).
2.v.intr., *pedir perdão; justificar-se. - N’ kontadu kila n’ fala ami n’ ka diskulpa,
n’ pirfiri pa n’ kume pupu (R98) -. (DESCULPAR-SE).
diskulpa 2
1.n., *perdão; absolvição. - n’ na riba nunde mediku, n’ ba pidil diskulpa
(Cecomes) -. (DESCULPA).
2.n., *pretexto. - i randja un diskulpa falsu pa tapa boka di papes ku mames di
kuma matrikula i sta okupadu pa fidju di funsionariu (R96) -.
diskulpadu
part., *perdoado. (DESCULPADO). N.S. V.B.
diskumpu
v., *pôr fora do seu lugar; desordenar. (DESCOMPOR). N.S. V.B.
diskumpudu
part., *desordenado; sem compostura. (DESCOMPOSTO). N.S. V.B.
diskunfia
1.v.tr., *suspeitar; duvidar. - gatu ku furta nata i ta lestu di diskunfia: bu ta odjal i
na limbi boka (L.A.) -. (DESCONFIAR). N.F. paroxítona.
2.v.intr., *perder a confiança em. - e diskunfia di n’utru (Cecomes) -. N.S. ant.
konfia.

147
diskunfiadu
part., *suspeitoso; duvidoso. - N’ sunhaba dja pa diskunfiadu ku n’ seduba
kuma i na sedu, sorti na kudji sorti (J.D.) -. (DESCONFIADO). N.S. ant.
kunfiadu.
diskunfiansa
n., *temor de ser enganado; suspeita. - i na kria kada bias mas diskunfiansa
entri djintis (R98) -. (DESCONFIANÇA). N.S. ant. fiansa; ant. konfiansa.
diskunsi
v.tr., *não conhecer; ignorar. (DESCONHECER). N.S. V.B.
diskunsidu
part., *ignorado; incógnito. - No sedu djinti diskunsidu ku tudu djinti kunsi (N.T.)
-. (DESCONHECIDO). N.S. ant. kunsidu.
diskursa
v., *fazer discurso. - Pedru i na diskursa pa djinti (N.T.) -. (DISCURSAR). N.F.
neol. N.S. sin. papia.
diskursu
n., *exposição de um assunto. - Erodis bisti si ropa di rei, i sinta na tronu, i fasi
diskursu (N.T.) -. (DISCURSO). N.F. neol. N.S. sin. palabra.
diskuson
n., *disputa; polémica; debate. - No pensa kuma es i un aspetu ke meresi algun
diskuson (MR98) -. (DISCUSSÃO). N.F. neol., diskutison.
diskustuma
v., *não acostumar; perder o hábito. (DESACOSTUMAR). N.S. V.B.
diskustumadu
part., *não habituado. (DESACOSTUMADO). N.S. V.B.
diskuti
1.v., *trocar ideias; questionar. - La ke ta diskuti, djulga i absolvi situasons o
personalidadis di pais (P.dosS.) -. (DISCUTIR). N.F. neol.
2.v., *não estar de acordo; contestar. - Ma libra di diskuti kusa di lei, pabia i ka
ten purbitu (N.T.) -.
diskutidu
part., *questionado; debatido. - Aos mas di ki aonti, i ta papiadu, i ta diskutidu
na manga di mandjuandadis (R95) -. (DISCUTIDO). N.F. neol.
diskutidur
n., *alguém que gosta de discutir. - Nunde ki djinti diskutidur di mundu sta?
(N.T.) -. (DISCUTIDOR). N.F. neol.
diskutison
n., - kudji un utru tema di diskutison (IN96) -. (DISCUSSÃO). N.F. neol., vd.
diskuson.
dislaba
v., *fazer perder a cor; descolorir. (DESLAVAR). N.S. V.B., sin. disbota.
dislabadu
part., *que perdeu a cor; descolorido. (DESLAVADO). N.S. V.B.
dislendri
v., *tirar algo que está pendurado. N.S. V.A.; ant. lendri.
disliga
v., *tirar a ligação; interromper. (DESLIGAR). N.S. V.B.
disligadu
part., *não ligado; solto. (DESLIGADO). N.S. V.B.
disloka

148
1.v.tr., *transferir. - Igreja pirfiri tene un kau di formason lokal, di ki disloka algun
pa manda pa utru tera (Igr.I.) -. (DESLOCAR). N.F. neol.
2.v.intr., *mudar de lugar; viajar; emigrar. - Na bardadi djintis ki disloka di Bisau,
ninguin ka bin ku nin un kaneka di arus (R98) -. (DESLOCAR-SE).
dismadja
v., - Omis na dismadja dja ku medu (N.T.) -. (DESMAIAR). N.F. vd. dismaia.
dismaia
v., *perder os sentidos. - Falta puku pa i dismaia, otca ki odja un kantu di orta
sin fison (P.B.) -. (DESMAIAR). N.F. proparoxítona; dismadja. N.S. sin.
disfalisi.
dismaiadu
part., *que perdeu os sentidos. (DESMAIADO). N.S. V.B., sin. disfalisidu.
dismaiu
n., *acto de perder os sentidos; delíquio. (DESMAIO). N.F. proparoxítona. N.S.
V.B.
dismama
v.intr., *sair da mama. (DESMAMAR). N.S. V.B.; dismama é intransitivo; a
forma transitiva é dismamanta.
dismamadu
part., *alguém que parou de sugar ou mamar. (DESMAMADO). N.S. V.B.
dismamanta
v.caus., *suspender a amamentação de; desleitar. (DESMAMAR). N.M. com a
forma causativa o verbo torna-se transitivo. N.S. V.B.
dismamantadu
v.caus., *feito sair da mama. (DESMAMADO). N.S. V.B.
dismanda
v., *dar uma ordem contrária; contramandar. - Bu manda, bu dismanda, pa ami
n’ fika bu djudanti (T.M.) -. (DESMANDAR). N.F. neol.
dismantca
v.tr., *desligar; desamarrar. - E dismantca djanan rapas i largal (T.M.) -.
(DESMANCHAR). N.S. dismantca bariga.
dismantca bariga
coloc., *provocar o aborto; abortar. (deriv. DESMANCHAR A BARRIGA). N.S.
V.B., sin. tira bariga.
dismantcadu
part., *desligado; desamarrado. - Tudu ku bo dismantca na tera i na
dismantcadu na seu (N.T.) -. (DESMANCHADO).
dismantcu
n., *aborto. (DESMANCHO). N.S. V.B.
dismara
v., *soltar; desmanchar. - I dismara lebri; lebri maral diritu, i ba sugundi (P.B.) -.
(DESAMARRAR).
dismaradu
part., *soltado; desmanchado. - parmanha sedu, tudu dia, barakas ta kunsa na
montadu, mesas na finkadu, malas na iabridu, kachotis na dismaradu (P.dosS.)
-. (DESAMARRADO).
dismaskra
v., *tirar a máscara; descobrir. (DESMASCARAR). N.S. V.B.
dismaskradu
part., *posto a descoberto. (DESMASCARADO). N.S. V.B.

149
dismersi
v., *não merecer; tornar-se indigno. - Si n’ ka dauba kil ku n' dau, n’ na dismersi
meresimentu ku iar Deus na dan na bo (H.M.) -. (DESMERECER).
dismersidu
adj., *pessoa que não merece; indigno. (DESMERECIDO). N.S. V.B.
disminti 1
v., *diz-se do osso que se desloca; desarticular; luxar. (deriv. DES+METER).
N.S. V.B.
disminti 2
v.tr., *contradizer; negar a evidência. (DESMENTIR). N.S. V.A.
dismintidu 1
part., *desarticulado; luxado. (deriv. DES+METER). N.S. V.B.
dismintidu 2
part., *contraditado; impugnado. - Asin ki fika dismintidu mortu di asasinu di Bud
Af duranti kil noti (R95) -. (DESMENTIDO).
dismintidura
n., *falta de articulação; desarticulação; luxação. (deriv. DES+METER). N.S.
V.B.
dismobilizason
n., *dissolução de um exército. - dismobilizason di forsa armada (R98) -.
(DESMOBILIZAÇÃO). N.F. neol.
dismoraliza
v., *desanimar; fazer perder a coragem. - Ora ku sta na djumbai, si bu lanta, ka
bu dispidi, purke, si bu dispidi, bu ta dismoraliza kil utru djinti (IN96) -.
(DESMORALIZAR). N.F. neol.
dismotiva
v., *fazer perder o interesse. - falta di speransa i ta imobiliza, i ta dismotiva
tambe (R95) -. (DESMOTIVAR).
disna
con., *preposição que indica [desde há muito tempo]; desde. - Disna di kil dia
nunka mas i ka torna konta mintira na si vida (L.S.) -.
disnata
v., *tirar a nata do leite. (DESNATAR). N.S. V.B.
disnatadera
n., *máquina para desnatar o leite. (DESNATADEIRA). N.S. V.B.
disnatadu
part., *leite sem nata. (DESNATADO). N.S. V.B.
disnortia
1.v., *fazer perder o rumo.
2.v.intr., *perder o rumo; perder o norte. - Karnel madja lubu un koldadi mbuka,
to ki Lubu disnortia i sinta ku rabada (M.M.) -. (DESNORTEAR). N.F. sin.
taranta.
disnutrison
n., *falta de nutrição. - Falta di ijeni na kurpu i na bairus o tabankas, disnutrison
ta omenta tacha di mortalidadi (P.dosS.) -. (DESNUTRIÇÃO). N.F. neol.
disobdiensia
n., *falta de obediência; transgressão de uma ordem. - disobdiensia di un omi
leba manga di djinti pa sedu kulpadu (N.T.) -. (DESOBEDIÊNCIA). N.F.
proparoxítona, neol.
disobdienti

150
adj., *que não obedece. - Pabia purmeru, asin ku no seduba: tulu, disobdienti
(N.T.) -. (DESOBEDIENTE).
disobdisi
1.v.tr., *não obedecer a; transgredir. - Kin ku disobdisi un des mandamentus
mas pikininu i na tcomadu alguin mas pikininu na renu di seu (N.T.) -.
(DESOBEDECER A). N.F. proparoxítona. N.S. DESOBEDECER.
2.v.intr., *não cumprir. - I ka sedu kilis ku disobdisi? (N.T.) -. (DESOBEDECER).
disobdisidu
part., *não obedecido; transgredido. (DESOBEDECIDO). N.S. V.B.
disobriga 1
v., *livrar de uma obrigação; absolver; cumprir o preceito pascal.
(DESOBRIGAR). N.S. V.B.
disobriga 2
1.n., *quitação de uma conta; confissão e comunhão; preceito pascal.
(DESOBRIGA).
2.n., *confissão e comunhão; preceito pascal. N.S. V.B.
disobrigadu
1.part., *não obrigado; exonerado. (DESOBRIGADO).
2.part., *que cumpriu o preceito pascal. N.S. V.B.
disonra 1
v.tr., *infamar; desflorar; deflorar. (DESONRAR). N.F. dizora. N.S. V.B.
disonra 2
n., *vergonha. (DESONRA). N.S. V.B.
disonradur
n., *pessoa que causa desonra; desflorador; deflorador. (deriv. DESONRAR).
N.S. V.B.
disordi
n., *falta de ordem; confusão. (DESORDEM). N.S. V.B.
disorganizadu
part., *não organizado; desordenado; com falta de ordem. - I ten kusa
disorganizadu (IN96) -. (DESORGANIZADO). N.F. neol.
dispacha
v.tr., *resolver; permitir. - Ki ku bu kumpra la pa bin dispachal li, i ma karu di ki
ku bu kumpralba (R98) -. (DESPACHAR).
dispachadu
part., *o que foi resolvido; permitido. (DESPACHADO). N.S. V.B.
dispachanti
n., *despachador; pessoa que prepara os documentos para despachar.
(DESPACHANTE). N.S. V.B.
dispachu
n., *resolução; documento que permite um negócio público. - Kapiton ta fasi
dispachu diretamenti a sinhor Presidenti (R99) -. (DESPACHO). N.S. V.B.
dispapia
v., *falar à toa; dizer mentiras; palavrear; dar o dito por não dito. - si tudu
vontadi di dispapia ki kustuma (R98) -. (deriv. DES+PAPEAR). N.F. paroxítona.
N.M. DES exprime a noção de [reforço].
dispapiadu
part., *o que é falado à toa; dado o dito por não dito. (DESPAPEADO). N.S.
V.B.
dispar

151
adj., *não par. (DÍSPAR). N.F. oxítona. N.S. V.B.
dispara
v., *dar tiros de arma de fogo. - i falanu kuma pa ninguin dispara tiru (R98) -.
(DISPARAR). N.F. neol.
disparadu
part., *diz-se do tiro de arma de fogo. - No sibi kuma tudu arma ke disparadu i
sangui di pekadur (R99) -. (DISPARADO).
disparidadi
n., *falta de paridade; desigualdade. - ilimina disparidadis di entrada na
impregus ke ten entri un sexu ku utru sexu (R95) -. (DISPARIDADE). N.F. neol.
disparsi
1.v.intr., *cessar de existir. - na kil ora kasa disparsi djanan (F.M.) -.
(DESAPARECER).
2.v.intr., *ocultar-se; retirar-se. - Andju disparsi, i disal (N.T.) -.
disparu
n., *tiro; detonação. - Es noti i obidu alguns disparus (R98) -. (DISPARO).
dispensa 1
v., *conceder, gastar; isentar; autorizar. - no misti pa gardisi atenson di tudu
kilis ki dispensa se tempu pa sukuta no programa (R95) -. (DISPENSAR). N.F.
neol.
dispensa 2
n., *licença; autorização; isenção. (DISPENSA). N.F. neol. N.S. V.B.
dispensa 3
n., *armário ou compartimento onde se guardam géneros alimentícios.
(DESPENSA). N.S. V.B.
dispensadu
part., *não obrigado; isento. (DISPENSADO). N.S. V.B.
dispensariu
n., *posto sanitário; centro de saúde. (DISPENSÁRIO). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B.
disperta
1.v.tr., *tirar do sono; acordar; estimular; activar; espertar. - i disperta atenson di
Liga na manga di sintidus (R95) -. (DESPERTAR).
2.v.intr., *despertar do sono; tomar consciência. - kila disperta djanan (L.S.) - Si
bu ka disperta, n’ na bin riba di bo suma ladron (N.T.) -. N.S. sin. sperta.
dispertadu
part., *acordado; vigilante. (DESPERTADO). N.S. V.B., sin. spertadu.
dispeza
n., *gasto; consumo. - manga di funsionarius ta tarbadja na dus o tris kaus pa
pudi djunta dinheru pa dispezas di mis di si familia (P.dosS.) -. (DESPESA).
dispi
1.v.tr., *tirar toda ou parte da roupa. - Dispi farda kinti-kinti, tira farda ku kusa
tudu (C.P.) -. (DESPIR).
2.v.intr., *ficar nu; despojar-se. - E dispi tudu, e ditanda ropa, e laba kurpu
(T.M.) -. (DESPIR-SE).
dispidi
1.v., *fazer as despedidas; dizer adeus. - N’ na dispidi tudu djintis ku obinu
(R97) - I dispidi pa bai, mindjer garandi barsal (M.K.) -. (DESPEDIR-SE).
2.v., *demitir um empregado.
dispindra

152
1.v.tr., *desprender. - Onpane bai dispindra buli na palmera -.
(DESPENDURAR). N.F. disprinda.
2.v.intr., *ficar solto. - e fura-fura na ramu di polon ku pumba, e fura-fura, aza di
Falkon kudi na ramu di po uap, i kebra; i dispindra e kai tutc (T.M.) -.
(DESPENDURAR-SE).
dispindradu
part., *solto. (DESPRENDIDO). N.F. disprindadu. N.S. V.B.
dispintiadu
part., *diz-se dos cabelos em desordem. (DESPENTEADO). N.F. neol. N.S.
V.B., kabelu dispintiadu.
dispirguisa
v., *sair do estado de indolência; tornar-se activo. - I na dispirguisa -. (deriv.
PREGUIÇAR). N.S. V.A., ant. pirguisa 1.
dispista
v., *sair da pista; desnortear. - Bu ta odja un gaju dispista i ba madjau i matau la
na brinkadera (R95) -. (DESPISTAR). N.F. neol.
displisa
v., *desfazer o frisado; alisar; desfrisar. (deriv. DES + PLISSAR). N.S. V.M., ant.
plisa.
disponivel
adj., *que está à disposição; livre. - na kualker mumentu anos no sta disponivel
pa tarbadju (MR98) -. (DISPONÍVEL). N.F. paroxítona, neol. N.S. sin. pruntu.
disportivu
adj., *relativo ao desporto. - no na bin fasi kil ku ta faladu remati final na djiria
disportiva (R95) -. (DESPORTIVO). N.F. neol. N.S. V.A.
disportu
n., *prática de exercícios físicos; divertimento; actividade desportiva individual
ou de equipa. - Disportu ta torna un omi mas san pa nfrenta tarbadju (IN96) -.
(DESPORTO).
dispostu
adj., *propenso; pronto; preparado. - Manga di bias no sta dispostu pa djuda un
alguin so na momentu di kansera (L.S.) -. (DISPOSTO).
dispozison
n., *vocação; inclinação; preceito. - no da dispozison di negosia es krizi pa via
diplomatika o politiku (R98) -. (DISPOSIÇÃO). N.F. neol.
dispraia
v.intr., *baixar da água do mar; sair da praia; vazar. (deriv. DES + PRAIA). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
dispraiadu
part., *vazado; diz-se do mar durante a maré baixa. N.S. V.B.
dispresu
n., *falta de estima; desdém. - i pirsis pa i sedu un alguin ku djinti di fora ta
rispita pa i ka kai na dispresu (N.T.) -. (DESPREZO).
dispreza
v., *rejeitar; desestimar; depreciar; não dar importância. - n’ ka pudi dispreza
nha kultura (IN96) -. (DESPREZAR). N.F. neol.
disprinda
v.tr., *tirar do seu lugar. - Santcu rabida i sibi, i disprinda buli di binhu i bibi tok i
farta (A.P.) -. (DESPENDURAR). N.F. neol., vd. dispindra.
disprindadu

153
part., *tirado do seu lugar. (DESPENDURADO). N.F. neol., vd. dispindradu.
N.S. V.A.
dispus
adv., - Dispus ku e kaba kumpu kasa, rei di baguera patil mel na saku (A.P.) -.
(DEPOIS). N.F. vd. dipus.
dispus di
loc.adv., - Dispus di kila ninguin ka torna osa si kumpanher (A.P.) -. (DEPOIS
DE). N.F. vd. dipus di.
dispus di ermon di amanha
n., *três dias a partir de hoje. (deriv. DEPOIS DO IRMÃO DE AMANHÃ). N.M.
lexia complexa. N.S. V.A.
disputa
n., *discussão acalorada; debate; contenda. - I un disputa kontinua tras di djintis
ki kalsa sapatu di kuru (P.dosS.) -. (DISPUTA). N.F. neol.
disputadu
part., *discutido; competido. - Final di segunda katiguria i na disputadu dipus di
amanha (R95) -. (DISPUTADO). N.F. neol.
disrama
v., *cortar os ramos. - Bon djintis na limpa dja e ianda matu e kaba, suma djintis
ki na disrama (IN84) -. (DESRAMAR).
disrispita
v., *faltar ao respeito a; não respeitar. - bu na disrispita Deus manera ku bu na
kebra lei (N.T.) -. (DESRESPEITAR). N.F. neol.
disrispitu
n., *falta de respeito; irreverência. - Rispitu ku disrispitu, ngaba ku fala mal, tudu
no ta pudu (N.T.) -. (DESRESPEITO). N.F. neol. N.S. sin. falta di rispitu.
disrola
v., *estender o que está enrolado. - Kamisinha, disrolal pa i kubri matcundadi
diritu (Cecomes) -. (DESENROLAR). N.S. sin. distindi.
disroladu
part., *abrir, estendendo o que estava enrolado. - I tenba un librusinhu disroladu
na si mon (N.T.) -. (DESENROLAR). N.S. Aos manuscritos antigos, de pele de
carneiro enrolada, davam-se o nome de pergaminhos.
disrosga
v., *desaparafusar. (DESENROSCAR). N.S. V.B.
dista
v.intr., *estar longe. (DISTAR). N.S. V.B.
distaka
1.v., *distinguir; pôr em evidência. - Sobri pontu di vista etniku, i ta distaka seti
etnias nde ke kondisons di padi i ma garandi di nivel nasional (R95) -.
(DESTACAR). N.F. neol.
2.v., *desabotoar; desapertar. N.S. ant. taka 3.
distakadu
1.part., *posto em evidência. - Na dukumentus di Ministeriu, no ta odja kuma
insinu basiku sempri ta sta distakadu (MR98) -. (DESTACADO).
2.part., *separado; desabotoado. N.S. ant. takadu.
distakamentu
n., *força militar ou grupo. - I bin tciga altura ki nesesariu riorganiza kil milisias
ki kunsa fasidu agora distakamentu femininu (C.P.) -. (DESTACAMENTO). N.F.
neol.

154
distansia 1
v., *pôr distante; afastar. - N’ buska speransa, n’ sufri, n’ ntindi; ora ki na bin
distansia, n’ ta odjau bu na peran (A.H.) -. (DISTANCIAR). N.F. paroxítona,
neol.
distansia 2
n., *espaço entre dois pontos; intervalo; afastamento. - sinku kilometru di
distansia (IN96) -. (DISTÂNCIA). N.F. proparoxítona, neol.
distansiadu
part., *atrasado; afastado. (DISTANCIADO). N.S. V.B.
distanti
adj., *longe; afastado. (DISTANTE). N.S. V.B.
distapa
v., *destampar; tirar o tampo. - I ta tapal ku tampu i disal mas pa i firbi ku ki
tceben, i ta distapal i toma po di buli i bulil (N.M.) -. (DESTAPAR).
distapadu
part., *sem tampo. (DESTAPADO). N.S. V.B.
distera
v.tr., (DESENTERRAR). N.F. vd. disintera. N.S. V.B.
disteradu
part., (DESENTERRADO). N.F. vd. disinteradu. N.S. V.B.
distina
v., *determinar com antecedência; reservar. - I distinanu pa sedu si fidjus (N.T.)
-. (DESTINAR). N.F. neol.
distinadu
part., *fixado previamente; designado. - E mininu i distinadu pa pui manga di
djinti na Israel pa kai, pa lantanda tambi manga delis (N:T.) -. (DESTINADO).
N.F. neol.
distindi
v., *estender; esticar; dilatar. - Iran-segu distindi kurpu tudu riba di kana, lebri
mara si rabu (L.S.) -. (DISTENDER). N.S. distindi pe; distindi stera.
distindi pe
coloc., *esticar os pés. (deriv. DISTENDER OS PÉS). N.S. V.A.
distindi stera
coloc., *estender a esteira no lugar do choro, como gesto ritual que lembra a
alma e a presença da pessoa falecida. - e tciga e distindi stera, djintis ta bai fala
mantenha na kau di tcur (N.M.) -. (deriv. DISTENDER A ESTEIRA). N.S. ant.
ialsa stera.
distindidu
part., *estendido; alargado. - un lensolinhu branku distindidu na un kama
molaflex di karton (F.M.) -. (DISTENDIDO).
distingui
1.v.tr., *perceber as diferenças; reconhecer. - i ka pudiba distingui elis, manera
ke parsiba suma djemias berdaderus (L.S.) -. (DISTINGUIR).
2.v.intr., *evidenciar-se; tornar-se notável. (DISTINGUIR-SE).
distinguidu
adj., *separado; elegante. (DISTINTO). N.S. V.B.
distinson
1.n., *diferença. - El i bin pa salba tudu djintis sin distinson di rasa o kor (L.S.) -.
(DISTINÇÃO).
2.n., *mérito; honra.

155
distinu
1.n., *direcção; fim; objectivo. - Taxi pudi leba pasajeru di distinu diferentis i
kobra kadaun delis (P.dosS.)- Na kil tempu i eraba un omi ku si distinu (O.S.) -.
(DESTINO).
2.n., *sorte; fatalidade. - Ma si distinu na sedu ngratu pa mi, anta n’ na sufri
(T.Dj.) -.
distrai
v., *perder a atenção; divertir. (DISTRAIR). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
distraidu
part., *não atento. (DISTRAÍDO). N.S. V.B.
distranha
v., *ficar decepcionado; estar desiludido; duvidar. - Sinhor ka rispundil kil ora,
ma nin ku kila i ka distranha, i kontinua pui fiansa na Sinhor (L.S.) -. (deriv.
ESTRANHAR). N.S. Português ESTRANHAR significa admirar-se, cujo
equivalente é stranha: distranha, que traduz “ficar decepcionado”, tem como
equivalentes DES + ESTRANHAR.
distranhadu
part., *que ficou decepcionado; que está desiludido. (deriv. ESTRANHAR). N.S.
V.A.
distranka
v., *tirar a tranca a; abrir. (DESTRANCAR). N.S. V.B.
distrason
1.n., *falta de atenção. (DISTRACÇÃO).
2.n., *divertimento. - Juventudi pudi nkontra lugar di se distrason (IN96) -.
(DISTRACÇÃO).
distrata
v.tr., *tratar por conta de outrem; tratar documentação. (TRATAR). N.S. V.B.,
distrata tem como equivalente TRATAR e não DISTRATAR.
distratadu
part., *tratado por conta de outrem. (TRATADO). N.S. V.B., distratadu não
mantem o significado do equivalente DISTRATADO, mas o seu contrário
TRATADO.
distribuison
n., *fornecimento; entrega. - i na dividu altura enton i na fasidu distribuison di
chavis (R95) -. (DISTRIBUIÇÃO). N.F. neol.
distrui
v., *arruinar; demolir; fazer desaparecer. - Na selula virus ta distrui material
jenetiku (R95) -. (DESTRUIR). N.F. oxítona. N.S. sin. disfasi.
distruidu
part., *arruinado. (DESTRUÍDO). N.S. V.B., sin. disfasidu.
distruidur
n., *aquele que destrói; demolidor. (DESTRUIDOR). N.S. V.B.
distruison
n., *ruína; demolição. - Pa e ka lansa kil ordi, ku sedu distruison di pontu di
Finete (R98) -. (DESTRUIÇÃO).
distubi
v., *tornar a beber; retomar a bebida (deriv. DES+) . N.F. Mandinga “tùubi” que
significa pedir perdão ou converter-se . N.S. ant. tubi.
disvantajen
1.n., *prejuízo. - Djumbai, n’ pensa kuma i tene puntus ku mas vantajen di ki

156
disvantajen (IN96) -. (DESVANTAGEM). N.F. paroxítona. N.S. ant. vantajen.
2.n., *inferioridade.
disvia
1.v.tr., *mudar a direcção ou a posição de; subtrair fraudulentamente. - Ora ki
disvia dinheru i ta ba ntergal na un iran (F.M.) -. (DESVIAR). N.F. paroxítona.
2.v.intr., *afastar-se; discordar. - Si kansera bin, ki ora e ta disvia (N.T.) -.
(DESVIAR-SE).
disviu
n., *erro; mudança de direcção ou de posição. - numeru di disviu aumenta na
pais, numeru di banditismu aumenta (IN96) -. (DESVIO). N.F. paroxítona.
dita
1.v.intr., *estar colocado horizontalmente no chão; estar deitado. - Familia bai e
bai odjal i dita ku korda na garganti, i muri tok i podri (N.M.) -. (deriv. DEITAR).
2.v.intr., *estender-se na cama ou no chão. - Lubu riba i ba dita, sol notiba dja
(Ch.Mb.) -. (DEITAR-SE). N.S. DEITAR é hiperónimo de dita e de ditanda.
dita di kosta
coloc., *negar; recusar. - Rapas garandi dita di kosta i nega (Cecomes) -. (deriv.
DEITAR-SE DE COSTAS). N.S. V.M., sin. nega.
ditadu 1
part., *colocado horizontalmente; deitado. - i odja Pis-kabalu ditadu suma ki
lebri konta (P.B.) -. (deriv. DITADO). N.S. DITADO é hiperónimo de ditadu e de
ditandadu.
ditadu 2
n., *provérbio; sentença popular. - Ditadu i bardadi ku fala kuma un ta sumia,
utru ta kebra (N.T.) -. (DITADO). N.F. neol. N.S. sin. ditu.
ditadur
n., *indivíduo que pretende impor a sua vontade aos outros; chefe de um
governo absoluto. - un stilu di mas puru ditadur di Afrika (R98) -. (DITADOR).
ditadura
n., *regime político onde prevalece um poder absoluto. - dentru di si ditadura i
ten un politika agrikula ki fasi ki bunitu (IN96) -. (DITADURA). N.F. neol. N.S.
ant. dimokrasia.
ditalhadamenti
adv., *com todos os pormenores ou detalhes. - djintis ke ta sinta splika
ditalhadamenti (IN96) -. (DETALHADAMENTE). N.F. neol.
ditanda
1.v.caus., *pôr horizontalmente; colocar. - bu toma galinha bu ditandal na grelia
bu fika bu ta viral pa ka i pudi kema (N.M.) -. (DEITAR).
2.v.caus., *levar para a cama. - Otca mininus durmi, lebri bai ditanda elis (L.S.)
-. N.S. DEITAR é hiperónimo de ditanda e de dita; ditanda arma.
ditanda arma
coloc., *depor as armas; aceitar o cessar-fogo; desistir da luta. - Nha kumisariu
pulitiku fala pa n’ ditanda arma, n’ falal n’ ka na ditanda (R98) -. (deriv. DEITAR
AS ARMAS).
ditandadu
part.caus., *metido na cama; colocado horizontalmente; posto. - Bo bin djubi
lugar nunde ki ditandadu nel (N.T.) -.(deriv. DEITAR). N.S. DITADO é
hiperónimo de ditandadu e de ditadu.
ditu
n., *máxima; provérbio. - bo na lembrantan e ditu ku fala: dutur, kura bu kabesa

157
(N.T.) -. (DITO). N.S. ditu é hiperónimo de DITO e de PROVÉRBIO; sin.
ditadu.
divagar
adv., - No na pidi tambe kondutoris, ki ta sirkula na ki rua, pa e ianda divagar,
purke i ten djintis ku mora la (R95) -. (DEVAGAR). N.F. neol., vd. dibagar.
divagarozu
adj., *vagaroso; preguiçoso; lento. - ka bo sedu divagarozu na tarbadju (N.T.) -.
(deriv. DEVAGAR). N.F. neol. N.S. sin. amonton.
divasta
v., *destruir; arruinar. - ditadur ki divasta tudu sistema ke pudi parsi na es tera li
(IN96) -. (DEVASTAR). N.F. neol. N.S. sin. dana.
diver
n., *obrigação. - I pui skola la purke i diver di Governu pui skola (MR98) -.
(DEVER). N.F. neol. N.M. pl. diveris. N.S. sin. diretu.
diveris
n.pl., - Kada bindidur kunsi si lugar, si diritus i si diveris dianti di si kolegas
(P.dosS.) -. (DEVERES). N.F. paroxítona, neol., vd. diver. N.S. sin. diretu.
diversidadi
n., *diferença; variedade. - Palabra diversidadi biolojika i ta uzadu pa mostra
diversidadi di vida na tera (R95) -. (DIVERSIDADE).
diverson
n., *recreio. - no na fasi un parki publiku la, di diverson, pa kriansa (R95) -.
(DIVERSÃO). N.F. neol. N.S. sin. djugu.
diversu
1.adj.pl., *diferente; discordante. - li opinions i diversus (R95) -. (DIVERSO).
N.F. neol. N.S. sin. diferenti.
2.adj.pl., *muitos; vários. - i na mata diversu numeru di limaria di floresta (IN96)
-. (DIVERSOS). N.S. diversu é hiperónimo de DIVERSO e DIVERSOS; sin.
tciu.
divida
n., - na 1991 divida isternu i seduba di 597 milions di dolar (P.dosS.) -.
(DÍVIDA). N.F. proparoxítona, neol., vd. dibida.
dividendu
n., *o número que se divide pelo divisor. (DIVIDENDO). N.S. V.B., ant. divizur.
dividi
1.v.tr., *separar; distribuir; repartir. - Ami dividi ku bontadi nha mangu ku bo
(Ceef) -. (DIVIDIR). N.F. neol., dibidi. N.S. sin. rapati.
2.v.tr., *desunir; pôr em discórdia. - E kustuma me kil manera di dividi pa rena
(R96) -. N.S. sin. separa.
3.v.tr., *fazer uma das quatro operações aritméticas de base, a divisão.
4.v.intr., *separar-se; ramificar-se; divergir. - Si un familia dividi anti delis, ki
familia ka pudi nguenta (N.T.) -. (DIVIDIR-SE).
divididu
part., *separado; desunido. - Karnaval di Guine pudi divididu na dus itapas:
antis i dipus di tcigada di televizon (P.dosS.) -. (DIVIDIDO). N.F. neol.,
dibididu.
dividu
adj., *próprio; justo. - I pa tenta pui kusas na se dividu lugar (R95) -. (DEVIDO).
N.F. neol.
divina

158
adj.f., *que é relativo a Deus ou a uma divindade; sobrenatural. - Maternidadi
divina di Maria (L.Cat.) -. (DIVINA). N.F. neol.
divinason
n., *interpretação do futuro; presságio; previsão; adivinha. - I ta nganhaba
manga di dinheru ku si divinason (N.T.) -. (DIVINIZAÇÃO; ADIVINHAÇÃO).
N.F. neol. N.S. sin. bota sorti.
divindadi
n., *natureza divina. - pa fasinu mati na si divindadi (L.Cat.) -. (DIVINDADE).
N.F. neol.
divinha 1
v., - divinha kin ki dau! (N.T.) -. (ADIVINHAR). N.F. neol., vd. dibinha 1.
divinha 2
n., - Purmeru fidju bin fala si mame kuma i na bai djuga divinha ku Djon (F.M.) -.
(ADIVINHA). N.F. neol., vd. dibinha 2.
divirjensia
1.n., *discordância; desacordo. - Divirjensia ku n’ pudi ten ku kualker dirijenti, no
na diskuti atraves di dialogu (R95) -. (DIVERGÊNCIA). N.F. proparoxítona,
neol.
2.n., *separação progressiva de duas linhas.
divirti
1.v.tr., *distrair; fazer rir; dar alegria. - Si i ten un festasinhu, binhu pudi uzadu
pa divirti djintis (F.M.) -. (DIVERTIR). N.F. neol., dibirti.
2.v.intr., *distrair-se; recrear-se. - velius pudi ba nkontra, e diskansa e divirti
(IN96) -. (DIVERTIR-SE). N.S. sin. brinka.
divirtidu
part., *alegre; distraído. (DIVERTIDO). N.S. V.B.
divirtimentu
n., *passatempo; entretenimento. - ninguin ka tudji divirtimentu (R97) -.
(DIVERTIMENTO). N.F. neol. N.S. sin. brinkadera.
divison
1.n., *discórdia; distribuição. - bo toma sintidu ku kilis ku ta tisi divison (N.T.) -.
(DIVISÃO). N.F. divizon.
2.n., *compartimento; departamento.
3.n., *uma das quatro operações aritméticas de base, pela qual se acha
quantas vezes um número está contido noutro.
diviza
n., *disponibilidades cambiais de um estado; moeda estrangeira. - i fasi kil troka
di diviza (IN96) -. (DIVISA). N.F. neol.
divizon
n., - i ten un divizon sosial ki ta ditirminadu pa puder ikonomiku i sosiu-politiku
(P.dosS.) -. (DIVISÃO). N.F. neol., vd. divison.
divizu
adj., *separado; dividido; em discórdia. (DIVISO). N.F. neol. N.S. V.B., sin.
divididu.
divizur
n., *número pelo qual se divide outro chamado dividendo. (DIVISOR). N.S.
V.B., ant. dividendu.
divolvi
v., - i kuma gora, divolvin dinheru! (R95) -. (DEVOLVER). N.F. neol., vd.
divulvi.

159
divorsia
v., *separar-se judicialmente. - mindjor e kaba pa sipara ofisialmenti, o pa e
kaba pa divorsia (R95) -. (DIVORCIAR). N.F. proparoxítona, neol.
divorsiu
n., *dissolução do casamento em vida dos cônjuges. - i ka sta difinidu pur lei
kuma dipus di divorsiu i mame o pape ku dibi di fika ku mininu (R95) -.
(DIVÓRCIO). N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin. kaba kasamenti.
divulga
v., *tornar público; propagar. - Pa e divulga ideias ku valuris, pa un tomada di
konsiensia sosial (R95) -. (DIVULGAR). N.F. neol.
divulgadu
part., *tornado público; propagado. - e ka misti pa se nomi i divulgadu (R98) -.
(DIVULGADO). N.F. neol. N.S. sin. faladu.
divulgason
n., *difusão; propagação. - Kiriol pudi uzadu na tarbadju di divulgason tekniku
(Dea) -. (DIVULGAÇÃO). N.F. neol.
divulvi
v.tr., *restituir. (DEVOLVER). N.F. divolvi. N.S. V.B.
divulvidu
part., *volvido; restituído. (DEVOLVIDO). N.S. V.B.
dizanima
1.v.tr., *desencorajar; fazer perder o ânimo. - kil la ka dizanima populason
(C.P.) -. (DESANIMAR). N.F. neol. N.S. sin. diskoradja.
2.v.intr., *perder o ânimo ou a coragem. - djudanu nguenta tudu kansera sin
dizanima (L.Cat.) -. (DESANIMAR-SE).
dizafina
v., *fazer perder a afinação; desacordar. (DESAFINAR). N.S. V.B.
dizafinadu
part., *que não está entoado. (DESAFINADO). N.F. neol. N.S. V.B., ant.
afinadu.
dizanimadu
part., *descorajado; que perdeu o ânimo. - Asin no ka ta fika dizanimadu (N.T.)
-. (DESANIMADO). N.F. neol.
dizanimu
n., *abatimento. - speransa ka ta tisi dizanimu (N.T.) -. (DESÂNIMO). N.F.
proparoxítona, neol.
dizarma
v., *tirar as armas; tirar a armação. - Si bu ka dizarma Sapo Fora, anta ami n’
na arma tambi nha guardas (F.J.) -. (DESARMAR).
dizarmadu
part., *pessoa que não tem arma; sem armação. - Tudu djintis dizarmadu, nin
manduku nin pedra bu ka pudi tene (F.J.) -. (DESARMADO).
dizastri
1.n., *sinistro; desgraça. (DESASTRE). N.F. neol.
2.n., *acidente de viatura. - Si bu rispita es sinalis, i ta ivitadu gravis disastri ki ta
pupadu vidas (R95) -. N.S. sin. karu foga.
Dizembru
n., *duodécimo e último mês do calendário gregoriano. - dia trinta di Dizembru
pamanha (R95) -. (DEZEMBRO).
dizena

160
quant., *numeral colectivo que designa um grupo de dez. - kolera mata dja vida
di dizena di no parenti (IN96) -. (DEZENA). N.F. neol.
dizenha
v., *fazer o desenho de; imaginar; projectar. - Abraon na peraba kil prasa ki
Deus dizenha (N.T.) -. (DESENHAR). N.F. neol.
dizenhadur
n., *pessoa que faz desenhos ou planos. (DESENHADOR). N.S. V.B.
dizenhu
1.n., *representação gráfica de objectos. - Skribi, bu manda kontanu, o fasi
dizenhu ku si storia, bu mandanu (M.M.) -. (DESENHO).
2.n., *plano; projecto. - Vinda di Renu di Deus i dizenhu fundamental ki Deus
tene riba di mundu i riba di kadakin di nos (L.S.) -.
3.n., *disciplina escolar. - No ten matimatika, fizika, dizenhu (J.S.) -.
dizerta
v.tr., *abandonar. - Utru badjudas e dizerta di kaza di se familia e bai fika na
kaza di se kolegas, pabia se papes ku se mames ta konsidja elis, e ka misti obi
(N.M.) -. (DISERTAR).
dizertadur
n., *soldado que abandona o serviço militar; pessoa que abandona os próprios
compromissos; desertor. (deriv. DESERTAR). N.F. neol. N.S. V.B.
dizertifikason
n., *processo pelo qual uma região se torna árida, com pouca vegetação,
quase como um deserto. - No na kecha di dizertifikason, falta di tcuba: na bu
opinion ke ki pirsis fasi pa muda e situason? (R95) -. (DESERTIFICAÇÃO). N.F.
neol.
dizertu 1
n., *região natural que pela falta de água não apresenta praticamente
vegetação. - Tambi matu na kirsi tciu, dizertu na kuri (M.M.) -. (DESERTO).
dizertu 2
adj., *diz-se de uma região árida; desértico. - No na kaba ku fika ku un tera
dizertu pus (IN96) -. (deriv. DESERTO).
dizigualdadi
n., *diferença de direitos e de nível socioeconómico entre os membros de uma
sociedade ou entre entidades. - No fala pa kuridji dizigualdadi entri rijons (R95)
-. (DESIGUALDADE). N.S. ant. igualdadi.
dizimpregu
n., *falta de emprego; estado de desempregado. - I ten un garandi numeru di
dizimpregu (IN96) -. (DESEMPREGO). N.F. neol.
dizinforma
v., *informar erradamente. - i bon pa djintis prukura informa ke ba ta dizinforma
(R95) -. (DESINFORMAR). N.F. neol.
dizingoda
v.tr., *tirar a ilusão; desiludir. (DESENGODAR). N.S. V.B.
dizinkoradja
v., *fazer perder a coragem; desanimar. - Dizinkoradja teknikus pa e bai la:
manga di elis ta mandadu e pirfiri e sai di Ministeriu di Saudi e fika fora (IN96) -.
(DESENCORAJAR). N.F. proparoxítona, neol., vd. diskoradja.
dizintindi
1.v.tr., *não entender. (DESENTENDER).
2.v.intr., *entrar em conflito. - i dizintindi kompletamenti ku tudu djintis pabia di

161
kuma i ten roson, dentru di rispitu di dimokrasia, ku el nunka i ka tciga di rispita
(R98) -. (DESENTENDER-SE).
dizinvolvi
1.v.tr., *incrementar; aumentar. - Bu sibi kuma mininu ki ka ta kum diritu ka pudi
dizinvolvi si djiresa? (L.S.) -. (DESENVOLVER). N.F. disinbolbi.
2.v. pron., *crescer; progredir. - Konformu siensia ku teknika dizinvolvi, asin
tambi ku omis na torkia se manera di komporta (R95) -. (DESENVOLVER-SE).
N.S. sin. kumpu tera.
dizinvolvidu
part., *explicado; progredido; aumentado. - Es asuntu dibi di dizinvolvidu diritu
(L.Cat.) -. (DESENVOLVIDO).
dizinvolvimentu
n., *crescimento; progresso. - i ten projetu bon ku ta pruduzi dizinvolvimentu,
tambi i ten projetu mau ku mas ta kansa djintis di ki djuda elis (Igr.I.) -.
(DESENVOLVIMENTO). N.S. sin. krisimentu; sin. prugresu.
dizisti
1.v.prep., *abandonar voluntariamente; renunciar. - no na fala elis pa e dizisti
de ideia (R98) -. (DESISTIR DE). N.F. neol.
2.v.intr., *ceder; abster-se. - Anos i era trinta i un, ma i bin dizisti dus (IN96) -.
(DESISTIR).
dizokupa
1.v.tr., *tirar a ocupação ou o assédio; sair do lugar antes ocupado. - e ta forsa
elis pa e dizokupa sidadi (R95) -. (DESOCUPAR).
2.v.intr., *desempregar-se. (DESOCUPAR-SE).
dizora
v., - I panhan la djanan i forkan i dizoran (IN96) -. (DESONRAR). N.F. vd.
disonra 1.
dizorienta
1.v.intr., *perder o rumo; atrapalhar-se. - prumeru momentu Cabral muri, n’
dizorienta, n’ misti likida nha kabesa na kil altura (C.P.) -. (DESORIENTAR-SE).
2.v.tr., *fazer perder o rumo; desviar. (DESORIENTAR).
do
n., *primeira nota da escala musical. (DO). N.S. V.B.
doa
v.tr., *oferecer. (DOAR). N.F. neol. N.S. V.B.
dobra 1
1.v.tr., *enrolar; colocar uma metade sobre a outra; curvar. - nha mame bai
padin na matu; i toman i dobran na ratadju i ditandan (T.M.) -. (DOBRAR). N.S.
dobra mon.
2.v.tr., *fazer pregas num vestido; vincar. N.S. sin. vinka.
3.v., *duplicar; multiplicar por dois. -Taguada di dobra kantu bias (Cenfa) -. N.S.
dobra kantu bias.
4.v.intr., *inclinar-se; curvar-se. - I farta tok i ka pudi nin dobra (A.P.) -.
(DOBRAR-SE).
dobra 2
1.n, *prega de um vestido; vinco. (DOBRA). N.S. V.B., sin. vinku.
2.n., *curva.
dobra kantu bias
coloc., * efectuar a operação de multiplicação; multiplicar. - Taguada di dobra
kantu bias (Cenfa) -. (deriv. DOBRAR QUANTAS VIAGENS). N.S. sin.

162
multiplika.
dobra mon
coloc., *cruzar os braços. (deriv. DOBRAR AS MÃOS). N.S. V.A.
dobrada
n., *cozinhado feito com o estômago de bovinos. (DOBRADA). N.F. neol. N.S.
V.B.
dobradisa
n., *charneira de porta, de janela ou de abas de mesa. (DOBRADIÇA). N.S.
V.B.
dobradu
1.part., *duplicado; multiplicado por dois. - Kil multa ke ta paga ku ta dobradu
(R95) -. (DOBRADO).
2.part., *curvado. - Kana seku ka ta dobradu (L.A.) -.
dobranta
v.caus., *fazer dobrar; fazer curvar. (deriv. DOBRAR). N.S. V.B.
dobru
quant., *número multiplicativo. - Sugundu turnu fasidu pabia kandidatu di
PAIGC ka konsigui tene mas di dobru di soma di votus di utrus kandidatus
(P.dosS.) -. (DOBRO). N.F. neol. N.S. sin. dus bias.
dogola
v., *cortar o pescoço ou a cabeça; decapitar. - I manda dogola Djon na kalabus
(N.T.) -. (DEGOLAR). N.F. proparoxítona. N.S. sin. sapa kabesa.
dogoladu
part., *decapitado. - N’ odja almas di kilis ku dogoladu (N.T.) -. (DEGOLADO).
dogoladur
n., *pessoa que mata, cortando o pescoço ou a garganta. (DEGOLADOR). N.S.
V.B.
doka
n., *estaleiro naval. (DOCA). N.F. neol. N.S. V.B., sin. istaleru-naval.
dokumentu
n., - Runion na kaba son, Ntori toma dokumentu na mon di Nhu Barsina pa leba
radiu (M.J.) -. (DOCUMENTO). N.F. neol., vd. dukumentu.
dolar
1.n., *unidade monetária dos Estados Unidos da América. - Manda dinheru,
vinti dolar (R95) -. (DÓLAR). N.F. paroxítona.
2.n., *unidade monetária de vários países.
doli
n., *tipo de jogo de meninos, normalmente na areia da praia, por meio de
sementes de cor vermelha e preta. - n’ mistiba sina doli (J.L.R.) -.
domestika
n.f., *pessoa de sexo feminino que faz trabalhos caseiros. - ami i domestika
(IN96) -. (DOMÉSTICA). N.F. proparoxítona,neol.
domestiku
1.adj., *caseiro; familiar. - partisipason di omi ku di mindjer na pe di igualdadi na
kriason di mininus ku tarbadjus domestikus (R95) -. (DOMÉSTICO). N.F.
proparoxítona, neol.
2.adj., *diz-se de um animal criado em casa.
domina
1.v.tr., *ter influência sobre; ter poder sobre. - domina no inklinason pa mal
(L.CaT.) -. (DOMINAR). N.F. neol.

163
2.v.tr., *ter capacidade; conhecer. - garandi masa di populason ka ta domina
Purtuguis (MR98) -.
dominadu
part., *influenciado. - Ultimus anus di Naser dominadu p dirota militar di 67
(R95) -. (DOMINADO). N.F. neol.
dominason
n., *soberania; domínio. - kinhentus i vinti oitu anu bas di dominason di kolon
portuguis (R98) -. (DOMINAÇÃO). N.F. neol.
dominiu
n., *âmbito; área; campo de acção. - i ka muitu notoriu intervenson di igreja
musulmanu na dominiu sanitariu, i mas na dominiu di idukason (R95) -.
(DOMÍNIO). N.F. proparoxítona, neol.
don 1
n., *donativo; dádiva. - Bida i un don di Deus (L.S.) -. (DOM). N.S. sin. oferta.
don 2
n., *luto; nojo. - Mindjer garandi karga si don i fitca porta i fitca djanela (C.S.) -.
(DÓ). N.S. karga don; lebia don; mara don.
dona
n., *avô; avó; sogro; tio avô; tia avó; senhora. - Mindjer kazadu i dona di si kaza
(Igr.I.) - N’ ta obi tambe na boka di nha donas (T.M.) -. (DONA). N.M. pl. donas.
N.S. dona indica os avós e também os tios avôs e as tias-avós; donakasa;
dona di kasa.
dona di kasa
n., - Mindjer ieraba tambe dona di kasa ke moraba nel (L.S.) -. (DONA DA
CASA). N.F. neol. vd. donakasa. N.M. lexia complexa.
donakasa
n., *a primeira mulher de um marido polígamo; a mulher mais influente e que
manda em casa. - Si bu misti obi pasada di badjudesa di bu mame, suta fidju di
donakasa (T.M.) -. (DONA DA CASA). N.F. dona di kasa.
dona-kumbosa
n., *diz-se da mãe do marido; sogra; nome dado à sogra com comportamento
pouco respeitoso para com o genro. - Agora sedu dona-kumbosa, kila tambe i
un kusa ku ta rebenta dus kazadus (IN96) -. (deriv. DONA + COMBORÇA).
N.M. lexia composta.
dondon
n., *tambor de tamanho mais pequeno. - Matcu na toka dondon -. N.F. oxítona.
N.S. V.A.
doneti
n., *doce pequeno e redondo, com um buraco no meio. - Biderus di kuskus,
panket, doneti, bulu, pastel: e ta kumpra forinha trigu ku asukar azeiti ku utru
kusa, e ta lanta sedu e fasil e bai bindi na fera (N.M.) -. (DONETE).
dongri
n., *tecido de algodão muito resistente; calças de ganga azuis; ganga. N.S.
V.B.
dons
n.pl., *donativos; a graça do Espírito Santo. - bo buska ku mpenhu dons di
Spiritu (N.T.) -. (DONS).
dos 1
n., *preparado de culinária com açúcar ou mel como ingredientes principais. -
Purblema sta mas na latarias, dosis, pastas di dinti, produtus di limpesa i

164
mesinhus (P.dosS.) -. (DOCE). N.M. pl. dosis. N.S. sin. bulu.
dos 2
1.adj., *agradável; delicado; adoçado; açucarado. - Bu ten ke tene fala dos, pa
kombersa dritu (R98) -. (DOCE). N.S. dos tcep; siti-dos; ant. malgos.
2.adj., *diz-se da água não salgada. - Manga di djintis e ta buska si iagu na
kobon di iagu o rius di iagu dos (Igr.I.) -.
3.adj., *que não tem o sal suficiente; sem sabor ou insípido
dos tcep
superl., *que tem falta de sal. (deriv. DOCE). N.F. vd. tcep. N.S. V.A.
dosa
1.v., *expurgar do amargo ou salgado; suavizar; curtir as sementes de tarrafe. -
dosa tarafi -. (ADOÇAR). N.S. V.A., dosa kara.
2.v., *libertar de interdição ou tabu. N.S. ant. malgosa.
dosa kara
coloc., *tomar um ar mais descontraído ou indiferente; manifestar ausência de
sentimentos. - Padidas dosa kara e na sukuta (M.J.) -. (deriv. ADOÇAR A
CARA).
dosadu
part., *ficado livre de interdição ou tabu. - ora ki Kamabi na dosadu, garandis ta
bai ku elis (F.M.) -. (ADOÇADO). N.S. ant. malgosadu.
dotora
n.f., *pessoa com graus académicos; médica. - Dotora diskulpan, n’ kuda bu
odja, e ku manda n’ fala i ka gravi (R95) -. (DOUTORA). N.F. vd. dutur.
dotrina
n., *conjunto de princípios que regem um sistema político, religioso ou
filosófico. - Dotrina di rijimi ilaboradu progresivamenti (R95) -. (DOUTRINA).
N.F. dutrina.
dozi
quant., *número cardinal. - dozi mis ta fasi un anu -. (DOZE). N.F. des ku dus.
dragon
n., *animal lendário com cauda de serpente, garras de leão e asas de águia;
animal simbólico do último livro da Bíblia, o Apocalipse. - Dragon pasanta pa el
si puder ku si tronu ku si garandi otridadi (N.T.) -. (DRAGÃO).
dritu
adv., - i ta papia dritu dimas (R77) -. (DIREITO). N.F. vd. diritu 2.
droga
n., *substância química; estupefaciente; excitante. - Djerason ka misti profison,
ai droga bin, nunde ki sai satanas o es duensa (J.D.) -. (DROGA).
du [-du]
suf.v.pass., *sufixo acrescentado aos verbos transitivos ou causativos na forma
do passivo. - purguntadu - djustandadu -. (-DO). N.M. Na forma do passivo
normalmente o agente não é expresso: a construção sintáctica com a
preposição pa/par deve ser considerada como influência recente da língua
portuguesa.
duadu
part., *oferecido. (DOADO). - i bens duadu o enton bens ku oferesidu (R95) -
.N.F. neol.
duadur
n., *dador; países financiadores; parceiros financiadores. - i kilis ke te li e
tcomadu duaduris, gosi i faladu kuma no dibi di tcoma elis parserus di

165
dizinvolvimentu (MR98) -. (DOADOR). N.F. neol. N.M. pl. duaduris.
duason
n., *oferta; presente. (DOAÇÃO). N.F. neol. N.S. V.A.
dubason
n., *estrumação; adubamento. (ADUBAÇÃO). N.F. adubason. N.S. V.B.
dubi
n., *tijolo de barro seco ao ar. - Pa kumpu dubi, bu pirsisa di lama (Igr.I.) -.
(ADOBE; ADOBO). N.F. adubi.
dubria
v., *arranjar-se; desenrascar-se. - I ten djintis ki ta dubria na manga di kusas
(L.S.) -. N.F. Francês “se débrouiller” que significa safar-se; proparoxítona. N.S.
sin. dadji.
dubu
n., *produto que ajuda o terreno a produzir mais. - i dubu gora, bo ta pul? -.
(ADUBO). N.F. adubu.
dudesa
n., *loucura. - E ta fala no dudu, i ta kontra nada di dudesa ka tenenu (N.T.) -.
(DOIDICE). N.S. sin. lukisa.
dudisi
v.caus., *enlouquecer; perder o juízo. - Suma padida nobu,katcur katcur padida
ki dudisi ku mparia tarantu (F.S.) -. (ENDOIDECER). N.F. proparoxítona.
dudu
adj., *diz-se de alguém que perdeu a razão; que tem comportamento fora do
normal. - anta abo, bu dudu nan? (N.M.) -. (DOIDO).
duensa
n., *alteração no estado da saúde; mal; enfermidade. - Kal koldadi di duensa ki
tenel? (R96) -. (DOENÇA). N.S. duensa di pedra.
duensa di pe moli
n., *paralisia infantil; poliomielite. (deriv. DOENÇA DE PÉ MOLE). N.S. V.M.
duensa di pedra
n., *amigdalite. (deriv. DOENÇA DE PEDRA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
duensa di pitu
n., *tuberculose. (DOENÇA DE PEITO). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
duensa di santcu
n., *tétano. (deriv. DOENÇA). N.M. lexia complexa. N.S. V.M., sin. tetanu.
duensa di sonu
n., *doença transmitida pela mosca tsé-tsé e caracterizada por febres e letargia
progressiva; tripanossomíase. (DOENÇA DO SONO). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
duensi
v.intr., *cair doente; enfermar. - Otca ki duensi i ta bai ospital (N.M.) -.
(ADOECER).
duenti
1.adj., *enfermo; fraco. - Otca i bin ferias di Paskua, i bin odjan duenti (N.M.) -.
(DOENTE).
2.n., *pessoa enferma. - duenti ka ta atindidu dritu ku karinhu (N.M.) -.
dufuntu 1
n., *cadáver de uma pessoa; morto. - Nunka dufuntu ka ta kuri di si koba di
mortu (L.A.) -. (DEFUNTO). N.F. difuntu 1. N.S. sin. kadaver; sin. mortu 1.
dufuntu 2

166
n., *nas cerimónias das mulheres Bijagós designa a alma de um jovem morto
antes da iniciação que torna a visitar a terra entrando no corpo de uma pessoa
de sexo feminino; mulher bijagó durante as cerimónias do defunto. - Anos
lambes, dufuntu bin lebanu pa matu e fasi tris dia na matu e tisinu mas pa kasa
(N.M.) -. N.F. difuntu 2.
dugunha
1.v.tr., *tirar a palha do arroz no almofariz até ficar o grau com a casca;
debulhar. - Sai na pilon bu kai na balei, mindjor bu manti na dugunha (J.D.) -.
N.F. proparoxítona.
2.v.tr., *tirar a casca do arroz até ficar o grão com o farelo.
duki
n., *carta de jogo. (DUQUE). N.S. V.B.
dukuli baguitc
coloc., *tirar as folhas da planta baguiche ou rosela para fazer esparregado.
N.F. proparoxítona. N.S. V.A.
dukumentu
n., *certificado; escrito que serve de prova. - I toma si dukumentu; Nhu Kaitanu
kontenti tok i na nhinhi suma tulu (M.M.) -. (DOCUMENTO). N.F. dokumentu.
dumbo
n., *amuleto; talismã. - Anta i bali pena uza dumbo? (L.S.) -. N.S. sin. dala.
dumingu
n., - Aos i dumingu, i na bisti si panu bunitu (J.L.R.) -. (DOMINGO). N.F. vd.
dimingu.
dun
n., - Dun di boka ka ta pirdi ku kaminhu (L.A.) -. (DONO). N.F. vd. dunu.
dundun
n., *tambor. - I bin kumpu i fora dundun tudu i djunta mininu manga del e na bai,
e na toka na kaminhu (N.M.) -. N.F. oxítona; Mandinga “dùndun” que designa o
grande tambor.
dungut
n., *pedaço de tronco ou de raiz. N.F. oxítona. N.S. V.B., sin. mungut.
dunu
n., *proprietário; senhorio; responsável. - Ala dunu di kasa tciga, gosi son pa no
kuri no sugundi na ntudju (Ch.Mb.) -. (DONO; DONA). N.F. dun. N.S. si dunu.
dupuni
1.v., *dobrar ou embrulhar. - Dupuni djornal bas di sabaku -. N.F.
proparoxítona. N.S. V.A.
2.v., *diz-se do cão que põe o rabo entre as pernas. - Katcur dupuni si rabu -.
dur
1.n., *sofrimento físico; sensação desagradável; doença. - E koldadi dur ta
panhadu son na relason sexual (Cecomes) -. (DOR). N.S. dur di kutuvelu; dur
di pontada.
2.n., *compaixão. - N’ ten dur delis n’ karga elis n’ tisi te li, n’ bai pa riba gosi e
misti kumen (A.P.) -. N.S. sin. pena 3.
dur di kutuvelu
n., *ciúmes; inveja. - Disa manda boka bu tarbadja, dur di kutuvelu di ladu, bu
sorti i bu sorti, nha sorti i nha sorti tambe (Dj.) -. (DOR DE COTOVELO). N.M.
lexia complexa. N.S. sin. siumi.
dur di pontada
n., *dor agudo no peito e nas costelas, geralmente causado por uma bronquite

167
ou outra inflamação dos pulmões; pontada. - dur di pontada, dur di bichiga,
tudu n’ ta kura kila (IN99) -. (deriv. DOR DE PONTADA). N.M. lexia complexa.
dur [-dur]
suf.nom., *sufixo que entra na formação de substantivos, exprimindo a ideia de
agente e profissão. - tarbadjadur - badjadur - piladur - bindidur - labradur -
pekadur - lutadur - kobadur - montiadur - garbatadur - ndjutidur -. (-DOR). N.M.
sufixo de verbos.
dura
v., *resistir; persistir. - Mbon, mas o menus kantu tempu ke Sida pudi dura na
pekadur? (R95) -. (DURAR).
duranti
con., *locução prepositiva que indica [ideia de duração]; no espaço de. - I pui
nhambi mas na sol duranti un sumana pa i pudi seku diritu (N.M.) -.
(DURANTE). N.F. neol.
durason
n., *tempo entre o começo e o fim de uma acção. - Karnaval ta bin tciga gora
pa tene durason di kuatru dias (A.C.) -. (DURAÇÃO).
durba
1.v.tr., *deitar por terra; destruir. - Ora ku bu na durba po, bo ta toma kudadi,
pabia, ora ki na kai, i ta kebra ki posinhus ku sta bas del (L.A.) -. (DERRUBAR;
DERRIBAR).
2.v.tr., *destituir; deitar abaixo. - ambisiozus ku durba puder (R98) -.
3.v.intr., *diz-se do ataque epiléptico, enquanto é como se a pessoa perder o
uso normal da sua cabeça. - mesinhu di kura dur di kabesa, e djinti ke kabesa
durba sin, i ta da ataki, i sta na kuru di un pis ki sta na iagu (IN99) -.
(DERRUBAR-SE). N.S. durba-kabesa.
durba-kabesa
n., *ataque epiléptico; epilepsia. (deriv. DERRUBE DA CABEÇA). N.M. lexia
composta. N.S. V.B., sin. epilepsia; mal di volta.
durbadu
part., *destituído; destruído. - kil ku firma dianti di no Deus pa akusa no ermons
di noti ku di dia, i durbadu dja (N.T.) -. (DERRUBADO; DERRIBADO).
duresa
1.n., *firmeza; rigor. - i ka ta sedu pirsis pa n’ trata bos ku duresa (N.T.) -.
(DUREZA).
2.n., *resistência de um mineral.
durisi
v.caus., *tornar duro; enrijar; tornar insensível. - ka bo durisi bo korson (N.T.) -.
(ENDURECER). N.F. proparoxítona. N.S. sin. vida risu.
durisidu
part., *enrijado. (ENDURECIDO). N.S. V.B.
durmi
v., *pegar no sono; descansar. - bo kume, bo durmi, mandrugada na prumeru
galu bo lanta (C.P.) -. (DORMIR).
durminti
v.caus., *fazer dormir; adormecer. - kada fulgu di bu pitu i un fala sabi ku ta
durmintin alma (T.Tc.) -. (deriv. DORMIR).
duru
1.adj., *rijo; sólido. - bu pui iagu ki na djusta laba tceben pa i duru (N.M.) -.
(DURO). N.S. sin. risu.

168
2.adj., *difícil; forte. - Es luta i un luta duru, sagradu i di sakrifisiu (C.P.) -.
dus
quant., *número cardinal. - n’ tene nha dus fidjus (C.V.)- e gueria-gueria ku el
elis dus (R95) -. (DOIS; DUAS). N.S di dus.
dutrina
n., - Si alguin sina utru dutrina, si dunu sta intcadu di orguliu, i ka sibi nada
(N.T.) -. (DOUTRINA). N.F. vd. dotrina.
dutur
1.n., *pessoa que recebeu um grau máximo de uma universidade. - Tcernu i
dutur, ikonomia ki i fasi (R95) -. (DOUTOR). N.S. Como apelativo, escreve-se
“doutor” por extenso, quando se trata de alguém doutorado por uma
universidade, e “dr.” quando se trata de alguém licenciado.
2.n., *médico. - es dutur, ke ku no ten pa dal, i bianda na bariga pa i kume i
farta i kaba (C.P.) -. N.S. sin. mediku.
duvida 1
v., *suspeitar; desconfiar. - I ngana omi, omi kunsa na duvida di Deus (L.S.) -.
(DUVIDAR). N.F. proparoxítona.
duvida 2
n., *incerteza; hesitação. - kil ora n’ fika ku duvida, n’ fala mbe!, kila i Jo o i un
fantasma? (N.M.) -. (DÚVIDA). N.F. proparoxítona.
duvidozu
adj., *incerto; hesitante. - ka bu sedu duvidozu, ma sedu krenti (N.T.) -.
(DUVIDOSO). N.F. neol.
duzentus
quant., *número cardinal. - ami duzentus milion ke n’ na buska la (IN96) -.
(DUZENTOS).
duzia
n., *numeral colectivo que designa um grupo de doze. (DÚZIA). N.F.
proparoxítona, neol. N.S. V.B.

169
DJ, dj
*Quinta letra dupla ou grafema do alfabeto que representa o fonema [africada
sonora pré-palatal]. N.S. Em muitas palavras derivadas do Português o som
[dj] substitui o som [j] do equivalente da língua portuguesa: dja (JÁ).
dja
adv., *advérbio de tempo que indica [imediatamente]; agora mesmo;
previamente. - Mankara rinkadu dja, kebur di arus pertu dja (J.L.R.) - Lion
panha dja raiba sin, i suta na mesa bang! (T.M.) -. (JÁ). N.M. na forma negativa
dja é substituído por inda.
djadar
n., *espécie de esponja vegetal; pepino-de-papagaio; esfrega pratos. N.F.
oxítona. N.S. V.B., n.v. “Luffa cylindrica”.
djadjua
n., *sujidade em forma de pedrinhas que se encontram no arroz. - Nhelen i
kansadu kudji, pabia di ki djadjuas ki ta tene ku ki pedrinhas branku (R95) -.
N.F. paroxítona.
djafal
n., *variedade de peixe da família dos Clupeídeos; espécie de arenque, famosa
pelas numerosas espinhas; galucha. (JAFAL). N.S. V.B., n.v. “Ethmalosa
fimbriata”.
djaga-djaga
n., *planta arbustiva da família das Euforbiáceas; rícino. N.S. V.B., n.v. “Ricinus
communis”.
djagasi
1.v.tr., *misturar; mesclar. - Un mindjer toma fermentu, i djagasil ku tris midida
di forinha (N.T.) -. N.F. proparoxítona; djakasi.
2.v.intr., *juntar-se; amalgamar-se. - Barudju manga del, djintis ta djagasi ku
n’utru, tcerus di tudu koldadi (P.dosS.) -.
djagasidu
1.part., *misturado; amalgamado. - tcuba di djelu ku fugu djagasidu ku sangui
darmadu riba di tera (N.T.) -.
2.n., *diz-se de um filho de casamento inter-étnico.
djagatu
n., - i kil malgosura di djagatu (H.M.) -. (JACATÚ). N.F. Guin., oxítona, vd.
djakatu.
djagra
1.n., *linhagem mais importante; clã que exerce o poder sobre uma região.
(JAGRA). N.F. Guin.
2.n., * membro da família do régulo; aristocrata. - Kal dia ki djagra foga na
kambletc? (Ceci) -.
djaka 1
n., *fruto da jaqueira, planta da família das Moráceas, cujas sementes, quando
fervidas, são comestíveis. (JACA). N.S. V.B., n.v. “Arocarpus heterophyllus”.
djaka 2
n., *prostituta. (deriv. MANJACA). N.F. Mandinga “tcaka” que significa
prostituta. N.S. V.A.; alguns dizem que djaka deriva do termo “manjaca”, pelo
facto de muitas daquelas raparigas serem de origem manjaca; sin. puta.
Djakanka

170
n., *termo comum para indicar os membros do povo Jacanca, pertencente ao
grupo linguístico Mande Tan ou do Norte, da subfamília Mande. (JACANCA).
N.S. V.A.
djakaré
n., *réptil da família dos Crodilídeos; caimão. (JACARÉ). N.S. V.B.
djakasi
v., - mindjeris ku omis e djakasi pa bin pidi mas pas (R98) -. N.F. proparoxítona,
vd. djagasi.
djakatu
n., *beringela africana; legume de sabor amargo, muito usado na culinária da
Guiné-Bissau como ingrediente em vários tipos de pratos. - Si bu misti fidju di
djakatu, bu na seta pa i fidiu (L.A.) -. (JACATÚ). N.F. Guin., oxítona; djagatu.
N.S. n.v. “Solanum indicum”.
djaketi
n., *casaco de homem que chega à cintura. - Kasaku di skamas, kusidu suma
djaketi di kuru (Igr.I.) -. (JAQUETA).
Djalofo
n., *termo comum para indicar os membros do povo Jalofo ou Wolof,
pertencente ao grupo linguístico Norte do Senegal, da subfamília Oeste-
atlântica. (JALOFO). N.S. V.A.
djalonka 1
n., *erva medicinal. N.S. V.B., n.v. “Eleusina indica”.
Djalonka 2
n., *termo para indicar os membros do povo Sosso, do grupo linguístico Mande
Fu; Sosso. - n’ ta disdja lagua suma Djalonka di kaminhu, pa n’ sedu mininu na
bu ragas (N.Me.) -. (JALONCA). N.S. sin. Susu.
djamba
n., *ave muito pequena com bico rosa, grosso e curto. - Nta sinku djamba ka ta
bindidu pa dus silin? (N.T.) -. N.S. n.v. “Troglodytes troglodytes”.
djambadon
n., *baile de fanado ou de cerimónias de iniciação; dança ao ritmo de vários
tambores. - i kin un toku di djambadon o di tina, i kil un badju di kusunde o di
ngumbe (H.M.) -. N.F. Mandinga “jàmbadon” que significa baile em ocasião da
circuncisão.
djambakus
n., *curandeiro; adivinho. - E kontra ku un djambakus djudeu ku tcomadu Bar-
Jesus, ku findji sedu profeta (N.T.) -. N.F. oxítona; Banhum “djambakos” que
designa o curandeiro ou o adivinho. N.S. sin. kuranderu.
djambakusindadi
1.n., *a maneira de ser dos curandeiros, considerados injustamente como
facinorosos por alguma literatura. - e ka ripindi pa e disa mata, nin pa disa se
djambakusindadi, nin se vida susu, nin se furta (N.T.) -.
2.n., *arte de adivinhar; profissão de curar por meio da medicina tradicional.
N.F. Banhum “djambakos”.
djambaran
n., *variedade de arroz com grãos grossos. - Tcintcor botan padja di paranu, n’
uli djambaran (R.N.) -. N.S. n.v. “Oriza sativa”.
djambatutu
n., *espécie de pombo pequeno, de cor castanha e insectívoro, cujo canto
serviu para criar a onomatopeia tu-tu. - Djambatutu pupa tu-tu-tu na metadi di

171
padja (T.M.) -. (JAMBATUTU). N.F. Guin., Mandinga “jàmbatuutuu” que
designa uma espécie de pombo. N.S. n.v. “Scotornis climacurus”.
djambo
1.n., *tipo de planta, cujas folhas são comestíveis. (JAMBO). - Na fera n’ odja
manga di djambo -. N.F. oxítona, Guin.; Mandinga “jámba” que significa folha.
N.S. V.A., n.v. “Wulffia stenoglossa”.
2.n., *esparregado de folhas de jambo ou de batata-doce ou de mandioca.
djamborere
n., *pirilampo; luze-cu. - Djamborere sindi tris bias i tciga tabanka (L.S.) -. N.S.
sin. nhamberere.
djambuta
n., *calçado velho e de tamanho grande. - Bida iogoli ku bo, suma pe na
djambuta di difuntu (T.Tc.) -.
djamu
v.tr., *louvar; exaltar; acompanhar com os tambores. - tokaduris na fasi koru,
inkuantu tambur kumpridu na kentadu, pabia e ka na badja sin kil tambur, el ki
ta djamu elis ora ke na badja (N.M.) -. N.F. Mandinga “jàmun”, que significa
louvar alguém, exaltando a sua ascendência.
djamudur
n., *pessoa que canta a origem de um clã; pessoa que exalta os feitos. - Nhu ta
odja, i bon djamudur ku sta la na kil radiu la (R98) -. N.F. Mandinga “jàmun”.
djanan
adv., *advérbio de tempo que indica [agora mesmo]; agora; neste momento;
desde já. - E kamba djanan na kanua i fika la (T.M.) - E disa djanan se ridia e
bai ku el (N.T.) -. (JÁ). N.F. oxítona.
djanela
n., *abertura praticada na parede de um edifício, normalmente revestida de
caixilhos de madeira ou de alumínio, às vezes com persiana ou estore na parte
exterior e cortinados na parte interior. - Pumba salta i sinta na djanela, i na
kanta son (T.M.) -. (JANELA).
djanfa 1
v., *fazer práticas mágicas com o objectivo de danificar ou causar azar a
outrem; tramar; trair. - alguin djanfan -. N.F. Mandinga “jànfaa”, que significa
tramar ou conspirar. N.S. V.A.
djanfa 2
n., *prática mágica com o objectivo de danificar alguém; trama; traição. - bu fasi
alguin djanfa, Deus na danau (R98) -. N.F. Mandinga “jànfaa”.
djanfadu
part., *alguém com praga ou maldição. N.S. V.B.
djangada
n., *armação para transporte sobre a água; tipo de barco que faz ligação entre
as duas margens do rio. - I ten djangadas na Tcetce, Farin, Djon Landin, San
Visente, Kacheu pa fasi ligason na dus bandas di rius, ki ten manga del na
Guine (P.dosS.) -. (JANGADA).
djanta 1
v., *tomar a refeição do meio-dia; almoçar. - i ten oitu dia i ka djanta, i ka bibi, i
ka sia (T.M.) -. (deriv. JANTAR). N.S. sin. almosa; JANTAR significa [tomar a
refeição à noite].
djanta 2
n., *refeição que se toma ao meio-dia; almoço. - anos ku ta da elis djanta ku sia

172
(R95) -. (deriv. JANTA). N.S. sin. almosu; JANTA designa a refeição à noite.
djanti
v., *andar depressa; andar com rapidez; apressar-se; despachar-se. -
Kamalion, no djanti!; Kamalion fala: djanti i ka nada, tciga ki tudu (T.M.) -.
(ADIANTAR).
djanti-djanti
v., *avançar com rapidez; andar com muita pressa; despachar-se rapidamente.
(ADIANTAR). N.M. redobro. N.S. V.B.
djantidur
n., *espécie de guarda-costas, com a responsabilidade de cumprir com rapidez
algumas tarefas; dianteiro. - Suma e pruntia pa ba kume, e manda djantiduris
pa bai buska iagu di bibi na un tabanka lundju: djantidur di Serpenti i badjuda
(A.P.) -. (deriv. ADIANTAR).
djantini
v.caus., *estimular alguém a fazer coisas; provocar um determinado
comportamento. - N’ ka fia kuma dinheru ki ta djantini koral di guintis, ki ta ria i
subi ku sol o ku tcuba (F.S.) -. (deriv. ADIANTAR). N.F. proparoxítona.
djapuf
n., *caranguejo que vive perto do tarrafe; espécie de sapateira. N.S. V.A.
Djapunes
1.n., *membro do povo japonês, habitante do Japão. (JAPONÊS). N.F. oxítona.
2.adj., *japónico. (JAPONÊS). N.S. V.B.
djarda
n., *medida de tecido, oriunda do comércio inglês. (JARDA). N.S. V.B.; djarda
corresponde a 0,914 m.
djardin
1.n., *espaço que serve para o recreio, normalmente com árvores e plantas
ornamentais. - so asin ku no pudi tene un pais bonitu, nunde ke djardin o fluris
na fika tciu (R98) -. (JARDIM).
2.n., *escola para crianças com menos de sete anos. - bu djubi mininu di
djardin, bu ka sibi kuma ku na fasi (C.P.) -. (deriv. JARDIM-DE-INFÂNCIA).
N.S. sin. djardin infantil.
djardin infantil
n., *escola para crianças com menos de sete anos. - no pensa fasil propi na
djardin infantil (R95) -. (deriv. JARDIM-DE-INFÂNCIA). N.M. lexia composta.
N.S. sin. djardin.
djardineru
n., *hortelão. (JARDINEIRO). N.S. V.B.
djarga
n., *escudo oval; protecção. - Kamabi ta kunsa sai bistidu ku kuru, e ta pega
kanhaku ku djarga e na kunsa ronda pa tabankas (F.M.) -. (ADARGA). N.S. sin.
tadjadera.
djaru
n., *vaso ou recipiente alto e estreito, de boca larga, geralmente com asas. - Un
djaru staba la ku intci binagri (N.T.) -. (JARRO). N.S. sin. puti.
djas
n., *nome dado aos africanos, africano. - Algun grupu di pesuas, ki ta toakba, i
bin funda Kobiana Djas (IN96) -. N.F. arc. N.S. sin. afrikanu.
djasintu
1.n., *pedra preciosa, transparente, vermelha ou castanha. - Purmeru alisersu

173
era di diaspi, sugundu di onzi djasintu (N.T.) -. (JACINTO).
2.n., *flor e planta da família das liliáceas.
djatakolon
n., *parasita sugador de sangue de muitos animais; carraça; carrapato.
N.F. Mandinga “jàatakoli” que designa o piolho. N.S. V.B.
djaun
n., *lâminas de metal que produzem um som durante a dança; espécie de
campainha. - Fidju di si n’ sibiba i ka ta maradu djaun (L.A.) -. N.F. Mandinga
“jàawun” que significa lâminas de metal. N.S. sin. kampainha.
Djeba
n., - tcur di Djeba (Ceci) -. (GEBA). N.F. vd. Djiba.
djela
v., *coverter em gelo. (GELAR). N.S. V.B.
djeladera
n., *frigorífero; frigorífico. (GELADEIRA). N.F. djelera. N.S. V.B.
djeladu
1.part., *congelado. (GELADO).
2.n., *espécie de doce frio; sorvete. (GELADO). N.S. V.B., sin. sorveti.
djelera
n., *frigorífero, frigorífico. (GELEIRA). N.F. djeladera. N.S. V.B.
djelu
n., *água solidificada pelo frio. - ki pedras di djelu ta pesaba sinkuenta kilu (N.T)
-. (GELO).
djema
n., *parte amarela do ovo. (GEMA). N.S. V.B.
djemberen
n., *lugar de reunião dos anciãos da aldeia; lugar de cerimónias; lugar de vigia.
N.F. Mandinga “jémberen” que designa um estrado construído perto do gado
ou do campo de cultivo. N.S. V.P.
djemia
n., *diz-se de pessoas que nasceram do mesmo parto; pessoas idênticas. - i ka
pudiba distingui elis, manera ke parsiba djemias berdaderus (L.S.) -. (GÉMEO).
N.F. proparoxítona. adj.f., (GÊMEA). N.F. vd. djemiu.
djemiu
adj., *que nasceu do mesmo parto; igual. - Tome ku ta tcomadu djemiu (N.T.) -.
(GÊMEO). N.F. proparoxítona. N.S. katcur di djemiu.
djeneral
1.n., *graduação imediatamente acima de brigadeiro. - Djeneral di tropa (N.T.) -
. (GENERAL). N.F. mil.
2.n., *chefe de um grupo de macacos.
djeniu
n., *modo de ser; carácter. - bo ten ku tira e kusa fora, suma raiba, ku mau
djeniu, ku manha (N.T.) -. (GÉNIO). N.F. proparoxítona, neol.
djensianu
n., *extracto de uma planta herbácea da família das Gencianáceas, utilizado
em farmácia. - Djensianu azul o merkuriu i bon pa ba ta limpa tcaga ku panu
limpu (Igr.I.) -. (deriv. GENCIANA).
djeradur
n., *máquina que produz energia eléctrica. - I da elis santamaria di mon di
timba, nunde ki toma televizon ku djeraduris (R98) -. (GERADOR). N.F. neol.

174
N.M. pl. djeraduris.
djeral
adj., *universal; comum. - Diretor djeral di Suguransa (R99) -. (GERAL). N.F.
neol.
djerason
n., - Forsas Armadas ka tene djerason (R98) -. (GERAÇÃO). N.F. neol., vd.
djorson.
Djeta
n., *ilha ao noroeste de Bissau. - Ilhas di Djeta ku di Pisis, na rejon di Kacheu
(MR98) -. (JETA).
Djiba
n., *Geba, antiga cidade da Guiné, um dos berços da língua guineense. - Na
basamar di Djiba bapur ka na nkadja (L.A.) -. (GEBA). N.F. Djeba. N.S. fidju di
Djiba.
djiboia
n., *grande serpente da família dos Boídeos; serpente boa; pitão; jibóia
africana. - Bai tisin djiboia (L.S.) -. (JIBÓIA). N.F. proparoxítona, neol. N.S. n.v.
“Pyton sebae”; sin. iran-segu.
djidiu
n., *cantador popular mandinga; cantor; trovador. - lembra kuma un djidiu ora ki
na toka te sol ta para pa obil (C.V.) -. (deriv. JUDEU). N.F. paroxítona. N.S. o
nome deriva, por metáfora, do termo judeu, uma classe social desprezada no
século XV, como desprezada era a classe dos cantadores populares; djidiu di
kaneta.
djidiu di kaneta
n., *jornalista; escritor; poeta. - Djidiu di kaneta, foladur di palabra, lanhadur di
karta, ami i djidiu (F.S.) -. N.F. fig. N.M. lexia complexa.
djidiundadi
n., *profissão ou arte de cantar as gestas do povo Mandinga. - Nhu na kunfundi
es prufison bonitu ku di djidiundadi, ku Nhu sina nan tambe, pabia na djorson di
Nhu no ka kunsi nin un son djidiu la (R98) -. (deriv. JUDEU).
djigan
n., *insecto áptero cuja fêmea se introduz debaixo da pele dos homens e dos
animais, onde deposita os ovos; pulga penetrante; matacanha; nígua; bicho-de-
pé. - I tenba un rei ke buska kuru di djigan (T.M.) -. N.F. oxítona; Mandinga
“jíkaa” que designa o matacanha. N.S. n.v. “Pulex penetrans”; sin. matakanha.
djiganti
1.n., *homenzarrão; homem alto. (GIGANTE).
2.adj., *altíssimo. (GIGANTE). N.S. V.B.
djikindur
n., *rato ladrão. - Nene Nkurlu i djikundur ku farda, si i ka konta i ka ta kume
(N.Me.) -. (JOAQUIM-DOIDO). N.F. Djokin-dudu; Felupe (M.deBarros). N.S.
n.v. “Cricetomys gambianus”; bibi di djikindur.
djila
1.n., *vendedor ambulante; comerciante. - I fala ki djila asin kuma: pa djila ba
konta si pape, omi ki dal, didime kil omi ka sedu pekadur, didime i kobra (T.M.) -
. N.F. Mandinga “júla”, que significa comerciante.
2.n., *termo depreciativo para designar o comerciante contrabandista e
sanguessuga. - Nhu Djon Djila, Nhu urdinha suur di sangui di Guine (N.Me.) -.
djilandadi

175
1.n., *maneira de fazer comércio ambulante. N.F. Mandinga “júla”.
2.n., *maneira de enganar ou fazer contrabando. - bu susu kabesa oh, bu
djilandadi oh, bu Kriol terbesadu oh (N.Me.) -. N.F. fig.
djimi
v., *exprimir uma dor física ou moral através de gemidos; sofrer. - E tciga,
kadakin djungutu i na djimi na si ladu (M.M.) -. (GEMER).
djimidu
n., *suspiro; lamento. - i ta pidi Deus pa nos ku djimidu ku ka pudi kontadu ku
palabras (N.T.) -. (GEMIDO).
djimpini
v.tr., *espreitar; espiar; observar à ocultas. - Ora ki papia i ta matan nan, inda
ora ku n’ na djimpinil, n’ na pertu i na ramanga (J.D.) -. N.F. proparoxítona,
djumpuni.
djimpinidur
n. , *que espreita; espreitador. N.S. V.M.
djindjan
n., *tufo de penas; a coroa da ave grou coroado ou ganga; ostentação. - E ku
manda ganga fika ku metadi di kabesa ka kaba tisidu, i sedu ki djindjan ki fika
kel (T.M.) -. N.F. Mandinga “jìijaa” que significa sacudir ou impressionar.
djindjimbera
n., *(GENGIBRE). N.F. vd. djindjimbra. N.S. V.M.
djindjimbra
n., *planta herbácea da família das gengiberáceas cujo caule subterrâneo é
utilizado em culinária. (GENGIBRE). N.F. djindjimbera. N.S. n.v. “Zingiber
officinale”. N.S. V.M.
djindjirba
n., *mucosa bocal que cobre as arcadas alveolares e parte dos dentes. - i ka
tene djindjirba di galinha tambe? (R95) -. (GENGIVA). N.S. fidi djindjirba.
djinebra
n., *espécie de bebida alcoólica derivada das bagas de zimbro ou genebreiro.
(GENEBRA). N.S. V.B.
djingui
1.v., *inclinar-se; desviar; encostar. - kabra ta sibi son po ku djingui ku
bagabaga (P.B.) -. (GINGAR). N.F. Mandinga “jènke” que significa desviar. N.S.
djingui udju.
2.v., *passar perto de alguém e afastar-se. - I djinguin diritu i pasa i bai, n’ firma
na ki kau n’ ta tcora (N.M.) -.
3.v., *ser aliviado de um problema; dar protecção. - N’ ka misti prublema,
djinguin -. N.S. V.A.
djingui udju
coloc., *ser vesgo ou estrábico. (deriv. GINGAR O OLHO). N.S. V.P.
djinguidu
part., *inclinado; encostado. (deriv. GINGAR). N.F. Mandinga “jènke”. N.S. V.B.
djinguinti
v.caus., *inclinar afastando-se; menear a cabeça. - kobra djinguinti kabesa
mbokadinhu (R98) -. (deriv. GINGAR). N.F. Mandinga “jènke”.
djinti
n., *nome que designa [multidão de pessoas ou um grupo de pessoas]; povo;
género humano. - Si djinti ka staba pertu di mi, talves, n’ ta pudiba kualker
asnera (C.P.)- Djintis kuma kal dia ku lubu ntergadu fumer? (L.A.) -. (GENTE).

176
N.F. guinti. N.M. pl. djintis.
djinti-garandi
n., *os anciãos; as pessoas respeitáveis. - kin ki tene kulpa i es djintis garandi ki
sta li ki ta nterpreta karnaval asin, kuandu ki karnaval asin i ka dibi di
nterpretadu (R95) -. (GRANDE GENTE). N.F. lexia composta. N.S. (GENTE
GRANDE) significa gente que tem estatura alta.
djintis
n.pl., *povos. - Ora ke djintis misti dja kebra, e ta tisi iran di tabanka e na kunsa
kebur (F.M.) -. (GENTES). N.F. vd. djinti.
djintis-djuntadu
n., *assembleia; reunião. (deriv. GENTE JUNTADA). N.M. lexia composta. N.S.
V.B.
djintis-rumadu
n., *assembleia; reunião; aglomeração. (deriv. GENTE ARRUMADA). N.M.
lexia composta. N.S. V.B.
djintiu
n., *pagão; durante o período colonial dizia-se das pessoas não assimiladas
que viviam nas aldeias do interior e recusavam a civilização das praças. - I fasi
djudeu ku djintiu un pobu son (N.T.) -. (GENTIO). N.F. paroxítona.
djintiundadi
n., *cultura ou maneiras pouco educadas, como eram considerados os
costumes dos povos que não viviam nas praças. - ami pratikamenti n’ ta
konsidera kuma i djintiundadi, falta di idukason (IN96) -. (GENTILIDADE).
djinton
1.n.pl., *gente fina. -Fidjus di djintons (N.M.) -. (GENTE).
2.n.pl., *os antepassados; os antigos.
djiresa
n., *esperteza; inteligência. - Ki rei i na rena ku djiresa, i na fasi kusa djustu i
sertu na tera (Igr.I.) -. (deriv. GIRO).
djiria
n., *linguagem especial; calão. - Kil ku ta faladu remati final na djiria disportiva
(R95) -. (JÍRIA). N.F. proparoxítona.
djiru
adj., *esperto; inteligente. - Abo bu djiru, parsin kuma bu misti sibi tudu kusa
(C.V.) -. (deriv. GIRO).
djis
n., *lápis feito com carbonato ou sulfato de cálcio, usado para escrever nos
quadros pretos. - Pursor na skirbi ku djis na kuadru (V.D.) -. (GIZ9. N.F. neol.
djisilin
n., *planta herbácea, oleaginosa, da família das Pedaliáceas, cujas sementes
têm valor alimentício; sésamo. - Kriol kuma: Djisilin, ka ta kema ku bedja dus
bias! (A.S.) -. (GERGELIM). N.S. n.v. “Sesamum indicum”.
djitu
1.n., *maneira; aptidão; predisposição. - Nguintcu kuri kinti-kinti i odja djitu di
Gatu-Lagaria i intindil (A.P.) -. (JEITO).
2.n., *cuidado; habilidade; capacidade; destreza. - e fasi tudu djitu ke pudi pa
rodia korda na barku (N.T.) -.
djitu ka ten!
coloc., *locução que significa [não há solução possível] ou [paciência, contra a
força não há resistência]; expressão de frustração. - Djitu ka ten, no na djubi ke

177
ku no pudi fasi (F.J.) -. (deriv. JEITO NÃO TEM). N.S. ant. djitu ten ku ten!.
djitu ten ku ten!
coloc., *locução que significa [haverá maneira ou solução] ou [coragem!]. - Djitu
ten ku ten (J.D.) -. (deriv. JEITO TEM DE TER). N.S. ant. djitu ka ten!.
djitus
1.adj., *hábil. - Nhu Djon djitus (N.Me.) -. (JEITOSO).
2.adj., *perito em artimanhas de sedução; sedutor.
djiu
1.n., *ilha não habitada. - Si e bai pabi na utru djiu, dia di tciga purtu di tabanka
djintis ta durmi la algun noti (F.M.) -. (ILHÉU).
2.n., *ilha em geral. - i sibidu kuma saia ma ta kumpudu di mindjor manera pa
Bidjugus di djiu di Kanhabaki (A.C.) -. (deriv. ILHÉU). N.S. djiu é hiperónimo de
ILHÉU e de ILHA.
djiusinhu
n.dim., *pequena ilha; rochedo no meio do mar. - no bai ngostadu tras di
djiusinhu (N.T.) -. (ILHEUZINHO). N.S. djiusinhu é hiperónimo de ILHÉU e de
ILHEUZINHO.
djoben
n., - I ten djobens tciu na no tabanka (Cenfa) -. (JOVEN). N.F. vd. joven.
Djokin-dudu
n., (JOAQUIM-DOIDO). N.F. vd. djikindur. N.M. lexia composta. N.S. V.B.
djon biku
n., *diz-se de alguém com umbigo grande. (deriv. JOÃO BICO). N.M. lexia
composta. N.S. V.M.
djongagu
n., *cerimónia fúnebre cujo objectivo principal é conhecer a causa da morte de
uma pessoa. - i prisis pa no bai punta djongagu kin ke tene kulpa di mortu di un
alguin? (L.Cat.) -. (JONGAGO). N.F. Guin. N.S. karga djongagu.
2.n., *situação difícil, responsabilidade. - Nino bu karga kusa garandi, bu misti
kau di rianta bu djongagu (R98) -.
djopoti
v., *andar lentamente e com circunspecção, pé ante pé. - Gazela bin sinti ki
barudju, i djubi tras, i odja po garandi djopoti pa bin (T.M.) -. N.F. proparoxítona.
djornal
n., *gazeta diária; periódico. - N’ ka fia si Nha na konsigui otca e djornal (C.V.) -.
(JORNAL).
djornalista
n., *pessoa que escreve em jornais ou trabalha na rádio ou na televisão. -
Sinhora djornalista, abo fala kuma nunka bu ka djubi es djugus (R95) -.
(JORNALISTA). N.F. neol.
djorontc
1.n., *termo para indicar um prato guineense, cujos ingredientes principais são
sal, malagueta de Guiné e camarões secos pilados. - kila i bon pratu, ku sedu,
kuntangu di djorontc ku siti (R95) -.
2.n., *camarões secos. - Bu na randja djorontc, des kuntu, ku sedu dus muntu
(R95) -.
djorson
1.n., *linhagem ou série de gerações de uma família; conjunto de ascendentes
e de descendentes de uma pessoa; clã. - I mame ki ta da fidju djorson, pape
kila ta padi kil djorson ki mame da fidju (J.S.) -. (GERAÇÃO). N.F. jerason.

178
2.n., *conjunto de pessoas da mesma época. - Bula ke pul, djorsons di radi, bo
purpara (J.D.) -.
djoto
n., *espécie de peixe semelhante à corvina, mas com a boca maior; rainha-
bobo. N.S. V.P., n.v. “Johnius ou Pseudotolithus elongatus”; durmi suma djoto
significa dormir a sono solto: a tradição guineense diz que este peixe passa
horas inteiras a flutuar, imóvel, como se estivesse a dormir (P.Bull).
djubentudi
n., - Djubentudi i tempu di sunhu (Cenfa) -. (JUVENTUDE). N.F. juventudi.
djubi
1.v.tr., *ver com intenção e esforço; olhar; observar. - n’ vira pa djubi, n’ vira pa
djubi alguin ku na serkan (N.M.) -. N.F. Mandinga “jùubee”, que significa
observar.
2.v.tr., *verificar; analisar; examinar. - Si no djubi es kusa tudu, no ta odja kuma
i no Prisidenti, na rilatoriu, i sta dentru asuntu (R99) -.
3.v.tr., *ter em consideração; ter por exemplo. - Djovens pa no firma; pa ka no
djubi no pape, pa no firma, anos, pa no leba tera (R98) -.
4.interj., djubi!, *interjeição para chamar a atenção de alguém; olha!; olhe!;
olhem!. - Djubi! Bu kalsa rumpi (J.L.R.) -.
djubi-djubi
v., *continuar a observar com atenção; olhar por toda a parte. - I torna djubi-
djubi kau, i ka odja ninguin (T.M.) -. N.F. Mandinga “jùubee”. N.M. redobro.
djubidu
part., *examinado; verificado; observado. - I na djubidu manera di bin sinta
kombersa (R98) -. N.F. Mandinga “jùubee”.
djubidur
n., *diz-se das pessoas que têm a responsabilidade de verificar o cumprimento
dos acordos; observador. - Na si rilatoriu djubiduris internasional skribi kuma
ileisons fasidu di manera djustu, livri i klaru (P.dosS.) -. N.F. Mandinga “jùubee”.
N.M. pl. djubiduris.
djubila!
interj., *interjeição que exprime [desejo]; vê lá!. (OLHA LÁ). N.S. V.B.
djuda
1.v.tr., *auxiliar; socorrer. - I para bin na prasa i na djuda si tiu pabi na Brus
(N.M.) -. (AJUDAR). N.S. adjuda é nome.
2.v.prep., *proteger; cooperar com. - Liti di mame ta djuda na tadja bebes di
duensa suma panga-bariga, tursi, kostipason ku utrus duensas komuns (R96) -.
(AJUDAR A).
djudadu
part., *auxiliado. - I pa i djuda djintis suma ki djudaduba (N.M.) -. (AJUDADO).
djudadur
n., *auxiliador; ajudante. - Storia di kunsada fala kuma mindjer kumpudu pa
sedu djudadur di omi (Igr.I.) -. (deriv. AJUDAR). N.F. adjudadur. N.S. sin.
djudanti.
djudanti
n., *alguém que presta assistência; auxiliador. - n’ misti pa bu fika rei, pa n’ fika
bu djudanti (T.M.) -. (AJUDANTE). N.F. adjudanti. N.S. sin. djudadur.
Djudeu
n., *habitante da Judeia e que segue a religião do Judaismo; Hebreu; Israelita. -
I kaba ku lei di Djudeu ku si mandamentu ku regra, pa i fasi di ki dus pobu un

179
pobu unidu ku el (N.T.) -. (JUDEU).
djudja-djudja
v., *continuar a unir; pôr juntos. - Ala Deus djudja-djudjanu te aos, nin rostu
pintadu o di bonitasku ka ta fasin diskisi aonti, pa kerensa ku n’ ten na bo (Dj.) -.
(deriv. JUNTAR). N.F. vd. ndjudja. N.M. redobro.
djudju
n., *parte anterior da articulação da perna com a coxa; articulação. - Kuri ku
kosa djudju ka ta fila (L.A.) -. (JOELHO). N.S. P.arc. “giolho” ou “geolho”; finka
djudju.
djuga
v., *tomar parte numa actividade desportiva ou de recreio. - I pega na djuga
dama (A.P.)- i ka kau ku kumpudu pa djuga, i paseiu pa djintis pasa (R95) -.
(JOGAR).
djugadu
part., *executado; praticado. - Djugu di dinheru ta djugadu, i ka di aos (R95) -.
(JOGADO).
djugadur
n., *pessoa que pratica uma actividade desportiva ou de recreio. - Kada bias ku
i longanta un kabesa djugadur di spada ta kortal (A.P.) -. (JOGADOR).
djugu
1.n., *actividade desportiva ou de recreio; divertimento. - Suma i pudi djugu di
dama dritu, ninguin ka ta nganhal na kil tabanka (A.P.) -. (JOGO).
2.n., *intriga; maquinação. - Ami n’ odja bo djugu, abos tudu (F.M.) -.
djugu-djugu
n., *termiteiro; morro de térmites; grande excrescência. - si kankuran pantau un
bias na lala, ma nin ki djugu-djugu ku bin odja, bu na fala ala ki kankuran na bin
(R98) -. N.S. sin. muntu di bagabaga.
djugude
n., *ave de rapina diurna, da família dos Vultrídeos, de bico adunco e unhas
fortes, com a cabeça e o pescoço nus, que se alimenta de restos e matérias
orgânicas em decomposição; abutre. - Nunde ku kusa muri, ala ku djugude ta
djunta (N.T.) -. (JAGUDI). N.F. Guin., oxítona, djugudi.
djugudi
n., - Djugudi, anton nunde ku bu na bai? (T.M.) -. (JAGUDI). N.F. Guin.,
oxítona, vd. djugude. N.S. n.v. “Pseudogyps africanus”; djugudi fidalgu.
djugudi fidalgu
n., *variedade de jagudi com o dorso de cor branca. (JAGUDI FIDALGO). N.F.
Guin. N.S. V.P., n.v. “Necroscyrtes monachus”.
djuguta
v.intr., *dar saltos; pular. - Sapu rinka kuri i djuguta na iagu (T.M.) -. N.F.
proparoxítona, djukuta; Mandinga jùnku” que significa dar pancada com os
cornos ou dar socos. N.S. djugutanda.
djugutanda
v.caus., *fazer pular. N.S. V.A.
djuis
n., *magistrado encarregado de fazer justiça; árbitro. - tcon ku noda ka ta laba,
djuis ku susu ka ta limpu (H.M.) -. (JUIZ). N.F. oxítona.
djuisu
1.n., *julgamento; opinião. - Rainha di sul i na lanta na dia di djuisu ku djinti di
aos (N.T.) -. (JUÍZO). N.F. paroxítona.

180
2.n., *faculdade intelectual de julgar; bom senso. - Bu studa dimas tok bu pirdi
djuisu (N.T.) -.
djukuta
v., - I fika i na djukuta nan na roda di riu (T.M.) -. N.F. proparoxítona, vd.
djuguta.
djulga
v., *formar juízo acerca de; conjecturar; sentenciar. - ka bo djulga ninguin pa ka
bo sedu djulgadu (N.T.) -. (JULGAR).
djulgadu
part., *sentenciado; apreciado; decidido por tribunal ou pelo juiz. - Purmeru bias
ku n’ djulgadu, ninguin ka staba na nha ladu (N.T.) -. (JULGADO).
djulgamentu
n., *sentença; apreciação; decisão. - Abos bo ta djulga djulgamentu di omi, ma
ami n’ ka ta djulga ninguin (N.T.) -. (JULGAMENTO).
djumbai 1
1.v., *conversar amigavelmente; entreter-se nos serões comentando de tudo ou
narrando contos. - Ora ki djintis na djumbai e ta sinta djuntu na un kau kadakin
ku si banku (N.M.) -. N.F. paroxítona; Mandinga “jómbo” que significa
celebração ou festa de aniversário.
2.v., *praticar jogos amorosos. - Sin amigus pa kombersa kel, pabia n’ tudjidu
tarbadju, sin mindjeris pa djumbai, pabia tarbadju ki puti di dinheru (A.S.) -.
djumbai 2
n., *conversa; passatempo, especialmente durante a noite; convívio agradável;
serão. - Na djumbai ninguin ka ta tene kara di raiba i so garasa (N.M.) -. N.F.
paroxítona; Mandinga “jómbo”.
djumbaidu
part., *conversado. N.F. paroxítona, Mandinga “jómbo”. N.S. V.B.
djumbaidur
n., *cavaqueador; conversador; alguém ou aquele que faz companhia a outro. -
Nha kamarada nha stimadu amigu, nha djumbaidur (G.F.) -. N.F. paroxítona,
Mandinga “jómbo”.
djumbu
n., *avião muito grande. (AVIÃO JUMBO). N.S. V.B.
djumbuli
1.v.tr., *misturar; turbar; tornar turvo; escurecer. - Ora ki kata iagu, i ta djumbuli
fonti (L.S.) -. N.F. proparoxítona; Mandinga “júmbu”, que significa misturar água
quente com água fria para ter água morna.
2.v.intr., *diz-se duma situação inquietante que cria confusão; ficar turvo. -
Djintis pupa, kau djumbuli, ntindimentu ka ten (Dea) -. N.S. djumbulinti.
djumbulidu
1.part., *turvejado; turvo. N.F. Mandinga “júmbu”.
2.adj., *confundido; confuso. N.S. VB, fig.
djumbulidur
n., *perturbador. N.F. Mandinga “júmbu”. N.S. V.B.
djumbulinti
v.caus., *fazer tornar turvo. N.F. Mandinga “júmbu”. N.S. V.A.
djumbulmani
n., *turbulência; confusão; perturbação. - apezar i panta ku tudu ki
djumbulmani, i disidi kontinua si bias kumpridu (L.S.) -. N.F. Mandinga “júmbu”,
que significa misturar água quente com água fria para ter água morna;

181
djumbulumani. N:S. sin. tcumul-tcamal.
djumbulumani
n., - pa ka ten djus na bo metadi ku nveja ku raiba ku jumbulumani (N.T.) -. N.F.
Mandinga “júmbu”; vd. djumbulmani.
djume
n., *Ave pernalta africana da família dos Ciconídeos, de pescoço e cabeça
totalmente desprovidos de revestimento e com um bico enorme e forte;
marabu; cegonha-de-papo. - Kal dia ku Djume pudi padi pekadur? (T.M.) -. N.F.
oxítona; Mandinga “djuméu” que designa esta ave. N.S. n.v. “leptoptilos
crumeniferus”.
djumna
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que exprime os conceitos de [dominar; ser
primeiro; antecipar]; subjugar. - Deus di no papes djumna kudjiuba pa bu bin
kunsi si vontadi (N.T.) -. (deriv. DOMINAR).
2.v., *preceder; antecipar-se. - Jesus djumna i punta Pedru (N.T.) -. djumna-
djumna
n., *desafio para saber quem chegará primeiro; corrida. - Bideras e ta fika e na
fasi djumna-djumna pa kanua, pa bai kumpra pis (N.M.) -. (deriv. DOMINAR).
N.M. redobro.
djumpuni
v., - Randja djitus bu djumpuni (Dj.) -. N.F. proparoxítona, vd. djimpini.
djunda
v., *puxar; esticar. - Ora di lanta tciga, forsa faltal pabia pis garandi dimas; i na
djunda, pis na djunda (T.M.) -. (deriv. JUNTAR; AJUNTAR). N.S. djunda rostu.
djunda rostu
coloc., *apresentar uma cara de pedra ou feia; mostrar ar de desagrado. - Ora
ku familia di omi bin osprindadi na kaza, e ta djunda rostu ku el (Igr.I.) -. (deriv.
JUNTAR O ROSTO).
djunda-djunda 1
v., *puxar com intensidade; discutir com animosidade. - Miguel, otca ki na
diskuti ku diabu, e na djunda-djunda pabia di kurpu di Moises (N.T.) -. (deriv.
AJUNTAR; JUNTAR).
djunda-djunda 2
n., *litígio; dissídio; confusão; querela; discórdia. - N’ ka na mati na djunda-
djunda, pabia n’ gosta di nha vida (J.S.) -. (deriv. JUNTAR; AJUNTAR). N.M.
redobro.
djundadu
part., *puxado. - Di tudu dus ladu n’ na djundadu (N.T.) -. (deriv. JUNTADO;
AJUNTADO).
djundji
v.tr., *atar; unir; sobrepor. (JUNGIR). N.F. neol. N.S. V.B.
djundjilanidu
part., *acrescentado; sobreposto; acumulado. - ku fos na mon bo toma sintidu
ku fugu, kantu tempu dja ki djundjilanidu, i na peradu son kin ke na gasali lenha
pa peganda (J.D.) -. (deriv. JUNGIDO).
djundjua
v., (JEJUAR). N.F. paroxítona, vd. djundjun’a. N.S. V.B.
djundjuadur
n., (JEJUADOR). N.F. vd. djundjun’adur. N.S. V.B.
djundjun

182
1.n., *abstinência, total ou parcial, de alimentos; privação. - Djinti punta kusa di
djundjun (N.T.) -. (JEJUM).
2.n., *privação de alimentos por motivos religiosos, como no Ramadão dos
Muçulmanos ou na Quaresma dos Cristãos. - djundjun di Koresma (P.dosS.) -
djundjun di Ramadon (R95) -.
djundjun’a
v., *privar-se totalmente ou parcialmente de alimentos. - N’ ta djundjun’a dus
bias na semana (N.T.) -. (JEJUAR). N.F. djundjua.
djundjun’adur
n., *pessoa que jejua. (JEJUADOR). N.F. djundjuadur. N.S. V.B.
djungu
v.intr., *estar meio adormecido; dormitar; cabecear. - I pega djungu (L.S.) -.
N.F. Mandinga “jìnkoo”, que significa estar meio adormecido. N.S. djunguntu.
djunguntu
v.caus., *fazer dormir; adormecer. N.F. Mandinga “jìnkoo”. N.F. paroxítona.
N.S. V.A.
djungutu
v., *acocorar-se; agachar-se. - E tciga, kadakin djungutu i na djimi na si ladu
(M.M.) -. N.F. proparoxítona; Mandinga “jònkoto” que significa acocorar-se. N.S.
sin. djokoni.
djungutudu
part., *acocorado; agachado. - Garandis kuma Deus ta da di manga di manera:
i ta da firmadu, na tarbadju o na kontentamenti, i ta djungutudu, na kansera, na
kasabi o na padi (J.S.) -. N.F. Mandinga “jònkoto”.
djunki
v., *tomar lugar; sentar-se; caber. - Mortu djunki moransa ku brutasku di iran-
segu (H.M.) -.
djunson
1.n., *união. (JUNÇÃO).
2.n., *peça de canalização para unir dois tubos. (JUNÇÃO). N.S. V.B.
djunta 1
1.v.tr., *associar coisas ou pessoas que estavam separadas ou isoladas; unir;
recolher. - I mara i djunta tudu i kargantal lubu (T.M.) -. (JUNTAR; AJUNTAR).
N.S. djunta mon; djunta pobu; djunta mame; djunta pape.
2.v.intr., *associar-se. - djintis tudu ta djunta e ba tarbadja kil tarbadju (N.M.) -.
(JUNTAR-SE; AJUNTAR-SE).
djunta 2
1.n., *grupo de pessoas; nome dado à Junta Militar durante os acontecimentos
de Junho de 1998. - Djunta Militar nunka ka tciga di mistiba guera ki mitidu nel
(R98) -. (JUNTA).
2.n., *articulação óssea.
djunta kabas
coloc., *comer juntos. - Si bu djunta kabas ku indimigu di no pobu, mufunesa,
kala (C.S.) -. (deriv. JUNTAR A CABAÇA).
djunta mame
coloc., *ser irmãos e ter a mesma mãe. - ki ermon, no ka djunta mame ku el
(T.M.) -. (deriv. JUNTAR A MÃE).
djunta mon 1
coloc., *colaborar; cooperar. - No misti konsidja bos pa no djunta mon no luta
kontra e duensas (Cecomes) -. (AJUNTAR AS MÃOS).

183
djunta mon 2
coloc., *colaboração; cooperação. (deriv. JUNTA DE MÃOS). N.S. V.B.
djunta pape
coloc., *ser irmão e ter o mesmo pai. - Kil mininu, ke djunta pape, lanta
parmanha i odja ramu seku (L.S.) -. (deriv. JUNTAR O PAI).
djunta pobu
1.coloc., *convocar uma reunião. - utru omis mau, na metadi di amontons, e
djunta pobu e turmenta prasa (N.T.) -. (deriv. JUNTAR O POVO).
2.coloc., *assembleia popular; reunião.
djunta-djunta
v., *ir juntando; continuar a recolher. - N’ ta djunta-djunta labaremus ki n’ otca,
pa manda nha djintis algun kusa (J.S.) -. (JUNTAR). N.M. redobro.
djunta sintidu
coloc., *pensar da mesma maneira; estar em sintonia. - Mindjer i ka flur, nin i ka
garafa di binhu, i kumpanher di balur, si bu djunta sintidu na kaminhu (C.S.) -.
(deriv. JUNTAR O SENTIDO).
djuntadu
part., *unido; reunido; associado. - manga di bias bardadi ta djuntadu ku
mintida, purki i ta sedu difisil sibi nde ki kusa sertu kaba nel i mintida kunsa
(P.dos S.) -. (JUNTADO).
djuntamentu
n., *encontro de pessoas. - bo djuntamentu i ka pa ben, ma i pa mal (N.T.) -.
(deriv. JUNTAR). N.S. sin. agrupamentu.
djuntu 1
1.adj., *unido; reunido. - anos tudu djuntu no pudi kamba tapada ku tadjanu
kaminhu di bai dianti (Dea) -. (JUNTO).
2.adj., *igual; semelhante. - Bianda ku karni i ka djuntu (C.V.) - E na buska
matal pabia Jesus ta fala kuma Deus i si pape; asin el i djuntu ku Deus (N.T.) -.
(JUNTO). N.S. djuntu é hiperónimo de JUNTO e de SEMELHANTE.
djuntu 2
adv., *juntamente. - Na bardadi bar i kuas pontu di diverson djuntu ku
diskotekas (P.dosS.) -. (JUNTO). N.S. bai djuntu.
djuntu di
1.con., *locução prepositiva que indica [perto de]; ao pé de. - ma i bai pa un kau
ku staba djuntu di lala (N.T.) -. (JUNTO A).
2.con., *locução prepositiva que significa [ao lado de]. - N’ ta papia di kusas ku
n’ odja djuntu di nha pape (N.T.) -. (JUNTO DE).
djur-djuri
v., *desgrenhar ou despentear os cabelos. N.M. redobro. N.S. V.A.
djur-djuridu
part., *confuso; entrelaçado; emaranhado. - bo disa tarafi djurdjuridu (O.S.) -.
N.M. redobro. N.S. V.A., kabelu djur-djuridu.
djura
1.v., *prometer solenemente. - n’ djura kuma n’ na dau garandi benson (N.T.) -.
(JURAR). N.F. neol. N.S. sin. djurmenta.
2.v., *proferir juramento. - Si un alguin djura, i ta djura na nomi di utru ku sedu
mas garandi di ki el (N.T.) -.
djuradu
part., *prometido. (JURADO). N.S. V.B.
djuramenta

184
v., - Ratu djuramenta kuma nunka i sai i ka pupadu (L.A.) -. (JURAMENTAR;
AJURAMENTAR). N.F. vd. djurmenta.
djuramentu
n., *promessa solene em que se toma por testemunho algo que se reputa
sagrado. - parti mas importanti na kasamenti kriston i djuramentu (Igr.I.) -.
(JURAMENTO).
djuri
n., *conjunto de pessoas que, nos tribunais, julgam os factos de uma causa. -
Gosi bu alma ke na bai rispundi na djuri (C.C.) -. (JÚRI). N.F. neol.
djurmenta
v., *jurar; prometer solenemente. - Nha omi djurmentaba kuma, ami son ki na
kiri (P.B.) -. (JURAMENTAR; AJURAMENTAR). N.F. djuramenta. N.S. sin.
djura.
djurpiga
n., *mosto; sumo; vinho não fermentado. (JEROPIGA). N.S. V.B.
djurtu
1.n., *espécie de chacal, mamífero carnívoro e voraz, da família dos Canídeos.
N.F. Mandinga “jùruutu” que designa uma espécie de chacal. N.S. n.v. “Canis
áureus”.
2.n., *pessoa que explora. - Nha Djurtu, oh Djurtu, ku si kudadi di klando (D.N.)
-. N.F. fig.
djuru
n., *prémio de dinheiro emprestado; lucro. - No disa es manera di kobra djuru
(Igr.I.) -. (JURO).
djus
n., *altercação; briga; querela, discussão; polémica. - N’ kansa dja di obi djus ku
kechas di dunus di orta ku bulanhas pabia di bo (L.S.) -. N.F. Mandinga “djusu”.
N.S. JUS significa direito.
djusia
v., *altercar; discutir; provocar polémica. - I sunha mas kuma i djusia ku si
kolega na skola, kila kobal mal (N.M.) -. N.F. paroxítona; deriv. Mandinga
“djusu”, que significa fígado ou coração, como origem das emoções. N.S. sin.
tene palabra.
djusiadu
part., *altercado; brigado; discutido. N.F. Mandinga “djusu”. N.S. V.B.
djusiadur
n., *brigão; rixoso. N.F. Mandinga “djusu”. N.S. V.B.
djusta 1
1.v., *ajustar; igualar. - bu ka na djusta ku kana di nha porta di kasa (T.M.) -
asin bo ta djusta tudu (N.T.) -. (JUSTAR). N.S. djusta konta.
2.v., *ser suficiente. - Bo disa, i djusta! (N.T.) - Ali mas lenha: i djusta dja, gosi
son pa no sindi fugu (C.V.) -. (JUSTAR).
djusta! 2
interj., *interjeição que exprime [suspensão]; chega!; não mais!. - Nino, djusta!,
ka bu tcorantanu, ki ku tcorantanuba dja i djusta (R98) -. (deriv. JUSTAR). N.S.
sin. basta!.
djusta konta
1.coloc., *vingar-se de alguém; ser vítima da vingança de alguém. - Ora ki bin
mas, maral diritu, bu pera no bin djusta konta (P.B.) - aos bu na djusta konta ku
nha pape (P.B.) -. (AJUSTAR CONTAS).

185
2.n., *ajuste de contas; vingança.
djustadu
part., *suficiente; ajustado; coisa que tem tamanho suficiente; justo. - Mame dja
di Tcerno, i pul di sil un kadjiki djustadu, na pratu (R95) -. (JUSTADO).
djustamenti
adv., *de modo justo. - Sosiedadi djustamenti ta formadu pa pesoas ora ku
pesoas tafasi konversa, dialogu (IN98) -. (JUSTAMENTE).
djustanda
v.caus., *igualar; tornar suficiente; pôr de acordo. - No ka osa djustanda no
kabesa nin komparal ku kilis ku ta altisi se kabesa (N.T.) -. (deriv. JUSTAR).
djustandadu
part.caus., *tornado igual; tornado plano; feito justar; concertado. - Tudu lugar
fundu na intcisidu; tudu monti, garandi ku pikininu, na djustandadu (N.T.) -.
(deriv. JUSTAR).
djustifika
1.v.tr., *desculpar; declarar justo. - I ka ten nin un motivu ku no pudi da pa
djustifika e barudju (N.T.) -. (JUSTIFICAR). N.F. neol.
2.v.pron., *provar a própria inocência; desculpar-se. - el i mistiba djustifika si
kabesa (N.T.) -. (JUSTIFICAR-SE).
djustifikadu
part., *desculpado; declarado justo. - bu sedu djustifikadu na bu palabras (N.T.)
-. (JUSTIFICADO). N.F. neol.
djustisa
1.n., *virtude moral que inspira o respeito pelo direito dos outros; equidade. - i
ta guianu na kaminhu di djustisa ku bardadi (L.Cat.) -. (JUSTIÇA). N.S. ant.
indjustisa.
2.n., *conjunto de normas e leis de uma sociedade. - Liga ka misti nunka odja
djustisa di Guine sedu un djustisa so pa un grupu di djintis (R95) -.
djustu
adj., *imparcial; conforme a justiça. - I na fasi kusa djustu i sertu na tera (Igr.I.) -
. (JUSTO). N.S. JUSTO é hiperónimo de djustu e de djustadu; ant. indjustu.
djustu di
loc.adv., *advérbio de modo que significa [só o facto de] ou [somente por];
apenas. - Djustu di ba tcur, ka ta tciga karga don (L.A.) -. (deriv. JUSTO DE).
djuti
v., - Lifanti djuti kurpu di lebri, ma i seta (P.B.) -. N.F. Mandinga “jùtu”, que
significa subestimar; vd. ndjuti.

186
E, e
*Sexta letra ou grafema do alfabeto que representa os fonemas [vogal média
anterior-palatal] e [vogal baixa anterior-palatal].
e1
pron.pess.suj., *forma principal de pronome pessoal 3ª pl.; eles; elas. -
Bindiduris ta fala kuma koperantis tene manga di dinheru e ka ta diskuti pres
(P.dosS.) - na bardadi elis e ka mati ne luta kontra kolera (R95) -. N.M. elis,
forma secundária.
e2
det.dem., *adjectivo demonstrativo que indica o espaço perto do locutor. -
Kuma ki e Domingu ku Segunda-fera kuri? (R95) -. (ESTE; ESTA; ESTES;
ESTAS). N.F. es; as formas e/es são utilizadas indistintamente, apesar de e
preceder normalmente as palavras com consoante inicial. N.M. a forma e é
somente adjectivo enquanto a forma es pode ser adjectivo ou pronome.
e 3 [-e]
suf.verb., *uma das cinco vogais temáticas que formam os verbos. (-ER). N.S.
V.A.
e ku manda
con., - kusinha ku lingron i ma sabi, e ku manda ora ki na kusinha pa alguin el ki
ta kusinha (N.M.) -. (deriv. ISSO QUE MANDA). N.F. vd. el ku manda.
ebanista
n., *trabalhador em ébano. (EBANISTA). N.S. V.B.
ebanu
n., *árvore, muito valiosa e de cor escura, da família das Ebanáceas. (ÉBANO).
N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
ebraiku
1.adj., *a língua dos Hebreus. - I staba skritu na ebraiku ku gregu ku latin (N.T.)
-. (HEBRAICO). N.F. proparoxítona.
2.adj., *relativo aos Hebreus.
Ebreu
n., *indivíduo da raça hebraica; israelita. - e sedu ebreu? Ami tambi (N.T.) -.
(HEBREU).
echu
n., (ÉIXO). N.F. vd. eichu N.S. V.A.
edema
n., *inchação; inchaço. (EDEMA). N.F. neol. N.S. V.B., sin. intcasku.
editora
n., *estabelecimento que faz a edição de libros. - Editora Nimba (M.K.) -.
(EDITORA). N.F. neol.
editorial
n., *artigo de jornal ou de revista que apresenta as ideias da direcção.
(EDITORIAL). N.S. V.B.
editu
n., *edital; anúncio. (EDITO). N.S. V.B.
Edjipsiu
n., *habitante do Egipto. - Bu misti matan suma ku bu mata Edjipsiu aonti?
(N.T.) -. (EGÍPCIO). N.F. proparoxítona.
adj., *relativo ao Egipto. - I tenba manga di tarbadjaduris edjipsiu na Libia (R95)
-.

187
Edjitu
n., *país da África do Norte, sede da grande civilização egípcia. - Tropa di
Edjitu mistiba kamba tambi, ma e foga na mar (N.T.) -. (EGIPTO).
efeitu
n., *consequência. - e ka sibi kal ki efeitu di binhu (F.M.) -. (EFEITO). N.F.
proparoxítona, neol.
efimeru
adj., *passageiro; transitório. (EFÉMERO). N.F. proparoxítona, neol. N.S. V.B.
efisensa
n., *eficâcia. (EFICIÊNCIA). N.S. V.B.
efisienti
adj., *capaz. - N’ ka muitu ten sertesa si di fatu i ten un laboratoriu efisienti
(R95) -. (EFICIENTE). N.F. neol.
efuson
n., *derramamento. (EFUSÃO). N.F. neol. N.S. V.B., sin. deramamentu.
egoismu
n., *amor exclusivo dos próprios interesses. - Fasi pa no djorson liberta di tudu
egoismu ku violensia (L.Cat.) -. (EGOÍSMO). N.F. paroxítona.
egoista
adj., *pessoa que leva em consideração o seu interesse; interesseiro.
(EGOISTA). N.S. V.B.
eh!
interj., - Taxi, taxi, eh!; uh!, i bai (P.dosS.) -. N.F. vd. eih!.
eichu
n., *peça mecânica. (ÉIXO). N.F. proparoxítona; echu. N.S. V.B.
eih!
interj., *interjeição que exprime [invocação]; alo!; ola!. - Eh mama, eh! eh!
(N.Tu.) -. N.F. eh!.
eklesiastiku
1.n., *sacerdote. (ECLESIÁSTICO). N.F. proparoxítona.
2.n., *livro do Antigo testamento. (ECLESIÁSTICO).
3.adj., *tudo o que se refere à igreja ou ao clero. (ECLESIÁSTICO). N.S. V.B.
eklesiolojia
n., *disciplina das ciências teológicas que trata da estrutura da Igreja.
(ECLESIOLOGIA). N.S. V.B.
eklisi
n., *ocultação parcial ou total de um astro. (ECLIPSE). N.S. V.B.
eklitika
n., *diz-se da órbita dos astros. (ECLÍPTICA). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
ekran
n., *superfície sobre a qual se projectam imagens. - son kin ki tene pusibilidadi
di odja na Lino Coreia, na ekran di televizon (R95) -. (ECRÃ). N.F. neol.
ektar
n., *medida de superfície correspondente a dez mil metros quadrados. - no
konsigui un terenu di seti ektar (R95) -. (HECTARE).
eku
n., *repetição de um som por outra superfície. (ECO). N.S. V.B.
el 1
pron.pess.suj., *forma secundária do pronome pessoal sujeito 3ºsing. - no ka
pudi fala kuma el i ka ta dicha di sedu un manifestason di kultura di pubis di

188
Guine (A.C.) -. (ELE; ELA).
el 2
pron.pess.compl.prep., *forma do pronome pessoal complemento oblíquo
3ªsing. - bu pui malagueta, bu pila ku el (R95) -. (ELE; ELA).
el ku manda
con., *locução conjuntiva subordinativa que indica [causalidade]; por isso que. -
Stadu i ka kapas di sentraliza tudu kusa el son, el ku manda i tene privadus
(IN96) -. (deriv. ISSO QUE MANDA). N.F. e ku manda; kumanda.
eletrodu
n., (ELÉCTRODO). N.S. V.B.
elevadur
*ascensor; monta-cargas. (ELEVADOR). N.S. V.B.
eliji
v.tr., *escolher; votar. - Povu ke elijinu (R99) -. (ELEGER). N.F. neol. N.S. sin.
kudji.
elikopter
n., *aparelho de aviação capaz de se elevar verticalmente. - dozi elikopter
rianta tropa i okupa kil terenu tudu pa ba buska Carmen (C.P.) -.
(HELICÓPTERO). N.F. paroxítona; elikopteru.
elikopteru
n., - no ka tene elikopteru (R95) -. (HELICÓPTERO). N.F. proparoxítona, vd.
elikopter.
elis 1
pron.pess.suj., *forma secundária do pronome pessoal sujeito 3ªpl. - pabia elis
e sedu un pubis djiru dimas (A.C.) -. (ELES; ELAS). N.F. paroxítona.
elis 2
1.pron.pess.compl.s.prep., *forma do pronome pessoal complemento directo
3ªpl. - No ta pidi elis pa e kontinua manti ordi (R95) - fidjus ka ta odja elis kantu
dias! (R95) -. (deriv. OS; AS; LHES). N.F. paroxítona. 2.pron.pess.compl.prep.,
*forma do pronome pessoal complemento oblíquo 3ªpl. - es onda di
kriminalidadi ke na entra no tera i tisidu par elis (R95) -. (ELES; ELAS).
embalajen
n., *empacotamento. (EMBALAGEM). N.F. paroxítona, neol. N.S. V.B., sin.
mbuludju.
embargu
n., *proibição; sequestro. (EMBARGO). N.F. neol. N.S. V.B.
embolia
n., *situação crítica causada pela presença de um corpo estranho no vaso
sanguíneo. (EMBOLIA). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
embolu
n., *o corpo estranho no vaso sanguíneo. (ÊMBOLO). N.F. proparoxítona. N.S.
V.B.
ementa
n., *lista das iguarias; resumo. (EMENTA). N.F. neol. N.S. V.B., sin. menu.
eminensa
n., *título dos cardeais da Igreja Católica. (EMINÊNCIA). N.S. V.B.
emisora
n., *estação de rádio ou de televisão. (EMISSORA). N.S. V.B.
emitidu
part., *difundido. (EMITIDO). N.S. V.B.

189
empiriku
adj., *diz-se de doutrina ou teoria baseada na experiência sensível.
(EMPÍRICO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
empirismu
n., *doutrina filosófica que aceita somente o que é comprovado pela
experiência. (EMPIRISMO). N.S. V.B.
en 1
con.,. - Kanhokan ta badja tudu en kondjuntu te nunde ki mindjeris firma e na
toka e ta torna riba mas pa se lugaris (N.M.) -. (EM). N.F. neol., vd. na 2.
en! 2
interj., *interjeição que exprime [impaciência]. - En! Abo mufunesa ku na buska
(T.M.) -. (HEM!).
enton
1.adv., *advérbio que significa [em consequência]. - Enton la ki problema kunsa
(R95) -. (ENTÃO). N.F. nton.
2.interj., *interjeição que se usa para chamar a atenção. - Firma, enton!, iabri
udjus di bu alma ku oredjas di bu korson pa e sukuta (L.Cat.) -. (ENTÃO!).
entra
v., - E ta diskalsa sapatu na porta e entra dentru di baloba (N.M.) -. (ENTRAR).
N.F. vd. ientra.
entrada
1.n., *ingresso. - Pa entrada di bulanha i ten un tubu ke pui la utru anu (R95) -.
(ENTRADA). N.F. neol., ientrada.
2.n., *começo. - na entrada di tcuba (C.P.) -.
3.n., *porta. - i rola un pedra garandi pa entrada di supultura, i bai (N.T.) -.
entranda
v.caus., - E torna panha utru mas pa entrandal (L.S.) -. (deriv. ENTRAR). N. F.
vd. ientranda.
entri
con., *preposição que indica espaço intermédio ou reciprocidade. - Otca ki omi
sibi di kil ke na pasaba entri kombosas, i panha raiba i suta strelas (L.S.) -
Solusons pa kistons di Timor-Leste na pasa nesesariamenti pa un intindimentu
entri Timorensis (R95) -. (ENTRE).
entrimetadi
adv., *entretanto; no meio. - Entrimetadi di misti kusas, ku sunhu di e tcon ku
Deus danu, ma ku ka sertu, n’ na balansa (O.S.) -. (ENTRE METADE). N.S.
V.B.
entritantu 1
con., *conjunção adversativa que significa [porém]; todavia. - Entritantu i ten
sertus rizervas pa parti di Rusia i China (R95) -. (ENTRETANTO). N.F. neol.
entritantu 2
adv., *advérbio de tempo que significa [nesse espaço de tempo]. - Entritantu
interevensons kontinua (R95) -. (ENTRETANTO). N.F. neol.
Epifania
n., *dia festivo dos Cristãos que comemora a manifestação de Jesus aos
gentios e a adoração dos Reis magos ao mesmo Jesus. - Festa di Epifania
(L.Cat.) -. (EPIFANIA). N.F. paroxítona.
epikureu
n., *filósofo que segue a doutrina do grego Epícuro; pessoa que dá muita
importância aos prazeres da vida terrena. - Utru filosofus ku ta tcomadu

190
epikureu ku stoiku e ta diskutiba ku el (N.T.) -. (EPICUREU). N.F. paroxítona,
neol.
epilepsia
n., *desordem do sistema nervoso, que se caracteriza por convulsões e perda
de consciência. - Djintis ku tene prublema di epilepsia ta kai ataki (Igr.I.) -.
(EPILEPSIA). N.F. paroxítona, neol. N.S. sin. durba-kabesa; mal di volta.
epoka
n., *período marcado por um acontecimento notável; temporada; era. - Povu di
Guine vivi muitu epoka sin sibi ke ki liberdadi (IN96) -. (ÉPOCA). N.F.
proparoxítona, neol.
er, er
coloc., *princípio de adivinha ou história popular. - Storia di dus badjuda: er, er,
er sertu (M.K.) -. (ERA, ERA).
er sertu
coloc., *resposta de quem quer ouvir a adivinha ou história popular. - Storia di
dus Badjuda: er, er, er sertu (M.K.) -. (ERA CERTO).
era
v., *forma do passado do verbo ser. - es i era nha duvida (R95) -. (ERA). N.F.
neol., vd. eraba.
eraba
v., *forma do passado do verbo ser. - Omi bedju eraba garandi muru, i purpara
manera di kastiga elis (Ceef) -. (deriv. ERA). N.F. era; ieraba.
erande
n., *iran dos Bijagós. N.F. Bijagós “erande”. N.S. V.B.; o termo iran é derivado
de erande, palavra da língua bijagó da ilha de Bubaque; eraminde é o
equivalente da ilha de Orango e eramunde da ilha de Canhabaque.
erderu
n., - si bu padidu erderu, bu ten ke sibi mima bu ardansa (J.D.) -. (HERDEIRO).
N.F. neol., vd. arderu.
erenhi
v., N.F. vd. uerengui. N.S. V.A.
ermon
1.n., *diz-se de alguém que partilha pai e mãe, ou um só destes, em relação a
outrem. - Badjuda tene sinku ermon (T.M.) -. (IRMÃO; IRMÃ). N.F. iermon.
N.S. ermon-femia; ermon-matcu.
2.n., *membro de uma confraria; próximo; amigo. - Ermon kudi, ermon kudi!, si
na bin bu kontan (J.L.R.) - ke ku manda bu na djubi puera na udju di bu ermon,
bu ka rapara padas di po ku sta na bu udju propi? (N.T.) -.
ermondadi
n., *parentesco de irmãos; fraternidade; intimidade. - Djintis ta fala kuma
kamaradia di bardadi i un ermondadi (J.S.) -. (IRMANDADE). N.F. iermondadi.
ermon di amanha
adv., *advérbio de tempo que indica [o dia depois do dia de amanhã]. - Si bu
bisti un ropa aos, amanha, ermon di amanha, bu sibi kuma suor ultrapasa dja
kila (IN96) - i na fasi anu ermon di amanha (R95) -. (deriv. IRMÃO DE
AMANHÃ). N.M. lexia complexa. N.S. sin. dipus di amanha.
ermon-femia
n.f., *irmã. - Ma fidju di ermon femia di Paulu obi kusa di mboskada ke na iarma
(N.T.) -. (deriv. IRMÃO FEMEA). N.F. proparoxítona. N.M. lexia composta. N.S.
sin. ermon.

191
ermon-garandi
n., *o irmão mais velho; primogénito. - Djon seta djanan kil proposta, i bai kontal
si ermon garandi (L.S.) -. (deriv. IRMÃO GRANDE). N.M. lexia composta.
ermon-kode
n., (IRMÃO CADETE). N.F. oxítona, vd. kode. N.M. lexia composta. N.S. V.B.
ermon-matcu
n.m., *irmão. - Tudu kil ki nha ermon matcu Paulu falau pa bu fasil, fasil (L.S.) -.
(deriv. IRMÃO MACHO). N.M. lexia composta. N.S. sin. ermon.
ermonsinhu
n., *irmão mais novo. (IRMÃOZINHO).
erna
n., *saída anormal de uma víscera, causada pela ruptura da parede que a
reveste. - Mesinhu di erna: i un po tambe ki sta na matu (IN99) -. (HÉRNIA).
eroi
n., *personagem principal de uma obra literária; pessoa valente. - Davi seduba
mesmu un eroi (A.T.) -. (HERÓI). N.F. paroxítona.
eroportu
n., *lugar para o tráfego aéreo de passageiros e mercadorias; aeródromo. - i
pidi ainda pa i mandadu observadur di Nasons Unidas pa eroportu di Kinchasa
(R95) -. (AEROPORTO). N.F. neol. N.S. sin. kampu di aviason; eroportu
internasional Osvaldo Vieira é o aeroporto da Guiné-Bissau.
eru
n., *engano; culpa; mau comporamento. - Bo sta na garandi eru (N.T.) -.
(ERRO). N.F. neol.
eru [-eru]
suf.nom., *sufixo que entra na formação de substantivos, exprimindo a ideia de
profissão, ocupação ou noção colectiva. - bideru - kabaleru - pasajeru - porteru
- tarpaseru -. (-EIRO). N.M. sufixo de nomes e verbos.
es
1.det.dem., *adjectivo demonstrativo que indica o espaço perto do locutor. - Es
abitu di pidi-pidi na fera i forti na Senegal (P.dosS.) - Es dadus sta na un
rilatoriu (R95) - E baldu i pa fasi ke? (J.L.R.) -. (ESTE; ESTA; ESTES; ESTAS).
N.F. vd. e 2.
2.det.dem.sing., *pronome demonstrativo que designa a pessoa ou a coisa que
está perto de quem fala; esta; isto. - Es fasidu na Bisau na dia 28 di Fevereru di
1995 R95) - Esis e ta sutadu di tudu koldadi manera (P.dosS.) -. (ESTE; ESTA;
ISTO). N.M. pl. esis.
esa [-esa]
suf.nom., *sufixo que entra na formação de substantivos, exprimindo a ideia de
qualidade ou estado. - djiresa - badjudesa - faimadesa - koitadesa - garandesa
- nobresa - frakesa -. (-EZA). N.M. sufixo de adjectivos, nomes e verbos.
esis
det.dem.pl., *pronome demonstrativo plural que designa a pessoa ou a coisa
que está perto de quem fala. - dus kusas mas importanti i esis (Igr.I.) -.
(ESTES; ESTAS). N.F. paroxítona. N.M. sing. es.
esterior
1.adj., *relativo ao estrangeiro; comparativo de externo. - Partidu tenta akalma
situason atraves di un politika esterior nasionalista (R95) -. (EXTERIOR). N.F.
neol. N.S. sin. parti di fora;ant. intirior.
2.n., *as nações estrangeiras. - elite ta manda se fidjus pa utrus skolas o pa

192
esterior (MR98) -.
estin
det.dem., *diz-se de alguém de quem não se lembra o nome; fulano. - Estin
muri sinku ora di parmanha (A.S.) -. (ESTE).
esutru
det., (ESSOUTRO). N.S. V.B.
etapa
n., *período; distância entre dois lugares. - A partir di ‘74 no na parti ku un novu
itapa, no diskisi kolonialismu, kila pasa, guera kaba, tudu kusa kaba (IN96) -.
(ETAPA). N.F. neol.
etnia
n., *conjunto de indivíduos ligados pela mesma língua e cultura. - etnia Bidjugu
(R96) -. (ETNIA). N.F. paroxítona, neol. N.S. sin. rasa.
etniku
adj., *relativo à etnia; característico de um grupo de indivíduos com a mesma
cultura e a mesma língua. - diferentis grupus etnikus (IN96) -. (ÉTNICO). N.F.
proparoxítona, neol.
Eukaristia
1.n., *na liturgia cristã indica a celebração da Missa, que renova a presença de
Jesus no meio dos fiéis. - Kristu danu Eukaristia sinal di si amor (L.Cat.) -.
(EUCARISTIA). N.F. paroxítona.
2.n., *a hóstia consagrada. - Na Eukaristia Jesus sta bibu (L.Cat.) -.
3.n., orason di eukaristia, *palavras da liturgia cristã que constituem a parte
central da celebração da Missa. - I fasi orason di eukaristia (N.M.) -.
Europa
n., *um dos seis continentes do globo terrestre. - i ten akordus ke ta ba konstitui
un intravi pa dizinvolvimentu di prusesu di imigrason na Europa (IN96) -.
(EUROPA). N.F. neol., vd. Oropa.
europeia
adj.f., - sosiedadi europeia (IN96) -. (EUROPEIA). N.F. proparoxítona, neol., vd.
europeu. N.S. Union Europeia.
Europeu
1.n., *habitante da Europa.
2.adj., *relativo à Europa. - kria kumunidadi di Stadus europeus (IN96) -.
(EUROPEU). N.F. paroxítona.
ex (ex-)
pref., *prefixo, que ligado a um nome, indica o que foi anteriormente. - N’ misti
punta sior Presidenti di kumison, enton ministru, ex-enton ministru (R99) -. (EX-
).
ezitu
n., *resultado feliz. - Bu fala kuma es kuri ku un sertu ezitu, pabia di ke ku
manda i ka ezitu total nan propi, i un sertu ezitu ate? (R95) -. (ÊXITO). N.F.
proparoxítona, neol.

193
F, f
*Sétima letra ou grafema do alfabeto que representa o fonema [fricativa surda
labio-dental]. (F).
fa
n., *quarta nota musical. (FA). N.S. V.B.
faba
n., *feijão fava. (FAVA). N.S. V.B., n.v. “Phaseolus lunatus”.
fabrika 1
v., *produzir através de processos mecânicos. (FABRICAR). N.F.
proparoxítona, neol. N.S. V.B., sin. kumpu.
fabrika 2
n., *estabelecimento ou empresa onde se fabrica alguma coisa. - n’ sedu
funsionariu di fabrika di kalsadu, ke sedu fabrika di sapatu ku tcoma Ianda, ke
fika na zona di Bra (R95) -. (FÁBRICA). N.F. proparoxítona.
fabrikadu
part., *feito; construído. (FABRICADO). N.S. V.B.
fabur
1.n., *serviço prestado sem remuneração. - Tentason i di djuda son kilis ki ta
djudanu ku kilis ki na bin pudi fasinu fabur (L.S.) -. (FAVOR). N.S. di fabur.
2.n., *cortesia; gentileza. - fasin de fabur (N.M.) -.
3.n., *mercê; indulgência. - I mandanu pa anunsia liberdadi pa katibus, pa
anunsia anu di fabur di Sinhor (N.T.) -.
fadiga 1
1.v.tr., *causar cansaço. - Bu disa fadigan (T.M.) -. (FADIGAR).
2.v.intr., *estar com cansaço. - Lubu fadiga, pabia i ta sta nan suma karnel
ndjutil (M.M.) -. (FADIGAR-SE).
fadiga 2
n., *cansaço. - Es seti fadiga tudu ka tudjin mara kamaradia (F.S.) -. (FADIGA).
fadigadu
part., *diz-se de alguém que está com cansaço; alguém que é precipitado ou
que está sempre com pressa. - Ami ku bu pape no fika fadigadu, no na buskau
(N.T.) -. (FADIGADO).
fadja
v., *adornar o corpo com lenços ou panos; enfeitar; ornar. - e ta bisti bonitu e
fadja pa bai ronka (N.M.) -. (ENFAIXAR; FAIXAR). N.S. ant. disfadja.
fadjadu
part., *enfeitado; adornado. - pruntiadu suma noiva ku fadjadu pa si noivu (N.T.)
-. (ENFAIXADO; FAIXADO).
fadjamentu
n., *enfeite; acto de adornar. - kil badjaduris ta tene se fadjamentu diferenti ku
di tokaduris, elis e ta mara se fadjamentus na kurpu tudu (N.M.) -.
(ENFEIXAMENTO).
fafat
intens., - Ke ki n’ na pera? I sai djanan fafat (J.S.) -. N.F. vd. fat; Mandinga
“páfat” que designa rapidez.
faicha
n., *cada uma das partes de uma estrada. - I no kontinua na pidi no populason
pa ka e sinti medu na ki faicha ke djintis na sirkula nel (R95) -. (FAIXA). N.F.

194
neol.
faima
v.intr., *encher-se de fome; ter fome; desejar ardentemente; cobiçar. - Lubu i
odja korson i faima (F.M.) -. (ESFAIMAR-SE). N.F. proparoxítona.
faimadesa
n., *avidez; cobiça. - Bo libra di faimadesa di dinheru (N.T.) -. (deriv. FOME).
N.S. No Português antigo a forma “FAME” indica o moderno FOME.
faimadu
part., *alguém que tem muita fome; ávido; faminto; esfomeado. - Lubu manera
ki faimadu, i bai tras di kabra (L.S.) -. (ESFAIMADO).
faiska 1
v.intr., *relampejar. (FAISCAR). N.S. V.B.
faiska 2
n., *raio; centelha; chispa. - Lebri bai i pega na pikareta i madja rotca, faiska sai
(F.M.) -. (FAÍSCA).
faka
n., *instrumento cortante com uma lâmina de ferro ou de aço enfiada num cabo;
punhal. - i mola si faka asin, to ku faka sabi (T.M.) -. (FACA). N.S. boka di faka;
punhu di faka; faka di atorna.
faka di atorna
n., *vingança; retorção; vindicta. - faka di atorna nunka i ka ta moku (L.A.) -.
(deriv. FACA DE TORNA). N.M. lexia complexa.
fakada
n., *punhalada. (FACADA). N.S. V.B., sin. punhalada.
fakia
v.tr., *ferir com a faca; apunhalar. (ESFAQUEAR). N.S. V.B.
fakiadu
part., *apunhalado. - Di pes pa les i na ianda korson fakiadu (R.N.) -.
(ESFAQUEADO). N.S. sin. punhaladu.
fakiadur
n., *apunhalante. (ESFAQUEADOR). N.S. V.B., sin. punhaladur.
fakiamentu
n., *golpe de faca. (ESFAQUEAMENTO). N.S. V.B.
fakuldadi
1.n., *estabelecimento de ensino superior. - Na Karache, kin ke tene fidju di
vinti anu, ki mininu sta na fakuldadi o i fasi desimu sugundu anu (R95) -.
(FACULDADE). N.F. neol.
2.n., *aptidão; poder de fazer alguma coisa.
fala 1
1.v., *manifestar através de palavras; dizer; declarar. - Na Guine-Bisau
merkadu tene un sintidu mas garandi di kil ki no fala del na kunsada (P.dosS.) -
I rabida i fala si mame (J.S.) -. (FALAR). N.S. fala ku sintidu; fala mantenha;
fala roku; torna fala; tudji fala; sin. papia; sin. spresa.
2.v.tr., *proclamar; proferir. - tudu ta fala amen (N.M.) - utru ta fala lingu stranhu
(N.M.) -.
3.coloc., fala kuma, *colocação que introduz uma frase interrogativa indirecta. -
E kaba e fala kuma i ka bon nheme pe di katcur (J.S.) -. (deriv. FALAR QUE).
N.F. vd. kuma 2.
fala 2
n., *conversa; diálogo. - Bu na bin obi falas ku bu ka na intindi (O.S.) -. (FALA).

195
fala dosadu
n., *voz agradável ou melodiosa. (deriv. VOZ ADOÇADA). N.M. lexia composta.
N.S. V.M.
fala ka sabi
n., *discurso que não presta ou que não é pertinente; voz não agradável ou
pouco bonita. (deriv. FALA NÃO SÁBIA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
fala ku sintidu
coloc., *dizer de si para si; pensar. - Mindjer i odja manera ke si omi sta mal i
fala ku sintidu: si n’ ka na bai tiral gosi, i na muri na iagu (T.M.) -. (deriv. FALAR
COM O SENTIDO).
fala mal
coloc., *criticar; dizer mal de. - N’ pidiu, ka bu fala mal di Pepel (I.eI.) -. (deriv.
FALAR MAL). N.S. FALAR MAL significa dizer palavrões e não insultar.
fala mantenha
coloc., *saudar; cumprimentar. - Sara tciga, i fala mantenha, i sinta i fala (T.M.)
-. (deriv. FALAR).
fala mas
coloc., *repetir; acrescentar. - I ka bon no fala mas na partidus, ma sin no fala
mas na buska soluson pa nason (R99) -. (deriv. FALAR MAIS).
fala roku
n., *diz-se da voz alterada pela inflamação da laringe. - Aos bu tene fala roku -
(deriv. FALA ROUCA). N. M. lexia composta. N.S. V.A.
fala sabi
1.coloc., *falar com eloquência. (deriv. FALAR SABIAMENTE).
2.n., fala-sabi, *discurso eloquente e agradável aos ouvidos. - Abo, kada fulgu
di bu pitu i un fala sabi ku ta durmitin alma (T.Tc.) -. (deriv. FALA SÁBIA). N.M.
lexia composta.
fala-fala
1.v., *falar confusamente; dizer por dizer. - n’ na pidi elis e pudi ba ta fala-fala,
ba ta fala son (I.eI.) -. (deriv. FALAR). N.M. redobro.
2.n., *diz que diz; confusão. (deriv. FALA). N.M. redobro.
fala-faladu
n., *discussão; conversa tida ou concluída. - Fala-faladu i tisi fala ku ka faladu
(C.deP.) -. (deriv. FALA FALADA). N.M. lexia composta.
fala-fikadu
n., *promessa; o que se tinha combinado. - Alma-biafada djubi mindjer e lembra
fala fikadu (T.M.) -. (deriv. FALA FICADA). N.M. lexia composta.
fala-filadu
n., *acordo. (deriv. FALA FILADA). N.M. lexia composta. N.S. V.B.
faladu
1.part., *dito; proclamado. - Garandi ka ta faladu: laba rostu pa bu bonitu, pabia
abo propi bu ta sibi kuma si bu ka laba rostu, bu ka ta bonitu (L.A.) -.
(FALADO). N.S. fala-faladu; sin. papiadu; sin. spresadu.
2.n., *o que é dito; notícia. - Talbes Banhus obi faladu ki Faspebi na kumpu na
tcon di Budjugus (JB97) -. (deriv. FALA).
faladur
n., *pessoa que fala muito. - i na bin dias di kansera pabia djintis e ta sedu
faimadu, kunfiadu, soberbu, faladur di mal (N.T.) -. (FALADOR). N.S. sin.
papiadur.
falensia

196
n., *acto ou efeito de falir; bancarrota; ruína financeira. - kil projetus kunsa bai
falensia (IN96) -. (FALÊNCIA). N.F. proparoxítona, neol.
fali
v.intr., *estar sem dinheiro; ter perdido todos os recursos financeiros. (FALIR).
N.S. V.B.
falia
v., *errar. - Montiadur ka ta falia (T.M.) -. (FALHAR). N.F. proparoxítona.
falidu
adj., *sem dinheiro. (FALIDO). N.S. V.B.
falisi
v., - i baiba pidi ardansa di un familia ki falisi (R95) -. (FALECER). N.F.
proparoxítona, vd. falsi.
falisimentu
n., *morte; falha. (FALECIMENTO). N.S. V.B.
falkon
n., *ave de rapina, diurna, da família dos falconídeos. - Manhoti ku Falkon na
matanu no fidjus tudu (P.B.) -. (FALCÃO). N.S. n.v. “Falco ardosiaceus”.
falsi
v., morrer. - i kaba di falsi di repenti (R95) -. (FALECER). N.F. falisi. N.S. sin.
muri.
falsia
v.tr., *enganar; atraiçoar. - koitadi di omi ku na falsia Fidju di omi (N.T.) -.
(FALSEAR). N.F. paroxítona.
falsiadu
part., *mentido. (FALSEADO). N.S. V.B.
falsiadur
n., *diz-se de uma pessoa que engana ou atraiçoa alguém; falsificador. -
Inimigus di Jeremias tcomal di falsiadur, ma i seduba un omi fiel ku tenba amor
pa si tera (Igr.I.) -. (deriv. FALSEAR).
falsiamentu
n., *traição. - Falsiamentu di Judas (N.T.) -. (FALSEAMENTO).
falsidadi
n., *mentira; calúnia; hipocrisia. - Falsidadi ku mintida ka ta odjadu na si korson,
si alma i limpu, si korson i puru (L.Cat.) -. (FALSIDADE). N.F. neol. N.S. sin.
mintida.
falsidu
1.part., *morto. - Ruti ka ten diritu na Israel suma mindjer strandjeru, ma i ten
diritu suma viuva ligadu ku iardansa di si maridu falsidu (A.T.) -. (FALECIDO).
2.n., *defunto. - toma konta di viuva di falsidu (A.T.) -.
falsifikason
n., *fraude; imitação errada. (FALSIFICAÇÃO). N.F. neol. N.S. V.B., sin.
nganu.
falsu
1.adj., *mentiroso; diz-se de uma pessoa de má fé; desleal. - Toma sintidu ku
profetas falsu (N.T.) -. (FALSO). N.S. sin. muntrus.
2.adj., que não é verdadeiro. - Djintis ki ta konta mintida o ki ta lantanda falsu
tistimunhu e tciu na mundu (L.S.) -.
falta 1
1.v.tr., *não cumprir; não estar presente. - mininus e na kai na tentason di falta
aula pa panti pa djubi kil djugu (R95) -. (FALTAR A).

197
2.v.intr., *ser necessário para que alguma coisa fique completa; restar. - i na
falta tris dias pa tarbadju kaba (R95) -.
falta 2
1.n., *ausência. - alunus ta fika sin bai skola pabia di falta di pursoris (N.M.) -.
(FALTA). N.S. da falta; falta di rispitu.
2.n., *erro; pecado. - Bu ta purda sempri no faltas (L.Cat.) -.
falta di rispitu
n., *ausência de consideração. - Kin ku randja tudu es falta di rispitu ku tisi
guera dentru di no tera aos un dia? (R98) -. (FALTA DE RESPEITO). N.M. lexia
complexa. N.S. sin. disrispitu.
falta di sibi
n., *desconhecimento; ignorância. (deriv. FALTA DE SABER). N.S. V.M., sin.
ignoransa.
falta rispitu
coloc., *insultar; não respeitar-se. - no ka na bin li pa bin falta n’utru rispitu
(R99) -. (deriv. FALTAR).
faltadu
part., *ofendido, desrespeitado. (deriv. FALTAR). N.S. V.B.; faltadu tem a
significação de (FALTADO DE RESPEITO).
fama
n., *reputação; notoriedade; glória. - Aos fama pirdintiu sintidu, pupas di saias
nobu kunfundiu kabesa (D.N.) -. (FAMA).
familia
1.n., *conjunto de pessoas do mesmo sangue ou parentes por aliança. - Na
prasa kada familia ta vivi elis so, nunde ki sta pape, mame ku fidjus; na tabanka
e ta konsidera familia pa un grupu di djintis ku djunta djorson (N.M.) -.
(FAMÍLIA). N.F. proparoxítona.
2.n., *pessoas que pertencem ao mesmo grupo partidário. - I anos tudu, te na
mis pasadu, i di familia di PAIGC, purke si kusas bai i tciga nde ki tciganu, tudu
no na seta ki kota di risponsabilidadi (R98) -. (deriv. FAMÍLIA).
familiar
1.adj., *algo que diga respeito à família. - e dibi di asumi se funson sosial i
familiar (R95) -. (FAMILIAR). N.F. neol.
2.n., *parente; membro da família. - Na kaza, duenti i ta sta na un ambienti
kunhisidu, familiaris prisiza sibi kuma ke duensa ta transmitidu (R98) -. N.M. pl.
familiaris.
famozu
adj., *conhecido; notável. - I la ku es famozu fera di Tambarina sta nel (R95) -.
(FAMOSO). N.F. neol., vd. famus.
famus
adj., *notável. - Ndule, i seduba un brinkadera mas famus ki Etudja sina (F.M.) -
. (FAMOSO). N.F. oxítona, famozu.
fana
1.v.intr., *ter cortada a membrana do prepúcio do pénis; subir a circuncisão. -
Fanadu i ijeni, i tene si utilidadi na kamada sosial, ma so na parti di matcu,
purke matcu sientifikamenti i dibi di fana (IN96) -. (FANAR).
2.v.intr., *ter cortados os lábios da vulva ou a clitóride; sofrer a excisão. - Ami i
kontra fanadu di mindjer; tudu mindjer ke fana bu tiral si potensia di tizon (IN96)
-. N.S. fana é o equivalente de FANAR, v.intr., e fananta é o equivalente de
FANAR, v.tr.

198
fanadu
1.n., *ritual de iniciação que prepara os jovens e as jovens à vida adulta, à
responsabilidade social, ao contacto com os antepassados e à habilidade de
continuar a cultura do próprio povo. - Djugude ka ba fanadu, ma i kunsi udju
(L.A.) - Anta kil fanadu di difuntus i na kal tempu? (IN96) -. (FANADO). N.S.
bota fanadu; botadur di fanadu.
2.n., *termo que designa a circuncisão ou a excisão. - i ten fanadu di ospital i
ten fanadu di tradison (IN96) - Fanadu di mindjer i un pratika ku ka bali (R95) -.
fananta
v.caus., *circuncidar; excisar. (deriv. FANAR). N.S. V.A., fananta é o
equivalente de FANAR, v.tr., e fana é o equivalente de FANAR, v.intr.
fandan
intens., *adjunto de intensidade ao adjectivo branco para indicar o grau máximo
de brancura. - si ropa branku fandan suma algudon (N.T.) - Si kabelu na
kabesa i era branku fandan (N.T.) -. N.F. oxítona.
fanfara
n., *banda de música que tem só instrumentos de metal e de percussão.
(FANFARRA). N.S. V.B.
fanfaron
adj., *valentão; convencido; vaidoso. (FANFARRÃO). N.F. oxítona, neol. N.S.
V.B., sin. bazofu.
fani-fanidu
part., *diz-se dos cabelos em desordem ou despenteados. N.M. redobro. N.S.
V.B., kabelu fani-fanidu.
fanta
n., *nome de uma laranjada sintética. (FANTA). N.S. V.B.
fantasma
n., *espectro. - N’ fala, mbe, kila i Jo o i un fantasma? (N.M.) -. (FANTASMA).
fantazia
1.n., *imaginação. - N’ misti sedu deusa lua na bu storia, kumpanha mininus na
se fantasia (O.S.) -. (FANTASIA). N.F. paroxítona, neol.
2.n., *traje de Carnaval. - Karnaval i seduba karnaval di maskaras, nturudus, di
fantazias di Zoru (P.dosS.) -.
fap
1.intens., *adjunto de intensidade com a função de especificar o sentido [som
como uma mão aberta].
2.v., da bofetada fap, *dar bofetada com a mão aberta. N.S. V.A.
far
intens., *adjunto de intensidade com a função de acrescentar ao verbo o sema
[de maneira absoluta]. - I dita di kosta i nega far obi konsidju di djintis (R98) -.
farda
n., *uniforme militar ou de uma corporação. - Bu sibi kuma polisias i sidadons
suma nos, di farda, anos no ka pudi ba ta fala tudu kusa i polisia (R95) -.
(FARDA).
fardadu
part., *vestido com uniforme militar ou de uma corporação. (FARDADO). N.S.
V.B.
farel
n., (FARELO). N.F. neol., vd. forel. N.S. V.B.
farfadja

199
1.v., *fazer ruído, como o da folhagem das árvores movidas pelo vento. - Ku
bambaran di mortadja na mon n’ na farfadja (F.S.) -. (FARFALHAR).
2.v., *estar desorganizado. - Kau tudu farfadja -.
farfana
n., *mamífero roedor herbívoro que come mancarra e arroz, conhecido pelos
estragos que faz nas culturas. - E ba montia e mata un farfana (T.M.) -.
(FARFANA). N.S. n.v. “Thrionomys swinderianus”.
farfari
v., *limpar o terreno das ervas daninhas; capinar. - Ai nha fidju, nha orta di
kamati, fijon, djakatu ku baguitc ku farfari (C.V.) -. N.F. proparoxítona;
Mandinga “fárafara” que significa capinar. N.S. sin. kapina.
farfaridu
part., *limpo do capim; campo já pronto para o cultivo. - i tciga i odja kau tudu
farfaridu (A.P.) -. N.F. Mandinga “fárafara”.
Farim
n., *cidade capital da Região de Oio, com os sectores administrativos de Farim,
Mansoa, Mansabá, Nhacra e Bissorã. - I ten djangadas na Tcetce, Farim, Djon
Landim, San Visente, Kacheu pa fasi ligason na dus bandas di rius, ki ten
manga del na Guine (P.dosS.) -. (FARIM).
fariseu
n., *membro de uma escola religiosa judaica, que ensinava a observância
estreita da lei mosaica. - Un fariseu kumbida Jesus pa bai kume ku el (N.T.) -.
(FARISEU). N.F. paroxítona.
farmaseutiku
adj., *boticário. (FARMACÊUTICO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
farmasia
n., *estabelecimento onde se vendem medicamentos. - Mesinhu ta bindidu na
farmasia (Igr.I.) -. (FARMÁCIA). N.F. proparoxítona.
faroba
n., - I matu ta ulilidu sedu pa manganas pudi padi i pa faroba ka kema (C.V.) -.
(FARROBA; ALFARROBA). N.F., neol., vd. foroba.
farol
1.n., *torre ou bóia fornecida de lanterna para guiar a navegação. - no sta na
tempu di tcuba i tempu ka ta favurisi pabia di farois (R95) -. (FAROL). N.F. neol.
N.M. pl. farois.
2.n., *lanterna de veículos. (FAROL).
3.n., *lâmpada ou globo de vidro com filamentos metálicos que se tornam
brilhantes pela passagem da corrente eléctrica.
farolin
n., *farol pequeno. (FAROLIM). N.F. farol. N.S. V.B.
faromparia
n., *confusão; fanfarronice; acção de um impostor. - Faromparia, pabia abo i
fidalgu, ma nin bu ka lembra kuma anos i di un bambaran (O.S.) -. (deriv.
FARROMBA). N.F. paroxítona. N.S. FARROMBA é termo regional que significa
parlapatão ou fanfarrão.
FARP
sigla, *sigla formada pelas quatro letras iniciais Forças Armadas
Revolucionárias do Povo; o exército da Guiné-Bissau. - FARP ki sedu Forsa di
Libertason Nasional (R98) -. (FARP).
farpadu

200
adj., *diz-se do arame guarnecido de farpas. - Mara arami simplis o arami
farpadu (Igr.I.) -. (FARPADO). N.F. neol., vd. arami-farpadu.
farta
1.v., *saciar por completo a fome ou a sede; encher de comida ou de bebida. - I
kume pis tok i farta (Ceef) -. (FARTAR). N.S. farta bentu.
2.v., *cansar-se de repetir. - kombersas ku no saudozu lider fartaba dja di papia
(R98) -.
farta bentu
coloc., *correr com velocidade como o barco com as velas impelidas pelo
vento. - serpenti nunde ki sta nel i farta, bentu i na bin (T.M.) -. (deriv. FARTAR
O VENTO).
fartanda
v.caus., *fazer saciar. - N’ na fartanda saserdotis ku kumida riku: nha pobu na
farta ku rikesas (Igr.I.) -. (deriv. FARTAR).
fartu
1.adj., *saciado; satisfeito. - Bariga fartu korson kontenti (J.M.B.) -. (FARTO).
2.adj., *aborrecido; enfastiado. - Tudu dia son es porkaria di programa Sida:
alguin sta dja fartu del (Cecomes) -.
fartura
n., *abundância. - N’ sibi pasa fomi ku fartura; n’ sibi tene tciu o puku (N.T.) -.
(FARTURA).
fas
1.intens., *adjunto de intensidade com a função de especificar o sentido [acção
rápida]. - Ianda fas! (T.M.) -. N.F. Mandinga “fás” que designa a rapidez.
2.col., ianda fas, *andar depressa.
fasanha
n., *proeza; acção maravilhosa; acto digno de louvor. - Na kal limgu ke n’ na
skirbi pa n’ konta fasanhas di mindjeris ku omis di no tcon? (O.S.) -.
(FAÇANHA).
fasenda
n., *peça de tecido; pano. - Ninguin ka ta bota rumbu di fasenda nobu na
kamisa bedju; si i fasi asin, ki fasenda nobu i ta mas rumpi bedju (N.T.) -.
(FAZENDA). N.S. FAZENDA é hiperónimo de fasenda e de ponta que designa
uma propriedade agrícola.
fasi
1.v., *produzir ou realizar alguma coisa concreta ou abstracta; verbo genérico
que pode substituir teoricamente muitos verbos de acção. - Ke ki djintis ta fasi
ku tceben? Utru ta fasi kaldu di tceben, utru ta fasi siti (T.L.) -. (FAZER). N.S.
fasi analis; fasi bida; fasi bokasinhu; fasi dipresa; fasi diskarna; fasi djitu;
fasi gastu; fasi kalkulu; fasi kangaluta; fasi kesa; fasi konsulta; fasi konta;
fasi ku djitu; fasi mangason; fasi matcundadi; fasi ndjeson; fasi pekadu;
fasi ronda; fasi santadu; fasi sapu; fasi sinal; fasi surni; fasi tcur; fasi
trosa; sabi fasi.
2.v., *agir; comportar-se. - alguns badjudas di Bisau ta sai ku mama fora, e na
fasi suma badjudas di Brasil (P.dosS.) -.
3.v., *completar um período de tempo. - Na tabanka si familia fasi son dus dia,
e bin pa prasa ku stera di tcur (N.M.) -.
4.v., *proclamar. - e na lanta e firma e fasi profison di fe (N.M.) -.
5.v., *obrigar a; ajudar a. - No odja di faktu tarbadju ku Partidu fasi to ki fasi
populason kunsi kal ki bon tratamentu i kal ki mau tratatamentu (C.P.) -.

201
fasi analis
coloc., *apresentar a amostra de uma substância a fim de examinar a sua
composição. - Bo ten ku fasi analis purmeru (Cecomes) -. (FAZER ANÁLISE).
N.S. sin. analiza.
fasi bida
coloc., *exercer a actividade vendedora ambulante, a qual compra e vende
mercadorias a retalho como meio de sobrevivência. (deriv. FAZER A VIDA).
N.S. V.P.
fasi bokasinhu
coloc., *falar mal de alguém sugerindo argumentos pouco verdadeiros;
murmurar; fazer intriga; difundir rumores. - aos no na fala pa ka konta mintida
nin pa ka fasi bokasinhu (L.S.) -. (deriv. FAZER A BOCA PEQUENA).
fasi dipresa
coloc., *acelerar; fazer com rapidez; acabar depressa. - i falan: fasi dipresa, bu
djanti (N.T.) -. (FAZER DEPRESSA; FAZER À PRESSA).
fasi diskarna
coloc., *escarnecer. - fera i no pindjikiti, si bu fasi diskarna la, bu na bin prisisa
del tudu manera (R95) -. (FAZER ESCÁRNIO DE).
fasi djitu
coloc., *fazer o possível; esforçar-se; arranjar-se; ajeitar. - Kil mindjer na fasi
djitu pa iangasa kil anel pa furtal (L.S.) -. (deriv. FAZER JEITO). N.S. sin.
ndjita; FAZER JEITO significa sedu util.
fasi gastu
coloc., *gastar. - Gastu ki ta fasidu na fanadu di mindjer, nin di matcu i ka ta
fasidu (IN96) -. (FAZER GASTOS).
fasi kadjabrandadi
coloc., *enganar; cometer adultério. N.S. V.A., sin. kai tcai 1.
fasi kalkulu
coloc., *fazer a conta; calcular; avaliar. - I na fasi kalkulu na kabesa (L.S.) -
(FAZER CÁLCULOS). N.S. sin. kalkula.
fasi kangaluta
v., *pular; dar cabriolas; cabriolar; dar cambalhotas. N.S. V.B.
fasi kesa
coloc., *denunciar; queixar-se. (FAZER QUEIXA). N.S. V.B., sin. da kesa.
fasi konsulta
coloc., *fazer uma visita médica; consultar. - No povu kustuma ospital: nin si
mediku kansa, i ten ke fasi konsulta (C.P.) -. (FAZER UMA CONSULTA). N.S.
sin. konsulta 1.
fasi konta
coloc., *numerar coisas ou pessoas; contar. - I fasi konta di pres di librus (N.T.)
-. (FAZER A CONTA). N.S. sin. konta 3.
fasi ku djitu
coloc., *ajeitar com cuidado; ser prudente. - Asin suma no sedu fidju di Deus,
no ka dibi di kuda kuma no pudi parsintil ku imajen di uru o di prata o di pedra,
fasidu ku djitu na manera ku omi kuda (N.T.) -. (FAZER COM JEITO).
fasi mangason
coloc., *escarnecer; fazer troça; atrever-se a. (deriv. FAZER MANGAÇÃO).
N.S. V.B.
fasi matcundadi
coloc., *mostrar valentia ou coragem. N.S. sin. mostra matcundadi.

202
fasi ndjeson
coloc., *injectar; fazer penetrar por injecção. (deriv. FAZER A INJECÇÃO). N.S.
V.A.
fasi pekadu
coloc., *cometer um pecado; pecar. - Tudu kil ku ta fasi pekadu i katibu di
pekadu (N.T.) -. (deriv. FAZER PECADOS).
fasi ronda
coloc., *estar de sentinela; vigiar. (deriv. FAZER A RONDA). N.S. V.B.
fasi santadu
coloc., *agir devagar, sem pressa, agir com prudência; pensar duas vezes. -
Fasi santadu pa ka bu bin murdi dedu, pa ka bu bin bedju sin ka goza bu
nobresa (C.C.) -. (deriv. FAZER ASSENTADO).
fasi sapu
coloc., *fazer-se convidar a uma refeição de maneira descarada; ter
comportamento de sapo. (deriv. FAZER O SAPO). N.S. V.A.; na literatura
guineense ter comportamento de sapo significa invadir terreno alheio, fazer
barulho, comer as coisas dos outros e também fazer as necessidades em
qualquer sítio.
fasi sinal
coloc., *fazer gestos para mostrar ou avisar; acenar. (FAZER UM SINAL). N.S.
sin. sinala.
fasi surni
*fazer um trabalho precário ou temporário; trabalhar part-time. N.S. V.P., sin.
surni.
fasi tcur
coloc., *fazer as cerimónias fúnebres; fazer as cerimónias relativas às
exéquias. (deriv. FAZER O CHORO). N.S. V.B., sin. toka tcur.
fasi trosa
coloc., *troçar; escarnecer. - Bu diskisi kuma bu na fasiba trosa di mi, otcan
dentru di fonti n’ na guirta? (P.B.) -. (FAZER TROÇA DE).
fasidu
1.part., *executado; realizado; construído. - I na ba ta fasidu um skola kada anu
na diferenti ilha (JB97) -. (FEITO).
2.part., *cozinhado. - tudu pis ta fasidu katore (N.M.) -.
3.part., *diz-se de um documento lavrado e assinado. - Es dokumentu fasidu li
na Bisau na dia vinti seti di mis di Setembru (R98) -.
4.part., *diz-se de um livro escrito ou editado. - I ten un libru fasidu na Guine-
Bisau ke ta splika kal plantas ke dibi di utilizadu na tal duensa (L.Cat.) -.
5.part., *julgado; tratado; considerado. - Dia sta dja pertu ku Sinhor na djulga
tudu nasons; suma ku bu fasiba, asin ku bu na fasidu (Igr.I.) -.
fasidur
*aquele que faz; fabricador. - fasidur di sabon (T.M.) -. (deriv. FAZER). N.S. sin.
kumpudur.
fasil
1.adj., *simples; vulgar. - ba vizita Norti o Lesti i mas fasil di ke vizita Sul (C.P.) -
. (FÁCIL). N.F. paroxítona. N.S. ant. difisil.
2.adj., *acessível. - ama te no inimigu: es kusa i ka fasil, ma el ki sabura di bida
(L.S.) -.
fasilidadi
1.n., *disposição para aprender; prontidão. - kriansa i djintis ke ta aprindi ku

203
fasilidadi (IN96) -. (FACILIDADE).
2.n., *comodidade. - anos tudu no misti vivi na sabura ku fasilidadi (L.S.) -.
fasilmenti
adv., *com facilidade. - Si no kunsa sina mininus aprindizajen di leitura i skrita
na un lingua ki sibi, fasilmenti i pudi trasferi pa un lingua strandjera (MR98) -.
(FACILMENTE).
fasismu
n., *sistema político e ditatorial italiano que teve como fundador Mussolini e
como símbolo um feixe de varas. (FASCISMO). N.S. V.B., ant. dimokrasia.
fasista
n., *pessoa que apoia o fascismo. (FASCISTA). N.S. V.B.
fasta
v., - Bo fasta di mi, malditus, pa fugu ku ka ta paga (N.T.) -. (AFASTAR). N.F.
vd. afasta.
fastenta
v.caus., *chatear; incomodar. (deriv. FASTIO). N.S. V.M., sin. nfastia.
fastenti
adj., * charlatão; fastidioso, impertinente;. (FASTIENTO). N.S. V.A.
fastu
n., *luxo. (FASTO). N.F. neol. N.S. V.B., sin. luchu.
fat
1.intens., *adjunto de intensidade com a função de especificar a acção do
verbo que acontece de maneira muito rápida. N.F. fafat; Mandinga “pát” que
designa rapidez.
2.v., ientra fat, *entrar de improviso. N.S. V.A.
fatia 1
v.tr., *esfatiar; cortar às fatias. - Dentru di un bolu kadakin fatia-fatia (R95) -.
(FATIAR).
fatia 2
n., *porção; pedaço cortado em forma de lâmina e com espessura. - I punu un
fatia di oitenta mil pezus (R95) -. (FATIA).
fatiadu
part., *cortado às fatias. (FATIADO). N.S. V.B.
fator
1.n., *condição; causa. - N’ pensa el ki un fator di strangulamentu (R98) -.
(FACTOR). N.F. neol. N.S. sin. kondison.
2.n., *em Matemática, indica cada um dos termos da multiplicação.
fatu 1
n., *acção; sucesso. - Bazi di es fatu di bon atindimentu i ikonomiku (IN96) -.
(FACTO).
fatu 2
n., *roupa exterior do homem. - Vistuariu i kusa muitu bunitu, bu odja un omi
miti si gravata, un bon rasa di fatu, un bon rasa di kalsadu (IN96) -. (FATO).
N.F. neol. N.S. fatu di banhu; fatu-makaku.
fatu di banhu
n., *peça de vestuário que se veste para nadar ou para bronzear-se. (deriv.
FATO DE BANHO). N.M. lexia complexa. N.S. V.A.; fatu di banhu é
hiperónimo de FATO DE BANHO, vestuário feminino, e de CALÇÕES DE
BANHO, vestuário masculino.
fatu-makaku

204
n., *fato de trabalho, usado especialmente em mecânica. (FATO-MACACO).
N.M. lexia composta. N.S. V.B.
fatura
n., *relação que acompanha uma remessa de mercadorias. - basta bu tene
risibus o fatura ku ta identifika bo kusas ku bo kumpra abos tudu dus (R95) -.
(FACTURA). N.F. neol. N.S. sin. risibu.
favoravel
adj., *vantajoso; propício. - situasons ikonomiku i ka favoravel (IN96) -.
(FAVORÁVEL). N.F. paroxítona, neol.
favurisi
v., *ser propício; auxiliar. - I tempu i ka ta favurisi (R95) -. (FAVORECER). N.F.
proparoxítona.
fe
1.n., *crença e adesão de uma pessoa à própria religião ou ao próprio Deus. -
Abron gostaba di Deus: pabia di si fe, Deus bin dal un fidju na si bedjisa (L.S.) -.
(FÉ).
2.n., *confiança que se deposita em alguém ou alguma coisa. - pa fe ku no ten
na bo, djorson ke ka pudi muda (A.B.) -.
Febreru
n., - Nha tia leban na Febreru di oitenta i oitu (N.M.) -. (FEVEREIRO). N.F. vd.
Fevereru.
febri 1
v., *estar doente; sentir ou ter febre; febricitar. - N’ kuda n’ febri (J.L.R.) -. (deriv.
FEBRE).
febri 2
n., *sintoma de doença que se manifesta com o aumento da temperatura do
corpo; muitas das vezes, paludismo. - Suma i sta ku febri sin, bu ka pudi lebal
tan ospital? (R95) -. (FEBRE). N.S. febri-amarelu.
febri-amarelu
n., *febre muito grave, endémica, que é transmitida por um mosquito. - Mesinhu
di febri amarelu: i un padja tambi ki sta na matu (IN99) -. (FEBRE-AMARELA).
N.S. sin. trisa-negra.
febri-febri
v., *estar sempre doente com febre; febricitar. - Mininu febri-febri, mininu ka
pudi durmi (IN96) -. (deriv. FEBRE).
febrisi
v., *adquirir febre; febricitar. (ENFEBRECER). N.F. proparoxítona. N.S. V.A.
fechu
1.n., *cadeado; trinco. (FECHO).
2.n., *parte final; conclusão. - Na fechu di Siminariu di divulgason di projetu
Frikidja (MR98) -.
federason
n., *associação de entidades com um fim comum. - komison medika di
federason internasional di futibol (R95) -. (FEDERAÇÃO).
fedi
v., *cheirar mal. - Nunka alguin ba ta fala kuma si tcaga na fedi (L.A.) -.
(FEDER). N.S. fedi boka; tcera fedi.
fedi boka
1.coloc., *alguém que usa palavrões. (deriv. A BOCA FEDE). N.S. V.A.
2.coloc., *ter mau hálito.

205
fedura
n., *mau cheiro; fedentina. - Tudu kin ku ta sugundi karna, dia ki forti, no ta sinti
fedura (L.A.) -. (FEDOR).
fefi
v., *comer completamente. - Mininu fefi bianda tudu -. N.S. V.A., sin. kume fep;
sin. leli.
feki
v., *processo de separar o arroz pilado das cascas e outras impurezas; joeirar.
- Otca arus i limpu, i na tiral i pul na balai i na fekil (F.M.) -. N.S. balai di feki.
fekundidadi
n., *qualidade de ser fecundo; fecundez. - fekundidadi, ku sedu, kondison di
padi (R95) -. (FECUNDIDADE). N.F. neol.
fel
1.n., *substância líquida, amarga, produzida pelo fígado; bile; bílis. - e da Jesus
binhu djagasidu ku fel pa i bibi (N.T.) -. (FEL).
2.n., *vesícula biliar. - kuidadu ku fel, purki fel si rebenta na pis i ta malgos
(R96) -.
felis
adj., *contente; afortunado; bem-aventurado. - pa e pasa un Natal felis sin
prublema di kasabi (R95) -. (FELIZ). N.F. oxítona.
felisidadi
n., - n’ na disdja elis muita felisidadi (R95) -. (FELICIDADE). N.F. neol., vd.
filisidadi.
Felupe
n., (FELUPE). N.F. neol., vd. Fulup. N.S. V.B.
femia
1.n.f., *termo que se acrescenta ao nome de pessoa ou de animal para
designar o sexo feminino. - I padi un mininu femia son (L.S.) -. (FÊMEA). N.F.
proparoxítona. N.S. ermon-femia; fidju-femia.
2.n.f., *mulher; animal de sexo feminino; peça, como a dobradiça, com orifício
que recebe outra saliente (macho) para seu complemento. - Femia bin pa mi,
amor i segu i surdu i mudu (J.D.) -.
femiandadi
n., * membro genital feminino; vagina. - femia tene kunu, i ta tcomadu tan
femiandadi, pampana, kusa: e tris nomi e ta utilizadu ora ku na papia ku alguin
garandi (N.M.) -. (deriv. FÊMEA). N.F. neol. N.S. sin. mindjerndadi; ant.
matcundadi.
femininu
1.adj., *relativo à fêmea. - Utrus badjudas ta uza tambe maskaras pa suta
rapazis, tempu di vingansa femininu (P.dosS.) -. (FEMININO). N.F. neol. 2.adj.,
*em Gramática, qualificativo do género que indica os seres de sexo feminino.
fenda
n., *racha; rachadura. (FENDA). N.S. V.B., sin. ratca; tcabi di fenda.
fengato
n., N.F. oxítona, vd. fenkoto. N.S. V.A.
fenhi
v., *tornar-se confuso e pouco promissório. - ma ali bardadi fenhi, mandjuas
gosi ka ten, mininus ku garandis aos, brinkadera i un son (T.Dj.) -. N.F.
Mandinga “fénhe” que designa o rabo e “fénhemaa” que significa aquele que é
mentiroso (ele tem o rabo). N.S. kau fenhi.

206
fenkoto
n., *anão; fantasma da noite. N.F. oxítona, fengato. N.S. V.B.; sin. fantasma;
sin. kus.
fenti-fenti
1.v., *fazer gestos de contentamento; fazer gestos de arrogância. - Si bu odja
galinha na fenti-fenti, bu ta sibi kuma kutcidur di midju ka pertu el (L.A.) -. N.M.
redobro.
2.v., *fazer uma coisa sem ter nenhuma capacidade para aquilo; tentar. - Nhu
na fenti-fenti suma Anhu ku mindjor fidju di Guine (N.Me.) -.
fenu
n., *erva que depois de ceifada é seca e utilizada na alimentação do gado. - Si
alguin lantanda riba di ki alisersu un kasa di uru o prata o pedra di balur o
madera o fenu o padja, dia di Kristu na mostra klaru tarbadju di kadaun (N.T.) -.
(FENO). N.F. neol.
fep
intens., *adjunto de intensidade com a função de acrescentar o sentido
[completamente]. - Fugu lanta, padja kema fep (T.M.) - rei pasa elis kombersa
fep (T.M.) -. N.S. kume fep; sai fep.
fera
1.n., *lugar público onde se vendem coisas; mercado. - Biderus di kuskus e ta
lanta sedu e fasil e bai bindi na fera (N.M.) -. (FEIRA). N.S. sin. merkadu.
2.n., -fera, *segundo termo que forma o nome dos cinco dias úteis da semana.
N.S. kinta-fera; kuarta-fera; sesta-fera; sugunda-fera; tersa-fera.
feradia
1.n., *oficina de ferreiro. - Fereru ta lundjusi di feradia, karpinteru ta bida
Nhominka (R.N.) -. (FERRARIA).
feradu
1.part., *que tem dinheiro, chamado também ferro. - Pa bu bai la, i so pa bu
sedu un bon boi feradu (C.C.) -. (deriv. FERRO).
2.n. boi feradu, *namorado por interesse económico. (deriv. BOY FERRADO).
N.F. Inglês “boy” ou “boyfriend” que significa namorado; fig. N.M. lexia
composta. N.S. ant. boi kiridu.
feramenta
n., *instrumento utilizado em qualquer ofício; utensílios de trabalho. - Abo ku na
fika komu chefi di kau di guarda feramenta (F.J.) -. (FERRAMENTA).
ferba
n., *estado de um líquido que está a ferver; ebulição. - Ora ku bu pui ki adju na
galinha, bu pui ki sal, bu ta dal ferba (R96) -. (FERVURA). N.S. da ferba.
ferdia
v.tr., bater o ferro quente sobre o malho (deriv. FERRARIA). N.F. feredia. N.S.
V.A.
feredia
v.tr., - Si n’ koba mar, si n’ findi tcon, si n’ feredia po, n’ ta iar dal kontrada (F.S.)
-. (deriv. FERRARIA). N.F. vd. ferdia.
fereru
n., *pessoa que trabalha o ferro. - Otca fereru kaba iurni lenha, i djunta i pui
fugu (A.P.) -. (FERREIRO).
feretca
n., - I bai kontra purku-spinhu ku tenta takal ku si feretcas (M.K.) -. (FLECHA).
N.F. vd. fretca.

207
ferferi
1.v., *diz-se dos animais a pastar. - I staba la na monti manga di purku ku na
ferferi na padja (N.T.) -. N.F. Mandinga “fèefee” que significa juntar os restos.
2.v., *recolher; buscar frutos no campo; andar à procura de qualquer coisa. -
Ndjuti muri, ferferi fika (J.M.B.) -. N.F. proparoxítona.
ferferidu
part., *diz-se de um campo onde a gente já passou a recolher os frutos. N.F.
Mandinga “fèefee”. N.S. V.B.
ferferidur
n., *o que busca ou recolhe frutos no campo. - Ndjutidur muri, ferferidur bibu
(L.A.) -. N.F. Mandinga “fèefee”.
ferga
v., *limpar, friccionando. - Kabas di siti nunka bu ka pudi fergal ku pirguisa,
pabia i ka ta limpu (L.A.) -. (ESFREGAR).
fergadu
part., *friccionado. - Bu kurpu di bronzi ki fergadu ku siti malgos (C.deP.) -.
(ESFREGADO).
fergason
n., *fricção. (ESFREGAÇÃO). N.F. fregason. N.S. V.B.
feria 1
v., *tirar féria; estar de férias. - parteras li na Bisau e na bin ba feria (R95) -.
(FERIAR).
feria 2
n., *dia ou dias de descanso. - na feria di Natal nves di e da kil manga di dias di
ferias e kortal (MR98) -. (FÉRIAS). N.F. proparoxítona.
feriadu
1.part., *livre de trabalho. - i ten servisus ki mesmu na dia feriadu e ten ke
tarbadja (R95) -. (FERIADO).
2.n., *dia de repouso.
fermenta
v., *levedar; estar no processo de fermentação. - Ninguin ka ta pui binhu nobu
na saku di kuru bedju: si i pui, ora ku bin fermenta, i ta rumpi kuru (N.T.) -.
(FERMENTAR).
fermentu
n., *substância que provoca o processo de fermentação; levedura. - Un bokadu
di fermentu i ta orfa tudu masa (N.T.) -. (FERMENTO).
feron
n., *aguilhão. (FERRÃO). N.S. V.M., patu-feron.
feros
adj., *cruel. (FEROZ). N.F. oxítona. N.S. V.B.
fertca
1.v.tr., *lançar; soltar; atirar. - i fertca ultimu ovu i di repenti i odja si kabesa
dentru di un kasa bunitu i garandi (M.K.) -. (FRECHAR). N.S. FRECHAR
significa ferir com frecha.
2.v.tr., *fazer cair os frutos, lançando objectos contra a árvore. - i fertca mangu
pa leba (Ceef) -.
3.v.tr., *ferir; molestar. - Ai, baguera na fertcan! (C.V.) -.
fertcadu
part., *lançado; atirado. - alguin ku ta duvida i suma ondas di mar ku bentu na
bulbuli, i na fertcadu pa kada ladu (N.T.) -. (FRECHADO).

208
feru
n., *elemento metálico, representado pelo símbolo [Fe]; objecto composto deste
metal. - i toma feru i pui na fugu tok i burmedju (T.M.) -. (FERRO). N.S. feru-
tempradu; feru di fundia; feru di fura; feru di lisa; feru di sinu.
feru di fundia
n., *âncora. - e dismara ferus di fundia, e larga elis na mar (N.T.) -. (deriv.
FERRO DE FUNDEAR). N.M. lexia complexa. N.S. sin. fundiadera.
feru di fura
n., *utensílio de ferro ou aço, muito cortante, utilizado na recolha do vinho de
palma. (deriv. FERRO DE FURAR). N.M. lexia complexa. N.S. V.B., sin.
furadur.
feru di lisa
n., *ferro de engomar. (deriv. FERRO DE ALISAR). N.M. lexia complexa. N.S.
V.A.
feru di sinu
n., *badalo. (deriv. FERRO DE SINO). N.M. lexia complexa. N.S. V.B., sin.
badal.
feru tempradu
n., *ferro que recebeu consistência por meio do processo de têmpera; ferro
arrefecido bruscamente após ter sido aquecido a temperaturas elevadas.
(deriv. FERRO TEMPERADO). N.M. lexia composta. N.S. V.B.
ferudja
v., - Si spidju ferudja, no ka pudi mas odja rostu nel (L.Cat.) -. (ENFERRUJAR).
N.F. proparoxítona, neol., vd. ferusa.
ferus
n., *hidróxido de ferro que causa a destruição progressiva de um objecto
ferroso exposto à humidade. - Bo uru ku bo prata i ferudja; si ferus na da
tustumunhu kontra bos (Igr.I.) -. (FERRUGEM). N.F. oxítona.
ferusa
v., *tornar ferrugento; oxidar. - Es, pa batil, i ka tarbadjusinhu de; es ferusa
(F.J.) -. (ENFERRUJAR). N.F. proparoxítona, ferudja.
ferusadu
part., *tornado ferrugento; oxidado. (ENFERRUJADO). N.S. V.B.
festa
1.n., *solenidade religiosa ou civil; dia de descanso. - I faltaba dus dia di
Paskua, ki festa ke ta kumeba pon sin fermentu (N.T.) -. (FESTA).
2.n., *alegria; contentamento. - Karnaval i festa di povu na rua (P.dosS.) -.
festivu
adj., *relativo a festa. - Misal festivu (L.Cat.) -. (FESTIVO). N.F. neol.
fet-feti
v., *onomatopeia para indicar a acção de lavar a roupa com as mãos,
esfregando-a ligeiramente. - Bu fekin, bu fet-fetin (N.V.) -. N.M. redobro.
Fevereru
n, *segundo mês do calendário gregoriano. - i tersa-fera, 28 de Fevereru di
1995 (R95) -. (FEVEREIRO). N.F. Febreru.
fia 1
1.v.tr., *confiar; dar crédito. - Santcu ku pui fugu na bu orta; si bu ka fia, djubi
mon di kin ku pretu (A.P.) -. (FIAR-SE). N.S. sin. fiansa; sin. kredita; FIAR é
hiperónimo de fia e de kumpu fiu di linha.
2.v., *crer na própria religião ou em Deus. - N’ fia Deus kil un son (L.Cat.) -.

209
(deriv. FIAR).
3.v.intr., *depositar confiança. - I ka torna fia disal na Bisau (N.M.) -. (FIAR).
fia 2
v.tr., *meter o fio na agulha; enfileirar. - I panha salton manga del, i fia na korda
(T.M.) -. (ENFIAR).
fiadu 1
part., *ligado. - pis fiadu na korda -. (ENFIADO). N.S. V.A.
fiadu 2
adj., *aguçado; que tem fio ou gume. - Na si boka i sai un spada fiadu pa fidi
nasons ku el (N.T.) -.(AFIADO). N.F. neol. N.S. sin. moladu.
fiadur
n., *pessoa que afiança outra. - Asin Jesus fasidu fiadur di un kontratu mas
mindjor (N.T.) -. (FIADOR).
fiansa 1
v., *pôr confiança; fiar; estar seguro de si; ter costas quentes. - Ka bu fiansa
son kuma, ora ku bu na mamanta, bu ka pudi prenha (R96) -. (AFIANÇAR).
N.S. sin. fia.
fiansa 2
n., *garantia; confiança; apoio; suporte; alguém em quem se deposita
confiança. - Fiansa ki tenba na mama di lifanti, si mama bin seku, fiansa kaba,
si fidju na muri di fomi (L.A.) -. (FIANÇA). N.S. sin. konfiansa.
fiansadu
part., *pessoa que tem confiança. - Fiansadu na roson, ami i djidiu sin tadjadera
(F.S.) -. (AFIANÇADO).
ficha
n., *folha ou cartão de registo de dados. - No na bin kunsa ficha numeru sinku
(IN96) -. (FICHA). N.F. neol.
ficheru
n., *caixa para fichas; catálogo; conjunto de fichas. (FICHEIRO). N.S. V.B.
fidalgu
n., *filho de pessoa nobre ou importante; pessoa generosa. - Fidalgu di tcon i kil
ku ta labral, pabia saku limpu ka ta firma (Dea) -. (FIDALGO). N.S. mandita-
fidalgu; po-fidalgu.
fidalgundadi
n., *nobreza; fidalguia. - Disnos badja fidalgundadi di ba estins baganadus
(N.V.) -.(deriv. FIDALGO).
fidelidadi
n., *qualidade do que é fiel; lealdade. - Dus djinti ki kaza e ta seta vivi djuntu na
fidelidadi (L.S.) -. (FIDELIDADE).
fidi
1.v., *picar; furar com um objecto pontiagudo. - So un pusua, ki po fidi na mon, i
panhadu (R98) -. (deriv. FERIR). N.F. firi. N.S. fidi djindjirba; fidi lifanti.
2.v., *magoar.
fidi bis
coloc., * tatuar os lábios (deriv. FERIR OS LÁBIOS). N.S V.M.
fidi djindjirba
coloc., *operação estética de tatuagem das gengivas, para dar-lhes um tom
violáceo. - Badjudas sai pa e ba fidi djindjirba (T.M.) -. (deriv. FERIR AS
GENGIVAS).
fidi lifanti

210
coloc., *última cerimónia dos recém-iniciados, que é uma dança colectiva para
mostrar a própria determinação e capacidade de vencer, juntos e com a ajuda
do espírito do fanado, todas as forças irracionais contrárias à vida. (deriv.
FERIR O ELEFANTE). N.S. No arquipélago de Bijagós o elefante é substituído
pelo hipopótamo, símbolo das forças irracionais da natureza.
fidi-fidi
v., *fazer muitas feridas, ferindo como um espinho; estar muito aflito; estar
inquieto e com muita pena. - I ten tambi manga di utrus kustumis ke no ta fasi,
suma fidi-fidi kurpu, lanha-lanha kurpu (R95) -. (FERIR). N.M. redobro.
fidida
n., *espinho. - Fidida kirsi, i bafal (N.T.) -. (deriv. FERIDA).
fidida branku
n., *árvore da família das leguminosas, que durante a estação das chuvas
perde as folhas; espinho branco. (deriv. FERIDA BRANCA). N.S. V.A., n.v.
“Faidherba albida”.
fididu
part., *picado ou furado com um objecto pontiagudo. - E tciga e fididu djindjirba
tudu i kaba, e sai (T.M.) -. (FERIDO). N.F. firidu.
fidjadu
1.part., *adoptado como filho. (FILHADO).
2.n., * aquele que foi adoptado pela cerimónia do baptismo. (AFILHADO). N.S.
V.B.; (FILHAR) significa adoptar e (AFILHAR) significa dar filhos ou rebentos.
fidjastru
n., *filho ou filha de um só dos dois cônjuges; enteado. - Utru ora e ta seta
tambi fidjastrus ki e seta padi dianti di lei (J.S.) -. (FILHASTRO).
fidjos
n., *doce de farinha de mandioca ou de arroz, com açúcar e canela. (FILHÓ).
N.F. oxítona. N.S. V.B.
fidju
1.n., *indivíduo em relação aos seus pais; rebento; filha; descendente. - Kila nin
el ovinti ku papia, ora ki si fidju garandi, i matrikula si fidju, i ten ku paga (R95) -
Abo sta sin suma fidju di lion (T.M.) -. (FILHO). N.S. fidju-femia; fidju-matcu;
badju di fidju dos; batizadu di fidju dos; fidju di Djiba; fidju di kabra; fidju
di konta; fidju di sapu; fidju di tarafe; fidju di tcon; fidju di tera; fidju dos.
2.n., *os frutos de uma planta. - fidju di tarafi (N.M.) -.
3.n., *cria ou filhote de animal. - Lubu manda si fidju pa i ba pidi fugu na kasa di
Lebri (Ch.Mb.) -.
fidju di Djiba
n., *natural da cidade de Geba. (deriv. FILHO DE GEBA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
fidju di kabra
n., *cabrito. (deriv. FILHO DE CABRA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
fidju di konta
n., *cada uma das unidades de um colar; glóbulo de um rosário ou de um colar.
- i fola galinha i tira fidju di konta (T.M.) -. (deriv. FILHO DE CONTA). N.M. lexia
complexa.
fidju di sapu
n., *girino; cabeçudo; caganato. (deriv. FILHO DE SAPO). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
fidju di tarafi

211
n., *os frutos duma espécie de pau-tarrafe, utilizados na culinária dos Bijagós
durante o tempo das chuvas, quando as reservas de arroz se tornam escassas.
- Fidju di tarafi ta tene si tempu, pabia i ka tudu tempu ki tarafi ta padi; so na
tempu di tcuba na mis di Setembru ku Otubru (N.M.) -. (deriv. FILHO DE PAU-
TARRAFE).
fidju di tcon
n., *originário da região; fidalgo; genuíno; autóctone. - Ami i Afunsau, fidju di
tcon, bontadi di pubis (C.V.) -. (FILHO DO CHÃO). N.M. lexia complexa. N.S.
sin. fidju di tera.
fidju di tera
n., *originário da região. - I falanu kuma Ansumani i ka fidju di tera, i istrandjeru
(R98) -. (FILHO DA TERRA). N.M. lexia complexa. N.S. Antigamente eram
chamados os filhos dos Europeus nascidos em África, resultado das uniões
matrimoniais com as mulheres africanas; sin. fidju di tcon.
fidju dos
n., *espécie de boneca feita com a tíbia de um vitelo fervida e enfeitada com
pérolas multicolores, trazida às costas normalmente pelas donzelas, como se
fosse uma criancinha. - Fidju dos i fadjadu tok i ta da gustu di pegal o di
bambul; i fadjadu ku manga di kontas, suma fidju ki gostadu del tciu (J.S.) -.
(deriv. FILHO DE OSSO). N.S. batizadu di fidju dos; badju di fidju dos.
fidju-femia
n.f., *filha. - Manga di familia ma misti tene fidju femia pabia i elis ki ta kirsinti
djorson (J.S.) -. (deriv. FILHO FÊMEA). N.M. lexia composta. N.S. sin. fidju.
fidju-matcu
n., *filho. - I ten un mindjer i tenba dus fidju-matcu (T.M.) -. (deriv. FILHO
MACHO). N.M. lexia composta. N.S. sin. fidju.
fiel
adj., *pessoa que cumpre as próprias obrigações; leal. - Kil ki fiel na kusasinhu,
tambi i ta sedu fiel na kusa garandi (N.T.) -. (FIEL). N.S. ant. infiel.
figa
n., *figura característica que representa uma mão fechada com o polegar entre
o indicador e o médio, utilizada para evitar maleficios. (FIGA). N.S. V.B.
figa-kanhota
*fazer figa com a mão esquerda, para esconjurar um mau presságio. - Si bo
kabesa pirdi, bo punta bariga figa kanhota! (R.N.) -. (FIGA CANHOTA). N.M.
lexia composta.
figadu
n., *órgão do corpo com funções muito importantes, como a secreção biliar e a
secreção glicogénica. - Figadu, bu tira fel (R96) -. (FÍGADO). N.F.
proparoxítona.
figu
1.n., *fruto da figueira. - I mistiba intci bariga ku figu brabu ku purku na kume
(N.T.) -. (FIGO). N.S. o fruto do figo é uma infrutescência chamada SICÓNIO,
com receptáculo carnudo e frutos inclusos.
2.n., pe di figu, *planta da figueira. - Ermons, pe di figu pudi padi asetona?
(N.T.) -. (deriv. PÉ DE FIGO). N.S. sin. figuera.
figuera
n., *planta que produz figos. - Strelas di seu kai riba di tera, suma o ku bentu
forti bulbuli figuera, si fidjus verdi konkonhi (N.T.) -. (FIGUEIRA). N.S. sin. pe di
figu.

212
figura 1
v., *significar; fazer parte de. - luta pa diritus umanus i ta figura suma luta pa
sidadania i pa dimokrasia (R96) -. (FIGURAR). N.F. neol.
figura 2
n., *imagem. - paliasu i un kusa ke kriansas tudu gosta di odja, pabia i un figura
muitu-muitu ingrasadu (R95) -. (FIGURA). N.F. neol.
fijon
- Otca fijon seku, djintis ta kunsa rebental (F.M.) -. (FEIJÃO). N.F. neol., vd.
fison.
fika
1.v.intr., *restar; permanecer ou ficar num lugar. - barku fika na utru banda
(P.dosS.) -. (FICAR).
2.v.intr., *sobejar; sobrar. - otokarus fika puku dimas dipus di algun susesu di
“Silodiata” (P.dosS.) -.
3.v., *verbo copulativo que significa ser. - Fera i kau sertu di kumpra-bindi i di
fika sempri atualizadu ku nobas di tudu dia (P.dosS.) -. N.S. fika tristi.
4.v.intr., *instalar-se como hóspede; habitar. - Utrus badjudas dizerta di kaza di
se familia e bai fika na kaza di se kolegas (N.M.) -.
5.v.tr., *deixar; abandonar. - ki si namoradu i ka mistiba fika Nejo sin skola
(N.M.) -. (deriv. FICAR). N.M. FICAR é sempre v.tr. enquanto fika pode ser v.tr.
e v.intr.
fika tristi
coloc., *tornar-se triste; sentir desgosto; entristecer. (FICAR TRISTE). N.S. fika
tristi é o equivalente de ENTRISTECER, v.intr., e tristisi é equivalente de
ENTRISTECER, v.tr e.
fikadu
1.part., *colocado; posto; deixado. - i prindidu i fikadu la tok i ribantadu (R95) -.
(deriv. FICAR).
2.part., *fincado; enraizado. - Jerusalen fikadu na rotca i ka ta medi (L.Cat.) -.
fikanda
v.caus., *pôr algo num sítio. (deriv. FICAR). N.S. V.B.
fila
1.v., *dar-se bem; fazer as pazes; entender-se. - E ka fila te aos (T.M.) - e ta fila
un komun akordu di divorsia (R95) -. (FILAR). N.S. FILAR significa segurar ou
agarrar com os dentes.
2.v.prep., fila ku, *estar orientado na mesma direcção; alinhar-se. - kada familia
dibi di ba ta bari kil zona ku fila ku si terenu (R95) -. N.S. fila ku bentu.
fila ku bentu
coloc., *estar orientado na mesma direcção; aproar ao vento. - N’ tene un fidju,
si n’ pul pa i fila ku bentu i ta dispi: libru (T.M.) -. (FILAR AO VENTO). N.F. náut.
filadu ku
con., *locução prepositiva que indica [em face de] ou [no lado oposto]; em
frente de. - prumeru pedra finkal nkostadu na paridi di dentru, filadu ku porta
(M.M.) -. (deriv. FILA). N.S. na ladu di.
filanta
1.v.caus., *concordar; combinar; fazer um acordo. - I pirsis no filanta dia di leba
arus pa tabanka pa iagu ka bin danal suma oranu (Dea) -. (deriv. FILAR).
2.v.caus., *pôr na mesma direcção; endireitar. - N’ tenba un kabra, ora ki na bai
bibi na fonti, i ta djingui tcifri, ora di riba i ta filanta tcifri: badjuda ku bai kata iagu
(Co.D.B.) -.

213
filantadu
part.caus., *endireitado; posto na mesma direcção. - strada ku djingui i na
filantadu (N.T.) -. (deriv. FILAR).
filaria
n., *filaríase; doença provocada por um parasita de nome filária; parasita que
causa a filariose. (FILÁRIA). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
filera
n., *fila; renque. - Filera di djintis te na nunde (T.M.) -. (FILEIRA).
filha
n.f., - Si bu filha kasadu pa un omi, bu dibi di pega kil omi tambe komu bu fidju
(IN96) -. (FILHA). N.F. neol., vd. fidju.
filisidadi
n., *estado de quem é feliz; bem-aventurança; contentamento. - sisigan nha
korson, bin dan filisidadi (J.B.) -. (FELICIDADE). N.F. felisidadi. N.S. ant.
infilisidadi.
filisita
v., *congratular; dar parabéns. - n’ kontenti tciu, n’ na filisitau pa es programa
(R95) -. (FELICITAR). N.F. neol. N.S. sin. da parabens.
filma
v., *registar acontecimentos através de fotografias ou película cinematográfica.
- n’ bin filma djintis na Bisau ku n’ daba mesinhu (IN99) -. (FILMAR). N.F. neol.
filosofu
n., *estudioso de filosofia, quer dizer a ciência que indaga, por meio da razão, a
natureza das coisas; pessoa que pensa muito. - Utru filosofus ku ta tcomadu
epikureu ku stoiku e ta diskutiba ku el (N.T.) -. (FILOSOFO). N.F.
proparoxítona, neol.
filosofia
1.n., *ciência que indaga, por meio da razão, a natureza das coisas; estudo da
Lógica, Metafísica, Moral e Psicologia; doutrina particular. (FILOSOFIA). N.F.
paroxítona.
2.n., *doutrina e prática particular. - i sta na no filosofia (R95) -.
filtra
v., *passar através de um filtro. - strandjerus ta filtra se iagu antis de bibil (Igr.I.)
-. (FILTRAR). N.F. neol.
filtradu
part., *passado através de um filtro. - Iagu filtradu o firbintidu mas sta bon pa
mininusinhu (Igr.I.) -. (FILTRADO). N.F. neol.
filtru
n., *instrumento composto de material poroso, utilizado para purificar líquidos. -
Bu pudi fasi un filtru simplis di sus puti garandi (Igr.I.) -. (FILTRO). N.F. neol.
fin
1.n., *final; termo; conclusão. - dinheru ka ten pa paga vensimentus na fin di
kada mis (P.dosS.) -. (FIM). N.S. na fin; sin. kabantada.
2.n., *objectivo; finalidade; plano. - Pa e fin n’ na tarbadja, n’ na luta ku garandi
forsa (N.T.) -. N.S. sin. objetivu.
fina
v., *acabar; findar. (FINAR). N.S. V.B.
finadu
1.adj., *morto; defunto. (FINADO).
2.n., *pessoa falecida. - E pensaba kuma talves i un finadu o un spiritu kualker

214
(L.S.) -. (FINADO). N.S. vd. dia di finadus.
final
1.adj., *o que põe termo; último. - no dibi di pui un pontu final (R95) -. (FINAL).
N.F. neol. N.S. sin. últimu.
2.n., *remate; última parte. - I ku es no tciga final di no programa di aos (R95) -.
N.S. sin. kabantada.
finalidadi
n., *objectivo; plano; fim. - Deus ka kumpu omi son pa kumpu, i kumpul ku un
finalidadi (L.S.) -. (FINALIDADE). N.S. sin. fin.
finalmenti
adv., *advérbio de tempo que significa [por último]; enfim. - statutu finalmenti i
votadu (R95) -. (FINALMENTE). N.F. neol. N.S. sin. na fin.
finansa
n., *tesouro público; fazenda pública. - ministeriu di finansa (R95) -.
(FINANÇAS).
finansia
v., *custear; patrocinar alguém ou uma instituição. - djubi kal ki metudus ku bu
pudi finansia elis (IN96) -. (FINANCIAR). N.F. paroxítona.
finansiadur
n., *pessoa ou grupo que ajuda com dinheiro ou outro material. - No na negosia
ku finansiaduris di no sistema di saudi (R95) -. (deriv. FINANCIAR). N.M. pl.
finansiaduris.
finansiamentu
n., *empréstimo; donativo em dinheiro. - i bai pa Estadus Unidu i odja un
finansiamentu (IN96) -. (FINANCIAMENTO).
findi
1.v.tr., *rachar; cortar. - n’ bin findi lenha pa n’ ba firbinti mesinhu (T.M.) -.
(FENDER). N.S. findi kadera; korson findi.
2.v.intr., *abrir-se; rachar-se. - nha kurpu ta flema pa bo, suma tera seku ke
findi, i na pera tcuba (L.Cat.) -. (FENDER-SE).
findi kadera
coloc., *partir as ventas a alguém; bater; dar pancadas; andar à pancada. - N’
na sai li pa entra Senegal n’ ten ku tene dukumentu kompletu; si bu ka tenel,
fidju di Senegal na findiu kadera i leba i ba fitca (R98) -. (deriv. FENDER A
CADEIRA). N.S. sin. findi rabu; sin. ratca kadera.
findi rabu
coloc., *bater. (deriv. FENDER O RABO). N.S. V.M., sin. findi kadera.
findidur
n., *rachador. (FENDEDOR). N.S. V.B.
findji
v., *fazer crer aos outros algo que se sabe não ser verdade; simular; imitar. -
Nhu Lubu findji i na tcora suma andju. (A.P.) - Nhu findji dudu pa ka rema (R98)
-. (FINDJIR).
findjidu
1.part., *simulado; pintado. - di un fe ku ka sedu findjidu (N.T.) -. (FINGIDO).
2.adj., *falso. - Ka bo ten amor findjidu (N.T.) -.
findjidur
n., *diz-se de alguém que finge ou imita. - ora ku bu ora, ka bu sedu suma
findjiduris (N.T.) -. (FINGIDOR). N.M. pl. findjiduris.
findjimentu

215
n., *acção de fingir; impostura. - Bo disa tudu mau manha, tudu nganu, ku
findjimentu (N.T.) -. (FINGIMENTO).
finka
v., *apoiar com força; pôr; colocar. - bu kunsa toma gora kaselora, bu finka na
fugu brandu (R95) -. (FINCAR). N.S. finka djudju; finka pe; finka udju.
finka djudju
coloc., *ajoelhar-se; genuflectir. - Kilis ku staba na barku i finka djudju si dianti
(N.T.) -. (deriv. FINCAR OS JOELHOS).
finka pe
coloc., *insistir; teimar; persistir. - pa finka pe, pa kumpu un mundu djustu (L.S.)
-. (deriv. FAZER FINCA-PÉ).
finka udju
coloc., *fixar os olhos em; olhar. - i finka udju nelis i punta (N.T.) -. (deriv.
FINCAR OS OLHOS).
finkanda
v.caus., *colocar; pôr. - tudu mindjeris kusinha bianda, e finkandal na bantaba
(L.S.) -. (deriv. FINCAR).
finkandadu
part.caus., *posto de pé; posto num lugar; colocado. - Mame sukundi si dur bas
di kabas finkandadu na urdidja di kansera (T.Tc.) -. (deriv. FINCAR).
finta
v., *enganar; driblar. - Tcoka i na findji suma i na fintal, i na kuri lundju di kil
bagabaga (L.S.) -. (FINTAR).
finu 1
v., *invejar. - Ninguin ka na finu bo, pabia abo ku kunsi si nomi, abo ku na kasal
(T.M.) -. (deriv. FINAR).
finu 2
1.adj., *delgado. - bu ta pui ki kugumelu, bu na kortal finu (R96) -. (FINO).
2.adj., *elegante. - Kilis ku ta bisti ropa finu, na palasiu di rei ke ta sta (N.T.) -.
3.adj., *pessoa delicada. - no na masa beton, e.. djinti finu (J.D.) -.
firbi
1.v.intr., *entrar em ebulição. - Otca iagu firbi, i laba arus i pul na kaleron (F.M.)
-. (FERVER).
2.v.tr., *cozer num líquido em ebulição. - i firbi kandja i pilal (R95) -. N.F. neol.,
vd. firbinti.
firbidu
part., *diz-se da água que foi submetida a ebulição ou de qualquer alimento já
cozido. - Anos tudu no dibi di ba ta bibi iagu firbidu o no purpara iagu ku un fidju
di limon no ta bibi (R95) -. (FERVIDO).
firbinti
v.caus., *cozer num líquido em ebulição; fazer ferver; ferver. - Utru ora i ta
firbinti kombe i tira si iagu i pul na tceben (N.M.) -. (deriv. FERVER).
firbintidu
part.caus., *cozido num líquido em ebulição; fervido. - Bibiron pudi fasi mininu
mal, si i ka firbintidu diritu (Igr.I.) -. (deriv. FERVER).
firi
1.v.tr., *causar ferimento; golpear; magoar. - firi sensibilidadi di utru djintis (R95)
-. (FERIR). N.F. neol., vd. fidi.
2.v.intr., *ficar magoado; estar ferido; estar com muita preocupação ou
arrependimento. - Kil omi panha Kamalion i sutal tok i firi (T.M.) -. (deriv.

216
FERIR).
firia
v., - Fidjus di Guine, nin ki mundu kinti, tudu tarda ki na tarda, na no ladu na firia
(C.S.) -. (ESFRIAR). N.F. paroxítona, vd. fria.
firianta
v., - Furadur fasi si manobras tok i firiantal raiba (A.P.) -. (deriv. ESFRIAR). N.F.
vd. frianta.
firida
n., *ferimento; chaga. - i untal firidas ku siti ku binhu (N.T.) -. (FERIDA).
firidu
1.part., *o que recebeu ferimento; magoado. - I fala elis pa e fasi un imajen di
besta ku firidu ku spada (N.T.) -. (FERIDO). N.F. neol., vd. fididu.
2.n., *pessoa que está ferido. - ospital ke ta risibi tudu firidus (IN96) -.
firkidja
n., *vara bifurcada; forcado de três dentes; sustentáculo; apoio; suporte. - Si bu
odja firkidja firma, bu ta sibi kuma i ten kau ki ngosta nel (L.A.) -.
(FORQUILHA). N.F. frikidja. N.S. sin. po di firkidja.
firkidjanta
v.caus., *pôr a forquilha; sustentar. - pa ialsau pa firkidjanta (J.B.) -. (deriv.
FORQUILHAR).
firma
1.v.intr., *estar em pé; ficar de pé. - N’ firma, n’ ka iangasa, n’ djungutu, n’
iangasa: sombra (Co.D.B.) -. (FIRMAR-SE). N.S. firma kan.
2.v.intr., *estar estável. - Suma no kamaradia firma, kontan nunde ku bu ta
tarbadja (J.S.) -.
firma kan
coloc., *estar imóvel; parar e arder com força. - Sol firma kan riba di se kabesa
(P.B.) (FIRMAR-SE).
firmadu
1.part., *diz-se de alguém que está em pé; o que fica de pé. - Santcu tciga di
odja un Anonsinhu firmadu na kaminhu (F.M.) -. (deriv. FIRMAR).
2.part., *seguro; firme. - bo sta firmadu na bardadi ku bo tene dja (N.T.) -.
firmanta
1.v.caus., *estabilizar, fixar. - i tarbadjus gora ki ta firmanta tera, pabia nunde ki
djiresa ku saudi ka mati so katiberasku ku mortu ku sta la (J.S.) -. (deriv.
FIRMAR).
2.v.caus., *fincar. - Firmanta tudu pos forti na tcon na roda di sirkulu (Igr.I.) -.
firmantadu
part.caus., *estabilizado; seguro; firme. - Es i guera, guera di tudu ora, sintidu
sin diskansu ma ku fiansa firmantadu (C.S.) -. (deriv. FIRMAR).
firmesa
1.n., *força; constância. - firmesa ta djuda pasa prova (N.T.) -. (FIRMEZA).
2.n., *decisão. - Konta e kusas ku firmesa (N.T.) -.
firmi
1.adj., *estável. - Bo fika firmi, bo na sedu salbu (N.T.) -. (FIRME).
2.adj., *seguro; forte. - Kil ku otca kuma i sta firmi, pa i toma sintidu pa ka i kai!
(N.T.) -.
firminga
1.n., *nome genérico dos insectos himenópteros, da família dos Formicidas,
que vivem em sociedade, em formigueiros. - Ali firminga na fertcan! (T.M.) -.

217
(FORMIGA). N.F. furminga.
2.n. firminga kabrianu, *formiga minúscula de cor castanha. (deriv. FORMIGA
CABO-VERDIANA). N.M. lexia composta.
3.n. firminga pretu, *formiga correição, capaz de grande migrações, que ataca
insectos e pequenos animais. (deriv. FORMIGA PRETA). N.M. lexia composta.
firminga di aza
n., *térmite efémera alada que aparece no tempo das chuvas. (deriv. FORMIGA
DE ASAS). N.M. lexia complexa. N.S. V.M.
fis 1
n., *conjunto de objectos atados pelo meio; molho. - Bota fis di lenha tras di
n’utru i ta kebra garganti (L.A.) -. (FEIXE).
fis 2
1.intens., *adjunto de intensidade com a função de especificar o sentido [acção
de um objecto fino]. - Tankoi, tankoi, kin ku dismaral? Ali i na pasanu, fis! (P.B.)
-.
2.v., sai fis, *sair com delicadeza. N.S. V.A.
fisial
n., * tecelão. - na pinti di nha fisial, la ke linha di amor ta fusi nel (O.S.) -.
(OFICIAL). N.S. sin. tisidur di panu.
fisial di marinha
n., *cozido ou assado de macaco. (deriv. OFICIAL DE MARINHA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
fiskal
n., *empregado do fisco. - si un fiskal na ganha un trizentus kuntu, valur di si
kustu di vida i un milion i tal, i ten ke sedu falsu (IN96) -. (FISCAL).
fiskalizason
n., *acto ou efeito de fiscalizar. - Fiskalizason na parti di komersiu ka na izisti
pratikamenti na Guine-Bisau (IN96) -. (FISCALIZAÇÃO). N.F. neol.
fison
1.n., *fruto do feijoeiro, muito apreciado na alimentação e rico em proteínas. -
Lebri na kunsa kume fison, tok i intci bariga (P.B.) -. (FEIJÃO). N.F. fijon. N.S.
fison-frade; fison-kongo; fison-mankanha; kaska di fison; rebenta fison.
2.n., pe di fison, *planta da família das leguminosas. (deriv. PÉ DE FEIJÃO).
N.S. n.v. “Phaseolus vulgaris”.
fison-frade
n., *nome de um tipo de feijão, cuja semente é de cor esbranquiçada e com
mancha preta. (FEIJÃO-FRADE). N.S. V.A.; n.v. vigna unguiculata”.
fison-kongo
n., * nome de um tipo de feijão cujas sementes, pequenas e rondas, são
produzidas por um arbusto. (FEIJÃO CONGO). N.M. lexia composta. N.S. n.v.
“Cajanus cajan”.
fison-mankanha
n., *espécie de feijão. (FEIJÃO MANCANHA). N.M. lexia composta. N.S. n.v.
“Vigna unguinculata”.
fit
intens., *adjunto de intensidade com a função de especificar o sentido [acção
com velocidade]. - I rinka djanan fit (L.S.) -. N.S. V.A., pasa fit.
fita
n., *tecido estreito e comprido; nastro. - E ta mara fita largu na testa (N.T.) -.
(FITA). N.S. fita-kola.

218
fita-kola
n., *fita adesiva. (FITA-COLA). N.M. lexia composta. N.S. V.B.
fitca
1.v.tr., *fechar com uma chave ou tranca. - i fitca portas ku djanelas, i fika el
son ku si mindjer dentru (A.P.) -. (FECHAR).
2.v.tr., *impedir o acesso de. - no konsigui fitca tudu stradas, no konsigui fitca
tudu rius (C.P.) -.
3.v.tr., *concluir; terminar. - antis di no fitca no programa di aos, no na bai obi
diretor di skola (R95) -.
4.v.tr., *encarcerar; pôr em cárcere. - Si n’ ka tene dukumentu kompletu, fidju di
Senegal na findiu kadera i leba i ba fitca (R98) -.
5.v.intr., *encerrar-se. - Logu porta fitca (N.T.) -. (FECHAR-SE).
fitca kurpu
coloc., *recusar-se; negar-se. - Lubu fitca kurpu, lebri fikal la (A.P.) -. (deriv.
FECHAR O CORPO). N.S. sin. nega.
fitcadu
part., *o que não está aberto. - Boka fitcadu ka ta ientra moska (L.A.) -.
(FECHADO). N.S. matu-fitcadu.
fitcadura
n., *intrumento para fechar uma porta, uma mala ou outras coisas. - I pui portas
ku fitcaduras ku ntrankus (Igr.I.) -. (FECHADURA).
fiti-fitidu
part., *diz-se dos cabelos em desordem ou despenteados. N.M. redobro. N.S.
V.B., kabelu fiti-fitidu.
fitu
n., *; maneira de ser ou de agir de uma pessoa; temperamento. - Ke fitu di
marinherus! (C.V.) -.(FEITIO). N.S. sin. manera.
fiu 1
n., *filamento; linha. - Nin un fiu di kabelu di bo kabesa ka na pirdi (N.T.) -.
(FIO). N.S. fiu di konta; fiu di kabelu; fiu di linha; fiu di padja; fiu di prumu;
fiu di uru.
fiu 2
adj., *diz-se do que é de aspecto desagradável. - Tudu fiu ki fiu, nunka bu ka ta
fala kuma bu fidju fiu (L.A.) -. (FEIO). N.S. fiu manha.
fiu di kabelu
n.,, *pêlo da cabeça das pessoas humanas; cabelo. - lion tira un fiu di kabelu i
dal (L.S.) -. (deriv. FIO DE CABELO). N.M. lexia complexa.
fiu di konta
n., *colar; linha com pérolas. (deriv. FIO DE CONTA). N.M. lexia complexa.
N.M. lexia complexa. N.S. sin. konta.
fiu di linha
n., *fio para coser. (deriv. FIO DE LINHA). N.M. lexia complexa. N.S. V.A.,
kumpu fiu di linha.
fiu di padja
n.,, *colmo, como das plantas gramináceas; filamento de palha; palha. - Iran
toma fiu di padja i lofil na tcon (L.S.) -. (deriv. FIO DE PALHA). N.M. lexia
complexa.
fiu di prumu
n., *utensílio para verificar o aprumo. (FIO-DE-PRUMO). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.

219
fiu di uru
n.,, *corrente de ouro fino para usar à volta do pescoço. - si di bardadi i mistil,
pa i dal si anel, mandidja ku si fiu di uru (F.M.) -. (FIO DE OURO). N.M. lexia
complexa.
fiu manha
n., *mau feitio, mau carácter. - Tcebetan fiu manha di kumbosas (R.N.) -. (deriv.
MANHA FEIA). N.M. lexia complexa.
fiundadi
n., *qualidade do que é feio. (FEALDADE). N.S. V.B.
fixa
v., *segurar; pôr de maneira estável. - Fixa manguera dentru des buraku (Igr.I.)
-. (FIXAR).
fixu
adj., *determinado; estável. - E pudi tambe ka ten relason sexual antis di e
nkontra un parseru fixu (Cecomes) -. (FIXO). N.F. neol.
fizika
1.n., *ciência que estuda as propriedades gerais da matéria e os fenómenos
que não alteram a sua estrutura interna. - No ten Matmatika, Fizika, Kimika
(J.S.) -. (FÍSICA). N.F. proparoxítona.
2.adj.f., *material; corpóreo. - kondisons fizikas i psikolojikas (R95) -.
fiziku
adj., *que se refere ao corpo das pessoas; corpóreo. - mininu dibi di sta na
midida di dizinvolvi si planu fiziku, inteletual, moral, spiritual i sosial (R96) -.
(FÍSICO). N.F. proparoxítona, neol.
flaka
v.intr., *enfraquecer; ficar fraco. - Guine ka bu tirmi, Guine ka bu flaka (H.M.) -.
(deriv. FRACO). N.S. flakanta.
flakanta
v.caus., *tornar flaco; enfraquecer. (deriv. FRACO). N.S. V.A.
flamengu
n., *ave da família dos Fenicopterídeos; flamingo. (FLAMENGO). N.S. V.B.;
nome deriv. do provençal “flamenc”, que significa “da cor das chamas”.
flanku
n., *lado. - pa kil ki sai di purtu pa li, i na flanku diretu (R98) -. (FLANCO). N.F.
neol.
flanu
n., *designação vaga de alguém que não se quer indicar. - kau ku sibi kuma tal
flanu i futseru (IN96) -. (FULANO). N.F. fulanu.
flauta
n., *instrumento musical de sopro; pífaro. - No toka bos flauta, bo ka badja!
(N.T.) -. (FLAUTA). N.F. proparoxítona.
flema
n., *ciúme causado pelo estado de indiferença da pessoa amada; estado de ter
fleuma ou ser lento causado pelo ciúme; paixão. - No seta mara korson pa
mata flemas. (N.Me.) - Disan pa n’ viviu, si n’ ka muri di flema, di pankada n’ na
muri (G.F.) -. (FLEGMA; FLEIMA). N.S. transformação semântica: FLEUMA
designa a impassibilidade e flema designa paixão; flema di korson.
flema di korson
n., *dor de coração, causado pelo ciúme, pela paixão, pelo desgosto ou pela
inquietação. - flema di korson nin duturis ka pudi kural (C.S.) -. (deriv. FLEIMA

220
DO CORAÇÃO).
floresta
n., *extensão de terreno coberta completamente de árvores silvestres de
grande porte; bosque; mata. - floresta i muitu importanti pa dizinvolvimentu di
un tera (IN96) -. (FLORESTA). N.F. neol. N.S. sin. matu.
Flup
n., - i ta distaka seti etnias, na kil nde ke kondisons di padi i superior a nivel
nasional: Biafada, Flup, Mandinga, Pepel, Mankanha ku Mandjaku (R95) -.
(FELUPE). N.F. arc., vd. Fulup.
flur
1.n., *órgão de reprodução ou frutificação das plantas. (FLOR).
2.n., *sentimento de amor; figura da pessoa amada. - Ora ke abri porta, nha
kurpu i un flur, i un flur ke mon di mininu rinka (C.S.)-. N.F. fig.
flura
v., *ter flores; florescer; enflorescer. - Si n’ ka flura, bu ka ta padi (L.A.) -.
(FLORAR).
flursi
v., estar em flor; florir. (FLORESCER). N.S. sin. flura. N.S. V.M.
fodja
1.n., *órgão vegetal que se desenvolve nos ramos e no caule das plantas, com
a função de transformar, em presença da luz, o anidrido carbónico em carbono,
utilizado pelas plantas, e em oxigénio, restituído à atmosfera. - Fodjas di ki
arvuri i ta sirbi pa remediu pa djinti di tudu nason (N.T.) -. (FOLHA). N.S. sin.
padja; fodja di tabaku; fodja di tcera.
2.n., *pedaço de papel com determinadas medidas; página de livro. - n’ na grital
na Kriol, pa rekadu pasa di boka pa boka, nha rekadu n’ na disal tambi na un
fodja (O.S.) -. N.S. fodja di trenu; sin. pajina.
fodja di tabaku
n., *folha de tabaco tratada para fumar. - No iabri udju no odja un fodja di
tabaku ta kusta un pes i meiu (IN84) -. (FOLHA DE TABACO). N.M. lexia
complexa. N.S. sin. fodja di tcera; sin. padja di kema pitu.
fodja di tcera
n., *folha de tabaco tratada para inalar ou mascar. (deriv. FOLHA DE
CHEIRAR). N.M. lexia complexa. N.S. V.B., sin. fodja di tabaku; sin. padja di
kema pitu.
fodja di trenu
n., *papel ou página de livro para fazer exercícios. - Fodja di trenu, pajina seti
(Cenfa) -. (deriv. FOLHA DE TREINO). N.M. lexia complexa.
foga
1.v., *naufragar; asfixiar debaixo da água. - Lubu foga na fundu di fonti (P.B.) -.
(AFOGAR). N.S. kanua foga; karu foga.
2.v., *embriagar-se; beber bebidas alcoólicas até adormecer ou perder os
sentidos. - Rapas garandi foga te un ora di tardi, kontra si badjuda konki porta i
pensa kuma sol kunsa mansi (Cecomes) -.
fogansa
n., *naufrágio; afogamento. - fogansa di barku (N.T.) -. (deriv. AFOGAR). N.S.
sin. kanua foga.
foganta
v.caus., *causar naufrágio; fazer afogar algo ou alguém. - Serpenti kumbida si
kumpanheris tudu, e misti foganta kanua (A.P.) -. (deriv. AFOGAR).

221
fogantadu
part.caus., *feito naufragar; feito afogar. (deriv. AFOGADO). N.S. V.B.
foi
v., *mentir; enganar. N.F. Mandinga “fúyi” que significa nada. N.S. V.P., o
guineense prefere dizer bu iara (ESTÁS ENGANADO) em vez de bu foi
(ESTÁS A MENTIR), sendo a primeira uma maneira mais educada de dizer a
mesma coisa; sin. konta mintida.
foidur
n., *mentiroso. - Es foidur son pa i riba li mas pa i ripiti bu dianti ke ki fala, si
kontra i bardadi (A.P.) -. N.F. Mandinga “fúyi”. N.S. sin. kontadur di mintida.
foka 1
1.v., *pôr em evidência. - i foka kuma na tempu di Tuga i ta djugadu mas
sukundidu (R95) -. (FOCAR). N.F. neol.
2.v., *pôr a luz sobre; iluminar. - ami n’ ka pudi mas kusa di gazela; tudu ora ku
n’ odjal n’ fokal lus i ta kuri (C.V.) -.
foka 2
n., *mamífero carnívoro da família dos Focídeos que vive nos mares com água
fria. (FOCA). N.F. neol. N.S. V.A.
fokoti
v., *sair ou fazer sair do lugar por causa de uma pancada; perder peças de um
objecto. - udju fokoti - bu fokotin unha -. N.F. proparoxítona. N.S. V.A.
foku
n., *sede; centro; lugar onde se aloja o micróbio de uma doença. - i ten un foku
di kolera na kil tera (R95) -. (FOCO). N.F. neol.
fola
1.v., *tirar a pele a. - Lubu ku Onsa fola tudu e kaba e rapati karni e kume (A.P.)
-. (ESFOLAR).
2.v., *escoriar; ferir-se superficialmente. - Lubu foronta, i tcora, i fola na tudu
kantu di kurpu. (F.M.) - i fola djudju otca i kai (J.L.R.) -. N.S. fola kutuvelu.
fola kutuvelu
coloc., *trabalhar muito; fadigar-se. - Omis ku mindjeris, kal un di nos ku ma fola
kutuvelu? (J.D.) -. (deriv. ESFOLAR O COTOVELO).
foladu
part., *com a pele tirada. (ESFOLADO). N.S. V.B.
foladur
1.n., *pessoa que tira a pele aos animais. (ESFOLADOR).
2.n. foladur di palabra, *poeta. - foladur di palabra (F.S.) -. N.F. fig. N.M. lexia
complexa.
folga 1
v., *descansar; divertir-se; estar de folga. - Na ora ki bu folga, bu pudi surni
(J.S.) -. (FOLGAR).
folga 2
n., *feriado; descanso, dia de descanso. - N’ ta da folga fundu, tempu muda
(J.D.) -. (FOLGA).
folgadu
part., *alargado; que está à vontade. (FOLGADO). N.S. V.B.
folgu
n., *respiração; ar que se respira; fôlego. - Suma ku kurpu sin folgu sta mortu,
asin tambi fe, si i ka mostra na obra, i sta mortu (N.T.) -. (FOLGO). N.F. neol.,
fulgu.

222
foli
1n., *fruto duma planta trepadeira borrachifera; fruto silvestre, de polpa amarela
e sabor acidulado. - santcu sibi na pe di foli (L.S.) -. (FOLE). N.F. Guin.;
Mandinga “fòolee” que designa essa planta ou o cauchu.
2n., foli di lifanti, (FOLE DE ELEFANTE). N.S. n.v. “Landolphia ovarensis”.
3.n., foli di santcu, *fole de macaco. N.S. n.v., “Landolphia hendelotii”; o termo
português FOLE designa também o utensílio utilizado para produzir vento a fim
de activar uma combustão.
folklor
n., *ciência que estuda os costumes tradicionais nas suas lendas, danças,
cantigas, crenças e superstições. - Na aula di dansa i folklor tradisional no fasi
kursu di formason pa no mames (R95) -. (FOLCLORE). N.F. neol.
fomenta 1
v.caus., *encolher a barriga para dentro. - i fomenta bariga pa mostra magru -.
(deriv. FOME). N.S. V.A.
fomenta 2
v., *aumentar; desenvolver. - Fefe na falanu kuma anos no na fomenta guera li
aos, no na invita violensia (R98) -. (FOMENTAR). N.F. neol.
fomentadu 1
part.caus., *que tem a barriga encolhida; que tem fome. - pa kaba ku tudu
bariga fomentadu (C.S.) -. (deriv. FOME).
fomentadu 2
part., *vulgarizado; desenvolvido. - i ka razon pa e ba ta fomentadu kuma
musulmanus misti toma puder (R98) -. (FOMENTADO). N.F. neol.
fomenti
adj., *que tem a barriga encolhida para dentro; que tem fome. - I intci fomentis
di bon kusas i serka rikus ku mon limpu (N.T.) -. (deriv. FOME).
fomi
1.n., *sensação provocada pela necessidade de comer. - Si bebe tene fomi,
kantu mas i na mama, ma garandi kuantidadi di liti abo padida bu ta pruduzi
(R96) -. (FOME). N.S. mata fomi.
2.n., *penúria. - i bin ten un fomi garandi na kil tera (L.Cat.) -.
fomiadu
adj., que tem fome. (ESFOMEADO). N.S. V.A.
fonema
n., *em fonologia são as unidades mínimas distintivas da linguagem.
(FONEMA). N.S. V.B.
fonetika
n., *parte da linguística que analisa os sons da linguagem. (FONÉTICA). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
fonti
1.n., *nascente de água; poço. - nha anel kai dentru di fonti (L.S.) -.
2.n., *causa; origem. - Satanas i fonti di tudu mal ku ten na mundu (N.T.) -.
fora 1
1.v., *pôr forro a; revestir. - ami n’ na kontau kuru di kal limaria ku tambur foradu
ku el (A.P.) -. (FORRAR).
2.v., juntar. - Badjuda di saia kurtu falan kuma ami son ki i misti, didime i foranu
kuatru (A.B.) -.
fora 2
n., *os excrementos. - No ka dibi di bota fora di mininus di kualker manera

223
(R97) -. (deriv. FORA).
fora 3
adv., *advérbio de lugar que indica a parte exterior; exteriormente. - No ka pudi
pera pa tudu dinheru ba ta bin so di fora (R95) - tudji iagu pa i ka pudi rasta reia
fora (Igr.I.) -. (FORA). N.S. ant. dentru; bai fora; fora di; fora di kila; fora di
nos; fora di ora; fora di tera; fora disso; fora dora; pa fora; parti di fora.
fora di
1.con., *locução prepositiva que indica excepto; além de; afora. - Fora di kil
kontestu i ka ten sintidu (P.dosS.) - Ke ke ta sina bos fora di skribi? (R95) -.
(FORA DE).
2.loc. adv., *locução adverbial que indica [exteriormente]. - Fora di Bisau i na
fasidu es djugus (R95) - I bon pa bu ten manera di diriji es purmeru tcuba fora
di tanki pa bu ka panha susidadi dentru di tanki (Igr.I.) -. (FORA DE).
fora di kila
con., *locução conjuntiva que significa [além disso] ou [a acrescentar a isso]. -
Anos no dibi di libra del, fora di kila no kuda na mininus (Cecomes) -. (deriv.
FORA DE AQUILO).
fora di nos
n., *alma. - tuada di azalmas, es i fora di nos (O.S.) -. (deriv. FORA DE NÓS).
N.M. lexia complexa.
fora di ora
loc.adv., *locução adverbial de tempo que significa [muito tarde]. - Galu ke na
kanta fora di ora (P.B.) -. (FORA DE HORA). N.F. fora dora.
fora di tera
loc. adv., *locução adverbial de lugar que significa [o estrangeiro] ou [qualquer
país que não seja a própria pátria]. - Na bardadi tudu bibidas ki e ta konsumi na
baris di Bisau ta bin di fora di tera (P.dosS.) -. (deriv. FORA DE TERRA).
fora dora
loc. adv., N.F. vd. fora di ora.
foradu
part., *revestido. - Arka di kontratu, foradu tudu di uru, nunde ku sta un djaru di
uru ku tenba mana (N.T.) -. (FORRADO).
forel
n., *casca de arroz ou de milho. - Kada ora ku n’ na papia ku bo bu ta falan:
nhanha ku padi forel (L.A.) -. (FARELO). N.F. farel.
forinha 1
1.v.tr., *pilar o arroz ou o milho até se tornar farinha; reduzir a pó. - Si i kai riba
di alguin, i ta forinha si dunu (N.T.) -. (ESFARINHAR).
2.v.intr., *tornar-se farinha; desfazer-se; deteriorar-se.
forinha 2
n., *pó obtido da trituração de certos cereais. - Si iagu mas forinha, i ka ten
remedi (L.A.) -. (FARINHA). N.S. forinha-trigu.
forinhadu
1.part., *reduzido a farinha ou a pó. - i ta toma kil nhambi ki forinhaduba dja i
ier-ieril riba di lingron (N.M.) -. (ESFARINHADO).
2.part., *friturado.
forinha-trigu
n., *farinha alimentar que se obtém dos grãos de trigo. - Biderus di doneti e ta
kumpra forinha-trigu ku asukar, azeiti ku utru kusa, e ta lanta sedu e fasil e bai
bindi na fera (N.M.) -. (FARINHA DE TRIGO). N.M. lexia composta.

224
forka
1.v., *dar morte pela forca. - n’ maral na garganti n’ forkal (P.B.) -.
(ENFORCAR). N.F. nforka. N.S. bianda forka.
2.n., *agarrar alguém com força ou pelo pescoço. - I pegal, i kunsa na forkal, i
na falal: pagan kil ku bu dibin! (N.T.) -.
forma 1
1.v.tr., *constituir; dar forma a. - i forma novu governu (P.dosS.) -. (FORMAR).
2.v.tr., *instruir; educar. - Partidu odja kuma i nesesariu forma kuadrus (C.P.) -.
3.v.intr., *desenvolver-se. - mininu forma dja badjuda garandi (T.M.) -.
(FORMAR-SE).
4.v.intr., *criar-se. - povu i suma bagabaga; bagabaga ora ku bu kortal, sol
mansi i ta torna forma (C.P.) -.
5.v.intr., *pôr-se em formatura.
forma 2
1.n., *molde; feitio. - Karnaval puku-puku i kunsa na kirsi i na toma si forma
propi (P.dosS.) -. (FORMA).
2.n., *maneira; modo; jeito. - Kamarada Cabral manda fasi un dokumentu nde ki
mandanu forma di ataka elikopter forma di ritira di elikopter, kuma ke elikopter i
un avion mas sabi fuguia (C.P.) -.
formadu
1.part., *constituído. - Asembleia Nasional Popular formadu pa 100 vagas
(P.dosS.) -. (FORMADO).
2.part., *educado; instruído. - un kuadru superior, formadu na Universidadi ta
risibi na funsionalismu publiku entri duzentus mil a trizentus mil pes (P.dosS.) -.
formadur
n., *pessoa que se ocupa da formação ou educação. - I signifika kuma abo
formadur bu dibi di ba ta reuni pekenus grupus di diskuson (Cecomes) -.
(FORMADOR). N.F. neol.
formalizadu
part., * feito conforme com as regras. - kilis ke ta tcomadu kazamentus
formalizadus (R95) -. (FORMALIZADO). N.F. neol.
formanta
v.caus., *enfileirar; pôr ou organizar em fila ou formatura. - Rei manda tcoma
djintis tudu i leba na bantaba: i ba formanta (T.M.) -. (deriv. FORMAR).
formason
1.n., *acto de educar. - No fasi kursu di formason par elis (R95) -.
(FORMAÇÃO).
2.n., *criação. - formason ku Siria di Republika Arabi Unida (R95) -.
3.n., *desenvolvimento; crescimento. - Si kada parti fasi si propi tarbadju, tudu
kurpu ta kirsi pa si formason na amor (N.T.) -.
Formosa
n., *Ilha do Arquipélago de Bijagós. - Bidjugu di Formosa ku Soga ta badja
Kanhokam (N.M.) -. (FORMOSA).
foroba
n., *planta da família das leguminosas cujo fruto comestível é constituído de
vagens de casca castanha com grãos envolvidos por uma farinha amarela. -
Santcu ora ki ka iangasa foroba i ta fala kuma i tene bitcu (L.A.) -. (FARROBA;
ALFARROBA). N.F.faroba. N.S. n.v. da planta “Parkia biglobosa”.
foronta 1
1.v.tr., *injuriar. - Nguintcu panta so i odja fidju riba; kentura foronta si fidjus

225
(A.P.) -. (AFRONTAR).
2.v.tr., *encarar; atacar de frente. - pape nega tee, ma manera ku fidju na
forontal i bin seta (A.P.) -. (ENFRENTAR). N.S. foronta é hiperónimo de
AFRONTAR e de ENFRENTAR.
3.v.intr., *estar em dificuldade; encontrar-se frente a frente com uma situação
difícil. - lebri foronta, tok i ka sinti bontadi di kume fison (P.B.) -. (ESTAR
AFRONTADO). N.S. sin. utani.
foronta 2
n., *dificuldade; fadiga. - Santcu i na ri ku foronta di Lubu, ma i bin ten dur del.
(P.B.) - Apili fika el son ku si lembransa di kansera di fomi, di foronta (C.S.) -.
(AFRONTA).
forontadu
part., *o que está em dificuldade; aflito; angustiado. - na tera nasons na fika
forontadu (N.T.) -. (AFRONTADO).
forontera
n., - Guine-Bisau ten forontera ku Senegal na Norti i Guine-Konakri na Sul
(Cenfa) -. (FRONTEIRA). N.F. vd. frontera.
forsa 1
1.v.tr., *obrigar pela força. - Si alguin forsau pa bu bai un kilometru, bai ku el
dus kilometrus (N.T.) -. (FORÇAR). N.F. neol. N.S. sin. forsidja.
2.v.tr., *obter pela força. - Nau, galu ka kanta, abo bu pega galu bu suta, el ku
manda bu forsal i kanta (Ch.Mb.) -.
forsa 2
1.n., *capacidade. - El i ten forsa di bua ma i ka ten forsa di kamba kil riu
garandi (T.M.) -. (FORÇA). N.S. Forsa Armada; roba forsa.
2.n., *vigor; energia; robustez. - Lifanti ku si forsa tudu na kalura (P.B.) -. N.S.
ronka forsa.
3.n., *esforço; jeito. - Mario fasi forsa bu torkia manera, mininu ku sinta bu na
padi kel, mersi bu rispitu (J.D.) -.
4.n., *poder; autoridade. - Kilis ke tenba forsa i serka elis tudu (L.Cat.) -.
Forsa Armada
n., *conjunto do poder militar de um país. - no fasi un almosu djuntu ku no
Forsa Armada (C.P.) -. (FORÇAS ARMADAS). N.M. lexia composta.
forsidja
1.v.tr., *obrigar pela força. - No ka misti nunka bai istremu, ma e na forsidjanu
bai istremu (R98) -. (FORÇAR). N.S. sin. forsa 1.
2.v.intr., *fazer esforço; empregar toda a diligência para conseguir alguma
coisa. - i ka prisis es pulitikus forsidja pidi mati nogosiasons (R98) -. (FORÇAR-
SE; ESFORÇAR-SE).
forsudu
adj., *que tem força; robusto; forçoso. - I bentu limpu i bentu forsudu (F.S.) -.
(deriv. FORÇA).
fortalesa
n., *praça fortificada; castelo. - portas di fortalesa di templu (Igr.I.) -.
(FORTALEZA). N.F. neol.
forti 1
1.adj., *robusto; enérgico. - Suma Katcur mas Santcu forti i ta kargalba son i na
bati (A.P.) -. (FORTE). N.S. ant. fraku.
2.adj., *importante. - i na sedu pratu forti di dia (R95) -.
3.adj., *intenso. - ropas di koris forti, burmedju, amarelu, larandja, ta nganha si

226
pasarela di disfili ((P.dosS.) -.
4.adj., *alcoólico; ácido, azedo. - dal kopu di binhu forti (N.T.) -.
forti 2
adv., *com força. - i supra fugu forti i disal firbi tok i kusidu (N.M.) -. (FORTE).
fortifika
v., *tornar sólido; reforçar. - no kunsa na pensa na e tera li, kuma union, ke
sedu kazamentu, i pa fortifika lasus entri familia (IN96) -. (FORTIFICAR).
fortisi
v.caus., *acrescentar a robustez ou a consistência; acrescentar a acidez com
limão. - Sin duvidas sidadania i un fermentu di balur pa fortisi dimokrasia di
sosiedadi sivil suma tambe di Stadu (R96) -. (deriv. FORTE). N.F.
proparoxítona.
fortuda
n., *acidez. - Badjiki ta nasi ku si fortuda (L.A.) -. (deriv. FORTE).
fortuna
n., *sorte. (FORTUNA). - Pa i ka disan ripindi i dan fortuna (J.D.) -.
foru
adj., *libertado; pessoa que obteve alforria. (FORRO). N.S. V.B.
fos
1.n., *palito com uma das extremidades envolvida num preparo especial que se
inflama por atrito. - Dan padja ku fos pa peganta fugu (C.V.) -. (FÓSFORO).
N.S. sin. po di fos.
2.n., *em química, elemento não metálico, que se escreve com o símbolo [P].
fosa
n., *cova. (FOSSA). N.F. neol. N.S. V.B., sin. koba.
foto
n., *retrato. - Utrus ta pasia a pe dentru di sidadi ku tabankas di Bubaki e na tira
fotos (N.M.) -. (FOTO). N.F. neol., vd. futugrafia.
fotosintizi
n., *função das plantas verdes de transformar, em presença da luz, o anidrido
carbónico em carbono, utilizado por elas mesmas, e em oxigénio, restituído a
atmosfera; função clorofilina; clorocarbonização. - Bu intindi, i kil garandi
plantas ke ta fasi fotosintizi (R95) -. (FOTOSSÍNTESE). N.F. proparoxítona,
neol.
frade
n., *membro de uma ordem religiosa. (FRADE). N.F. neol., vd. frei. N.S. V.B.,
fison-frade.
fraka
v., *perder as forças; ceder; fraquejar. - mindjer i na fika sempri ku frakesa, i ten
ku fraka logu (IN96) -. (deriv. FRACO). N.F. neol.
frakesa
n., *debilidade; falta de força. - Nunka i ka sinti frakesa, i pudi tarbadja (Ceef) -.
(FRAQUEZA).
frakisi
v.caus., *tornar fraco; perder as forças. - i frakisi tok i ka pudi bua lundju (P.B.) -
. (ENFRAQUECER). N.F. proparoxítona.
fraku
1.adj., *débil. - elis tudu tris e fraku tok e ka pudi pega kumida pa pui na boka
(Ceef) -. (FRACO). N.S. ant. forti.
2.adj., *medíocre; brando. - kil lus fraku ki lua, pa ba ta raparti sukuru di utru

227
dias di noiti (L.A.M.) -.
fralda
*faixa ou pano para cobrir as crianças de peito; cueiro. - Puchucha, n’ na torkia
fralda, fasiu sedu un fidju femia bon (J.D.) -. (FRALDA). N.F. neol.
frandja
n., *fitas de pano; passamanes. (FRANJA). N.S. V.B.
franga
n., *pinto já crescido; cria de galinha. - e galinha tene frangas bunitu (J.S.) -.
(FRANGA). N.F. frangu. N.S. franga é hiperónimo de FRANGA e de
FRANGO.
frangu
1.n., *carne de ave de capoeira. - Amigu, pa no pidi frangu? (Cecomes) -.
(FRANGO).
2.n., *cria de galinha. N.F. vd. franga.
franku
n., *nome da moeda utilizada em França e na África Ocidental francesa, onde é
conhecido como franco CFA, franco XOF ou franco cefa. - Ma kantu ku n’ ta
risibi? Dizoitu mil franku sefa (R98) -. (FRANCO). N.S. sin. sefa; na África
Ocidental francesa e na Guiné Bissau utiliza-se o franco CFA, que é a
centésima parte do franco francês.
Fransa
n., *país membro da União Europeia e muito influente na África Ocidental. -
Fransa sabi nan te, n’ obi kuma Bisau na pinga i na pinga (Dj.) -. (FRANÇA).
Fransis
1.adj., *relativo à França. - Air Bissau i tene un akordu ku kompanhia fransis
(P.dosS.) -. (FRANCÊS). N.F. oxítona.
2.n., *habitante da França; a língua francesa. - i danu ideias di kuma
Senegales, Fransis e staba interesadu pa ruma situason (R99) -.
3.n., *língua francesa.
fraskera
1.n., *móvel ou caixa onde se guardam frascos de vinho; loja de vinhos; adega.
- Dun di boka mas di ke dun di fraskera (L.A.) -. (FRASQUEIRA). N.F. neol.
2.n., conjunto de notícias; lugar onde a gente se senta para conversar. - Bo bin
kumpra fraskera di noba (C.V.) -.
frasku
n., *vaso de vidro. (FRASCO). N.F. neol. N.S. V.B., sin. garafon.
fraternidadi
n., *solidariedade entre irmãos; boa harmonia. - fala mantenha di kamaradia, di
fraternidadi (R98) -. (FRATERNIDADE). N.F. neol.
frazi
n., *em gramática, grupo de palavras que exprimem uma ideia ou um conjunto
de ideias; proposição; oração. - i ten djintis ki gosta des frazi: un imensa
minoria (R95) -. (FRASE). N.F. neol.
fregason
n., (ESFREGAÇÃO). N.F. vd. fergason. N.S. V.B.
fregues
n., *cliente; indivíduo. - Fregues, fora di amizadi i ten diskontu na pres di
merkaduria ki kumpra (P.dosS.) -. (FREGUÊS). N.F. oxítona. N.S. sin. klienti.
freguezia
n., *subdivisão de um concelho; clientela. (FREGUESIA). N.S. V.B.

228
frei
n., *forma apocopada de freire; membro de uma ordem religiosa; irmão. (FREI).
N.S. V.A., sin. frade.
freiu
n., *travão. - Si no pui freiu na boka di kabalu pa i pudi obdisinu, no ta pudi guia
tambi tudu si kurpu (N.T.) -. (FREIO). N.F. proparoxítona, neol., vd. travon.
frekenti
1.adj., *habitual; repetido. - I frekenti bu obi es lamentasons (R95) -.
(FREQUENTE). N.F. neol.
2.adj., *comum. - Es i un utru verson ki frekenti (R95) -.
frenti
1.n., *a parte anterior de qualquer coisa. - i ka pudi pintca kareta pa direta, nin
pa skerda nin pa frenti (R95) -. (FRENTE). N.F. neol. N.S. sin. dianti; ant. tras.
2.n., *vanguarda. - i fala kuma na linha di frenti kila i kau di guera dja (R98) -.
N.F. mil.
freska
v., *tornar fresco; refrigerar. - Na un sesta-fera di tardi, bentu freska karas di
moraduris di Bisau (Cecomes) -. (REFRESCAR).
fresku
1.adj., *alimentos que mantêm as suas qualidades naturais; o que não está
estragado; recente. - Kandja fresku, i mas ta lalu (R95) -. (FRESCO). N.F. neol.
2.adj., *moderadamente frio; refrescado no frigorífico. - Gosi iagu fresku ta
kaiba diritu (Ceef) -.
3.n., *lugar bem arejado; temperatura agradável. - Bon dia nha fidjus, bo sinta
na fresku? (Ceef) -.
freta
v.tr., *alugar. (FRETAR). N.F. neol. N.S. V.B.
fretadu
part., *alugado; tomado de frete. (FRETADO). N.F. neol. N.S. V.B.
fretanda
v.caus., *dar de frete. (deriv. FRETAR). N.F. neol. N.S. V.B.; fretanda é
hipónimo de FRETAR que significa também tomar de frete.
fretandadu
part.caus., *o que é dado de frete. (deriv. FRETADO). N.F. neol. N.S. V.B.;
fretandadu é hipónimo de FRETADO que significa também [o que foi tomado
de frete].
fretca
n., *arma ofensiva com a ponta farpada, que se dispara por meio de um arco;
seta, dardo. - I ialsa son ki si dus fretca ki tene son sin i mitil na naris (T.M.) -.
(FLECHA). N.F. feretca. N.S. sin. seta.
frete
n., *aluguer; bilhete. - i un alguin ki dibi di pagaba frete (R95) -. (FRETE).
fria
v.intr., *perder o calor; arrefecer. - Ora ki sinsa fria, i ta roga djintis pa e ba labra
par el (F.M.) -. (ESFRIAR). N.F. firia. N.S. ESFRIAR é hiperónimo de fria,
v.intr., e de frianta, v.tr.; kau fria.
frianta
v.caus., *tornar frio; fazer arrefecer; pacificar. - Mandadu ta frianta pe, ma i ka
ta frianta korson (L.A.) -. (deriv. ESFRIAR). N.F. firianta. N.S. ESFRIAR é
hiperónimo de frianta, v.tr., e de fria, v.intr.; frianta korson.

229
frianta korson
coloc., *acalmar o coração. - N’ na djubi manera di manda pidi mas un son na
Fransa pa friantau korson (J.S.) -. (deriv. ESFRIAR O CORAÇÃO).
frianta sintidu
coloc., *deixar de preocupar-se; ficar descansado; serenar. (deriv. ESFRIAR O
SENTIDO). N.S. V.M.
fridjidera
n., (FRIGIDEIRA). N.F. neol., vd. fursidera. N.S. V.B.
friesa
n., *frio. (FRIEZA). N.S. V.B.
frikidja
n., - divulgason di Projetu Frikidja (MR98) -. (FORQUILHA). N.F. vd. firkidja.
frintamba
n., *antílope pequena, com a pelagem cor de laranja suja ou acastanhada. - I
ba montia i panha un gazela, i panha un frintamba, i panha un bufre i tisi (T.M.)
-. (FRITAMBÁ). N.F. oxítona. N.S. n.v. “Cephalopus grimmi coronata”.
frita
v.tr., *frigir; cozinhar fritos. - I toma kombe i labal i primil tok i seku i pul na
kaselora pa i frita tok i seku kan (N.M.) -. (FRITAR).
fritadera
n., *utensílio para fritar. (FRITADEIRA). N.S. V.B., sin. fridjidera; fursidera;
fritadera é hipónimo de FRITADEIRA que designa também a pessoa que
cozinha.
fritadu
part., (FRITO). N.S. V.B.
fritu
1.part., *fritado. (FRITO).
2.n., *qualquer iguaria frita; fritura. (FRITO). N.S. V.B.
friu
1.adj., *o que perdeu o calor; gélido. - labal ku iagu friu (Igr.I.) -. (FRIO).
2.n., *baixa de temperatura. - e na kenta pabia friu tenba (N.T.) -.
fronha
n., *peça de roupa que envolve o travesseiro ou a almofada. (FRONHA). N.S.
V.B.
frontera
n., *zona de um país que confina com outro. - kamions intci kun leba na
frontera, bai bindi (R98) -. (FRONTEIRA). N.F. forontera.
frunku
n., *inflamação da pele que aparece como uma borbulha com líquido dentro.
(FURÚNCULO). N.S. V.A.
frustra
v., *fazer falhar. - I ta viza frustra kil rikonstruson di Komandu Barselona (R95) -
. (FRUSTRAR). N.F. neol.
frustradu
part., *imperfeito; insatisfeito. - ora ku alguin sta frustradu, logu i sta pirdidu na
si vida (IN96) -. (FRUSTRADO). N.F. neol.
fruta
n., *conjunto de frutos comestíveis. - Si bu misti kume fruta, bu ten ku regua
(L.A.) -. (FRUTA). N.S. os frutos podem ser não comestíveis e comestíveis,
estes últimos chamados fruta e distinguidos em fruta natural, seca e

230
cristalizada.
fruta-pon
n., (FRUTA-PÃO). N.M. lexia composta. N.S. vd. furta-pon. N.S. V.B., n.v.
“Artocarpus communis”.
frutu
1.n., *produto da árvore que contém as sementes. - Guine i un tera riku, tudu
kusa ku bu sumia i ta da bon frutu (N.M.) -. (FRUTO). N.S. sin. fidju; os frutos
podem ser não comestíveis e comestíveis, e os comestíveis são chamados
fruta.
2.n., *produto; resultado; proveito. - es tudu i frutu di bu bon sintidu (E.D.) -.
fudju
n., *prega na roupa, faixa ou tira de tecido que se aplica como ornamento em
vestuário. (FOLHO). N.S. V.M.
fuf
intens., *adjunto de intensidade com a função de acrescentar o sentido [de
certeza; sem discussão nenhuma]. - sedu mas el fuf -. N.S. V.A.
fufu
adj., *vazio; fútil. - I purfia na sintidu stangu fufu (E.D.) -. (FOFO).
fuga
n., *acto de fugir; evasão. - i komersiu staba muitu ben kontroladu ku ka obiba
fuga di presu suma ki ten (IN96) -. (FUGA). N.F. neol. N.S. da fuga.
fugaderu
n., - bu pul riba di fugaderu ku fugu pikininu (N.M.) -. (FOGAREIRO). N.F. vd.
fugareru.
fuganta
v.caus., *pôr em fuga; afugentar. (deriv. FUGA). N.S. V.B.
fugareru
n., *pequeno fogão a carvão portátil, sem chaminé. - Bu na raparti karbon na
fugareru (N.95) -. (FOGAREIRO). N.F. fugaderu.
fugon
1.n., *aparelho com que se cozinha a lenha, gás ou electricidade. - si bo pui
fugon mindjoriadu, bu mindjer na pupa lenha na kasa (M.M.) -. (FOGÃO).
2.n., *lugar da casa onde se cozinha ou se queima lenha para aquecer o
ambiente. - Mindjer sta la na fugon i na kusnha (T.M.) -. N.S. pedra di fugon.
fugu
1.n., *combustão geralmente acompanhada de luz, calor, chamas e fumo;
brasa. - Kil omi bai pui fugu na si lugar (N.M.) -. (FOGO). N.S. brasa di fugu.
2.n., *fogão. - bu finkal na fugu dipus bu toma kombe bu laba bu largal dentru di
kaleron (N.M.) -.
3.n., *descarga de armas de fogo. - si governu setaba kil Delegason di djintis di
bon vontadi, nin koldadi fugu ka na tenba na no tera (R98) -.
fugu di kanderu
n., *a chama ou iluminação de um candeeiro alimentado por um combustível.
(deriv. FOGO DO CANDEEIRO). N.M. lexia complexa. N.S. V.A., sin. lumi.
fugu-salbas
n., *doença que provoca bolhas na pele. (deriv. FOGO SELVAGEM). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
fugueti
n., *projéctil autopropulsionado. - No lansa kil fuguetis la na iagu la so pa
tcomaduba atenson pa algun kusa fasidu (R98) -. (FOGUETE). N.F. neol. N.S.

231
sin. fugueton.
fugueton
n.aum., *grande foguete; míssil. (FOGUETÃO). N.F. neol. N.S. V.B., sin.
fugueti.
fuguia
v., *disparar uma arma de fogo; fazer fogo; abrir fogo. - no ka na kontinua
fuguia elis? (R98) - nin i sibi fuguia (L.S.) -. (deriv. AFOGUEAR; FOGUEAR).
N.F. paroxítona. N.S. para-fuguia.
fuguiadur
n., *pessoa que dispara; militar especializado em dar tiros de arma; fuzileiro;
atirador. - i otca na ultimu tabanka un omi ku ka ten fuguiadur suma el (A.P.) -.
(deriv. FOGUEAR). N.S. sin. tiradur.
fugusinhu
n.dim., *fogo pequeno. - Bo odja kuma un matu garandi, fugusinhu pudi kemal
(N.T.) -. (FOGOSINHO).
fukandjai
1.n., *nome dum local de roupa em segunda mão; roupa de segunda mão
comprada nesse local; nome que se atribui a uma peça de roupa usada ou de
pouca qualidade. - Senegales tciga ku si fukandjai manga del (P.dosS.) -. N.F.
paroxítona, Wolof “feg” que significa sacudir e “ndjai” que significa deitar fora.
2.n., *coisa de pouco valor. - Ka bo torkia amor ku fukandjai (J.D.) -.
Fula
1.n., *membro do povo Fula, muito numeroso na Guiné-Bissau e habitante de
várias regiões da África Ocidental, pertencente ao grupo linguístico Norte do
Senegal, da subfamília Oeste-atlântica. - Festa di Fula tambe n’ na bai, oh!
(N.Tu.) -. (FULA). N.S. Boenka; Fula-foru; Fula-pretu; Futa-fula.
2.n., *a língua do povo Fula. - E firma e papia inda na Fula tok e intindi n’utru
(R95) -.
Fula-foru
n., *Fulas livres ou libertados, de pele menos escura dos Fula-pretos. (FULA-
FORRO). N.F. vd. Fula. N.M. lexia composta. N.S. V.B.
Fula-pretu
n., *Fulas de pele muito escura, pertencentes a diferentes grupos étnicos e
considerados os antigos escravos dos Fulas de pele menos escura. (FULA-
PRETO). N.F. vd. Fula. N.M. lexia composta. N.S. V.B.
fulanu
n., - Fulanu i sabi boka suma bunda di baguera (L.A.) -. (FULANO). N.F. neol.,
vd. flanu.
fulgu
n., - kada fulgu di bu pitu i un fala sabi (T.Tc.) -. (FOLGO). N.F. arc., vd. folgu.
Fulup
n., *termo comum para indicar os membros do povo Djola-Felupe, que habitam
a região noroeste da Guiné-Bissau e pertencentes ao grupo linguístico Norte
Bak, da subfamília Oeste-atlântica. - N’ ka na medi, oh, Fulup (N.Tu.) -.
(FELUPE). N.F. Felupe; Flup.
fuma
1.v.tr., *aspirar o fumo de. - Kin ki kansa fuma ku tcera tabaku prumedu? (IN96)
-. (FUMAR). N.S. fuma ordi.
2.v.tr., *curar ao fumo. - Utru dia e pega fuma pis ku kuantidadi di lenha seku di
tarafe (M.M.) -. (DEFUMAR).

232
3.v.tr., *vender; desviar.
fuma ordi
coloc., *ditar ordens; mandar. - rapazis gos e ka ta rispita ninguin; si tene dja
badjuda, el propi ke na ba ta fuma badjuda ordi (IN96) -. (deriv. FUMAR A
ORDEM).
fumadu
1.part., *curado ao fumo. - Kanua di Lebu ta intci pis fumadu kun ku barbatana
di kaudu (M.M.) -. (DEFUMADO).
2.part., *desviado; vendido.
fumadur
n., *o que fuma. - i menus un fumadur di droga ku no na tene (R95) -.
(FUMADOR). N.F. neol.
fumansa
1.n., *fumo espesso; quantidade de fumo. - Fumansa di kil koba i torna sol ku ar
sukuru (N.T.) -. (FUMAÇA).
2.n., *nevoeiro; neblina.
fumer
n., *lugar para defumar. - Kal dia ku lubu ntergadu fumer? (L.A.) -. (FUMEIRO).
N.F. fumeru.
fumeru
n., (FUMEIRO). N.F. vd. fumer. N.S. V.B.
fumu
n., *o vapor que se desprende de um corpo em combustão ou exposto ao calor.
- pa bu odja fumu, i na lenha verdi (J.M.B.) -. (FUMO).
funda 1
v., *criar; instituir. - Ze Carlos bin funda Kobiana Djas (IN96) -. (FUNDAR).
funda 2
v., *fazer ir ao fundo; mergulhar. - governu kada dia ki sol na mansi i na funda e
pais na krizi (IN96) -. (AFUNDAR).
fundadu
part., *iniciado; criado. - Skritoriu di Dizinvolvimentu i kriadu pa djuda igrejas
lokal pa e pudi kumpri es ultimu alvu (Igr.I.) -. (FUNDADO).
fundadur
n., *iniciador; criador. - fundadur di nasionalidadi di Guine-Bisau ku di Kabu-
Verdi, ku sedu Amilcar Cabral, i ta falaba sempri asin (R98) -. (FUNDADOR).
fundamental
adj., *que é necessário; essencial principal. - N’ pensa kuma floresta i bazi
fundamental di rikesa di un pais (IN98) -. (FUNDAMENTAL). N.F. neol. N.S. sin.
prinsipal.
fundamentalista
n., *seguidor do fundamentalismo, doutrina que apoia a defesa e a manutenção
dos princípios tradicionais e ortodoxos. - movimentu fundamentalista (R95) -.
(FUNDAMENTALISTA). N.F. neol.
fundamentu
1.n., *motivo; razão. - Fundamentu di lei ku Deus da pobu i pa forma saserdotis
na djorson di Levi (N.T.) -. (FUNDAMENTO).
2.n., *base; alicerce.
fundason
n., *alicerce; base do edifício; fundamento. - PAIGC luta disna di si fundason na
1956 pa libertason di pais to ke i konsiguil na 1974 (P.dosS.) -. (FUNDAÇÃO).

233
fundi
v., *derreter. (FUNDIR). N.S. V.B., sin. ribi.
fundia
v., *ancorar; deitar ferro ou âncora. - e bai mas piska e tciga e fundia kanua
(L.S.) -. (FUNDEAR). N.F. paroxítona, naut. N.S. feru di fundia.
fundiadera
n., *instrumento de ferro que se deita ao mar preso a uma corrente para
segurar as embarcações; âncora. - e tira fundiadera e bai ku vela (N.T.) -.
(deriv. FUNDEAR). N.S. sin. feru di fundia.
fundiadu
part., *ancorado; segurado com âncora. - Lantca fundiadu ka ta ganha frete
(L.A.) -. (FUNDEADO).
fundinhu
n., *calção largo dos Mandingas. - ami propi n’ ta mara nha fundinhu n’ ta pega
tesu un bokadu pa pega intcada (R95) -. (deriv. FUNDILHOS). N.S.
FUNDILHOS designa a parte das calças que corresponde ao assento.
fundu 1
1.adj., *o que tem fundura; profundo. - I misti gora sai, i ka pudi, pabia fonti
fundu (P.B.) -. (FUNDO).
2.adv., *diz- se do Crioulo antigo ou falado pelas pessoas velhas; de maneira
antiga. - N’ konta bos ki Kriol ki Djiba ta papia fundu pa alguin ntindi (R98) -.
(deriv. FUNDO).
3.adv., *de maneira mais longa e profunda. - n’ ta rispira fundu (J.D.) -.
fundu 2
1.n., *parte inferior ou mais profunda de um corpo. - Omi staba sukundidu na
fundu di koba (L.S.) -. (FUNDO). N.S. sin. bazi.
2.n., *fundamento. - T udu kil ki n’uni-n’unidu na fera i tene sempri si fundu di
bardadi (P.dosS.) -.
3.n., *organismo financeiro especializado. - impustu ki pudu pa Fundu
Monetariu Internasional (R95) -.
fundu 3
n., *planta graminácea; fonio; painço; milho-miúdo. - i ta pruduzidu tambe
madera, karus di tceben, midju, fundu, frutas, nhambi ku arus (P.dosS.) -.
(FUNDO). N.S. n.v. “Digitaria exilis”.
fundura
n., *profundidade; distância desde a superfície até ao fundo. - kada fonti ku si
fundura (C.S.) -. (FUNDURA). N.F. neol.
funguli
v., *perder claridade; tornar-se escuro; obumbrar-se; anuviar-se. - na ki ora si
udju funguli (N.T.) -. N.F. proparoxítona; Mandinga “fùnkula” que significa
coberto de poeira. fungulidu
part., *turvo; turbado. - Kurpus fungulidu (O.S.) -. N.F. Mandinga “fùnkula”.
fungulinti
v.caus., *cobrir de poeira; anuviar; escurecer - Lutadur fungulintin (V.D.) -. N.F.
Mandinga “fùnkula”.
funil
n., *utensílio para passar líquidos de um recipiente para outro. - Furadur, si sol
mansi mas, i ta ba pui bumba, ki sedu suma funil, i ria (F.M.) -. (FUNIL). N.F.
oxítona.
funsiona

234
v., *estar em actividade ou em exercício; trabalhar. - N’ pensa kuma anos no
tene tudu no strumentu na asembleia fasi kusa funsiona (R95) -.
(FUNCIONAR). N.F. neol.
funsionalismu
n., *classe dos funcionários públicos. - Utrus larga funsionalismu publiku e ba
pega na organizasons, na imbachadas pabia vensimentu i mas garandi
(P.dosS.) -. (FUNCIONALISMO). N.F. neol.
funsionamentu
n., *andamento; actividade. - i mindjoria funsionamentu di unidadis ospitalaris
(R95) -. (FUNCIONAMENTO). N.F. neol.
funsionariu
n., *empregado. - matrikula sta dja okupadu pa fidjus di funsionarius (R96) -.
(FUNCIONÁRIO). N.F. proparoxítona, neol.
funson
1.n., *emprego; missão; serviço. - polisias i sidadons, ma e na disimpenha
funsons la, e ten ke kumpri se obrigasons (R95) -. (FUNÇÃO).
2.n., funson publika, *conjunto das actividades exercidas pelos funcionários
públicos. - Es i un di motivus ki pui funson publika kontinua na pirdi bons
kuadrus (P.dosS.) -. (FUNÇÃO PÚBLICA).
fup
intens., *adjunto de intensidade com a função de especificar o sentido [ruído
como de um objecto pesante]; acrescentado ao nome feijão especifica o ruído
dos feijões a ferver numa panela. - Bambanturu! Kusnhan fison fup! (T.M.) -.
N.S. ant. fut; sai fup.
fura
1.v.tr., *fazer um furo. - Djon fika i fura saku i na bota padasis di forinha ku
amendua (A.P.) -. (FURAR). N.F. neol.
2.v.tr., *tirar o vinho de palma das palmeiras. - na palmera ki djintis ta tira
tceben, e ta fura binhu palmu (T.L.) -. (deriv. FURAR). N.S. feru di fura.
3.v.intr., *frequentar vários sítios; andar de um lado para outro; penetrar. - n’
teneba des anu na altura ma n’ ta fura tudu parti (R95) -. N.S. fura-fura.
fura-fura
v.intr., *penetrar em todos os lados; ir de um lado para outro. - Toka-toka ta
fura-fura na tudu kaus (P.dosS.) -. (deriv. FURAR). N.M. redobro.
furadu
1.part., *arrombado; o que tem furo. (FURADO).
2.part., *diz-se do vinho extraído da palmeira. - tementi binhu na furadu (H.M.) -
.
furadur
1.n., *o homem que tira o vinho da palma. - Bu misti nganan kuma furadur ku
na pasa (Ch.Mb.) -. (FURADOR).
2.n., *instrumento dos furadores para lanhar o fruto da palmera. N.S. sin. feru
di fura.
furanta
1.v.caus., *fazer sair; fazer penetrar; expor-se. - Lubu furanta rostu pa djubi nos
Montiadur bai (A.P.) -. (deriv. FURAR).
2.v.caus., *passar algo a alguém por vias travessas; dar notícia de forma
oficiosa.
furanta boka

235
coloc., *intrometer-se. (deriv. FAZER FURAR A BOCA). N.S. V.M., sin. miti
boka.
furia
1.n., *entusiasmo; ímpeto. - Ku kil se boka di mel, se korson di pedra, uai, i furia
di un semana son, ali e na bai (J.A.) -. (FÚRIA). N.F. proparoxítona, neol.
2.n., *cólera; raiva.
furiozu
adj., *fortemente irritado. (FURIOSO). N.F. neol. N.S. V.B.
furminga
n., - I kai dentru di fonti un furminga (L.S.) -. (FORMIGA). N.F. vd. firminga.
furmon
n., *utensílio utilizado pelos carpinteiros ou escultores. (FORMÃO). N.F.
oxítona. N.S. V.B.
furna
v., *pôr dentro do forno; coser no forno. (ENFORNAR). N.S. V.A.
furnadu
part., *cosido ou assado no forno. (ENFORNADO). N.S. V.M.
furnisi
1.v.tr., *abastecer; facilitar. - djumbai i kau nde ki anos no ta furnisi informason
(IN96) -. (FORNECER). N.F. proparoxítona.
2.v.tr., *produzir. - a partir di kal anu ki ki pe di kadju na kunsa ba ta furnisil
(IN96) -.
furnisimentu
n., *abastecimento; provisão. - e fala kuma furnisimentu di inerjia iletrika i
difisienti, ku sedu kuma i ka sta na nivel ki djintis misti (R95) -.
(FORNECIMENTO). N.S. sin. abastasimentu.
furnu
n., *construção em abóbada, com uma pequena porta, para cozer pão ou
alimentos. - Rapas panha tudu dus saku di pis i bota na furnu (T.M.) -.
(FORNO). N.F. neol.
fursidera
n., *utensílio para fritar. (FRIGIDEIRA). N.F. fridjidera. N.S. V.B., sin. fritadera;
fursidera é hipónimo de FRIGIDEIRA que designa também a pessoa que
cozinha.
furta
v., *tirar com violência os bens alheios; roubar. - Ka bu furta nin ka bu disdja
ben di utru (L.S.) -. (FURTAR). N.F. neol. N.S. sin. roba.
furta boka
coloc., *contar um segredo. (deriv. FURTAR A BOCA). N.S. V.M.
furta-pon
n., *fruta da árvore do pão, da família das Moráceas. - Furta-pon i sabi -.
(FRUTA-PÃO). N.F. fruta-pon. N.M. lexia composta. N.S. V.A., n.v.
“Artocarpus communis”.
furtadu
part., *roubado. - kalker dia ki no odja baka furtadu i matadu na matadur, ami n’
ka na punta ninguin, ma abos ki n’ na prindi (R95) -. (FURTADO). N.F. neol.
furtadur
n., *ladrão; gatuno. - furtadur ten kil multa ke ta paga (R95) -. (FURTADOR).
N.F. neol. N.S. sin. ladron.
furtu

236
n., *roubo; latrocínio; coisa roubada. - Splorason ku furtu ka pudi sedu kaminhu
di buska rikesa, pabia i un pekadu garandi (L.S.) -. (FURTO). N.F. neol. N.S.
sin. robu; sin. ladrondadi.
furu
n., *abertura; buraco; orifício. - i ba tapa ki furus ke sta na kuru nunde ke kurpu
ta respira nel (IN96) -. (FURO). N.F. neol. N.S. sin. buraku.
fus
n., *ventosidade expelida pelo ânus quase sem ruído; bufa. N.S. V.M.
fusi
v., *pôr-se em fuga; afastar-se. - Mandrugada elis dus e fusi (L.S.) -. (FUGIR).
N.S. fusinti; sin. da fuga; sin. kapili.
fusidu
part., *pessoa que escapou. (FUGIDO). N.S. V.A.
fusinti
v.caus., *fazer com que alguém fuja; ajudar alguém a fugir; esconder. - otca i
risibi ki spions na si kasa, e fusinti elis na utru kaminhu (N.T.) -. (deriv. FUGIR).
fuska
v., *tornar fusco; escurecer. - ki gloria ku na lampraba purmeru i fuska (N.T.) -.
(OFUSCAR).
fuska-fuska
n., *crepúsculo. - I ora di fuska-fuska, e ka kusnha kil dia (T.M.) -. (LUSCO-
FUSCO). N.M. redobro.
fusku
adj., *escuro; pardo; cinzento-escuro. - Kil ku no na odja gosi, i suma bo na odja
fusku na spidju (N.T.) -. (FUSCO).
fut
intens., *adjunto de intensidade com a função de especificar o sentido
[velocidade]. - Un bokadinhu son, Lebri fura fut (T.M.) -. N.S. sai fut.
Futa-fula
n., *Fulas considerados originários dos montes do Futa Jalon. (FUTA-FULA).
N.F. vd. Fula. N.M. lexia composta. N.S. V.B.
futi 1
v., *apresentar sinais de perturbação mental; pirar; virar doido. - Disna ku
ministru sintandal na trupesa, Nhu rabida i futi (R98) -.
futi 2
n., *prato guineense com bentaninhas secas e defumadas cozidas e piladas
com óleo de palma, cebola em escabeche pilada à parte, quiabo cozido e
pilado a parte, arroz branco a acompanhar. N.S. V.M.
futibol
n., *jogo em que participam duas equipas com onze jogadores cada, cujo
objectivo é introduzir a bola na baliza dos adversários. - Futibol, disportu ta
torna um omi mas san (IN96) -. (FUTEBOL). N.F. futubol.
futis
n., *sortilégio; ídolo. - I tciga na kau di futis, Minina Maria pega badju (L.S.) -.
(FEITIÇO). N.F. oxítona; Latim “factitius” que significa fabricado artificialmente.
N.S. FEITIÇO significa feito artesanalmente.
futisaria
n., *sortilégio. (FEITIÇARIA). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
futisindadi
n., *vida ou actividade ligada a feitiçaria. - rei tarda na peralba pa kastigal me,

237
manera ki tarda fasi futisindadi (T.M.) -. (deriv. FEITIÇO). N.F. futisndadi.
futisndadi
n., - Nunde ku Bartulumeu sta na futisndadi, Rapas di djintis ku si maskra na
finka pe (G.F.) -. (deriv. FEITIÇO). N.F. vd. futisindadi.
futisu
n., (FEITIÇO). N.F. vd. futis. N.S. V.B.
futrika
n., *trapaça; trapacice; burla. - Djantidur korda logu i rapara kuma badjuda fasil
futrika i djanti mas i bai kata iagu i riba i bai panha badjuda na kaminhu (A.P.) -.
(deriv. FUTRICAR). N.S. FUTRICAR significa negociar, trapaceando.
futseru
n., - futserus ka konsigui fasi elis nada (T.M.) -. (FEITICEIRO). N.F. vd.
futuseru.
futubol
n., - Djugaduris di futubol di nha tabanka (N.M.) -. (FUTEBOL). N.F. vd. futibol.
futugrafia
n., *arte de produzir imagens através da acção da luz sobre uma superfície
sensibilizada; retrato. - n’ na odja elis suma ki n’ na odjau na futugrafia (J.S.) -.
(FOTOGRAFIA). N.F. neol., foto. N.S. rolu di futugrafia; sin. ritratu.
futuru
n., *o que há-de vir; destino. - Si i piska pis, i piska vida i piska futuru, na es
vida sin futuru, ma ku si fe son na futuru (G.F.) -. (FUTURO). N.F. neol.
futuseru
n., *pessoa que faz feitiços; indivíduo cujas acções ou palavras produzem
desarmonia na sociedade. - bu diskisi kuma tambur di futuseru ora ki na toka, si
abo i ka futuseru bu na ta djubi son badju i bu disa futuseru padja (C.V.) -.
(FEITICEIRO). N.F. futseru.
fuzil
n., *isqueiro. (FUZIL). N.F. oxítona. N.S. V.B., sin. iskeru.
fuzila
v., *matar com arma de fogo. - Si bu ka kontanu nomi di ki guintis ki staba na
sukuru, no na fuzilau i nada ka na sai (C.V.) -. (FUZILAR). N.F. neol.

238
G, g
*Oitava letra ou grafema do alfabeto que representa o fonema [oclusiva sonora
velar]. N.S. A fim de evitar a contradição com o sistema gráfico do Português
ao grafema [g] é acrescentado o grafema [u] depois das vogais [i] e [e]: guia;
baguera.
gabinete
n., *sala de trabalho; escritório. - i nesesariu splika pabia di ke ku manda si
gabinete fitcadu (R99) -. (GABINETE). N.F. neol.
Gabu
n., *Região da Guiné-Bissau, com Gabú por capital e os sectores
administrativos de Gabú, Sonaco, Piche, Pirada e Boé. - no ka fika dja son na
Gabu (R98) -. (GABÚ). N.F. oxítona.
gadu
n., *conjunto de reses que se criam no campo com várias utilizações. - e sinadu
novus teknikas di agrikultura ku kriason di gadu (R98) -. (GADO). N.F. neol.
gafanhoti
n., - gafanhotis e lanta e dana lugaris di djintis (L.S.) -. (GAFANHOTO). N.F. vd.
ganfanhoti.
gagu
*tartamudo; balbo. (GAGO). N.S. V.B.
gaguisa
v., *balbuciar. (GAGUEJAR). N.S. V.B.
gaiola
n., *caixa gradeada que serve de prisão para as aves ou outros animais.
(GAIOLA). N.S. V.B.
gaju
n., *fulano. - Bu pursor i un tapa tanki, gaju ka sibi nada di Mundu (Cecomes) -.
(GAJO). N.F. neol.
gala
v., *a acção de copular das aves. (GALAR). N.S. V.B.
galadu
part., *diz-se de ovo fecundado. (GALADO). N.S. V.B.
galadur
n., *galo de boa raça. (deriv. GALAR).
galanti
adj., *gentil; que mostra cortesia. - Purmeru pasu tudu galanti (G.F.) -.
(GALANTE).
galaxia
n., *cada um dos grandes sistemas de estrelas. (GALÁXIA). N.F.
proparoxítona, neol. N.S. V.A.
Galileu
1.n., *originário da região da Galileia, na Palestina. (GALILEU).
2.n., *epíteto dado a Jesus de Nazaré. (GALILEU). N.S. V.B.
galinha
1.n.f., *ave doméstica da família dos Fasianídeos. - Es galinha i djiru tok i
pasanta (J.S.) -. (GALINHA). N.S. biku di galinha; galinha-pintadu, galinha-
purke; galinha-tungune; galinha di matu.
2.n., Djiu di Galinha, *uma das Ilhas do Arquipélago de Bijagós. - djintis ka sta

239
la e bai Djiu di Galinha (IN84) -. (ILHA DE GALINHA). N.S. o nome galinha,
que no tempo da proibição da escravatura designava também os escravos,
deriva provavelmente do comércio ilegal de escravos praticado na ilha até ao
início do século XX.
galinha di matu
n., *pintada; galinha-da-Guiné; galinha-da-Índia; galinha d’Angola. - Galinha di
matu kuma, ora ku bu na pidil siti, bu ta djubi prumedu na metadi di si kabesa
(L.A.) -. (deriv. GALINHA DE MATO). N.M. lexia complexa. N.S. n.v. “Numida
meleagris galeata”; sin. galinha pintadu; GALINHA-DO-MATO significa a
galinha-do-monte ou alcaravão.
galinha-pintadu
n., *galinácea da família dos Fasianídeos; galinha-da-Índia; galinha-da-Guiné.
(PINTADA). N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin. galinha di matu.
galinha-purke
n., *galinha com as penas eriçadas. - Galinha-purke, si misti odja si borgonha,
ta para si bunda pa bentu (L.A.) -. (deriv. GALINHA PORQUÊ). N.M. lexia
composta.
galinha-tungune
n., *galinha de pé curto. N.F. oxítona, tungune. N.M. lexia composta. N.S. V.A.
galinheru
n., *capoeira. (GALINHEIRO). N.S. V.B.
galoja
n., *calçado de borracha ou outra matéria que seja impermeável à água. - nin ki
i na tempu di seku, i pirsis pa bu kalsa galoja pabia di poti-poti ki sta pa tudu
ladu (R95) -. (GALOCHA).
galon 1
n., *distintivo dos oficiais do exército. -I na toma ki djintis i dadu galon garandi
(R98) -. (GALÃO). N.F. mil.
galon 2
n., *unidade de medida dos líquidos. (GALÃO). N.S. V.B., galon nos Estados
Unidos corresponde a 3,785 litros e na Inglaterra a 4,544 litros.
galu
1.n.m., *género de aves da família dos Fasianídeos com a crista carnuda;
macho adulto. - Ali, galu kanta dja de (Ch.Mb.) -. (GALO). N.S. galu-branku.
2.n., *pessoa de influência. - kuma el ki uniku galu garandi dentru di es tcon
sagradu di Amilcar Cabral (R98) -. N.F. fig.
galu-branku
n., *o galo de cor branca é sinal de boa sorte. - Gazela falal: Galu branku dianti
(T.M.) -. (deriv. GALO BRANCO). N.M. lexia composta.
Gambianu
1.n., *habitante da Gâmbia, país da Africa ocidental encaixado no território do
Senegal, cuja língua oficial colonial é o Inglês e que, antigamente, fazia parte
da grande região da Senegâmbia. - no pape, el i Gambianu (J.L.R.) -.
(GAMBIANO).
2.adj., *relativo à Gâmbia. - Ministru gambianu bin li pa bin nogosia (R98) -.
gan [gan-]
pref., *prefixo que entra na formação de substantivos, exprimindo a ideia [lugar
de habitação]. - Gan-Mamadu - Gan-Biafada - Gan-Ture -. N.M. prefixo de
nomes próprios ou étnicos.
gana

240
n., *grande vontade ou desejo. - Kada ora ku n’ lembra di bo, i ta dan gana di n’
distindi nha korson na tcon, pa n’ bidantal panu di pinti (N.Me.) -. (GANA). N.F.
neol.
gandin
n., *molusco univalve marinho; búzio. - Si mame propi kusinha ku gandin, na un
panelasinhu (L.S.) -. N.F. oxítona. N.S. n.v. “Murex bolinus brandans”.
ganfanhoti
n., *ortóptero saltador do grupo dos acrídios. - Ki ganfanhotis e parsiba ku
kabalu ku purparadu pa guera (N.T.) -. (GAFANHOTO). N.F. gafanhoti.
ganga
n., *grande ave pernalta de plumagem branca no ventre e escura nas asas;
grou coroado. - “kunan, kunan”, kila i fala di ganga (T.M.) -. (GANGA). N.S. n.v.
“Balearica pavonica”.
ganha
v., - Grasiana ganha tambe sinkuenta kilu di arus (R95) -. (GANHAR). N.F.
neol., vd. nganha.
gara 1
v.tr., *apanhar. (AGARRAR). N.S. V.B.
gara 2
n., *unha forte. (GARRA). N.S. V.B. n.,
garafa
n., *vaso de vidro para armazenar líquidos. - Djugude iabri garafa di siti i darma
riba di Lion (L.S.) -. (GARRAFA). N.S. garganti di garafa; piskus di garafa.
garafinha
n., *garrafa pequena. (GARRAFINHA). N.S. V.B.
garafon
*garrafa grande; frasco. - Alguin ta da elis sinku garafon di binhu (F.M.) -.
(GARRAFÃO). N.S. garafon indica qualquer garrafa com a capacidade de mais
de três litros.
garan
n., *semente ou fruto das gramináceas e de outras plantas; corpo pequeno
arredondado. - nin garan pa nina fomi (T.Tc.) -. (GRÃO). N.F. gran. N.S. garan
di matcundadi.
garan di matcundadi
n., *testículo. (deriv. GRÃO DE MACHO). N.M. lexia complexa. N.S. V.B., sin.
kuku di obu.
garandesa
1.n., *velhice; estado de adulto; responsabilidade. - risponsabilidadi di omi na
vida familiar dibi di inklui idukason di mininus disna di padidu te na garandesa
(R95) -. (GRANDEZA). N.F. grandesa. N.S. paga garandesa.
2.n., *importância; valor. - Dipus ke no odja garandesa di un milagri, no dibi di
buska si sintidu fundu (L.Cat.) -. (GRANDEZA).
3.n., *conselho dos anciãos. - Balur di garandesa sta na sibi toma konta di un
djorson pa krial nes mundu (J.S.) -.
garandi
1.adj., *de tamanho maior que o vulgar. - Purblema garandi di feras i presu di
produtu prinsipalmenti kilis ki importadu (P.dosS.) -. (GRANDE). N.F. grandi.
N.S. garandi omi; ma garandi; omi-garandi.
2.adj., *velho; pessoa que tem autoridade. - Alguin garandi lanta i tira pinton na
sangra, i kombersa tudu i kaba i toma faka i sapa kabesa di galinha (F.M.) -.

241
3.adj., *forte; valente. - Silo, lutadur garandi, ku si dala ka kunsi tcon, i batidu
(Dea) -.
4.adj., *importante; notável. - lei mas garandi i fundamental (R98) -.
garandi omi
coloc., *homem famoso. - Es tudu pa fasi fidjus di Guine diskisi di kil garandi
omi ku nunka i ka seta torkia nin un padas di tcon (R98) -. (GRANDE HOMEM).
N.F. neol., grandi omi. N.S. garandi omi é hipónimo de GRANDE HOMEM
que também o homem velho-patriarca; omi-garandi designa o homem velho-
patriarca e omi kumpridu designa o homem grande ou alto, de grande
estatura.
garandisi
1.v.caus., *enobrecer; elevar em dignidade; louvar. - I el ke salban: n’ misti
garandisil (L.Cat.) -. (ENGRANDECER). N.F. proparoxítona.
2.v.caus., *tornar grande; fazer crescer. - no misti pa tudu djintis djuda pa e
bota mon pa garandisi ki mininus (R95) -.
garanti 1
1.v., *responsabilizar-se por; certificar. - Ki mininus tudu no ta garanti elis (R95)
-. (GARANTIR). N.F. neol.
2.v., *prometer como sendo certo. - i garanti populason di kuma Junta Militar i
ka na fuguia nin un tiru (R98) -.
garanti 2
n., *fiador; responsável, defensor. (GARANTE). N.F. neol. N.S. V.B.
garantia
n., *penhor; segurança. - Kasamenti di gosi so pirdi tempu, kuntudu manera i
garantia (J.D.) -. (GARANTIA). N.F. paroxítona; neol.
garantidu
part., *afiançado; tornado seguro. - kila la sta garantidu kuma i na ten logu
kombati (R98) -. (GARANTIDO).
garasa
1.n., *riso; risota. - Si djintis sinta djumbai, kadakin ta da si pasada, sempri
kusas di garasa pa utrus ba ta ri (N.M.) -. (deriv. GRAÇA).
2.n., *favor. N.F. vd. grasa.
garba
v., *cortar as relações; deixar de se falar. - Su na kumbida alguin bianda i nega
bin kume, bu ta garba ku el: i es ke no diferensa ku manga di povus na tera
(J.S.) -. (AGRAVAR; GRAVAR).
garbata
v., *remexer a terra com as unhas. - disal es anu inda tok n’ garbata roda del,
pa n’ strumal (N.T.) -. (ESGARAVATAR; ESGRAVATAR). N.F. proparoxítona.
N.S. sin. gasali.
garbatadu
part., *esgaravatado; diz-se da terra remexida com as unhas.
(ESGRAVATADO). N.S. V.B.
garbatadur
n., *animal que remexe a terra com as unhas. - Galinha garbatadur ta fasil di
kontra ku os di si mame o di si dona (L.A.) -. (ESGARAVATADOR).
garda
v., - Mon lebi na da mon lebi na guarda distinu di utrus (J.B.) -. (GUARDAR).
N.F. vd. guarda 1.
gardisi

242
v.tr., *dizer obrigado. - Lebri gardisi elis, i pega kaminhu (P.B.) -.
(AGRADECER). N.F. proparoxítona.
gardisimentu
n., *gratidão; acção de dizer obrigado. - gardisimentu i ka ta bin di po, i ta bin di
pekadur (L.A.) -. (AGRADECIMENTO).
garfa
v.tr., *revolver com o garfo. (GARFAR). N.F. neol. N.S. V.B., sin. nhafi.
garfu
n., *peça do talher, com quatro dentes, com que se comem os alimentos
sólidos. - E randja tan garfu ku faka ku kudjer (R95) -. (GARFO).
gargadja
v.intr., *rir à boca despregada. (GARGALHAR). N.S. V.B.
gargadjada
n., *risada estridente e prolongada. - Gargadjadas di pilikanu ta bin tcolonan
(O.S.) -. (GARGALHADA).
garganti
n., *pescoço. - Ninguin ka ta ronka ku konta na garganti sin linha (L.A.) -.
(GARGANTA).
garganti di garafa
n., *parte superior da garrafa; gargalo. (deriv. GARGANTA DE GARRAFA).
N.S. V.A, sin. piskus di garafa.
gargantia
v., *cantar; gorjear. (GARGANTEAR). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
garina
n.f., *rapariga; namorada. - N’ staba ku un garina, la di banda (J.A.) -.
(GARINA). N.F. neol.
garlopi
n., *plaina grande. (GARLOPA). N.S. V.B.
garopa
n., *peixe da família dos Serranídeos, que normalmente se encontra no fundo
marinho rochoso. (GAROUPA). N.S. V.B., n.v. “Epinephelus morio”.
garsa
n., *ave pernalta da família dos Ardeídeos. - kasal di garsa rin i kamba (E.D.) -.
(GARÇA). N.S. n.v. “Bubulis ibis” ou “Ardeola ibis”; sin. kunankoi.
gas
n., *substância que está no ar; gás de iluminação. - Kadakin lambu lensu i mara
naris, pa ka bu pudi respira kil gas (C.P.) -. (GÁS).
gasadju
n., - Noba ka ta pidi pasadju, djidius tcolona tuada dedi Kambora te na Timbora
sin pidi gasadju (N.V.) -. (AGASALHO; GASALHO). N.F. vd. gasidju.
gasali
v., *esgaravatar; remexer, por exemplo, a terra ou as cinzas. - Sinsa kubri fugu
tudu kuas, el ku manda n’ na gasaliba pa ba djubi si kontra n’ ta otca brasa pa
n’ tisi bos (A.P.) -. N.S. sin. garbata.
gasela
n., - Gasela i na kudi son, fit, fit, fit, i na pasa limaria un son, un son (L.S.) -.
(GAZELA). N.F. vd. gazela.
gasidja
1.v.tr., *acolher em casa; hospedar. - n’ seduba ospri, bo gasidjan (N.T.) -.
(AGASALHAR).

243
2.v.intr., *estabelecer-se como hóspede. - E bai gasidja na kaza di un omi
garandi (T.M.) -. (AGASALHAR-SE).
gasidjadur
n., *o que agasalha; hospedeiro; hospedador. - pa i sedu gasidjadur, amigu di
kil ki bon, ku sibi guberna si kabesa (N.T.) -. (AGASALHADOR).
gasidjanta
v.caus., *fazer agasalhar; fazer proteger. - nin si bu gasidjantal na Vatikanu, buli
na balansa son (J.A.) -. (deriv. AGASALHAR).
gasidju
n., *acomodação; aconchego; amparo. - Tata ki bu sai na el, i el ki nha bantaba,
el ki nha gasidju di alma i di kurpu (J.B.) -. (AGASALHO; GASALHO). N.F.
gasadju.
gasolina
n., *mistura de hidrocarbonetos líquida, inflamável, usada como combustível;
combustível. - utru ta kumpra gasolina e bin bindi piskaduris (N.M.) -.
(GASOLINA). N.F. neol.
gasta
1.v.tr., *despender; consumir. - Kin ki ka kunsi es skema i ta gasta sempri
dinheru (P.dosS.) -. (GASTAR).
2.v.intr., *consumir-se; cansar-se. - bo bin sakuran, nha udjus pa ka e gasta
(J.D.) -.
gastadur
n., *dissipador; pródigo. (GASTADOR). N.S. V.B.
gastu
1.n., *consumo; despesa. - Budjugus ka tene gastus tciu na se bistimentu
(N.M.) -. (GASTO). N.F. neol.
2.adj., *deteriorado pelo uso. - Asin kusa ku na bedjisi, ku sta gastu, i ka na
tarda pa disparsi (N.T.) -.
gatu
n., *mamífero carnívoro da família dos Felídeos, muito útil para a destruição de
ratos. - gatu ku furta nata i ta lestu di diskunfia; bu ta odjal i na limbi boka (L.A.)
-. (GATO).
gatu-lagaria
n., *pequeno mamífero da família dos Felídeos; zibeta. - Gatu-lagaria pega tras
di Nguintcu i na pidil son ku larma na udju (A.P.) -. (GATO-DE-ALGÁLIA). N.S.
n.v. “Felix senegalensis”.
gaveta
n., *caixa sem tampa que desliza dentro de um móvel e que serve para guardar
coisas. - Bo ta fasi dukumentu: simplismenti i ta tomadu i mitidu na gaveta
(R98) -. (GAVETA).
gazela
1.n., *género de antílopes de formas ligeiras, pernas altas e finas, olhos
grandes, que vivem nas estepes e nos desertos. - e pertusi di gazela, i fuguial
(L.S.) -. (GAZELA). N.F. gasela.
2.n., gazela di lala, *antílope com pelagem castanho clara. (GAZELA DE
LALA). N.M. lexia composta. N.S. n.v. “Ourebia ourebi quadriscopa”.
3.n., gazela pintada, *antílope com pelagem castanho avermelhada e uma
série de manchas e riscas brancas. (GAZELA PINTADA). N.M. lexia composta.
N.S. n.v. “Tragelaphus scriptus”.
gazoliu

244
n., *carburante usado nos motores diesel. - Dus tambur di gazoliu i sta dja la
(R95) -. (GASÓLEO). N.F. proparoxítona, neol.
gliserina
n., *substância que se extrai das gorduras. (GLICERINA). N.S. V.B.
gloria
1.n., *fama que se adquire por mérito próprio. - Ami n’ ka na buska nha gloria
(N.T.) -. (GLÓRIA). N.F. proparoxítona, neol.
2.n., *bem-aventurança; o Céu. - Sufri son Ntoni, bu na bai pa gloria (T.Dj.) -.
glorifika
1.v.tr., *dar glória e honra a; prestar culto. - Nha alma ta glorifika Sinhor, nha
Deus (L.Cat.) -. (GLORIFICAR). N.F. neol.
2.v.pron., *ufanar-se; gabar-se. - Si n’ ta glorifika nha kabesa, nha gloria ka ten
balur (N.T.) -. (GLORIFICAR-SE).
glorifikadu
part., *dado glória; honrado. - Nha pape i ta glorifikadu si bo padi frutu tciu
(N.T.) -. (GLORIFICADO). N.F. neol.
glorifikason
n., *celebração. (GLORIFICAÇÃO). N.S. V.B.
gloriozu
adj., *cheio de glória; ilustre. - Kamaradas di no gloriozu Forsas Armadas (R98)
-. (GLORIOSO). N.F. neol.
glus
adj., (GULOSO). N.F. arc., vd. golozu. N.S. V.B.
glusidadi
1.n., *gosto excessivo por doce; gulodice; guloseima; gulosina; gulosice. (deriv.
GULOSO).
2.n., *iguaria muito apetitosa. N.S. V.B.
goiaba
1.n., *fruto da goiabeira, árvore da família das Mirtáceas. - Abo i rasa goiaba,
bu ka ten kabaku (L.A.) -. (GOIABA).
2.n., pe di goiaba, *goiabeira. N.S. n.v. “Psidium guajava”.
goiba 1
v.tr., *acanelar com goiva. (GOIVAR). N.F. proparoxítona. guiba. N.S. V.B.
goiba 2
n., *utensílio de carpinteiro utilizado para abrir caneluras. (GOIVA). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
goibadu
part., * diz-se de um pedaço de madeira com goibadura. (GOIVADO). N.F.
guibadu. N.S. V.B.
gola
n., *colarinho da camisa. (GOLA). N.S. V.B.
golfinhu
n., *mamífero cetáceo, da família dos Delfinídeos; toninho; toninha; delfim.
(GOLFINHO). N.F. neol. N.S. V.B., sin. antoninhu.
Golgota
n., *lugar perto de Jerusalém onde Jesus foi crucificado; lugar de sofrimento. -
un lugar ku tcomadu Golgota, ku signifika lugar di kaku di kabesa (N.T.) -.
(GÓLGOTA). N.F. proparoxítona.
golia
v., *marcar golos. (GOLEAR). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.

245
goliadur
n., *marcador de golos. (GOLEADOR). N.S. V.B.
golozu
adj., *glutão; comilão. (GULOSO). N.F. neol., glus. N.S. V.B., sin. kumilon.
golpe
n., - i bon pa i fika klaru pa sempri di kuma es konflitu i ka ten golpe (R98) -.
(GOLPE). N.F. neol., vd. golpi.
golpi
1.n., *pancada ou ferimento. - Talves golpi di miserikordia na bon sintidu di
termu (R95) -. (GOLPE). N.F. golpe.
2.n., golpi di stadu, *acto de força pelo qual um governo é derrubado. - No ka
tene intenson di mata ninguin, nin di golpi di stadu (R98) -. (GOLPE DE
ESTADO).
golpia
v.tr., *dar golpe; ferir. - No ka tene nin koldadi ambison di ba golpia (R98) -.
(GOLPEAR).
golpiadur
n., *feridor. (GOLPEANTE). N.S. V.B.
golu
n., *ponto em que a bola transpõe a baliza do adversário. (GOLO). N.S. V.B.
gomadera
n., *mulher que engoma; engomadeira. (GOMADEIRA). N.S. V.B.
gomadu
part., *passado a ferro depois de ter posto o amido ou a goma; engomado.
(GOMADO). N.S. V.B.
gora
1.adv., *advérbio de tempo que indica o momento em que se fala. - I ten gora
kil djintis di Kamara ku ta bai kobra elis fera sin kondison (N.M.) -. (AGORA).
2.con., *conjunção adversátiva que significa [uma vez que].
gos
adv., - Amigus, gos no na bin kunsa na leitura di no karta (R95) -. (deriv.
AGORA). N.F. vd. gosi.
gosi
adv., *advérbio de tempo que indica [neste momento]; agora; hoje. - Gosi tudu
ladu i fera, suma fera di Bandin i bai dja tok i tciga tcapa di Bisau (R95) - Gosi
dja n’ ka misti gueria ku bo (T.M.) -. (deriv. AGORA). N.F. gos. N.S. desdi
gosi; gosi-gosi; te gosi.
gosi-gosi
loc.adv., *de imediato; precisamente neste momento; neste mesmo instante. -
Lanta no ten ku bai ospital gosi-gosi (Cecomes) -. (deriv. AGORA). N.M.
redobro.
gosta
v., *apreciar; ter um sentimento de amor ou de afecto por alguém. - Si rapas
odja badjuda ki gosta del, i ta tcomal (N.M.) -. (GOSTAR). N.F. neol. N.S. sin.
misti; mas gosta di.
goza
1.v., *tirar proveito de. - i na goza tambe di kil djustisa (R98) -. (GOZAR). N.F.
neol.
2.v.tr., *fazer pouco de; menosprezar; fazer troça de. - e pega na goza
kombatenti di liberdadi di patria te aos (R98) -.

246
gozadu
part., *desfrutado; apoquentado; troçado. (GOZADO). N.S. V.B.
gozu
n., *brincadeira; prazer. - Pabia asin ku no seduba: tulu, katibus pa tudu koldadi
di diseju mau, ku gozu di mundu (N.T.) -. (GOZO). N.F. neol.
gracha
n., *pomada de sapatos. (GRAXA). N.S. V.B.
grachadur
n., *pessoa que lustra os sapatos. - grachaduris di sapatu (P.dosS.) -.
(ENGRAXADOR). N.F. neol.
grama
n. *a milésima parte de um quilogramo. - Sinku grama di prata (Igr.I.) -.
(GRAMA).
gramatika
n., *conjunto de regras fonéticas, morfo-fonológicas, sintácticas e lexicais duma
língua específica. - djintis ke ta tenta obstakuliza utilizason di Kriolu o di utru
linguas maternas tantu na insinu, i faktu di linguas ka sta struturadu, ka ten
gramatika (MR98) -. (GRAMÁTICA). N.F. proparoxítona.
grampu
n., *utensílio com que se mantêm apertadas duas peças; agrafe. - dus padas di
panu finu ku tris grampus (Igr.I.) -. (GRAMPO).
gran
n., - oitu gran di mankara kru (IN99) -. (GRÃO). N.F. vd. garan.
grandesa
n., - Purmeru dia di saida, e na sinta na kau di grandesa (F.M.) -.
(GRANDEZA). N.F. neol., vd. garandesa.
grandi
adj., - Kila i dia di grandi sutu (F.M.) -. (GRANDE). N.F. vd. garandi.
grandi omi
coloc., - bon pekadur ta djubidu kin ke na bisti e parmanha, li pa media i torkia i
bisti utru, kila ki ta konsideradu kuma i grandi pekadur, i grandi omi (IN96) -.
(GRANDE HOMEM). N.F. neol., vd. garandi omi.
granja
n., *na Guiné-Bissau é uma pequena propriedade agrícola, dependente do
Estado, para experimentar novos cultivos que servem de apoio aos
componeses. - na granja li na Bisau (R96) -. (GRANJA). N.F. neol. N.S.
palmera di granja.
grasa
1.n., *favor. (GRAÇA). N.F. garasa. N.S. ant. disgrasa.
2.n., *dom sobrenatural concedido por Deus para conduzir à salvação da alma.
- Bu intcidu di grasa, Sinhor Deus sta ku bo! (L.Cat.) -. N.F. reli.
grasas a
con., *locução prepositiva que significa [felizmente]. - Grasas a Deus disna ki n’
bin li n’ ta sinti mindjor (IN99) -. (GRAÇAS A). N.F. neol.
gratidon
n., *agradecimento. (GRATIDÃO). N.S. V.B.
gratis
adv., *sem remuneração, gratuitamente. - es programa i programa gratis (R95)
-. (GRÁTIS). N.F. paroxítona, neol. N.S. sin. di grasa.
grau

247
1.n., *unidade de medida da temperatura do corpo ou do tempo, da proporção
de álcool na aguardente de cana e outros; gradação; força; intensidade. - kin ke
ten kulpa e ta paga si kulpa konformu grau di si kulpas (R99) -. (GRAU).
2.n., *nível. - no na seta ki kota di risponsabilidadi, kadakin konformu grau ki na
okupa (R98) -.
3.n., *em aritmética, número de factores que entram na composição de uma
potência.
grava 1
v.tr., *fixar ou reproduzir música, imagem ou palavras numa fita magnética ou
disco. - Intenson i pa ba grava muzika, no ka misti pa kil kusas pirdi sin tudu
(R95) -. (GRAVAR). N.F. neol.
grava 2
v.intr., *tornar-se mais grave; piorar. - Polisia ka parsi tok ke kazu grava (R95) -.
(AGRAVAR-SE).
gravador
n., *registador; registrador. - Kadakin sinta dja ku si kaneta o ku si gravador,
purki utrus ta fala e ta grava nan pa sukuta ke ki na sedu pratu di aos (R96) -.
(GRAVADOR).
gravadu
1.part., *fixado; reproduzido; copiado numa fita magnética ou num disco. - pa
pudi purpara se gravadoris pa grava (R98) -. (GRAVADO). N.F. neol.
2.part., *esculpido. - Lei, ku gravadu letra pa letra na tagua di pedra, i tisi mortu
(N.T.) -.
gravason
n., *processo pelo qual se fixa e reproduz um som por intermédio de uma fita
magnética ou disco. - Kila ke no kunsa ku el li, bu ba buska gravason di
prumeru dia (R95) -. (GRAVAÇÃO). N.F. neol.
gravata
n., *ornato que se põe à frente do pescoço dando um nó ou um laço. - omi miti
si gravata (IN96) -. (GRAVATA). N.F. neol.
gravi
adj., *sério; perigoso. - VIH ta distrui selulas, i ta ba kauza manga di infeson
gravi (R95) -. (GRAVE). N.F. neol.
gravida 1
1.v.intr., *ficar grávida. - N’ na dau kil mesinhu, bu na tira kusa ku tudjiu gravida
to ku ta gravida bu padi (IN99) -. (ENGRAVIDAR). N.F. proparoxítona, neol.
N.S. sin. prenha 1.
2.v.tr., *tornar grávida. - rapas pudi kaba pa gravidal (IN96) -.
gravida 2
adj.f., *mulher em estado de gravidez. (GRÁVIDA). N.F. proparoxítona, neol.
N.S. sin. prenha 2.
gravides
n., *estado da mulher ou das fêmeas em geral, durante o tempo de gestação;
prenhez. - panha gravides (R95) -. (GRAVIDEZ). N.F. oxítona, neol.
Gregu
1.n., *habitante da Grécia. - no forma un kurpu son, tantu Djudeu suma Gregu,
o katibu o libri (N.T.) -. (GREGO).
2.n., *a língua grega. - Djudeus ku ta papia Gregu e na kecha pabia se viuvas
na diskisidu (N.T.) -.
grelia 1

248
1.v.intr., *cozinhar através da ajuda de grelha; assar na grelha. (GRELHAR).
N.F. neol. N.S. sin. iasa.
2.v.intr., *assar-se na grelha. - Bu ta toma pis bu na ditanda un son un son
diritu, bu disa pa i grelia (N.M.) -. N.F. neol.
grelia 2
n., *instrumento para assar comida sobre brasas. - Bu ta peganda fugaderu bu
toma grelia bu labal limpu bu pul tok i seku bu untal ku oliu, bu pul riba di
fugaderu ku fugu pikininu (N.M.) -. (GRELHA). N.F. proparoxítona, neol. N.S.
sin. iasadera.
greliadu
part., *assado na grelha. - Ora ki arus kusidu bu sirbil ku kil pis greliadu (N.M.) -
. (GRELHADO). N.F. paroxítona.
greve
n., *acordo entre trabalhadores, recusando-se a trabalhar enquanto as suas
pretensões não forem satisfeitas ou chegarem a um novo acordo. - Greve ka
ten la, pabia i skola partikular (IN96) -. (GREVE). N.F. neol.
grilu
n., *insecto ortóptero saltador da família dos Grilídeos. (GRILO). N.S. V.B.
gripi
n., *doença infecto-contagiosa produzida por um vírus e que se manifesta com
os sintomas de febre e dor no corpo. - N’ tene gripi, nin si bu nota propi na nha
fala, i sta mbokadu ransadu (R95) -. (GRIPE). N.F. neol.
grisia
n., (IGREJA). N.F. proparoxítona, arc., vd. igreja. N.S. V.B.
grita
v., - Lebri grita: Ai! (L.S.) -. (GRITAR). N.F. neol., vd. guirta.
gritu
n., *exclamação de dor ou de contentamento. - Na tudu kau i na sai un gritu di
opreson. (L.Cat.) - Na kil momentu, kau somna, gritu di kontentamenti ku di
dimirason (F.M.) -. (GRITO). N.F. neol., vd. guirtu.
grogu
n., *bebida alcoólica feita através da maceração e fermentação da cana-de-
açúcar; aguardente de cana. - grogu i la na ntela, oh (R.S.) -. (GROGUE). N.S.
sin. kana.
gros
adj., *grande; volumoso. - un montiadur na buska limarias gros pa mata elis!
(F.M.) -. (GROSSO). N.S. kabesa-gros.
grosura
n., *qualidade de grosso; espessura. - Barajen dibi di sedu minimu di un metru
di grosura bas (Igr.I.) -. (GROSSURA). N.F. neol.
grupa
v., *reunir; juntar-se. - populason nunde ke grupa nel tciu, susidadi tciu la, kaus
ka ta baridu, kasas ke ta kumpudu i mal kumpudu (R98) -. (AGRUPAR;
GRUPAR). N.F. neol.
grupu
1.n., *número de pessoas ou de animais reunidos. - I dati i korda i odja grupu di
limarias dal volta (L.S.) -. (GRUPO). N.F. neol.
2.n., *conjunto de pessoas que partilham objectivos ou sentimentos. - I un chef
di grupu ku ta tcomadu Nasarenu (N.T.) -.
guarda 1

249
1.v.tr., *vigiar; proteger. - Militaris ku dibi di guarda vida di Presidenti (R98) -.
(GUARDAR). N.F. garda. N.S. andju di guarda; guarda-fatu; guarda-kosta;
guarda-kostera; guarda-kumida; guarda-losa; guarda-sol; guarda-tcuba;
guarda-tcuba di sapu; guarda di kurpu.
2.v.tr., *arrecadar; conservar. - i pul mas na sol duranti un sumana pa i seku
diritu, pa pudi guarda na bemba (N.M.) -.
guarda 2
1.n., *sentinela; polícia. - Kada guarda na firma na si porta (R95) -. (GUARDA).
2.n., *protecção; cuidado; vigilância. - abrigu ki prumeru guarda (C.P.) -.
guarda di kurpu
n., *amuleto; talismã. (deriv. GUARDA DE CORPO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
guarda-fatu
n., *móvel em que se guardam os fatos; guarda-roupa; guarda-vestidos.
(GUARDA-FATOS). N.F. neol. N.M. lexia composta. N.S. V.B.
guarda-kosta
n., *pessoa que acompanha alguém como forma de protecção. - Guarda-kosta
na larga arma (J.D.) -. (GUARDA-COSTAS). N.M. lexia composta.
guarda-kostera
n., *navio que controla as águas territoriais de um país. (GUARDA-COSTAS).
N.M. lexia composta. N.S. V.A.
guarda-kumida
n., *móvel para guardar alimentos. (GUARDA-COMIDAS). N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
guarda-losa
n., *armário para guardar louça ou loiça. (GUARDA-LOUÇA). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
guarda-sol
n., *chapéu-de-sol. (GUARDA-SOL). N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin.
tcepen di sol.
guarda-tcuba
n., (GUARDA-CHUVA). N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin. tcepen di tcuba.
guarda-tcuba di sapu
n., *cogumelo; fungo. (deriv. GUARDA-CHUVA DE SAPO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A., sin. sombrinha di sapu.
guberna
1.v., *exercer autoridade política. - kil ku na gubernaba i puiba guardas na
porton di prasa pa prindin (N.T.) -. (GOVERNAR). N.F. guverna.
2.v., *exercer autoridade; ter poder de administrar. - I dibi di sibi guberna si
kaza diritu, pa si fidjus obdisil ku tudu rispitu (N.T.) -.
3.v.pron., *bastar-se a si próprio; saber conduzir-se; governar-se. - pa no sibi
guberna no kabesa ne mundu di gosi (N.T.) -. (deriv. GOVERNAR A CABEÇA).
gubernadur
n., *pessoa que governa; administrador. - e ntrega gubernadur karta e pursental
tambi Paulu (N.T.) -. (GOVERNADOR).
gubernu
n., *o poder executivo de um Estado; administração. - Barabas i pudu na
kalabus pabia i lantanda pobu na prasa kontra Gubernu (N.T.) -. (GOVERNO).
N.F. guvernu.
gudja

250
1.n., *objecto que serve para coser à mão ou à máquina. - n’ pirsisa di gudja ku
linha pa kusi nha bistidu (J.L.R.) -. (AGULHA). N.S. koba di gudja.
2.n., *instrumento oco e pontiagudo adaptável a uma seringa; injecção. - Gudja
dibi di mitidu dentru di kuru tok si boka pirdi (Men) -. N.S. sin. ndjeson.
gudu
1.adj., *afiado; cortante. - Ora ki no labra po tok i gudu, ki po ta rabida pa i bin
furanu udju (A.B.) -. (AGUDO).
2.adj., *diz-se do ângulo menor que o recto.
guera
1.n., *luta armada; hostilidade. - Pior inda i guera di dia trinta un di Janeru, kila
djintis mas sufri tciu (N.M.) -. (GUERRA). N.S. guera sai; kai guera; rapati
guera.
2.n., *rixa; contenda. - Kunfuson manga del, djus i te guera entri kumpraduris i
bindiduris (P.dosS.) -.
guera sai
coloc., *começar a guerra. (deriv. A GUERRA SAI). N.S. V.B.
gueria
v., *combater; lutar; fazer guerra. - Anos no na gueria ku Purtuguis, ma no ka
na gueria ku povu purtuguis (R98) -. (GUERREAR). N.F. paroxítona. N.S.
guerianta; sin. luta 1.
gueriadu
part., *combatido; lutado. - Dizenhu fasidu na manera propi ku kau ku gueriadu
nel sta (Igr.I.) -. (GUERREADO).
gueriadur
n., *combatente. - I fala, anos gueriadur! (R98) -. (GUERREADOR).
guerianta
v.caus., *fazer guerrear; fazer lutar. - Nha mame bai guerianta dus turus na
fonti, pabia i bai laba ropa di nha pape, ma i leba tambi ropa di si kumpadri
(F.M.) -. (deriv. GUERREAR).
guerilha
n., *táctica de luta, normalmente utilizada pelos movimentos de libertação
nacional, atacando o inimigo de surpresa para destruir as suas acções. - bazi di
guerilha i alimentadu pa populason te na fin di guera (C.P.) -. (GUERRILHA).
N.F. neol.
guerinha
n.dim., *pequena acção de guerra; contenda. - la ki guerinhas kunsa (R95) -.
(deriv. GUERRA).
guerla
n., *órgão respiratório dos peixes; brânquia. (GUELRA). N.S. V.A., nas duas
línguas há o fenómeno de metátese ou de mudança de posição das
consoantes do grupo rl (LR).
guia 1
1.v.intr., *conduzir um veículo automóvel. - Si bu na bibi, ka bu guia (R95) -.
(GUIAR).
2.v.tr., *encaminhar. - guia iagu pa ki parti di terenu ku mas na pirsisa del (Igr.I.)
-.
3.v.tr., *ensinar; aconselhar. - Ma ora ku Spiritu di bardadi bin, i ta guia bos na
tudu bardadi (N.T.) -.
guia 2
1.n., *pessoa que orienta outros; condutor. - Judas, ku seduba guia di kilis ku

251
prindi Jesus (N.T.) -. (GUIA).
2.n., *roteiro.
guiba
v., *corroer; gastar; roer pulverizando, como no caso das térmites. - Flema na
guiban (G.F.) -. (deriv. GOIVAR). N.F. proparoxítona; a pronúncia é g’uiba;
goiba 1.
guibadu
part., *corroído; gastado. - Manduku guibadu -. (deriv. GOIVADO). N.F.
pronúncia gwi’badu, goibadu. N.S. V.A.
Guine
1.n., *nome que designa a grande região da África Ocidental entre o rio da
Casamansa e o rio Gabon e que deu o nome à Guiné-Bissau, à Guiné-Conakri
e à Guiné Equatorial. (GUINÉ). N.F. oxítona; Pepel “Djinè” que significa chão
de preto (M.deBarros).
2.n., *nome truncado que designa a Guiné-Bissau. - kadakin ta koba mal pa si
ladu, tcutci n’utru tok Guine bin fika sin pas (N.M.) -.
Guine-Bisau
n., *país da África Ocidental, antiga Guiné Portuguesa, independente desde 24
de Setembro de 1973, depois de uma luta de libertação nacional contra o
colonialismo. - es kriansas di aos, elis i omis amanha ki na purpara un futuru
brilianti pa Guine-Bisau (R95) -. (GUINÉ-BISSAU).
Guine-Konakri
n., *país da África Ocidental com a capital Conakri, que ajudou o PAIGC
durante a luta de libertação nacional e cuja língua oficial colonial é o Francês. -
djintis di Guine-Konakri sta li (R98) -. (GUINÉ-CONAKRI).
Guinensi
1.n., *membro do povo Guineense, habitante da Guiné-Bissau; Guinéu. - ku ten
alvu, desdi kunsada, di forma Guinensis pa toma lugar di strandjerus mas tardi,
konformu si dons (Igr.I.) -. (GUINEENSE).
2.adj., *relativo à Guiné-Bissau. - Mon ku fundinhu di Liga guinensi di diritus
umanus ku ta sai tudu Sugunda ku kinta-fera (R95) -.
guinti
n., - Ma bo kunsa mas na bari padja na miti guinti na n’utru (A.S.) -. (GENTE).
N.F. arc., vd. djinti.
guirta
1.v.intr., *soltar gritos; dar gritos. - i lambul i sutal na pe di banana; i guirta (L.S.)
-. (GRITAR). N.F. grita.
2.v.intr., *falar alto. - guirta risu de, guirta bu pidi pas (O.S.) -.
guirtadu
part., *clamado em voz alta. - ami i tuada di guirta ku guirtadu na un garganti
sin forsa (O.S.) -. (GRITADO).
guirtadur
n., *o que fala em voz muito alta. (GRITADOR). N.S. V.B.
guirtu
n., *exclamação de dor ou de contentamento; brado. (GRITO). N.F. gritu. N.S.
V.B.
guiza
v., *preparar com refogado. - katcupinha i midju verdi ku bu na guiza ku el
(R96) -. (GUISAR). N.F. neol.
guizadu

252
part., *preparado com refogado. - pratu di galinha guizadu ku kamaron ku midju
(R96) -. (GUISADO). N.F. neol.
gumbe
n., - N’ na sedu muzika, tambur, siko, gumbe (T.Tc.) -. (GUMBE). N.F. vd.
ngumbe.
gumita
v.tr., *expelir pela boca substâncias contidas no estômago; jorrar. - mesinhu di
kin ku ta kume reia, i un orason, oitu gran di mankara kru, n’ da si dunu i na
gumita es kusa di reia tudu (IN99) -. (VOMITAR). N.F. vomita.
gumitadera
n., *vómito; vomição. - kolera i un duensa ke ta provokadu pa un pikenu panga-
bariga, o panga bariga-garandi, utru bias i ta kumpanha ku gumitadera (R97) -.
(deriv. VOMITAR). N.F. vomitu.
gumitadu
part., *sujo pelo vómito. (VOMITADO). N.S. V.B.
gurdu
1.adj., *que tem gordura. - Gazela ta gurdu! (T.M.) -. (GORDO).
2.adj., *diz-se de terreno fértil e rico. - e na mora na tcon gurdu (Igr.I.) -.
3.adj., letra garandi, *letras gordas ou letras de tamanho grande. (deriv.
LETRA GRANDE).
gurdura
n., *banha; sebo. - I pega kume gurdura na bariga di baka (L.S.) -.
(GORDURA).
gurdusinti
v.caus., *tornar rico e abundante; engordar; engordurar. - kil kusas tudu gatu
toma elis i da Djon i gurdusinti si kazamentu (L.S.) -. (deriv. GORDO).
gurgudju
n., *diz-se dos pequenos insectos presentes no arroz pilado e mal conservado.
- Bianda kru ku irumbudura i gurgudju (C.V.) -. (GORGULHO)
gurmeti
n., *marinheiro da Guiné-Bissau; os africanos serventes dos comerciantes
europeus ou dos assimilados. (GRUMETE). N.F. Inglês “groom” que designa a
pessoa que cuida dos cavalos ou estribeiro. N.S. V.B.; os grumetes, habitando
junto com os Europeus, foram uns dos actores na formação do pidgin e do
Guineense.
gustu
1.n., *um dos cinco sentidos que se situa na língua; capacidade de apreciar o
que é belo; gosto; opinião. - I dipindi di gustu di kadakin (R96) -. (GOSTO). N.S.
ant. disgustu.
2.n., *prazer; satisfação. - Fera susu tok i ka ta dau gustu di bu bai la (R95) -.
3.n., kubu di gustu, *caldo de galinha ou glutamato de sódio. - bu ta toma un
kubu di gustu bu largal la (N.M.) -. (deriv. CUBO DE GOSTO).
gustundera
n., *qualidade de ser saboroso. (deriv. GOSTO). N.S. V.M.
gustus
1.adj., *saboroso; agradável. - I sin ki gustus, n’ sinti bu kurpu na nha kurpu
(N.Me.) -. (GOSTOSO). N.F. oxítona.
2.adj., *engraçado. - ke ki n’ na obi sin i gustus dimas (L.S.) -.
guverna
v., - kin ke nganha i sai ku si lijitimidadi pa i manda pa i guverna (R98) -.

253
(GOVERNAR). N.F. neol., vd. guberna.
guvernadu
part., *administrado. - nha amigu fala kuma pais, pa i guvernadu, i prisis ten bon
kunhisimentu, purke si kultura faltau bu ka pudi ntindi nada (R98) -.
(GOVERNADO). N.F. neol.
guvernanti
n., *pessoa que governa. - guvernanti des tcon pa i toma konsiensia di ke i ka
son elis ku pirsisa di vivi diritu, anos tan tudu no pirsisa pa no vivi diritu (IN96) -.
(GOVERNANTE). N.F. neol.
guvernu
n., - guvernu de dus tera, Guine ku Kabu-Verdi, i ka un son, ma e dus tera na
dirijidu pa kil un partidu son, PAIGC (R77) -. (GOVERNO). N.F. vd. gubernu.

254
H, h
*Nona letra do alfabeto do guineense, que se utiliza nalgumas palavras-
interjeições: ela tem só valor gráfico e não fonético. (H). N.S. normalmente
escreve-se depois de algumas interjeições, isto é, aquelas escritas com uma só
vogal.

255
I, i
*Décima letra ou grafema do alfabeto que representa os fonemas [vogal alta
anterior-palatal], [vogal alta média-central] e [semivogal palatal]. (I).
i1
pron.pess.suj., *forma secundária do pronome pessoal sujeito 3ºsing.; ele; ela. -
Andorinha kuma i na pupu riba di kabesa di nhor Deus; i ba kai riba di si kabesa
(L.A.) -.
i2
1.contr., *contracção do pronome pessoal sujeito 3ªsing e da cópula [i + i]. - Air-
Bissau ta fasi tudu semana voo di Paris-Lisboa te Bisau i ta riba na mesmu rota
(P.dosS.) -.
2.cóp., *verbo copulativo que liga o sujeito ao predicativo; lexema com função
predicativa; ser. - Mindjer fala: i ami (R95) - Guera i nhambi iasadu (L.A.) -
Fulanu i sabi boka suma bunda di baguera (L.A.) -. (É).
i3
con., *conjunção coordenativa que liga duas frases ou constituintes de uma
frase de natureza semelhante. - feras di Bisau i di tudu banda di Guine ta sigui
na tradison di sedu bantaba di noba (P.dosS.) -. (E). N.F. neol. N.S. sin. ku.
i 4 [-i]
suf.verb., *uma das cinco vogais temáticas que formam os verbos. (-IR). N.S.
V.A.
i ka na tarda
loc.adv., *advérbio de tempo que significa [cedo]. - Nin i ka na tarda n’ na bin ku
mbruta di mbuludju (JB97) -. (deriv. NÃO TARDARÁ).
ia [-ia]
suf.v.caus.d., *sufixo acrescentado aos nomes para formar verbos causativos
onde o agente causa directamente a acção. - brankia - gargantia - mandukia -
merdia -. (-EAR).
iabri
1.v.tr., *remover algo que impede a entrada ou a saída. - kumpradur iabri si
kartera pa konta dinheru pa fasi si nogos (P.dosS.) -. (ABRIR). N.F. abri. N.S.
kaminhu iabri.
2.v.tr., *começar; inaugurar. - no da bos dinheru pa bo iabri un Koperativa
agrikula (IN96) -.
3.v.intr., *desabrochar; começar a funcionar. - portas tudu iabri (N.T.) -.
(ABRIR-SE).
iabridu
part., *aberto. - Mala ka ta iabridu di noti (P.B.) -. (deriv. ABRIR).
iagu
1.n., *líquido transparente, incolor, sem cheiro ou sabor, composto por um
átomo de oxigénio e dois de hidrogénio. - Prumeru dia ki mininu bidjugu i
padidu, djintis ta pui asukar na iagu e dal (F.M.) -. (ÁGUA). N.S. iagu di kadju;
iagu-sibibu; iagu-simortu; iagu-tceru; iagus-bibu;iagus-mortu; kata iagu;
mai di iagu; miti iagu; sedi iagu; suta iagu.
2.n. iagu na udju, *lágrima. - un di no kombatenti fala kuma iagu na si udju i ka
na tiral pa tcora Cabral, ma i ta tcora Cabral sin, ku bala na si kanu (C.P.) -.
(deriv. ÁGUA DE OLHOS). N.M. lexia complexa.
3.n., *o mar ou outra parte líquida da terra; chuva; suco das plantas. - si bo ka

256
sai no na lansa un bomba son, iagu na lanta na tudu matu di no tera (C.P.) -.
iagu di kadju.
n., *bebida alcoólica extraída do fruto de caju. - Iagu di kadju ke na darmadu na
roda di strada (R98) -.(deriv. ÁGUA DE CAJU). N.M. lexia complexa. N.S. sin.
kadju.
iagu di po
n., seiva. (deriv. ÁGUA DE PAU). N.M. lexia complexa. N.S. V.M.
iagu djumbuli
coloc., *a água da fonte agitou-se, trazendo ao de cimo as impurezas do fundo,
como a areia. - Kil rapas ba odja iagu na fundu di puti, i bulil i djumbuli kil iagu, i
sinta i peral pa i sinta (L.S.) -. N.F. Mandinga “júmbu”.
iagu funguli
coloc., * a água tornou-se turva e perdeu a limpidez. N.F. Mandinga “fùnkula”.
N.S. V.M.
iagu-sibibu
n., *diz-se da maré quando o nível do mar e a velocidade da corrente atingem
os pontos maiores; malina; maré de águas-vivas ou de sizígia. - N’ ma misti pa
e nha karta bai na fuska-fuska di azalmas, na sukuma di iagu-sibibu (O.S.) -.
(ÁGUAS-VIVAS). N.F. Guin., iagus-bibu. N.M. lexia composta. N.S. o
fenómeno acontece durante os dias do novilúnio e do plenilúnio; na Guiné-
Bissau a diferença com o período correspondente de iagu simortu é de 1-1,30
m.
iagu-simortu
n., *diz-se da maré quando o nível do mar e a velocidade da corrente atingem
os pontos mais baixos; maré de águas-mortas ou de quadratura (ÁGUAS-
MORTAS). N.F.Guin., iagus-mortu. N.M. lexia composta. N.S. ant. iagu-
sibibu.
iagu sintadu
coloc., *diz-se da água estagnada. (deriv. ÁGUA SENTADA). N.S. V.M.
iagu-tceru
n., *perfume; água-de-colónia. - Si n’ ntera rostu na turbuserus bonitus, n’ ta
salusa ku bu iagu-tceru (F.S.) -. (deriv. ÁGUA CHEIRO). N.M. lexia composta.
iagus-bibu
n., (ÁGUAS-VIVAS). N.F. Guin., vd. iagu-sibibu. N.S. V.B.
iagus-mortu
n., (ÁGUAS-MORTAS). N.F. Guin., vd. iagu-simortu. N.S. V.A.
iagusinhu
n.dim., *pequena quantidade de água. - bu na firbi pis ku iagusinhu (N.M.) -.
(deriv. ÁGUA).
iaiboi
1.n., *espécie de peixe. N.F. paroxítona.
2.n., *nome dado aos polícias. - I fiansaba ki bandidus di iaiboi (R98) -.
iala
v., *içar; levantar. - i toma baldu i dal pa i iala iagu (N.M.) -. (ALAR).
ialadu
part., *alçado; levantado; apanhado. (ALADO). N.S. V.B., sin. isadu.
ialali
v., *diz-se da comida com molho a mais, ou da bebida com água a mais. -
bianda ialali -. N.F. oxítona. N.S. V.A.
ialsa

257
1.v.tr., *colocar alto; elevar; erguer. - anos no ka ta seta ke ministra puntanu pa
ialsa mon kin ki ka tene barata na si kaza (R95) -. (ALÇAR). N.S. ialsa mon;
ialsa stera.
2.v.tr., *aumentar; acrescentar. - kil ku na ialsa nivel di vida di si djintis (Igr.I.) -.
ialsa-bandera
n., *acto de alçar ou de fazer subir a bandeira. (deriv. ALÇAR A BANDEIRA).
N.M. lexia composta. N.S. V.B., ant. basa-bandera.
ialsa mon
1.coloc., *render-se ao inimigo; capitular; mãos ao ar como sinal de rendição. Si
Cabral sonba, odja i muriba, no ka na libertaba no binba na kau di brankus na
ialsa mon (C.P.) -. (deriv. ALÇAR AS MÃOS).
2.coloc., *levantar a mão para bater; oferecer pancada. - Forsa di Deus i
garandi i ialsa si mon pa padjiga bazofus (L.Cat.) -. (ALÇAR A MÃO)
3.coloc., *ir ao vidente.
ialsa stera
coloc., *cerimónia de arrumar a esteira, no fim do choro. - Otca ki kompleta un
sumana e ialsa stera di tcur (N.M.) -. (deriv. ALÇAR A ESTEIRA). N.S. sin.
labanta stera; sin. lebia stera; distindi stera.
ialsadu
part., *colocado alto. - Kalker ku bacha si kabesa i ta ialsadu (N.T.) -.
(ALÇADO).
iama
v., *tomar conta de uma criança; fazer de ama; amamentar. (deriv. AMA). N.M.
paroxítona. N.S. V.M.
iamba
n., *marijuana; erva; droga. - e na kumersializaba serka di sen gramas di iamba
(R95) -. N.F. Mandinga “jàmba” que significa folha; Angolano “liamba” que
designa uma variedade de cânhamo. N.S. n.v. “Cannabis sativa”.
ianda
1.v.intr., *o acto de deslocar-se de um sítio para outro; caminhar. - no pega
ianda pa kil strada kumpridu (N.M.) -. (ANDAR). N.F. anda. N.S. ianda
dipresa; ianda suma dudu; iandanta.
2.v.tr., ianda mundu, *percorrer o mundo; viajar. - Dus omi sai ianda mundu ku
n’utru pa buska kin ku mas obi Kriol (A.P.) -. (ANDAR PELO MUNDO).
ianda dipresa
coloc., *correr com velocidade. - Susuku ianda dipresa, bu bin toman pa n’ ba
djubi nha mame (A.B.) -. (ANDAR DEPRESSA).
ianda suma dudu
coloc., *doidejar. (deriv. ANDAR COMO UM DOIDO). N.S. V.B.
ianda-ianda
v., *andar por todos os lados; buscar. (deriv. ANDAR). N.M. redobro. N.S. V.A.
iandadu
1.part., *viajado; percorrido. - Distansia ku pudi iandadu na un dia di diskansu
(N.T.) -. (ANDADO).
2.part., *que foi vítima de efeitos de bruxaria.
iandadur
1.n., *pessoa que caminha muito; viajador; pessoa sem demora certa. - anos i
iandaduris ku na buska bida sabi (L.Cat.) -. (ANDADOR). N.F. andadur. N.M.
pl. iandaduris.
2.n., *vagabundo.

258
iandanta
v.caus., *ajudar alguém a andar. (deriv. ANDAR). N.S. V.A.
iangasa
1.v.tr., *conseguir; obter. - alguin ku tene vontadi di iangasa pas (R98) -.
(ALCANÇAR). N.F. proparoxítona.
2.v.tr., *tocar; atingir. - Mon ka iangasa kosta (L.A.) -.
3.v.tr., *ver. - Si mame ku si ermons e bai djubil, ma e ka pudiba iangasal pabia
di manga di djinti (N.T.) -.
iangasadu
part., *conseguido. (ALCANÇADO). N.S. V.B.
iar
con., *conjunção que introduz uma proposição em contradição com a
precedente; porventura; talvez; quiçá. - ka bu buska lugar di mas rispitu, iar i
ten utru kumbidadu di mas katiguria (N.T.) -. N.F. Mandinga “yàara” que
significa porventura ou talvez.
iara
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que exprime o facto de o processo ter estado
para acontecer mas falhou. - Malgueta iara pasa de! (R95) -. (ERRAR).
2.v., *cometer um erro; desacertar. - Ke ki n’ na iara, ala bo sta la ta falan (R95)
- N’ bin iara ku kaminhu (P.B.) -. (ERRAR). N.F. ara 1. N.S. iara é hipónimo de
ERRAR, que significa também vaguear.
iaradu
part., *que tem erros; falso. - No ka ta fasi apelu iaradu, nin no ka ta buska
ngana ninguin (N.T.) -. (ERRADO). N.S. ant. sertu; bardaderu.
iaramenti
n., *erro; culpa; falta. - Ermons no lembra kuma no iaramenti tciu (L.Cat.) -.
(deriv. ERRAR).
iarda
v., - Ma labraduris e fala n’utru: es ku na iarda, bo bin, no matal, iardansa i ta
sedu di nos (N.T.) -. (HERDAR). N.F. vd. arda.
iardansa
n., - N’ na bai nan pa toma nha iardansa na Anatoti (Igr.I.) -. (deriv. HERDAR).
N.F. vd. ardansa.
iardi
v.intr., *ser consumido pelo fogo; queimar. - Nin sol ka na iardi riba delis, nin
kalur forti ka na kema elis (N.T.) -. (ARDER).
iari-iari
1.v., *lutar; desafiar. - Disa elis e sardia, son ka bu iari-iari, ka bu fadiga (J.B.) -
N.F. paroxítona. N.M. redobro.
2.v., *andar sem destino, sem saber onde ir.
3.v., *enfrentar-se; confrontar-se. - Tcuba na iari-iari ku bentu (R.N.) -.
iarma
1.v.tr., *munir de armas; equipar; preparar. - Paulu obi kusa di mboskada ke na
iarma (N.T.) -. (ARMAR). N.F. arma 1.
2.v.intr., *armar-se ou mostrar-se vaidosamente capaz.
iarma baraka
coloc., *abarracar-se; alojar. (deriv. ARMAR BARRACAS). N.S. V.B.; ARMAR
BARRACAS significa [fazer disparates].
iasa
v.tr., *cozinhar em seco, sobre o fogo; grelhar; cozinhar em forno. - Djon bai

259
buska fugu, i tisil, i iasa tartaruga (L.S.) -. (ASSAR). N.F. asa. N.S. iasa é
hiperónimo de ASSAR e de GRELHAR; sin. grelia.
iasadera
n., *utensílio para assar ou grelhar. (ASSADEIRA). N.S. V.B.; sin. grelia;
ASSADEIRA é hiperónimo de iasadera e iasadur.
iasadu
part., *cozinhado em seco; grelhado. - Santcu, si kontenti, i ta pidi tceben
iasadu (L.A.) -. (ASSADO). N.F. asadu.
iasadur
n., *pessoa que assa ou tosta ou torra. (ASSADOR; ASSADEIRA). N.S. V.B.;
ASSADEIRA é hiperónimo de iasadur e iasadera.
ibo
interj., *interjeição que exprime repreensão; oh, tu!; olha lá. N.F. oxítona. N.S.
V.M.
idadi
1.n., *número de anos de alguém. - skirbi si nomi, idadi, profison, si morada,
nunde ki padidu (C.V.) -. (IDADE).
2.n., *tempo. - Si bai kasamenti sedu, antis di tene idadi, i pudi, ora di padi,
panha prublema (R95) -.
ideal
1.adj., *exemplar. - vida ideal di kadaun di nos (IN96) -. (IDEAL). N.F. neol.
2.n., *perfeição; sublimidade. - ideal pa no mininu i ka kila la (R95) -.
ideia
n., *representação mental de uma coisa; imagem; opinião. - Bu tene ideia o
opinion kuma ke ki pirsis fasiba pa muda es koldadi situason? (R95) -. (IDEIA).
N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin. opinion.
identidadi
1.n., *igualdade. (IDENTIDADE). N.F. neol.
2.n., *conjunto dos caracteres de uma pessoa que permite a sua identificação. -
Es lison na djudanu diskubri na Jesus rostu di un omi ku si identidadi propi
(L.S.) -. N.S. bilheti di identidadi.
identifika
v., *provar a identidade de. - vistuariu i ta identifika un omi (IN96) -.
(IDENTIFICAR). N.F. neol.
identifikason
n., *reconhecimento; acto de identificar-se. - Ora ke tciga na kontrol e da se
identifikason (R95) -. (IDENTIFICAÇÃO).
idifisiu
n., *casa; construção de uma certa importância. - I ten un digradason total en
termus di idifisius (IN96) -. (EDIFÍCIO). N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin.
kostruson.
idroselu
n, *doença que se manifesta com formação líquida no escroto. - N’ ka tchoma
kazu di erna, idroselu, n’ ka tcoma kila (R95) -. (HIDROCELE). N.F. neol.
iduka
1.v.tr., *instruir; formar. - Negado i kirsi bas di Balenti, kila idukal, i mostral tudu
manera di kura (FM.) -. (EDUCAR). N.F. neol. N.S. sin. sina.
2.v.tr., *desenvolver as faculdades físicas, intelectuais e morais. - Iduka un omi
nobu na un sosiedadi san, ku bazi na toleransia i rispitu pa diferensa ku
djuntanu (R95) -.

260
idukadu
part., *instruído; formado. - I ta faladu un povu ma idukadu i kulturalmenti mas
ivuluidu (R98) -. (EDUCADO). N.F. neol.
idukadur
n., *instrutor; professor. - Idukaduris dibi di tene kunhisimentu na e materia
(R95) -. (EDUCADOR).
idukason
1.n., *instrução; ensino; acção de educar. - utilizason di Kriolu o linguas
maternas na fasilita integrason di kriansas na skola, purtantu i ka ten un rutura
muitu garandi entri idukason tradisional na familia i idukason na skola (MR98) -.
(EDUCAÇÃO). N.F. neol. N.S. sin. nsinu.
2.n., Ministeriu di Idukason, *conjunto de serviços públicos da educação. -
Ministeriu di Idukason ka pudi fitca suma kombe el son, i ten ku abri pa i obi
djintis (MR98) -. (MINISTÉRIO DA EDUCAÇÃO).
idukativu
adj., *que educa; instrutivo. - si objetivu i pa sugura kondisons minimas pa
rivitalizason di sistema idukativu (MR98) -. (EDUCATIVO).
idulu
n., *estátua ou imagem que representa uma divindade e é objecto de culto. -
Na ki dias e fasi idulu na forma di bakasinhu (N.T.) -. (ÍDOLO). N.F.
proparoxítona, neol.
ieba 1
v., *achacar-se; ter cansaço; apanhar doenças. - ala matcus na fuma droga na
tera branku ala femias na ieba puku-puku (N.Me.) -.
ieba 2
interj., *interjeição que exprime [força!], utilizada para animar uma dança ou
festa; muito bem!; vamos a isso!. N.S. V.A.
ieki
v.tr., *pôr a roupa suja de molho na água; colocar algo para se tornar mole na
água, como o milho seco; macerar uma raiz medicamentosa numa substância
líquida. - I ten mesinhu ku ka dibi di firbinti, bu firbintil i ta torna venenu, bu ten
di iekil nan (IN99) -.
iem
intens., *adjunto de intensidade com a função de marcar a intensidade máxima
do processo; completamente. - Djintis kala boka iem - Dipus i lanta, i raprindi
bentu ku maron; logu tudu keta iem (N.T.) -. N.F. oxítona; Mandinga “yém” que
intensifica o significado de desaparecer.
ientra
v., *passar do exterior para o interior; penetrar; introduzir-se. - E romba porta e
ientra (A.P.) - Bu kumbidadu sala bu ientra kuartu (L.A.) -. (ENTRAR). N.F.
entra.
ientrada
n., - Tisoreru tene fodjas ki ta usa pa lembra saidas ku ientradas di dinheru
(Cenfa) -. (ENTRADA). N.F. vd. entrada.
ientradu
part., *que entrou em; incluído em. (ENTRADO). N.S. V.B.
2.part., *diz-se de alguém com algum comportamento estranho, com efeitos
causados por espíritos. N.S. ientradu é hipónimo de ENTRADO que tem
também os significados [idoso] ou [um tanto entrado no vinho].
ientranda

261
v.caus., *fazer entrar; introduzir; apresentar. - E prindil, e lebal, e ientrandal na
kasa di chef di saserdoti (N.T.) -. (deriv. ENTRAR). N. F. entranda.
ientrandadu
part.caus., *feito entrar; introduzido; feito adoptar. - un dia no na bin
ientrandadu na si vida pa sempri (L.Cat.) -. (FAZER ENTRAR).
iep
intens., *adjunto de intensidade com a função de marcar a intensidade máxima
do estado. - mar fria iep -. N.S. V.A.
ier-ieri
v., - bu toma siti-burmedju bu ier-ieri riba (N.M.) -. N.F. vd. ieri-ieri; Mandinga
“yéeri”.
iera
v., *forma do passado do verbo ser. - Kil tempu iera kansadu un bokadu (C.P.) -
. (deriv. ERA). N.F. neol., vd. ieraba; eraba.
ieraba
v., *forma do passado do verbo ser. - Elis tudu i ieraba limarias salbas (A.P.) -.
(deriv. ERA). N.F. iera; eraba.
ieri-ieri
1.v., *chuviscar; cair pouco a pouco; espalhar grão. - tcuba na ieri-ieri, tcot-tcot,
guintis ka para bin inda! (A.S.) - i toma midju i ier-ieri ki katcu (R95) -. N.F. ier-
ieri; Mandinga “yéeri” que significa espalhar grão às galinhas. N.M. redobro.
N.S. sin. tcubiska.
2.v., *polvilhar; salpicar. - i toma mas siti i ieri-ieri riba del i kume (N.M.) -.
iermon
n., - Iermon, n’ na tene ospri es fin di semana, n’ misti pa bu djudan na binhu
(A.P.) -. (IRMÃO). N.F. vd. ermon.
iermondadi.
n., - No na manda no saudasons di iermondadi (R97) -. (IRMANDADE). N.F.
vd. ermondadi.
ifetivamenti
adv., *realmente. - Ifetivamenti i mesmu kasabi pa populason (R98) -.
(EFECTIVAMENTE). N.F. neol.
ignoransa
n., *falta de saber; incompetência. (IGNORÂNCIA). N.F. ngonoransa. N.S.
V.B., sin. falta di sibi.
ignoranti
adj., *destituído de instrução; estúpido. (IGNORANTE). N.S. V.B.
igreja
n., -.*conjunto de membros duma comunidade cristã; edifício de culto dos
cristãos. - Pedru staba guardadu na kalabus, ma igreja ka para di pidi Deus pa
el (N.T.) -. (IGREJA). N.F. neol., grisia
igual
adj., *com o mesmo valor, forma, aspecto, dimensão, quantidade que outra
coisa; idêntico. - e tene igual valur (R95) -. (IGUAL). N.F. neol.
igualdadi
n., *semelhança; uniformidade. - I pirsizu i ten rispitu pa lei na pe di igualdadi
(R95) -. (IGUALDADE). N.F. neol. N.S. ant. igualdadi.
iin
adv., *advérbio de afirmação que exprime consentimento; sim. - Abo bu pudi
panha tcoka me? Iin (T.M.) -. N.F. paroxítona. N.S. sin. sin.

262
ijeni
n., *conjunto de princípios e regras para evitar as doenças e manter a saúde. -
Nsinamentu di kumunidadi aserka di saudi, ijeni, iagu o alimentason (Igr.I.) -.
(HIGIENE).
ikipa
n., *conjunto de pessoas seleccionadas para um trabalho em comum. - es
projetu ta apoia tambi ikipa di direson nasional di saudi materno-infantil (R95) -.
(EQUIPA).
ikipamentu
*conjunto de instrumentos necessários para um trabalho; vestuário e
apetrechos de um atleta. - Bisti nha ikipamentu di guera (Igr.I.) -.
(EQUIPAMENTO).
ikolojia
n., *ciência que estuda as relações dos seres vivos com o meio ambiente.
(ECOLOGIA). N.F. paroxítona, neol. N.S. V.B.
ikolojiku
adj., *relativo à ecologia. - Digradason di meiu-ambienti na provoka un rapidu
disaparisimentu di sistemas ikolojikus (R95) -. (ECOLÓGICO). N.F.
proparoxítona, neol.
ikolojista
n., *estudioso de meio ambiente; ecólogo. (ECOLOGISTA). N.F. proparoxítona,
neol. N.S. V.B.
ikonomia
n., *ciência que regula a produção, distribuição e consumo de bens; os bens e
as riquezas de um país. - no odja un krichimentu garandi di ikonomia di paizis
di Sudesti asiatiku na ultimus anus (MR98) -. (ECONOMIA). N.F. paroxítona.
ikonomiku
1.adj., *relativo à economia. - Dipus di proklamason di indipendensia, situason
ikonomiku di no tera i bin na parsiba dja mandinti (R98) -. (ECONÓMICO). N.F.
proparoxítona. 2.adj., *barato.
ikonomista
n., *estudioso que se ocupa de problemas económicos e sociais.
(ECONOMISTA). N.S. V.B.
ikonomiza
v., *poupar. (ECONOMIZAR). N.F. neol. N.S. V.B., sin. pupa.
ikumeniku
adj., *universal. (ECUMÉNICO). N.F. proparoxítona. N.S. V.A.
ikumenismu
n., *movimento que tem como finalidade alcançar a unidade de amor e de fé
em Jesus Cristo de todos os cristãos. (ECUMENISMO). N.S. V.A.
ila
v., *torrar; tostar. N.F. Mandinga “yíla” que significa fritar. N.S. V.B.
ilabora
v., *preparar; organizar. - Ministeriu ilabora normas, ilabora programas pa i ten
un sertu uniformidadi (MR98) -. (ELABORAR). N.F. neol.
ilaborason
n., *preparação. - Ilaborason di prujetus (R95) -. (ELABORAÇÃO). N.F. neol.,
ilaburason.
ilaburason
n., - Ilaburason di un projetu di politika nasional (R95) -. N.F. vd. ilaborason.

263
iladu
part., *torrado; tostado. - Boas dal garan iladu, i kume tok i farta (Igr.I.) -. N.F.
Mandinga “yíla”.
ilastiku
1.n., *fita elástica. (ELÁSTICO).
2.adj., *flexível. (ELÁSTICO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
ileison
n., *escolha de pessoas para certos cargos por meio de votos. - pa no fasi
ileisons, pa no kria kondisons pa no fasi ileison (R98) -. (ELEIÇÃO). N.F. neol.
ileitur
n., *o que tem direito de eleger. (ELEITOR). N.S. V.B.
ilementar
adj., *fundamental; simples; básico. - Insinu baziku ilementar (MR98) -.
(ELEMENTAR).
iletrisidadi
n., *particular forma de energia. (ELECTRICIDADE). N.S. V.B.
iletrisista
n., *pessoa que trabalha com electricidade. - koperanti ten na area di iletrisista
(IN96) -. (ELECTRICISTA). N.F. neol.
iletronika
n., *ciência que estuda o comportamento dos electrões. (ELECTRÓNICA). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
iletrotekniku
n., *versado em técnica de electricidade. - injinheru iletrotekniku i ka na ria pa
ba fasi bobinajen di un mutur si ka un bobinadur o un tekniku di aria (IN96) -.
(ELECTROTÉCNICO). N.F. proparoxítona, neol.
ilidjivel
adj., *diz-se dum escrito que não se pode ler por causa da péssima ortografia.
(ILEGÍVEL). N.F. paroxítona, neol. N.S. V.B.
ilijidu
part., *escolhido; eleito. - instituison ki ilijidu dimokratikamenti, pega ku el i miti
dentru di gaveta, e inventa se regras di funsiona di selis (R98) -. (ELEGIDO).
N.F. neol.
ilimina
1.v.tr., *suprimir; fazer desaparecer. - i ta fala kuma pa ilimina violensia kontra
mindjer (R95) -. (ELIMINAR). N.F. neol.
2.v.tr., *matar. - elis ke ke misti i ilimina sertus djintis (R98) -.
iliminadu
part., *suprimido. - i dibi di iliminadu tudu formas di diskriminason kontra
badjudasinhus (R95) -. (ELIMINADO). N.F. neol.
iliminason
n., *supressão. - iliminason di tudu forma di diskriminason kontra mindjer (R95)
-. (ELIMINAÇÃO). N.F. neol.
iliminatoria
n., *selecção. (ELIMINATÓRIA). N.F. proparoxítona, neol. N.S. V.B.
imajen
1.n., *representação de uma pessoa ou coisa através de um desenho ou de
uma escultura. - Ke ki manda povu di Israel tudjidu tene imajens? (L.S.) -.
(IMAGEM). N.F. paroxítona.
2.n., *reflexo de um objecto na água ou num espelho. - i odja imajen di un

264
mankuba dentru di iagu (L.S.) -.
imajina
v., - Imajina ami un mediku, n’ ta punta infermera, kuma ke aspirina ta dadu
(IN96) -. (IMAGINAR). N.F. neol., vd. majina.
imakulada
adj.f., *na Religião Católica, diz-se da Virgem Maria, a mãe de Jesus, enquanto
sem mácula; pura; inocente. - Imakulada Konseson di Virjen Maria (L.Cat.) -.
(IMACULADA). N.F. reli.
imansipa
v., *libertar. (EMANCIPAR). N.F. neol. N.S. V.B.
imansipadu
part., *independente. (EMANCIPADO). N.F. neol. N.S. V.B.
imansipason
n., *libertação; alforria. - Edjitu i purmeru tambi ki rializa si imansipason pulitika
(R95) -. (EMANCIPAÇÃO). N.F. neol.
imbachada
n., - imbachada di Portugal (F.J.) -. (EMBAIXADA). N.F. neol., vd. mbachada.
imbachadur
n., (EMBAIXADOR). N.F. neol., vd. mbachadur. N.S. V.A.
imbedja
v., (INVEJA). N.F. vd. nvedja. N.S. V.B.
imboskada
n., - na prinsipiu di luta tudu no imboskadas, tudu no pustu sanitariu, tudu no
komandu i alimentadu pa kumida di tabanka (C.P.) -. (EMBOSCADA). N.F.
neol., vd. mboskada.
imerjensia
n., *situação crítica. - Es programa di imerjensia, si objetivu i pa sugura
kondisons minimas pa rivitalizason di sistema idukativu (MR98) -.
(EMERGÊNCIA). N.F. proparoxítona, neol.
imigra
v., - e na bin imigra (R95) -. (EMIGRAR). N.F. neol., vd. migra.
imigranti
n., *pessoa que saiu do país natal. - no tene grandi numeru di imigrantis la fora
(IN96) -. (EMIGRANTE). N.F. neol.
imigrason
n., - padidas ku pirdi fidju na imigrason (J.D.) -. (EMIGRAÇÃO). N.F. neol., vd.
migrason.
imison
n., *acção de pôr em circulação; transmissão. - Bo kontinua na imison ku radiu
Vos di Junta militar (R98) -. (EMISSÃO).
imita
v., *copiar; tomar por modelo. - alguns des badjudas e ta imita tambe rapazis i e
ta mostra si raiba riba di si kolegas badjudas (P.dosS.) -. (IMITAR). N.F. neol.
imitadu
part., *copiado. (IMITADO). N.S. V.B.
imitadur
n., *pessoa que imita ou toma alguém por modelo. - Bu misti sedu imitadur di
Jesus? (L.Cat.) -. (IMITADOR).
imitason
n., *reprodução de um modelo; cópia; falsificação. (IMITAÇÃO). N.F. neol. N.S.

265
V.B.
imortal
adj., *eterno; glorioso. - I iabrinu porta di vida imortal (L.Cat.) -. (IMORTAL).
N.F. reli.
imortalidadi
n., *a vida eterna; condição de imortal. - Deus pirmitinu imortalidadi ku bida
iternu (L.Cat.) -. (IMORTALIDADE). N.F. reli.
imosionadu
adj., *impressionado; comovido. (EMOCIONADO). N.F. neol. N.S. V.B.
imoson
n., *comoção; perturbação. (EMOÇÃO). N.S. V.B.
impaktu
n., - utilizason di linguas maternas na insinu ten impaktu na prusesu (MR98) -.
(IMPACTO; IMPACTE). N.F. neol., vd. impatu.
impata
v., (EMPATAR). N.F. neol., vd. mpata. N.S. V.B.
impatu
n., *choque; embate. - Ma no ten ki studal pa no djubi te kal pontu ki na ten
impatu (R95) -. (IMPACTO). N.F. impaktu.
impenhu
n., *compromisso; interesse; obrigação. - Bu kunsi alguin na bu tabanka ki ta
tarbadja ku impenhu? (L.S.) -.(EMPENHO). N.F. neol., vd. mpenhu.
imperialismu
n., *sistema político que apoia o domínio de uma nação sobre outras.
(IMPERIALISMO). N.S. V.A.
imperialista
n., *aquele que apoia o imperialismo. (IMPERIALISTA). N.S. V.B.
imperiu
n., *estado com vasta extensão territorial, governado por um imperador. - Kila
tan iardalba nan di antigu imperiu romanu (A.C.) -. (IMPÉRIO). N.F.
proparoxítona, neol.
impidi
v., *interromper; dificultar; proibir. - bo ta impidi tranzitu normal di utru viatura ku
sta bo tras (R95) -. (IMPEDIR). N.F. neol., mpidi.
impinha
v.tr., - I impinha vida pa kil kamarada salba (C.P.) -. (EMPENHAR). N.F. vd.
mpinha.
impintcu
n., (IMPIGEM). N.F. neol., vd. mpintcu. N.S. V.B.
impiu
adj., *incrédulo; desumano. - Kristu muri pa impius na tempu propi (N.T.) -.
(ÍMPIO). N.F. proparoxítona, neol.
implika
v., *ter como consequência; pressupor. - Si ben ke tene konfiansa ka implika
kuma si dunu ka tene Sida (R95) -. (IMPLICAR). N.F. neol.
implikadu
adj., *diz-se de alguém que é comprometido; envolvido. - djulgamentu di
implikadus na morte di Usumani Kuade (R95) -. (IMPLICADO). N.F. neol.
importa
1.v.tr., *comprar um produto ou mercadoria no estrangeiro e trazê-lo para o seu

266
país. - I ka privadu ke na importa viola pa bin bindi, purki muzika fasi parti di
kultura (IN96) -. (IMPORTAR). N.F. vd. mporta.
2.v.intr., *interessar; valer. - I ka importa ke abo i Pepel, abo i Balanta o
Mankanhi, abo di kal tribu (R98) -.
importansia
n., *grande valor; influência. - i ta mostra importansia ku kumunidadi ten na
sosiedadi africana (R96) -. (IMPORTÂNCIA). N.F. proparoxítona, neol.
importanti
adj., *útil; necessário. - i muitu importanti leba mininu varsina na si purmeru anu
di vida (R95) -. (IMPORTANTI). N.F. neol.
importason
n., *entrada ou introdução de mercadorias estrangeiras. - i ten proposta di
ruduzi tacha sobri importason di arus (R95) -. (IMPORTAÇÃO). N.F. neol. N.S.
ant. sportason.
imprega
v., *fazer uso de; aplicar. - pa ka no imprega arma (C.P.) -. (EMPREGAR). N.F.
neol, mprega.
impregu
n., *trabalho; ocupação. - falta di impregu ta omenta bandidasku (P.dosS.) -.
(EMPREGO). N.F. neol.
impresta
v., (EMPRESTAR; PEDIR EMPRESTADO). N.F. neol., vd. pista. N.S. V.B.
imprestimu
n., *algo emprestado ou cedido; vocábulo cedido de uma língua a outra. -
Imprestimu kunsa ku dadu na banku sin rispita normas bankarias (R98) -.
(EMPRÉSTIMO). N.F. proparoxítona. N.S. imprestimu é hiperónimo de
EMPRÉSTIMO e de COISA PEDIDA EMPRESTADA.
impreteru
n., *construtor por ajuste. (EMPREITEIRO). N.S. V.B.
impreza
n., *sociedade ou estabelecimento comercial ou industrial. - no djubi kuma no
pudi viabiliza no impreza (R95) -. (EMPRESA). N.F. neol.
imprezariu
n., *gerente de uma empresa. - i pudi sedu un pape ki imprezariu (R95) -.
(EMPRESÁRIO). N.F. proparoxítona, neol.
impusivel
adj., *que não é possível; que não se pode fazer; que não existe; intolerável. -
Kolon kastiga no povu, karga pedra, karga tudu kusa: Cabral odja kuma kila i
impusivel, i ka pudi sedu (R98) -. (IMPOSSÍVEL). N.F. paroxítona, neol. N.S.
ant. pusivel.
impustu
n., - ki impustu di mangason ke ta fala kuma i pa kumpra mesinhu (C.V.) -.
(IMPOSTO). N.F. vd. mpustu. N.S. impustu di palhota.
impustu di palhota
*tributo monetário por cada palhota exigida pelo estado durante o colonialismo.
(IMPOSTO DE PALHOTA). N.F. neol. N.S. V.P.
impustur
n., (IMPOSTOR). N.F. vd. mpustur. N.S. V.B.
inda
adv., *até agora; outra vez. - Batidur ka tenba inda (Dea) - parsi i ka bai djubi

267
inda na tcon di Bidjugu de! (R95) - Inda bu ten korajen di nega? (C.V.) -.
(AINDA).
indimigu
n., - Nton Lebri i seduba indimigu garandi di Lubu (F.M.) -. (INIMIGO). N.F. arc.,
vd. inimigu.
indipendensia
n., *libertação de qualquer sujeição ou dependência; autonomia política e
administrativa. - elis i ki Partidu ku tisi indipendensia (R98) -.
(INDEPENDÊNCIA). N.F. proparoxítona, neol. N.S. ant. dipendensia.
indipendenti
adj., *livre; que tem autonomia política e administrativa. - no sedu un pais
indipendenti (IN96) -. (INDEPENDENTE). N.F. neol.
indipendentimenti
adv., *de modo independente. - indipendentimenti di isu, pekadur ora ku bu na
studa bu pirsisa di minimas kondisons pa bu studa, kil ki no ta fala bolsa (R95) -
. (INDEPENDENTEMENTE). N.F. neol.
indiresu
n., *direcção; morada. - Ovintis pudi skribi pa es indiresu (R95) -.
(ENDEREÇO). N.F. neol.
individu
n., *pessoa isolada. - laba kurpu i un nesesidadi tambi ke un individu dibi di ten
konstantimenti (IN96) -. (INDIVÍDUO).
indjeson
n., - Nau, ami n’ misti indjeson, pabia indjeson ta ientra na sangui (C.P.) -.
(INJECÇÃO). N.F. neol., vd. ndjeson.
indjuria
n., - e ba sinta na tera di indjuria e na nguli bentana pa rabu (J.D.) -. (INJÚRIA).
N.F. proparoxítona, neol., vd. ndjuria 2.
indjustamenti
adv., *sem razão. (INJUSTAMENTE). N.S. V.B.
indjustisa
n., *falta de justiça; iniquidade. - Bu ka obi ke ki garandi kaba papia: indjustisa,
katiberasku ku skudju tudu kaba (C.V.) -. (INJUSTIÇA). N.F. neol. N.S. ant.
djustisa.
indjustu
adj., *que não é justo; iníquo. - Deus ta fasi pa si sol sai pa djinti mau ku djinti
bon, si tcuba ta ria riba di djinti djustu ku indjustu (N.T.) -. (INJUSTO). N.F. neol.
N.S. ant. djustu.
industria
n., *conjunto de actividades que têm por fim fabricar ou transformar produtos:
empresa. - industria pudi konstitui un motor di dizinvolvimentu di ikonomia
nasional (R95) -. (INDÚSTRIA). N.F. proparoxítona, neol.
inerjia
n., *capacidade que têm os corpos para desenvolver uma força; força. -
furnisimentu di inerjia iletrika i difisienti (R95) -. (ENERGIA). N.F. neol.
infantil
adj., *relativo às crianças; próprio de crianças. - Kuidadu di saudi maternu
infantil (Igr.I.) - (INFANTIL). N.F. neol.
infermajen
n., *serviços de enfermaria; actividade de enfermeiro. - I ta ten sentru di saudi ki

268
nin infermeru di infermajen djeral e ka ta pudu (IN96) -. (ENFERMAJEM). N.F.
neol., paroxítona.
infermaria
n., *lugar de tratamento dos doentes. - Purke kin ke na fika na infermaria?
Dutur ka na fika na infermaria (IN96) -. (ENFERMARIA).
infermera
n.f., - Imajina ami un mediku, n’ ta ba punta infermera kuma ke aspirina ta dadu:
ki infermera e na rispitan? (IN96) -. (ENFERMEIRA). N.F. neol., nfermeru.
infermeru
n., - falta di mesinhus, di mediku i infermerus bons i padjigadu na tudu banda di
pais, ta omenta tacha di mortalidadi (P.dosS.) -. (ENFERMEIRO). N.F. neol.,
vd. nfermeru.
infermu
n., *doente. (INFERMO). N.F. neol. N.S. V.B., sin. duenti.
infernu
n., - Deus suta elis tudu e fertca elis na infernu (L.A.M.) -. (INFERNO). N.F.
neol., vd. nfernu.
infeson
n., *acção de determinados agentes patogénicos no organismo. - Vitamina C ta
gueria kontra infeson suma mandita ku kostipason (Igr.I.) -. (INFECÇÃO).
infeta
v., *contagiar. - I pudi infeta pa krianu sertus duensas (IN98) -. (INFECTAR).
N.S. ant. disinfeta.
infetadu
part., *contagiado; infeccionado; infecto. - Sangui di alguin, ki sta infetadu di
virus, i ba da utru, logu ki alguin ta sta tan infetadu pa ki virus (R95) -.
(INFECTADO).
infiel
adj., *que não é fiel; desleal. - e sedu infiel na kontratu, ku ka ten amor, ku ka
ten pena di utrus (N.T.) -. (INFIEL). N.S. ant. fiel.
infilisidadi
n., *falta de felicidade; desgraça. - Ma pa infilisidadi, suma ki Junta ta fala,
Junta fasidu gueria, Junta ka lanta ku guera nau! (R98) -. (INFELICIDADE).
N.S. ant. filisidadi.
infinitu
1.n., *o espaço ou o tempo sem limites. (INFINITO).
2.adj., *ilimitado. (INFINITO). N.S. V.B.
inflama
v., *incendiar; tornar inchado. (INFLAMAR). N.S. V.B.
inflamadu
part., *aceso; inchado. (INFLAMADO). N.S. V.B.
inflamason
n., *tumefacção. - Gunureia i un infeson ke ta kauzadu pa gonokokus, ke ta
izisti na inflamason di membrana mukoza (R95) -. (INFLAMAÇÃO).
inflason
n., *alta geral dos preços e correspondente perca de valor da moeda nacional. -
koperantis na introduzi sertus kusas, inflason na aumenta, prostituison na entra,
droga na bin, purke Stadu ka kria un statutu di koperanti (IN96) -. (INFLAÇÃO).
N.F. neol.
informa

269
1.v.tr., *dar informação sobre; avisar. - Kumandu militar rusu informa di kuma
aos si forsa e okupa Grosnia, kapital di Tcertcenia (R95) -. (INFORMAR). N.F.
neol, nforma.
2.v.intr., *colher informações; indagar. - i pudi diriji pa la pa kualker duvida ke
tene, pa ba informa kualker asuntu sobri Sida (R95) -. (INFORMAR-SE).
informadu
part., *transmitido; esclarecido. - kusa ki na bin informadu aos via-radiu (R95) -.
(INFORMADO). N.F. neol.
informadur
n., *aquele que informa. - informadur rusu ku fala pa si nomi ka tcomadu (R95) -
. (INFORMADOR). N.F. neol.
informason
n., *comunicação; esclarecimento; transmissão de notícias. - Si alguin misti sibi
informason, pa i diriji pa brigada di tranzitu (R95) -. (INFORMAÇÃO). N.F. neol.
infrastrutura
n., *conjunto de instalações ou meios necessários ao exercício de uma
actividade. - Guvernu ka kria infrastruturas kapas di nkuadra juventudi (IN96) -.
(INFRA-ESTRUTURA). N.F. neol.
ingana
v., - Nha bai te na pontu di ingana djintis di kuma matrikula kaba, antis di
matrikula kunsa (R96) -. (ENGANAR). N.F. neol., vd. ngana.
Inglatera
n., *país membro da União Europeia. - i bin un alguin la di Inglatera ku fala
kuma i ta lantanda djintis (IN96) -. (INGLATERRA).
Inglis
1.adj., *relativo à Inglaterra. - Es anu, n’ sumia batata inglis ku fison (J.L.R.) -.
(INGLÊS). N.F. oxítona.
2.n., *habitante da Inglaterra; língua inglesa. - Pabia di ke, ke son gosi ke bo
lembra, di ki ditu di Inglis: “Black is beautiful?” (A.S.) -.
ingrasadu
adj., *divertido; que tem graça; que provoca riso ou zombaria. - No na fala di
prostituison, i un kusa ingrasadu ne tera li, ora ki no na penaliza no juventudi,
no ten ku ba djubi kantu mil djintis fasi setimu anu e paraliza, tarbadju ka ten
(IN96) -. (ENGRAÇADO).
ingratidon
n., *falta de gratidão. (INGRATIDÃO). N.S. V.B., sin. ngratesa.
ingratu
adj., *que não mostra reconhecimento. - el i bon pa kilis ki ingratu i mau (N.T.) -.
(INGRATO). N.F. ngratu.
inimigu
1.adj., *hostil; contrário. - Kamaradas kombatentis ku es planu inimigu Guine-
Bisau na fika difinitivamenti okupadu pa forsa strandjera (R98) -. (INIMIGO).
N.F. indimigu. N.S. ant. amigu.
2.n., *pessoa que tem inimizade a alguém; exército com que se entra em
guerra. - abo bu na sina nha inimigu sibi (P.B.) -.
inimizadi
n., *aversão; ódio; hostilidade. - naturesa di omi ta mostradu na futis, na
inimizadi, na raiba, na bibidera (N.T.) -. (INIMIZADE). N.F. neol. N.S. ant.
amizadi.
inisiativa

270
n., *diligência; actividade. - dizinvolvi pais a partir di rijons, apoia inisiativas di
bazi (R95) -. (INICIATIVA). N.F. neol.
inisiu
n., *princípio; começo. - N’ sigui bu programa desdi inisiu (R95) -. (INÍCIO). N.F.
proparoxítona, neol.
injinheru
n., *pessoa que tirou um curso de engenharia. - i ta kudji vinti injinheru i da elis
un kreditu agrikula di tantu milion di franku guine (IN96) -. (ENGENHEIRO).
N.F. neol.
inkaminha
1.v.tr., *guiar; ensinar. - Kila ke na fasiu la e na inkaminhau, un forma di nkara
vida ma ku Sida (R95) -. (ENCAMINHAR). N.F. neol.
2.v.tr., *enviar. - si prosesu konkluidu, no na inkaminhal pa tribunal kompetenti
(R95) -.
inkanta
v.tr., *maravilhar. (ENCANTAR). N.S. V.B.
inkantadu
part., *maravilhado. (ENCANTADO). N.S. V.B.
inkantadur
n., *sedutor. (ENCANTADOR). N.S. V.B.
inkantu
n., *maravilha. (ENCANTO). N.S. V.B.
inkargadu
part., *responsável. (ENCARREGADO). N.F. neol. N.S. V.B.
inkargu
n., *obrigação. (ENCARGO). N.F. neol. N.S. V.B.
inkarnason
n., *mistério da fé dos Cristãos, os quais crêem e testemunham que Deus se
fez homem na pessoa de Jesus Cristo. - Na Inkarnason Kristu renova universu
(L.Cat.) -. (ENCARNAÇÃO). N.F. reli.
inkeritu
n., *reunião de testemunhas para esclarecer um caso duvidoso; indagação. - I
dadu kil komison parlamentar pa i fasi si inkeritu (R98) -. (INQUÉRITO). N.F.
proparoxítona, neol.
inklina
v.intr.,. (INCLINAR). N.F. neol., vd. nklina. N.S. V.B.
inklinason
n., - bu ta sinanu manera di domina no inklinason pa mal (L.Cat.) -.
(INCLINAÇÃO). N.F. neol., vd. nklinason.
inklui
v., *compreender; abranger; implicar. - I ta fala inda kuma i ta inklui diver di tudu
djintis paga tachas ku impustu ku Stadu kria (R96) -. (INCLUIR). N.F.
paroxítona, neol.
inkomenda
n., *mercadoria enviada pelo correio; o objecto encomendado. - kil idukason
nde ku tudu djinti pudi partisipa na padjiga inkomenda di klaridadi i di speransas
na tempus novus (R95) -. (ENCOMENDA). N.F. kumenda.
inkomodu
1.n., *doença passageira. (INCÓMODO). N.F. proparoxítona, neol.
2.adj., *molesto. (INCÓMODO). N.S. V.B.

271
inkontru
n., *acto de encontrar; reunião; junção. - no kudji un tema ku no sibi kuma i ta
bai da inkontru a objetivu di C.I.O.J. (R95) - i sedu puntu di inkontru di djintis di
tudu bairus (P.dosS.) - I toma parti na kil inkontru guvernaduris i sekretarius pa
asuntu adiministrativus di katorzi kumite di stadu (R95) -. (ENCONTRO). N.F.
neol., nkontru. N.S. sin. runion.
inkoradja
v.tr., - Fidju di bardadi di no tcon i ka pudi mas ke inkoradja Guvernu na sintidu
di kontinua nogosia ku Junta Militar (R98) -. (ENCORAJAR). N.F.
proparoxítona, neol., vd. nkoradja.
inkuantu
con., - Inkuantu pis na padi na mar dinheru na ba ta entra son (M.M.) -.
(ENQUANTO). N.F. neol., vd. nkuantu.
insaia
v., *pôr à prova; verificar; experimentar. - Governu ten ke ba ta konta ke ki na
fasi; pelumenus na Idukason no na insaia fasil (MR98) -. (ENSAIAR). N.F.
proparoxítona, neol.
insaiu
n., *experiência; prova; tentativa. - anos pa namora i pirsis pa no toma muitu
kuidadu, no tene un bon konsiensia di kuma amor i insaiu pa futuru (IN96) -.
(ENSAIO). N.F. proparoxítona, neol.
insensa
v.tr., *perfumar com incenso; lisonjear. (INCENSAR). N.S. V.B.
insensadu
part., *perfumado com incenso; lisonjeado. (INCENSADO). N.S. V.B.
insensason
n., *acto ou efeito de incensar; lisonja. (INCENSAÇÃO). N.S. V.B.
insensu
n., *substância resinosa e muito aromâtica, que se queima para produzir fumo
cheiroso. - Fumu di insensu ku orason di povu di Deus i sibi di mon di andju te
dianti di Deus (N.T.) -. (INCENSO).
insentivu
n., *estímulo. - Bu ta pasa na avenida prinsipal bu ka odja nin un prediu, bu ka
odja nin un insentivu pa pudi kumpu kazas (IN96) -. (INCENTIVO). N.F. neol.
insertesa
n., *não certeza; indecisão. - Udjus tristi i ka di kasabi di amor ku bu pirdi, ma di
insertesa di sunhu ku bu ka sibi konta (O.S.) -. (INCERTEZA). N.S. ant.
sertesa.
insertu
adj., *não certo; duvidoso. - N’ findji sedu speransa di insertu (O.S.) -.
(INCERTO). N.S. ant. sertu.
insinu
n., - No pensa kuma, a nivel di Arkipelagu di Bidjugu, no dibi di promovi
dizinvolvimentu lokal, atraves di un spanson moderada di insinu (MR98) -.
(ENSINO). N.F. neol., vd. nsinu.
insisti
v., - si i diskubridu, Tuga ten ke insisti ku el, pa konta na kal tabanka (C.P.) -.
(INSISTIR). N.F. neol., vd. nsisti.
instala
1.v.tr., *pôr; inaugurar. (INSTALAR). N.F. neol., nstala.

272
2.v.intr., *tomar posse; alojar-se. - Dizorden instala na pais (R95) -.
(INSTALAR-SE).
instalason
n., *conjunto de instrumentos ou de edifícios para um determinado fim; acção
de instalar. - Es inkontru na dikuri na instalason di Institutu Nasional di Studus i
Piskiza, INEP (R95) -. (INSTALASON). N.F. neol.
institutu
1.n., *estabelecimento. - institutu nasional di studus i piskiza, INEP (R95) -.
(INSTITUTO).
2.n., *ordem religiosa; corporação científica, literária ou artística.
instrumentu
n., *o que serve para executar um trabalho; peça de ferramenta. - No na utiliza
Kriolu komu un instrumentu di aprindizajen (MR98) -. (INSTRUMENTO). N.F.
neol.
insufisienti
adj., *que não basta; escasso; exíguo. - kilis ke sta la e ta otca kuma elis e
insufisienti (R95) -. (INSUFICIENTE). N.S. ant. sufisienti.
intca
1.v.tr., *aumentar o volume de; intumescer. - lubu pisadu ku ki iagu tudu ki bibi,
ki intcal bariga (P.B.) -. (INCHAR).
2.v.intr., *tornar-se tumefacto. - Sinalis di kau ku intca: kau ta intca, i ta de, i ta
burmedju, na kabantada i ta forma materia (Igr.I.) -.
intcada
n., *utensílio de ferro para os trabalhos agrícolas. - Dipus ku kumida kaba, i
pega si intcada i bai orta (Ceef) -. (ENXADA). N.F.
intcadu
part., *inflamado. - si dunu sta intcadu di orguliu (N.T.) - I staba li si dianti un
omi ku kurpu intcadu (N.T.) -. (INCHADO).
intcasku
n., *aumento do volume de um tecido; tumefacção. - Ora di ndjeson, i ta odjadu
ku intcasku na kuru nunde ku barsina na dadu (Men) -. (deriv. INCHAÇO;
INCHAÇÃO). N.S. sin. edema.
intcente
n., *subida das águas do mar; preia-mar; maré cheia. - Si bu odja pilikana da
intcente kosta, bu ta sibi ke ki pasa na basanti (L.A.) -. (ENCHENTE). N.S. ant.
basanti; ant. basamar.
intci
1.v.tr., *tornar cheio. - i ka kuma bu na intci djanan pratu bu dal djanan ki dia
(R95) -. (ENCHER). N.S. intci tep.
2.v.intr., *tornar-se cheio; cobrir-se. - Fontis intci, mar intci, putis tudu intci
(T.M.) -. (ENCHER-SE).
3.v.intr., iagu intci, *encher das águas dos mares durante a maré. - suma ki
iagu intci bu sibi riba di tarafe (C.P.) -. (deriv. AS ÁGUAS ENCHEM).
intci tep
coloc., *estar cheio até ao limite máximo, bem visível; cobrir-se completamente.
(deriv. ENCHER). N.F. vd. tep; Mandinga “tép”. N.S. V.A.
intcidu
part., *cheio; farto; abarrotado. - festa popular intcidu di koris i di manga di
divirtimentu (P.dosS.) -. (ENCHIDO). N.S. intcidu é hipónimo de ENCHIDO
que designa também carne ensacada, em Guineense chorisu o longuisa.

273
intcinti
v.caus., - Intcintin garafa, di fabur -. N.F. vd. intcisi. N.S. V.A.
intcisi
v.caus., *começar a preencher; saciar; tornar repleto. - i na intcisin kopu
(L.Cat.) -. (deriv. ENCHER). N.F. proparoxítona; intcinti.
intcisidu
part.caus., *saciado; repleto; preenchido. - Tudu lugar fundu na intcisidu (N.T.) -
. (deriv. ENCHER).
intcon
n., *utensílio utilizados pelos carpinteiros. (ENXÓ). N.S. V.B.
inteletual
1.adj., *pessoa que tem gosto pelo saber literário ou científico. - kapasidadi
inteletual i fizika (R98) -. (INTELECTUAL). N.F. neol.
2.n., *pessoa que pensa e que lê muito.
intelijensia
n., *habilidade; discernimento; juízo. - i ta fasidu ku muita intelijensia (R99) -.
(INTELIGÊNCIA). N.F. proparoxítona.
intelijenti
adj., *hábil; esperto. - Mundu propi na sta trankilu, pabia bu dal un fidju idukada,
intelijenti i bonita i tudu mas i tudu mas (R98) - (INTELIGENTE).
intenson
n., *o fim que se tem em vista; intento; desejo. - No ka tene intenson di mata
ninguin, nin di golpi di Stadu (R98) -. (INTENÇÃO).
intentona
n., *conluio para motim ou revolta. (INTENTONA). N.S. V.B., sin. golpi.
inter (inter-)
pref., *pseudoprefixo que indica [entre]. - I ten un organizason ke ta tcomadu
SEAP, ki un komite inter-afrikanu nde ki tudu komite nasional di paizis afrikanus
sta nel (R95) - I ten un inter-ligason entri es konseitus:djerason, juventudi i
bedjisa, tradisons (IN96) -. (INTER-). N.F. neol.
interesa
1.v.tr., *cativar a atenção; agradar. - konjuntu di Ilhas ki interesanu analiza
(MR98) -. (INTERESSAR). N.F. neol., nteresa.
2.v.intr., *preocupar-se; tomar interesse. - Ma elis e ka interesa (N.T.) -.
(INTERESSAR-SE).
interesadu
part., *preocupado; aquele que tem interesse. - No sta interesadu na es tera li
(R98) -. (INTERESSADO). N.F. neol., nteresadu.
interesanti
adj., *importante; que atrai a atenção ou a curiosidade. - talves i interesanti
djubi (MR98) -. (INTERESSANTE). N.F. neol., nteresanti.
intereseru
adj., *egoísta; que age por interesse. - Amor i ka intereseru (N.T.) -.
(INTERESSEIRO). N.F. neol.
interesi
1.n., *conveniência; utilidade; vantagem. - Tudu ta ba dipindi di interesi ku
tribunal o guvernu ten na kada prusesu (R95) -. (INTERESSE). N.F. neol.,
nteres.
2.n., *ganho. - Kal interesi ki ten pa parti di povu distrui es pontus? (R98) -.
3.n., *importância. - Futibol ka ten interesi (IN96) -.

274
4.n., *juro do capital depositado no banco.
interna
v., *pôr em hospital. - i ba interna na ospital di Bolama -. (INTERNAR). N.S.
V.A.
internasional
adj., *relativo às relações entre nações. - apoius di komunidadi internasional
(MR98) -. (INTERNACIONAL). N.F. neol.
internatu
n., *residência dos alunos de um colégio. - No internatu atakadu ku kuatru jatu
(C.P.) -. (INTERNATO). N.F. neol.
interpelason
n., *acto ou efeito de pedir explicações. - interpelasons ki fasidu pa diputadus
(R95) -. (INTERPELAÇÃO). N.F. neol.
interu
adj., *completo; que não está dividido. - e ta pasa si dia interu dentru di matu
(C.P.) -. (INTEIRO). N.F. neol., vd. intidu.
intervalu
n., *distância entre dois objectos, pontos, actos, tempos ou épocas. - I fala
kuma na dozi anus di intervalu, populason guinensi i aumenta serka di 181.410
djinti (R95) -. (INTERVALO). N.F. neol.
intervenson
n., *acção de intervir; intercessão; declaração. - intervenson di sinhora Ministra
i obrigan pa toma palavra (R95) -. (INTERVENÇÃO). N.F. neol.
intervista 1
v.tr., *colher declarações de alguém para publicar. - No sta li ku sinhor
Saldanha ki no na intervista, i na bin fala di tema konstruson i abitason (IN96) -.
(ENTREVISTAR). N.F. intrivista 1.
intervista 2
n., *troca de impressões, palestra com um jornalista para vir a ser publicada. -
porta-vos di kumandu supremu na tisinu mensajens, kumunikadu i algun
intervista pa pudi falanu di situason (R98) -. (ENTREVISTA). N.F. intrivista 2.
intidu
1.adj., *completo; que não está dividido; todo. - Runion kontinua dus dia intidu
(M.M.) -. (INTEIRO). N.F. ntidu; interu.
2.adv., *totalmente. - Es i palabra ku bo pudi fia nel, ku mersi pa setal intidu,
kuma Kristu Jesus bin mundu pa salba kilis ku peka (N.T.) -. (deriv.
INTEIRAMENTE).
intindi
v., - maioria parti di populason intindi diritu e sai e bin pa li (R98) -.
(ENTENDER). N.F. neol., vd. ntindi.
intindidur
adj., *entendido; conhecedor; hábil. - N’ pensa fasi Banhus intindidur, di kal
manera n’ konta rekadu (JB97) -. (ENTENDEDOR). N.F. neol.
intindimentu
n., - e tciga na un intindimentu (A.P.) -. (ENTENDIMENTO). N.F. vd.
ntindimentu.
intirior
1.n., *a parte interna de um país, em oposição ao litoral. - manga di sentrus di
saudi ki sta na intirior i ka tene mesmu kuadrus o infermeru (IN96) -.
(INTERIOR). N.S. sin. parti di dentru;ant. esterior.

275
2.adj., *que está dentro; interno. -Kamisola intirior (N.M.) -.
intirvi
v., *estar presente; ingerir-se. - Polisia ta intirvi ora ki tcomadu (R95) -.
(INTERVIR).
intravi
n., - Na familia i ten sempri manga di intravis, i ten sempri manga di kontradison
(IN96) -. (ENTRAVE). N.F. neol., vd. ntravi.
intrivista 1
v., (ENTREVISTAR). N.F. vd. intervista 1. N.S. V.A.
intrivista 2
n., - No na kontinua ku no intrivista (IN96) -. (ENTREVISTA). N.F. vd. intervista
2.
intrivistadu
part., *aquele que responde às perguntas de um jornalista. - no tene segundu
intrivistadu ke na fasinu purtantu algun pontu di situason (R98) -.
(ENTREVISTADO).
introduson
1.n., *acto de introduzir; adopção. - no pensa kuma kiston di introduson di
linguas maternas i fundamentalmenti un kiston di vontadi politika (MR98) -.
(INTRODUÇÃO). N.F. neol.
2.n., *parte inicial de um livro; prólogo. - Introduson (L.S.) -.
introduzi
v., *fazer adoptar; importar. - dia ki no ganha tera e politika no na introduzil na
agrikultura (IN96) -. (INTRODUZIR). N.F. neol.
intruduzidu
part., *adoptado; inserido. - I garanti pa utru ladu di kuma direson djeral di
adiministrason interna i na bin intruduzidu i ka na tarda, na strutura di si
ministeriu (R95) -. (INTRODUZIDO).
inu
1.n., *canto de louvor. - Ora ku inu na kantadu, tudu djinti na firma (Igr.I.) -.
(HINO).
2.n., inu nasional, *canto em exaltação de uma nação. (HINO NACIONAL).
inusenti
adj., - n’ peka, n’ ntrega alguin inusenti pa muri (N.T.) -. (INOCENTE). N.F.
neol., vd. nosenti.
inventa
v.tr., - inusentis ku turturadu pa inventa nomis di kil djintis ku pudi staba na es
trafiku di armas (R98) -. (INVENTAR). N.F. neol., vd. nventa.
investimentu
n., *criação de bens de produção; banco de empréstimo de capitais a fim de
ajudar a produção. - i ka ten bankus di investimentu na pais (R95) -.
(INVESTIMENTO). N.F. neol.
invokason
n., *pedido de protecção divina. - no roga Deus ku es invokason (L.Cat.) -.
(INVOCAÇÃO). N.F. neol.
involvi
v., - i ma baratu en termus di kustus di dinheru ke ta involvil (R95) -.
(ENVOLVER). N.F. vd. nvolvi.
io
1.adv., *advérbio de afirmação que significa [aceitar uma proposta] ou [aprovar

276
um acontecimento]; sim; muito bem. - E guirta tudu: io! io!, i sin propi (P.B.) -.
N.F. io de. N.S. sin. sin.
2.interj., *interjeição que exprime [alegria; admiração] ou [aprovação]. - Io, alin
li, n’ bin (L.S.) -. (OH!).
io de
loc. adv., *advérbio de afirmação; muito bem! mereces o que te aconteceu; é
assim mesmo; bem feito. - Io de!, abo ku fala bu na bati kasa di Deus na tris dia
bu ta kumpul mas (N.T.) -. N.F. vd. io.
iogoli
v. *estar largo; exceder a medida, como, por exemplo, um par de sapatos ou
uma camisa. - kasaku i ta perta o i ta iogoli (L.A.) -. N.F. proparoxítona. N.S.
sin. ioli.
iogolidu
part., *alentado. N.S. V.B.
ioi
v.tr., *separar do arroz limpo a sujidade como, por exemplo, as pedrinhas. - Ka
bo diskisi ioi arus antis di kusinhal, pabia i tciu pedras (J.S.) -. N.F. paroxítona.
ioli
v., *diz-se de um vestido ou da roupa em geral que excede a medida. N.F.
paroxítona. N.S. V.A., sin. iogoli.
iop
intens., *adjunto de intensidade com a função de marcar a intensidade máxima
do estado ou do processo. - Nhu udju ku si boka kaladu i na darma iagu son,
nha kara kila modja iop (O.S.) -.
iorni
v., - e sta inda na iorni kargas (IN84) -. N.F. paroxítona, vd. iurni; Mandinga
yòronda.
ipidimia
n., *doença que ataca ao mesmo tempo várias pessoas de uma mesma região.
- kila i un ipidimia ke sta li, i sta na Bisau nan tudu na Guine (R98) -.
(EPIDEMIA). N.F. paroxítona.
ipokrisia
n., *fingimento. (HIPOCRISIA). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
ipokrita
adj., *fingido. (HIPÓCRITA). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
ipotizi
n., *suposição; possibilidade. - ku ipotizi inda di kuma Figo pudi bai djunta na un
klubi inglis (R95) -. (HIPÓTESE). N.F. proparoxítona, neol.
iran
n., *termo comum para indicar vários símbolos e seres da religião tradicional
africana, distintos do ser supremo. - Iran di kaza lanta! (J.A.) - Bu ka sibi kuma i
ten iran di matu ku sta na po i ta panha montiadur? (C.V.) -. (IRÃ). N.F. Bijagó
“erande” que traduz força sobre-humana ou serpente. N.S. no que diz respeito
à religião tradicional dos Bijagós o termo guineense iran é hiperónimo de
“eránde” e de “orebok” que traduz alma de antepassado.
iran di fanadu
n., *espírito protector das cerimónias de iniciação. (IRÃ DO FANADO). N.M.
lexia complexa. N.S. V.B.
iran-segu
1.n., *grande serpente da família dos Boídeos; serpente boa; pitão; jibóia

277
africana. - Ba buskan tris kusa na mundu: liti di lifanti, mel di baguera ku iran-
segu (P.B.) -. (IRÃ CEGO). N.M. lexia composta. N.S. n.v. “Pyton sebae”, sin.
djiboia.
2.n., *ser mitológico representado como um pitão. - fugu lanta pa i ba fala iran-
segu mantenha (T.M.) -.
iritadu
part., *zangado. - N’ misti falal kuma n’ ka sta iritadu (R95) -. (IRRITADO).
irma
1.n.f., *diz-se de alguém, de sexo feminino, que partilha ambos o pai e a mãe,
ou um só destes, em relação a outrem. - Un dia si irma falal pa i bai tambi
ospital djubi (Cecomes) -. (IRMÃ). N.F. oxítona.
2.n.f., *mulher que faz parte de uma confraria; freira. - Bu mandanu padris ku
irmas na no metadi (L.Cat.) -.
isa
v., *alçar; levantar. - No isa no bandera, bandera di povu (C.S.) -. (IÇAR). N.F.
neol.
isadu
part., *levantado; alçado. (IÇADO). N.F. neol. N.S. V.B., sin. ialadu.
isemplu
n., *modelo; facto semelhante; prova que esclarece. - Bo toma se isemplu di
pasensa na sufrimentu (N.T.) -. (EXEMPLO). N.F. izemplu. N.S. pa isemplu.
iska 1
v.tr., *pôr a isca em; engodar. (ISCAR). N.S. V.B.
iska 2
n., *substância que se põe no anzol durante a pesca. (ISCA). N.S. V.B.
iskentamentu
n., - Ami n’ pudi i tciu to ki pasa. Iskentamentu, kada koldadi di duensa, ke
alguin tene, alguin ta ndjenha na kural (IN99) -. (ESQUENTAMENTO). N.F. vd.
skentamenti.
iskerdu
adj., - na ladu iskerdu (L.S.) -. (ESQUERDO). N.F. neol., vd. skerdu.
iskeru
n., *fuzil; acendedor. (ISQUEIRO). N.S. V.B., sin. fuzil; sindidur.
iskesimentu
n., - tudu ki garandis projetus i bai pa mar di iskesimentu (R98) -.
(ESQUECIMENTO). N.F. neol., vd. diskisimentu.
Islam
n., *religião maometana. - Islam komu guia pa ason sosiu-pulitiku (R95) -.
(ISLÃO). N.F. Árabe “islam” que significa submissão à vontade de Deus.
ispada
n., (ESPADA). N.F. neol., vd. spada. N.S. V.B.
ispensol
n., *alça. (SUSPENSÓRIO). N.F. oxítona. N.S. V.B.
ispera
n., - ispera kila e ta bistil na kasa o ora ke alguin na bai kau di tcur (N.M.) -.
(deriv. ESPERAR). N.F. vd. spera 2.
ispertu 1
adj., *astuto; manhoso. - pa e ba nkontra gora, pa mostra n’utru mas ispertu
(L.S.) -. (ESPERTO). N.F. neol., spertu. N.S. sin. djiru.
ispertu 2

278
adj., *experimentado; perito, experiente. (EXPERTO). N.F spertu.
isplika
v., - Mediku isplika elis tudu pirigu ku Sida pudi tisi (Cecomes) -. (EXPLICAR).
N.F. neol., vd. splika.
isplora
v., - purke li son isplora n’utru (IN99) -. (EXPLORAR). N.F. neol., vd. splora.
Israel
1.n., *país do Médio-Oriente, chamado também Palestina, a pátria do povo
israelita e do povo palestiniano. - nobus otoridadi buska pas ku Israel (R95) -.
(ISRAEL).
2.n., *o povo dos Hebreus, como é chamado na Bíblia. - I fasil rei riba di tudu
Israel (Igr.I.) -.
istadu
n., - no misti kontal kuma Istadu di Guine-Bisau i laiku (R96) -. (ESTADO). N.F.
neol., vd. stadu.
istaleru-naval
n., *lugar onde se constroem e reparam navios. (ESTALEIRO). N.M. lexia
composta. N.S. V.A.
istansia
n., *pensão; lugar de férias. (deriv. ESTÂNCIA). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.;
istansia é hipónimo de ESTÂNCIA que significa também [residência fixa] e
[armazém de materiais vários]; sin. otel.
istoria
n., - Es ki istoria ke no da pa djumbai di aos pa tudu djintis (R98) -. (HISTÓRIA).
N.F. proparoxítona, neol., vd. storia.
istrandjeru
adj., - Linda disidjaba bai kabanta studa na kualker pais istrandjeru (N.M.) -.
(ESTRANGEIRO). N.F. neol., vd. strandjeru.
istrumentu
n., *meio para executar ou alcançar alguma coisa. - bo ta falal anos antigu
kombatenti no ka lei, bardadi no ka lei, ma Amilcar Cabral i danu istrumentu na
kualker parti (R98) -. (INSTRUMENTO). N.F. neol.
istruson
1.n., *conhecimentos alcançados por meio do ensino escolar. - ami n’ pudi tene
skola, n’ ten istruson altu, ma kamarada Sato, pa isemplu, ka ten nada, ma i ten
tciu purke i ten spiriensia di luta (C.P.) -. (INSTRUÇÃO). N.F. neol.
2.n., *qualquer conhecimento; informação. - Duranti es tempu tudu i da elis
istrusons (L.Cat.) -.
Italia
n., *país membro da União Europeia. - no mbarka pa Italia (N.T.) -. (ITÁLIA).
N.F. proparoxítona.
Italianu
1.adj., *relativo à Itália. - akordu entri dus klubis italianus (R95) -. (ITALIANO).
2.n., *habitante ou natural da Itália; língua falada na Itália. - Benfika na djuga
aos ku Italianus (R95) -.
iternu
adj., *de duração indefinida. - Bu tene palabra di bida iternu (L.Cat.) -.
(ETERNO). N.F. neol.
iuli
v., *entrar dentro da água ou do mato; embrenhar-se. N.F. paroxítona. N.S.

279
V.B.
iurni
v.tr., *reunir; juntar; fazer provisões. - Otca fereru kaba iurni lenha, i djunta i pui
fugu (A.P.) -. N.F. paroxítona, iorni; Mandinga “yòronda” que significa
transportar.
iurni-iurni
v., *juntar aos poucos; continuar a juntar coisas. N.F. Mandinga “yòronda”. N.M.
redobro. N.S. V.B.
iurumbu
v., *tirar o resto de arroz que ficou com casca do arroz limpo.
iurumbudura
n., *resto de arroz com casca que fica no meio do arroz limpo; sujidade. - Arus
di bu kaza, tudu feki ku bu na feki, iurumbudura ka ta sai (L.A.) -.
ivanjeliku
adj., *conforme ao Evangelho; que diz respeito a uma comunidade cristã que
tem como seu objectivo principal a pregação do Evangelho. - Igreja Ivanjeliku di
Guine-Bisau i un asosiason ku fasidu pa prega Palabra di Deus (Igr.I.) -.
(EVANGÉLICO). N.F. proparoxítona.
ivanjelista
n., *nome dado aos quatro autores dos Evangelhos, Mateus, Marcos, Lucas e
João; pregador do Evangelho. - bu fasi tarbadju di un ivanjelista (N.T.) -.
(EVANGELISTA). N.F. vanjelista.
ivanjeliu
n., *cada um dos primeiros quatros livros do Novo Testamento; a vida e a
pregação de Jesus Cristo durante a sua permanência na terra de Palestina. - N’
ta gostaba tciu pa no viraba mas pa ivanjeliu di San Lukas (R98) -.
(EVANGELHO). N.F. proparoxítona, vanjeliu.
ivita
v., *fugir a; esquivar-se; desviar-se de. - Pa ivita kila, liga na iziji pa guvernu
toma si risponsabilidadis (R95) -. (EVITAR). N.F. neol., nvita.
ivitadu
part., *repelido; afastado. - anos no kunsi mina, no sibi kuma ke no ta ivitadu
nel i kuma ki ta sinadu (R98) -. (EVITADO).
ivuluson
n., *desenvolvimento progressivo; transformação. - no manera di sedu i di
ivuluson (R95) -. (EVOLUÇÃO). N.F. neol.
izajera
v., *falar com excesso; ampliar. - n’ ka sibi si n’ na izajera (R95) -.
(EXAGERAR). N.F. neol.
izajeru
n., *coisa exagerada. - i ten tan izajeru ke ta parsi (IN96) -. (EXAGERO). N.F.
neol.
izalta
v.tr., *celebrar; excitar. (EXALTAR). N.F. neol. N.S. V.B., sin. selebra.
izami
n., *prova. - E ba pasa izami (C.P.) -. (EXAME). N.F. neol. N.S. sin. proba 2.
izamina
v., *proceder a um exame; inspeccionar; inquirir. - I purtantu ten ku mandadu kil
spesialistas pa bai pa ba izamina, pa ba djubi (IN96) -. (EXAMINAR). N.F. neol.
izemplu

280
n., - El ku manda n’ da es izemplu (R98) -. (EXEMPLO). N.F. neol., vd. isemplu.
izersisiu
1.n., *uso; actividade física. - na izersisiu di si atividadi (R95) -. (EXERCÍCIO).
N.F. proparoxítona, neol.
2.n., *trabalho escolar.
izersitu
n., *conjunto das forças militares de um país ou de um grupo. - no tene un
izersitu forti pa luta pa tira inimigu dentru di no tera (C.P.) -. (EXÉRCITO). N.F.
proparoxítona. N.S. sin. tropa.
izijensia
n., *reclamação; pretensão; necessidade. - e ka ta kunsi kal ki izijensia di lei
sobri e materia li (R95) -. (EXIGÊNCIA). N.F. proparoxítona, neol.
iziji
v.tr., *impor; pedir com insistência; precisar; ser exigente. - bu iziji elis
risponsabilidadi di tarbadju (IN96) -. (EXIGIR). N.F. neol.
izistensia
1.n., *realidade. - Zito kontinua nega izistensia di Sida, apezar di i sedu un
priokupason di mundu intidu (Cecomes) -. (EXISTÊNCIA). N.F. proparoxítona,
neol.
2.n., *maneira de viver.
izisti
1.v.intr., *ser; haver. - i izisti pusibilidadi pa rikunsa es nogosiason? (R95) -.
(EXISTIR). N.F. neol.
2.v.intr., *viver. - Si kila i ka bali pena no izisti (IN96) -.
izoladu
adj., *solitário; separado. - Mansaba tudu na fika izoladu (R95) -. (ISOLADO).

281
J, j
*Décima primeira letra ou grafema do alfabeto que representa o fonema
[fricativa sonora pré-palatal]. (J). N.S. Este fonema é bastante frequente nas
palavras modernas derivadas do Português, mas pode ter surgido,
provavelmente, quando a forma beju (BEIJO) foi utilizada pelos falantes do
Guineense, em oposição à forma bedju (VELHO).
Janeru
n., *primeiro mês do calendário gregoriano. - desdi trezi di Janeru di es anu e
kunsa ku se prumeru skola na Orangozinhu (JB97) -. (JANEIRO). N.F. neol.
jatu
n., *avião a jacto. - Nin si bu bati dus jatu aos, parmanha di tardi, jatu na bin
mas (C.P.) -. (JACTO). N.F. neol.
jeston
n., *administração; gerência. - no konsigui tira kil kusas tudu tok ke no numia no
diretor ke ta fasi jeston di unidadi di saudi (R95) -. (GESTÃO). N.F. neol.
jiada
n., *orvalho congelado que se forma no chão durante as noites que a
temperatura desce abaixo de zero graus. (GEADA). N.F. neol. N.S. V.A.
jiografia
n., *disciplina escolar que estuda os fenómenos do planeta Terra e as relações
com os seus habitantes. (GEOGRAFIA). N.F. paroxítona, neol. N.S. V.A.
jiometria
n., *disciplina escolar que estuda linhas, superfícies e volumes. (GEOMETRIA).
N.F. paroxítona, neol. N.S. V.A.
joia
n., *artefacto de matéria preciosa; pedra preciosa; propina de entrada. - Kin ki
pasensera, ku na kudan nha joia di uru? (R.S.) -. (JÓIA). N.F. proparoxítona,
neol.
joven
1.adj., *novo. - Kanhokan i fazi mas joven inda di ki Kabaru (N.M.) -. (JOVEM).
N.F. paroxítona, neol., djoben.
2.n., *pessoa nova, com pouca idade. - Leitura papianu di un joven ki rikuba
dimas (L.S.) -.
Juliu
n., *sétimo mês do calendário gregoriano. - dia vinti di Juliu di mil novisentus i
noventa i sinku (IN96) -. (JULHO). N.F. proparoxítona, neol.
Junhu
n., *sexto mês do calendário gregoriano; o mês do começo de facto das
verdadeiras chuvas. - Luta ka na maina, no pintca! Bisau, Junhu di 1984 (Dea) -
. (JUNHO).
Jupiter
1.n., *conforme a mitologia dos Romanos é o pai dos deuses. - Saserdoti di
Jupiter i tisi turus ku koroas di flur pa porton di prasa (N.T.) -. (JÚPITER). N.F.
proparoxítona, neol.
2.n., *planeta do sistema solar.
juventudi
n., *a idade juvenil. - juventudi di Guine ku kauberdi (O.S.) -. (JUVENTUDE).
N.F. djubentudi.

282
K, k
*Décima segunda letra ou grafema do alfabeto que representa o fonema
[oclusiva surda velar]. N.S. k é representada em Português pelas letras (C) e
(Q).
ka 1
neg., *marca de negação das formas verbais que precede sempre o verbo, os
outros auxiliares e os semiauxiliares. - n’ ka na sedu tulu (N.T.) - i sutadu pabia
i pega na kaminhu ku ka bali (P.dos S.) - si bu bibi, ka bu guia (R95) -. (deriv.
NUNCA). N.F. “ka” é também afixo de negação em várias línguas africanas da
região. N.M. na forma do imperativo injuntivo ka precede o pronome pessoal
sujeito, o qual é sempre expresso. N.S. ka pudi.
ka 2 [ka-]
pref., *prefixo que entra na formação de verbos ou nomes, exprimindo a ideia
contrária. - kabalidu - kabalindadi - kapudi -. (deriv. NUNCA). N.M. prefixo de
verbos e de nomes.
ka 3
con., *conjunção subordinativa que introduz orações temporais; apenas; logo
que. - I ka tciga kasa, i sukundi (T.M.) -. N.S. sin. oki; sin. ora ke.
ka pudi
coloc., *estar doente. - Febri panhal, i ka pudi (J.L.R.) -. (deriv. NÃO PODER).
kaba
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que exprime o aspecto conclusivo da acção. -
kontra i kaba fala sin son, i pirdi fala (T.M.) - sempri mininu ta kaba fika ku
mame (R95) - Otca i kaba gastal tudu, i bin ten garandi fomi na ki tera (N.T.) -.
(ACABAR).
2.v., *esgotar; terminar. - e rikunhisi terenu e kaba e riba e bin toma Tuga e
leba (C.P.) - pabia e ka ta kume, e ka ten nada, e kaba santcu na matu (C.P.) -.
(ACABAR). N.S. kaba kasamenti.
kaba kasamenti
coloc., *dissolução do casamento em vida dos cônjuges. - Na tcon di Budjugu,
si djintis kasa, e bin kaba kasamenti, mindjer ku ta leba fidjus (L.S.) -. (deriv.
ACABAR O CASAMENTO). N.S. sin. divorsiu.
kabadu
part., *terminado; eliminado. - skada kabadu, ali n’ ka na tarda djanan (T.M.) - E
na kabadu ku el suma limaria (N.T.) -. (ACABADO).
kabaka
v.tr., *tirar o invólucro esterno das plantas; descascar; cascar. (deriv. CABAÇA).
N.S. V.B.
kabaku
n., *invólucro das plantas, qualquer invólucro; casca. - Di li pa po sinti, kabaku
prumedu ku ta sinti (L.A.) -. (deriv. CABAÇO; CABAÇA).
kabaku di naris
n., *sujidade do nariz; espécie de muco crustáceo do nariz. (deriv. CABAÇO DE
NARIZ). N.M. lexia complexa. N.S. V.A
kabala
n., (deriv. CAVALO). N.F. vd. kabalu 2. N.S. V.B.
kabaleru
n., *pessoa que monta a cavalo. - N’ ka ta seta unidadi di kabaleru ku kabalu,

283
nde ku kabaleru i ta monta kabalu i kabalu ka ta montal (L.A.) -. (CAVALEIRO).
N.F. neol.
kabalidu
1.adj., *que não tem valor; que não presta; ilegal. - Difinison di atividadis
subersivas, ku sedu atividadis kabalidus (R96) -. (deriv. NÃO VALIDO). N.S.
ant. balidu.
2.n., *pessoa má; bandido. - kil kabalidu ku mata presidenti arjelinu i sta ku
kalma (R95) -.
kabalindadi
n., *inutilidade; incapacidade; maldade. - susu di sangui di bo parentis ke, pabia
di nveja ku kabalindadi, bo djuda kastiga (A.S.) -. (deriv. NÃO VALER).
kabalu 1
1.n., *quadrúpede da família dos Equidas, ungulado com um só dedo ou
perissodáctilo, que tem servido, ao homem, de animal de tracção e de sela
desde épocas muito remotas. - I kamba mas riba di kabalu i pega kuri (L.S.) -.
(CAVALO). N.S. mbarka na kabalu; monta na kabalu; pis-kabalu.
2.n., *o corpo humano. - Bu kabalu ka sibi kuri, mindjor bu bindil! n’ na bindil!
(P.B.) -. N.F. fig.
kabalu 2
n., *doença venérea; sífilis. - Si bu misti libra di duensas suma iskentamentu,
mula, kabalu ku Sida, buskan na Cecomes ku farmasias (Cecomes) -. (deriv.
CAVALO). N.F. kabala. N.S. sin. siflis.
kabamentu
n., *conclusão. (ACABAMENTO). N.S. V.B., sin. kabantada.
kabanta
1.v.caus., *fazer completar; terminar; findar. - omi kunsa kumpu kaza, i ka pudi
kabantal (N.T.) -. (deriv. ACABAR). N.S. kabanta kasa.
2.v.caus., *concluir; chegar ao fim. - pa kabanta, no na tisi bos noba di Liga
(R96) -.
kabanta kaza
coloc., *casar legalmente. (deriv. CABAR DE CASAR-SE). N.S. V.B.
kabantada
1.n., *conclusão; final; fim; acabamento. - Ami i Alfa ku Omega, kunsada ku
kabantada (N.T.) -. (deriv. ACABAR). N.S. sin. fin; sin. konkluson; ant.
kunsada.
2.coloc., na kabantada, *no fim; ao fim; por fim; afinal. - Na kabantada, mindjer
muri tambi (N.T.) -.
kabantadu
part.caus., *completado. - Elis tudu e na falaba: se mons e na larga ki obra, i ka
na kabantadu (Igr.I.) -. (FEITO ACABAR).
kabantadur
n., *aquele que completa. (ACABADOR). N.S. V.B.
kabaru
n., *nome dado aos jovens bijagós da classe de idade imediatamente antes das
cerimónias de iniciação. - Kabaru, ora ki na badja, i ta pega un po ki parsi
bingala (N.M.) -. (CABARO). N.F. Guin.
kabas
n., *recipiente muito comum para a conservação e transporte de líquidos ou
para depósito de objectos; serve também de prato para as refeições colectivas
ou de recipiente para dar banho às crianças pequenas. (CABAÇA). N.F.

284
oxítona. N.S. n.v. “Lagenaria siceraria”; kabas di kubamba; manda kabas.
kabas di kubamba
n., *prato de noiva, composto de óleo de palma com leite e milho basil. - Kabas
di kubamba, el ki kumida di noiba (L.A.) -. (CABAÇA). N.F. kubamba. N.M.
lexia complexa.
kabasera
1.n., *fruto da planta do baobá com polpa seca, ácida e rica em cálcio. - sumu
di kabasera (R97) -. (deriv. CABACEIRA). N.S. o nome deriva do formato
característico do seu fruto, semelhante a cabaça ou abóbora pequena.
2.n., pe di kabasera, *árvore muito comum, que vive nos sítios secos; baobá;
embondeiro; adansónia. - Onsa tudu brabu ki brabu, nunka i ka ta sibi pe di
kabasera (L.A.) -. (deriv. PÉ DE CABACEIRA). N.S. n.v. “Adansonia digitata”.
kabelera
n.f., *conjunto de cabelos compridos de uma pessoa; cabelo postiço; peruca.
(CABELEIRA). N.S. V.A.
kabelu
1.n., *cada um e o todo dos pêlos que nascem na cabeça do homem. - Abo
kabesa seku, nin kabelu bu tene! (T.M.) - Badjuda dismantca kabelu pa ba roga
nhor Deus tisi, i ka iangasa: palmera (Co.D.B.) -. (CABELO; CABELOS). N.S.
CABELO emprega-se habitualmente no plural; bitcu-kabelu; kabelu di barba;
kabelu di rasta; kabelu di udju; kabelu dispintiadu; kabelu djur-djuridu;
kabelu fani-fanidu; kabelu fiti-fitidu; kabelu kordiadu; kabelu nhafi-nhafidu;
kabelu pintiadu; kabelu tisidu; kabelu tuflidu; korta kabelu; tira kabelu;
rapa kabelu; tisidur di kabelu; tiskia kabelu.
2.n., *o pêlo comprido de alguns animais. - Karnel tambi i djukuta-djukuta i
sakudi kabelu (A.P.) -.
kabelu di barba
n., *pêlos da parte inferior do rosto do homem; pêlos quer crescem no focinho
de certos animais. - Riba di boka di matcu, bigodi ku kabelu di barba (N.M.) -.
(deriv. CABELO DA BARBA). N.M. lexia complexa. N.S. sin. barba 2.
kabelu di rasta
n., *as tranças ou madeixas de cabelo vendidas nas lojas. (deriv. CABELOS
DE ARRASTAR). N.M. lexia complexa. N.S. V.A.
kabelu di udju
n., *cílio; celha. (CABELO DOS OLHOS). N.M. lexia complexa. N.S. V.A., sin.
pistana.
kabelu dispintiadu
n., (CABELOS DESPENTEADOS). N.F. neol. N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
kabelu djur-djuridu
n., *cabelos desgrenhados ou despenteados. (deriv. CABELOS). N.M. redobro,
lexia complexa. N.S. V.A.
kabelu fani-fanidu
1.n., *cabelos de mulher despenteados. (deriv. CABELOS). N.M. redobro, lexia
complexa. N.S. V.B., sin. kabelu fiti-fitidu; sin. kabelu nhafi-nhafidu.
kabelu fiti-fitidu
2.n., *cabelos de mulher despenteados e levantados. (deriv. CABELOS). N.M.
redobro, lexia complexa. N.S. V.B., sin. kabelu fani-fanidu; sin. kabelu nhafi-
nhafidu.
kabelu kordiadu
3.n., *cabelos entrançados com linha. (deriv. CABELOS CORDEADOS). N.F.

285
neol. N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
kabelu nhafi-nhafidu
n., *cabelos de mulher despenteados. (deriv. CABELOS). N.M. redobro, lexia
complexa. N.S. V.B., sin. kabelu fani-fanidu; sin. kabelu fiti-fitidu.
kabelu pintiadu
n., *cabelos bem compostos. (CABELOS PENTEADOS). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
kabelu tisidu
n., *cabelos compostos em tranças. - Si abo i joven bu ta entra ku kil lensu na
kabesa, kabelu tisidu (C.P.) -. (CABELOS TECIDOS). N.M. lexia complexa.
kabelu tuflidu
n., *cabelos entrançados em tufos. (CABELOS TUFADOS). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
kaberdianu
n., *habitante das Ilhas de Cabo Verde. (CABO-VERDIANO). N.F. kabrianu.
N.S. V.B.
kabesa
1.n., *parte do corpo; chefe; inteligência. - e kunfundi ku kabesa di serpenti
(T.M.) - Ora ki Gan-Bas na pidi matcu, kabesa ka ta pensa (J. Augusto) - kada
kabesa di moransa dibi di djunta si djintis (C.V.) -. (CABEÇA). N.S. durba-
kabesa; kabesa-gros; kabesa-seku; kansa kabesa; laba kabesa; mata
kabesa; mpina kabesa; omi di kabesa; pagu di kabesa; rapa kabesa; risu
kabesa; sapa kabesa; ten kabesa; tene kabesa.
2.n., *nome acrescentado aos verbos transitivo ou causativos, às vezes
precedidos pelo adjectivo possessivo, para formar o verbo reflexivo ou
pronominal. - i mata si kabesa (J.L.R.) - e ta fasi mal e na kondena se kabesa
(N.T.) - e mata kabesa - si alguin fala i fasil, si dunu ngana si kabesa (IN96) - i
odja kil mindjer na lagua otca i na laba (T.M.) -. N.M. às vezes, o termo kabesa
não é expresso porque redundante, enquanto no verbo está já presente o traço
do reflexo.
kabesa-gros
n., *indivíduo de cabeça grande; cabeçudo; cabeçorra. (CABEÇA GRANDE).
N.M. lexia composta. N.S. V.B.
kabesa-seku
n., *calvo; careca. - Abo kabesa seku, nin kabelu bu tene! (T.M.) -. (deriv.
CABEÇA SECA). N.M. lexia composta.
kabesada
n., *pancada com a cabeça. (CABEÇADA). N.S. V.B.
kabi 1
v., *poder ser contido nele; competir. - i ta kabi djuis pa analiza kusa la, kazu
pur kazu (R95) -. (CABER). N.F. paroxítona, neol.
kabi 2
1.n., *nome atribuído ao combatente; chefe. - I pena nha mon ka iangasa kosta,
ami n’ lundju di bo, Samba, Kabi (J.D.) -. (CABÍ). N.F. oxítona; Balanta “kabí”
que significa chefe.
2.n., *título dado ao comandante das tropas do PAIGC, João Bernardo Vieira. -
i pensa kuma i prindi Kabi (C.P.) -.
kabidu
*móvel em que se penduram fatos ou chapéus. - I ta tira kil ropa di sai i pindra
na kabidu i toma si ropa di kasa i bisti (N.M.) -. (CABIDE).

286
kabra
n., *mamífero ruminante. - Kabra tene korda i ta rastal, baka misti i ka ta odja
(L.A.) -. (CABRA). N.S. bakiadur di kabra.
kabra di matu
n., *espécie de gazela pequena. I bistiba kuru di kabra di matu (L.S.) -. (deriv.
CABRA DE MATO). N.M. lexia complexa. N.S. kabra di matu burmedju, n.v.
“Cephalophus dorsalis”; kabra di matu garandi, n.v. “Cephalopus sylvicultor”.
kabra-matcu
n.m., *bode. (deriv. CABRA MACHO). N.M. lexia composta. N.S. V.B.
kabra-segu
n., *jogo de crianças. - Sukundi-sukundi, kabra-segu, aos mininu ka ta brinkal
(T.Dj.) -. (CABRA-CEGA). N.M. lexia composta. N.S. sin. podi-ben; sin.
sugundi-sugundi.
kabrianu
n., (CABO-VERDIANO). N.F. vd. kaberdianu. N.S. V.B.
kabrisindadi
n., *infidelidade feminina. (deriv. CABRA). N.S. V.M.
kabritu
n., *cria de cabra; cabra pequena. - Ki utru bin padi te sinku kabritu (T.M.) -.
(CABRITO).
kabritu pe di rotca
n., *comida confeccionada com carne de macaco. (deriv. CABRITO PÉ DE
ROCHA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
kabron
n.aum., *cabra grande; bode. (CABRÃO). N.S. V.B.
kabrondadi
n., *infidelidade masculina. (deriv. CABRÃO). N.S. V.M.
kabu
1.n., *fim; extremidade. - Mon di Timba ku ta da kabu di mi (J.D.) -. (CABO).
N.F. neol.
2.n., *feixe de fios metálicos. N.S. kabu di asu.
kabu di asu
n., *corda metálica. (CABO DE AÇO). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
Kabu-Verdi
n., *Nação irmã da Guiné-Bissau que ocupa o arquipélago de Cabo Verde com
os dois grupos de ilhas de Barlavento (Boavista, Sal, Santa Luzia, São Nicolau,
São Vicente, Santo Antão) e de Sotavento (Santiago, com a capital Praia,
Fogo, Maio, Brava). - Anos li na Junta Militar riba pa tras i ta signifika trai
mimoria di no ermons ku muri pa djustu kauza di libertason di Guine-Bisau ku
Kabu-Verdi (R98) -. (CABO VERDE). N.F. Kauberdi. N.S. Depois do golpe
militar de 14 de Novembro de 1980 na Guiné-Bissau as duas nações Guiné-
Bissau e Cabo Verde renunciaram o tratado de estreita colaboração dos
tempos da luta de libertação e começaram a seguir caminhos políticos
diferentes.
kacha
1.n., *objecto de forma rectangular ou quadrada; arca; cofre. - bu pudi kumpu
un kacha di blokus tras di barajen (Igr.I.) -. (CAIXA). N.F. neol.
2.n., kacha postal, *caixa do correio onde se coloca a correspondência de um
indivíduo. - Na ultimu pajina des libru bu na odja numeru di un kacha postal
(Igr.I.) -. (deriv. CAIXA POSTAL).

287
kacheru
n., *tesoureiro. (deriv. CAIXEIRO). N.S. V.B.; CAIXEIRO designa o vendedor a
retalho.
Kacheu
n., *Região da Guiné-Bissau que compreende os sectores administrativos de
Cacheu, Canchungo, Bula, Caió, S. Domingos e Bigene. A capital é Cacheu. -
komandanti rejonal i pulisia di Kacheu (R99) -. (CACHEU). N.F. Guin.,
paroxítona. N.S. Cacheu foi fundada em 1588: foi a primeira capital da Guiné-
Bissau entre os anos 1614 e 1859.
kachimbu
n., *objecto usado para fumar tabaco. (CACHIMBO). N.F. neol. N.S. V.B., sin.
kanhutu.
kachon
1.n.aum., *caixa grande; caixa de munições. - Kachon sta bas di polon, na lala
(L.S.) -. (CAIXÃO). N.F. neol. N.S. sin. kachoti.
2.n., *féretro; esquife; urna. - I tciga, i toka na kachon, kilis ku na lebal e para
(N.T.) -.
kachoti
n., *caixa de dimensões medianas. - I panha ki pumba i pui na kachoti (T.M.) -.
(CAIXOTE). N.S. sin. kachon.
kada
quant., *adjectivo indefinido que significa qualquer de entre dois ou mais. -
Kada bindidur kunsi si lugar - bentu inda na lebanu pa kada ladu di Mar
Adriatiku (N.T.) -. (CADA).
kada alguin
quant., *pronome indefinido. - kada alguin sta ku si pensamentu, pabia bu ka
pudi entra na kabesa di alguin (IN96) -. (CADA ALGUÉM). N.F. neol. N.S. sin.
kadakin.
kada bias
loc.adv., *cada vez. - no ten ke sta kada bias mas organizadu (R77) -. N.S. sin.
kadabes; bias é empréstimo por decalque das línguas africanas de substrato:
o termo que traduz [viagem] normalmente é hiperónimo de VIAGEM e de VEZ.
kada bias ke
con., *locução conjuntiva subordinativa que indica [temporalidade]; cada vez
que. - Asin kada bias ke polon pertu kai lagartisa ta dal volta, polon ta torna
mas (L.S.) -.
kada dia
loc.adv., *todos os dias. - i na kume kada dia un padas, i salga restu pa dia di
fomi (P.B.) -. (CADA DIA).
kada mis
loc.adv., *relativo à cada mês; que dura um mês. - arvuri ta padi frutu dozi bias
pa anu, un bias kada mis (N.T.) -. (CADA MÊS). N.S. sin. mensal.
kada ora
loc.adv., *cada momento. - Kada ora di nha bida, kada imajen di nha sunhu ala
n’ na barsau (T.Dj.) -. (CADA HORA).
kadabes
adv., *todas as vezes. (CADA VEZ). N.F. arc. N.S. V.B., sin. kada bias.
kadakin
quant., *pronome indefinido que significa cada um ou cada uma. - Si dus pusua
si barba pega fugu, kadakin ta paga di sil (L.A.) -. (CADA QUAL). N.S. sin. kada

288
alguin.
kadakual
quant., *qualquer pessoa. (CADA QUAL). N.F. neol. N.S. V.B., sin. kadakin.
kadaun
quant., *pronome indefinido. - Katcuru ka ta misti tarbadja, kadaun delis ta misti
manda n’utru (L.S.) -. (CADA UM).
kadaver
n., *corpo morto. - Anos, pa no kultura, djintis ka ta seta pa no maneja na
kadaver (R95) -. (CADÁVER). N.F. paroxítona, neol. N.S. sin. dufuntu 1.
kadeia
n., *prisão; calabouço; grilheta. - Notisia bin di lundju, kuma n’ sta na kadeia,
notisia bin di Guine, nha tera di mi, kuma n’ sta na kalabus (R.S.) -. (CADEIA).
N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin. kalabus.
kadera 1
1.n., *assento com costas para uma pessoa. - E toma gora un kadera bunitu-
bunitu e pui riba di koba (T.M.) -. (CADEIRA). N.F. neol.
2.n., *disciplina ensinada por um professor. N.F. neol.
kadera 2
n., *quadris e ancas; rabo; bunda. - Kabalu bon, ridia na kadera: nabiu (J.M.B.)
-. (CADEIRA). N.F. fam., neol. N.S. findi kadera; ratca kadera.
kaderneta
n., *carteira de apontamentos. - No tene un kaderneta di pupansa na nomi di
kada mininu (R95) -. (CADERNETA). N.F. neol.
kadernu
n., *conjunto de folhas de papel sobrepostas em forma de livros, que serve
para apontamentos ou exercícios. - Kil dinheru, la ku n’ ta kumpra nel nha
kadernus, nha livrus pa ba skola (IN96) -. (CADERNO). N.F. neol.
kadiadu
n., *fechadura móvel. - i konsigui rebenta kil kadiadu to ke e konsigui liberta
Nino dentru di kil prizon (C.P.) -. (CADEADO).
kadidju
n., *franja; filactérias; atacador. - e ta ronka ku kadidju garandi na se ropa (N.T.)
-. (CADILHO).
kadjabrandadi
n., *comportamento de alguém que busca sempre novos parceiros sexuais; má
vida. - Pupas di saia nobu kunfundiu kabesa, son gustu di kadjabrandadi (J.D.)
-. N.S. sin. paka-paka.
kadjigui
n., *sítio da floresta onde se extrai o óleo de palmeira dendê; lugar de encontro
na floresta para beber vinho de palma. - Ora ki sol mansi, dunu di tceben i ta
mandurga ku si mindjeris pa kadjigui (F.M.) -. N.F. oxítona; Bijagós “kadjigué”
que designa esse sítio.
kadjiki
n., punhado de comida. I pul di sil un kadjiki djustadu, na pratu (R95) -. N.S. sin.
mundu di bianda.
kadju
1.n., *árvore da família das Anacardiáceas; acajueiro; cajueiro. - No sibi kuma
kadju gosi i na toma konta di matu (R95) -. (deriv. CAJU). N.F. oxítona. N.S.
kadju é o fruto; kastanha di kaju ou kuku di kaju é a semente, pe di kadju é
a árvore: n.v. “Anacardion occidentalis”.

289
2.n., *fruto do cajueiro; acaju. - Mbruta di kadjus ke na pruduzi dja (R95) -.
(CAJU).
3.n., *bebida alcoólica extraída do fruto. I ta sinta i na bibi se kadju (R98) -. N.S.
iagu di kadju.
kafe
1.n., *bebida preparada com a semente do cafeeiro; estabelecimento onde se
serve essa bebida. - N’ ba tarbadju n’ fikau pa dal kafe (J.D.) -. (CAFÉ). N.F.
oxítona.
2.n., *fruto ou drupa do cafeeiro, planta da família das Rubiáceas. N.S. n.v.
“Coffea arabica”.
kafriela
n., *prato de frango assado à cafreal. - Ora ku bu na fasi kafriela di galinha, bu
na randja galinha, bu randja limon, malgueta, sebola, gustu, mantega o oliu di
kusinha (N.M.) -. (CAFRIELA). N.F. paroxítona.
kafumban
n., *grande mentira. - Ka bu disa bu pursor mitiu kafumban na kabesa
(Cecomes). N.S. konta kafumban; sin. mintida.
kai
1.v.intr., *perder o equilíbrio e ir ao chão; dar queda; tombar. - baldu kaplil i kai
dentru di fonti (N.M.) -. (CAIR). N.F. paroxítona. N.S. kai guera; kai tcai; kai
tcumblut; kai tutc; kai uap; kainti.
2.v.intr., *acabar; cessar de existir; decair. - Na Beljika i kabadu aos ku lei di
servisu militar obrigatoriu; i kai asin un di mas antigu lei (R95) -.
kai guera
coloc., *atacar alguém de surpresa; agredir. - Sai, ba kai guera na rua randjau
kunfuson: kila ku manda anos gosi no sta kontra kaza-dus (IN96) -. (deriv. CAIR
EM GUERRA).
kai konhos
coloc., *cair desamparadamente, batendo o traseiro no chão. (deriv. CAIR).
N.S. V.M.
kai rus
coloc., *cair desamparadamente de barriga para baixo. (deriv. CAIR). N.S. V.M.
kai tcai 1
1.coloc., *cometer ou praticar adultério; violar a fidelidade conjugal. - Bo obi ke
ku kontadu: ka bu kai tcai (N.T.) -. (deriv. CAIR).
2.coloc., *corromper-se. - Si bu tokan palmu, n’ na kai tcai (R95) -. N.S. fasi
kadjabrandadi.
kai tcai 2
n., *violação do compromisso conjugal; adultério. - dentru di korson di alguin ku
ta sai pensamentu mau, furtu, matansa, kai tcai (N.T.) -. (deriv. CAIR).
kai tcumblut
coloc., *cair em cheio. (deriv. CAIR). N.F. vd. tcumblut. N.S. V.A.
kai tutc
coloc., *cair mesmo com ruído. - i ta kapli i kai tutc (T.M.) -. (deriv. CAIR).
kai uap
coloc., *cair como o ruído dum objecto entre os ramos. (deriv. CAIR). N.F. vd.
uap. N.S. V.A.
kaia
v.tr., *pintar com cal diluída em água. (CAIAR). N.F. proparoxítona, neol. N.S.
V.B.

290
kaiadu
part., *revestido com cal; branqueado. - Pabia bo parsi kaza di nteru kaiadu
(N.T.) -. (CAIADO). N.F. neol.
kaiambra 1
v., ter brecas ou cambras. - Nha pe kaiambra (G.D.) - (deriv. CÃIBRA).
N.S.V.D.
kaiambra 2
n., *contracção espasmódica de certos músculos; breca. - Ku bu mon di
kaiambra, bu diskisi kuma es mundu i son mangason (E.D.) -. (CÃIBRA). N.F.
paroxítona.
kaiason
n., *branqueação. (CAIAÇÃO). N.F. neol. N.S. V.B.
kaida
n., *queda; ruína. - raiu lumia tapada, noti kunsa kaida (J.B.) -. (CAÍDA). N.F.
paroxítona. N.S. kaida di sol.
kaida di sol
1.n., *um do quatro ponto cardeais, aquele onde o sol tem o seu ocaso; poente;
ocidente. - Manga di djinti na bin di saida ku kaida di sol (N.T.) -. (deriv. CAÍDA
DO SOL). N.M. lexia complexa. N.S. sin. oesti.
2.n., *o tempo do dia que corresponde ao pôr do sol. - N’ disdja kaida di sol, n’
disdja djumbai (O.S.) -.
kaidu
1.part., *feito cair; tombado. - i pa kilis bumba ta bin kaidu na si kaza, no na pidi
pa i konsola (R98) -. (CAÍDO). N.F. paroxítona.
2.adj., *triste; abatido.
kaidur di tcai
n., *pessoa casada que tem voluntariamente relações sexuais com um terceiro;
adúltero. - Kilis ku ta fasi suma katcur e ten ku fika fora, ku kaiduris di tcai, ku
mataduris, ku kilis ku gosta di konta mintida (N.T.) -. (deriv. CAIR). N.M. lexia
composta.
kainti
v.caus., *fazer cair alguém; fazer com que alguém se engane. (driv. CAIR).
N.S. V.A.
kaioia
n., *supuração entre o dente e o alvéolo; piorreia. N.F. proparoxítona. N.S. V.M.
kakandja
n., *espécie de tainha estriada; peixe fumado. - Ami i rasa kakandja: si bu
negan kuatru fresku pa un pes bu na bin kumpran un son seku pa un pes (T.M.)
-. N.S. n.v. “Liza sumerili”; sin. teinha.
kakre
n., *crustáceo da ordem dos decápodos, de tamanho menor que o caranguejo.
- kakre fala karanguis pa i bai gueria ku sapu (T.M.) -. (CANCRO). N.F. kakri.
N.S. n.v. “Uca tangeri”; CANCRO ou CÂNCER designa o signo zodiacal do
Caranguejo.
kakri
n., - I bai larga suur na mar pa tisi bagri o kakri, kil son ku seta ridia (T.Tc.) -.
(CANCRO). N.F. vd. kakre. N.S. n.v. “Uca tangeri”.
kaku
1.n., *crânio; cabeça. - bu na toma e kaku di santcu bu ieki na iagu (R95) -.
(CACO).

291
2.n., *pedaço de louça; coisa sem valor.
kakuba
1.n., *variedade de serpente muito venenosa. - mortu buli na moransa ku
malbadesa di kakuba (H.M.) -. (CACUBA). N.F. Guin. N.S. kakuba pretu;
kakuba verdi.
2.n., *pessoa má. - Purtantu i ka utru Partidu ke kunsa lanta aonti ke na bin
sinanu kuma ke no didi fasi na PAIGC pa tira kakubas (R99) -.
kakuba pretu
n., *é a serpente que normalmente se encontra no chão. (CACUBA PRETO).
N.F. Guin. N.S. V.A.
kakuba verdi
n., *serpente de cor verde, muito venenosa, que vive sobretudo nas palmeiras
e mal se distingue das suas folhas. (CACUBA VERDE). N.F. Guin. N.S. V.A.,
n.v. “Dendraspis viridis”; sin. kobra di palmera.
kal 1
1.con., *conector interrogativo que introduz um frase interrogativa directa. - ma
kal ku mas gosta del? (R95) -. (QUAL).
2.con., *conector interrogativo que introduz um frase interrogativa indirecta. - e
ta fasi es dus festas sin sibi kal ki objectivu di e festa (N.T.) -.
kal 2
n., *substância cáustica que se obtém pela redução dos carbonatos calcários;
cal apagada. (CAL; CALES; CAIS). N.S. V.B.
kal anu
con., *locução interrogativa que indica o tempo do processo ou da acção;
quando. - a partir di kal anu ki ki pe di kadju na kunsa ba ta furnisil? (IN96) -.
(QUAL ANO).
kal dia
con., *locução interrogativa que indica o tempo do processo ou da acção;
quando. - Kal dia ku padja djuntadu ku fugu si ka kema ki misti? (L.A.) -. (QUAL
DIA).
kal ora
1.con., *locução interrogativa directa que indica o tempo do processo ou da
acção; quando. - Rabi, kal ora ku bu tciga li? (N.T.) -. (QUAL HORA).
2.con., *locução interrogativa ou adverbial que forma uma frase interrogativa
indirecta. - I punta elis kal ora ki fika mindjor. (N.T.) - Bu ka ta sibi kal ora ku n’
na bin (N.T.) -. (QUAL HORA).
kal tempu
con, *locução interrogativa que indica o tempo do processo ou da acção;
quando. - Kontanu kal tempu ku es kusas na kuntisi (N.T.) -. (QUAL TEMPO).
kala 1
v., *estar em silêncio. - n’ kala n’ ka falal nada (N.M.) -. (CALAR). N.S. kala
boka; kau kala.
kala 2
n., *trança de cabelo. (deriv. CALA). N.F. naut. N.S. V.B.; CALA designa uma
corda para arrastar redes.
kala 3
intens., *adjunto de intensidade que acrescenta o sentido de ênfase. - Oh
mama, borgonha mas morte, kala (C.S.) -. (deriv. CALAR).
kala boka
coloc., *silenciar; silenciar-se, calar o bico. - no na kala boka, no ka na papia

292
nada, pabia, si no na bin papia, e na fala no na miti boka (R99) -. (CALAR A
BOCA).
kala-kaladu 1
coloc., *calar o bico; silenciar-se. (CALAR CALADO ). N.S. V.A.
kala-kaladu 2
n., *silêncio total; ausência de ruído. - E sinta tudu, tudu kala-kaladu (T.M.) -.
(deriv. CALA CALADO). N.M. lexia composta.
kalabus
n., *prisão; lugar de detenção provisória. - No na kababa tudu pa mitidu na
kalabus, pa e fasi ke ke misti (R98) -. (CALABOUÇO). N.F. oxítona. N.S. sin.
kadeia.
kalabuseru
n., *pessoa que está detida em prisão; prisioneiro. - dus mil i kinhentus
kalabuserus tambe e na bai libertadu (R95) -. (deriv. CALABOUÇO). N.S. sin.
prizoneru.
kaladu!
interj., *interjeição que exprime [silêncio]; caluda! silêncio!. (CALADO). N.S.
V.A.
kalanta
v.caus., *fazer calar alguém; acalentar; aplacar. - pa bo pudi kalanta ki tulus ku
ka sibi nada (N.T.) -. (deriv. CALAR).
kalantadu
part.caus., *feito calar. - basofus nan e na kalantadu dun bias (L.Cat.) -. (deriv.
CALAR).
kalda
1.n., *ingrediente à base de polpa de tomate concentrado, muito utilizado na
cozinha guineense. - bu ta fasi arus branku o rafogadu branku, si bu misti, bu ta
rafoga ku kalda (N.M.) -. (CALDA).
2.n., *mosto de cana sacarina.
kalderada
1.n., *guisado de peixes misturados à moda dos pescadores. (CALDEIRADA).
2.n., *guisado de cabrito. - kalderada di kabritu -. N.S. V.A.
kaldu
n., *água fervida com carne, peixe, hortaliça, ou outra substância nutritiva;
molho. - e torkia kil bianda ku ka teneba kaldu (A.P.) -. (CALDO). N.S. kaldu
blufu; kaldu di mankara; kaldu di pis; kaldu di tceben.
kaldu blufu
n., *molho preparado só com limão e malagueta. (CALDO BLUFO). N.F. Guin.
N.M. lexia composta. N.S. V.A.
kaldu di mankara
n., *molho muito espesso preparado a partir da pasta de amendoim. - N’ kume
suma bos, kaldu di mankara (J.L.R.) -. (CALDO DE MANCARRA). N.M. lexia
complexa.
kaldu di pis
n., *molho feito com peixe. (deriv. CALDO DE PEIXE). N.M. lexia complexa.
N.S. V.P.
kaldu di tceben
n., *molho espesso feito com a polpa do chabéu cozida e triturada em pilão. -
kusinha kaldu di tceben ku galinha (N.M.) -. (CALDO DE CHABÉU). N.M. lexia
complexa.

293
kalendariu
1.n., *publicação anual em forma de livro ou de tabela que contém os dias, as
semanas e os meses com as festas e as fases da lua; almanaque. - Es
kalendariu ta apoia es kampanha atraves di sujestons di manera kuma ku bo
dibi di tarbadja ku grupus (Cecomes) -. (CALENDÁRIO). N.F. proparoxítona.
2.n., *as tarefas que há a fazer. - Asin, pa kumpri kalendariu di se ajenda, un
delegason di direson pulitika nasional di Junta Militar fasi un runion di
sklarisimentu (R98) -.
kaleron
n., *caldeira de bordas altas onde se cozinha. - bu toma kombe bu laba bu
largal dentru di kaleron (N.M.) -. (CALDEIRÃO). N.S. katcu-kaleron; mon di
kaleron.
kaleronsinhu
n.dim., *diminutivo de caldeira. - Logu kin ki ta ronia iran i ta lanta i pega sangra
di galinha i pega garafa di kana ku kaleronsinhu i finka dianti di iran i papia i pui
kana na boka i burfa na iran i panha bianda i uaga dianti di iran (N.M.) -. (deriv.
CALDEIRÃO).
kalfata
v.tr., *vedar com estopa ou outra substância as fendas dos barcos.
(CALAFETAR). N.S. V.B.
kalfatadu
part., *vedado com estopa ou outra substância. (CALAFETADO). N.S. V.B.
kalfatadur
1.n., *instrumento para calafetar. (CALAFETADOR).
2.n., *a pessoa que calafeta. (CALAFATE). N.S. V.B.
kalidadi
n., *característica ou propriedade; espécie; classe. - Sinema ki ten na Bisau i di
bachu kalidadi (P.dosS.) -. (QUALIDADE).
kalise
n., *vaso sagrado, sob a forma de um copo grande com pé, usado na
celebração da Missa. - I na toma kalise, i sugural i ialsal un bokadu (L.Cat.) -.
(CÁLICE). N.F. proparoxítona, neol.
kalka
1.v.tr., *pisar com os pés. - I pa kalka tcon diritu tok i tesu kun (F.J.) -.
(CALCAR). N.S. sin. kumprimi.
2.v.tr., *desprezar. - Ka bo kalka strandjeru, nin orfon nin viuva (Igr.I.) -.
kalkanhada
n., *parte de trás do pé. - Pes tene pata di pe, pitu di pe, kalkanhada, udjus di
pe (N.M.) -. (CALCANHAR).
kalker
1.quant., *pronome indefinido. - Si kalker di bos sibi di algun kusa, bo konfesal
gosi (Igr.I.) -. (QUALQUER; QUAISQUER). N.F. vd. kualker.
2.quant., *adjectivo indefinido. - Bu pudi fika li, bu mora na kalker kau ku bu
misti (Igr.I.) -.
kalkula
1.v.tr., *fazer a conta; avaliar. - I metudu di Hondt ki uzadu pa kalkula numeru di
diputadus
(P.dosS.) -. (CALCULAR). N.F. paroxítona, neol.
2.v.tr., *avaliar, estimar. - e ka ta kalkula ke ku un funsionariu ta ganha (IN96) -.
3.v.intr., *fazer cálculos matemáticos. - No kunsa sina na Kriol, skirbi, kalkula

294
esetera na prumera ku segunda klasi (MR98) -. N.S. sin. fasi kalkulu.
kalkuladur
1.n., *máquina automática para fazer operações de aritmética; calculadora.
(CALCULADOR).
2.n., *pessoa que calcula. (CALCULADOR). N.S. V.B.
kalkulu
1.n., *plano; conjectura. - Kadakin fika i na fasi kalkulu di serka n’utru (A.P.) -.
(CÁLCULO). N.F. proparoxítona, neol.
2.n., *acção de calcular; conta.
kalma 1
1.v.tr., *tranquilizar; serenar. - Asin Levita e kalma tudu djintis (Igr.I.) -.
(CALMAR; ACALMAR).
2.v.intr., *ficar calmo. - Nha fidju, kalma son (F.J.) -.
kalma 2
1.n., *tranquilidade. - tudu kuri na ma garandi trankilidadi, na ma garandi kalma
(R95) -. (CALMA).
2.n., *calmaria; bonança. - Bardadi i suma kalma na iagu, tudu manera ku bu na
murgudjal, i ta sai riba (L.A.) -. N.F. naut.
kalma 3
n., *cabaça pequenina com asa que se usa como medida, copo, ou colher. - i
bai buska un kalma di nata (M.K.) -. N.F. Mandinga “kàlamaa” que designa uma
cabaça pequenina utilizada como colher.
kalmanta
v.caus., *fazer tornar calmo. - i kalmanta mar (L.S.) -. (deriv. ACALMAR;
CALMAR).
kalmon
n.aum., *colherzinha de abóbora; cabaçozinho com asa. - I na buli kaleron ku
kalmon (J.L.R.) -. N.F. Mandinga “kàlamaa”.
kalmu
adj., *tranquilo; sereno. - Di festa kalmu i inofensivu, karnaval di Bisau bida
violensia (P.dosS.) -. (CALMO).
kaloteru
n., *mau pagador. (CALOTEIRO). N.S. V.B.
kalsa 1
v.tr., *usar sapatos ou sandálias. - e kalsa bon sapatus e tualeta bai kontra ku
se namoradus (N.M.) -. (deriv. ENCALÇAR). N.S. ENCALÇAR significa seguir
as peugadas de.
kalsa 2
n., *peça de roupa masculina e feminina. - Omis bidjugu tambi ka ta bisti kalsa
nin kamisa, so panu ke e ta mara na rabada (N.M.) -. (CALÇAS).
kalsinha
n., *peça de vestuário interior das mulheres. - Mininus femia na kasa e ta sta
son ku kalsinha (N.M.) -. (CALCINHAS).
kalson
n., *calças curtas. - utrus gosta di tcakual o kalson (N.M.) -. (CALÇÃO). N.S.
sin. tcakual.
kalu
n., *endurecimento da pele. - Bo ka fiansa na ninguin si i ka sedu na bo mons di
kalu (G.F.) -. (CALO).
kalur

295
1.n., *qualidade do que é quente; suor. - sol i ta lanta, i ta iardi ku si kalur (N.T.)
-. (CALOR). N.S. sin. kentura.
2.n., *suor; esforço. - bu ka sibi kuma n’ kansa pa kumpu es orta, i ku nha kalur
(P.B.) -. (deriv. CALOR). N.S. kalur é hiperónimo de CALOR e de SUOR; sin.
suur.
kalura
1.v.intr., *aquecer-se. - Pis i sta na iagu, ma i kalura (L.A.) -. (ACALORAR-SE).
2.v.intr., *fadigar-se; adquirir à custa de suor. - Kantu djinti ke kalura pa bo,
kantu djinti ke rapati pa bo (R.S.) -. (deriv. ACALORAR-SE). N.S. kalura é
hiperónimo de ACALORAR-SE e de SUAR.
kama
n., *móvel onde as pessoas se deitam para dormir ou descansar; leito; colchão.
- E bai djanan e ba kamba na kama e dita (T.M.) -. (CAMA).
kamabi
n., *nome dado aos adultos bijagós da classe de idade que acaba de sair das
cerimónias de iniciação. - Djintis tcomadu kamabi i djintis ke bai dja fanadu e
sai nelmalgosadu (F.M.) -. (CAMABI). N.F. Guin., oxítona.
kamalion
n., *sáurio da família dos Camaleontídeos, com a característica de mudar de
cor conforme o ambiente circundante. - Kamalion bida i na ndjenha ku ianda
kinti-kinti ma i ka pudi (A.P.) -. (CAMALEÃO). N.S. n.v. “Chamaleon”; sin.
nhoto.
kamara 1
n., *edifício da cidade de Bissau onde estão instalados os serviços
administrativos. - funsionariu di Kamara ku puntan es (R96) -. (CÂMARA). N.F.
proparoxítona.
kamara 2
n.f., *amiga; comadre. - Eh, nha kamara! ke ki teneu? (Cecomes) -.
(CAMARADA). N.S. sin. kamarada.
kamarada
n., *tratamento entre militares ou entre filiados de certos partidos políticos,
como o PAIGC; companheiro; companheira. - Kamarada iermons ku djintis ke
na sukutanu (R98) -. (CAMARADA). N.S. sin. kamara.
kamaradia
n., *camaradagem; convivência amigável entre camaradas; amizade. -
Kamaradia ta odjadu tan entri biderus ku kumpraduris (P.dosS.) -. (deriv.
CAMARADAGEM). N.F. paroxítona.
kamaron
n., *crustáceo decápode. - Kamaron i ka bon dichal firbi tciu (R96) -.
(CAMARÃO). N.S. n.v. “Penaeus setíferus”.
kamati
1.n., *fruto do tomateiro, muito usado em culinária; tomateiro. - Utrus ta fasi orta
di kamati (N.M.) -. (TOMATE). N.F. tomati.
2.n., pe di kamati, *tomateiro. N.S. n.v. “Licopersicum esculentum”.
kamba
v.intr., *atravessar; mudar. - iagu intci lagua, manera di kamba ka ten (Dea) -
alguin ta namora pa pasa tempu, si i odja utru mindjor i kamba i bai pa kila la
(IN96) -. (deriv. CAMBAR). N.S. CAMBAR, arc. náut., significa [ mudar de um
bordo para outro as velas de uma embarcação]; no Português moderno houve
uma mudança semântica e CAMBAR significa [andar com as pernas tortas].

296
kamba lua
coloc., *atrasar-se o período menstrual. (deriv. CAMBAR A LUA). N.S. V.M.
kambafugu
n., *calças curtas, a meio da perna. (deriv. CAMBAR O FOGO). N.S. V.M.
kambansa
n., *deslocação ou viagem à outra margem do rio; passagem. - Paskua signifika
kambansa di katiberasku pa liberdadi (L.Cat.) -. (deriv. CAMBAR).
kambanta
1.v.caus., *transportar de uma margem para outra ou de um sítio para outro. -
Si bu ka na ba konta pasada, ami n’ na kambantau (T.M.) -. (deriv. CAMBAR).
2.v.caus., *contagiar, no caso de uma doença. - Lembra kuma, si miskitu murdi
alguin duenti, ku sta ku paludismu, i ta bai murdi utru alguin san, la i ta
kambantal duensa (Igr.I.) -.
3.v.caus., *dizer alguma coisa com engano, fazer algo depressa para enganar
alguém; aldrabar. N.S. sentido fig.
kambantadu
1.part.caus., *transferido; feito passar. (deriv. CAMBAR).
2.part.caus., *enganado. N.S. V.A.
kambantadur
n., *transportador. - I bin odja kambantadur kambanta si kumpanheris (T.M.) -.
(deriv. CAMBAR).
kambardar
n., *tubo de borracha, cheio de ar, que se utiliza nas rodas dos veículos, como
as bicicletas, os automóveis. (CÂMARA-DE-AR). N.S. V.A.
kambia
v., *passar líquidos de um vaso para outro; transvasar. - bu ta kunsa kambia
gora ki iagu di ferba di galinha na galinha djuntu ku ki iagu di kamaron (R96) -.
(CAMBIAR). N.F. proparoxítona.
kambiadu
part., *transvasado; trocado; entornado. (CAMBIADO). N.S. V.B.
kambiu
1.n., *troca de moedas e notas nacionais por estrangeiras e vice-versa.
(CÂMBIO). N.F. proparoxítona, neol.
2.n., *troca de produtos. - Djinti ki ta furta i ta fasi kambiu: i tene djinti di
Senegal, di Laguine, kil djinti la e ta furta e ta tisi e na fasi kambiu (R95) -.
kambletc
1n., *cabaça quebrada; coisa velha. - Si bu misti kambletc, bu na kebra kabas
(L.A.) -.
2n., *varicela, varíola. N.S. Antigamente era costume ligar um pedaço de
cabaça ao corpo do doente para ele se tornar são.
kambota
n., *peça de motor que transforma o movimento rectilíneo em movimento de
rotação. (CAMBOTA). N.S. V.B.
kambraia
n., *tecido muito fino de algodão ou de linho. (CAMBRAIA). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B.
kambua
n., *cercado à beira-mar para onde entra o peixe durante a maré alta. - Un pis
ku ta dana kambua (L.A.) -. (CAMBOA; GAMBOA). N.F. paroxítona.
kamelu

297
n., *mamífero ruminante da família dos Camélidas, adaptado a vida nos
desertos devido a sua capacidade de armazenar água no corpo; dromedário. -
Djon ta bistiba ropa di kamelu tisidu (N.T.) -. (CAMELO). N.F. neol. N.S. n.v.
“Camelus”.
kaminhu
1.n., *via de comunicação que vai de um lugar a outro. - N’ bai te na kaminhu, i
kuntinua pega nha tras (N.M.) -. (CAMINHO). N.S. kaminhu iabri; mundu
kaminhu; pega kaminhu; pirdi kaminhu; pumba di kaminhu; sin. strada.
2.n., *direcção; rumo. - nin ku sol noti, sukuru iabri si mantu, n’ na lumiau
kaminhu (T.Tc.) -.
kaminhu iabri
coloc., *ter sorte; ser afortunado; facilitar, dando perspectivas novas. - si
kaminhu iabri, i pudi safau manga di mistida (J.S.) -. (deriv. O CAMINHO
ABRIU-SE).
kamion
n., *viatura automóvel pesada destinada ao transporte de mercadorias e
pessoas; caminhão. - I fusi i bai Purtugal i manda dus kamion (IN96) -.
(CAMIÃO).
kamisa
n., *peça de vestuário para tronco e braços. - Kamisa ku pertau i kansadu bisti
(L.A.) -. (CAMISA).
kamisa di punhu
n., *camisa de manga comprida. (deriv. CAMISA DE PUNHO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
kamisa di soka
n., *vestido de renda branco utilizado pelas mulheres durante as cerimónias de
choro. (deriv. CAMISA DE SOCAR). N.M. lexia complexa. N.S. V.M.
kamisinha 1
n., *camisa de Vénus ou preservativo. - I sibidu kuma uzu di kamisinha ta
lantanda manga di purblema na metadi di no populason (Cecomes) -.
(CAMISINHA). N.F. fam. N.S. sin. prezervativu.
kamisinha 2
n.dim., *camisa pequena de crianças. (CAMISINHA). N.S. V.A.
kamisola
n., *peça de vestuário. - E pui fiu na garganti e bisti kamisola (N.M.) -.
(CAMISOLA).
kamisola di friu
n., *peça de vestuário de lã ou de outro material que se veste durante o tempo
de frio. (deriv. CAMISOLA DE FRIO). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
kamisoti
n.aum., *albornoz; vestido usado normalmente pelo povo Fula e Mandinga. -
Utru chefis di familia da ofertas pa tarbadju: sinkuenta basias ku kinhentus i
trinta kamisotis di saserdotis (Igr.I.) -. (CAMISÃO).
kampa 1
v., *pôr acampamento; armar tendas. (ACAMPAR). N.F. akampa. N.S. V.B.
kampa 2
n., *sepultura; pedra que cobre a sepultura. (CAMPA). N.S. V.B.
kampada
n., *campo extenso e plano onde cresce o colmo destinado à cobertura das
palhotas; planície. - Kampada ku bu nega, la ku bu padja di kume sta nel (L.A.)

298
-. (deriv. CAMPANHA).
kampadu
part., (ACAMPADO). N.S. V.B.
kampainha
n., *pequena sineta. - Kil po i ta fiadu kampainha nel des di bas te na riba, i ta
sobra son nunde ki na pega (N.M.) -. (CAMPAINHA). N.F. paroxítona. N.S. sin.
djaun.
kampamentu
n., *estacionamento com tendas ou com barracas de campanha. - karni di ki
limaria i ta kemadu fora di kampamentu (N.T.) -. (ACAMPAMENTO).
kampana
n., *sino. (CAMPANA). N.S. V.B; kampana é hiperónimo de CAMPANA e de
SINO; sin. sinu.
kampanha
n., *conjunto de operações para um determinado fim. - Tudu kriansa di tabanka
bai kampanha di vasina (Minsap) -. (CAMPANHA).
kampionatu
n., *prova desportiva em que o vencedor recebe o título de campeão. - No tciga
un ora ku kampionatu nasional ka pudi sedu sin (IN96) -. (CAMPEONATO).
N.S. kampionatu di difezu.
kampionatu di difezu
n., *diz-se de um torneio de futebol muito comum na Guiné-Bissau, praticado
nos bairros. - nin ki tcuba na tcubi djinti ta firma na lugar so pa djubi djugu na
kampionatu di difezu (IN96) -. (deriv. CAMPEONATO DE DEFESO). N.M. lexia
complexa.
kampu
1.n., *espaço livre; campina; terreno lavrado ou destinado à agricultura. - Ora
ke bai pa kampu, n’ ta leba elis kusa, kumida pa ba djuda elis labur (IN96) -.
(CAMPO). N.F. kampu kinti.
2.n., *arena; campo de jogo. - Dembo ientra kampu i na sardia di un ladu pa
utru (Dea) -.
3.n., *conjunto de acontecimentos; assunto. - Kampu kinti!, n’ medi, n’ medi
muri gosi (J.A.) -.
kampu di aviason
n., *aeroporto. - Si bu misti bai kampu di aviason, ki ta faladu kuma ala ki
autorut, dus karu ka pudi nkontra la (C.P.) -. (deriv. CAMPO DE AVIAÇÃO).
N.M. lexia complexa. N.S. sin. eroportu.
kampu kinti
coloc., *diz-se de um ambiente que se tornou difícil por vários motivos, como,
por exemplo, uma situação de guerra, de discórdias, de desordem; dificuldade.
- Ma nin si kampu kinti, ka bu disa djintis tculiu dedu, sinta bu susega, mindjor
dia i na bin (T.T.) -. (deriv. CAMPO QUENTE).
kampunes
n., *pessoa que vive ou trabalha no campo. - un politika nde ke pudi djuda no
kampunes (IN96) -. (CAMPONÊS). N.F. oxítona, neol. N.S. sin. labradur.
kamufla
v., *dissimular; disfarçar; esconder. - N’ na kamufla pa ka Edjipsius raparan
(A.T.) -. (CAMUFLAR). N.F. neol.
kan
intens., *adjunto de intensidade com a função de marcar o grau superlativo ou

299
de especificar a força de uma acção. - Pabia si no bai to ki no miti fugu na ki
padja ku seku kan i fugu lanta li, anos son no ka na pudi pagal (C.V.) -. N.S.
firma kan.
kana 1
1.n., *bebida alcoólica feita através da maceração e fermentação da cana-de-
açúcar; aguardente de cana. - sinku litru di kana (N.M.) -. (CANA). N.S. sin.
grogu; sin. kana-bordon; sin. nguli-bu-nhinhi.
2.n., *planta herbácea, originária do Sudoeste asiático, muito apreciada pelo
valor da sacarose que fornece. - N’ tene un orta di kana (F.M.) -. (deriv. CANA-
DE-AÇÚCAR). N.S. n.v. “Saccharum officinarum”.
kana 2
1.n., *planta tropical da família das Gramíneas, de caule fistuloso e longo; caule
dessa planta; bambu. - Kana seku ka ta dobradu. (L.A.) - Lebri bai korta kana di
bambu kumpridu (L.S.) -. (CANA). N.S. kana di palmera; sin. bambu.
2.n., *o caule do milho ou de outras plantas compridas; bengala. - Alguin dan
un kana ku parsi suma regua (N.T.) -. (CANA).
kana di palmera.
n., *ramo ou caule de uma espécie de palmeira, que se utiliza no fabrico de
mobília. N.M. lexia complexa. N.S. V.A., sin. mantampa di sera.
kana di Purtugal
n., *aguardente; bagaçeira. (deriv. CANA DE PORTUGAL).
kana-bordon
n., (CANA-BORDÃO). N.F. vd. bordon. N.M. lexia composta. N.S. V.A.
kanafistra
n,, *planta da família das Leguminosas. (CANAFÍSTULA). N.S. V.B., n.v.
“Cassia sieberiana”.
kanadja
n., *escória social; gente desprezível; patife. - E kanadja tene forsa (F.J.) -.
(CANALHA).
kanadjada
n., *canalhice. (CANALHADA). N.F. neol. N.S. V.B.
kanal
n., *escavação natural ou artificial por onde corre a água; tubo; cano. - bu pudi
fasi un kanal ku dus ripas o bu pudi findi bambu garandi na metadi (Igr.I.) -.
(CANAL).
kanaliza
v.tr., *dirigir, especialmente líquidos, por tubos, canos ou canais. - Pa i randja
manera di kanaliza kil iagu susu di fera (R98) -. (CANALIZAR). N.F. neol.
kanalizason
n., *conjunto de canos para a distribuição de água ou gás. - ikipamentus di
kanalizasons pa konstruson di kasas (R98) -. (CANALIZAÇÃO). N.F. neol.
kanape
n., *termo genérico que designa um assento sem braços e sem encosto feito
com fibras vegetais tecidas ou com tiras de plástico; liteira. - e tisil um omi
ditadu na kanape ku duensi (N.T.) -. (deriv. CANAPÉ). N.F. oxítona. N.S.
CANAPÉ designa um assento com braços e encosto.
kandabu
n., *cinto de trepar às palmeiras. - Palmera ta sibidu ku kandabu (J.L.R.) -. N.F.
arc. N.S. sin. korda di sibi palmera.
kanderu

300
n., *instrumento para iluminar, normalmente composto de pavio embebido em
petróleo ou gasóleo; candeia. - Ora ki djintis na djumbai di noiti, e ta sinta
djuntu na un kau kadakin ku si banku, e sindi vela o kanderu, kil ki alguin tene
(N.M.) -. (CANDEEIRO). N.S. sin. kandia.
kandia
n., *lâmpada composta de torcida embebida em petróleo ou gasóleo;
candeeiro. - N’ ta sinti bu udju na lus di kandia di kabesa di kama (F.S.) -.
(CANDEIA). N.F. paroxítona. N.S. sin. kanderu.
kandidatu
n., *pretendente a um emprego ou dignidade. - i ka konsigui nganha kandidatu
di guvernu (P.dosS.) -. (CANDIDATO). N.F. neol.
kandja
n., *fruto do quiabeiro, arbusto da família das Malváceas; quiabo. - Kandja
bedju nunka i ka ta kusinhadu ku el (L.A.) -. (CANJA). N.F. Guin.; Mandinga
“kánja” que designa esse fruto. N.S. n.v. “Hibiscus abelmoschus esculentus”.
kandjirba
n., *sedimento do óleo de palma. - Si no kua iagu di tceben, no ta fika ku
kandjirba, no ta tira karus, no ta mundul, no ta sekal, i ta sirbi pa fasi kaldu
(J.L.R.) -. N.F. oxítona; Bijagós “kandjiribá” que designa a borra do óleo de
palma.
kandonga 1
1.n., *transporte misto de mercadorias e de passageiros por via terrestre. -
Mandurgada Ntori karga si autofolanti ku si kartas na mon i na djanti pa bai
panha kandonga pa rejon (M.J.) -. (deriv. CANDONGA).
2.n., *espécie de bebida, normalmente alcoólica, composta com a mistura de
vários líquidos.
kandonga 2
n., *contrabando; negócio ilícito. (CANDONGA). N.S. V.B., sin. kontrabanu;
klando.
kandongueru
n., *condutor ou proprietário de transporte misto; comerciante ilícito.
(CANDONGUEIRO). N.S. V.B.
kaneka
1.n., *pequeno vaso cilíndrico, com asa lateral, para servir líquidos. - E pudi bibi
na mesmu kaneka (Cecomes) -. (CANECA).
2.n., *medida de arroz, cujo conteúdo é meio ou um quilograma, conforme a
tradição. - Bu na randja siti-burmedju, un kilu di nhelen, ku sedu dus kaneka di
nhelen (R95) -.
kanela
n., *face anterior da perna, desde o joelho até ao pé. - Bu kebran kanela (F.J.) -
. (CANELA). N.F. neol.
kanelada
n., *pancada na canela da perna. (CANELADA). N.S. V.B.
kaneta
n., *utensílio que serve para escrever ou desenhar. - Kaneta ku dan, na nha
ajenda di mi, son bu nomi ku n’ marka (R.S.) -. (CANETA).
kanfurbat
n., *caldo de peixe, ou de carne, com muito limão e piri-piri, usado como
refeição ou petisco. - Ora ku tcami randja kanfurbat pa bu kumpu boka (I.eI.) -.
N.F. oxítona.

301
kanga
n., *alfaia agrícola utilizada para prender os bois ao arado ou ao carro; jugo. -
Kumpu kanga suma kil ku ta pudu na baka (Igr.I.) -. (CANGA).
kangaluta
n., *pirueta; cabriola; cambalhota. - Kangalutas di bida ma ka ta sintidu, si
fasidu ku kerensa (J.S.) -.
kanguru
n., *mamífero marsupial da família dos Macropodídeos, que vive em Austrália.
(CANGURU). N.S. V.B.
kanha
n, *bolo de farinha de arroz e de farinha de mancarra. - Si bu manda mininu pa
ba kumpra kanha, si kai na si mon, tudu panha ki na panhal, i ten ku sobra
restu na tcon (L.A.) -. N.F. oxítona. N.S. kungutu diz-se do mesmo bolo,
quando for composto com açúcar.
Kanhabaki
n., *Ilha do Arquipélago de Bijagós, cujos habitantes resistiram à dominação
colonial recusando o pagamento do imposto. - Anos Bidjugu di Kanhabaki no ta
fala: Onoka, Orakuma, Oraga, Ominka (IN94) -. (CANHABAQUE).
kanhaku
n., *arpão dos Bijagós; lança com haste comprida e com um ferro pontiagudo
na extremidade. - Kamabi ta kunsa sai bistidu ku kuru, e ta pega kanhaku ku
djarga e na kunsa ronda pa tabankas (F.M.) -. (CANHACO). N.F. Bijagó
“kanháko” que designa um tipo de lança com haste comprida.
kanhenhu
1.n., *livrinho de apontamentos. (CANHENHO). N.F. neol.
2.n., *apontamento enviado a um colega para que possa copiar.
kanhenheru
adj., *que escreve ou manda apontamentos. - Ami i un djidiu kanhenheru,
diputadu di korsons sufridur (H.M.) -. N.F. neol.
kanhokan
n., *nome dado aos adolescentes bijagós da classe de idade antes da dos
cabaros. - Kanhokan, kadakin ta fadja di manera ki e ta djamul, pabia i un fazi
ku ta buli tciu e ta ronka forsa (N.M.) -. (CANHOCAN). N.F. Guin., oxítona.
kanhon
n., *peça de artilharia; boca-de-fogo fixa ou móvel. - Bu odja kanhon na kamba
bulanha (C.S.) -. (CANHÃO).
kanhotu
adj., *que usa o lado esquerdo. (CANHOTO). N.S. V.B.
kanhutu
1.n., *aparelho para fumar com um fornilho onde se queima o tabaco e um tubo
por onde se aspira o fumo; cachimbo. - I fumal tok tabaku kaba na kanhutu
(L.S.) -.
2.n. pitu di kanhutu, *tubo de cachimbo. (deriv. PEITO). N.M. lexia complexa.
kaniveti
n., *pequena faca com lâmina dobrável. - N’ na toma kaniveti n’ na fidi kil
bichiga na bu garganti, bu na kai djanan na tcon (L.S.) -. (CANIVETE).
kanja
n., *sopa leve; caldo feito com arroz e outros ingredientes, como galinha, ostra
ou peixe escalado, malagueta e caldo de galinha. - No ten ku fasi kanja pa
lebal: suma alguin kunsa padi, i pirsisa kusa di kume (T.M.) -. (CANJA). N.F.

302
neol.; Malaiala “kañji” que significa arroz com água.
kankeliba
n., N.F. oxítona, vd. kinkiliba. N.S. V.B.
kankolotci
n., *saliência na parte anterior do pescoço do homem; pomo-de-adão. N.S. V.A.
kankra
n., *madeiramento ou armação do tecto. - I pega i mara kankra tudu i finka
firkidjas (A.P.) -. N.F. Mandinga “kánkaran” que designa o tecto.
kankru
n., *tumor maligno. (CANCRO). N.S. V.B.
kankuran
n., *máscara ou espírito guardião do fanado. - Si kankuran pantau, tudu kau ku
bu odja djugu-djugu burmedju, bu na kuri (L.A.) -. N.F. Mandinga “kànkuran”
que significa máscara.
kansa
1.v.tr., *causar cansaço; importunar. - E mininu kansan li mas (T.M.) -.
(CANSAR). N.S. kansanta.
2.v.intr., *fadigar-se, estar fraco ou doente. - n’ kuri tok n’ kansa (N.M.) -.
(CANSAR-SE). N.S. kansa kabesa; mutur kansa.
kansa kabesa
v.pron., *atormentar-se; afligir-se. - Nhu para kansa kabesa di Nhu (A.P.) -.
(deriv. CANSAR A CABEÇA).
kansadu
1.part., *difícil. - storias bonitu ku ka kansadu lei (Dea) -. (CANSADO). N.S.
kansadu manera; kurpu kansadu; mininu kansadu.
2.part., *fadigado; abatido; farto. - Ali n’ kansadu, kansadu ku e limaria (T.M.) -.
N.S. kansadu é hiperónimo de CANSADO, adj., que diz-se somente de ser
animado, e de DIFÍCIL.
kansadu manera
coloc., *diz-se de uma pessoa difícil de compreender ou de trabalhar junto;
pessoa esquisita. - Disanu, riba dja bu ba sinta ku Nna na kasa. Pabia bu
kansadu manera son (T.M.) -. (deriv. DE MANEIRAS CANSADAS).
kansanta
v.caus., *fazer com que alguém fique cansado; dificultar a vida a alguém.
(deriv. CANSAR). N.S. V.A.
kansera
1.n., *cansaço; fadiga. - Ami n’ ta odja manga di pis sin kansera (Ceef) -.
(CANSEIRA).
2.n., *trabalho. - Ami n’ sai di kansera di matu, pa n’ bin pui kabesa na fugu
(T.M.) -.
3.n., *sofrimento; pena. - Dipus ke e lebal kansera panti pa tudu alma (A.S.) -.
kansuklai
n., *prato de arroz cozinhado no mesmo líquido onde foi fervido peixe ou carne.
- kansuklai di pis -. N.F. paroxítona. N.S. V.A.
kanta
1.v., *formar sons musicais com a voz. - Mindjer lanta, i tcebeta palmu i kanta.
(O.S.) - Omi gora, i kunsa na kanta mudu ki kantiga: aaa aa aa (T.M.) -.
(CANTAR). N.S. kanta na sintidu.
2.v.tr., *celebrar; exaltar. - Nha boka na bin kanta bu gloria (L.Cat.) -.
kanta na sintidu

303
coloc., *cantar para dentro; cantar no pensamento. - Kil ora djanan badjuda
fitca boka i fika i na kanta na sintidu (T.M.) -. (deriv. CANTAR NO SENTIDO).
kanta-kanta
v., *continuar a celebrar, cantando; continuar a cantar. - Oh! oh!, bu sabi kanta
oh! mindjer, kanta kanta (Dj.) -. (deriv CANTAR). N.M. redobro.
kantadur
n., *pessoa que canta; cantor. - Pastru kantadur (F.M.)-. (deriv. CANTAR).
kanteru
n., *pequena porção de terreno onde são cultivadas as plantas de hortaliça;
viveiro. (CANTEIRO). N.S. V.A.; kanteru é hipónimo de CANTEIRO que
significa também trabalhador de pedras de cantaria, cujo equivalente é
pedreru; sin. viveru.
kantia
n., (QUANTIA). N.F. paroxítona. N.S. vd. kuantia. N.S. V.B.
kantiga
n., *canto; composição poética. - mame para pila i na sukuta ki kantiga kuma ki
katcu na kanta (T.M.) -. (CANTIGA).
kantiku
n., *hino. (CÂNTICO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
kantilia
n., *pequena vasilha de metal usada pelos soldados para o transporte de
líquidos. (deriv. CANTIL). N.F. proparoxítona. N.S. V.A.
kantil
n., *pequena vasilha de plástico usada para o transporte de líquidos. (CANTIL).
N.S. V.A.
kantimbon
n., *deformação dos pés ou do escroto, provocada pela filária bancrofi; filariose;
filaríase; elefantíase. - i duenti i tenba kantimbon tok i tene krosta suma di
tartaruga (N.M.) -. N.F. Mandinga “kìtimban” que significa sofrer de elefantíase.
kantina
n., *lugar onde se servem refeições e bebidas nas escolas, fábricas ou
quarteis. (CANTINA). N.S. V.B.
kantu 1
1.con., *pronome ou adjectivo de interrogação que indica [quantidade]. - kantu
ku bu dibi nha patron? (N.T.) - Andre, kantu anu ku ten? (R95) -. (QUANTO;
QUANTA; QUANTOS; QUANTAS).
2.con., *conjunção que introduz uma correlação ou uma interrogação indirecta.
- pabia kantu mas matu kema, menus tcuba na tcubi (C.V.) -. (QUANTO).
3.adv., *advérbio que serve para enfatizar uma quantidade ou uma qualidade. -
Kantu ku kai na mina, kantu ku fika sin vista! (C.P.) -.
kantu 2
n., *abrigo; ângulo; pedra grande para esquadra. - n’ na pui suma prumeru
pedra di kantu na Sion (N.T.) -. (CANTO).
kantu 3
n., *cantiga. - No tene aula di muzika koral i kantu ku flauta -. (CANTO). N.F.
neol. N.S. sin. kantiga.
kanu
1.n., *o tubo das armas de fogo para onde sai a carga. - i ta tcora Cabral sin, ku
bala na si kanu (C.P.) -. (CANO).
2.n., *recipiente para conservar o rapé ou tabaco de cheirar. - E teneba un kanu

304
di tabaku di feru, otca i sobraba dja kusasinhu dentru (L.S.) -.
kanua
n., *nome genérico que designa um tipo de embarcação, de porte pequeno ou
médio; piroga. - E tciga e ka odja kanua di kamba ku el pa utru banda (L.S.) -.
(CANOA). N.F. paroxítona. N.S. kanua foga; kidja di kanua; tconu di kanua.
kanua foga
coloc., *naufrágio; afogamento. - kanua foga, ninguin ka sinti (L.A.) -. (deriv. A
CANOA AFOGOU). N.S. sin. fogansa.
kanvas
n., *sapatilha de ténis de pano. N.F. paroxítona. N.F. Inglês “cánvas” que
significa esse tipo de tecido. N.S. V.M.
kaos
n., *desordem. - djintis entra nun kaos total (R98) -. (CAOS). N.F. paroxítona,
neol.
kapa 1
v., *privar dos órgãos reprodutores; castrar. - i mas mindjor e bai kabanta kapa
se kurpu (N.T.) -. (CAPAR).
kapa 2
n., *vestimento comprido sem mangas, que se usa para proteger da chuva ou
do frio; manto. - E bistil suma rei ku kapa burmedju (N.T.) -. (CAPA).
kapadu
part., *castrado. - Nha Sofia no ka odja nada, son kadju kapadu na si pe (D.N.)
-. (CAPADO).
kapadur
n., *castrador. (CAPADOR). N.S. V.B.
kapas
adj., *que tem capacidade; hábil; apto. - Kin ki kapas pa e tarbadju li ? (N.T.) -.
(CAPAZ). N.F. oxítona.
kapasidadi
1.n., *competência; aptidão; possibilidade. - No misti pa djinti ten mas konfiansa
na si propi kapasidadi (Igr.I.) -. (CAPACIDADE). N.F. neol.
2.n., *volume; espaço interior; lugares disponíveis. - no fala kuma no kapasidadi
rial i oitu mininu pa kada kaza (R95) -.
kapasiti
n., *objecto que serve para proteger a cabeça de qualquer choque. - kapasiti di
bronzi, stilu pubis di djius, suma Gregus ta puiba (A.T.) -. (CAPACETE). N.F.
neol.
kapatas
n., *chefe de um grupo. (CAPATAZ). N.F. oxítona. N.S. V.B.
kapela
n., *igreja pequena. - Igrejas o kapelas nde ke no ta rasa na kalker dia di
semana (L.Cat.) -. (CAPELA).
kapili
1.v., *fugir; escapar do poder de alguém. - kabra kapili i entra na matu (L.S.) -.
(ESCAPULIR-SE). N.F. proparoxítona, kapli. N.S. sin. da fuga; sin. fusi.
2.v., *escorregar; fugir das mãos. - i disa puti kapilil i kebra (M.K.) -.
kapilinti
v.caus., *fazer escapar; salvar; livrar. - kil ku kapilintil di tropa di regulu (L.S.) -.
(deriv. ESCAPULIR).
kapina

305
v., *mondar; cortar o capim. (CAPINAR). N.S. V.B., sin. farfari; sin. monda.
kapital
1.n., *cidade principal de um estado. - Jerusalen ku sedu kapital di Juda (Igr.I.) -
. (CAPITAL).
2.n., *dinheiro ou bens económicos de um indivíduo ou empresa.
kapitalista
n., *pessoa rica; partidário do capitalismo, a doutrina económica que favorece
sobretudo a propriedade individual do capital. - i parsi un burguezia kapitalista
nasional -. (CAPITALISTA). N.F. neol.
kapitania
n., *administração de porto. (CAPITANIA). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
kapiton
n., *oficial do exército com posto imediatamente superior ao de tenente;
comandante de navio; chefe. - Kapiton di barku tciga nunde el (Igr.I.) -.
(CAPITÃO).
kapitulu
n., *divisão de um livro; assunto. - N’ konsulta nha manual, kapitulu sinku (F.J.)
-. (CAPÍTULO). N.F. proparoxítona, neol.
kapli
v., - Asin ku Lebri i fusi i kapli (Ch.Mb.) -. (ESCAPULIR-SE). N.F. vd. kapili.
kapon
n., *galo capado. (CAPÃO). N.S. V.B.
kapota 1
v., *revirar; voltar-se. (CAPOTAR). N.S. V.B.
kapota 2
v., *vestir sobretudo ou capote. (deriv. CAPOTE). N.S. V.M.
kapota 3
n., *cobertura de certos veículos. (CAPOTA). N.S. V.B.
kapoti
n., *casaco comprido, com capuz, que desce quase até aos pés. - N’ ba odja
fugu bisti kapoti (A.P.). (CAPOTE).
kapuera
n., *gaiola para aves; cubículo onde se alojam as galinhas. - mindjer garandi
bai na kapuera i panha tris ovu di galinha (M.K.) -. (CAPOEIRA). N.F.
paroxítona, neol.
kapus
n., *peça de vestuário que cobre a cabeça. (CAPUZ). N.F. oxítona. N.S. V.B.
kara
1.n., *parte anterior da cabeça; rosto; face; aparência. - Na djumbai ninguin ka
ta tene kara di raiba, i so garasa (N.M.) -. (CARA). N.S. dosa kara.
2.loc.adv., kara ku kara, *frente a frente. - n’ misti vizita bos pa no papia kara
ku kara (N.T.) -. (CARA A CARA).
karabina
n., *arma de fogo, parecida com a espingarda, que normalmente utiliza balas e
não cartuchos. - un karabina di kalibru 22 (R95) -. (CARABINA). N.F. neol.
karada
n., *a carga que um carro pode transportar de uma só vez. - Na tcagas di
strada, mon di labur na podrisi karada-karada (F.S.) -. (CARRADA).
karadju
n., *pénis. (CARALHO). N.F. fam. N.S. V.B.

306
karakunda
n., *corcova. (CORCUNDA). N.S. V.B.
karampia
v., *andar à toa; andar sem destino. N.F. paroxítona. N.S. sin. n’ai-n’ai. N.S.
V.A.
karanga
n., *piolho do corpo. - Bakas na lala, mbe di nheme padja e ta nheme reia:
karanga (Co.D.B.) -. (CARANGO). N.S. kata karanga.
karanguis
n., *crustáceo decápode. - Karanguis nunka i ka padi tainha (L.A.) -.
(CARANGUEJO). N.F. oxítona. N.S. n.v. “Carcinus moenas”; dinti di
karanguis.
karasku
adj., *homem cruel; pessoa que executa a pena capital. - Karaskus suma bos
ku ta fasi djustisa na no tcon (C.V.) -. (CARRASCO). N.F. neol.
karater
1.n., *o que é próprio de uma coisa. - n’ na bin fasi un splikason di djumbai, n’
na bin da si karater sosial (IN96) -. (CARÁCTER). N.F. paroxítona, neol.
2.n., *maneira de ser de um indivíduo; firmeza.
karateristika
n., *aquilo que caracteriza uma pessoa ou coisa; propriedade. - Baris di Bisau
tene un bokadu di karateristikas di merkadus-feras (P.dosS.) -.
(CARACTERÍSTICA). N.F. proparoxítona, neol.
karateriza
v., *distinguir; pôr em evidência. - Bisti rialmenti ta karateriza pesoa (IN96) -.
(CARACTERIZAR). N.F. neol.
karavana
1.n., *conjunto de pessoas que fazem uma viagem; conjunto de carros que
viajam em fila. - mas dianti staba un Padri katoliku ki kumpanha karavana, ki
fasi mas di vinti anus na no Guine, na djuda kumpu, na djuda dizinvolvimentu,
na forma kuadrus di tera (R98) -. (CARAVANA). N.F. neol.
2.n., *tropa de camelos.
karbon
n., *madeira mal queimada até ficar de cor preta. - Bu raparti karbon na
fugareru (R95) -. (CARVÃO).
karburanti
n., *combustível para motores. (CARBURANTE). N.S. V.B.
karda
v.tr., *pentear. - Odja e sia i djuda mindjer garandi na karda algudon (M.K.) -.
(CARDAR).
kardumi
n., *multidão de peixes. (CARDUME). N.S. V.B.
kareka
n., *pessoa sem cabelo. - Kareka di bala lembrantan fumu di ngangu (R.N.) -.
(CARECA).
karera
1.n., *ligação periódica entre dois lugares estabelecida por tansportes
colectivos; percurso. - Kareras di barku ta fasidu riba di tudu pa Bolama,
Bubaki, Katio (P.dosS.) -. (CARREIRA).
2.n., *modo de vida em que pode haver acesso a lugares mais elevados;

307
profissão. - no pasa sedu difinitivamenti militar purki i kareras ku no kudji (R98)
-.
kareta
1.n., *carro pequeno, de duas rodas, para transporte de objectos ou pessoas;
carro de bois ou de burro. - djudan ku kareta di buru pa n’ ba ta bai buska lenha
na matu (M.M.) -. (CARRETA).
2.n., *carro de mão. - I ten djintis ki ta fasi di kareta si kau di ganha pon di kada
dia (P.dosS.) -. (deriv. CARETA). N.S. kareta é hiperónimo de CARRETA e de
CARRO DE MÃO.
kareteru
n., *o que conduz carro de mão ou carreta. - Puku-puku es populason di
kareterus toma konta di feras di Bisau (P.dosS.) -. (CARRETEIRO). N.F. neol.
karga 1
1.v.tr., * meter-se carga em; pôr-se a carga sobre. - Kandongas e ta karga
pasajerus ku si bagajens i limarias (P.dosS.) -. (deriv. CARREGAR-SE). N.S.
karga djongagu; karga don.
2.v.tr., *transportar, carregando; dar passagem a. - N’ ten dur di elis n’ karga
elis n’ tisi li (A.P.) -. (CARREGAR).
3.v.tr., *suportar; apanhar. - Bu na karga un duensa la (IN96) -.
karga 2
n., - E sta inda na iorni kargas (IN84) -. (CARGA). N.F. neol., vd. kargu.
karga djongagu
coloc., - N’ karga djongagu di dufuntu ku n’ ka ntera (O.S.) -. (deriv. CARGAR O
JONGAGO).
karga don
coloc., *estar de luto; enlutar. - Djustu di ba tcur ka ta tciga karga don (L.A.) -.
(deriv. CARREGAR A DÓ).
kargadu
part., *transportado. - Galinha kargadu ka sibi si kaminhu i lundju (L.A.) -.
(CARREGADO).
kargadur
n., *pessoa que transporta mercadorias ou outro. - Forsa di kargaduris kaba dja
(Igr.I.) -. (CARREGADOR).
karganta
1.v.caus., *meter carga em; pôr carga sobre. - i karganta si fidju buli (Ch.Mb.) -.
(deriv. CARREGAR).
2.v.caus., *imputar. - e na bin kargantau kulpa (L.S.) -.
kargu 1
n., *tudo o que se transporta; carregamento; peso. - Ba ta bisian es kargu li
(A.P.) -. (CARGA). N.F. karga. N.S. kargu é hiperónimo de CARGA e de
CARGO; rianta kargu; ruma kargu.
kargu 2
n., *encargo; responsabilidade. - Antis di no tene e kargu di governu, anos i
asistenti sosial (R95) -. (CARGO). N.S. kargu é hiperónimo de CARGA e de
CARGO.
karidadi
1.n., *amor ao próximo; bondade. - tudu kusas na bin pasa, ma karidadi na bin
fika pa sempri (L.S.) -. (CARIDADE). N.F. neol.
2.n., *esmola.
karika

308
n., * órgão sexual feminino; vagina. N.S. V.B., sin. kunu; sin. mindjerndadi.
karil 1
n., *tempero picante indiano. (CARIL). N.F. oxítona. N.S. V.B.
karil 2
n., *viga de ferro que serve para a circulação dos veículos com rodas especiais.
(CARRIL). N.F. oxítona. N.S. V.A.
karimba
v.tr., *timbrar. (CARIMBAR). N.S. V.B.
karimbadu
part., *timbrado. (CARIMBADO). N.S. V.B.
karimbadur
n., *pessoa que timbra. (CARIMBADOR). N.S. V.B.
karimbason
n., *timbragem. (CARIMBAGEM). N.S. V.B.
karimbu
n., *aparelho com letras ou sinais que serve para marcar papeis; selo. - no fasi
un kontratu firmi, no skirbil, no chefis e pui karimbu na el (Igr.I.) -. (CARIMBO).
karinha 1
v.tr., *tratar com carinho. - Garandis i pa rispita, pardeus mindjeris i pa karinha
(Dj.) -. (ACARINHAR).
karinha 2
n., *carro para transporte ligeiro de pessoas e mercadorias; furgoneta. - Bu ta
odja un kareta ta karga merkaduria ke nin un karinha ka ta pudi leba (R95) -.
(CARRINHA).
karinhu
n., *demonstração de amor; carícia. - duenti ka ta atindidu diritu ku karinhu
(N.M.) -. (CARINHO). N.F. neol.
karisia
v., *fazer carícias a; tratar com carinho. - bu boka ta matan nha fomi di bejau,
bin pa n’ karisiau (T.Dj.) -. (ACARICIAR; CARICIAR). N.F. proparoxítona, neol.
karistia
n., *falta de mantimentos ou víveres. (CARESTIA). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
karmusa 1
v., *pavonear-se; vangloriar-se. - I kunsa na badja, i na karmusa riba di pedra
(L.S.) -. (deriv. ESCARAMUÇAR). N.F. proparoxítona.
karmusa 2
n., *molusco gastrópode aquático de água doce ou salgada. (CARAMUJO).
N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
karna
n., - Lifanti kontal kal ki pres di karna (F.M.) -. (CARNE). N.F. vd. karni.
karnadura
n., *carne; músculo. - Riba di karnadura di ombra (Men) -. (deriv. CARNE
DURA). N.F. lexia complexa.
karnaval
n., *os três dias de brincadeira que precedem a quarta-feira de Cinzas;
mascarada. - I na tciga dia di badja karnaval (J.D.) -. (CARNAVAL). N.S. sin.
nturudu.
karnel
1.n., *mamífero ruminante; ovelha. - El ku manda karnel kontinua fika na kasa
(A.P.) -. (CARNEIRO). N.F. karneru. N.S. n.v. “Ovis aries”; karnel é hiperónimo

309
de CARNEIRO, n.m., e de OVELHA, n.f.
2.n., *diz-se de pessoa mansa e pacífica. - Ali n’ na manda bos suma karnel na
metadi di lubu (N.T.) -.
karneru
n., - e mata pa mi un karneru (P.B.) -. (CARNEIRO). N.F. neol., vd. karnel.
karni
1.n., *o tecido muscular dos animais de que o homem se alimenta. - Manga di
karni, katcuru ku fomi (J.M.B.) -. (CARNE). N.F. karna.
2.n., *o corpo; a matéria; a natureza animal. - i ka tudu karni ki djuntu: i ten
karni di omi, karni di limaria, karni di pastru ku karni di pis (N.T.) -.
karoka
n., *instrumento para tirar as mangas das árvores. - karoka di tira mangu -. N.S.
V.A.; sin. n’on’in’o.
karolan
n., *ponche de cana ou rum, leite, café e gema de ovo. N.S. V.M.
karpatu
n., *parasita de animais; carraça. - I bida karpatu pa djintis (R98) -.
(CARRAPATO).
karpinteria
n., *oficina de trabalhos de madeira. (CARPINTARIA). N.F. paroxítona. N.S.
V.B.
karpinteru
n., *operário que trabalha em madeira. - no teneba skola teknika, la na Bra, nde
ke ta formaba karpinterus (IN96) -. (CARPINTEIRO).
karta
1.n., *escrito que se envia de uma parte para outra; missiva. - N’ mistiba skirbiu
un karta (O.S.) -. (CARTA).
2.n., *documento; despacho. - I ten kil karta ki ta fasi kil futugrafia nde ki ta pui
djintis di prasa kuma ke ta gordu la, djinti di matu kuma ke ta magru (C.P.) -.
N.S. karta di konduson; karta-licha.
karta di konduson
n., *licença para conduzir veículos automóveis. - N’ tene dja karta di konduson
(V.D.) -. (CARTA DE CONDUÇÃO). N.M. lexia complexa.
karta-licha
n., *folha de papel com uma camada áspera que se usa para polir ou desgastar
madeira ou metal; lixa. (deriv. CARTA LIXA). N.M. lexia composta. N.S. V.B.
kartas
n., *papel grande com anúncios que se afixa em lugares públicos. -
Mandurgada Ntori karga si autofolanti ku si kartas na mon i na djanti pa bai
panha kandonga (M.J.) -. (CARTAZ). N.F. oxítona, neol.
kartera
1.n., *mesa inclinada para escrever. - n’ tciga skola n’ entra n’ sinta na kartera
(N.M.) -. (CARTEIRA).
2.n., *bolsa para guardar dinheiro ou papeis. - Ka bo leba kartera nin saku, nin
sandalia (N.T.) -.
kartilia
n., *livrinho com as letras do alfabeto para ensinar a ler na escola pré-primária.
- I tenba ki kartilias di purmera letra (IN96) -. (CARTILHA). N.F. proparoxítona.
karton
1.n., *papelão. (CARTÃO).

310
2.n., *bilhete de identificação. - Nde karton di e mininu? (R95) -.
2.n., *caixa de cartão, caixote. N.S. karton é hiperónimo de CARTÃO e de
CAIXA DE CARTÂO.
kartus
n., *munição. (CARTUCHO). N.F. oxítona. N.S. V.B.
karu 1
n., *veículo com rodas para transportar pessoas ou carga; viatura; automóvel. -
kadakin ta para karu konformu i intindi (R95) -. (CARRO). N.S. karu foga;
kurinti karu; sin. viatura.
karu 2
1.adj., *que se vende por um preço elevado; custoso. - Si sirbis mas ta karu dus
bias di ki kil di taxi (P.dosS.) -. (CARO).
2.adj., *que pode ter consequências graves. - kualker kusa ke iangasa nha
fidju, bu na pagal karu (R95) -.
karu foga
coloc., *acidente de viatura. - Pirigu di karu foga (R98) -. (deriv. O CARRO
AFOGOU). N.F. sin. dizastri.
karus
1.n., *coconote ou palmiste. - e kunsa tira bagus na karus (F.M.) -. (CAROÇO).
N.F. oxítona. N.S. karus é hipónimo de CAROÇO que designa também a parte
dura que envolve a semente; siti di karus; sin. kokonoti.
2.n., *inflamação dos gânglios linfáticos; íngua.
kasa 1
v., *perseguir animais bravos para os matar ou apanhar vivos. - N’ acha kuma
kasa i ta verifikadu na tudu parti di mundu, ma i muitu riduzidu, purke e ta
kontrola djintis ki ta kasa (IN96) -. (CAÇAR). N.F. neol. N.S. sin. montia.
kasa 2
n., *acção de caçar; caçada. - n’ pidi pa riduzi kasa pabia limaria tambe e tene
diritu di vivi tan sosegadu na no floresta pa pudi padi mindjor (IN96) -. (CAÇA).
N.F. neol.
kasa 3
1.n., *edifício para habitação ou moradia; apartamento; vivenda. - Alguin ta sai
di si kasa sin nada i bin fika li sin nada di kume (N.M.) -. (CASA). N.F. kaza 2.
N.S. donakasa; dona di kasa; kasa di aranha; kasa di baguera; kasa di
banhu; kasa di feradia; kasa di padja; kasa di taipu; kasa di tidja; kasa di
zinki; tarbadju pa kasa.
2.n., *família. - Ami n’ ten konta ku dinheru di mafe pa tciganta kasa (R95) -.
kasa 4
v., - kin ku sibi es i kuru di kal limaria n’ ta dal nha fidju pa i kasa (A.P.) -.
(CASAR). N.F. vd. kaza 1.
kasa di aranha
n., *teia de aranha. - Aranha ta kansa tciu na si tarbadju di kumpu si kasa
(L.Cat.) -. (deriv. CASA DE ARANHA).
kasa di asinki
n., *casa coberta com folhas ou chapas de zinco. (deriv. CASA DE ZINCO).
N.M. lexia complexa. N.S. V.A.
kasa di baguera
n., *colmeia; cortiço de abelhas. N.S. V.B.; sin. kolmeia; sin. katcu di mel 2;
sin. kumbu di baguera.
kasa di banhu

311
n., *quarto de banho; retrete. - Kasa sin kusinha, sin kasa di banhu, kila la i
kasa? (C.P.) -. (CASA DE BANHO). N.F. neol. N.M. lexia complexa. N.S. sin.
kuartinhu.
kasa di padja
n., *casa coberta de palha. - Un kasa di padja, dentru di kasa di padja un kasa
di tidja (J.M.B.) -. (deriv. CASA DE PALHA). N.M. lexia complexa.
kasa di taipu
n., *casa com parede de terra amassada. (CASA DE TAIPA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
kasa di tidja
n., *casa coberta de telhas. - Dentru di kasa di tidja un padiru branku (J.M.B.) -.
(deriv. CASA DE TELHAS). N.M. lexia complexa.
kasabi
n., *incómodo físico ou moral; pena; mal-estar. - Na kansera, na kasabi, na
diskansu, na sabura (A.B.) -. (deriv. SÁBIO). N.S. ant. sabi.
kasadia
n., *bairro; conjunto de casas. - utrus ta karga na kabesa e na ianda-ianda ku el
pa bindi na kasadias (N.M.) -. (deriv. CASA). N.F. paroxítona.
kasadur
n., (CAÇADOR). N.F. neol. N.S. V.B., sin. montiadur.
kasaku
1.n., *sobretudo. - kin ku tirau kasaku, ka bu tudjil tambi kamisa (N.T.) -.
(CASACO).
2.n., *jaqueta.
Kasamansa
n., *região do Senegal, parte do território dos Rios de Guiné e Cabo Verde, que
Portugal passou à França em 1885. - I fala kuma anos Guinensi no bindi djintis
di Kasamansa armas, dipus no fasi no kunfuson no ba toma fidjus di Senegal
no bin mata utru li (R99) -. (CASAMANÇA).
kasamenti
n., - Storia di kasamenti di fidju di Regulu (A.P.) -. (CASAMENTO). N.F. vd.
kazamentu. N.S kaba kasamenti.
Kasanga
n., *termo comum para indicar os membros do povo Cassanga, pertencente ao
grupo linguístico Norte Tanda-Jaad-Nun, da subfamília Oeste-atlântica.
(CASSANGA). N.S. V.A.
kasapai
n., *peixe guitarra ou peixe lira. - Utrus na pidi pa ba ta prindi un kalker piskadur
ku na mata kaudu ku kasapai i na botal, pa purbita son si lemi (M.M.) -. N.F.
paroxítona. N.S. n.v. “Ryncobatus lubberti”.
kasarola
n., - Mame dibi di disinvita finka kasarola ku iagu kinti nunde ku mininus pudi
lestu ku iangasal (Igr.I.) -. (CAÇAROLA). N.F. neol., vd. kaselora.
kaseke
n., *diz-se do peixe que é secado ao sol para o conservar e vender no interior;
peixe seco. - Aos no lundju n’utru suma kaseke ku roda di mar (Ceci) -. N.F.
oxítona; Pepel “isseké” que designa o peixe seco.
kaselora
n., *caçoula; tacho. - Djamanu, tiran gora na kaselora (T.M.) -. (CAÇAROLA).
N.F. kasarola; kasrola.

312
kasete
n., *pequena caixa com fita magnética em que se registram sons e imagens de
maneira analógica ou digital. - el ki kumpun kil kasete (IN99) -. (CASSETE).
N.F. neol.
kasimba
n., *bruma; nevoeiro. N.S. V.M.
kasin
adv., *advérbio de negação que exprime resposta negativa. - Notisia bin di
Guine, kuma n’ sta na kalabus: nin i kasin mama ah (R.S.) -. (deriv. NUNCA +
SIM).
kasinana
n., *cobra pequeno de cor castanha. N.S. V.M.
kasisa
n., *espírito mau que vagueia de noite; fantasma nojento. - e kuda kuma i
seduba un kasisa (N.T.) -. (deriv. CACHICHA!). N.S. CACHICHA é interj. arc.
que designa repugnância.
kaska 1
v., *tirar a casca a; polir; descascar. - bu ta kunsa toma gora ki sabola, bu
kaskal (R96) -. (CASCAR). N.S. sin. diskaska.
kaska 2
n., *o invólucro externo dos frutos, dos tubérculos, dos ovos; qualquer
invólucro; carapaça dos crustáceos. - Ora ku alguin bai koba nhambi na matu, i
tisil kasa i raspal ku kaska di kombe pa kil kaska di riba sai, dipus i ta korta-
kortal (N.M.) -. (CASCA). N.S. kaska di fison.
kaska di fison
n., *invólucro das sementes de feijão; vagem. (deriv. CASCA DE FEIJÃO). N.M.
lexia complexa. N.S. V.A.
kaskabelu
n., *esfera oca de metal com uma ou mais bolas pequenas dentro; guizo. -
kaskabelu ku marau na rabada (H.M.) -. (CASCAVEL).
kaskadju
n., *pedra miúda; pedra britada. - bu pui kaskadju riba del pa ka iagu sinta pertu
del (Igr.I.) -. (CASCALHO).
kaskadora
n., *máquina que descasca; debulhadora. (DESCASCADOR). N.S. V.A.;
DESCASCADOR é hiperónimo de kaskadora e kaskadur.
kaskadu
part., *tirado a casca; descascado. (DESCASCADO). N.S. V.B.
kaskadur
n., *a pessoa que descasca. (DESCASCADOR; DESCASCADORA). N.S. V.B.;
DESCASCADOR é hiperónimo de kaskadur e kaskadora.
kaskas
n., *doença da pele; sarna do cão; crosta. (deriv. CASCÃO). N.F. oxítona. N.S.
V.M.
kaskasi
v.caus., *ter uma doença da pele como, por exemplo, a sarna. - Katcur kaskasi
-. (deriv. CASCAR). N.F. proparoxítona. N.S. V.A.
kaskasidu
1.adj., *que tem uma doença da pele. (deriv. CASCAR).
2.adj., *diz-se do pensamento dividido ou do coração aflito. - I na ianda korson

313
fakiadu, sintidu kaskasidu (R.N.) -. N.F. fig.
kaskidju
1.n., *peça mecânica. (CASQUILHO).
2.n., *rosca da peça que faz a união de dois tubos. (CASQUILHO). N.S. V.B.
kaspa
n., *pequenas partículas devidas a uma descamação da pele do couro
cabeludo. (CASPA). N.S. V.M.
kasrola
n., - Torna finka kasrola riba di pedra o lata (Igr.I.) -. (CAÇAROLA). N.F. vd.
kaselora.
kastanha
n., *nome dado à forma particular de alguns frutos. (CASTANHA). N.S. V.B.
kastanhu
adj., *que tem a cor da castanha madura. - su tene dur di udju branku, dur di
udju kastanhu, n’ ta kural (IN99) -. (CASTANHO). N.F. kor kastanhu. N.S. sin.
kor di tambakumba.
kastelu
n., *fortaleza. - Kumandanti di kastelu (J.B.) -. (CASTELO).
kastidadi
n., *pureza. (CASTIDADE). N.S. V.B.
kastiga
1.v.tr., *dar castigo a; punir ao fim de corrigir. - I purpara manera di kastiga elis
(Ceef) -. (CASTIGAR).
2.v.intr., *encontrar castigo; sofrer. - ali n’ na kastiga pa li (T.M.) -. (deriv.
CASTIGAR).
kastigadu
part., *punido. - e na kastigadu di dia ku di noti (N.T.) -. (CASTIGADO).
kastigadur
n., *pessoa que castiga. - i ntregal na mon di kastigaduris te ora ki paga tudu
(N.T.) -. (CASTIGADOR). N.F. neol.
kastigu
n., *sofrimento que se inflige a alguém; punição; pena. - Bu risibi kastigu dja
(L.S.) -. (CASTIGO).
kasukai
n., *homem bijagó que já tem completado todas as cerimónias de iniciação. -
Gosi i ientra dja na mandjuandadi di kasukai, djintis bidjugu ku plenu diretu na
tabanka (F.M.) -. (CASSUCAI). N.F. Guin. paroxítona.
kata
v.tr., *procurar, tirar a água da fonte. - E tciga son na fonti e kunsa kata (T.M.) -.
(deriv. CATAR). N.S. P.arc. “catar”, que significa procurar (Gil Vicente, “Auto da
Alma”); no Português moderno CATAR significa espiolhar ou procurar
parasitas; kata iagu; kata karanga.
kata iagu
coloc., *tirar água de um poço; recolher água de uma fonte ou de uma torneira.
- mame mandal pa i ba kata iagu (N.M.) -. (deriv. CATAR ÁGUA). N.S. neologia
semântica de kata, cujo equivalente CATAR significa procurar parasitas.
kata karanga
coloc., *procurar piolhos. (deriv. CATAR CARANGO). N.S. V.P.
katabentu
n., *aparelho que se usa para bombear água utilizando a força do vento.

314
(CATA-VENTO). N.S. V.B.
katana
n., *terçado. - Pa n’ fala di kreditu di kampanha, no ta furnisi es katanas (H.C.) -
. (CATANA). N.F. neol. N.S. sin. tarsadu; tersadu.
katandera
n., *rapariga que cuida da cabana sagrada ou baloba. - No djunta mon pa es
tcuba ku tindji, pa i ka modjanu, pa garasa di lamparan libranu sinharinha
katandera (O.S.) -.
katar
n., *bronquite. - bo disa masiti ku si bida, nin si pa i kuran son katar (O.S.) -.
(CATARRO). N.F. oxítona.
katarata
n., *opacidade total ou parcial do cristalino ocular. - operason na katarata (R95)
-. (CATARATA). N.F. neol. N.S. katarata é hipónimo de CATARATA, que
designa também a cascata ou queda de água natural; sin. bilina.
katcas
n., *parte posterior do pescoço. (CACHAÇO). N.F. oxítona.
katcu 1
n., *passarinho; ave de pequena porte. - Katcu tciga i firma lungu di riu (T.M.) -.
N.F. Mandinga “kátca” que designa os pardais, como o tecelão amarelo. N.S.
katcu-kaleron; katcu-martel; bisia katcu; sin. pastru.
katcu 2
n., *grupo de flores ou frutos suportados por pecíolos; inflorescência ou
infrutescência; racimo ou cacho de uvas. - i ka korta nin un katcu pabia i ka sibi
mara korda (F.M.) -. (CACHO). N.S. katcu di banana; katcu di tceben.
katcu di banana
n., *infrutescência da bananeira. (CACHO DE BANANA). N.M. lexia composta.
N.S. V.A.
katcu di mel 1
n., *tipo de pássaro que indica onde há colmeia. N.F. Mandinga “kátca”. N.M.
lexia complexa. N.S. n.v. “Indicator indicator”.
katcu di mel 2
n., *o conjunto dos favos de uma colmeia. - Bagueras lanta e bara na si kurpu
suma otca ke staba na se katcu di mel (F.M.) -. (deriv. CACHO DE MEL). N.M.
lexia complexa. N.S. sin. kasa di baguera.
katcu di tceben
n., *infrutescência da palmeira dendê. - e djintis propi e na fika e na kume katcu
di tceben (T.M.) -. (CACHO DE CHABÉU). N.M. lexia complexa.
katcu-kaleron
n., *pardal amarelo; pássaro tecelão. - gos katcu kaleron ta kamba pa la pa bai
kume arus (N.M.) -. (deriv. CACHO CALDEIRÃO). N.F. Mandinga “kátca”. N.M.
lexia composta. N.S. n.v. “Ploceus cucullatus cucullatus”; o nome, se de origem
portuguesa, poderia ser interpretado com a imagem criada pelos numerosos
ninhos construídos por estes pardais, os quais, pendurados dos ramos da
palmeira, parecem um verdadeiro cacho de caldeirões.
katcu-martel
n., *ave trepadora; pica-pau ou corta-pau. N.F. Mandinga “kátca”. N.M. lexia
composta. N.S. V.B., n.v. “Scopus umbretta umbretta”.
katcupa
n., *iguaria caboverdiana, feito com milho, feijão, carne de porco, frango e

315
couve. - Ki kusa sin tudu, suma katcupa (R96) -. (CACHUPA).
katcur
n., *mamífero carnívoro, da família dos Cânidas, domesticado desde a pré-
história e tendo muitas raças; cão; cadela. - Katcur ki ta ladra ka ta murdi
(J.M.B.) - Un dia katcuris e djunta pa ba laba kurpu na lagua (L.S.) -. (deriv.
CACHORRO). N.F. katcuru. N.M. pl. katcuris. N.S. katcur é hiperónimo de
CACHORRO e de CÃO; katcur di djemiu; nheme pe di katcur; o termo
katcur deve-se ao facto que, durante a viagem, os marinheiros levavam
habitualmente consigo cachorros e não cães.
katcur di djemiu
n., *diz-se do filho nascido depois dum parto gemelar. (deriv. CACHORRO DE
GÊMEO). N.M. lexia complexa. N.S. V.A.
katcur di mangu
n., *espécie de mangusto, da família dos Viverrídeos. - Katcur di mangu kuma
pa kadakin sibi di si kabesa (L.A.) -. (CACHORRO-DE-MANGO). N.M. lexia
complexa. N.S. n.v. “Herpestes paludinisus”.
katcureta
n., *espécie de peixe da família dos Escombríeos; cavala; sarda. N.S. V.B.
katcurinhu
n.dim., *filho pequeno de cão. - katcurinhus tambi e ta kume restus ku ta kai na
mesa di se dunu (N.T.) -. (deriv. CACHORRO).
katcuru
n., - Katcuru ku gatu (L.S.) -. (deriv. CACHORRO). N.F. vd. katcur.
katekesi
n., *instrução religiosa. - Ke ke lebau pa bu kunsa katekesi? (L.Cat.) -.
(CATEQUESE).
katekista
1.n., *pessoa que dá catequese. - Sukuta gosi un garandi katekista afrikanu ke
tcomadu Clemente (L.Cat.) -. (CATEQUISTA).
2.n., *nas Missões Católicas, ajudante dos Padres e das Irmãs no que diz
respeito às actividades pastorais. - Si Deus i no pape, anta i djustu pa no papia
ku el so atraves di padri, diakunu, katekista? (L.S.) -.
katekumenu
n., *pessoa que se está preparando à cerimónia do Baptismo. - katekumenus
tene dja na testa sinal di krus (L.Cat.) -. (CATECÚMENO). N.F. proparoxítona,
neol.
katesismu
n., *livro da doutrina cristã. - Es i katesismu pa katekumenus ku kriston adultu di
tcon di Bidjugu (L.S.) -. (CATECISMO).
katiberasku
n., *o tempo que alguém está cativo; cativeiro; escravidão. - te na dia ku
katiberasku na kaba (C.V.) -. (deriv. CATIVO). N.S. sin. skrabidon.
katibu
1.n., *prisioneiro; escravo. - Sinhora na djungu, katibu na rema (R95) -.
(CATIVO).
2.adj., *preso; prisioneiro de guerra. - abo ku bu familia bo na prindidu, bo
lebadu katibu pa Babilonia (Igr.I.) -.
katiguria
n., *classe social; série. - mindjeris di altu katiguria (N.T.) -. (CATEGORIA). N.F.
paroxítona.

316
Katio
n., *Capital da região de Tombali. - i kai prizoneru dentru sidadi di Katio (C.P.) -.
(CATIÓ). N.F. oxítona.
katolika
adj.f., - Chefi di Igreja katolika (R95) -. (CATÓLICA). N.F. proparoxítona, neol.,
vd. katoliku.
katoliku
adj., *relativo à Igreja Católica; que professa o catolicismo. - un Igreja son,
santu, katoliku, apostoliku (L.Cat.) -. (CATÓLICO). N.F. proparoxítona,
katolika.
katore
n., *prato de peixe cozido misturado com óleo de palma. - Katore i un kumida di
budjugu ku ta fasidu ku pis ku siti-burmedju limon malgueta sal (N.M.) -. N.F.
Bijagó “katóre” e “n’otóre” que designa esse tipo de prato.
katorzi
quant., *número cardinal. - Bu ta odjal na kil zona di katorzi di Novembru (R95)
-. (CATORZE; QUATORZE). N.F. katursi.
katursi
quant., - i ten katursi Djorson di Abraon te Davi (N.T.) -. (CATORZE;
QUATORZE). N.F. arc., vd. katorzi.
kau
n., * lugar; sítio; habitação. - I ka ten mindjor kau pa fasi kamaradia suma na
fera (P.dosS.) - N’ baiba na kau di ba-Djon (J.S.) - Kau kunsa na mansi
pikininu-pikininu tok i bin klaru (T.M.) -. (deriv. CABO). N.S. CABO significa
extremidade ou ponta de terra que entra pelo mar; kau altu; kau di badju; kau
di kumpu; kau di lama; kau di reia; kau di sinta; kau di sugundi; kau di
tcur; kau fenhi; kau fria; kau kala; kau laga; kau lalu.
kau-altu
n., *colina. - Dipus Diabu lebal pa un kau altu (N.T.) -. (deriv. CABO ALTO).
N.M. lexia composta.
kau di badju
n., *recinto próprio para bailes; salão. - Joia, ku bu kudji na kau di badju, na kau
di badju ki na bin pirdi (L.A.) -. (deriv. CABO DE BAILE). N.M. lexia complexa.
N.S. sin. salon.
kau di kumpu
n., *fábrica. (deriv. CABO PARA COMPOR). N.M. lexia complexa. N.S. V.M.
kau di lama
n., *lamaçal; lodaçal. (deriv. CABO DE LAMA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
kau di reia
n., *praia; areal. - Mininu kuridur lebal na kau di reia (L.A.) -. (deriv. CABO DE
AREIA). N.M. lexia complexa.
kau di sinta
n., *termo genérico para indicar qualquer assento. - E falal mantenha, mininu
da elis kau di sinta (A.P.) -. (deriv. CABO DE SENTAR-SE). N.M. lexia
complexa.
kau di sugundi
n., *esconderijo; abrigo. (deriv. CABO DE ESCONDER). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
kau di tcur
n., *lugar onde os parentes da pessoa falecida recebem as condolências dos

317
amigos. - djintis ta bai fala mantenha na kau di tcur (N.M.) -. (deriv. CABO DE
CHORO). N.M. lexia complexa.
kau fenhi
coloc., *o ambiente, ou a situação, está confuso ou complicado. - Otca ku
Karnel odja propi kuma kau fenhi, Karnel riba ku tras tok i sinti, i kunsa rinka pa
Onsa i madjal un mbuka (A.P.) -. (deriv. CABO).
kau fria
coloc., *diz-se da temperatura que está fria ou do ambiente já aplacado; tornar-
se frio e húmido. - Matu na fria son, mindjor no sindi fugu pa kenta (C.V.) -.
(deriv. O CABO ESFRIOU).
kau kala
coloc., *o local respondeu com o silêncio; frase que exprime o silêncio absoluto.
- Otca ku Karnel kebra selu di seti, kuas meia ora kau kala iem na seu (N.T.) -.
(deriv. O CABO CALOU-SE).
kau laga
coloc., *diz-se de uma localidade ou sítio que está inundado. (deriv. O CABO
ALAGOU-SE). N.S. V.P.
kau lalu
coloc., *terreno escorregadiço. - Tcuba tarda otca kaminhu lalu (L.A.) -. (deriv.
CABO).
Kauberdi
n., - N’ na nega bedju pa kerensa ke n’ ten na bo, Kauberdi (C.S.) -. (CABO
VERDE). N.F. vd. Kabu-Verdi.
kaudu
n., *nome dado a várias espécies de peixes seláquios de grande porte e muito
vorazes; tubarão. - Na djius di Bidjugu, kurpu di kaudu patcali i na fedi (M.M.) -.
N.M. paroxítona.
kauia
n., *pássaro de asas azuis. N.F. proparoxítona; Mandinga “úia”; vd. uia. N.S.
V.A.
kaurin
n., *pequeno búzio. (CAURIM). N.S. V.B., n.v. “Cypraea moneta”; sin. bus.
kausinhu
n.dim., *lugar ou sítio pequeno. - Bu ta pabiba un kausinhu antigamenti bu tira
arus manga del la (IN84) -. (deriv. CABO).
kauza 1
v., *ser causa de; produzir. - Virus di Sida i ta kauza manga di infeson gravi
(R95) -. (CAUSAR). N.F. proparoxítona, neol.
kauza 2
n., *aquilo que faz com que uma coisa exista ou aconteça; motivo; razão. - no
sibi kuma un di kauzas di imigrason i kauzas ikonomiku (IN96) -. (CAUSA). N.F.
proparoxítona, neol.
kaza 1
1.v.tr., *unir pelo casamento; unir-se a alguém pelo casamento. - Na mundu di
gosi n’ ka na kaza mindjer ki n’ sibi kuma i ka mistin (N.Tu.) -. (CASAR). N.F.
kasa 4.
2.v.intr., *unir-se pelo casamento. - Jakob bin kaza i padi dozi fidjus (L.S.) -.
(CASAR).
kaza 2
n., - E ta bin konsentra na kaza di Adimistradur (N.T.) -. (CASA). N.F. neol., vd.

318
kasa 3.
kaza-dus
n., *diz-se da segunda mulher ou amante de um marido que segue as tradições
monogámicas da cultura crioula; concubina. - Na kasamenti kriston i fiu pa tene
kasa-dus pabia i ta dispreza kunsada di kasamenti ku Deus fasi na kunsada di
mundu (Igr.I.) -. (deriv. DUAS CASAS). N.M. lexia composta.
kazadu
1.part., *unido pelo casamento. - ami ku el i ka kazadu (R95) -. (CASADO).
2.n.pl., *os cônjuges. - Kama di kazadu pa ka i mantcadu ku pekadu (N.T.) -.
(CASADOS).
kazal
1.n., *diz-se de animais, par composto por um macho e uma fêmea. (CASAL).
N.F. neol.
2.n., *diz-se de pessoas, par composto por um homem e uma mulher. - tudu ki
seti kazal e muri e ka disa fidju (N.T.) -.
kazamenta
v.caus., *induzir a casar-se. (CASAMENTAR). N.S. V.B.
kazamentu
n., *união de um homem e uma mulher pela autoridade civil ou religiosa. -
Kazamentu i ntindimentu entri dus djintis, kadakin ten ke tenta fasi kil ki si
kolega na kontenti ku el (IN96) -. (CASAMENTO). N.F. kasamenti.
kazu
n., *acontecimento; facto; motivo. - Troku i kazu di diskuson permanenti entri
taxistas ku pasajerus (P.dosS.) -. (CASO).
ke 1
1.con., *pronome relativo. - pabia di stragu ke iagu di tcuba pudi fasi elis (R95) -
kansera ke e odja duranti bombordiamentu (C.P.) -. (QUE; QUEM). N.M. ke
habitualmente é usado diante das palavras com vogal inicial. N.S. ke, ku, ki
são utilizadas obedecendo mais a regras como a harmonia vocálica e o hábito
linguístico dos locutores do que à função gramatical de sujeito ou de
complemento.
2.con., *pronome interrogativo que indica [o que?]; como?. - Ma tudu kil la i ke?
I Cabral, kamarada! (C.P.) -. (QUÊ).
ke 2
contr., *crase do con. [ke] e do pron. [e]. - I na kil altura ke kunsa miti kuartel pa
tudu parti (C.P.) -.
kebra 1
1.v., *cortar; danar; partir; infringir. - kebra djaru pa iabril (N.T.)- i fala kuma i na
kebra e kaza di Deus li (N.T.) - I tristi pa odja utru omis krentis na kebra lei di
kazamentu (Igr.I.) -. (QUEBRAR). N.S. kebra utiliza-se falando de materiais
rijos, como um vidro, e rumpi utiliza-se falando de materiais não rijos, como um
tecido.
2.v., *ceifar; colher. - e ka ta sumia e ka ta kebra, e ka ten bemba nin armasen
(N.T.) -. N.S. kebra é hiperónimo de QUEBRAR e de CEIFAR; processo de
metáfora, talvez por influência da filosofia dos locutores guineenses que
consideram cada planta um ser vivo e, por consequência, ceifar significa
quebrar.
kebra 2
1.n., *acto ou efeito de quebrar; rompimento; diminuição. - No da un kebra sin
pa no djubi kin ku no pudi mara mon ku kirintin (R95) -. (QUEBRA). N.F. vd.

319
kebur.
2.n., *ceifa; colheita de arroz. - bo ka ta fala kuma i ten kuatru mis pa tempu di
kebra tciga? (N.T.) -. (deriv. QUEBRA). N.F. neol., vd. kebur. N.S. kebra é
hiperónimo de QUEBRA e de CEIFA.
kebra-kebradu
part., *arrasado; desmoronado; partido. - Montanhas ku staba la sempri e
kebra-kebradu (Igr.I.) -. (deriv. QUEBRADO). N.M. redobro.
kebradu
1.part., *demolido; cortado. - Riba di panu pui karbon kebradu, bu batil tok
karbon ka pudi bacha mas (Igr.I.) -. (QUEBRADO).
2.part., *ceifado.
kebradur
1.n., *homem que ceifa; ceifeiro. - Boaz tciga di Belen i fala kebraduris (Igr.I.) -.
(deriv. QUEBRAR).
2.n., *alguém que viola ou rompe. - si bu mata alguin bu sedu kebradur di lei
(N.T.) -.
kebrantadu
part.caus., *abatido; debilitado; vencido. - N’ sta kebrantadu pabia nha pobu i
kebrantadu (A.T.) -. (QUEBRANTADO). N.F. neol.
kebur
n., *ceifa; colheita de arroz. - Ora ke djintis misti dja kebra, e ta tisi iran di
tabanka e na kunsa kebur (F.M.) -. (deriv. QUEBRA). N.F. kebra. N.S. sin.
kolieta.
kecha
v., - Abakuk kecha pabia di falta di djustisa (Igr.I.) -. (QUEIXAR-SE). N.F. neol.,
vd. kesa 1.
keda
n., *tombo; erro. - entri un keda i un kangaluta bu bai. (T.Tc.) -. (QUEDA). N.F.
neol.
kef-kef
intens., *adjunto de intensidade para indicar uma coisa leve. N.M. redobro. N.S.
V.B.
keju
n., *alimento fabricado a partir do leite. - Bu ta leba kapiton e des kejus (Igr.I.) -.
(QUEIJO).
kel
contr., *crase dos con. [ke; ki; ku] e do pron. [el]. - E ka osa miti kel (T.M.) -.
(COM ELE; COM ELA).
kema
1.v.tr., *consumir pelo fogo; incendiar; escaldar. - e ta kema matu son ora ku sol
na iardi (C.V.) -. (QUEIMAR). N.S. padja di kema pitu.
2.v.tr., *escaldar. - sol kema Jonas na kabesa tok i pertu dismaia (Igr.I.) -.
3.v.intr., *arder. - nha orta di kamati, djakatu ku baguitc ku farfari, tudu kema
(C.V.) -.
4.v.intr., *fazer queimaduras. - kin ki ten kudjer ka ta kema (J.M.B.) -.
kemada
n., *queima de mato; incêndio. - Ma anos, no pudi me kaba ku kemada? (C.V.) -
. (QUEIMADA). N.F. neol. N.S. sin. kemansa.
kemadu
1.part., *incendiado; consumido pelo fogo; reduzido a cinzas. - Matu ta kemadu

320
pabia no ka ten utru manera (C.V.) -. (QUEIMADO).
2.n., *parte de arroz cozinhado e mais rijo, que fica no fundo da panela. - No
kokoriba kemadu djuntu otca no kume! (J.D.) -. (deriv. QUEIMADO). N.S. sin.
kokoroti.
kemadura
n., *lesão provocada pelo fogo ou qualquer outra fonte de calor. - bu ta kubri
kemadura ku panu limpu modjadu na iagu firbintidu ku morna dja (Igr.I.) -.
(QUEIMADURA). N.F. neol.
kemansa
n., *incêndio; queimada. - Kemansa ta tisinu manga di kansera na tabanka!
(C.V.) -. (QUEIMAÇÃO). N.S. sin. kemada.
kempeli
v.intr., *desabrochar; abrir-se. - Flur kempeli -. N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
kenkeren
1.intens., *adjunto de intensidade com a função de acrescentar o sentido
[muito]. - san kenkeren -. N.F. oxítona. N.S. V.A.
kenta
1.v.tr., *tornar quente; aquecer. - Ora ke kaba, mindjer ta kenta iagu (F.M.) -.
(AQUENTAR).
2.v.intr., *adquirir calor; ficar quente; aquecer. - Lebri kuri i bai sinta pertu di
fugareru suma kin ku na kenta (A.P.) -. (AQUENTAR-SE).
kentadu
part., *aquecido. - I ta kunsa na kanta, tokaduris na fasi koru, inkuantu tambur
kumpridu na kentadu (N.M.) -. (AQUENTADO). N.S. bianda kentadu.
kentci
1.v.tr., diz-se da acção do rato que come o arroz em casca. - Ratu kentci arus -.
N.S. V.A.
2.v.intr., *o abrir-se dos ovos quando nascem os pintainhos; eclodir. - son ovu
ku ka tene koba di bunda, ma ora ki kentci, galinha ta tene koba di bunda (L.S.)
-. N.F. vd. tcentci.
kentura
n., *muito calor; febre. - I son sodadi di nha kabesa na kentura di bu pitu (C.S.) -
. (QUENTURA). N.S. sin. kalur.
kep
n., *ponche de vinho e fruta. N.S. V.M.
ker dizer
con., *locução conjuntiva explicativa do que foi dito antes; isto é. - No ta falaba
sempri Balanta ke ta furta, ker dizer brinkadera sin maldadi (R95) -. (QUER
DIZER). N.F. neol. N.S. sin. ku sedu.
kerdita
v., *crer; dar credito a. (ACREDITAR). N.F. kredita; akredita. N.S. V.B.
kerensa
n., *namoro; amizade; amor. - Kerensa di gosi ka ten rispitu, kerensa di gosi ka
ten balur (D.N.) -. (QUERENÇA). N.F. neol. N.S. sin. kirimentu.
kes
contr., *crase dos con. [ke; ki; ku] e do det.dem. [es]. - kuma ki es mon di timba
na bin pagadu? (R98) -. N.M. ku + es.
kesa 1
v., *denunciar; acusar; fazer queixa de; reclamar. - No bai kesa del na otridadi
(Igr.I.) -. (QUEIXAR-SE). N.F. kecha.

321
kesa 2
n., *acto de se queixar; revelação da falta alheia. - si Demetriu ten algun kesa
kontra alguin, i ten tribunal, e pudi bai akuza n’utru (N.T.) -. (QUEIXA). N.F.
kecha. N.S. da kesa; fasi kesa.
kesada
n., *mandíbula; maxila inferior. - I pui firminga na kesada di rei (T.M.) -.
(QUEIXADA). N.S. dinguinhu.
kesadu
1.part., *alguém que foi denunciado; acusado. (QUEIXADO). N.S. V.B.
2.adj., *alguém que se mostra ofendido ou ressentido.
kesadur
n., *acusador; denunciador. (deriv. QUEIXAR-SE). N.S. V.B.
keta
1.v.tr., *pôr quieto; tranquilizar; sossegar. (AQUIETAR). N.S. ant. disinketa.
2.v.intr., *calmar-se; tornar-se quieto. - Djuana i odjal i ka pudi keta (F.M.) -.
(AQUETAR-SE).
ketu
adj., *calmo; sossegado; calado; manso. - Dona, djubi bu netu, pa i sinta ketu
na nha korson (C.S.) -. (QUIETO).
ki 1
1.con., *pronome relativo. - I kamaradia ki ta garanti tambe nobas fresku
(P.dosS.) - Karnaval i festa ki manga di djintis ta djunta pa mostra kal ki balur di
kultura di si pubis (A.C.) -. (QUE; QUEM). N.S. ki, ku, ke são utilizadas
obedecendo mais a regras como a harmonia vocálica e o hábito linguístico dos
locutores do que à função gramatical de sujeito ou de complemento.
2.contr., *crase ki + i. - I tciga altura ki nesesariu riorganiza kil milisias armadu
ki kunsa fasidu (C.P.) -.
ki 2
det.dem., - Ki mindjer gora el son ku sta li na si kasa (T.M.) -. (AQUELE;
AQUELA; AQUELES; AQUELAS). N.F. vd. kil.
ki 3
con., *conjunção que liga o redobro de adjectivo ou de verbo para formar o
grau superlativo absoluto do mesmo. - lebi-ki-lebi - sabi-ki-sabi - kumpridu-ki-
kumpridu - bonitu-ki-bunitu - tudu sedu ki na sedu -. (QUE).
kibi
v.intr., *poder ser contido em; ter lugar dentro de. - I ka kibiba na si kamasinhu
(Igr.I.) -. (CABER).
kibini
v.caus., *fazer caber; alojar. - Bu tciganta kurpu bu kibinin n’ sinta (C.S.) -.
(deriv. CABER). N.F. oxítona. N.S. sin. kibininti.
kibinidu
part.caus., *hospedado; acolhido; que tem lugar; que está contido num
recipiente. (deriv. CABER). N.S. V.B., sin. kibinintidu.
kibininti
v.caus., *fazer caber; agasalhar; hospedar. (deriv. CABER). N.S. V.B., sin.
kibini.
kibinintidu
part.caus., *acomodado; agasalhado; feito caber. (deriv. CABER). N.S. V.B.,
sin. kibinidu.
kidja

322
n., *carena; peça forte situada na parte inferior do barco. - Nabiu ku kidja pa
riba: kasa (J.M.B.) -. (QUILHA). N.F. náut. N.S. kidja di kanua.
kidja di kanua
n., *parte central da carena da canoa nhominca, normalmente composta de três
partes. - Tabanka kumpu dja kidja ku tconu -. (deriv. CANOA DE NHOMINCA).
N.M. lexia complexa. N.S. V.A.
kikia
n., *ave de rapina nocturna da família dos Estrígidas; mocho; coruja. - E diskisi
kuma kikia ta odja so di noti (P.B.) -. N.F. paroxítona; Mandinga “kìikiya” que
designa essa ave nocturna.
kil
1.det.dem., *adjectivo demonstrativo que indica o espaço longe do locutor;
esse; essa; esses; essas. - kil ambienti pudi parsil un kunfuson son (P.dosS.) -
No sibi tan kuma ku kil relason ta odjadu? (A.C.) - ki arus kila ta danu as vez te
pa dus anu (IN96) -. (AQUELE; AQUELA; AQUELES; AQUELAS). N.F. ki. N.S.
kil é hiperónimo de AQUELE e de ESSE.
2.det.dem.sing., *pronome demonstrativo; esse; essa; isso. - Kil lala ka na
atraza ninguin (C.P.) - kil ki dibi di atua i ka na atua, enton mal ta alastra (R95) -
. (AQUELE; AQUELA; AQUILO). N.M. pl. kilis. N.S. kil é hiperónimo de
AQUILO e de ISSO.
kila
contr., *crase do det.dem. [kil] e do adv. [la]. - Kila tudu i brinka karnaval? (R95)
-. N.S. fora di kila.
kilis
det.dem.pl., *pronome demonstrativo; esses; essas. - kilis ke tene e ta konsigui
kusas mas bonitu i mas karu (P.dosS.) -. (AQUELES; AQUELAS). N.M. sing.
kil. N.S. kilis é hiperónimo de AQUELES e de ESSES.
kilometru
n., *unidade de medida de comprimento que vale 1.000 metros, cujo símbolo é
[km]. - no staba izoladu na ki kau la, un kilometru i meiu pa sidadi (IN96) -.
(QUILÓMETRO). N.F. proparoxítona.
kilu
n., *abreviação de quilograma, unidade de medida de massa, que vale 1.000
gramas e cujo símbolo é [kg]. - Un kilu di trigu na kusta vensimentu di un dia
(N.T.) -. (QUILO).
kilutru
quant., (AQUELOUTRO). N.S. V.B.
kimika
n., *ciência das leis da composição e decomposição dos corpos; disciplina
escolar. - No ten Matmatika, Fizika, Kimika, Istoria, Dizenhu, Jiografia (J.S.) -.
(QUÍMICA). N.F. proparoxítona.
kin
1.con., *pronome interrogativo. - I ka nesesariu pa n’ konta dirijenti i kin (R95) -
ma iduka pa ke? I pa kin? (R95) - Bu ka ta sibi kin ki kin (IN96) - Bakin ku staba
na sukuru? (C.V.) -. (QUEM). N.M. pl. bakin.
2.det.dem., *pronome demonstrativo; aquele; aquela; aqueles; aquelas. - kin ki
misti ta bai kumpra (P.dosS.) - Garandis kuma kin ku mandurga, urbadju ta
modjal (L.A.) -.
kin-ki-odja
loc.adv., *advérbio de dúvida que exprime a possibilidade que um facto

323
aconteça, mas com algumas incertezas; quiçá; se calhar; talvez; quem sabe; é
possível que. - kin ki odja, n’ ta ba otca os na kaminhu - kin-ki-odja e prindil,
mama (C.V.) -. (deriv. QUEM QUE OLHAR). N.M. lexia composta.
kinankoi
n., - Kinankoi na garba ku baka, mare na fika na basanti (R.N.) -. N.F.
Mandinga “kúnankoyi”, vd. kunankoi.
Kinara
n., *Região da Guiné-Bissau que compreende os sectores administrativos de
Fulacunda, Tite, Buba, e Empada. A capital é Fulacunda. - aviza komite di
tabanka pa leba bala pa Kinara (C.P.) -. (QUÍNARA). N.F. proparoxítona.
kinguiti
v., *endurecer; enrijecer; tornar insensível ou duro. - E kinguiti na se sintidu; e
ntrega se kurpu pa visiu (N.T.) -. N.F. proparoxítona.
kinguitidu
part., *endurecido; rijo. - Deus da elis spiritu kinguitidu, udju pa ka odja, oredjas
pa ka obi (N.T.) -.
Kinhamel
n., *Capital da Região de Biombo. - i ka tene nada di mesinhu di kobra li na
Kinhamel (IN96) -. (QUINHAMEL).
kinhentus
quant., *número cardinal. - un alguin i sibi kuma i ka tene rason, i tciga i botal la
un kinhentus kontu, i na fasi djustisa akontrariu (IN96) -. (QUINHENTOS).
kinhon
n., *quota-parte; fracção. - Paga bu kinhon na tarbadjus di kaza (Igr.I.) -.
(QUINHÃO).
kinhu ku
v.prep., *preocupar-se com uma coisa; tratar bem alguém; ser cuidadoso com
as suas coisas. - nha orlodju bonitu dimas, ku manda n’ kinhu ku el -. (deriv.
QUINHOAR COM). N.S. V.A.; QUINHOAR significa compartilhar.
kininu
1.n., *nome vulgar do sulfato de quinina, alcalóide antimalárico. - Indjeson di
kininu i bon son si duenti na ramasa (Igr.I.) -. (QUININA; QUININO). N.S. sin.
komprimidu.
2.n., *termo vulgar para indicar o comprimido. - Nau, i mindjor bu dan kininu, n’
ba nguli (C.P.) -. (deriv. QUININO). N.S. kininu é hiperónimo de QUININO e de
COMPRIMIDO.
kinkiliba
n., *termo francês que designa a planta medicinal conhecida como buco. N.F.
oxítona, kankeliba. N.S. V.A. sin. buko.
kinkirin
1.intens., *adjunto de intensidade com a função de acrescentar o sentido [como
um bêbedo]. N.F. oxítona.
2.coloc., ianda kinkirin, *andar como um bêbedo. N.S. V.A.
kinkiti
v., - I bin kumpul kurpu, mon kinkiti, pitu iabri (T.Tc.) -. N.F. proparoxítona, vd.
kinguiti.
kinta
n., *terreno de semeadura, com horta e árvores, murado ou cercado com
sebes. - no dicha propi kil djinti ke tene se kinta (IN96) -. (QUINTA). N.F. neol.
N.S. sin. orta; sin. ponta.

324
kinta-fera
n., *o quarto dia de trabalho da semana. - Kinta-fera, dia vinti di Juliu di mil
novisentus i noventa i sinku (IN96) -. (QUINTA-FEIRA).
kintal 1
n., *terreno, com horta e jardim, próximo de uma casa de habitação; pequena
quinta. - Bu ka ta disa bu kintal abertu pa bu ba tapa tapadu di djinti (L.A.) -.
(QUINTAL). N.S. sin. orta.
kintal 2
n., *peso de cem quilos ou de quatro arrobas. (QUINTAL). N.S. V.B.
kinti
adj., *diz-se de algo com alguma temperatura; diz-se de pessoa fogosa,
ardente, e com temperamento vivo; que está com febre. - Si kurpu kinti, uagal
iagu friu bu banal tok i seku (Igr.I.) -. (QUENTE). N.F. Mandinga “kàndi” que
significa quente. N.S. kampu kinti; kintisi; sin. kinti sangui; ant. friu; kinti uit.
kinti sangui
coloc., *fogoso; irascível. (deriv. SANGUE QUENTE). N.S. V.B.
kinti uit
coloc., *muito quente. - Moransa kinti uit, kadakin na diskunfia di si kumpanher
(F.J.) -. (deriv. QUENTE). N.F. vd. uit.
kinti-kinti
loc.adv., *muito depressa; rapidamente. - I torna disi kinti-kinti pa i ba sibi na ki
utru palmera burmedju uak (T.M.) -. (deriv. QUENTE). N.F. Mandinga “kàndi”.
N.M. redobro.
kintisi
v.caus., *pôr alguma coisa a aquecer; aquentar. (deriv. QUENTE). N.F.
proparoxítona. N.S. V.A.
kintu
quant., *número ordinal. - djubi kantu mil djintis ki fasi kintu anu (IN96) -.
(QUINTO).
kinzi
quant., *número cardinal. - Na anu kinzi di renansa di rei Tiberiu (N.T.) -.
(QUINZE). N.F. des ku sinku.
kip
intens., *adjunto de intensidade com a função de especificar o sentido [sentir
mesmo]. - Ma kil ora i ta fasi tutc, pankada ku bu sinti, kip! (T.M.) -.
kiredi!
interj., *interjeição que exprime [admiração] ou [espanto]; algo muito
extraordinário; ah! Por Deus!. - Kiredi!, toki n’ panta (F.J.) -. N.F. kredi!. N.S.
sin. kolo!
kiri
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que exprime o conceito de [tencionar; procurar
fazer uma acção]. - rostu kiri tene inda garasa (R95) - Sin kiri sibi dritu kin ki ki
alguin (IN96) -. (QUERER).
2.v., *desejar. - I ka pa bo fika tristi, ma i pa bo pudi sibi ku n’ kiri bos tciu dimas
(N.T.) -. (QUERER).
3.v., *amar; estar apaixonado por. - nin ki lagartu kiri si mame na iagu, i ta
sibidu (L.A.) - Ami n’ ka osaba kiri pabia nha tia falanba kuma n’ tene un
sirmonia ku n’ dibi di fasi pa dipus n’ kunsa tene rapas (N.M.) -.
kiri mal
coloc., *detestar. - E ka disa kirinu mal (O.S.) -. (deriv. QUERER MAL).

325
kiria
v., - si no djunta no kiria un asosiason, i ka mindjor? (M.M.) -. (CRIAR). N.F.
paroxítona, vd. kria 1.
kiridu
1.part., *amado. (QUERIDO)
2.adj., *estimado; caro. - Nha kiridu ermons, no ama n’utru (N.T.) -.
3.n. boi kiridu, *namorado de quem se gosta. (deriv. BOY QUERIDO). N.F.
Inglês “boy” ou “boyfriend” que significa namorado; fig. N.M. lexia composta.
N.S. ant. boi feradu.
kirimentu
n., *namoro; amizade; amor. - Si bu tene badjuda, ka bu tudjil kirimentu (T.M.) -.
(deriv. QUERER). N.S. sin. kerensa.
kirintin
n., *entrelaçado de tiras de bambu ou de folhas de palmeira utilizado para
vedar. - Li na fera di Tambarina, ki fera di kirintin lungu di Titininha, djintis ta so
na fasi diskarna (R98) -. N.F. Mandinga “kírintin” que significa entrelaçado de
bambu. N.M. oxítona.
Kiriol
n., - Kiriol di Djiba ta fala (R98) -. (CRIOULO). N.F. vd. Kriol.
kirsi
1.v.intr., *aumentar em número, grandeza ou intensidade. - Bariga pega kirsi
tok i bin fika barigon (F.M.) -. (CRESCER).
2.v.intr., *desenvolver-se. - Mininu kirsi, i fika kada bias mas forti na spiritu
(N.T.) -.
kirsidu
part., *aumentado; desenvolvido. - No sibi kuma kau ku matu kirsidu i mas ta da
arus di ke kualker utru kau, fora di bulanha (F.M.) -. (CRESCIDO).
kirsimentu
n., *aumento; desenvolvimento. - I ten notadu kirsimentu di perdas di vida
umana (R95) -. (CRESCIMENTO).
kirsinti
v.caus., *fazer aumentar; desenvolver. - Manga di familia ma misti tene fidju
femia pabia i elis ki ta kirsinti djorson (J.S.) -. (deriv. CRESCER).
kirubin
n., *anjo da primeira jerarquia. - Riba di arka i staba kirubins ku ta mostra gloria
di Deus (N.T.) -. (QUERUBIM). N.F. neol.
kiskisi
v., *remexer a terra com as unhas; esgaravatar. N.F. proparoxítona. N.S. V.M.,
sin. gasali.
kiston
1.n., *ponto que deve ser discutido e examinado; assunto. - Si bu koloka un
kolega kiston, i ta mostrau kaminhu di ultrapasa sertus kistons (IN96) -.
(QUESTÃO).
2.n., *disputa; dissidência. - ke ki tisi djunda-djunda i kiston di pagamentu (R95)
-.
klakeru
n., *pessoa que aplaude ou apoia; pessoa que faz parte de uma claque; grupo
de pessoas. - I ka pudi fasi un tipu di kongresu di kila, nunde ki djintis ka pudi
papia, kria grupu di klakeru (R98) -. (CLAQUISTA).
klakia

326
v., *aplaudir; apoiar uma equipa ou um grupo. - N’ na klakia pa Nijeria (V.D.) -.
(deriv. CLAQUE). N.F. proparoxítona.
klandistinu
1.adj., *secreto; oculto. - abortus klandistinus (P.dosS.) -. (CLANDESTINO).
N.F. neol.
2.n., *indivíduo que entrou no país sem respeitar as leis da imigração.
klando
1.n., *venda clandestina de mercadorias. N.F. oxítona. N.S. sin. kontrabanu.
2.n., *casa de pasto; tasca. N.S. V.A.
klara
n., *albume de ovo. (CLARA). N.S. V.B.
klaramenti
adv., *abertamente. - Anos no falaba dja klaramenti (R98) -. (CLARAMENTE).
klarensa
n., - Nunde ku sukuru ta kaba, la ku klarensa ta soma (L.A.) -. (CLAREZA). N.F.
vd. klaresa.
klaresa
n., *qualidade do que é claro; limpidez; pureza. - Ora ki ten klaresa, pa anos no
komplementa no ason (MR98) -. (CLAREZA). N.F. klarensa. N.S. sin.
klaridadi.
klaridadi
n., *o efeito da luz; a luz; esplendor. - Abo bu sta na klaridadi, bu ka sibi si utru
sta na sukuru (L.A.) -. (CLARIDADE). N.F. neol. N.S. sin. klaresa.
klarineti
n., *instrumento musical. (CLARINETE). N.S. V.B.
klaru
1.adj., *que recebe muita luz; luminoso. - I fala: Lebri sai, bu djubi na rua, pabia
kau klaru dja (Ch.Mb.) -. (CLARO).
2.adj., *evidente; fácil de entender; transparente. - ileison fasidu di manera
djustu, livri i klaru (P.dosS.) -.
3.adj., *de cor pouco carregada ou pouco escura.
4.adv., *claramente; com clareza. - tudu sibiba dja klaru kuma PAIGC ten ke
libertanu un dia (C.P.) -. (CLARO).
klas
n., - i fasi kuarta klas i bai pa siklu (N.M.) -. (CLASSE). N.F. vd. klasi.
klasi
n., *conjunto de alunos do mesmo grau de ensino. - Abo i kal klasi? Tersera
(R95) -. (CLASSE). N.F. klas.
klasifikason
1.n., *apreciação do mérito de alguém; nota escolar. - no djuis konsigui tarbadja
ben, e fasi un klasifikason diritu (R95) -. (CLASSIFICAÇÃO). N.F. neol.
2.n., *distribuição por classes. - tacha di analfabetismu, sugundu klasifikason di
UNESCO, no sta entri ki ultimu grupu (MR98) -.
klienti
n., *pessoa que compra de um comerciante; pessoa que se dirige a um banco
ou a um profissional para tratar assuntos de seu interesse; freguês. - i parti
klienti material di informason sobri duensa ku ta panhadu na relason sexual
(Cecomes) -. (CLIENTE). N.F. neol. N.S. sin. fregues.
klima
n., *conjunto das condições atmosféricas de uma região; ambiente; meio. - I ten

327
djintis ke ta sta na klima friu, i ten djintis ke ta sta na klima kinti (IN96) -.
(CLIMA). N.F. neol.
klinika
n., *lugar onde são admitidos os doentes para serem submetidos a tratamento.
- na un klinika privadu bu ta pirdi klienti si bu komporta ku duenti mal (IN96) -.
(CLÍNICA). N.F. proparoxítona, neol.
klorokina
n., *medicamento que cura o paludismo. - Utrus ta sinti kosera si e bibi
klorokina (Igr.I.) -. (CLOROQUINA).
klubi
n., - Akordu entri dus klubis italianus (R95) -. (CLUBE). N.F. neol., vd. klubu.
klubu
n., *associação ou sociedade desportiva, recreativa ou cultural. - klubu ka tene
dinheru (IN96) -. (CLUBE). N.F. klubi.
koba 1
v., *formar uma cavidade; escavar; cavar. - utru koba tcon pa e pudi sugundi si
midalha nel (C.P.) -. (deriv. COVA).
koba 2
v., *insultar. - kin ku koba si ermon, i tcomal tulu, i na djulgadu na Konsedju
(N.T.) -. (deriv. CAVAR). N.S. neologia semântica de koba, cujo equivalente
CAVAR significa escavar o formar uma cavidade; sin. koba mal; sin. tenhi.
koba 3
1.n., *abertura na terra; cavidade. - i pega na koba-koba na kaminhu ku sibi
kuma Serpenti na bin (T.M.) -. (COVA). N.S. koba di gudja; koba di naris.
2.n., *sepultura; tumba; sepulcro. - nunka pekadur ta koba-koba pa si kabesa
(C.P.) -. N.S. sin. supultura.
3.n., *buraco onde se abrigam os animais; toca. - Lebri rikudji na un koba (A.P.)
-.
koba di gudja
n., *buraco de agulha. - i mas lestu pa un kamelu pasa na koba di gudja te pa
un riku seta pa Deus rena riba del (N.T.) -. (deriv. COVA DE AGULHA). N.M.
lexia complexa.
koba di naris
n., *fossa nasal; narina; venta. (deriv. COVA DE NARIZ). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
koba mal
coloc., *falar mal de alguém; insultar. - kila lanta djanan ku problema, koba
Linda mal (N.M.) -. (deriv. COVA). N.S. sin. koba 2.
kobadu 1
part., *escavado; cavado. - Nhambi di matu ka ta kobadu kualker tempu, son na
tempu di seku, na mis di Marsu ku Abril (N.M.) -. (deriv. COVA).
kobadu 2
part., *insultado. - Utrora bo kobadu, bo maltratadu dianti di tudu djinti (N.T.) -.
(deriv. CAVADO).
kobadur 1
1.n., *pessoa que escava; escavador. - I ka prisis pa no pidi kobadur di fonti pa
bin djudanu (P.B.) -. (CAVADOR).
2.n., *instrumento para escavar; pequena enxada de cabo curto, tipo sacho, de
fabrico local. - E kudji djanan kobadur i miti na barkafon (T.M.) -.
(ESCAVADOR). N.S. (CAVADOR) é uma pessoa, (ESCAVADOR) é pessoa e

328
instrumento.
kobadur 2
n., *injuriador. - e sedu ruiduris, difamaduris, nfastiaduris di Deus, kobaduris,
konfiadus (N.T.) -. (deriv. CAVA). N.S. neologia semântica de kobadur, cujo
equivalente CAVADOR significa uma pessoa que escava.
kobardisa
n., *timidez; cobardia. - Dimingu di moda di no mininesa nde ke no ta ba
montiaba na kobardisa no badjudas pa ratca tara (J.D.) -. (COBARDICE).
kobardu
adj., *que não tem coragem; pusilânime; covarde. - Lubu manera ki kobardu, i
sai na ladu di baraka fat (L.S.) -. (COBARDE).
Kobiana
n., *termo comum para indicar os membros do povo Cobiana, pertencente ao
grupo linguístico Norte Tanda-Jaad-Nun, da subfamília Oeste-atlântica;
Caboiana. (COBIANA). N.S. V.A.
koboi
n., *pessoa que lida com o gado vacum; vaqueiro. - bu ta odja tudu koldadi di
djintis ku bisti di zoru, utrus a koboi (R95) -. N.F. paroxítona; Inglês “cow-boy”
que designa o vaqueiro.
kobon
n.aum., *grande cova. - Si bu na bibi iagu di kobon o di riusinhus, bu dibi di
limpal (Igr.I.) -. (COVÃO). N.F. neol.
kobra 1
v., *proceder à cobrança de. - I ten gora kil djintis di Kamara ku ta bai na kobra
elis fera sin kondison (N.M.) -. (COBRAR).
kobra 2
n., *réptil da ordem dos Ofídios; serpente. - na utru paizis ninguin muri pa
murdidura di kobra, purki i ten vasinas (IN96) -. (COBRA). N.S. kobra di
palmera.
kobra di palmera
n., *serpente venenosa, muito perigosa, que, muitas vezes se abriga entre os
ramos da palmeira; mamba verde, cobra verde. (COBRA DE PALMEIRA). N.M.
lexia complexa. N.S. V.P., n.v.”Dendraspis viridis”; sin. kakuba verdi.
kobradu
part., *pagado; recebido; exigido. - si ami ki n’ ganha, mpustu ka na kobradu ne
tera li (R95) -. (COBRADO).
kobradur
n., *pessoa que faz cobranças; recebedor. - kobradur i sikidu lundju, nin i ka
misti ialsa udju pa seu (N.T.) -. (COBRADOR).
kobransa
n., *acto de cobrar; recebimento de uma dívida. - Taxista i puntadu: ke ki na
bazia nel pa fasi si kobransa? (R95) -. (COBRANÇA).
kobri
n., *elemento metálico de cor avermelhada, muito bom condutor do calor e da
electricidade, cujo símbolo é [Cu]. - tidjela di kobri (N.T.) -. (COBRE).
kocha
v.intr., *andar manquejando. (COXEAR). N.F. neol. N.S. V.A., sin. mankusa.
kochu
n., *claudicante. (COXO). N.F. neol. N.S. V.B., sin. manku.
kode

329
n., *o irmão mais novo de todos os irmãos; o último filho. - Bu kunsi fidju di
Gomis? N’ kunsil, nha kode kazal. Nta Gomis i bu kunhadu? (J.L.R.) -.
(CADETE). N.F. oxítona, ermon-kode. N.S. kode é hipónimo de CADETE que
designa todos os filhos depois do primogénito e não só o último.
kodigu
1.n., *compilação de leis; norma; regra. - i ta konstitui diver siviku kumpri
dispozison di kodigu di strada (R95) -. (CÓDIGO). N.F. proparoxítona, neol.
2.n., *linguagem secreta.
kodjon
n., *órgão copulador masculino; pénis; testículo. - Matcu tene kodjon, e nomi ka
ta faladu kualker manera, so ku bu kolega (N.M.) -. (COLHÃO). N.F. fam. N.S.
kodjon é hiperónimo de COLHÃO que designa o testículo e de PÉNIS que
designa o órgão copulador masculino; sin. matcundadi.
kofri
n., *móvel em que se guardam valores. - Kin ke na kontrola stadu? Ate kofri di
ripartisons di stadu i ta tiradu i ta pudu dentru di kaza (R98) -. (COFRE).
kofu
n., *cesto. (COFO). N.S. V.B.
koi-koi
v., *cair de maduro; estar doente; enfraquecer. - Bu na koi-koi sin tras nin dianti,
bida iogoli ku bo (T.Tc.) -. N.M. onomatopeia, redobro.
koitadesa
n., *pobreza; infelicidade; miséria; coita. - Koitadesa i sufrimentu na mundu, e ta
dau tudu nomi ke bu ka ten nes mundu, abo i ladron, abo i futseru (R.S.) -.
(deriv. COITADO). N.F. neol. N.S. P.arc. “coita” que significa desgraça ou pena.
koitadi
adj., *que tem coita; pobre; mísero; infeliz. - Tudu koitadi ku n’ koitadi, nunka n’
ka ba parau pratu (L.A.) -. (COITADO).
koitadinhu
adj., *muito infeliz. (COITADINHO). N.F. dim. N.S. V.B.
koitanda
v.caus., *tornar-se pobre ou aflito. - Sortiadu i kilis ki koitanda dianti di Deus,
pabia e ta ten parti na renu di seu (N.T.) -. (deriv. COITAR).
koki
1.v.tr., *bater na cabeça com os nós dos dedos; dar coque ou cocorote. - Lifanti
i na buska alguin pa e ba ta koki n’utru ku martel (L.S.) -. (deriv. COQUE). N.F.
Mandinga “kóki” que significa dar coque. N.S. COQUE, n., significa [pancada
com os nós dos dedos] e também [carvão poroso].
2.v.tr., *abusar de uma bebida alcoólica. - koki kadju -.
kokida
n., *pancada na cabeça com os nós dos dedos; cocorote. - Ku mati bunda na
risibi kokida dianti di kabesa? (L.A.) -. (deriv. COQUE).
kokidu
part., *alguém que recebeu coque. (deriv. COQUE). N.S. V.B.
kokidur
n., *pessoa que dá coque. (deriv. KOKE). N.S. V.B.
kokin kokiu
coloc., *bates-me, bato-te. N.S. V.B.
koko 1
v., *expelir os excrementos; defecar. - Panga-bariga ka ta sai ku laska di bunda,

330
pabia si sai ku laska di bunda, si dunu ka ta koko mas (L.A.) -. (deriv. COCÓ).
N.F. oxítona.
koko 2
n., *excrementos; fezes. - Katcuris tudu ta kume koko, ma kil ku murdi koko na
boka i tisi kasa, el ku si nomi ta mas sai (L.A.) -. (COCÓ). N.F. oxítona.
kokonete
n., - Un kasa di padja, dentru di kasa di tidja, dentru di kasa di tidja un padiru
branku, dentru di padiru branku un fonti di iagu: kokonete (J.M.B.) -. (deriv.
COCO). N.F. neol., vd. kukunete.
kokonoti
n., *semente da palmeira dendê. (COCONOTE). N.S. V.B., sin. karus.
kokori
v., *raspar o fundo da caldeira para recuperar o resto da comida. - Mbe!, ma
aonti ku no sintaba, no kokoriba kemadu djuntu (J.D.) -. N.F. oxítona.
kokoroko
n., *canto do galo. (COCOROCÓ). N.F. oxítona. N.S. V.B.
kokoroti
n., *a parte de arroz cozinhado e mais rijo, que fica, tostado, no fundo da
panela. N.S. sin. kemadu.
kokri
adj., *muito velho; maduro; velhaco. N.S. V.B.
kola 1
1.v.tr., *unir com cola; juntar. - -. (COLAR).
2.v.intr., *aderir, encostar-se; pegar. - Lubu ku si mindjer ku si fidjus e magru
tok os kola na pele (P.B.) -.
kola 2
n., *substância viscosa, aderente; visco. (COLA). N.S. V.B., fita-kola.
kola 3
1.n., *fruto da coleira, planta da família das Esterculiáceas; noz de cola. - Utru
rikesa ke anos tene i propi kolas, o kola musulmanu (R98) -. (COLA). N.S. o
fruto é muito apreciado enquanto proporciona uma certa resistência ao
organismo, evitando o cansaço e a fome.
2.n., pe di kola, *coleira; árvore-da-cola. - Dia ku lanta, parmanha, bu odja
ramu di pe di kola ke sta na kintal seku, bin buskan, n’ sta na foronta (L.S.) -.
N.S. n.v. “Cola acuminata”.
kola-koberta
n., *espécie de peixe, que se cola a outros peixes maiores. N.S. V.B., n.v.
“Mykteroperca rubra”.
kolabora
v., *trabalhar em comum com outrem; cooperar. - no ta tenta kolabora ku tudu
djinti (R95) -. (COLABORAR). N.F. neol., kolobra. N.S. sin. kopera.
kolaboradur
n., *ajudante; coadjutor. - Paulu tenba konfiansa tciu nes si kolaboradur (L.S.) -.
(COLABORADOR). N.M. n.f. kolaboradora.
kolaborason
n., *acção de colaborar; cooperação. - Pa es i prisizu kolaborason di tudu
utentis, prinsipalmenti di kondutoris (R95) -. (COLABORAÇÃO). N.F. neol.
koladera
n., *canto humorístico do Arquipélago de Cabo Verde; festa organizada pelos
Caboverdianos no estrangeiros; estilo musical; dança. (COLADEIRA). N.S. V.A.

331
koladu
part., *unido com cola. - i pudi panha alguns kusa mal koladu (MR98) -.
(COLADO).
koldadi
n., *aquilo que caracteriza uma pessoa ou coisa; classe; espécie;
característica; valor. - Kal koldadi di kaza ku bo na kumpun? (N.T.) - Nes
koldadi sosiedadi djintis bedju ku duentis ka ta dadu se balur (L.S.) -.
(QUALIDADE). N.M. às vezes, a sílaba final [-di] sofre a crase com a
preposição [di].
kolega
1.n., *pessoa que pertence à mesma classe de idade. - Ki si kolega tene bin na
gozal (N.M.) -. (COLEGA). N.F. neol. N.S. sin. mandjua.
2.n., *pessoa que exerce a mesma profissão. - n’ pensa nha kolega diputadu
sibil (R95) -.
kolegandadi
n., *relação entre colegas. (deriv. COLEGA). N.S. V.M.
kolegason
n., *grupo de colegas ou de coetâneos; geração. (deriv. COLEGA). N.S. V.M.,
sin. mandjuandadi.
kolera
n., *doença epidémica, contagiosa, que é provocada por um bacilo ou vibrião. -
Pa ka no panha kolera, no dibi di ba ta laba mon sempri antis di no kume, i pa
no bibi iagu firbidu (Cecomes) -. (CÓLERA). N.F. proparoxítona.
kolieta
n., *acção de arrecadar os produtos do solo; ceifa. - Agrikultor, so dipus di
kolieta, i ta bin paganu ki materialis ku no furnisi elis (H.C.) -. (COLHEITA) -.
N.F. neol. N.S. sin. kebur.
koligason
n., *aliança de várias pessoas tendo em vista um fim comum; confederação de
partidos políticos. - akordu sinadu pa fasi koligason (IN96) -. (COLIGAÇÃO).
N.F. neol.
kolisensa!
interj., *interjeição que exprime uma maneira delicada de pedir autorização de
entrar ou de sair. - Kareterus ora ke fala “kolisensa”, i pa kaminhu fika livri logu
(P.dosS.) -. (COM LICENÇA!). N.F. neol.
koliti
n., *peça de vestuário sem mangas que se veste por cima da camisa. - Na e
kampu di lutu n’ bisti kamisa n’ pui koliti, n’ na buska sibi ku kombersas ku ka
pudi balin? (O.S.) -. (COLETE).
kolmeia
n., *habitação artificial de abelhas; cortiço de abelha. - Rachide, panha fugu, si
ka sin kolmeia na pega fugu (C.V.) -. (COLMEIA). N.F. proparoxítona, neol.
N.S. V.A.; sin. kasa di baguera; sin. kumbu di baguera.
kolo
interj., *exclamação que exprime espanto. N.F. oxítona; Manjaco “kolo” que
significa ah! N.S. V.M., sin. kiredi.
kolobra
v., - Nha gardisimentu na bai pa amadu ermons ku kolobra ku mi ne tarbadju
(Igr.I.) -. (COLABORAR). N.F. vd. kolabora.
koloka

332
v., *pôr no devido lugar; apresentar. - Fika tan abo son, bu ka na koloka bu
kistons ku ninguin, n’ pensa vida ta pirdi interesi (IN96) -. (COLOCAR). N.F.
neol.
kolon
n., *colonizador. - Onzi anu djinti pega arma pa tira kolon dentru di e tera li
(R98) -. (COLONIALISTA).
kolonia
n., *território ocupado por uma nação distante. - Masedonia i un kolonia di
Roma (N.T.) -. (COLÓNIA). N.F. proparoxítona.
kolonial
adj., *relativo a colónia. - Na tempu kolonial n’ odjaba te djinti ta sumiaba pe di
bisilon (IN96) -. (COLONIAL).
kolonialismu
n., *sistema político-económico em que uma potência mantém territórios sob o
seu poder. - Si anos i dunu di no naris, nta no diskisi kolonialismu (IN96) -.
(COLONIALISMO).
koloniza
v., *estabelecer colónias, ocupando militarmente e politicamente um outro país;
habitar como colonos. - no ka pudi sinta gosi pa koloniza kolonialismu; no ten
ke pensa na utru aspetu (IN96) -. (COLONIZAR).
kolonizadu
part., *diz-se de um país ocupado militarmente e politicamente. - Edjitu i
purmeru pais ku kolonizadu (R95) -. (COLONIZADO).
kolonizadur
n., *o que coloniza. - pubis di Guine e iarda karnaval di si kolonizaduris
portuguis (A.C.) -. (COLONIZADOR). N.M. pl. kolonizaduris.
kolonizason
n., *acção de colonizar ou de estabelecer colónias. - e ka na tciga di seta pa es
povu ribantadu mas bas di katiberasku di kolonizason di ninguin (R98) -.
(COLONIZAÇÃO).
kolontci
1.v., *inchar; intumescer. - Kuma ku bu pudi rapara panga-bariga si i gravi?
Purmeru udju ta kolontci (Igr.I.) -. N.S. ant. diskolontci.
2.v., *encher uma garrafa até ao gargalo.
kolontcidu
part., *diz-se duma garrafa cheia até ao gargalo; enchido; inchado. N.S. V.B.
kolosteru
n., *o primeiro leite da mulher após o parto, de cor amarela. - kolosteru bon
dimas pa bebe, pabia i ta djuda na tadja bebe di infesons komuns (R96) -.
(COLOSTRO). N.F. proparoxítona.
kolsensa
v.tr., *pedir permissão para entrar ou sair. - Tataruga na fala son: bu
kolsensanu (T.M.) -. (deriv. COM LICENÇA).
koltca
n., *coberta. (COLCHA). N.S. V.B., sin. kuberta.
koltcon
n., *peça, normalmente almofadada, sobre a qual as pessoas se deitam. - Nos
bu misti kuartu di stera o di koltcon? (T.M.) -. (COLCHÃO). N.S. sin. ispuma.
koluna
n., (COLUNA). N.F. neol., vd. kuluna. N.S. V.B.

333
komanda
v.tr., *dirigir uma força militar ou um navio. (COMANDAR). N.F. mil. N.S. V.B.
komandanti
n., *pessoa que tem o comando militar. - Junta Militar i sta bas di orientason di
si komandanti supremu, Brigaderu Ansumane Mane (R98) -. (COMANDANTE).
N.F. neol.
komandu
n., - Tudu no komandu i alimentadu pa kumida di tabanka (C.P.) -.
(COMANDO). N.F. neol., vd. kumandu.
kombatenti
n., *pessoa que combate ou está pronto para o combate; soldado; militar. -
Nunka no kombatentis ka luta kontra povu ke elis liberta ku se kalur i sangui ke
darma na tcon (R98) -. (COMBATENTE).
kombati 1
v., *lutar; atacar o inimigo; acção de guerra. - Kin ki na garanti elis kuma no ka
na bin kombati, no ka na bin kontinua fuguia elis? (R98) -. (COMBATER). N.F.
neol. N.S. sin. luta 1.
kombati
n., *luta; conflito; acto de guerra. - Katorzi anu di kombati (R98) -. (COMBATE).
N.F. neol. N.S. sin. luta 2.
kombe
n., *molusco bivalve e sua concha; berbigão. - I na pui kombe na fugu pa i firbi
tok i abri boka tudu (N.M.) -. (COMBÉ). N.F. oxítona. N.S. n.v. “Cerastoderma
edulis”.
kombersa 1
v.intr., *falar; discorrer. - E entra na sala e sinta e kombersa (IN98) -.
(CONVERSAR). N.F. konversa.
kombersa 2
n., *conversação; discurso. - Mindjer garandi findji kuma i ka obi di kombersa
(M.K.) -. (CONVERSA). N.S. kombersa di kunsada; kumpu kombersa; pasa
kombersa; pucha kombersa.
kombersa di kunsada
n., *introdução; palavras iniciais; editorial. - no tene kombersa di kunsada, nde
ke no na bin ba papia di sidadania ku diretus umanus (R95) -. (deriv.
CONVERSA DE COMEÇO). N.M. lexia complexa.
kombersa di oredja
n., *segredo. (deriv. CONVERSA DE ORELHA). N.M. lexia complexa. N.S. V.M.
kombersadur
n., (CONVERSADOR). N.S. V.B.
kombina
v., - I kombina ku furadur kuma i ten sirmonia i pagal i bai (A.P.) -.
(COMBINAR). N.F. neol., vd. kumbina.
kombinason
1.n., *acordo; contrato; pacto. (COMBINAÇÃO). N.F. neol., kumbinason.
2.n., *peça de vestuário interior feminino. - i dipindi di ke ki misti bisti,
kombinason bas di ropa, si i ka misti, i toma si ispera bisti, toma lensu i mara
kabesa i toma mas utru panu legos i kubril na ombra o i mara na rabada (N.M.)
-. N.F. kumbinason.
kombustivel
n., *material usado para produzir calor; líquido que alimenta os motores de

334
combustão interna. - Djintis di sentral e tciu diskulpa suma mortu; gosi i storia di
kombustivel (C.V.) -. (COMBUSTÍVEL). N.F. paroxítona, neol.
komemorason
n., - Komemorason di Difuntus (L.Cat.) -. (COMEMORAÇÃO). N.F. neol., vd.
kumumorason.
komenta
v., - aonti no komental (R98) -. (COMENTAR). N.F. neol., vd. kumenta.
komersianti
n., *negociante. - Un dia e bindil na mon di komersianti ki na baiba pa Edjitu
(N.T.) -. (COMERCIANTE). N.F. neol. N.S. sin. bindidur.
komersiu
n., *venda de mercadorias; negócio. - Biderus i komersiu livri (IN96) -.
(COMÉRCIO). N.F. proparoxítona, neol., kumersiu.
komisariu
n., - bu tcoma komisariu di kil tabanka, bu kontal mison ke lebau la (C.P.) -.
(COMISSÁRIO). N.F. proparoxítona, neol., vd. kumisariu.
komison
n., - I dadu kil komison parlamentar pa i fasi si inkeritu (R98) -. (COMISSÃO).
N.F. neol., vd. kumison.
komite
n., - I nesesariu kriaba un komite nasional di luta kontra kusas ke no kaba di
fala (R95) -. (COMITÉ). N.F. oxítona, neol., vd. kumite.
komoda 1
v.tr., *pôr no seu lugar. (ACOMODAR). N.S. V.B.
komoda 2
n., *móvel para roupa. (CÓMODA). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
komodadu
part., *alojado. (ACOMODADO). N.S. V.B.
kompaichon
n., *dó; piedade. (COMPAIXÃO). N.S. V.B.
kompanhamentu
n., *seguimento. (ACOMPANHAMENTO). N.F. neol. N.S. V.B.
kompainha
n., - Kompainha Goveia - (COMPANHIA). N.F. proparoxítona, vd. kumpanhia.
kompara
v.tr., *examinar duas coisas, tentando ver as diferenças e as semelhanças;
confrontar. - no kompara rejon di Bolama-Bijagos ku utru rejon (MR98) -.
(COMPARAR). N.F. neol.
komparadu
part., *confrontado. - E ku manda renu di seu i pudi komparadu de manera
(N.T.) -. (COMPARADO). N.F. neol.
komparanta
v.caus., *fazer comparar. - Elis e tulu, e ta midi se kabesa pa komparantal ku se
midida propi (N.T.) -. (deriv. COMPARAR).
komparason
n., *acção de comparar; confronto; semelhança; paralelo. - Komparason di
mostarda ku di fermentu (N.T.) -. (COMPARAÇÃO). N.F. neol.
kompasu
1.n., *instrumento para traçar circunferências. (COMPASSO).
2.n., *bússola. (COMPASSO). N.S. V.A.

335
kompetidur
adj., *concorrente; adversário. (COMPETIDOR). N.S. V.B.
kompetison
n., *concorrência. (COMPETIÇÃO). N.S. V.B.
kompitensia
n., *capacidade de fazer alguma coisa. - Bu spiriensia, bu kompitensia ki na
lebau te nde ku na tciga (R98) -. (COMPETÊNCIA). N.F. proparoxítona.
kompitenti
1.adj., *que tem competência; idóneo; capaz. - Kin ki na da informason kuma tal
flanu i kompitenti? (R98) -. (COMPETENTE).
2.adj., *que lhe pertence. - no na inkaminhal pa tribunal kompitenti (R95) -.
komplementa
v., - N’ pensa kuma, si ten un kordenason, un projetu komplementa kil utru
(MR98) -. (COMPLEMENTAR). N.F. neol., vd. kumplimenta.
kompleta
v., *tornar completo; preencher. - Si mininu kompleta dintis tudu, i tciga dja
tempu di firma el son (F.M.) -. (COMPLETAR). N.F. neol.
kompleta anu
coloc., *fazer anos; estar de aniversário. (deriv.. COMPLETAR O ANO). N.S.
V.M.
kompletamenti
adv., *na totalidade; absolutamente. - Tuga odja kuma i sta kompletamenti
pirdidu na no tera (C.P.) -. (COMPLETAMENTE). N.F. neol.
kompletu
1.adj., *perfeito; acabado. - Liti maternu i mindjor, kaba i mas kompletu alimentu
pa mininu duranti si prumeru kuatru mis di vida (R96) -. (COMPLETO). N.F.
neol.
2.adj., *inteiro; cheio. - mininu toma barsina kompletu (R95) -.
komplexu
1.adj., *que abrange muitos aspectos; complicado. - i un bokadinhu komplexu
(R95) -. (COMPLEXO). N.F. neol.
2.n., *conjunto de vários elementos com um fim comum; grupo de ideias com
força emotiva, que se produzem a nível do inconsciente. - disperta sintimentu di
komplexus (R95) -.
komplika
1.v.tr., *tornar complexo; dificultar. - No falal pa i ka dana mas situason, pa i ka
komplika mas situason (R95) -. (COMPLICAR). N.F. proparoxítona, neol.
2.v.intr., *tornar-se difícil. - Sosiedadi gosi komplika (IN96) -. (COMPLICAR-
SE).
komplikason
n., *acto ou efeito de complicar; dificuldade. - N’ tene un komplikason li ku
Liopardu, no tciga dja na tribunal (T.M.) -. (COMPLICAÇÃO). N.F. neol.
komporta
1.v.tr., *conter; incluir. - Es planu i ta komporta kuatru programa (R98) -.
(COMPORTAR). N.F. neol.
2.v.intr., *portar-se; agir de determinada maneira. - I joven simpatiku, i ta
komporta ben ku tudu djintis (N.M.) -. (COMPORTAR-SE).
komportamentu
n., *maneira de se comportar. - Pa vira se komportamentu, pa vira se manera di
pensa (IN96) -. (COMPORTAMENTO). N.F. neol.

336
kompota
n., *conserva de frutos com calda de açúcar. - Fabrika di kompota ku sumus
(R98) -. (COMPOTA). N.F. neol.
kompra
n., *acto de comprar; coisa adquirida. - ki parki i sta, i somenti pa viaturas ki na
ba fasi kompra na ki kau la (R95) -. (COMPRA). N.F. neol.
komprenson
n., *atitude compreensiva e indulgente; conhecimento completo de uma coisa. -
no na gardisi komprenson di tudu djintis (R95) -. (COMPREENSÃO). N.F. neol.
komprimidu
n., *medicamento com a forma de pastilha. - pa ki ke n’ sibi, i ka ten nin
komprimidu (R95) -. (COMPRIMIDO). N.F. neol. N.S. sin. kininu.
kompromis
n., *promessa mútua; responsabilidade; obrigação; acordo; contrato. - ka bu
toma kompromis ku mosa, kusa ku sibi kuma abo, dentru bo, bu ka na fasi
(IN96) -. (COMPROMISSO). N.F. oxítona, kumprimisu.
komputador
n., *máquina que aceita e processa dados; máquina que faz cômputos. - i dibi
di danu un komputador pa no tarbadju (R95) -. (COMPUTADOR). N.F. neol.
komu
con., *conjunção subordinativa que introduz orações comparativas. - pa bin
papia ku nos komu dus ermons, komu familia (R98) -. (COMO). N.F. neol. N.S.
sin. suma.
komun
adj., *que pertence a muitos ou a todos; ordinário. - planu di difeza komun
(R95) -. (COMUM). N.F. neol.
komunga
v., *na religião cristã significa receber a comunhão. - Kadakin ke na komunga
na rispundi: Amen (L.Cat.) -. (COMUNGAR). N.F. neol.
komunhon
1.n., *na religião cristã designa o sacramento da Eucaristia. - Ora ke komunhon
kaba dadu, padri na limpa patena (L.Cat.) -. (COMUNHÃO). N.F. kumunhon.
2.n., *comunidade de opiniões ou de crenças. - Pa vivi es komunhon ku
kontentamenti, pa raparti n’utru amizadi ku union (L.Cat.) -.
komunidadi
n., - lumia no komunidadi ku lus di bu palabra (L.Cat.) -. (COMUNIDADE). N.F.
neol., vd. kumunidadi.
kon
n., *espécie de macaco cinocéfalo ou seja com a cabeça semelhante ao cão;
macaco-cão. - Ora ku bu odja kon riba di montanha, i na malkiria, ka bu
pukenta, kon ku na bin lanta i bai, montanha nunka (G.F.) -. (deriv. CÃO). N.F.
makakon. N.S. n.v. “Papio papio”.
Konakri
n., *cidade capital da Guiné-Conakri, sede do PAIGC durante a luta de
libertação. - Dipus ke kil karta tciga Konakri, manga di kamarada ta fia (C.P.) -.
(CONAKRI).
kondena
v., *proferir sentença contra; rejeitar; reprovar; censurar. - Ka bo kondena, bo
ka ta sedu kondenadu (N.T.) -. (CONDENAR). N.F. neol.
kondenadu

337
part., *o que foi sentenciado como criminoso; rejeitado. - Nobu djerason sta
kondenadu, djerason ka misti skola (J.D.) -. (CONDENADO). N.F. neol.
kondi
1.n., *título de nobreza entre visconde e marquês. (CONDE).
2.n., *valete no jogo de baralho. (CONDE). N.S. V.B.
kondisiona
v., *por condições; limitar; fazer depender. - I ten tan finansiaduris ke ta
kondisionau, programa ke misti pa bu rializa el ki ta misti finansia (R95) -.
(CONDICIONAR). N.F. neol.
kondisionadu
part., *limitado. - Ma bisti, pa isemplu, na Guine-Bisau i sta kondisionadu ku
salariu (IN96) -. (CONDICIONADO).
kondisional
1.adj., *dependente de uma condição ou de uma maneira de ser.
(CONDICIONAL).
2.adj., *em gramática, diz-se da frase que depende de uma conjunção
condicional. (CONDICIONAL). N.S. V.B.
kondisionamentu
n., (CONDICIONAMENTO). N.S. V.B.
kondison
1.n., *conjunto das circunstâncias; situação. - I ka pul na skola pabia kondison
ka pirmitiba (N.M.) -. (CONDIÇÃO). N.F. neol.
2.n., *cláusula; obrigação. - Puntu numeru tris i kondison ku Junta Militar pidi
(R98) -.
kondjeladur
n., *frigorífero com a propriedade de congelar os alimentos. (CONGELADOR).
N.S. V.A.
kondon
1.intens., *adjunto de intensidade com a função de especificar o sentido
[unicidade]; único. N.F. oxítona.
2.n., fidju kondon, *filho único. N.S. V.A.
konduson
1.n., *acção de conduzir. - Kondutoris, ku pasa na un skola di konduson, e sibi
signifikadu di ki plaka (R95) -. (CONDUÇÃO). N.F. neol. N.S. karta di
konduson.
kondutor
n., *que conduz um meio de transporte. - Purki kondutor i na guia kumboiu mal
(R98) -. (CONDUTOR). N.F. neol. N.M. pl. kondutoris.
konduzi
1.v.tr., *guiar. - Si bu na guia, ka bu bibi, konduzi ku atenson (R95) -.
(CONDUZIR). N.F. neol.
2.v.tr., *dirigir; levar; acompanhar. - Ami n’ konduzi prumeru grupu di mininas pa
ba purpara di infermera (C.P.) -.
konduzidu
part., *guiado; acompanhado. - Tuga konsigui leba tudu kil munison, ma
konduzidu pa un afrikanu (C.P.) -. (CONDUZIDO). N.F. neol.
konferensia
n., *reunião de várias pessoas com o fim de discutirem um determinado
assunto importante. - Es konferensia i diskuti manga di kusas (R95) -.
(CONFERÊNCIA). N.F. proparoxítona, neol.

338
konfesa
1.v.tr., *revelar; manifestar; declarar. - E konfesa kuma e ka na furta mas (R95)
-. (CONFESSAR).
2.v.tr., *declarar os pecados ao confessor ou ao povo. - Pa mas tris ora e
konfesa se pekadus (Igr.I.) -.
konfesadu
1.part., *declarado. (CONFESSADO).
2.part., *alguém que se confessou no sacramento da Confissão.
(CONFESSADO). N.S. V.B., termo da liturgia cristã.
konfesur
1.n., *sacerdote que confessa. (CONFESSOR).
2.n., *pessoa que morreu pela fé cristã. (CONFESSOR). N.S. V.B., termo da
liturgia cristã.
konfia
1.v.tr., *entregar alguma coisa ou pessoa. - Deus, bu ta konfia na mon di
pekaduris bens tudu di kriason (L.Cat.) -. (CONFIAR). N.F. neol. N.S. ant.
diskunfia.
2.v.intr., *ter confiança em; acreditar. - Ke, bu ma konfia nan na Iran di ke
mediku? (R95) -.
konfiansa
1.n., *segurança; convicção. - Tene konfiansa ka implika kuma si dunu ka tene
Sida (R95) -. (CONFIANÇA). N.F. neol. N.S. sin. fiansa 2; ant. diskunfiansa.
2.n., *fé. - pa no spadja na mundu konfiansa ku alegria (L.Cat.) -.
konfiri
v., *verificar; confiar algo a alguém. (CONFERIR). N.S. V.B.
konfiridu
part., *verificado. (CONFERIDO). N.S. V.B.
konfirma
v., *afirmar com certeza; demonstrar. - Bo misti konfirma dianti des
tustumunhas? (Igr.I.) -. (CONFIRMAR). N.F. neol.
konfirmason
n., *acção de confirmar. - Dipus ki obi konfirmason di kapiton di guarda, i da
Jose lisensa di toma kurpu (N.T.) -. (CONFIRMAÇÃO). N.F. neol.
konflitu
n., *altercação entre duas pessoas; luta; oposição. - konflitus na kontinua i
violensia na sedu sempri tadjadera di kilis ku tene forsa na mon (R95) -.
(CONFLITO). N.F. neol.
konformu
con., *conjunção que significa [como]; segundo. - Konformu po na ruma, sin ke
na kumpu skada (T.M.) -. (CONFORME). N.F. kunformu.
kongresu
n., *reunião dos representantes de uma determinada classe para discutir os
assuntos a ela relativos; encontro. - no Kongresu, na sesenta i kuatru, fasidu na
Kasaka (C.P.) -. (CONGRESSO). N.F. neol.
Konhagui
1n., *nome dado aos habitantes da ilha de Canhabaque, Arquipélago de
Bijagós. (CONHAGUI). N.S. V.A.
2.n., *povo que vive na Guiné-Conakri e no Senegal.
konhaki
n., *aguardente da região de Conhaque, França. (CONHAQUE). N.S. V.B.

339
konhos
adv., *advérbio que exprime a posição do corpo de costas. - Ku djitu konhos,
ku djitu tras di roson (F.S.) -. N.F. oxítona, vd. kai konhos.
konjuga
1.v., *unir; ligar. - Kila i situason ke ka ta pudi konjuga (IN96) -. (CONJUGAR).
N.F. neol.
2.v., *em gramática, ordenar as flexões de um verbo.
konjuntu
1.n., *união das diferentes partes de um todo. - Libru di Salmu i un konjuntu di
150 salmus djuntadu na un libru pa pudi sirbi di orason (L.S.) -. (CONJUNTO).
N.F. neol.
2.n., *equipa; grupo de músicos; banda. - konjuntus muzikal i dansin (IN96) -.
konki
1.v., *bater à porta ou à janela. - ora ku na konki porta, bu ta konki bu ta fala
bumburdek, porta ta iabri (Ch.Mb.) -.
2. coloc., konki porta.
konkista 1
v., *submeter pela força das armas; alcançar à força do trabalho. - kombersa
sabi pa konkista klientis (P.dosS.) -. (CONQUISTAR). N.F. neol.
konkista 2
n., *acto ou efeito de conquistar. - konkista di indipendensia di Republika di
Guine-Bisau (R98) -. (CONQUISTA). N.F. neol.
konkluson
n., *termo; resultado final; fecho. - liturjia di konkluson (N.M.) -. (CONCLUSÃO).
N.F. neol. N.S. sin. kabantada.
konko
n., *quarto pequeno anexado à casa. - Aonti bu ka lembra fitca porta di bu
konko, toma sintidu ku ladrons (J.S.) -.
konkonhi
1.v.intr., *cair de maduro; cair. - I suma ora ku alguin kudji mampatas, i torna
rabida i djubi riba pa sibi nunde ki konkonhi (Igr.I.) -.
2.v., *acção de desprender-se e de amontoar-se dos frutos do chabéu. -
Mindjeris ta bai konkonhi n’adji e pui tceben na tanki (F.M.) -.
3.v., *reunir-se; amontoar-se. - Djintis na konkonhi di tabankas suma ku lan ta
dispidi polon (Dea) -. N.F. Mandinga “kónkun” que significa empilhar o
amendoim.
konkorda
v.intr., *estar de acordo. - Asin n’ ka na fasi nada si bu ka konkorda (N.T.) -.
(CONCORDAR). N.F. neol.
konkori
v., *competir com outras pessoas para conseguir um determinado objectivo. -
oitu kandidatus ki konkori (P.dosS.) -. (CONCORRER). N.F. neol.
konkretamenti
adv., *de maneira concreta ou objectiva. - Ami n’ ta fala konkretamenti, nde ki
ami propri n’ ta tarbadja nel (IN96) -. (CONCRETAMENTE). N.F. neol.
konkretu
adj., *que existe na realidade. - N’ misti da un isemplu konkretu (R95) -.
(CONCRETO). N.F. neol.
konkursu
n., *acção de concorrer; competição. - Konkursus tisi mas kriatividadi (P.dosS.)

340
-. (CONCURSO). N.F. neol.
konosaba
n., *pano branco e curto feito de bandas que as mulheres mandingas utilizam
como combinação. - I laba si konosaba tok i branku (T.M.) -. N.F.
proparoxítona; Mandinga “kònsaba” que significa pano que está debaixo.
konsagra
1.v.tr., *dedicar ao culto divino; tornar sagrado. - Bu konsagra Kristu, bu servu,
ku oliu di kontentamenti (L.Cat.) -. (CONSAGRAR). N.F. neol.
2.v.tr., *na liturgia cristã, transformar o pão e o vinho no corpo e sangue de
Cristo. - e kaba e ta finka djudju, Padri konsagra ostia (L.Cat.) -.
konsagradu
part., *na religião cristã, diz-se do pão e vinho convertido no corpo e sangue de
Cristo. - I mostra povu ostia konsagradu (L.Cat.) -. (CONSAGRADO). N.F. neol.
konsagradur
n., *aquele que torna sagrado; consagrante. - Abo ki no Konsoladur, prenda di
Deus altisimu fonti bibu, fugu, amor, abo ki no Konsagradur (L.Cat.) -.
(CONSAGRADOR).
konsagrason
1.n., *acto de tornar sagrada uma coisa. - Es leitura ta papianu di konsagrason
di Aron ku si fidjus pa sedu padris (L.Cat.) -. (CONSAGRAÇÃO). N.S. sin.
ordenason.
2.n., *na liturgia cristã, acção de converter o pão e o vinho no corpo e sangue
de Cristo; mudança de uma substância; transubstanciação. - Padri konsagra
ostia, dipus di konsagrason djintis ta firma e kanta No Pape (N.M.) -.
konsebidu
1.part., *pensado; imaginado. (CONCEBIDO).
2.part., *gerado. - i konsibidu sin mantca di pekadu orijinal -. (CONCEBIDO).
N.F. neol. N.S. V.A.
konsedju
1.n., - Konsedju pa fika firmi (N.T.) -. (CONSELHO). N.F. arc., vd. konsidju.
2.n., *tribunal; reunião de professores de uma Universidade ou de outra escola;
corpo colectivo. - Otca ku sol mansi Konsedju djunta, ku sedu garandis di pobu
(N.T.) -. N.F. arc., vd. konseliu.
konseitu
n., *ideia que se faz acerca de uma coisa; entendimento; significado principal. -
Konseitu tradison bin di palavra latinu ke signifika transmison, ntrega (IN96) -.
(CONCEITO). N.F. proparoxítona.
konselieru
n., *membro de um conselho. - i ribanta na Juliu di ‘72 vinti mil konselius ku
teknikus sovietikus (R95) -. (CONSELHEIRO). N.F. proparoxítona, neol.
konseliu
n., *corpo colectivo de deliberação ou de consulta; tribunal. - Konseliu di
Ministru (R99) -. (CONSELHO). N.F. proparoxítona, neol., konsedju.
konsensu
n., *assentimento geral; consentimento. - Mindjor bo sinta bo papia pa bo tciga
na konsensu (R98) -. (CONSENSO). N.F. neol.
konsentra
1.v.tr., *fazer convergir; juntar. - I ka tene tan un politika nde ke pudi djuda no
kampunes konsentra se mangu pa djubi kil mangus ki pudi mandadu fora pa
diviza pudi rikudji (IN96) -. (CONCENTRAR). N.F. neol.

341
2.v.intr., *reunir-se. - Aos, li no konsentra li, Junta Militar pa splika pupulason ke
ki Junta Militar (R98) -. (deriv. CONCENTRAR-SE). N.S. CONCENTRAR-SE
significa pensar ou viver isolado.
konsentrason
n., *reunião num ponto; centralização. - Konsentrason di studantis na kapital
djuntu ku purblema di falta di impregu ta omenta bandidasku (P.dosS.) -.
(CONCENTRAÇÃO). N.F. neol.
konserba
v., (CONSERVAR). N.F. vd. konserva. N.S. V.B.
konserta 1
v., *reparar; pôr em ordem. - I mas sinku anus pa es Partidu konserta Guine-
Bisau, ki ka konsigui firmanta na 20 anus di governu (P.dosS.) -.
(CONSERTAR). N.F. neol. N.S. sin. kumpu.
konserta 2
n., *conciliar; harmonizar; concordar. (CONCERTAR). N.F. neol. N.S. V.B.
konsertadu 1
part., *reparado; posto em ordem. (CONSERTADO). N.S. V.B.
konsertadu 2
part., *concordado. (CONCERTADO). N.S. V.B.
konsertadur 1
n., *aquele que conserta; mecânico. (CONSERTADOR). N.S. V.B.
konsertadur 2
n., *aquele que concerta; conciliador. (CONCERTADOR). N.S. V.B.
konsertason
n., *conciliação; reunião. - Na kil konsertason, na kil runion, sempri i sta
presenti kamarada Fransisku (R95) -. (CONCERTAÇÃO). N.S. sin. konsertu 2.
konsertu 1
n., *reparação. (CONSERTO). N.S. V.B.
konsertu 2
1.n., *pacto. (CONCERTO). N.S. sin. konsertason.
2.n., *consonância de vários instrumentos musicas. N.S. V.B.
konserva
v.tr., *guardar cuidadosamente; manter no mesmo estado. - No fala kuma no
konserva no matu, djinti entra korta kada dia (IN96) -. (CONSERVAR). N.F.
neol., konserba.
konservason
n., *acto de conservar. - i un problema di konservason, o di protiji no matus
(R95) -. (CONSERVAÇÃO). N.F. neol.
konseson
1.n., *acção de conceber ou de ser concebido; festa litúrgica da Igreja Católica.
- Imakulada Konseson di Virjen Santa Maria (L.Cat.) -. (CONCEPÇÃO). N.F.
neol.
2.n., *conceito; imaginação; fantasia. - No teneba utru konseson sobri
dizinvolvimentu di e tera li (IN96) -.
konsibi
1.v.tr., *pensar; inventar. (CONCEBER).
2.v.tr., *gerar. (CONCEBER).
3.v.intr., *estar grávida. (CONCEBER). N.F. neol. N.S. V.B.
konsidera
v., *ponderar; julgar; imaginar; pensar. - anos no ta konsidera bos no amigu

342
(R95) -. (CONSIDERAR). N.F. neol.
konsiderason
n., *atenção; estima; ponderação; reflexão. - un kazadu ki na pensa diritu i tene
konsiderason pa si propi fidjus (IN96) -. (CONSIDERAÇÃO).
konsidi
v., *dar; permitir. - no konsidiu un kreditu agrikula (IN96) -. (CONCEDER). N.F.
neol.
konsidja
v., *dar conselho; avisar. - i konsidja elis kuma e ka pudi tene fidju, pabia
duensa pudi kamba pa mininu (Cecomes) -. (ACONSELHAR). N.F. kunsidja.
konsidjadur
n., *pessoa que aconselha; conselheiro. - Kin ku sedu si konsidjadur? (N.T.) -.
(ACONSELHADOR).
konsidju
n., *parecer; opinião. - I diskisi konsidju di mindjer garandi (M.K.) -.
(CONSELHO). N.F. konsedju.
konsiensia
n., *sentimento do que se passa dentro de nós; cuidado; convicção íntima. -
komersianti pa e toma konsiensia kuma kil utrus djintis ke ta ba kumpra kusas
na se mon i se ermons (IN96) -. (CONSCIÊNCIA). N.F. proparoxítona, neol.
konsienti
adj., *que tem consciência; que sabe o que faz. - kila i ka djustu pa un omi
konsienti, un omi ke na pensa diritu (IN96) -. (CONSCIENTE). N.F. paroxítona,
neol.
konsigui
v.tr., *obter; alcançar o que se pretende. - So di mandrugada ki no konsigui
diskubri nde ki karu staba nel (R95) -. (CONSEGUIR). N.S. sin. obti.
konsiguidu
part., *obtido; alcançado. - Linda disidjaba bai kabanta studa na kualker pais
istrandjeru ki konsiguidu bolsa nel (N.M.) -. (CONSEGUIDO). N.F. neol.
konsiguinti
adj., *consequente. (CONSEGUINTE). N.S. V.B.
konsikuensia
n., *resultado; efeito. - E ka sibi kuma i ta bin tisi konsikuensia pa fidju o pa
pape (N.M.) -. (CONSEQUÊNCIA). N.F. proparoxítona, neol.
konsiliason
n., *acordo; concordância. - muitu obrigadu pa es konsiliason ki na tenta fasi
(R95) -. (CONCILIAÇÃO). N.F. neol.
konsoanti
n., *termo da linguística que significa o som ou fone produzido pela passagem
do ar encontrando uma obstrução ou fricção no conduto vocal. (CONSOANTE).
N.S. V.A., ant. vogal; semivogal.
konsola
1.v.tr., *aliviar a aflição de alguém; confortar. - Nhu konsolan, Nhu fala diritu ku
mi (Igr.I.) -. (CONSOLAR). N.F. neol.
2.v.intr., *esquecer a dor. - Dita bu konsola, raiba na pasa (J.D.) -.
(CONSOLAR-SE).
konsoladu
part., *aliviado; confortado. - Felis kilis ke tarda na tcora pabia e na bin
konsoladu (L.Cat.) -. (CONSOLADO). N.F. neol.

343
konsoladur
1.n., *o que consola. (CONSOLADOR).
2.n., *nome dado ao Espírito Santo na religião cristã. - Abo ki no konsoladur,
prenda di Deus Altisimu, fonti bibu, fugu, amor (L.Cat.) -.(CONSOLADOR).
konsolason
n., *conforto; alívio. - Simon i na iandaba diritu i na peraba konsolason di Israel
(N.T.) -. (CONSOLAÇÃO). N.F. neol.
konstituison
n., *lei fundamental que governa um país. - ordi dimokratiku ku formadu dentru
di konstituison (R98) -. (CONSTITUIÇÃO). N.F. neol.
konstitusional
adj., *que é regido pela constituição. - Edjitu torna un monarkia konstitusional
(R95) -. (CONSTITUCIONAL). N.F. neol.
konstruson
n., *acção ou efeito de construir; estrutura; edifício. - konstruson ku na fasidu i
konstruson son di okupa terenu (IN96) -. (CONSTRUÇÃO). N.F. neol.
konsuanti
con., *preposição que significa [em harmonia com]; conforme; segundo. -
Kadakin ta fika nterpreta kusa konsuanti i na odjal (IN96) -. (CONSOANTE).
N.F. neol. N.S. sin. sugundu.
konsul
n., *pessoa encarregada de zelar pelo interesse dos seus compatriotas num
país estrangeiro. - Opinion di antigu konsul australianu (R95) -. (CÔNSUL). N.F.
paroxítona, neol.
konsulta 1
1.v.tr., *interrogar; pedir opinião a alguém; procurar ler em. - N’ konsulta nha
manual, kapitulu sinku ta fala un bon lutadur ten di kume pur dia un purku (F.J.)
-. (CONSULTAR). N.F. neol.
2.v., *dar ou fazer um exame médico. - Anta, bu konsulta? (C.P.) -. N.S. sin.
fasi konsulta.
konsulta 2
1.n., *acção de consultar; parecer; deliberação. (CONSULTA). N.F. neol.
2.n., *atendimento que um médico ou um advogado dão aos seus clientes. - Ba
konsulta na mon di dutur pa bu sibi ke ku teneu (Cecomes) -. N.S. fasi
konsulta; sin. vizita 2.
konsultadu
part., (CONSULTADO). N.S. V.B.
konsultoriu
n., *lugar onde se fazem as consultas; centro de saúde. - Zito sai di konsultoriu
mediku tudu tarpadjadu, i risolvi bai pa un bar pa ba suta iagu pa pudi raparti
kansera di foronta ki i miti si kabesa nel (Cecomes) -. (CONSULTÓRIO). N.F.
proparoxítona, neol. N.S. sin. sentru di saudi.
konta 1
v.tr., *expor o que aconteceu; narrar histórias. - entra dentru di un tabanka,
manda panha mindjeris, panha omi, manda mara, suta konta-konta (C.P.) -
Alma-biafada kontal si kansera (P.B.) -. (CONTAR). N.S. konta-konta; konta
mintida; konta pasada; konta storia.
konta 2
n., *história; fábula; tradição ou costume dos antigos. - Kila i konta di antigu na
Kriol (J.L.R.) -. (CONTO). N.S. sin. fala; papia.

344
konta 3
v.tr., *calcular ou numerar coisas ou pessoas. - na un minutu i pudi konta
pelumenus sinku taxis (P.dosS.) -. (CONTAR). N.S. konta ku; sin. fasi konta.
konta 4
1.n., *o acto ou efeito de fazer cálculos; dinheiro posto no banco. - Ki utru
sinkuenta pursentu no na pul el na ki si konta (R95) -. (CONTA). N.S. CONTAS,
ao plural, designa as quatro operações aritméticas. N.S. fasi konta.
2.n., *em lugar de. - pa e maral na si konta (T.M.) -.
3.n., *diz-se de um colar e dos grãos do rosário; missanga. - Ninguin ka ta
ronka ku konta na garganti sin linha (L.A.) -. (CONTA). N.S. sin. konta
delgadu; fidju di konta; fiu di konta; konta di mampufa; konta di udju.
4.n., *a consideração, a estima, e até a veneração de uma pessoa ou coisa. -
Djon ten garandi konta di si mame -. (CONTA). N:S. V.A.
5.n., *a responsabilidade ou a obrigação a respeito de uma coisa ou pessoa. -
populason di kareterus toma konta di feras di Bisau (P.dosS.) -. (CONTA). N.S.
toma konta.
konta di mampufa
n., *colar feito com sementes de mampufa, utilizado pelas mulheres recém-
padidas durante o período de amamentação. (deriv. CONTA DE MAMPUFA).
N.M. lexia complexa. N.S. V.M.
konta di udju
n., *espécie de conta colorida de azul ou preto; colar usado à volta dos rins
para afastar o mau olhado. (deriv. CONTA DE OLHO). N.M. lexia complexa.
N.S. V.M.
konta kafumban
coloc., *mentir; contar grande mentira. - Garandis panha raiba kuma n’ konta
kafumban (N.Tu.) -. N.S. sin. konta mintida.
konta ku
v.prep., *esperar o apoio, ajuda ou presença de; prestar atenção. - i ka pudi
konta ku Banderinha ku kastigadu ku dus djugu di suspenson (R95) - e pudi
konta ku nha apoiu (R95) -. (CONTAR COM).
konta mintida
1.coloc., * dizer ou afirmar o contrário do que se crê ou pensa; mentir. - No na
djubi si bu na kontinua konta mintida (C.V.) -. (deriv. CONTAR MENTIRAS).
N.S. sin. foi.
2.coloc., * acusar falsamente. - E na konta mintida kontra bos pabia di mi (N.T.)
-.
3.coloc., *enganar. - No na konta mintida ku no boka, ku no manera di ianda
(N.T.) -.
konta pasada
coloc., *contar anedotas. - Si bu ka na ba konta pasada, ami n’ na kambantau
(T.M.) -. (deriv. CONTAR O PASSADO).
konta storia
coloc., *narrar historietas, fábulas ou contos. - I ten un omi ki na konta mesmu
storia desdi 1986 (P.dosS.) -. (CONTAR A HISTÓRIA DE).
konta-delgadu
n., *missanga; perolazinha. (deriv. CONTA DELGADA). N.M. lexia composta.
N.S. sin. konta.
konta-konta
v., *continuar a dizer ou a expor. - E konta-konta asin te i bin sedu ki ten familia

345
dentru di tabanka (T.M.) -. (CONTAR). N.M. redobro.
kontadu 1
part., *narrado; avisado; aconselhado. - Si bu kontadu bu ka obi, bu ta bin odjal
ku bu udju (L.A.) -. (CONTADO).
kontadu 2
part., *numerado; calculado. - Un multidon di andjus ke ka pudi kontadu (L.Cat.)
-. (CONTADO).
kontadur 1
n., *pessoa que narra; narrador. - Ami i “Ate Iadjoko”, kontadur di rekadu di
djintis (JB97) -.(CONTADOR). N.S. kontadur é hiperónimo de NARRADOR e
de CONTADOR; kontadur di mintida; kontadur di storia.
kontadur 2
1.n., *instrumento que faz cálculos; calculador. (CONTADOR). N.S. V.B.
2.n., *aparelho que serve para verificar o consumo de água e de luz.
kontadur di mintida
n., *mentiroso. - Nunde ki kontadur di mintida ten, djintis pudi kirsi na
ermondadi? (L.S.) -. (deriv. CONTADOR DE MENTIRAS). N.M. lexia complexa.
N.S. sin. foidur; sin. muntrus.
kontadur di storia
n., *pessoa que narra historietas ou fábulas; novelista; fabulista. - I ten un omi, i
kontadur di storia garandi (T.M.) -. (deriv. CONTADOR DE HISTÓRIAS). N.M.
lexia complexa.
kontakta
v., *entrar em comunicação com. - Sinhora bai i bin kontaktan (R99) -.
(CONTACTAR). N.F. neol.
kontaktu
n., *junção de dois condutores de modo a permitir a passagem de uma
corrente; ligação; relação. - nin un dia i ka na ten kontaktu ku nos (R98) -.
(CONTACTO). N.F. neol.
kontaminadu
part., *infectado; manchado; sujo. - No ta panha kolera atraves di alimentus
kontaminadus (R97) -. (CONTAMINADO). N.F. neol. N.S. sin. susu.
kontaminason
n., *contágio; infecção. - i asin no ta rapati tciu kazus di kontaminason di kolera
(R97) -. (CONTAMINAÇÃO). N.F. neol.
kontcurbedja
n., *molusco grande univalve que vive no fundo do mar. N.S. V.B., n.v.
“Cymbium olla”.
kontempla
v., *admirar; olhar. - e na kontempla gloria di bu rostu (L.Cat.) -.
(CONTEMPLAR). N.F. neol.
kontemplason
n., *admiração intensa. - asin na kontemplason di Deus vizivel dianti di no udju,
no ta sina ama ke ki invizivel (L.Cat.) -. (CONTEMPLAÇÃO). N.F. neol.
kontenta
1.v.tr., *satisfazer; tornar contente. - Deus i ten manera i pudi kontenta kil alguin
(R98) -. (CONTENTAR). N.F. neol.
2.v.intr., *ficar contente. - pekaduris ta kontenta na tera intidu (L.Cat.) -.
(CONTENTAR-SE).
kontentadu

346
part., *satisfeito. (CONTENTADO). N.S. V.B., sin. kontenti.
kontentamenti
n., *alegria; satisfação. - Rapas garandi, kontentamenti mas el, i ten dipresa
son pa tciga kasa (Cecomes) -. (CONTENTAMENTO). N.F. neol. N.S.
diskontentamenti.
kontenti
adj., *que manifesta contentamento; alegre; satisfeito. - kil ora lagartu, kontenti,
i na badja (T.M.) -. (CONTENTE).
kontentor
n., *grande caixa metálica destinada ao transporte de mercadorias. - Kadakin
limpa si kau ki na bindi, ora ki na lanta pa bai i kudji kil kukus di mangu tudu i
kaba pui dentru kontentor (R98) -. (CONTENTOR). N.F. neol.
kontinenti
n., *grande extensão ininterrupta da superfície sólida do globo terrestre; parte
continental de qualquer país. - transporti entri kontinenti i ilha di Bubaki (R95 -.
(CONTINENTE). N.F. neol.
kontinua
1.v.tr., *não interromper; prosseguir. - Djintis lanta, utru ta kontinua kabanta
binhu ku kumida (F.M.) -. (CONTINUAR). N.F. paroxítona, kuntinua.
2.v.intr., *não sofrer interrupção. - Lista kontinua (N.T.) -.
kontinuason
n., *prosseguimento; duração. - i fasilita kontinuason di nogosiasons (R98) -.
(CONTINUAÇÃO). N.F. neol.
kontra 1
v., *deparar; descobrir; encontrar-se. - Tabanka tudu kontra na bulanha (Dea) -
Meiu-ambienti i un kau ki anos tudu no ta ba kontra, nde ku no ta ianda, no
movimenta (R95) - Lebri ka tciga di kontra ku Pis-kabalu (P.B.) -.
(ENCONTRAR). N.F. nkontra.
kontra 2
1.con., *preposição que indica em oposição a; de fronte a. - te gosi luta kontra
kolera o utrus duensas, ku ta kansanu na no tera, ka para (R95) - e konta
mintida kontra el (N.T.) -. (CONTRA). N.S. kontra-mare; rimiti kontra.
2.adv., *advérbio que indica [de facto]. - Asin i ta pirmiti klienti pa i sibi si kontra
kil salada ku na bindi, i aos ku bu purparal o i mansi (R95) -. (CONTRA).
kontra 3
con., *conjunção subordinativa que indica [temporalidade]; quando. - kil dia
kontra sol na noti Midana ba odja ku komite (Dea) - Kontranu mininu no ta
brinkaba tciu (J.S.) -. (CONTRA). N.M. kontra e otca ke utilizam-se com as
frases que exprimem um tempo passado, isto é anterior à frase principal;
kontra seguido de pronome pessoal complemento apresenta as seguintes
formas: kontran; kontrau; kontral; kontranu; kontra bos; kontrelis. N.S. sin.
otca ke.
kontra-mare
n., *corrente oposta à maré ordinária. - Ka bu sedu kanua kontra mare (L.A.) -.
(CONTRAMARÉ). N.M. lexia composta.
kontrabanu
n., *introdução clandestina de mercadorias. (CONTRABANDO). N.F. neol. N.S.
V.B., sin. klando.
kontrada
n., *encontro; confluência. - N’ pensa sai ianda mundu, n’ ka sibi kal ki kontrada

347
ku distinu di nha vida (I.eI.) -. (deriv. ENCONTRAR). N.S. da kontrada.
kontrada di os
n., *articulação. (deriv. ENCONTRO DE OSSOS). N.M. lexia complexa. N.S.
V.A., sin. artikulason.
kontradison
n., *acto ou efeito de contradizer; oposição de opiniões; incoerência. - Na
familia i ten sempri manga di kontradison, i ten sempri manga di komplikason
(IN96) -. (CONTRADIÇÃO). N.F. neol.
kontramestri
n., *substituto do mestre. (CONTRAMESTRE). N.S. V.B.
kontranda
1.v.caus., *fazer encontrar; reunir. - I pidil pa i kontranda tabanka, pa fala djintis
i na ten kebur (Dea) -. (deriv. ENCONTRAR).
2.v., *chocar; embater contra.
kontrariu
adj., *que é contra; oposto. - El i kontrariu del (Igr.I.) -. (CONTRÁRIO). N.F.
proparoxítona, neol.
kontrata
v., *combinar. (CONTRATAR). N.S. V.B.
kontratadu
part., *empregado. (CONTRATADO). N.S. V.B.
kontratu
n., *acordo em que duas ou mais pessoas assumem certas obrigações;
convenção. - Kontratu i seduba di parmanha te me-dia (F.M.) -. (CONTRATO).
N.F. neol.
kontribuson
n., *contributo para um despesa comum. - I elis da si kontribuson, desdi
transporti te na purpara kumida pa no kamarada (C.P.) -. (CONTRIBUIÇÃO).
kontrison
n., *arrependimento. - Atu di kontrison (L.Cat.) -. (CONTRIÇÃO).
kontrol
1.n., *verificação; fiscalização. - Bu lebal si kontrol, bu djubi si kontra si barsina
tudu sta en dia (R95) -. (CONTROLE; CONTROLO). N.F. neol., kontrolu.
2.n., *comando policial fronteiriço. - Ora ke tciga na kontrol, pa e para, e da se
identifikason (R95) -.
kontrola
v., *submeter ao controle; fiscalizar. - Kin ke na kontrola Stadu? (R98) -.
(CONTROLAR). N.F. neol.
kontrolu
n., - Kasa na Guine i ka ten kontrolu, kadakin ta bai i ba fasi montia manera ki
intindi (IN96) -. (CONTROLE; CONTROLO). N.F. vd. kontrol.
kontu
n., - Alguin ta fala pa bu dal suku di bas, sinkuenta mil, sen mil kontu (IN96) -.
(CONTO). N.F. neol., vd. kuntu.
konvensi
v.tr., *persuadir; demonstrar. - Kolegas bai djubil e konvensil pa i bai fasi analisi
(Cecomes) -. (CONVENCER). N.F. neol.
konvensidu
part., *persuadido. - Bu sta konvensidu kuma familia i mindjor kau nunde ki
mininu pudi kirsi nel? (L.S.) -. (CONVENCIDO). N.F. neol.

348
konvenson
n., *acordo entre duas ou mais pessoas; pacto; convénio. - konvenson sobri
iliminason di tudu forma di diskriminason kontra mindjer (R95) -.
(CONVENÇÃO). N.F. neol.
konventu
n., *casa dos frades ou das freiras. (CONVENTO). N.S. V.A.
konversa
v., - ora ku bu entra la, komisariu politiku, pa bu ba konversa ku elis, e ta dau
mas korajen di kil ke bu sai pa ba da elis (C.P.) -. (CONVERSAR). N.F. neol.,
vd. kombersa 1.
n., - djinti ripiti mesmu konversa (R95) -. (CONVERSA). N.F. neol., vd.
kombersa 2.
konverson
1.n., *passagem ao estado de maior perfeição; mudança de comportamento
moral. - Jesus misti pa pekaduris muda se vida: konverson (L.S.) -.
(CONVERSÃO). N.F. neol.
2.n., *mudança de crença ou fé religiosa.
konverti
1.v.tr., *transformar. (CONVERTER). N.F. neol.
2.v.intr., *abraçar novo credo religioso ou político; mudar. - e na konta kuma ku
djintius na konverti (N.T.) -. (COVERTER-SE).
konvertidu
part., *pessoa que se converteu. - elis i prumeru konvertidus na Akaia (N.T.) -.
(CONVERTIDO). N.F. neol.
konvison
n., *persuasão. - no na fasil ku konvison (MR98) -. (CONVICÇÃO). N.F. neol.
konviti
n., *acto de convidar. - Tudu relijon i un risposta di kada povu dianti di konviti di
Deus pa aliansa ku El (L.S.) -. (CONVITE). N.F. kumbiti.
konvoka
v., *convidar para uma reunião; chamar. - Anta pera n’ bai konvoka runion kinti-
kinti (M.J.) -. (CONVOCAR). N.F. neol.
kopera
v., *trabalhar em conjunto para atingir um objectivo comum; colaborar. - Abos
omis, bo kopera ku bo mindjeris na bon ntindimentu, bo da elis rispitu, bo sibi
pembi elis diritu suma un garafa ku ta lestu ku kebra (Igr.I.) -. (COOPERAR).
N.S. sin. kolabora.
koperanti
n., *pessoa que coopera; nome dado ao pessoal estrangeiro que tinha um
contrato de cooperação com o Governo da Guiné-Bissau. - I ten ke tene un
statutu di koperanti (IN96) -. (COOPERANTE). N.F. neol.
koperason
n., *acção de cooperar; auxílio. - Ministru di planu i koperason (R95) -.
(COOPERAÇÃO). N.F. neol.
koperativa
n., *associação de produtores ou de consumidores que tem por fim a redução
de preço de venda final. - n’ na bin papia un bokadinhu di Koperativa Agrikula,
kal ki si forma di finansiamentu (IN96) -. (COOPERATIVA). N.F. neol.
kopia 1
v.tr., *reproduzir; imitar. (COPIAR). N.F. paroxítona, neol. N.S. V.B.

349
kopia 2
n., *reprodução de uma obra; imitação. - n’ ta fasi riskunhu di un karta, n’ ta
fala, abo fasi kopia pa no skribi Cabral (C.P.) -. (CÓPIA). N.F. proparoxítona,
neol.
kopiadu
part., *reproduzido; imitado. (COPIADO). N.S. V.B.
kopiadur
n., *copista. (COPIADOR). N.S. V.B.
kopoti
v., *sachar; remover superficialmente a terra com a enxada para tirar as ervas
daninhas. - nha orta di kamati, fidjon, djakatu ku baguitc ku n’ farfari, n’ kopoti
ku nha mon i n’ struma ku koko di baka, tudu kema (C.V.) -. N.F. proparoxítona.
kopotidu
part., *sachado. N.S. V.B.
kopu
n., *recipiente de vidro ou de outro material por onde se bebe; o conteúdo de
um copo. - E kopu ka intci, Tia Constancia, kopu ka intci (R.S.) -. (COPO).
kor
n., *coloração; matéria corante; aparência. - Taxis di kor pretu ku verdi
(P.dosS.) -. (COR). N.F. kur. N.M. o equivalente COR é de género feminino; pl.
koris. N.S. amarelu; branku; burmedju; kor di tambakumba; kastanhu;
klaru; pretu; sinzentu.
kor di tambakumba
n., *a cor acastanhada semelhante ao fruto de tambacumba. (COR DE
TAMBACUMBA). N.M. lexia composta. N.S. V.A., sin. kastanhu.
kor-kor
n., *espécie de peixe da família dos Hemulídeos; angelina ou xaputa. N.M.
redobro. N.S. V.B., n.v. “Haemulon sciurus”.
kora 1
1.v., *dar cor; colorir. - bu toma galinha bu ditandal na grelia bu fika bu ta viral
pa ka i pudi kema, ora ki kora bu tiral bu torna na ki si mudju (N.M.) -.
(CORAR).
2.v.tr., *branquear. - no pui tagua di laba la no sinta no laba di nos, si pa koral
no pui lichivia, no kora no pega, no labal tok i branku fandan (R98) -.
kora 2
n., *instrumento africano de cordas usado sobretudo pelos cantadores do povo
Mandinga. - kusas kunsa kai, kontentamenti, kora na kai, muzika na kai (R98) -.
(CORÁ). N.F. oxítona; Mandinga “kóoraa” que designa esse instrumento
musical.
koradjus
adj., *que manifesta ou tem coragem; ousado. - ai, Rumon bu ten tarbadju, ma
Rumon bu ten pontaria, ma Rumon, abo pulisia koradjus (H.M.) -.
(CORAJOSO). N.F. oxítona, korajozu.
koradu
1.part., *colorido. (CORADO).
2.n., *diz-se de um prato feito à base de frango ou outra carne frita e
acompanhada de mandioca ou batata também frita. N.S. V.A.
korajen
n., *energia moral frente ao perigo ou ao sofrimento; ousadia; firmeza. - El i
teneba mas korajen di si pape (F.M.) -. (CORAGEM). N.F. paroxítona, neol.

350
korajozu
adj., - pabia el i korajozu, i ka medi (R98) -. (CORAJOSO). N.F. neol., vd.
koradjus.
koral
n., *cercado onde se recolhe o gado. - Si dona falal pa i ba djubi na koral (T.M.)
-. (CURRAL).
koramenti
n., doença, causada pela filaríase. N.F. vd. koramentu. N.S. V.B.
koramentu
1.n., *inflamação da região inguinal do corpo ou virilha, causada pela filaríase.
N.F. koramenti.
2.n., parte do corpo onde há a junção da coxa ao abdomen; virilha. - Na tronku i
sta pitu ku tene mama, pontada ku tene kostelas, bariga ku tene biku, rabada,
koramentu (N.M.) -. N.S. sin. biridja.
korbu
n., (CORVO). N.F. vd. korvu. N.S. V.B.
korda 1
1.v.tr., *despertar alguém do sono. - n’ ka osa kordau pabia n’ sinti kusa ku n’
tarda ka ta sintil (T.M.) -. (ACORDAR). N.S. korda kurpu.
2.v.intr., *acabar de dormir; despertar. - bu ta korda bu bin panhan, no ta bai
(A.P.) -. N.S. korda é hiperónimo de ACORDAR que significa também
concordar.
korda 2
n., *fio de cânhamo torcido, que serve para prender ou apertar. - no ta maral ku
e korda (P.B.) -. (CORDA). N.S. korda di bandera; korda di batata; korda di
sapatu; korda di sibi palmera.
korda di bandera
n., *cabo para içar a bandeira; adriça. N.F. deriv. CORDA DE BANDEIRA. N.M.
lexia complexa.
korda di batata
n., *caule aéreo de batata doce utilizado para plantação depois de cortado em
estacas ou pedaços de 30-40 cm de comprimento. (deriv. CORDA DE
BATATA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
korda di sapatu
n., *cordão para apertar os sapatos; atacador. - i na bin kil ki mas mi puder, ku
n’ ka mersi dismantca si korda di sapatu (N.T.) -. (deriv. CORDA DE
SAPATOS). N.M. lexia complexa.
korda di sibi palmera
n., *instrumento, feito com o ráquis da folha de palmeira, utilizado para trepar à
palmeira. - i manda elis pa un djiu tcomadu Dja, pa e ba kumpu kordas di sibi
palmera (F.M.) -. (deriv. CORDA PARA SUBIR À PALMEIRA). N.S. sin.
kandabu.
korda kurpu
coloc., *adquirir novo vigor, tomando uma bebida alcoólica. (deriv. ACORDAR
O CORPO). N.S. V.P.
kordadu
part., *despertado; vigilante. - no fika kordadu, ka no tcami (N.T.) -.
(ACORDADO).
kordena
v., *dispor com ordem; organizar; orientar. - I ta sta un regulu o rainha ki na

351
kordena tudu tabanka, kila ta rispitadu pa tabanka (N.M.) -. (COORDENAR).
N.F. neol.
kordenason
1.n., *acto ou efeito de dispor com ordem. - ke ki ami n’ mistiba disa li, ieraba
pa i ten un kordenason, un mindjor kordenason di kil meius ke na utilizadu li
(MR98) -. (COORDENAÇÃO). N.F. neol.
2.n., *em gramática, ligação de palavras ou frases por meio de conjunções
coordenativas.
korderu
n., *termo utilizado na liturgia católica em vez de [karnel]. - Korderu di Deus
(L.Cat.) -. (CORDEIRO). N.F. neol., vd. karnel.
kordia kabelu
coloc., *pentear o cabelo a modo de tranças, rodeando-o com fios ou finas
cordas que se prolongam para além do extremo dos cabelos. (deriv.
CORDEAR O CABELO). N.S. V.M., sin. potika.
kordiadu
part., *diz-se dos cabelos entrançados com linha ou cordel. (CORDEADO). N.F.
neol. N.S. V.B., kabelu kordiadu.
kordion
n., *harmónica. (ACORDEÃO). N.S. V.B.
kordon
1.n., *corda delgada; corda com que os religiosos apertam o hábito. - Ka bu
kusin fundinhu ku ka ten kordon, pabia i na kansadu mara (L.A.) -. (CORDÃO).
2.n., *corrente de ouro.
koreia
n., *cinta; tira de couro; tira de metal. (CORREIA). N.S. V.B.
koreiu
1.n., *serviço de transporte e distribuição de correspondência; estação postal. -
merkadu prinsipal la na prasa, tras di koreiu (R98) -. (CORREIO). N.F.
proparoxítona, neol.
2.n., *correspondência.
korenta
quant., *número cardinal. - La so garandi ku ta sta la, djintis ku sta na se idadi
normal di dizoitu a korenta anus (N.M.) -. (QUARENTA). N.F. kuarenta.
korentasku
n., *fluxo de água muito forte. - Korentasku ke na kumpanha makare di mar di
fora (O.S.) -. (deriv. CORRENTE).
korenti 1
n., *movimento das águas ou do ar; curso de água; correnteza. - Korentis di
iagu e kuri pa bai (Igr.I.) -. (CORRENTE).
korenti 2
n., *cadeia de metal; algema. - Gosi dja, maral ku korenti! (Igr.I.) -.
(CORRENTE).
koresma
n., *espaço de tempo compreendido entre a quarta-feira de Cinzas e o domingo
de Páscoa; tempo de penitência dos Cristãos; situação de cansaço. - N’
pembiu to ku bu sedu alguin, na koresma o kunfentu alau na nha ladu (N.V.) -.
(QUARESMA). N.F. kuaresma.
korespondi
v., - salariu ka ta korespondi pa e vivi (IN96) -. (CORRESPONDER). N.F. neol.,

352
vd. kuruspundi.
koretu
adj., - i ka koretu, i ka koretu es pratika (R95) -. (CORRECTO). N.F. neol., vd.
kuretu.
korimentu
n., *líquido ou humor que escorre de alguma parte do corpo, como secreção
normal ou patológica. - Gunureia na omi: i ta sinti sensason di ardor, ku sedu, i
ta ardil ora ki na orina i ta tene korimentu na si penis (R95) -. (CORRIMENTO)
koris
n.pl., - Ora di tindji saia e ta pul koris pretu ku burmedju (N.M.) -. (CORES). N.F.
paroxítona, vd. kor.
korneta
n., *instrumento musical metálico, com embocadura e pavilhão largo. - Tokadur
di korneta i staba lungu di mi (Igr.I.) -. (CORNETA).
koroa 1
v., - E na koroa kilis ku baiba luta (V.D.) -. (COROAR). N.F. vd. pui koroa.
koroa 2
n., *ornamento para a cabeça, como símbolo da soberania de um rei; distintivo
de honra. - I tenba koroa di uru na si kabesa (N.T.) -. (COROA). N.F.
paroxítona, neol.
koroadu
part., *pessoa com a coroa na cabeça. - Maria Santisima koroadu Rainha di
seu ku tera (L.Cat.) -. (COROADO).
koronel
n., *posto do exército superior a tenente-coronel e inferior a brigadeiro. - Purke
pa bu sedu koronel na no tera, i pirsis pa bu sedu kumandanti di Frentiba (R98)
-. (CORONEL). N.F. neol.
koronha
n., *parte posterior de uma espingarda. (CORONHA). N.S. V.B.
koronhada
n., *pancada com a parte posterior da espingarda. (CORONHADA). N.S. V.B.
korporal
1.adj., *relativo ao corpo. - e virus ta parsi na fluidus korporal (R95) -.
(CORPORAL). N.F. neol.
2.n., *na religião cristã designa o pano de linho branco sobre o qual o sacerdote
coloca o cálice e a hóstia no altar. - I na mostra povu kalise, i pul riba di
korporal (L.Cat.) -.
korson
1.n., *órgão interno que envia o sangue para todo o corpo. - Lebri ka toka na
korson ku pulmons, pabia i sibi kuma si panga son nelis, baka na kai kinti-kinti
(F.M.) -. (CORAÇÃO). N.F. kurason. N.S. flema di korson; frianta korson;
korson findi; limpu korson; risu korson.
2.n., *conjunto das faculdades afectivas. - Suma korson i ka buru, te aos i sinti,
ai!, korson findi! (N.Tu.) -.
3.n., *amor; afecto. - Bu odja si korson fiel bu dianti (Igr.I.) -.
4.n., *centro; parte mais importante de um lugar.
5.n. korson di po, *medula (deriv. CORAÇÃO DE ÁRVORE). N.M. lexia
complexa.
korson di palmera
n., *palmito de palmeira dendê, retirado das palmeiras mais jovens e que serve

353
de comida. - Tceben pudi lofidu ku papaia amarelu, mesmu manera ku korson
di palmera (N.M.) -. (deriv. CORAÇÃO DE PALMEIRA). N.M. lexia complexa.
korson findi
coloc., *diz-se quando uma pessoa está com muita emoção ou que parece
estar com um mau pressentimento. - ma suma korson i ka buru, te aos i sinti.
Ai! Korson findi (N.Tu.) -. (deriv. O CORAÇÃO FENDE-SE).
korsonudo
n., *alguém que tem dinheiro e pede emprestado; pessoa que quer tudo só por
si; ambicioso. N.S. V.B.
korta
1.v.tr., *dividir ou separar, servindo-se de um instrumento cortante. - I na
tarbadja, korta po na matu, labra o fasi utrus kusas (R95) -. (CORTAR). N.S.
korta kabelu; korta linha; korta palabra; sin. kortala.
2.v.tr., *interromper. - ke ku manda tudu dia pulisia ka ta korta tranzitu? (R95) -.
3.v.tr., *abreviar. - i ka ten kil ki na sai i ka na kai na mina, ma i ta korta viajen
pa Kinara (C.P.) -.
4.v.intr., *interromper-se. - i ka ten kusa kuma ora ku na kume bu na murdi
pedra: vontadi ta korta (R95) -.
korta kabelu
coloc., *acção de diminuir o comprimento dos cabelos. - Bu bisti diritu, bu pintia
diritu, bu korta bu kabelu diritu (IN96) -. (CORTAR O CABELO). N.F. neol. N.S.
sin. tira kabelu.
korta linha
coloc., *tirar a virgindade. - i korta badjuda linha -. (deiv. CORTAR A LINHA).
N.S. V.A., sin. mara panu.
korta palabra
coloc., *impedir de falar; interromper alguém no uso da palavra. - aos ne tema li
n’ ka korta ninguin palabra (R95) -. (CORTAR A PALAVRA).
korta-korta
v., *dividir completamente; despedaçar. - Mindjer garandi korta-korta la tudu i
kamba i bai (T.M.) -. (CORTAR). N.M. redobro.
korta liti
coloc., *desmamar um filho e reiniciar a vida sexual depois de um parto. (deriv.
CORTAR O LEITE). N.S. V.M.
kortadu
part., *dividido; interrompido. - Palmeras ka ta kortadu pabia di tceben ku binhu
(M.M.) -. (CORTADO).
kortadur
n., *que corta; que interrompe. - n’ ta odja kortaduris di lenha ku se mantcadus
na mon (O.S.) -. (CORTADOR). N.M. pl. kortaduris.
kortala
1.v.tr., *encurtar o caminho; atravessar, abreviando. - Kin delis ki na kortala riu
mas dipresa? (L.S.) -. (deriv. CORTAR). N.F. proparoxítona, kortola; kortela.
N.S. sin. korta.
2.v.tr., *interromper.
kortamenti
1.n., *anulamento. (deriv. CORTAR). N.S. V.B.
2.n., *diarreia. N.S. sin. kortamenti di bariga.
kortamenti di bariga
n., *diarreia. (deriv. CORTAR + BARRIGA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B., sin.

354
panga-bariga.
korte 1
n., *acção mágica praticada contra alguém. N.F. Mandinga “kòrtee” que
designa um veneno mágico ou a acção de praticar essa magia contra alguém.
korte 2
n., *disciplina na escola de costura. - aula di korte i kustura (R95) -. (CORTE).
N.F. neol., vd. korti.
kortel
n., *edifício destinado a alojar soldados. - No pensa kria na kada kortel un
grupu di formaduris (Cecomes) -. (QUARTEL). N.F. kuartel.
kortela
v., - Metadi di djintis ku ta kortela frontera di si tera pa ba buska i mindjeris
(R96) -. (deriv. CORTAR). N.F. vd. kortala.
kortezia
n., *polidez; cumprimento; delicadeza. (CORTESIA). N.F. neol. N.S. V.B.
korti
1.n., *acção de cortar ou de interromper. - e kortis di lus ku nunka mas ka na
kaba! (C.V.) -. (CORTE).
2.n., *modo de cortar peças de fazenda; disciplina na escola de costura. - Ma
na aulas tudu, kal ku mas gosta del nan propi? Korti i kustura (R95) -. N.F.
korte 2.
kortola
1.v., (deriv. CORTAR). N.F. proparoxítona, vd. kortala.
2.kortola kombersa, *interromper de maneira pouco apropriada a conversa de
alguém. - Kolisensa de, Braima, n’ ka kortolau kombersa (C.V.) -.
koru
n., *grupo de pessoas que cantam em conjunto; a música executada pelo coro.
- utrus na fasi koru e na badja tan na se lugaris, nunde ke firma, e na toka
(N.M.) -. (CORO). N.F. neol.
korvu
n., *pássaro da família dos Corvídeos, de bico comprido e forte, e de plumagem
preta e branca. - Bo djubi pa korvus: e ka ta sumia, kuntudu Deus na sustenta
elis (N.T.) -. (CORVO). N.F. korbu. N.S. n.v. “Corvus corax”.
kosa
1.v.tr., *esfregar com as unhas para parar a comichão. - Kau ku kosau bu ta
kosal; kau ku ka kosau ka bu kosal, pabia si bu kosal i ta fola (L.A.) -. (COÇAR).
2.v.intr., *sentir prurido; sentir prurido; prurir. - e na djunta manga di pursoris ku
na konta elis kusas ku se oredja na kosa pa obi (N.T.) -. N.S. kosa é
hiperónimo de COÇAR e de PRURIR.
kosera
n., *acto de coçar; coçadura; prurido. - utrus ta sinti kosera si e bibi klorokina
(Igr.I.) -. (COÇEIRA).
kosta
1.n., *dorso humano; parte posterior dos objectos; reverso. - ora ki alguin na
buliu kosta, pa di fatu bu buli bariga (R95) -. (COSTAS). N.S. di kosta; COSTA,
no singular, significa o litoral e COSTAS, no plural, significa o dorso.
2.n., *dorso; reverso parte das terras emersas em contacto com o mar; litoral;
beira-mar; borda do mar. - se barku ta fika lundju di kosta (M.M.) -. (COSTA).
N.F. neol. N.S. sin. roda di mar.
kosta di mon

355
n., *parte posterior e convexa da mão, entre o pulso e os dedos. (COSTAS DA
MÃO). N.M. lexia complexa. N.S. V.A., ant. palmu di mon.
kostela
n., *cada um dos ossos que formam a cavidade do peito. - Pontada tene
kostelas (N.M.) -. (COSTELA). N.F. neol. N.S. sin. os di pontada.
kostipason
n., *estado mórbido devido a uma inflamação aguda das fossas nasais. - Liti di
mame ta djuda na tadja bebes di duensas suma tursi, kostipason (R96) -.
(CONSTIPAÇÃO). N.F. neol. N.S. CONSTIPAÇÃO, em medicina, designa a
prisão de ventre: em Guineense ntanka significa ter prisão de ventre.
kostruson
n., *acção de edificar ou fabricar; edifício. - i sta kontempladu na algun fazi di
projetu kostruson di skolas (MR98) -. (CONSTRUÇÃO). N.F. neol.
kota
n., *quantia que cada pessoa deve pagar para um determinado fim; quota;
prestação. - Asosiason tene un tisoreru ki ta kobra ki kota (Cenfa) -. (COTA).
N.S. kota é hipónimo de COTA, que significa também nota à margem de um
livro, cujo equivalente é nota 2.
kotc-kotcidu
part., *diz-se do estômago vazio; ventre achatado. - E ta punu di bariga kotc-
kotcidu na mundu-mundu bianda kru (C.V.) -. N.M. redobro.
kotci
v., *pilar o milho, tirando a primeira casca. - I midju verdi, i ka es midju ku djinti
ta kotci sin (R96) -. N.F. Mandiga “kótci” que significa pilar uma primeira vez
para tirar a casca.
kutcidur
n., *o que pila o milho. - Si bu odja galinha na fenti-fenti bu ta sibi kuma kotcidur
di midju ka pertu el (L.A.) -. N.F. Mandinga “kótci”.
kotcotci
v., *apresentar sintomas de desnutrição; ter a barriga inchada. N.F. paroxítona.
N.S. V.M.
kotcotcidu
part., *que apresenta sintoma de desnutrição. - No na pera un kaneka patidu,
udju fomenti lampradu, bariga kotcotcidu (J.C.) -.
kotedua
n., *abutre com aspecto de águia de plumagem branca no peito e preta no
resto do corpo; abutre-das-palmeiras. - kotedua odja tudu ku na pasa bas
(T.M.) -. (COTEDÚA). N.F. Guin.; Mandinga “dùwa” que significa abutre;
paroxítona. N.S. n.v. “Gypohierax angolensis”.
koti-koti
v., - Trisia na koti-koti, i ka ku tcuba i ka ku arus tidjela limpu pus nin garan pa
nina fomi (T.Tc.) -. N.F. vd. kut-kuti. N.M. redobro.
kravu-aromatiku
n., *árvore aromática da família das Mirtáceas; cravo-da-índia. - utru kusa sabi
ku tcomadu kravu-aromatiku (N.T.) -. (CRAVO-AROMÁTICO). N.F. neol.
kredi!
interj., - Kredi! Nha mame ku padin kredi! sakur! (C.deP.) -. N.F. vd. kiredi!.
kredita
v., - n’ na kredita tciu na ONG (MR98) -. (ACREDITAR). N.F. vd. kerdita. N.S.
sin. fia.

356
kreditu
n., *facilidade de obter um empréstimo. - Nhu Furmos ka bin pudi paga si
kreditu pa Peskarti (M.M.) -. (CRÉDITO). N.F. proparoxítona.
krenti
n., *que tem fé. - Krentis e ta rapati kusa ke ten (N.T.) -. (CRENTE).
kria 1
1.v.tr., *dar vida a; fundar; instituir. - Partidu fala pa no kria organizason di
mindjeris (C.P.) -. (CRIAR). N.F. kiria.
2.v.tr., *alimentar; sustentar. - i ten un mininu tcomadu Linda ku si tia kria dedi
pikininu tok i garandi (N.T.) -.
3.v.tr., *causar. - Ki omis ku kria tarpadjamentu na tudu parti e tciga li tambi
(N.T.) -.
4.v.intr., *crescer muito; ser grande.
kria 2
n., *animal recém-nascido. (CRIA). N.F. neol. N.S. V.B.
kriada
n., *empregada doméstica. - Nhu fala diritu ku mi, mesmu ku n’ ka sedu igual ku
un di kriadas di Nhu (Igr.I.) -. (CRIADA).
kriadu
1.part., *o que se criou; o que foi instituído. - i kriadu un komison di onzi
kamarada (C.P.) -. (CRIADO).
2.n., *homem ou rapaz que está encarregada de fazer serviços domésticos. - N’
ten un kriadu, pa i djudan, son i mara panu na rabada: basora (P.B.) -.
kriadu di deus
n., *insecto da família dos Mantídeos; louva-a-Deus. (deriv. CRIADO DE
DEUS). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
kriadur
n., *nome dado a Deus. - Tudu Guinensis ta fia na un Deus kriadur, dunu di
tudu kusa (L.S.) -. (CRIADOR).
kriansa
n., *ser humano na infância; menino; menina. - Bu sibi kuma kriansa tene diretu
di brinka? (R95) -. (CRIANÇA). N.F. neol. N.S. sin. prentcentce.
kriason
1.n., *produção; invenção; formação. - Dipus di kriason di no Partidu no kunsa
fasi kil luta klandistinu dentru di sentru li (C.P.) -. (CRIAÇÃO).
2.n., *educação. - Pa tudu ku n’ pasau na kriason, bo disan n’ bai pa nha djitu,
n’ ba vivi manera ku n’ ta pensa (J.D.) -. (deriv. CRIAÇÃO). N.S. Costume entre
alguns pais pobres de entregar o filho ou a filha a uma família mais rica para
receber uma educação mais adequada. Às vezes a vida na família de adopção
era muito dura, mininu di kriason.
3.n., *acção pela qual Deus é causa da existência do Universo. - Kuma ki Biblia
ta splikanu kriason di mundu? (L.S.) -.
kriatividadi
n., *capacidade de criar. - Konkursus tisi mas kriatividadi (P.dosS.) -.
(CRIATIVIDADE). N.F. neol.
krimi
n., *infracção grave à lei; delito; acto condenável. - i ka fasi nin un krimi ku
mersi mortu o kalabus (N.T.) -. (CRIME). N.F. neol.
kriminozu
adj., *facinoroso; delinquente. - impunidadis ku manga di kriminozus ta

357
benefisia del bas di kapa di guvernu (R95) -. (CRIMINOSO). N.F. neol., vd.
kriminus.
kriminus
adj., *facinoroso. (CRIMINOSO). N.F. oxítona, kriminozu. N.S. V.B.
Kriol
n., *língua formada de uma mistura de línguas em contacto, sendo uma delas
europeia. - Purke Kriol ta fala, si bu misti bianda sabi bu ten ke kansa (C.P.) -.
(CRIOULO). N.F. Kiriol; Kriolu. N.S. A língua Kriol mais antiga é chamada
Kriol fundu, Kriol pisadu ou Kriol di garandi; a mais moderna é chamada
Kriol lebi ou Kriol di studanti.
kriolina
n., *substância anti-séptica. - si bu ten pusibilidadi, randja kriolina, bu pasa
panu djuntu ku kriolina, i ta disinfeta (IN96) -. (CREOLINA).
Kriolu
n., - Purke Kriolu i lingua mas faladu, i un lingua ke no pudi ntindi n’utru (R98) -.
(CRIOULO). N.F. vd. Kriol.
krisimentu
n., *aumento de volume; desenvolvimento. - Na bardadi krisimentu dimografiku,
ku sedu di numeru di djintis na mundu, i kauza krisimentu di kilis ku sta na
kondison di tarbadja ativamenti (R96) -. (CRESCIMENTO). N.F. neol. N.S. sin.
dizinvolvimentu.
krisma
1.n., *óleo consagrado utilizado na administração de alguns sacramentos da fé
cristã. Bispu ta unta mon ku sagradu krisma (L.Cat.) -. (CRISMA).
2.n., *o sacramento da confirmação. (CRISMA). N.S. sin. konfirmason.
krista
n., *excrescência carnosa do galo ou de outros animais. - Iar ora ku galus
purda n’utru krista (H.M.) -. (CRISTA). N.F. trista.
kristandadi
1.n., *conjunto de todos os cristãos. (CRISTANDADE).
2.n., *conjunto dos habitantes da cidade ou praça. - Djintis pabia di sapatus
finu, kristandadi (C.C.) -.
kristel
n., *instilação pelo ânus de líquido medicamentoso. (CLISTER). N.F. neol. N.S.
V.B.
kriston
1.n., *pessoa baptizada; civilizado; falante de Crioulo ou Guineense; habitante
da cidade ou praça. - aos i festa garandi pa tudu kriston ke sta na mundu
(L.Cat.) -. (CRISTÃO).
2.adj., *relativo à fé cristã. - Mas un bokadu bu ta bidan kriston (N.T.) - Na
kasamenti kriston i fiu pa tene kasa-dus (Igr.I.) -. (CRISTÃO). N.S. kriston é
hiperónimo de CRISTÃO e de HABITANTE DA PRAÇA ou de FALANTE DE
CRIOULO-GUINEENSE.
Kristu
n., *nome dado a Jesus no Novo Testamento, o qual significa [ungido]. - No
ermondadi na Kristu i tene balur, i ka ta kaba (Igr.I.) -. (CRISTO).
kritika 1
v., *censurar; dizer mal de. - pursoris di lei ku fariseus e kunsa na kritikal ku
forsa (N.T.) -. (CRITICAR). N.F. paroxítona, neol.
kritika 2

358
n., *maledicência; censura. - na no tera omi i livri di fasi kritika (C.V.) -.
(CRÍTICA). N.F. proparoxítona.
kritikadu
part., *censurado. - Koitadi ku kritikadu manga di bias (R98) -. (CRITICADO).
N.F. neol.
krizi
n., *situação difícil; perturbação. - i bon tarbadja bu arus bu pul na bemba, ora
ki krizi tciga i ta kontra bu tene bu arus (N.M.) -. (CRISE). N.F. neol.
kru
adj., *que não está cozido ou maduro. - Na tudu kau nunde ku kusas di kume ta
bindidu, i kru o kusidu, i dibi di sedu limpu (R95) -. (CRU). N.F. neol.
krus
n., *figura formada por duas hastes que se interceptam na perpendicular;
símbolo do Cristianismo. - sinal di krus di Kristu (L.Cat.) -. (CRUZ).
krusifika
v.tr., *pregar na cruz. - E krusifika tambi dus bandidu djuntu ku el (N.T.) -.
(CRUCIFICAR). N.F. neol.
krusifikadu
part., *pregado na cruz. - Ki ladrons ku krusifikadu ku el e na kobal tambi di
mesmu manera (N.T.) -. (CRUCIFICADO). N.F. neol.
krusifikason
n., *suplício da cruz. - Tudu multidon di djinti, ku djuntaba pa mati krusifikason,
e odja kil ku kuntisi (N.T.) -. (CRUCIFICAÇÃO). N.F. neol.
kruza mon
coloc., - Bo tciga bo kruza mon (R95) -. (deriv. CRUZAR AS MÃOS). N.F. neol.,
vd. kursa mon.
ksunde
n., *tipo de festa da sociedade balanta, onde os vários grupos de jovens
competem com cantigas, danças e críticas aos mais velhos. - Ksunde bin kudi,
asin ke badja tok sol mansi (Dea) -. N.F. kusunde; Balanta “kussunde” que
significa instrumento musical de percussão.
ku 1
1.con., *preposição que indica [companhia, instrumento, causa ou modo]. -
djintis ta djakasi ku n’utru (P.dosS.) - i ta kunsa ku un kontradison (P.dosS.) - no
internatu atakadu ku kuatru jatu (C.P.) - i ten baris ku kara di taberna (P.dosS.)
-. (COM). N.S. ten ku.
2.con., *preposição que desempenha a função do equivalente da língua
portuguesa [de]. - i muri ku fomi -. N.S. V.A.
ku 2
1.con., *pronome relativo. - i ten djintis ku ta kunfundi divirtimentu publiku ku
bandidasku (P.dosS.) - i ten tan kilis ku ta bai kumpra un koldadi di bistidu ku ta
kumpudu na tcon di Bidjugus (A.C.) -. (QUE; QUEM). N.M. ku habitualmente
não se encontra diante duma palavra com vogal inicial. N.S. ku, ki, ke são
utilizadas obedecendo mais a regras como a harmonia vocálica e o hábito
linguístico dos locutores do que à função gramatical de sujeito ou de
complemento.
2.contr., *crase ku + bu. - kuma ku ta tcomadu? (J.L.R.) - Pa nunde ku na bai?
(J.L.R.) -.
ku 3
con., *conjunção coordenativa; e. - Dipus di tcigada di indipendensia frota di

359
taxis ku di otokaru diminui tciu (P.dosS.) -. (deriv. COM). N.S. sin. i 3; COM,
preposição, explica o equivalente ku, conjunção, porque nas línguas africanas
a coordenação é feita com uma palavra que, muitas das vezes, é carregada
dos semas [companhia; instrumento]: é uma forma de empréstimo por
decalque.
ku fadi
con., *locução conjuntiva subordinativa que introduz a segunda parte duma
oração comparativa: a primeira parte pode ser introduzida pela conjunção dapi;
com mais razão; ainda mais. - Bo ka kunsin, ku fadi nha pape (N.T.) - Dapi pa
bu da pre-primaria i tarbadju, ku fadi pa ba da setimu anu (IN96) -. N.F. dapi ku
fadi.
ku sedu
con., *locução conjuntiva explicativa do que foi dito antes; isto é. - Grupu di
tarbadju disidi tarbadja ku alfabetu fonolojiku, ku sedu, pa un son un letra,
sempri ki mesmu son, suma ki disididu pa Ministeriu di Idukason na 1981 (Men)
-. (deriv. O QUE SEDO). N.S. sin. ker dizer.
kua
1.v.tr., *passar pelo coador; filtrar. - Ora ki iagu kinti, i ta tiral i laba karus i kua
kil iagu propi i kental, e pul na bagus e kunsa primi bagus (F.M.) -. (COAR).
2.v.tr., *pôr o vinho ou outra bebida no copo para dar de beber; encher o copo.
- Ora ke na kume, un alguin omi ta lanta na kua kana o binhu palmu i na da
djintis pa e bibi (N.M.) -. N.S. kua é hiperónimo de COAR e de PÔR BEBIDA
NO COPO.
kuadera
n., *instrumento para filtrar líquidos. - dipus di bu kaba labal bu na kua ku
kuadera (N.M.) -. (deriv. COADOR). N.F. kuadur.
kuadju
n., *esperma; líquido seminal. (deriv. COALHO). N.S. V.M., sin. spora 2.
kuadra 1
1.v., *dar forma quadrada a; ser conveniente. (QUADRAR).
2.v., *em matemática, calcular a potência de expoente dois, isto é, multiplicar o
número por si mesmo. N.S. V.B.
kuadra 2
1.n., *estrofe de quatro versos. (QUADRA). N.F. neol.
2.n., *época; ocasião. - no aprosima di no kuadra festiva ki Natal, Novu Anu
(R95) -.
kuadradu
1.n., *forma geométrica com os quatros lados iguais e formando ângulos
rectos; quadrilátero. - prasa tenba forma di kuadradu, si kumprimentu ku si
largura e djusta (N.T.) -. N.F. QUADRADO. N.M. neol.
2.n., *unidade de medida de superfície; produto de um número multiplicado por
si próprio. - bu dibi di kumpu tambi un baleta na roda di kada vinti metrus
kuadradu (Igr.I.) -.
kuadru
1.n., *painel preto onde se escreve com giz. - Profesor ta skribi na kuadru,
alunu ta falal, nau, profesor, i ka sin, bu pui kil kusa la, kil letra trokial (C.P.) -.
(QUADRO). N.F. paroxítona.
2.n., *diz-se de pessoal preparado que desempenha serviço de direcção na
administração pública. - no tenba kuadru purparadu pa kila la (C.P.) -.
kuadur

360
n., (COADOR). N.F. neol., vd. kuadera. N.S. V.B.
kualifikadu
part., *que recebeu preparação; acreditado. - No apoia ki skolas pa e tene
pursoris kualifikadu (MR98) -. (QUALIFICADO). N.F. neol.
kualker
1.quant., *pronome indefinido que significa [não importa qual]; [um de entre
muitos]; um ou outro; este ou aquele. - kualker ku sedu risposta, es kiston i
meresi atenson (R95) -. (QUALQUER). N.F. kalker.
2.quant., adjectivo indefinido que significa [um ou outro]. - kualker kontribuson,
un saku di arus, un litru di oliu (R95) -.
kuandu
adv., *advérbio de interrogação que indica o tempo do processo ou da acção. -
ma es i pa kuandu, data ka ten o i kuma? (R95) - N’ ka sibi kuandu ke na iabri
porta (C.V.) -. (QUANDO). N.F. neol. N.S. sin. kal tempu.
kuantia
n., *um certo número; porção, quantidade. - Ma i ka kuantia son ku sedu
importanti, koldadi di iagu i importanti tambe (Igr.I.) -. (QUANTIA). N.F.
paroxítona, neol. kantia. N.S. sin. kuantidadi.
kuantidadi
n., *um grande número; quantia. - N’ tene kuantidadi di mesinhu, n’ ka pudi
tcoma elis li tudu (IN99) -. (QUANTIDADE). N.F. paroxítona, neol. N.S. sin.
kuantia.
kuarenta
quant., - Otca ki kompleta kuarenta anu di idadi i sinti na si korson pa ba vizita
si ermons (N.T.) -. (QUARENTA). N.F. neol., vd. korenta.
kuaresma
n., - “Aleluia” i ka ta faladu o kantadu na tempu di Kuaresma (L.Cat.) -.
(QUARESMA). N.F. neol.; vd. koresma.
kuarta-fera
n., *o terceiro dia de trabalho da semana. - aonti, kuarta-fera, i analizadu
kistons ligadu ku djustisa ku ten na Guine (R95) -. (QUARTA-FEIRA).
kuartel
n., - Bai dipresa la na kuartel bu konta tropa kuma ali kil djinti di matu, ali un son
na no tabanka (C.P.) -. (QUARTEL). N.F. neol., vd. kortel.
kuarti
n., - Kadakin bai dita na si kuarti (M.K.) -. (QUARTO). N.F. vd. kuartu.
kuartinhu
n., *latrina; retrete; casa de banho. - Sin kau di dita, ku es fedura ki ta bin des
kuartinhus (C.V.) -. (deriv. QUARTINHO). N.S. sin. kasa di banhu;
QUARTINHO significa [quarto pequeno] e não [retrete].
kuartu 1
quant., *número ordinal. - na segundu di si kuartu dia, ki sedu aos (R95) -.
(QUARTO).
kuartu 2
n., *compartimento destinado a dormir. - Mortu entra me na kuartu, i odja lebri
ku na tcora suma mininu (P.B.) -. (QUARTO). N.F. kuarti.
kuartu di banhu
n., *retrete; casa de banho. - Pastrus fasi runion pa matal ku kobra, ora ki entra
na kuartu di banhu (L.S.) -. (deriv. QUARTO DE BANHO). N.F. neol. N.M. lexia
complexa. N.S. sin. kasa di banhu; kuartinhu.

361
kuas
adv., *advérbio de quantidade que indica [perto de]. - E no sta dja kuas riba di
ora (R95) -. (QUASE). N.F. kuazi.
kuatru
quant., *número cardinal. - un badjuda tene kuatru rapas (T.M.) - n’ padi kuatru
fidju, un matcu ku tris femia (J.L.R.) -. (QUATRO).
kuatrusentus
quant., *número cardinal. - saku di arus sta na volta di trizentus, kuatrusentus i
tal kontus (IN96) -. (QUATROCENTOS).
kuazi
adv., - Kuazi tudu padidas pudi pruduzi liti en kuantidadi sufisienti pa mamanta
se fidju (R96) -. (QUASE). N.F. neol., vd. kuas.
kubaia
1.n., *pequeno mamífero roedor da família dos Cavídeos, originário do Peru,
muito usado nos experimentos de laboratório; porquinho-da-índia. (COBAIA).
N.F. proparoxítona. N.S. n.v. “Cavia Porcellus”.
2.n., *diz-se de coisas ou pessoas destinadas a ensaios científicos. - no ka na
fasi somenti un laboratoriu di kubaias li, ma no na fasi rialmenti skolas
partisipativu (MR98) -.
kubamba
n., N.F. vd. kabas di kubamba.
kuberta
n., *colcha. (COBERTA). N.S. V.B., sin. koltca.
kubi
n., *nome genérico de plantas hortícolas da família das Crucíferas, couve-flor;
couve-galega; couve-lombarda; couve-nabiça ou colza. - Abo i kubi di nha orta,
si n’ ka reguau bu ka ta padi (L.A.) -. (COUVE).
kubiku
n., *quarto interior; alcova; um canto. - Paka mininus na skina, leba elis kubiku
(T.Dj.) -. (CUBÍCULO).
kubisa 1
1.v.tr., *desejar ardentemente. - N’ ka kubisa ninguin, nin uru, nin prata, nin
ropa (N.T.) -. (COBIÇAR).
2.v.tr., *invejar. - Lebri bin fala kuma i pudi nteral; ki utrus limarias tudu, ke sinta
la, ka kontenti e kubisa lebri (P.B.) -.
kubisa 2
n., *desejo ardente; ambição de riqueza. - Bo toma sintidu, bo libra di tudu
koldadi di kubisa, pabia vida di alguin i ka sta na manga di kusas ki tene (N.T.) -
. (COBIÇA).
kubisadu
part., *desejado. - makare makare, buskan nha Sareia kubisadu, kil di boka
pretu (D.N.) -. (COBIÇADO).
kubisus
adj., *ambicioso. (COBIÇOSO). N.F. oxítona. N.S. V.B.
kubri
1.v.tr., *pôr algo sobre alguma coisa para o ocultar ou o resguardar; encobrir. -
Ninguin ka ta pudi kubri seu ku mon (L.A.) -. (COBRIR). N.S. panu di kubri.
2.v.tr., *revestir; vestir. - I asin ki skola di samba kaba di disfila, kil badjuda ta
kubri kurpu (P.dosS.) -.
3.v.tr., *abafar; esconder. - Sinsa kubri fugu tudu kuas (A.P.) -.

362
4.v.intr., *abrigar-se; encobrir-se. - lebri kubri ku fodja verdi di banana (P.B.) -.
(COBRIR-SE).
kubridu
part., *coberto; ocultado; protegido. - I ka ten nada kubridu ku ka na bin
diskubridu (N.T.) -. (COBRIDO).
kuda
1.v.tr., *pensar; julgar. - Linda i ka misti riba mas kasa di si tia i na kuda nunde
ki pudi bin fika nel (N.M.) -. (CUIDAR).
2.v., *ter em consideração. - Si bu tcomadu otcau katibu, ka bu kuda kila (N.T.)
-. N.F. kuida.
kuda na
v.prep., *preocupar-se em; ter cuidado de; pensar em. - Omi ku ka kasa i ta
kuda na tarbadju di Sinhor (N.T.) -. (CUIDAR DE).
kudadi
1.n., *preocupação. - Simenti ku kai na metadi di fidida i mostra kilis ku obi, mas
dianti kudadis ku rikesa de vida e ta perta elis, e ka ta padi frutu diritu (N.T.) -.
(CUIDADO).
kudi
1.v.intr., *responder; atender; ouvir. - i kuri i nega ba kudi (N.M.) -. (ACUDIR).
N.S. bias kudi; tiru kudi.
2.v.intr., *prestar socorro a; auxiliar. - Si pape ku mame ta diskuda son trata si
fidju, pa kudil na ke ki misti, amor di tudu dus ta mingua pa n’utru (Igr.I.) -.
kudjer
n., *utensílio com que se toma a sopa ou outros líquidos. - I ta leba kumida, ma
i ka ta kumel: kudjer (P.B.) -. (COLHER).
kudjerada
n., (COLHERADA). N.S. V.B.
kudjersinhu
n.dim., *colher de café ou de chá. - Pa tratamentu di panga-bariga, pui dus
kudjer di asukar na un litru di iagu firbintidu ku un kudjersinhu i meiu di sal
(Igr.I.) -. (COLHERZINHA).
kudji
1.v.tr., *tirar da planta frutos ou flores; apanhar; recolher. - Nta bo pudi kudji
uvas na pe di spinhu? (N.T.) -. (COLHER).
2.v.tr., *escolher; alcançar. - Fidju di Guine i livri pa e kudji relijon ke misti (R96)
-.
3.v.tr., *receber; hospedar; acolher. - abo i kansadu di fasiu diritu; si n’ bin
kudjiu li, n’ kurau, n’ fasiu pekadur, bu na bin tornan mal! (T.M.) -.
kudjidu
part., *apanhado; acolhido; recolhido; escolhido. - restus ku sobra e kudjidu, e
intci seti balai (N.T.) -. (COLHIDO).
kueka
n., *roupa interior, modelo calções curtos. (CUECAS). N.F. neol. N.S. V.B.
kufu
n., *cesto. - nha mame karga kufu, i ianda oriki, i ka kume (D.N.) -. (COFO).
kufuli
v., *esgaravatar à procura de alguma coisa, como dentro de um cesto de roupa.
(deriv. COFO). N.F. proparoxítona. N.S. V.M.
kugumelu
*fungo superior, de crescimento muito rápido, sendo alguns comestíveis e

363
outros venenosos. - 250 grama di kugumelus fresku, es ku no ta fala sombrinha
di sapu asin (R96) -. (COGUMELO). N.F. neol., vd. guarda-tcuba di sapu.
kuida
v., *interessar-se; ter cuidado. - Kuma ki no dibi di kuida di duenti di Sida na no
kaza? (R95) -. (CUIDAR). N.F. paroxítona, neol., vd. kuda. N.S. sin. toma
konta.
kuidadu
part., *cautela; atenção. - Kuidadu di pekadur ki ka ta papia o di katcuru ki ka ta
ladra (J.M.B.) -. (CUIDADO). N.F. neol. N.S. sin. sintidu.
kuidju
n., *mamífero roedor, da família dos Leporídeos. (COELHO). N.F. paroxítona.
N.S. V.B.
kukeru
n., *espécie de palmeira cujo fruto é o coco. (COQUEIRO). N.S. V.B., n.v.
“Cocos nucifera”.
kuku 1
n., *fruto do coqueiro. - I tciga bas di pe di kuku i odja elis i sinta (L.S.) -.
(COCO). N.F. neol. N.S. kuku é hiperónimo de COCO e de SEMENTE; sin.
kukunete.
kuku 2
n., *semente; caroço; castanha; grão. - kuku di kadju ku prudutus di mar i
prudutus ki mas ta sportadu (P.dosS.) -. (deriv. COCO). N.F. vd. kukunete.
N.S. kuku é hiperónimo de COCO e de SEMENTE.
kuku di sibi
n., *fruto da palmeira chamada cibe. - Si bu odja lifanti na nguli kuku di sibi, bu
ta sibi kuma i fiansa na si bunda (L.A.) -. (COCO DE CIBE). N.M. lexia
complexa. N.S. sin. ankol.
kuku-baladu
n., *fruto ressequido do coqueiro. (deriv. COCO). N.S. V.B.
kukula
1.v., *inchar; inflamar. - biku kukula -. (deriv. COCO). N.F. proparoxítona. N.S.
V.A.
2.v., *estar saliente; mostrar saliência. - Ke ki kukula la dentru na saku? -.
kukunete
n., *fruto do coqueiro; coco. - No na tira es kukunete no sutal na tcon (L.S.) -.
(deriv. COCO). N.F. kokonete. N.S. sin. kuku 1.
kulinaria
n., *arte de cozinhar. - Kulinaria i un prugrama di radiu difuson nasional (R96) -.
(CULINÁRIA). N.F. proparoxítona, neol.
kulka
v., *pôr num lugar para mostrar e vender. - Bideras di siti-burmedju e ta kumpra
e bai na midi na garafa di serveja e na kulka (N.M.) -. (COLOCAR). N.F.
proparoxítona. N.S. kulka nomi.
kulka nomi
coloc., *difamar; caluniar. - kulka nomi di alguin -. (deriv. COLOCAR O NOME).
N.S. V.A.
kulkadu
part., *posto a vender. - Kuma Bisau na kumpudu, i ka fika di menda, kuma
Bisau na kulkadu, i ka fika di ten pres (J.D.) -. (COLOCADO).
kulkadur

364
n., *vendedor ambulante. (COLOCADOR). N.S. V.B.
kulpa 1
v.tr., *acusar; incriminar. - bu ten ku ten bon palabra ku ninguin pudi kulpau nel
(N.T.) -. (CULPAR).
kulpa 2
1.n., *erro; pecado. - Kulpa ka ta kai na tcon (J.M.B.) -. (CULPA).
2.n., *responsabilidade por um acto. - No ka da elis kulpa, i pabia di kansera ke
odja, fomi ke odja ki guera tisi (R98) -.
kulpadu
part., *que tem culpa; incriminado. - N’ sibi kuma ami ki kulpadu di tudu nha
pekadus (L.Cat.) -. (CULPADO).
kultu
n., *manifestação de uma religião; cerimónias religiosas. - Levitiku i un libru ki
ta kontanu kuma ki kultu ta fasidu na metadi di Ebreus (L.S.) -. (CULTO). N.F.
neol.
kultura
1.n., *a maneira de ser e de viver de um povo; aplicação do espírito às artes e
letras. - Na tabanka e tene se kultura (N.M.) -. (CULTURA). N.F. neol.
2.n., *nível de instrução escolar. - fraku nivel di kultura na Afrika (IN96) -.
kultural
adj., *relativo à cultura. - Tudu povus e ten inda utru diritus suma diritu a
dizinvolvimentu sosial ku kultural (R96) -. (CULTURAL). N.F. neol.
kuluna
1.n., *pilar; suporte. - igreja di Deus bibu, kuluna ku firkidja di bardadi (N.T.) -.
(COLUNA). N.F. koluna. N.S. sin. firkidja.
2.n., *parte do esqueleto que forma a espinha dorsal; coluna vertebral.
3.n, *dispositivo que serve para amplificar ondas sonoras.
kuma 1
1.adv., *advérbio que indica [o modo]; de que maneira. - Interesanti i di kuma
nes kunfuson ki fera ta fasidu nel (P.dosS.) - I sedu kuma djintis ta padidu tciu
na Guine, ma e ta muri tambe tciu (P.dosS.) -. (COMO).
2.adv., kuma?, *advérbio interrogativo utilizado como forma de saudação;
como está?; então, como vai?. - Bon dia, kuma? Ali n’ li (J.L.R.) -. N.S. sin.
kuma di kurpu?.
kuma 2
con., *conjunção subordinativa, com o traço semântico [falar], que introduz uma
frase interrogativa indirecta. - Deus kuma pui mon n’ djudau (L.A.) - santcu ka
ta fala kuma si rabu kumpridu (L.A.) - ami n’ pensa kuma i asin (R95) -. N.F.
Mandinga “kuma” que significa falar. N.M. kuma segue os verbos declarativos
e pa(r) segue os verbos factitivos.
kuma di kurpu?
coloc., *maneira de cumprimentar as pessoas; como estás?. - Bon dia tiu!
Kuma di kurpu? (Ceef) -. (deriv. COMO DO CORPO?). N.S. sin. kuma?.
kuma ke
con., *locução interrogativa; de qual maneira; como; o quê? disseste que?;
então, o que foi?; que aconteceu?. - kuma ke selesionadu, alias kuma ke
adimitidu? (R95) - Kuma ke? Kuma ami ki mandal? (P.B.) -. (deriv. COMO
QUE).
kumadindadi
n., *amizade íntima; facto de ter relações sexuais. - si e na fasi mas

365
kumadindadi, pa i raspa fos pa i odja si rostu (L.S.) -. (deriv. COMADRE).
kumadri
1.n., *amiga íntima; amante. - Nha kumadri: ka bu bai sedu de (T.M.) -.
(COMADRE). 2.n., *madrinha do filho ou da filha.
kumanda
con., - suma kusa sta na konhisimentu di Ministeriu, kumanda anos komu
diputadu di kil sirkulu, no misti pa i ten un intervenson klara (R95) -. (deriv.
ISSO QUE MANDA). N.F. vd. el ku manda.
kumandu
1.n., *divisão de tropas; direcção e governo de um exército. - Na nomi di
kumandu supremu di Junta Militar (R98) -. N.F. komandu.
kumbida
v.tr., *convocar; solicitar. - Ora ku bu fasi festa, kumbida djinti pobri ku manku
ku segu (N.T.) -. (CONVIDAR). N.F. kunvida.
kumbidadu
part., *convocado; solicitado. - bu kumbidadu sala bu entra kuartu (L.A.) -.
(CONVIDADO). N.F. kunvidadu.
kumbina
v., *formar planos; dispor; calcular; pactuar. - Ora ki Santcu pupa, Katcur ta bai
djubi si utru burakus sobra inda pa tapa, suma ke kumbinaba ku Santcu (F.M.) -
. (COMBINAR). N.F. kombina.
kumbinason
1.n., *acordo. - Lubu ki seduba tustumunhu di kil kumbinason i bai tcoma Lebri
pa i bai ntera Lifanti (F.M.) -. (COMBINAÇÃO). N.F. vd. kombinason.
2.n., *peça de vestuário interior feminino.
kumbiti
n., - Obrigadu, no sta kontenti pa seta kumbiti (A.T.) -. (CONVITE). N.F. vd.
konviti.
kumboiu
n., *meio de transporte movido por locomotiva em caminho de ferro. - n’ na ria
pa pera utru kumboiu (R98) -. (COMBOIO). N.F. proparoxítona, neol.
kumbosa
1.n., *designação atribuída às várias mulheres de um mesmo marido; co-
esposa; rival. - El ku manda, pa dus kumbosa bu dibi di pega n’utru diritu (T.M.)
-. (COMBORÇA).
2.n. kumbosas kontra, *penteado com risco ao meio e um molho de tranças
em cada lado. N.S. V.M.
kumbosadia
n., *relação entre co-esposas; rivalidade; ciúme. - Ka bu fasi nada ku spiritu di
kumbosadia (N.T.) -. (COMBORÇARIA).
kumboseru
adj., *que mostra rivalidade ou inveja; ciumento. - Kumboseru ka ta keta ku
kurpu (T.T.) -. (deriv. COMBORÇA).
kumbu
1.n., *cavidade no tronco das árvores antigas. - Lagartisa ta sai na kumbu di po
(T.M.) -. N.F. Mandinga “kùmba” que significa cavidade ou colmeia. N.S.
kumbu di baguera; kumbu di polon.
kumbu di baguera
n., *colmeia; cortiço de abelhas. - Lebri mostral kaminhu di kumbu di baguera
(A.P.) -. N.F. Mandinga “kùmba”. N.M. lexia complexa.

366
kumbu di polon
n., *buraco no tronco do poilão. - Onsa padi na kumbu di polon (L.S.) -. N.F.
Mandinga “kùmba”. N.M. lexia complexa.
kume
1.v.tr., *introduzir alimentos na boca, mastigá-los e engoli-los. - Dipus ke kaba
kume kil bianda kil djintis ku binba mandadu e ta bai, ma tijela ta fika (N.M.) -.
(COMER). N.S. kume dinheru; kume fep; kume moku; kume mundu;
kumenti.
2.v.tr., *gastar; despender. - kil alguin kume dinheru (N.M.) -.
3.v.intr., *tomar uma refeição. - Se ora di kume i tardi, e ta kume sinku o seis
ora (N.M.) -.
kume dinheru
coloc., *gastar o dinheiro alheio; ser corrupto. - Un dirijenti pudi kume bu
dinheru i bu ka pudi kecha (R98) -. (deriv. COMER DINHEIRO).
kume fep
coloc., *comer completamente. - kila ka ten kansera; djustu di kila, si bu misti, n’
ta djubi djitu n’ kumeu el fep (P.B.) -. (deriv. COMER). N.S. sin. fefi; sin. leli.
kume moku
coloc., *beber muito; embriagar-se. - N’ tarda pa odjal. Asin ki ta kume moku
(C.V.) -. (deriv. COMER). N.S. sin. ruti moku.
kume mundu
coloc., *viver muito; ter muitas experiências; divertir-se. - N’ na kume mundu, n’
na brinka sabi, n’ na tcora pena (G.F.) -. (deriv. COMER O MUNDO).
kumedu
part., *tomado como alimento. - Arus i mas ta kumedu na Guine (P.dosS.) -.
(COMEDO).
kumedur
n., *o que come; glutão; comilão. - Logu kumedur kunsa ku si dus saku di fison i
kumel i kaba (A.P.) -. (COMEDOR).
kumelon
n., *glutão. (COMILÃO). N.S. V.A.
kumenda 1
v.tr., *mandar fazer; encarregar alguém de efectuar. (ENCOMENDAR). N.S.
V.B.
kumenda 2
n., (ENCOMENDA). N.F. vd. inkomenda. N.S. V.B.
kumendadu
part., *encarregado. (ENCOMENDADO). N.S. V.B.
kumenta
v., *explicar por meio de comentários; analisar; criticar. - i tenba un grupu di
sidadons ke na kumentaba rilatoriu na un kau la pertu di Chapa di Bisau (R99) -
. (COMENTAR). N.F. komenta.
kumentariu
n., *série de observações sobre um assunto; crítica. - Kumentariu di Radiu-Vos
di Junta Militar (R98) -. (COMENTÁRIO). N.F. proparoxítona.
kumenti
1.v.caus., *obrigar alguém a comer. (deriv. COMER). N.S. V.A.
2.v.caus., *dar de comer em boca. N.S. sin. nhukuni.
kumersiu
n., - miti mininu na ba fasi kumersiu (IN96) -. (COMÉRCIO). N.F. proparoxítona,

367
neol., vd. komersiu.
kumida
1.n., *que é próprio para comer; alimento. - limarias ka tene kumida, fomi na
mata elis kada dia ku sol mansi (P.B.) -. (COMIDA). N.S. kumida sirbidu.
2.n., *refeição. - I sirbi dja kumida pa bin kume (R95) -.
kumida sirbidu
coloc., *o almoço ou o jantar está na mesa. (deriv. A COMIDA ESTÁ
SERVIDA). N.S. V.P.
kumisariu
n., *encarregado de uma missão; agente do governo. - Nha kumisariu pulitiku
fala pa ditanda arma, n’ falal n’ ka na ditanda (R98) -. (COMISSÁRIO). N.F.
proparoxítona, komisariu.
kumisiu
n., *reunião de cidadãos para discutir um assunto ou ouvir um orador que faz
propaganda. - so na momentu ki ten un kumisiu pulitiku, un kualker festa di
karater pulitiku, la ki konjuntu ta kunsa dadu si impurtansia (IN96) -.
(COMÍCIO). N.F. proparoxítona, neol.
kumison
n., *conjunto de pessoas encarregadas de tratar de determinado assunto. -
propi bindiduris di arma, ki membrus di ki kumison, na prindi djintis inusentis e
na turtura de (R98) -. (COMISSÃO). N.F. neol., komison.
kumite
*junta governativa; chefe da administração. - Kumite! Djubinu e omi, i panha
bulanha i tadja, gosi nin kau di kata iagu ka ten (M.M.) -. (COMITÉ). N.F.
oxítona, komite.
kumpadri
1.n., *amigo íntimo; amante. - I omi o i mindjer, se ka pertu n’utru, ala elis na
kaminhu di kumpadri o kumadri (T.Dj.) -. (COMPADRE).
2.n., *padrinho do filho ou da filha.
kumpanha
v., *ir com; vir em companhia de alguém. - ora di bai pa kasa, se rapazis ta
kumpanha elis (N.M.) -. (ACOMPANHAR).
kumpanhadu
part., *que anda junto; em companhia de. - korenta i tris kazas dana pabia di
tcubas di mampasada ku kumpanhadu ku ventus fortis (R95) -.
(ACOMPANHADO).
kumpanhadur
n., *acompanhante; guia. - n’ misti sedu pekadur ma pa bu fala sedu nha
kumpanhadur, n’ misti sedu metadi Deus, metadi pekadur pa n’ pudi libra di
tudu mufunesa ku bu pudi tisin (O.S.) -. (ACOMPANHADOR).
kumpanher
n., *colega; camarada; marido; esposa. - I bardadi, el ki seduba nha kumpanher
di mininesa (J.S.) -. (COMPANHEIRO; COMPANHEIRA). N.F. kumpanheru;
kumpanhera.
kumpanhera
n.f., *esposa. (COMPANHEIRA). N.F. neol., vd. kumpanher. N.S. V.A.
kumpanherasku
n., *camaradagem; companheirismo. - Mau kumpanherasku i ta dana bon
manera di ianda di alguin (N.T.) -. (deriv. COMPANHEIRO).
kumpanheru

368
n., *parceiro; sócio. - No na sugundi, kin ki odja si kumpanheru, ta sedu limaria
ma djiru ki ten (P.B.) -. (COMPANHEIRO). N.F. neol., vd. kumpanher.
kumpanhia
1.n., *acto de acompanhar. - Si rapas ka bai ku si badjuda, i ta bai pidi si
parseru badjuda tan ku ka bai ku rapas, pa i fasil kumpanhia (N.M.) -.
(COMPANHIA). N.F. paroxítona, neol.
2.n., *subdivisão de um batalhão, comandada por um capitão. - e tcoma restu
di kumpanhia di tropa (N.T.) -. N.F. mil.
3.n, *exploração industrial ou comercial; empresa; sociedade fundada por
accionistas. N.F. kompainha.
kumplimenta
v., *completar; acabar. - ki ke un mekaniku sibi, ki ke un ajenti sibi, injinheru ta
ba kumplimental el (IN96) -. (COMPLEMENTAR). N.F. komplementa.
kumpra
v.tr., *adquirir alguma coisa por um preço convencionado. - Dipus e ta kumpra
se kontas, brinku, anel ku mandidjas ku blusa (N.M.) -. (COMPRAR).
kumpradu
part., *adquirido. - i difisil vivi na prasa pabia tudu kusa ta kumpradu (N.M.) -.
(COMPRADO).
kumpradur
n., *aquele que compra; cliente. - Djunta bideras, djilas, kareterus, stivaduris di
fera, pididuris ku kumpraduris na un kau pertadu mal organizadu, intcidu di
susudadi bo na fasi feras di Bisau (P.dosS.) -. (COMPRADOR). N.M. pl.
kumpraduris.
kumpri
v.tr., *executar; satisfazer; levar a efeito. - tudu bai pa ba kumpri se mison
(C.P.) -. (CUMPRIR). N.F. neol.
kumpridu
1.adj., *extenso em sentido horizontal e vertical; longo; alto. - Pedru ma Djon
kumpridu (J.L.R.) - rabu di ki pumba i kumpridu (T.M.) -. (COMPRIDO).
2.adj., *demorado. - e na fasi orason kumpridu (N.T.) -. N.S. kumpridu é
hiperónimo de COMPRIDO e de DEMORADO.
kumpridur
n., *observante. (CUMPRIDOR). N.S. V.B.
kumprimenta
v., *dirigir cumprimentos a; saudar; elogiar. - no kumprimenta n’utru (R98) -.
(CUMPRIMENTAR). N.F. neol.
kumprimentadu
part., *felicitado. (CUMPRIMENTADO). N.S. V.B.
kumprimentu 1
1.n., *gesto de cortesia; saudação. (CUMPRIMENTO). N.F. neol.
2.n., *acto de cumprir; observância. - risibi es anel suma sinal di kumprimentu di
nha prumesa (Igr.I.) -. N.S. kumprimentu é hiperónimo de CUMPRIMENTO e
de COMPRIMENTO.
kumprimentu 2
n., *extensão longitudinal de um objecto; distância. - Pa kumpu tanki, bu na
pirsisa mas o menus vinti pos forti di dus metrus di kumprimentu (Igr.I.) -.
(COMPRIMENTO). N.S. kumprimentu é hiperónimo de CUMPRIMENTO e de
COMPRIMENTO.
kumprimi

369
v., *reduzir de volume; apertar. (COMPRIMIR). N.S. V.B., sin. kalka.
kumprimisu
n., - kumprimisu ku n’ toma, n’ na toma na bo dianti tambe (R98) -.
(COMPROMISSO). N.F. neol., vd. kompromis.
kumprimiti
1.v.tr., *expor a perigo; causar perigo. - no ka misti bin kumprimiti es akordu ki
no sta kaba sinadu (R98) -. (COMPROMETER). N.F. neol.
2.v.intr., *obrigar-se por compromisso; assumir a responsabilidade. - no na
kumprimiti sedu omi amanha (R95) -. (COMPROMETER-SE).
kumprimitidu
part., *embaraçado. - i muitu kumprimitidu pa djinti ba ta odjan son ku un ropa
tudu dia mesmu ku na labal (IN96) -. (COMPROMETIDO). N.F. neol.
kumpu
1.v.tr., *consertar; pôr em ordem. - Falta di karus nobus, karensia di pesas pa
kumpu kilis ki dana (P.dosS.) -. (COMPOR). N.S. kau di kumpu; kumpu fala;
kumpu fiu di linha; kumpu kombersa; sabi kumpu; sin. konserta.
2.v.tr., *formar; construir; produzir. - si familia kumpu kasa na prasa di Bubaki
(N.M.) -.
3.v.intr., *constar; fazer parte de. - seti paizis ke ta kumpu CPLP (R98) -.
(COMPOR-SE).
kumpu fala
coloc., *concordar; fazer as pazes. (deriv. COMPOR A FALA). N.S. V.B.
kumpu fiu di linha
coloc., *reduzir a fio; fiar. (deriv. COMPOR FIO DE LINHA). N.S. V.A., FIAR é
hiperónimo de kumpu fiu di linha e de fia, que significa dar crédito.
kumpu kombersa
coloc., *reconciliar; restabelecer a paz; mediar. - Delegason di Gambia bin
kumpu kombersa (F.J.) -. (deriv. COMPOR A CONVERSA). N.S. sin. media 1.
kumpu tera
coloc., *desenvolver; fazer crescer. - N’ na nega bedju, ka mon bin moli pa
tempu di kumpu tera (C.S.) -. (deriv. COMPOR A TERRA). N.S. sin. dizinvolvi.
kumpudu
part., *composto; formado; arrumado; consertado. - Barajen ten ku kumpudu na
pedra (Igr.I.) -. (deriv. COMPOR). N.S. COMPOSTO é o particípio pretérito de
COMPOR e kumpudu é o particípio de kumpu.
kumpudur
n., *aquele que compõe; fabricador; fabricante; compositor. - e kumpra kampu
di kumpudur di puti (N.T.) -. (deriv. COMPOR). N.S. sin. fasidur.
kumumorason
n., * acção de recordar ou de prestar homenagem a uma pessoa ilustre. -
kumumurason di dia mondial di pupulason (R95) -. (COMEMORAÇÃO). N.F.
neol., komemorason.
kumunhon
n., - e tenba sempri kumunhon ku n’utru (N.T.) -. (COMUNHÃO). N.F. vd.
komunhon.
kumunidadi
1.n., *conjunto de pessoas de uma aldeia. - i terenu ke ta pertensi tudu
komunidadi di Bachil (R95) -. (COMUNIDADE). N.F. komunidadi.
2.n., *grupo de pessoas que têm os mesmos ideais; comunidade cristã. -
disipulus kunsa na forma komunidadi ki ta lei palabra di Deus (L.S.) -.

370
kumunika
v., *fazer saber; transmitir. - Logu rei manda kumunika tabanka tudu kuma i na
fasi festa garandi pabia i na kasa (L.S.) -. (COMUNICAR). N.F. neol.
kumunikadu
n., *aviso; informação. - No fasi kil kumunikadu, no pui na radiu (R98) -.
(COMUNICADO). N.F. neol.
kumunikason
1.n., *acção de comunicar; informação. - idukason i kumunikason sobri kolera
(R97) -. (COMUNICAÇÃO). N.F. neol.
2.n., meiu di kumunikason, *tudo o que serve para comunicar, como os
correios, a televisão, a rádio, os telefones. - meius di kumunikason ten ke
funsiona sin tene sensura (IN96) -. (MEIOS DE COMUNICAÇÃO).
kumunitariu
adj., *relativo a comunidade. - dizinvolvimentu kumunitariu (R95) -.
(COMUNITÁRIO). N.F. proparoxítona, neol.
kun
intens., *adjunto de intensidade com a função de marcar a intensidade máxima
do processo ou do estado. - baleta intci muntudu kun (R95) - pa iagu pudi
darma ora ku dipozitu i intci kun (Igr.I.) -. N.F. Balanta “kun” que significa muito.
N.S. sin. kunkurun.
kunankoi
n., *ave pernalta, de cor branca, que anda juntamente com os bovídeos; garça
boieira; boeira. - Bakia baka di kunankoi sin liti sin nata (L.A.) -. N.F. paroxítona,
kinankoi; Mandinga “kúnankoyi” que designa essa ave. N.S. n.v. “Bubulis ibis”
ou “Ardeola ibis”; sin. garsa; o provérbio exprime a ilusão de tratar as vacas
como se fossem próprias, quando, na realidade, são propriedade de outrem.
Kunanti
n., *um dos cinco grupos linguísticos principais do povo Balanta, pertencente
ao grupo linguístico Sul, da subfamília Oeste-atlântica, com muitos emprêstimo
da língua mandinga. (CUNANTES). N.S. V.B., sin. Mansonka.
kundindin
n., *a parte traseira; ânus. - bu na tira puchu di galinha, i ten un parti pikininu ku
ta sta riba di kundindin, bu ten ku lokoti kila tudu (R96) -.
kundumpai
n., *confusão; barulho; problema. - N’ sibi kuma abos ke sta tras di es
kundumpai (F.J.) -. N.F. paroxítona.
kunfentu
n., *vento forte e frio. - Bu fala n’ fia, toma di nos suma sol ku ta kamba noti,
turbada, kunfentu pa nansi tudu dia (E.D.) -. (deriv. COM VENTO).
kunfiadesa
n., *orgulho; arrogância. (deriv. CONFIADO). N.S. V.M.
kunfiadu
adj., *esperançado; atrevido. – Te pa kunfiadu, mindjor diskunfiadu (C.T.daM.) -
. (CONFIADO). N.S. sin. atrevidu; ant. diskunfiadu.
kunformu
con., - Kunformu i na papia, i na sibinti i na rianta sangra (T.M.) -.
(CONFORME). N.F. vd. konformu.
kunfundi
1.v.tr., *não distinguir. - i ten djintis ku ta kunfundi divirtimentu publiku ku
bandidasku (P.dosS.) -. (CONFUNDIR). N.F. neol.

371
2.v.tr., *embaraçar. - Paulu i ta probaba kuma Jesus i Kristu, i ta kunfundi
Djudeus ku mora na Damasku (N.T.) -.
kunfundidu
part., *posto em confusão; perturbado. - E fika tudu kunfundidu, pabia kadaun
na obi ki djinti na fala na lingu di si tera (N.T.) -. (CONFUNDIDO). N.F. neol.
kunfuson
n., *perturbação; embaraço; desordem. - no na randja son kunfuson na
sosiedadi guinensi (IN96) -. (CONFUSÃO). N.F. neol.
kungutu
n., *bolo composto de farinha de arroz, farinha de mancarra e açúcar. N.F.
oxítona. N.S. V.B., sin. kanha.
kunha
v., - i bai montia i leba i ba kunha na kuartel (IN96) -. (COZINHAR). N.F. arc.,
vd. kusnha.
kunha kana
coloc., *destilar a aguardente de cana de açúcar. (deriv. COZINHAR A CANA).
N.S. V.B.
kunhadadia
n., *relações entre pessoas com laços de parentesco. - Kazamentu ta kaba ma
kunhadadia ka ta kaba (P.B.) -. (deriv. CUNHADO).N.S. sin.kunhadundadi.
kunhadu
n., *parente por aliança que compreende o cunhado, a cunhada, o sogro, a
sogra, o genro, e a nora. - Mindjer ku trata diritu ku si kunhadu i ta nganha si
pensamentu (Igr.I.) -. (CUNHADO). N.F. neol.
kunhadu kanua
n., *ave pernalta, piscívora, que habita nos poilões. ( deriv. CUNHADO DE
CANOA). N.M. lexia complexa. N.S. V.A.
kunsi udju
coloc., *ser bem educado; conhecer as normas. - Djugude ka ba fanadu, ma i
kunsi udju (L.A.) -. (deriv. CONHECER O OLHO).
kunhadundadi
n., *relações entre cunhados, entre sogros, e entre genro e nora, onde se
destaca a obrigatoriedade de assistência mútua. - Es tarbadju di kunhadundadi
ku no ta fala, ba farfari matu, pabi matu, to ku sol noti! (T.M.) -. (deriv.
CUNHADO). N.S. sin. kunhadadia.
kunhisidur
n., *sabedor; erudito. - Djintis ke sta dianti di si tera, e dibi di sedu djintis
kunhisidur (IN96) -. (CONHECEDOR). N.F. neol.
kunhisimentu
n., - Idukaduris dibi di tene kunhisimentu na e materia (R95) -.
(CONHECIMENTO). N.F. neol., vd. kunsimentu.
kunkulun
1.intens., - Kunkulun di bumbulun (R.N.) -. N.F. oxítona, vd. kunkurun.
kunkurun
1.intens., *adjunto de intensidade com a função de marcar a intensidade
máxima do processo ou do estado. N.F. oxítona. N.F. kunkulun. N.S. sin. kun.
2.v., farta kunkurun, *estar farto por demais. N.S. V.A.
kunsa
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que exprime o aspecto incoativo da acção. - ora
ki grava dja dritu, la ke no kunsa ta ba intirvi i ta sedu tardi (R95) - rostu di

372
merkadus di Bisau kunsa na muda ku forsa (P.dosS.) - Kau kunsa na mansi
pikininu-pikininu (T.M.) -. (COMEÇAR). N.S. o aspecto incoativo é expresso
também sufixando [-si] a algumas formas verbais ou adjectivais.
2.v., *dar início a; principiar. - elis propi ku ta kunsa festa na rua (A.C.) - Ora ku
frutu burmedju, i ta kunsa kebur (N.T.) -. (COMEÇAR).
kunsada
n., *começo; início; princípio; origem. - Tudu kusa i ten si kunsada i asin ki ten
si kabantada (R98) -. (deriv. COMEÇAR). N.S. kombersa di kunsada; na
kunsada; ant. kabantada.
kunsadu
part., *iniciado. - Na segunda parti i kunsadu interpelason di diputadus (R95) -.
(COMEÇADO).
kunsi
1.v.tr., *ter conhecimento. - kadakin kunsi si lugar (P.dosS.) -. (CONHECER).
2.v.tr., *experimentar; passar por. - no populason ka kunsi ospital (C.P.) -.
3.v.tr., *ter relações sexuais com. - badjuda si ka kunsi omi, si i sedu inda virjen
i ta sedu selvajen pa omi (N.M.) -.
kunsidja
v., - I seta sedu rei; i kudji tambe garandis pa ba ta kunsidjal (P.B.) -.
(ACONSELHAR). N.F. vd. konsidja.
kunsidu
part., *que se conhece; distinto. - Biblia i libru ki ma kunsidu na mundu intidu
(L.S.) -. (CONHECIDO). N.S. ant. diskunsidu.
kunsimentu
1.n., *faculdade de conhecer; erudição. - Abos bu dadu kunsimentu di sigridu di
Renu di Deus (N.T.) -. (CONHECIMENTO). N.F. kunhisimentu.
2.n., *informação. - no dibi di da elis kunsimentu di ki programa (Igr.I.) -.
kunsinti
v., *aprovar; anuir. (CONSENTIR). N.F. neol. N.S. V.B.
kunsintidu
part., *permitido; autorizado. (CONSENTIDO). N.F. neol. N.S. V.B.
kuntan’o
n., - Si bu odja nguintcu na kume kuntan’o, bu sibi kuma djitu ka ten (L.A.) -.
N.F. vd. kuntangu; kuntan’o; Bijagó “kuntan’o” que designa esse tipo de prato.
kuntangu
n., *arroz sem molho de peixe ou de carne. - Ora ku Budjugu na bai ronia
baloba e leba binhu palmu o kana, e ta kusnha bianda, kuntangu sin sal, e ta
pui siti e leba pa baloba ku galinha (N.M.) -. N.F. kuntan’o; Bijagó “kuntan’o”.
kuntcur
n., *prato de arroz mole com molho de mancarra, açúcar e leite coalhado. N.S.
V.B.
kuntinua
v., - n’ riba pa Bubaki pa bin kuntinua studa (N.M.) -. (CONTINUAR). N.F.
paroxítona, vd. kontinua.
kuntisi
v.intr., *dar-se por acaso; suceder; realizar-se. - I konta djintis kusa ki kuntisi
(F.M.) -. (ACONTECER). N.F. proparoxítona, akontisi.
kuntisimentu
n., *o facto que se realiza ou que sucede. - No kuri pirigu di sedu akuzadu di
lanta kontra Stadu, pabia de kuntisimentu di aos (N.T.) -. (ACONTECIMENTO).

373
N.F. akontisimentu.
kuntu
n., *mil pesos da Guiné; mil escudos. - kadakin pa i paga sinku kuntu (R95) -.
(CONTO). N.F. kontu.
kuntudu
con., *conjunção subordinativa que indica [concessão]; não obstante. - Nin un
limaria ka seta kondison di Morte, kuntudu me e odja kuma baka bonitu te i
gurdu dimas (P.B.) -. (CONTUDO).
kuntudu manera
loc.adv., *de todos modos; de qualquer maneira. - Kuntudu manera, ami n’ pudi
kura duensa na kurpu di pekadur (IN99) -. (deriv. CONTUDO MANEIRA).
kunu
n., *órgão sexual feminino; vagina. - kunu i un nomi ki ka pudi tcomadu dianti di
garandi, alguin di rispitu (N.M.) -. (CONA). N.F. fam. N.S. V.B.; CONA utiliza-se
somente no falar calão; sin. mindjerndadi; sin. karika.
kunvida
v., - Ma no na kunvida Ministra (R95) -. (CONVIDAR). N.F. vd. kumbida.
kunvidadu
part., (CONVIDADO). N.F. vd. kumbidadu. N.S. V.A.
kupi
v., *golpear com a ponta do pé. N.S. V.B.; kupi especifica a maneira de dar o
pontapé.
kupon
n., *balaio com tampa. N.S. V.B.
kur
n., - Nha preta fina di Bande, kada ora ku n’ lembra di bo n’ ta sinti bu sombra
kur di mampatas (N.Me.) -. (COR). N.F. vd. kor.
kura 1
1.v., *fazer recuperar a saúde. - Es i guera, guera di buska mesinhu pa kura
tcagas ku Tugas fikanu (C.S.) -. (CURAR).
2.v.intr., *recuperar a saúde. - Bu kura bu san bu sai bu pera utru entra (R95) -.
(CURAR-SE).
kura 2
1.n., *recuperação da saúde. (CURA).
2.n., *tratamento; remédio. - Na nin un parti di mundu inda i ka ten kura (R95) -.
kuradu
part., *sarado. - Na ki ora omi fika kuradu di mpintcu (N.T.) -. (CURADO).
kuranderu
n., *pessoa que cura, utilizando remédios empíricos ou tradicionais. -
Djambakus bin na muri, i tcoma omi i dal si puder di kuranderu (N.M.) -.
(CURANDEIRO). N.F. neol. N.S. sin. djambakus.
kurasa
n., *armadura de ferros ou de aço que protege as costas e o peito. - Si pitu
tadjadu ku un armadura suma feru, ku tcomadu kurasa (N.T.) -. (COURAÇA).
N.F. neol.
kurason
n., - no sinta li na e kau li, no pensa kuma no tene un mesmu sintidu, un mesmu
kurason (R98) -. (CORAÇÃO). N.F. neol., vd. korson.
kurativu
n., *aplicação de remédios. - Servisus kurativus o diferensadu i servisus ma

374
karu (R95) -. (CURATIVO). N.F. neol. N.S. sin. medikamentu; sin. medikason.
kurba
v.intr., - anti di kurba i mbaransa ku maradura di sapatu (E.D.) -. (CURVAR).
N.F. vd. kurva.
n., - Anti di suta kurba son, utru dal tapona (T.M.) -. (CURVA).
kurbadu
adj., *que não é recto. - lamina di Kanaan, di lamina kurbadu (A.T.) -.
(CURVADO). N.S. sin. nkurbadu.
kurbina
n., *espécie de peixe. - Pis manga del na mar, di tudu koldadi: tainha, sinapa,
kurbina, bika, sereia (M.M.) -. (CORVINA). N.S. n.v. “Pseudotolithus epipercus”.
kuretu
adj., *sem erros; irrepreensível, conforme ao dever. - djinti dibi di kuridjin, di ba
ta kuridjin des mumentu ke sibi kuma es kusa ku n’ na fasi i ka kuretu (IN96) -.
(CORRECTO). N.F. koretu.
kuri
1.v.intr., *andar com velocidade. - No kuri tok no tciga na un tabanka (N.M.) -.
(CORRER). N.S. kuri diritu; kuri ku alguin; kuri tras di; rinka kuri.
2.v.intr., *fugir; escapar. - pulisia na tcomal pa bai fitcal tan la, i kuri i nega ba
kudi (N.M.) -.
3.v.tr., *estar exposto a um risco. - e ta kuri sertus riskus (R95) -.
kuri diritu
coloc., *correr bem. - tudu tarbadju bin na kuri diritu, djintis kontenti (F.M.) -.
(deriv. CORRER DIREITO).
kuri ku alguin
v.prep., *afugentar alguém. (deriv. CORRER COM ALGUÉM). N.M. colocação.
N.S. V.B.
kuri tras di
v.prep., *perseguir; ir no encalço de. - i obi turmenta ku parsil di lions, lubus, ku
utru koldadi di limarias ku na kuri tras del (M.K.) -. (CORRER ATRÁS DE). N.S.
sin. pirsigui.
kurida
n., *acto de correr; competição desportiva. - Limaria fasi kurida pa un badjuda
(L.S.) -. (CORRIDA).
kuridji
1.v.tr., *emendar; melhorar; repreender. - Raprindi, bu kuridji, bu anima, bu sina
ku tudu pasensa (N.T.) -. (CORRIGIR).
2.v.tr., *moderar; regularizar. - no fala pa kuridji dizigualdadi entri rejons (R95) -.
kuri-kuri
v., *continuar a correr ou a fugir. - i kuri-kuri mas (T.M.) -. (deriv. CORRER).
N.F. kur-kuri. N.M. redobro.
kurinti
v.caus., *fazer andar. (deriv. CORRER). N.S. kurinti karu.
kurinti karu
coloc., *andar de carro; conduzir o veículo; guiar. - Ai Fatu, n’ kansa pabia n’
kurinti karu tciu (Cecomes) -. (deriv. FAZER CORRER O CARRO).
kurkunda
n, *saliência ou deformidade nas costas ou no peito de alguém; bossa; giba.
(CORCUNDA). N.S. V.M.
kur-kuri

375
v., - anos no na kur-kuri risponsabilidadi di kil alguin (R98) -. (deriv. CORRER).
N.F. vd. kuri-kuri. N.M. redobro.
kurpinhu
n., *peça de vestuário feminino que suporta os seios; sutiã; corpete. - I kumpra
kurpinhu na fera (V.D.) -. (CORPINHO). N.F. neol. N.S. sin. sution.
kurpu
1.n., *parte física dos seres animados; organismo humano. - Te fasi tatuajen na
kurpu di pekadur ku mesmu gudja i ta fasidu pa manga di djinti, kila pudi tisi
prublemas di Sida! (R95) -. (CORPO). N.S. korda kurpu; kurpu ka seta;
kurpu kansadu; larga kurpu; po di kurpu; spindi kurpu; tursi kurpu.
2.n., *cadáver. - pa ka kurpus fika na krus, Djudeus pidi Pilatus pa e tiradu na
krus (N.T.) -.
kurpu ka seta
coloc., *não estar bem de saúde; estar doente. - kuma kabesa ku na del,
kabesa, kurpu ka seta (J.D.) -. (deriv. O CORPO NÃO ACEITA).
kurpu kansadu
n., *corpo fraco ou adoentado. - i na sinti si kurpu kansadu: frakesa taka,
duensa taka (Ceef) -. (deriv. O CORPO FICA CANSADO). N.M. lexia
composta.
kursa mon
coloc., *ficar ocioso ou indiferente; cruzar os braços. - Bo sibi kuma Governu ki
bulinu, pa no kursa mon? (R98) -. (deriv. CRUZAR AS MÃOS). N.F. kruza
mon.
kursa pe
coloc., *estar de perna alçada; cruzar as pernas. (deriv. CRUZAR OS PÉS).
N.S. V.A.; pe é hiperónimo de PÉ e de PERNA.
kursu
n., *conjunto de lições; disciplina de ensino; matérias ensinadas numa
Universidade. - No fasi kursu di formason par elis (R95) -. (CURSO).
kurti
1.v.tr., *admirar; desfrutar. - Turista na kurti iagu di praia, si mindjer gora dita na
reia i na tora na sol (M.M.) -. (CURTIR).
2.v.intr., *gozar; divertir-se. - Pa no kurti, pa no bibi, pa no badja (C.C.) -. N.S.
kurti é hipónimo de CURTIR que significa também preparar peles de animais,
cujo equivalente é seka 1.
kurtina
1.n., *pano com que se cobrem as janelas. (CORTINA).
2.n., *peça de pano suspensa para resguardar. - Kurtina di kaza di Deus i rumpi
na metadi (N.T.) -.
kurti-ve
n., *tipo de vestido que deixa ver através da roupa o contorno das cuecas em
forma de vê. - Mininus, bo kria nomi, kurti ve, eh, kurti ve sta la (J.D.) -. (deriv.
CURTIR O VÊ). N.M. lexia composta.
kurtu
1.adj., *que tem pouco comprimento. - Tataruga kuma si pe kurtu, ma i ta lebal
tudu kau ki misti (L.A.) -. (CURTO). N.F. neol. N.S. sin. mutcu.
2.adj., *breve; rápido. - no speransa di vida i kurtu (R95) -.
kurtu sintidu
1.coloc., *estúpido. (deriv. DE SENTIDO CURTO). N.S. V.B.
2.coloc., *pessoa que esquece a ajuda recebida.

376
kuru
1.n., *pele dura de alguns animais; pele. - i bisti kuru di lebri fresku (A.P.) -.
(COIRO; COURO). N.S. sin. pele.
2.n., *pele curtida para usos industriais. - Ora ke kaba, Kamabi ta kunsa sai
bistidu ku kuru (F.M.) -.
3.coloc. tene kuru, * expressão que designa uma pessoa importante. - Omi bali
mas pa kil ki sedu di ki pa kil ki tene, ma aos un dia no ta rispita un alguin son
pabia i tene manga di dinheru o pabia i tene kuru (L.S.) -. (deriv. TER COURO).
kuru nornoridu
coloc., *pele enrugada (deriv. COURO). N.F. Balanta “n’orn’ori”. N.S. V.M.
kurumpi
1.v.tr., *estragar; subornar. (CORROMPER).
2.v.intr., *estragar-se; viciar-se. - Ora ke mininus di onzi anu na bindi mankara
na rua, mininu femia, i ta kaba di kurumpi na rua (IN96) -. (CORROMPER-SE).
kurumpidu
part., *estragado; viciado, corrupto. - sosiedadi sta un bokadinhu kurumpidu
(IN96) -. (CORROMPIDO). N.S. sin. kuruptu.
kurupson
1.n., *suborno. - kurupsons i intriga ku garandi ambison di puder, el ku leba no
joven republika di Guine-Bisau bida suma siti bidadu (R98) -. (CORRUPÇÃO).
2.n., *vício; depravação. - un familia san, un familia sin kurupson, un familia ku
na pensa sempri na futuru (IN96) -.
kuruptu
adj., *pervertido; viciado. - guvernu propi i kuruptu (IN96) -. (CORRUPTO). N.S.
sin. kurumpidu.
kuruspundi
v., *ser adequado; equivaler; pertencer. - Kusa ku ka ta kuruspundi, kuma kila i
pura mintira (R98) -. (CORRESPONDER). N.F. korespondi.
kurva 1
v.intr., *descrever uma curva. - n’ na kurva sin na un beku la (IN96) -.
(CURVAR). N.F. neol., kurba. N.S. kurva é hipónimo de CURVAR que significa
também abaixar, cujo equivalente é mpina.
kurva 2
n., *traço de estrada que não é recta; linha sinuosa; volta; arco. - bo na toma
pasajeru na ki kurva, i pirigozu (R95) -. (CURVA). N.F. neol., kurba.
kus
n., *fantasma que desvia o bêbedo para a floresta; anão que passeia de noite.
N.S. V.A.; sin. fenkoto.
kusa
1.n., *designação de algo inanimado; qualquer objecto ou assunto. - Bu ta
manda un mininu fera pa ba kumpra kusa, i ka na kumpra ke ku mandal, i na
firma ba ta djubi (R95) -. (COISA).
2.n., *acontecimento; caso. - Alguin lanta i na kombersa, i na papia kusa ki na
sedu (F.M.) -.
kusa di
con., *locução prepositiva que significa [substância de]. - djintis ta dal kusa di
kume (F.M.) -. (COISA DE).
kusa di mindjer
n., *menstruação. (deriv. COISAS DE MULHERES). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.

377
kusa ku ta bindidu
n., *mercadorias. - Libra di kume kusas di kume ku ta bindidu na rua ku ka sibi
kuma ki kusinhadu (R95) -. (AS COISAS QUE SÃO VENDIDAS). N.M. lexia
complexa. N.S. empréstimo por decalque das línguas africanas de substrato;
sin. merkaduria.
kusa-meladu
n., *doce; bebida doce. - Bo bai kume bon kumida, bo bibi kusa meladu (Igr.I.) -.
(deriv. COISA MELADA). N.M. lexia composta.
kusasinhu
n.dim., *coisa pequena; coisinha. - ami i un kusasinhu ku sta lundju, ku ninguin
ka pudi iangasa (O.S.) -. (deriv. COISA).
kusi
v., *unir com uma linha através de pontos, servendo-se de uma agulha ou de
uma máquina de coser. - Nha Maria kusi bambaran, ma i ka tene fidju (L.A.) -.
(COSER). N.S. kusinti.
kusi na
v.prep., *guerrear. - E kusi na n’utru -. (deriv. COSER). N.S. V.A.
kusidu 1
1.part., *que se coseu. (COSIDO).
2.part., *concertado; composto. - kabelu kusidu fandan (F.S.) -.
kusidu 2
1.part., *diz-se de qualquer alimento preparado ao lume ou no fogão. - kusas di
kume, i kru o kusidu, i dibi di sedu limpu (R95) -. (COZIDO). N.F. neol. N.S. sin.
kusinhadu.
2.adj., *maduro. - arus kusidu na bulanha (Dea) -. (deriv. COZIDO). N.S. sin.
maduru; kusidu é hiperónimo de COZIDO e de MADURO.
kusinha
v., - Mindjer kusinha pa tudu djintis (F.M.) -. (COZINHAR). N.F. vd. kusnha.
kusinhadu
1.part., *diz-se de qualquer alimento preparado ao lume ou no fogão. - Kandja
bedju nunka i ka ta kusinhadu ku el (L.A.) -. (COZINHADO). N.F. neol. N.S. sin.
kusidu.
2.n., *iguaria preparada ao lume ou no fogão.
kusinhera
n.f., - Tiu, ali bianda ki no kusinhera mandau (F.J.) -. (COZINHEIRA). N.F. vd.
kusnhera.
kusinheru
n., *pessoa que cozinha. - Un bon kusinheru, ma i ka ta ngabadu nunka: sal
(P.B.) -. (COZINHEIRO).
kuskus
1.n., *bolo de arroz farinhado ou de milho preparado. - Kuma pa ma sabi ki
kuskus sabi, ninguin ka fasi inda si naris bindi (J.B.) -. (deriv. CUSCUZ). N.F.
oxítona.
2.n., *prato árabe, muito utilizado no Senegal e na sub-região, preparado com
grânulos de sêmola de trigo, carne e legumes. (CUSCUZ). N.S. CUSCUZ
significa propriamente este prato árabe.
3.n., *penteado em que todo o cabelo é apanhado no cimo da cabeça. N.S.
V.M.
kusnha
v., *preparar os alimentos ao lume ou no fogão. - E ba kusnha bianda, e dal di

378
kume (T.M.) -. (COZINHAR). N.F. kusinha; kunha. N.S. kusnha sabon;
kusnha siti.
kusnha sabon
coloc., *fazer sabão. - Mindjer kusnha sabon i kaba, rapas sinta i na tcora
(T.M.) -. (deriv. COZINHAR SABÃO).
kusnha siti
coloc., *fazer óleo de palma ou óleo de palmeira dendê. (deriv. COZINHAR
AZEITE). N.S. V.A.
kusnhera
n.f., *mulher que cozinha. - Rapas karga lenha, i ba tciga nunde ki kusnhera di
sabon sta nel (T.M.) -. (COZINHEIRA). N.F. kusinhera.
kuspi
v.intr., *deitar fora o cuspo. - Nin kau di kuspi ka ten (T.M.) -. (CUSPIR).
kuspidera
n., *serpente de cor preta, da família dos colubrídeos, conhecida por cobra-
cuspideira, que lança o seu veneno cuspindo. (CUSPIDEIRA). N.S. V.A., sin.
bida 3; n.v. “Naia nigricollis”.
kuspinhu
n., *cuspo; saliva. - ku si kuspinhu i fasi un lamasinhu, i untal na udju di segu
(N.T.) -. (CUSPINHA).
kusta 1
1.v.intr., *ter um certo preço ou valor; valer. - Es kusta karu, nha ermon, bu ka
pudi kumpral (M.M.) -. (CUSTAR). N.F. neol.
2.v.intr., *ser feito com dificuldade. - si kasa e ka ta kustal tantu, Tuga pudi
dana aos ma amanha e na kumpul mas (C.P.) -.
kusta 2
n., *despesa; trabalho; esforço. - N’ ka na kume na bo kusta, pabia n’ ka na
buska kil ki di bos, ma abos propi (N.T.) -. (CUSTA). N.F. neol.
kusta n’ muri
con., *locução conjuntiva subordinativa que significa mesmo que eu morrer. -
N’ ka na setal, mama, kusta n’ muri (N.Tu.) -. (deriv. CUSTAR EU MORRER).
kustu
n., *valor em dinheiro; preço. - kuidadus primarius di saudi i tarbalhozu, i ten ku
lebanu miti na tabanka, ma i ma baratu en termus di kustus di dinheru ke ta
involvil (R95) -. (CUSTO). N.F. neol.
kustuma
v.intr., *habituar-se. - e pumba kustuma dja kaza (T.M.) -. (ACOSTUMAR-SE).
N.S. kustuma é o equivalente de ACOSTUMAR-SE, v.intr., e kustumanta é o
equivalente de ACOSTUMAR, v.tr.
kustumadu
part., *habituado; sedo normal. - Kil tarpasa ku kustumadu na kil grupu i son
mata (R98) -. (ACOSTUMADO).
kustumanta
v.caus., *fazer contrair um hábito; habituar alguém. (deriv. ACOSTUMAR). N.S.
V.A., kustumanta é o equivalente de ACOSTUMAR, v.tr., e kustuma é o
equivalente de ACOSTUMAR-SE, v.intr.
kustumu
n., *prática antiga e geral; uso; hábito; o conhecer bem alguém. - i ka no kulpa,
kustumu ku kansadu (J.D.) -. (COSTUME). N.F. neol. N.S. sin. us.
kustura

379
n., *arte de coser. - aula di korti i kustura pa mininus (R95) -. (COSTURA). N.F.
neol.
kusturera
n.f., *mulher que exerce a arte de fazer fatos. - Kin ki sibi si amanha Elizabeti
ka na bin sedu uma grandi kusturera (R95) -. (COSTUREIRA). N.S sin. alfaiati.
kustus
adj., *caro; difícil. (CUSTOSO). N.F. oxítona. N.S. V.B.
kusunde
n., - I kil un badju di kusunde o di ngumbe (H.M.) -. N.F. vd. ksunde.
kut-kuti
v., *tentar fazer uma coisa, apesar das dificuldades. - udju sta riba di si mame ki
na kut-kuti, pabia di bedjisa ku foi (P.B.) -. N.F. koti-koti. N.M. redobro. N.S.
sin. n’oti-n’oti.
kuto
n., *espécie de sáurio. - Kuto fiu na bida lagartu (L.A.) -. N.F. oxítona.
kutubel
n., *articulação do braço com o antebraço. (COTOVELO). N.F. kutuvelu.
kutubela
v., *acotovelar. (COTOVELAR). N.S. V.B.
kutubelada
n., *pancada com o cotovelo. (COTOVELADA).
kutula
v., *ferir com cutiladas; golpear. - kin ki larga tarsadu i bin kutulan fundinhu?
(M.M.) -. (ACUTILAR). N.F. proparoxítona.
kutula skola
coloc., *virar as costas à escola; não frequentar as aulas. (deriv. ACUTILAR A
ESCOLA). N.S. V.A.
kutulada
n., *facada. (CUTILADA). N.S. V.B.
kutuladu
part., *esfaqueado. - N’ fasi kasabi panu di kubri pa i tapan borgonha de nha
kurpu kutuladu (O.S.) -. (ACUTILADO).
kutundin
n., *laço; armadilha. - Si bu kuri di binhali, kutundin ta perau dianti (L.A.) -. N.S.
sin. lastru.
kuturinu
n., *diz-se da região das ancas, especialmente falando do corpo de mulher,
para indicar a perfeição das formas, como de uma viola; rabada. N.S. V.B.
kutuvelu
n., - Omis ku mindjeris, kal un di nos ku ma fola kutuvelu? (J.D.) -.
(COTOVELO). N.F. neol., vd. kutubel. N.S. dur di kutuvelu; fola kutuvelu.

380
L, l
*Décima terceira letra ou grafema do alfabeto que representa o fonema [líquida
lateral alveolar]. (L).
l 1 [-l]
pron.pess.compl.d., *forma enclítica do pronome pessoal complemento directo
3ªsing.; o; a; lhe. - ora ku Tuga bombordia, i kema tudu si tabanka i ka disal ku
nada (C.P.) -.
la
adv., *advérbio de lugar que significa o sítio afastado do locutor; naquele lugar;
acolá; aí; ali. - sai, ala, bu la, ala bu sugundi bas di padja, la (L.S.) -. (LÁ). N.F.
ala. N.S. la é hiperónimo de LÁ, ALI e AÍ; ant. li; ant. ali; pa la; bai la.
laba
1.v.tr., *limpar com água ou outros líquidos. - E manera tan di laba mon limpu
ku iagu ku sabon, no dibi di sina no mininus el (R95) -. (LAVAR). N.S. basia di
laba rostu; laba burgunhu; laba kabesa; laba kurpu; laba lua; laba pe.
2.v.tr., *purificar. - No laba no korson (L.Cat.) -.
laba badjudesa
coloc., *entre os Balantas significa fazer a cerimónia de reparação por ter
engravidado uma rapariga que nunca antes dera à luz. (deriv. LAVAR). N.S.
V.M.
laba boka
coloc., *lavar os dentes. (deriv. LAVAR A BOCA). N.S. V.M.
laba burgunhu
coloc., *reparar uma ofensa. (deriv. LAVAR A VERGONHA). N.S. V.M.
laba kabesa
coloc., *baptizar deitando água sobre a cabeça; administrar o sacramento do
baptismo; purificar. - i tambe no ta intindi kuma tribunal, la ke mindjoris
baloberus sta nel pa ba laba kabesa di kilis ke susu (R99) -. (deriv. LAVAR A
CABEÇA). N.F. arc. N.S. sin. batiza; a administração do baptismo católico tem
como cerimónia principal “derramar água” sobre a cabeça do baptizando.
laba kurpu
coloc., *lavar-se; tomar banho. - Bu ka dibi di laba kurpu o ropas mas pertu di
fonti di ki vinti metru (Igr.I.) -. (deriv. LAVAR O CORPO).
laba lua
coloc., *menstruar; ter as regras menstruais. - i tarda pa laba lua (R96) -. (deriv.
LAVAR A LUA). N.S. sin. odja lua; misturason (n.).
laba pe 1
coloc., *cumprimentar uma pessoa que volta ao país natal, oferendo-lhe comida
e bebida. - Bu pui na lista son viuva di sesenta anu, ku kunsidu kuma i ta fasi
bon obras, ku ta laba pe di pobu di Deus (N.T.) -. (deriv. LAVAR OS PÉS).
laba pe 2
n., *cerimónia da quinta-feira da Semana Santa, onde o sacerdote lava os pés
aos representantes dos doze Apóstolos. - laba pe di disipulus (N.T.) -. (LAVA-
PÉS). N.M. lexia composta.
labadera
n.f., *mulher que lava roupa alheia por profissão. - Si ropa bida branku fandan,
suma ku nin un labadera na mundu ka pudi brankisil (N.T.) -. (LAVADEIRA).
labadu

381
1.part., *limpado; purificado. - E kopu dibi di ba ta labadu kada dia (Igr.I.) -.
(LAVADO).
2.adj., *limpo. - ma bo labadu, bo santifikadu, bo otcadu djustu na nomi di Kristu
(N.T.) -.
labakrus
n, *chuva no início de Novembro, na festa dos fiéis defuntos. (deriv. LAVAR A
CRUZ). N.M. lexia composta. N.S. V.M.
labanka
n., *barra para levantar corpos pesados. (ALAVANCA). N.S. V.B.
labanta
1.v.tr., *pôr de pé; alçar. - I labanta kabesa (T.M.) -. (LEVANTAR). N.S. labanta
stera; sin. lantanda.
2.v.tr., *tirar dinheiro no banco. - Nhu Falkon konsigui labanta dinheru (M.M.) -.
3.v.intr., *acordar; sair do leito; pôr-se em pé. - Lebri labanta kinti-kinti i firma
suma nhara-sikidu (A.P.) -. (LEVANTAR-SE). N.S. sin. lanta.
labanta stera
coloc., *cerimónia de arrumar a esteira, no fim do choro - Distindi stera, labanta
stera, ialsa stera (P.B.) -. (deriv. LEVANTAR A ESTEIRA). N.S. sin. ialsa stera;
sin. lebia stera.
labantadu
part., *posto de pé; apresentado. - E kiston ku manga di bias i ta labantadu i un
kusa ku ka ten sintidu (Cecomes) -. (LEVANTADO). N.S. sin. labantandadu.
labantamentu
n., *rebelião; revolta. - Labantamentu di Junta Militar (R98) -.
(LEVANTAMENTO).
labantandadu
part.caus., *feito surgir. - I ten manga di prublema ku labantandadu (R95) -.
(deriv. LEVANTAR). N.S. sin. labantadu.
labaremu
n., *gorjeta; gratificação. - N’ ta djunta-djunta labaremus ki n’ otca, pa manda
nha djintis algun kusa (J.S.) -. (deriv. LAVAR OS REMOS). N.F. náut. N.M.
lexia composta [laba + remu], já lexicalizada, que se escreve sem traço de
união. N.S. em tempos antigos os marinheiros costumavam pedir uma pequena
gratificação para lavar os remos utilizados durante o serviço de passar as
pessoas de uma margem do rio para a outra.
labra
v.tr., *sulcar a terra com o arado ou com a charrua; cultivar a terra. - Fidalgu di
tcon i kil ku ta labral pabia saku limpu ka ta firma (Dea) -. (LAVRAR).
labradu
1.part., *cultivado. (LAVRADO).
2.part., *que é trabalhado; que tem sinais de trabalho. - Nha sunhus ta pantan,
n’ ta odja traturis di mbruta di dinti labradu, pabiduris di matu (O.S.) -.
labradur
n., *que lavra; agricultor. - Son ora ku labradur dadu si balur ku kemansa na
para (C.V.) -. (LAVRADOR). N.S. sin. kampunes.
labur
n., *cultivo da terra; lavra. - Labur di intcada ku radi i un labur ku pirsisa di tciu
djintis pabia un alguin son ka na tciga (M.M.) -. (LAVOURA).
laburatoriu
n., *lugar onde se fazem experiências científicas ou análises. - Es bitcu ku ta

382
fasi e duensa i so atraves di laburatoriu ku no pudi sibi kuma di fatu i sta dentru
di kurpu di alguin (R98) -. (LABORATÓRIO). N.F. proparoxítona, neol.
ladainha
1.n., *oração a todos os santos e à Virgem Maria. - ladainhas di Santus (l.Cat.)
-. (LADAINHA). N.F. paroxítona.
2.n., *enumeração ou súplica fastidiosa. - Un ladainha ku bida dja mintida
(P.dosS.) -.
ladra
v.intr., *dar latidos ou ladridos, como faz o cão; latir. - Katcuris tciga e kunsa na
ladra (L.S.) -. (LADRAR).
ladron
1.adj., *que furta; que rouba. - i seduba ladron (N.T.) -. (LADRÃO). N.S. sin.
furtadur.
2.n., *gatuno. - Ki ladron leba pis, i leba bianda, i leba arus (T.M.) -.
ladrondadi
n., *furto; ladroíce; ladroeira. - I ten manga di koldadi ladrondadi: komersianti ki
ta ngana djintis ku balansu o ku midida i ladron suma kil alguin ki ta romba kaza
di djintis o suma kil ki ta luga si kaza karu dimas (L.S.) -. (deriv. LADRÃO). N.S.
sin. furtu.
ladu
1.n., *a parte direita ou esquerda de qualquer objecto; face lateral. - E ta firma
na un ladu, mindjeris ku na toka par elis e ta firma tan na un ladu (N.M.) -.
(LADO).
2.n., *aspecto. - Utru ladu no misti fala no ta lova kamarada ministru (R95) -.
3.n., *partido; grupo; facção. - suma manera ku kil utru ladu manti na se lugar
asin ku no manti tambe na no lugar pa no kabanta luta pa pui djustisa dentru di
no tera (R98) -.
laga
1.v.intr., *espalhar-se; ampliar-se; aumentar. - Banhu Duensa torna laga mas
na Bairus (M.J.) -. (ALAGAR-SE; ALARGAR-SE). N.S. laga é o equivalente de
ALAGAR-SE ou ALARGAR-SE, v.intr.,e laganta é o equivalente de ALAGAR
ou ALARGAR, v.tr.; kau laga; sin. lagua 1.
lagadu
1.part., *coberto de água. (ALAGADO). N.S. V.B.
2.part, *alastrado. (ALARGADO).
lagansa
n., *cheia; inundação. (deriv. ALAGAR). N.S. V.B.
laganta
v.caus., *fazer espalhar. - I laganta noba di mininu ki padidu (J.S.) -. (deriv.
ALAGAR; ALARGAR). N.S. laganta é o equivalente de ALAGAR ou
ALARGAR, v.tr.,e laga é o equivalente de ALAGAR-SE ou ALARGAR-SE,
v.intr.
lagartisa
n., *nome comum de pequenos Lacértidas da família dos Grecónidas, que se
alimenta de insectos. - Lagartisa ta bibi ku galinha (L.A.) -. (LAGARTIXA). N.F.
neol.
lagartu
1.n., *grande hidrossáurio carnívoro; crocodilo. - Po, tudu tarda ki tarda na iagu,
i ka ta bida lagartu (L.A.) -. (deriv. LAGARTO). N.S. n.v. “Crocodilus niloticus”;
lagartu é hiperónimo de LAGARTO e de CROCODILO. Há neologia semântica:

383
os navegadores portugueses do sec. XV denominaram a nova realidade, o
crocodilo, com o termo, semanticamente mais próximo, de LAGARTO, um
pequeno sáurio da família dos Lacertídeos.
2.n., *a parte terminal ou superior do tecto. N.S. mata lagartu.
lagasi
v.caus., *começar a espalhar-se ou a difundir-se. - noba lagasi -. (deriv.
ALARGAR; ALAGAR). N.F. proparoxítona. N.S. V.A.
lagosta
n., *crustáceo da família dos Palinurídeos. (LAGOSTA). N.S. V.B., n.v.
“Palinurus vulgaris”.
lagrima
n., *líquido segregado pelas glândulas lacrimais. - Garandis kuma si bu sibi
kuma bu ka tene lagrima na udju, bu ta kunsa tcora desdi kampada di kaza,
asin ora ku na tciga udju ta modja (L.A.) -. (LÁGRIMA). N.F. proparoxítona,
neol., vd. larma.
lagua 1
v.intr., *espalhar-se; inundar; extravasar. - E ba tciga na un fonti bonitu, iagu na
lagua (T.M.) -. (deriv. LAGOA). N.F. proparoxítona. N.S. sin. laga 1.
lagua 2
n., *pequeno lago; pântano. - Na kil lagua i tenba um lagartu ku ta ianda la
(L.S.) -. (LAGOA). N.F. paroxítona.
laguanta
v.caus., *alagar. (deriv. LAGOA). N.S. V.M.
laguasinhu
n.dim., *pequena lagoa. - e bai tok e tciga un laguasinhu (Dea) -. (deriv.
LAGOA).
Laguine
n., *nome da República da Guiné-Conakri. - n’ bai Laguine (IN99) -. N.F.
oxítona; Francês “La Guinée” que designa a Guiné-Conakri.
laiku
adj., *diz-se de um dos princípios que regulam a República da Guiné-Bissau,
estado independente de qualquer condicionamento feito por grupos religiosos
por motivos que dizem respeito a sua religião. - No misti kontal kuma istadu di
Guine-Bisau i laiku (R96) -. (LAICO). N.F proparoxítona, neol.
lakadia
v., (LAQUEAR). N.F. paroxítona, vd. lakaria. N.S. V.A.
lakakon
n., *espécie de erva rastejante que cresce na bolanha. - li na Guine, anos i
familia tudu, anos no ligason, no parentasku i rasa lakakon (R95) -.
(LACACOM). N.F. oxítona. N.S n.v. “Ipomoca repens”.
lakaran
n., *nome comum de vários artrópodes aracnídeos, que se alimentam de
insectos e aranhas e que têm um aguilhão curvo com duas glândulas
venenosas; escorpião. - Lakaran ruspundi elis kuma lion ka fasi diritu (A.W.) -.
(LACRAU).
lakaria
v., *concatenar; fechar com cadeado; encadear; lacrar. (LAQUEAR). N.F.
paroxítona, lakadia. N.S. V.A., sin. pui kadiadu.
lakati
v. diz-se da maneira de impedir um acontecimento negativo ou frustrar um

384
sortilégio; limpar do mal. - Djanfa ka lakati i djumbili tcon (R.N.) -.N.F.
proparoxítona.
lakia
1.v., *obstruir um vaso ou um conduto orgânico; lacrar. (LAQUEAR). N.F.
proparoxítona. N.S. V.A.
2.v., *diz-se do processo de esterilização permanente ou transitória de uma
mulher. N’ na lakia pa n’ ka padi mas -.
lala
n., *planície inculta; planície alagadiça durante o tempo das chuvas. - I ta baiba
lala, kau ki bakas ta maradu (L.S.) -. (LALA). N.F. Guin.; Fula “lala” que designa
a savana.
lala kema
coloc., *o que não se sabia veio a saber-se. - Lala kema, ala ladron na bin
(C.V.) -. (deriv. A LALA QUEIMOU).
lalo
n., *folhas de baobá que servem na culinária; o molho preparado com certas
folhas que dá ao arroz uma consistência gelatinosa e escorregadia. (LALO).
N.F. Guin.; Wolof “lalo” que designa as folhas do baobá. N.S. V.B.
lalu
1.v.intr., *escorregar. - i fala Anonsinhu kuma i lalu na reia, pa e ba luta na lala
(F.M.) -. N.F. Wolof “lalo”.
2.v.intr., *ser escorregadio. - Tcuba tcubi kaminhu lalu (C.V.) -. N.S. kau lalu.
lalu-kaminhu
n., *espécie de erva rastejante. N.F. Wolof “lalo”. N.M. lexia composta. N.S.
V.B., n.v. “Ceratotheca sesamoides”.
laludu
part., *escorregadio; escorregadiço. - Kabas di garandi nunka i ka chogadu ku
mon laludu (L.A.) -. N.F. Wolof “lalo”.
laludura
n., *acção ou resultado de escorregar; escorregamento. - kabasera nasi ku si
laludura, i bin padi n’anhima (L.A.) -. N.F. Wolof “lalo”.
lam-lam
n., *forma de celenterado com aspecto de campânula; medusa. N.F. Pepel
(M.deBarros). N.S. V.B., n.v. “Medusa pelagia”.
lama
1.n., *mistura de água e terra; argila. - i iurni lama i pui na kuartu i kunsa santa
kuartu (A.P.) -. (LAMA). N.S. sin. baru.
2.n., pântano. - I ba odja un lagartu ditadu na lama pertu di un riu (M.K.)
lamasera
n., *lamaçal; lamaceiro. - I ten un mar garandi nunde ku iagu ta intci tok i kubri
na ki lamasera i ta torna sai mas, i ta fika kil kau sin (T.M.) -. (LAMACEIRA).
lambe
n., *pessoa que já participou nas cerimónias de iniciação; o que dá instruções
aos novos iniciados. - Anos lambes tempu ka tenba dja pa no durmi (N.M.) -.
N.F. oxítona; Mandinga “làmbee” que designa os homens jovens que
acompanham o kankuran.
lambike
n., *lugar ou aparelho para fazer destilações, principalmente de cana de
açúcar. (ALAMBIQUE). N.S. V.A.
lambri

385
n., *resina fóssil; âmbar. (ALAMBRE). N.S. V.B.
lambu
1.v.tr., *carregar; tomar; recolher; levantar. - E lambu dja se kargu mandurgada,
e fusi e bai (T.M.) -.
2.v.tr., *furtar. - No na fala no amigus, no ermon ke sta la, pa e para lambu
kusas di djintis na prasa (R98) -.
lambudu
part., *levantado; transportado; carregado. N.S. V.B.
lamentason
n., *queixa; canto triste. - bu obi es lamentasons di kuma karnaval gosi i ka
karnaval di aontiba? (R95) -. (LAMENTAÇÃO). N.F. neol.
lamia
v., *sujar de lama. (ENLAMEAR). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
lamiadu
part., *sujado de lama. (ENLAMEADO). N.S. V.B.
lampada
n., *aparelho para iluminação; ampola eléctrica. - Dianti di tronu i na iardiba seti
lampada di fugu (N.T.) -. (LÂMPADA). N.F. proparoxítona, neol., vd. farol. N.S.
lampada di mon.
lampada di mon
n., *lâmpada de bolso que funciona por meio de pilhas. (deriv. LÂMPADA DE
MÃO). N.M. lexia complexa. N.S. V.A., sin. lus di mon.
lamparan
n., *instrumento que serve para atirar pedras; funda; atiradeira. - Konformu i na
bai, asin ki na trena pontaria na kaminhu ku si lamparan (A.T.) -.
lampon di kama
n., *borda do leito; extremidades laterais da cama.
lampra
v.intr., *brilhar; luzir; faiscar; relampaguear; relampear; relampejar. - E sinta,
banku na lampra, djintis tudu na lampra (T.M.) -. (deriv. LÂMPADA). N.S.
lampranta.
lampranta
v.caus., *fazer brilhar. - Es sukuru ki strelas na lampranta mas forti (C.deP.) -.
(deriv. LÂMPADA).
lan
n., *pêlo que cobre o corpo de certos animais, como alguns carneiros e os
camelos; tecido feito com esse pêlo. - Moises toma tambi un padas di po ku
tcomadu isopi, ku lan burmedju, i uaga riba di libru di lei (N.T.) -. (LÃ).
Landuma
n., *termo comum para indicar os membros do povo Landuma, pertencente ao
grupo linguístico Sul, da subfamília oeste-atlântica. (LANDUMÃ). N.F. oxítona.
N.S. V.A.
lanha
v.tr., *fazer lanhos em; golpear. - Si na kaminhu bu lanha pe, bu sinti dur, bu
sufri tciu, pabia di ke, gora, bu ka na rakua? (L.Cat.) -. (ALANHAR).
lanhadu
part., *ferido; cortado. (LANHADO; ALANHADO). N.S. V.B.
lanhu
n., *ferida. (LANHO). N.S. V.B.
lankon

386
n., *pano grande; manta para cobrir o corpo de noite. - Djuis di lankon (G.F.) -.
N.F. oxítona.
lansa 1
1.v.tr., *atirar. - No lansa kil fuguetis la, na iagu la, so pa tcomaduba atenson pa
algun kusa fasidu (R98) -. (LANÇAR).
2.v.tr., *enviar; apresentar. - Un apelu ku n’ ta lansa pa tudu jovens pa e toma
un noson di risponsabilidadi (IN96) -.
lansa 2
n., *haste de madeira com um ferro pontiagudo na extremidade. (LANÇA). N.F.
neol. N.S. V.B.; sin. kanhaku.
lansol
n., - Lanta, pa no sakudi lansol (T.M.) -. (LENÇOL). N.F. vd lensol.
lanta
1.v.intr., *pôr-se em pé. - Chefi lanta i ba tira pinton na sangra (F.M.) -.
(LEVANTAR-SE). N.S. sin. labanta.
2.v.intr., *acordar. - E ta lanta sinku ora di mandrugada e bai purtu pa pera
kanuas di piskaduris (N.M.) -.
3.v.intr., *diz-se do órgão copulador masculino em erecção. N.S. sin. reta.
lanta bibu
coloc., *ressurgir; tornar vivo; ressuscitar. - No sibi kuma un dia no na bin lanta
bibu ku Jesus (L.Cat.) -. (deriv. LEVANTAR-SE VIVO).
lantanda
1.v.caus., *fazer erguer; pôr de pé; alçar. - Bo lantanda bo udju, bo djubi labur
ku sta dja maduru pa kebra (N.T.) -. (deriv. LEVANTAR). N.S. sin. labanta.
2.v.caus., *causar. - uzu di kamisinha ta lantanda manga di purblema na metadi
di no populason (Cecomes) -.
lantandadu
part.caus., *posto de pé; apresentado. - Es dimokrasia ku kunsa na lantandadu
i dibi di sedu mastru na izersisiu di sidadania (R96) -. (deriv. LEVANTAR). N.S.
sin. labantadu.
lantca
n., *embarcação pequena. - Pa ke ke lantca na burdia, si na riu gosi iagu ka
ten? (A.S.) -. (LANCHA).
lantce
n., *pequena refeição durante o período da tarde, entre o almoço e o jantar;
merenda. (LANCHE). N.F. neol. N.S. V.A., sin. merenda.
lantcon
n., *embarcação grande; lancha grande. (LANCHÃO). N.F. oxítona. N.S. V.B.
lanterna
n., *caixa de vidro contendo uma torcida e combustível para iluminação. - I
peganda lanterna tudu i pui (T.M.) -. (LANTERNA). N.F. neol. N.S. sin.
lampada di mon.
lapa
n., *doce de farinha de arroz e açúcar. N.S. V.A.
lapis
n., *pauzinho de madeira, envolvendo uma mina de grafite e que serve para
escrever ou desenhar. - Pa kilis ku aos e labra si lapis tok i gudu, no na disdja
elis bon tarbadju (Dea) -. (LÁPIS). N.F. paroxítona.
lapisera
*lápis; tubo onde se metem bicos de lápis para formar um utensílio de escrever.

387
(LAPISEIRA). N.S. V.B.; lapisera é hiperónimo de LAPISEIRA e de LÁPIS.
lapite
1.n., *bebedor. - Abo ki nha lapite na mudju di tceben di aos (M.M.) -. N.F.
oxítona.
2.n., *bebida; bebedeira. - I karga si lapite diritu -. N.S. sin. bibidera.
larandja
1.n., *fruto da laranjeira. - Vitamina C i ta odjadu na larandja, limon, foli (Igr.I.) -.
(LARANJA).
2.n., *cor-de-laranja, entre amarelo e vermelho. - ropas di koris fortis, burmedju,
amarelu, larandja (P.dosS.) -. (deriv. LARANJA).
larandjada
n., *bebida feita com sumo de laranja. (LARANJADA). N.S. V.B., sin. sumu.
larga
1.v.tr., *soltar; deixar cair. - Bo kombersa ku elis, bo larga elis pa e bai (R98) -.
(LARGAR). N.S. larga kurpu.
2.v.tr., *abandonar; deixar. - Utrus larga funsionalismu publiku (P.dosS.) -.
larga kurpu
1.coloc., *não reagir a uma doença; ficar laxo. - bu ten di findji ku bu muri, bu
larga kurpu (P.B.) -. (deriv. LARGAR O CORPO).
2.coloc., *abandonar-se; cair. - Ma bu nobu asin pa larga kurpu na bibida (C.V.)
-.
largadu
1.part., *solto; livre. - Disan sukuta bu vos na spuma di mar, largadu na bentu
(T.Tc.) -. (LARGADO).
2.part., *libertado. - Otridadi manda fala pa bo largadu (N.T.) -.
largu
adj., *amplo; extenso. - Barajen ten ku sedu mas largu di ki riu pa muru sinta
dentru di banku na tudu dus ladu (Igr.I.) -. (LARGO). N.F. neol.
largura
n., *qualidade do que é largo; largueza. - Si kumprimentu ku si largura ku si
altura tudu djusta (N.T.) -. (LARGURA). N.F. neol.
larma
n., *líquido segregado pelas glândulas lacrimais; gota de humor lacrimal. - Bo
limpan larma, ka bo disan n’ tcora (J.D.) -. (LÁGRIMA). N.F. lagrima. N.S. sin.
iagu na udju.
laska 1
v., *fazer lascas; rachar. (LASCAR). N.F. neol. N.S. V.B.
laska 2
n., *estilhaço de madeira ou de outro material. - Bariga ka ta kosadu ku laska di
kana (L.A.) -. (LASCA). N.F. neol.
lastima 1
v., *lamentar. (LASTIMAR). N.F. proparoxítona. N.S. V.B. sin. miskinha.
lastima 2
n., *compaixão; dó. (LÁSTIMA). N.F. proparoxítona. N.S. V.B., sin. pena 2.
lastra
1.v.intr., *espalhar-se; alargar-se. - Fugu lastra na matu (C.deP.) -.
(ALASTRAR). N.F. alastra.
2.v.intr., *estirar-se. - kobra garandi na lastra pa bin (R98) -.
lastra kurpu

388
coloc., *deitar-se de maneira descontraída; espalhar o corpo. (deriv.
ALASTRAR O CORPO). N.S. V.M.
lastradu
part., *espalhado. (ALASTRADO). N.S. V.B.
lastru
n., *armadilha de caça; nó corredio; laço. - e ta panhadu na lastru di manga di
diseju tulu ku ta dana, ku ta murgudja elis na stragu (N.T.) -. (deriv. LASTRO).
N.S. sin. armadidja; sin kutundin; LASTRO designa o peso posto no navio
para aumentar a estabilidade e também qualquer comida com que se prepara o
estômago para ingerir bebidas.
lastuma
n., *compaixão; dó. (LÁSTIMA). N.F. proparoxítona. N.S. V.B., sin. dur.
lat-latidu
part., *muito enfraquecido; muito flácido ou fofo. - Nha bolsus rabes na lendri
suma mamas mames lat-latidu (F.S.) -. (deriv. LATO). N.M. redobro.
lata
1.n., *caneca; caixa metálica. - Mesmu liti di baka, liti di lata ku utrus papas i ka
pudi torkiadu ku liti di pitu di si mame (R96) -. (LATA). N.S. masa lata.
2.n., *ferro em folha, batido e laminado. - kasa di tcapa ki pui o di lata, ngana
populason, kila la i lebsimenti pa no povu (C.P.) -. N.S. sin. asinki.
lati
1.v., *estar sem força; ficar fraco. - I lati tudu e ka pudi lanta (M.M.) -. (deriv.
LATO).
2.v., *não estar fresco, como por exemplo o peixe ou outro produto alimentar.
latci
v., *cair ou deitar no chão. - Sin latci ... ah deus, n’ ten bu noti di fadiga (F.S.) -.
N.S. latci pe.
latci pe
coloc., *ficar de pé, curvando as pernas para trás. N.S. V.A.
lati-lati
v., *perder toda a força até desmaiar; estar sem nenhuma energia. - Ke ke tene
e mininu ku sta sin. Es, e mininu ku sta sin, es ki lati-lati sin tudu, tudu, djubi de!
(R95) -. (deriv. LATO). N.M. redobro.
latidu
part., *debilitado; flácido; fofo. - Guine ma brinkadera ma sabi la, badjudasinhus
ke tene mama latidu, mindjer garandis ke tene mama firmi (I.eI.) -. (deriv.
LATO).
latin
n., *a língua falada pelos antigos Romanos. - Konseitu tradison bin di palavra
“tradicio”, na latin, ke signifika ntrega (IN96) -. (LATIM).
latrina
n., *local para urinar ou defecar. - Bo tapa tambe latrinas, bo randja tampu pa
tapa boka di retret (R97) -. (LATRINA). N.F. neol. N.S. sin. kuartinhu.
leal
adj., *sincero. - Pa kumpri es oitavu mandamentu no ten ki sedu sinseru, no
sedu leal, no ka dibi di kalunia no ermon (L.S.) -. (LEAL). N.F. neol. N.S. sin.
sinseru.
lealdadi
n., *sinceridade. - Es oitavu mandamentu ta sinanu sinseridadi ku lealdadi, es
palabra misti fala sedu verdaderu na korson (L.S.) -. (LEALDADE). N.F. neol.

389
N.S. sin. fidelidadi.
leba
1.v.tr., *transportar. - Taxi pudi leba pasajeru di distinu diferentis i kobra kadaun
delis (P.dosS.) -. (LEVAR). N.S. leba bontadi.
2.v.tr., *guiar; conduzir. - Ora ki no kaba fadja Dufuntus, no leba elis pa tabanka
(N.M.) -.
3.v.tr., *impelir; induzir; constranger. - Falta di sibi ki leba bos tambi na fasi bo
puder de manera ki ka bali (Ceef) -.
leba bontadi
coloc., *apetecer; ter vontade. - E leba bontadi ma djitu ka ten (T.M.) -. (deriv.
LEVAR VONTADE).
lebadu
1.part., *transportado; conduzido. - Sara i lebadu nunde rei pa i ba pursenta
(T.M.) -. (LEVADO).
2.part., *tomado; roubado. - djubi kuma rikesa di Esau na lebadu tudu! (Igr.I.) -.
lebantadu
part.caus., - Mininu ku ka tene nin varsina, i suma kasa ke lebantadu so paredi i
ka kubridu; ora ku tcuba tciga, i ta entra tudu ladu, i pudi bati kasa (R95) -.
(LEVANTADO). N.F. neol., vd. labantadu.
lebi
1.adj., *que tem pouco peso; ligeiro. - Nha ordidja propi, lebi dja na kabesa
(J.B.) -. (LEVE). N.S. bisti lebi.
2.adj.,* diz- se do Crioulo moderno, mais fácil de entender e aportuguesado.
3.adj., *fácil, leviano. - Mindjer lebi n’ ka pudi ku el (J.M.B.) -.
lebi boka
coloc., *diz-se de pessoa que fala levianamente ou de maneira irresponsável;
pessoa indiscreta ou que não consegue guardar um segredo. (deriv. DE BOCA
LEVE). N.S. V.M.
lebia
v.tr., *tornar ligeiro ou leve. - e bota trigu na mar pa lebia barku (N.T.) -. (deriv.
LEVE). N.F. proparoxítona. N.S. lebia don; lebia stera.
lebia don
coloc., *começar a tirar alguns sinais de luto, usando, por exemplo roupa de cor
cinzenta, depois de ter passado algum tempo da morte de um parente; aliviar o
luto. (deriv. LEVE). N.F. proparoxítona. N.S. V.A.
lebia stera
coloc., * cerimónia de arrumar a esteira, no fim do choro. - Amanha i dia di lebia
stera -. (deriv. ALIVIAR A ESTEIRA). N.S. V.A., sin. ialsa stera; sin. labanta
stera.
lebiandadi
n., *irreflexão; falta de juízo ou de prudência. - kasamenti i ka dibi di fasidu ku
lebiandadi (Igr.I.) -. (LEVIANDADE).
lebisi
v.caus., - Si i riba, falal kuma pa ka i lebisin, pabia ami i ka restu! (Cecomes) -.
(deriv.LEVE). N.F. proparoxítona, vd. lebsi.
lebri
n., *mamífero roedor da família dos leporídeos. - Lebri sai i vira so rostu i odja
kuma kasa di lubu ku na kema (Ch.Mb.) -. (LEBRE). N.S. n.v. “Lepus
senegalensis”; tculi di lebri.
lebsi

390
v.tr., *apoucar; desprezar; desonrar. - Ai!, nha fidjus, konsidju di bo pape ka bo
lebsi bo mame (J.D.) -. (deriv. LEVE). N.F. lebisi.
lebsidu
part., *desprezado. - I lebsidu, i ka fasidu djustisa (N.T.) -. (deriv. LEVE).
lebsimenti
n., *falta de respeito, desprezo. - el ku manda kualker lebsimenti pa no papes
ku no mames i un lebsimenti pa Deus propi (L.S.) -. (deriv. LEVE).
lefe
n., *tampa de palha de cabaça. - lebi rabada suma lefe di Fula -. N.F. oxítona.
N.S. V.A.
legaliza
*tornar legal; fazer a legalização; autenticar. - Omi, ku na legalizal ki kau, i pidil
suku di bas pa kunsada (M.M.) -. (LEGALIZAR). N.F. neol.
legalizadu
part., *reconhecido pela lei; tornado legal; autenticado. - No konsigui un terenu
di seti ektar, i sta dja legalizadu (R95) -. (LEGALIZADO). N.F. neol.
legos
n., *tipo de pano, de fazenda leve, fabricado nos países com influência inglesa.
- i toma mas utru panu legos i kubril na ombra (N.M.) -. (LEGOS). N.F. Guin.,
oxítona; Inglês “Lagos” que designa a cidade da Nigéria.
lei 1
v., *interpretar por meio da leitura; decifrar. - “No lei”, no tcomal asin, pabia, ora
ku no kabal, i ta otca no sibi dja lei na Kiriol (Dea) -. (LER).
lei 2
1.n., *norma; preceito; norma. - lei panha, si pa kondena i ta kondenal (R98) -.
(LEI). N.S. lei di tera.
2.n., *relação constante entre um fenómeno e a sua causa. - i lei propi di
dizinvolvimentu (MR98) -.
lei di tera
1.n., *o direito tradicional não escrito. - prumeru ke ten ku fasidu pa kuarkel
koperanti kunsa rispita lei di tera, pa i ka introduzi sertu korupson ku no na odja
li (IN96) -.
2.n. lei que tem a ver com a propriedade fundiária. - no na pidiba e komison si
ta fasi un bokadu mas rapidu pa djubi es problema di lei di tera (R95) -. (deriv.
LEI DA TERRA). N.M. lexia complexa.
leidu
part., *que foi lido. - lei di Moises i ta leidu kada dia di diskansu na kaza di
djuntamentu (N.T.) -. (LIDO). N.F. paroxítona.
leinti
v.caus., *dar aulas; ensinar a ler; ensinar. (deriv. LER). N.F. paroxítona. N.S.
V.M.
leitor
1n., *pessoa que lê. - leitor na lei (L.Cat.) -. (LEITOR). N.F. neol.
leitura
1.n., *acto de ler. - Un alguin ta lanta i bai fasi leitura (N.M.) -. (LEITURA).
2.n., *o que se lê. - kil prumeru leitura ke no na ba lei na e mumentu (R98) -.
lejislason
n., *colecção de leis de um país. - N’ ka sibi fala kuma si ten algun lejislason
sobri kila, ma parsin kuma i dibi di ten (R95) -. (LEGISLAÇÃO). N.F. neol.
lejislatura

391
n., *prazo do mandato de uma assembleia legislativa. - i na falta tris dias pa
tarbadjus kaba, tarbadjus des tersera seson di kinta lejislatura di asembleia
nasional popular (R95) -. (LEGISLATURA). N.F. neol.
leli
v., *comer ou beber completamente. - i leli bianda tudu i ka sobra nada -. N.S.
V.A., sin. fefi; sin. kume fep.
lema
n., *emblema; símbolo. - tantu asin ki propi lema ta konta: pa promovi kultura
(R95) -. (LEMA). N.F. neol.
lembra
v.intr., *recordar; trazer à memória. - Djumbai ka ta kaba pabia kadakin i ta fika i
na lembra di sel i na konta (N.M.) -. (LEMBRAR-SE).
lembransa
n., *recordação. - Bo fasi es na nha lembransa (L.Cat.) -. (LEMBRANÇA).
lembranta
1.v.caus., *fazer recordar. - N’ otca kuma i bon pa lembranta bos de kusas li
(N.T.) -. (deriv. LEMBRAR).
2.v.caus., *notar; advertir; sugerir. - i un di tius di mininu ki ma tene diritu riba
del, pa lembranta si pape ku si mame kuma es mininu i ka par el son, i ma sedu
pa si djorson (J.S.) -.
lembrantadu
part.caus., *recordado; feito recordar. (deriv. LEMBRAR). N.S. V.B.
lembrensi
n., *trança fina. (deriv. LEMBRAR). N.S. V.M.
lemi
1.n., *aparelho para dar direcção a barcos e aviões; direcção. - e larga tambi
maraduras di lemi (N.T.) -. (LEME).
2.n., *barbatana de peixe. - Kanhokan e ta pui lemi di pis na kosta (N.M.) -. N.S.
lemi di kaudu; lemi é hiperónimo de LEME e de BARBATANA.
lemi di kaudu
n., *órgão de natação dos tubarões, que, quando secos, são comercializados
com os países do Oriente. - Na ora di piska kaudu, bu ka pudi mati spetakulu di
korta se lemi (M.M.) -. (deriv. LEME). N.M. lexia complexa. N.S. sin. barbatana.
lemisa
v., *tornar lama; encher o arrozal de água. - I so Deus ku pudi djudanu pa tcuba
tcubi tciu pa i lemisal (C.V.) -. (deriv. LAMAÇAL). N.F. proparoxítona.
lendri
1.v., *estar pendurado; enforcar-se. - Padri na tcomal i ka kudi, logu i romba
porta odjal kontra i lendri (N.M.) -. N.S. ant. dislendri.
v.prep. lendri na, *pendurar-se; viver à custa de.
lendri pe
coloc., *ficar com os pés suspensos. N.S. V.M.
lendridu
1.part., *perdurado por um fio.
2.part., *que se encontra em situação precária. N.F. fig. N.S. V.M.
lenga-lenga 1
v.intr., *ziguezaguear como o bêbedo; conversar longamente sem nexo.N.M.
redobro. N.S. V.B.
lenga-lenga 2

392
n., *discurso longo e monótono; palavreado; ladainha. (LENGALENGA). N.M.
redobro. N.S. V.A., sin. nhemer-nhemer.
lenha
n., *ramos, troncos ou pedaços de madeira próprios para arder. - Bu ta finka
lenha bu ka ta mati nunde ki iardi (T.M.) -. (LENHA). N.S. ratca di lenha.
lens
1.n., *quadrado de pano para cobrir a cabeça ou o pescoço. - Rapas panha ki
lensis tudu i bota na mar: maron para (T.M.) -. (LENÇO). N.F. lensu. N.M. pl.
lensis.
2.n., *pedaço de pano para uma pessoa se assoar. N.S. sin. lens di mon.
lens di mon
n., *pedaço de pano para uma pessoa se assoar. - Mindjeris pega kadakin un
lens di mon, e dal; rapasinhu bai i tciga mas na purtu (T.M.) -. (deriv. LENCO
DE MÃO). N.M. lexia complexa. N.S. sin. lens.
lensol
1.n., *pano que se põe sobre o colchão. - i larga elis lensol i kuri nun (N.T.) -.
(LENÇOL). N.F. oxítona, lansol. N.M. pl. lensolis, paroxítona.
2.n., *mortalha. - i mbuldjal na un lensol, i pul na un supultura (N.T.) -.
lensolis
n.pl., - i djimpini i odja lensolis ditaba na un parti (N.T.) -. (LENÇÓIS). N.F.
paroxítona, vd. lensol.
lensu
n., - I djusta, ten pasensa, no pidiu, anos padidas no tira lensu pa bo, no finka
djudju, no diskalsa pa bo (R98) -. (LENÇO). N.F. neol., vd. lens.
lepra
n., *doença causada por um bacilo e caracterizada por pústulas e escamas à
superfície da pele. - Djinti ta serkal pabia i tenba lepra tok i kiria krosta, suma
tataruga sin (T.M.) -. (LEPRA). N.F. neol. N.M. lexia composta. N.S. sin.
mpintcu-burmedju.
lesti
n., *um dos quatro pontos cardeais, aquele onde o sol nasce; levante. - Deus
manda un bentu kinti di lesti (Igr.I.) -. (LESTE). N.F. neol. N.S. sin. nasenti di
sol; sin. orienti; sin. ponta di sol; sin. saida di sol.
lestu
adj., *rápido; ágil. - Kal ki mas lestu? (N.T.) -. (LESTO). N.F. neol.
lestu di panha raiba
coloc., *irritável; pessoa que se irrita facilmente ou que se zanga depressa. -
bispu ku sedu nkargadu di kaza di Deus i dibi di sedu sin kulpa, i ka dibi di sedu
kunfiadu nin alguin ku ta lestu di panha raiba nin ku ta bibi tciu (N.T.) -. (deriv.
LESTO DE APANHAR RAIVA).
leteti
1.v., *encher muito. - E mar gosi i ka di nos, djubi si dunus e ta bin suma bentu
e intci kanua pis i leteti (M.M.) -. N.F. proparoxítona.
2.v., *comer muito até se fartar, ficando num estado de sonolência; comer à
tripa-forra. - n’ fiansa na radi di tinta pa limpsa fomi di no moransa mbes tok n’
leteti (R.N.) -.
letivu
adj., *que se refere ao ano escolar ou ao período de tempo em que há aulas. -
utru serkadu e pirdi anu letivu (IN96) -. (LECTIVO).
letra

393
n., *cada um dos caracteres do abecedário. - alfabetu fonolojiku, ku sedu pa un
son un letra (Men) -. (LETRA).
letra-garandi
n., *letra maiúscula. - Nomi propri na kiriol i ta skirbidu suma ku e sedu, nunde
ku purmeru letra i sempri letra-garandi (Men) -. (deriv. LETRA GRANDE). N.M.
lexia composta.
letra-pikininu
n., *letra minúscula; letra pequena. - Palabras kompostus na tudu koldadi di
sintidu, e ta leba trasu di djunta; tambe e ta skirbidu ku letra-pikininu (Men) -.
(deriv. LETRA PEQUENINA). N.M. lexia composta.
li
adv., *advérbio de lugar que significa o sítio perto do locutor; aqui. - kantu
propaganda ke Tuga ta fasi li, muskitu na mata, dabi na murdi djinti, karanga
manga del, djinti na muri di fomi (C.P.)-. (deriv. ALI). N.F. ali. N.S. li traduz
AQUI e la traduz ALI; sin. ali; ant. la; ant. ala; pa li; bin li.
liberal
adj., *que é favorável à liberdade civil e política. - filosofia liberal (R95) -.
(LIBERAL). N.F. neol.
liberdadi
1.n., *faculdade de cada um decidir ou agir segundo a sua própria
determinação. - prinsipius di igualdadi i liberdadi na rispitu pa manera di sedu o
pensa di kadakin (R96) -. (LIBERDADE).
2.n., *independência. - kombatenti di liberdadi di patria (R98) -.
3.n., *condição do que é livre. - Da bu fidju liberdadi di i kiri kin ki misti (N.M.) -.
liberta
v.tr., *tornar independente; dar liberdade a; soltar. - Un dia korson dati i findil
otca radiu konta kuma PAIGC liberta si tera (A.S.) -. (LIBERTAR). N.S. sin.
libra.
libertadu
part., *tornado livre. - populason fika na zona libertadu (C.P.) -. (LIBERTADO).
N.S. sin. libradu.
libertadur
n., *pessoa que liberta da escravidão ou da dependência de outrem. -
Libertadur na bin di Sion (N.T.) -. (LIBERTADUR).
libertason
n., *acto de tornar livre. - pabia no libertason sta mas pertu gosi (N.T.) - luta di
libertason nasional fasi manga di limarias fusi di no floresta (IN96) -.
(LIBERTAÇÃO). N.F. neol. N.S. sin. libramentu.
libra
1.v.tr., *tornar livre; dar liberdade; liberar; salvar. - Ami n’ sta ku bos, n’ na libra
bos di si mon (Igr.I.) -. (LIVRAR). N.S. sin. liberta.
2.v.intr., *defender-se; escapar. - ke ku no dibi di fasi pa libra di danus di fugu?
(C.V.) -. (LIVRAR-SE).
libradu
part., *libertado. - N’ libradu di boka di lion (N.T.) -. (LIVRADO). N.S. sin.
libertadu.
libramentu
n., *libertação; resgate. - Monti Sion na sedu sagradu; i na ten libramentu la
(Igr.I.) -. (LIVRAMENTO). N.S. sin. libertason.
libri

394
1.adj., *que goza de liberdade. - Alguin pudi fala kuma i sta libri pa fasi tudu
kusa; i bardadi, ma i ka tudu kusa ki bon pa fasi (N.T.) -. (LIVRE). N.F. livri.
2.adj., *solto; curado. - Bu sta libri di ki duensa (N.T.) -.
libru
n., *conforme a definição da Unesco, qualquer publicação não periódica,
impressa, com, pelo menos 48 páginas, excluída a capa. - Biblia i ka un libru di
siensia, nin i ka un libru di storia, ma i un libru di fe (L.S.) -. (LIVRO).
librusinhu
n.dim., *pequeno livro. - n’ pidil pa i dan ki librusinhu (N.T.) -. (deriv. LIVRO).
licha
1.v.tr., *polir com lixa. (LIXAR).
2.v.tr., *deixar ficar mal alguém. - Ma pera, tiu Barsina na licha elis (M.J.) -.
lichu
n., *varredura; monturo; sujidade. - tudu lichu ku parsi na kaza o tudu lichus ke
no fasi, no ten ke kema elis (R97) -. (LIXO).
lida
1.v., *trabalhar; afadigar-se. - Tudu manera ke lida son, e koitadi (T.M.) -.
(LIDAR). N.F. neol.
2.v.prep., lida ku, *conviver. - e ta kontempla serbenti ke el na lida dia a dia ku
elis (R95) -.
lider
n., *chefe; orientador. - un lider ku gosta di si povu, un lider ke tene ki ambison
koletiva i ta tisi tudu ki di mindjor di fora pa si kasa (R98) -. (LÍDER). N.F.
paroxítona, neol.
lideradu
part., *dirigido; orientado. - i forma novu governu lideradu pa Manuel Saturnino
(P.dosS.) -. (LIDERADO). N.F. neol.
lifanti
n., *mamífero paquiderme da família dos Elefântidas, o maior mamífero
terrestre actual. - I ka tarda, i odja kau ki lifanti sinta, i na mamanta si fidju (P.B.)
-. (ELEFANTE). N.S. n.v. “Elephantidae loxodonta”; fidi lifanti.
liga 1
1.v.tr., *atar; unir. - asin i ta sedu suma un pontu ki ta liga seu ku tera (L.Cat.) -.
(LIGAR).
2.v.tr., *pôr em comunicação. - kadakin ta sinta na si kasa i liga si televizon i na
djubi ku si familia (N.M.) -.
3.v.intr., *aderir, combinar-se bem. - Subinti na minimu di 300 milimetrus na
tudu ladus, pa tcon ku paredi, i liga diritu (Igr.I.) -.
liga 2
n., *aliança; confederação. - Liga guinensi di diretus umanus (R95) -. (LIGA).
ligadu
part., *unido; vinculado. - Un mindjer kasadu sta ligadu ku si omi pabia di lei
nkuantu omi sta bibu (N.T.) -. (LIGADO).
ligadura
1.n., *faixa; cinto. (LIGADURA).
2.n., *tira de gaze que se enrola em volta de uma parte traumatizada. - I bai par
el i untal ferida ku siti ku binhu, i pul ligadura i montal riba di si buru i lebal pa un
penson (N.T.) -.
ligason
1.n., *acção ou efeito de ligar; união. - fasi ligasons na dus bandas di rius

395
(P.dosS.) -. (LIGAÇÃO).
2.n., *laço de amizade; vínculo. - anos i familia tudu, anos no ligason, no
parentasku i rasa lakakon (R95) -.
lijeru
adj., *leve; pequeno; suave. - Se atividadi alarga kinti-kinti na industrias lijeras
(R95) -. (LIGEIRO). N.F. neol.
likidu
n., *aquilo que flui ou corre. - Kada pekadur pirsisa di bibi mas o menus 4 litrus
di likidu kada dia (Igr.I.) -. (LÍQUIDO). N.F. proparoxítona, neol.
lima 1
v.tr., *raspar ou polir com lima. (LIMAR). N.S. V.B.
lima 2
n., *instrumento de aço ou ferro, com uma ou mais faces ásperas, para polir ou
desbastar. (LIMA). N.S. V.B.
limadu
part., *polido com lima. (LIMADO). N.S. V.B.
limaria
1.n., *ser organizado, com sensibilidade e faculdade de executar movimentos
voluntariamente; animal; besta. - Ki kau gora i kintal garandi, tudu limarias sta
dentru di ki kintal (N.M.) -. (ALIMÁRIA). N.F. proparoxítona.
2.n., limaria di riba, *as aves que voam. (ALIMÁRIA DE RIBA).
3.n., limaria di bas, *os animais que andam no chão. (ALIMÁRIA DE BAIXO).
4.n., limaria di mar, *os animais que vivem no mar. - Tudu koldadi di limaria ku
pastru ku limaria di mar, djintis mansa elis dja (N.T.) -. (ALIMÁRIA DO MAR).
limbi
v.tr., *passar a língua sobre alguma coisa. - Lubu ku presa, na limbi dja bis
(P.B.) -. (LAMBER).
limbida
n., *lambedela. - Mbachadur di Fransa toma un limbida ku pedra na kosta (F.J.)
-. (LAMBIDA).
limbriga
n., *parasita nematode ascarídeo. - limbriga ta bida pupu (R.N.) -.
(LOMBRIGA).
limbu
*lugar onde, segundo a crença dos católicos estavam as almas dos
antepassados antes da morte e ressurreição de Cristo. (LIMBO). N.S. V.B.
limita
1.v., *pôr limites; reduzir. - N’ ta fasi apelu pa tudu mame pa i tenta limita
manera di miti kombersa di fidju ku si omi o enton di fidju ku si mindjer (Igr.I.) -.
(LIMITAR). N.F. neol.
2.v.tr., *fixar; marcar. - elis propi ke ta limita linha (R98) -.
limiti
n., *tudo o que marca o termo das dimensões de qualquer coisa; fronteira. -
Pasiensia tene limiti (R98) -. (LIMITE). N.F. neol.
limon
n., *fruto do limoeiro, árvore da famíliadas auranciáceas. - Limon, kortal bu
primil na un litru di iagu, i sta bon pa bibi (R98) -. (LIMÃO).
limon-fransis
n., *fruto da espécie de limão. (deriv. LIMÃO FRANCÊS). N.F. oxítona. N.M.
lexia composta. N.S. V.B.

396
limpa
v.tr., *tornar limpo; varrer. - kadakin limpa si kau ki na bindi (R98) -. (LIMPAR).
N.S. limpa palmera.
limpa palmera
coloc., *preparar a palmeira, cortando as folhas secas, para tirar o vinho. -
Prumeru, alguin ta limpa palmera, dipus, parmanha, ora ki sol mansi, i ba lanha
si udju (F.M.) -. (LIMPAR A PALMEIRA).
limpa-bidru
n., *limpa pára-brisas. (deriv. LIMPAR O VIDRO). N.M. lexia composta. N.S.
V.A.; LIMPA-VIDRO designa o utensílio para limpar qualquer vidro.
limpesa
n., *acto de limpar; higiene; nitidez. - Bari kau kada dia, pabia limpesa ta rapati
moskas (Igr.I.) -. (LIMPEZA).
limpsa
v.caus., *polir ou purificar completamente; esclarecer. - Kontra i diskaska arus i
limpsa tudu i bai pidi mindjer garandi nata (M.K.) -. (deriv. LIMPO).
limpsa kombersa
coloc., *pôr as coisas claras. - Gosi pa pudi limpsa kombersa tudu e tcoma
djambakus di kada moransa pa diskubri kin ki sta mitidu na kil furtu (F.J.) -.
(deriv. LIMPAR A CONVERSA).
limpsa sintidu
coloc., *esclarecer; ficar esclarecido (deriv. LIMPAR O SENTIDO). N.S. V.M.
limpu
1.adj., *livre de manchas ou sujidade; puro. - No sibi kuma ku iagu inda no pudi
laba no ropa limpu (R95) -. (LIMPO). N.F. neol. N.S. limpu boka; limpu
korson.
2.adj., *diz-se de alguém para reafirmar a paternidade física de alguém;
parecido. - i si pape limpu -. N.S. V.P.
3.adj., *diz-se do arroz pilado, pronto para cozinhar. - Otca arus i limpu i ba da
si mame (F.M.) -.
4.adj., *deserto; despovoado. - populason ritira, i fika elis kampu limpu (C.P.) -.
limpu boka
coloc., *diz-se duma criancinha que já fala bem e se faz entender; dizer as
coisas com verdade. - Ka bu bin ku limpu boka li na es kau li, pabia abo bu na
konta son mintida na e kau li (T.M.) -. (deriv. BOCA LIMPA).
limpu kabesa
coloc., *diz-se de uma pessoa honesta ou sincera. (deriv. DE CABEÇA LIMPA).
N.S. V.M., ant. susu kabesa.
limpu korson
coloc., *diz-se de uma pessoa sincera ou que se comporta com sinceridade e
autenticidade; bondoso. - bo fasil ku limpu korson (N.T.) -. (deriv. CORACÃO
LIMPO). N.S. sin. sinseridadi; ant. susu korson.
lingron
n., *molusco lamelibrânquio da família dos Solenídeos, cuja concha alongada
lembra um cabo de navalha; navalha. - Lingron pa Bidjugus i suma pis prumera
(N.M.) -. (LINGUEIRÃO; LONGUEIRÃO). N.S. n.v. “Cultellus tenuis”.
lingu
1.n., *linguagem; idioma; etnia. - Na kal lingu ke n’ na skirbi storias ke n’
kontadu? (O.S.) -.(LÍNGUA). N.F. lingua.
2.n., *órgão que serve para a gustação e a fala. - i tokal na lingu, i fala “iabri”, si

397
lingu disingata (N.T.) -.
lingua
1.n., - Portuguis i lingua ofisial, ma menus di 10% ki ta papial (P.dosS.) -.
(LÍNGUA). N.F. proparoxítona, neol., vd. lingu.
2.n., - Omis di kareta e tene splikason na ponta di lingua: no tarbadju mas duru
di kil di taxi (P.dosS.) -.
linguadu
n., *peixe da família dos pleuronéctidas, que vive no fundo, deitado sobre o
lado que não tem olho. - na purtu piskaduris ta tisi linguadu (J.L.R.) -.
(LINGUADO). N.F. paroxítona. N.S. n.v. “Solea senegalensis”.
linguana
n., *espécie de sáurio. (IGUANA). N.S. V.B., linguana di tera, n.v. “Varanus
niloticus”; linguana di iagu, n.v. “Varanus exanthematicus”.
linha
1.n., *fio de fibras sintéticas ou naturais, preparado para trabalhos de costura;
fio de linho; cordel; fio de pesca. - tisidur di panu fala kuma i na lansa un linha i
riba di kil linha i na kortala riu (L.S.) -. (LINHA). N.S. fiu di linha; korta linha;
alinha é verbo e linha é nome.
2.n., *circuito de comunicação; linha telefónica. - No tene mas un ovinti na linha
(R95) -.
3.n., *traço que marca um limite. - Pikenu Moskovu, nunde ki gosi no tene nel
no linha di frenti (R98) -.
4.n., *risco traçado num papel.
linhadu
part., *posto em linha recta. (ALINHADO). N.S. V.B.
linhasa
n., *semente de linho. (LINHAÇA). N.S. V.B.
linhu
1.n., *planta da família das lináceas, de cujas hastes fibrosas se extrai uma
matéria têxtil. (LINHO).
2.n., *pano ou fazenda de linho. - I dadu bistidu di linhu finu (N.T.) -.
lion
n., *mamífero carnívoro, da família dos Felídeos, animal feroz por excelência,
com hábitos de caçador nocturno. - I grita ku garandi vos suma ora ku un lion
pupa (N.T.) -. (LEÃO). N.S. n.v. “Felis leo”; P.arc. “liom” ou “leom”.
liopardu
n., *mamífero carnívoro, da família dos Felídeos, que tem pele mosqueada,
com manchas simples ou compostas. - Gosi Liopardu ka torna osa mas ba
punta Lion di si kabritus (T.M.) -. (LEOPARDO). N.S. n.v “Felis pardus”.
lisa
v.tr., *passar a ferro a roupa. - Di tardi i lisa ropa -. (deriv. ALISAR). N.S.
ALISAR significa [tornar liso] qualquer objecto; feru di lisa; sin. lisa.
lisadu
part., *passado a ferro. - Ma aos, ora ki n’ na limpadu, n’ na labadu kalsinha, n’
lisadu el tudu, n’ ria i purki algun kusa ten (R98) -. (deriv. ALISADO).
Lisboa
n., *capital de Portugal. - N’ bin bai Lisboa pa ba toka, ma toku sain kansadu
(J.D.) -. (LISBOA).
lisensa
n., *autorização; permissão; concessão. - Es omi ka pudi paga lisensa di un

398
kanua pa konta di sinku (M.M.) -. (LICENÇA). N.S. sin. otrizason; sin.
pirmison.
liseu
n., *estabelecimento de ensino secundário. - i ta daba aulas na Liseu Nasional,
na dekada di 70 (P.dosS.) -. (LICEU). N.F. paroxítona.
lisivia
n., *solução à base de soda, usada para branquear a roupa. - i ten tambi utru
kusa ku ka bon, ku sedu bibi gasolina, lisivia, pitroliu: ora ki sedu sin da si dunu
liti (Igr.I.) -. (LIXÍVIA). N.F. proparoxítona, neol.
lison
1.n., *exposição didáctica de uma matéria feita pelo professor aos alunos; aula;
matéria a prender. - Kada lison tene un spasu pa katekista skribi utru
apontamentu (L.S.) -. (LIÇÃO). N.S. Ssin. aula.
2.n., *exemplo; experiência. - Purtantu anos tudu pa no tene lison di es kusa li
(R98) -.
lista
n., *catálogo; índice. - Ali lista ku numerus di omis di Israel (Igr.I.) -. (LISTA).
liti
n., *líquido branco segregado pelas glândulas mamárias das fêmeas dos
mamíferos e destinado à alimentação dos filhos. - I na bin fala di liti di pitu di
mame (R96) -. (LEITE). N.S. ama di liti; liti-durmidu.
liti di po
n., *seiva quando é branca como o látex. (deriv. LEITE DE PAU). N.M. lexia
complexa. N.S. V.M.
liti-durmidu
n., *coalhada; leite coalhado. - pui nhelen pa i moli pa bin pui liti durmidu (R95)
-. (deriv. LEITE DORMIDO). N.M. lexia composta.
liton
n., *bácoro; porco pequeno. - Aos, pa kunsa, e ten pa dan un liton (F.J.) -.
(LEITÃO).
litru
n., *unidade das medidas de capacidade, equivalente ao volume de um
decímetro cúbico. - n’ tira un litru di binhu tintu n’ da elis (N.M.) -. (LITRO).
liturjia
n., *ciência da teologia cristã que estuda e regulamenta o culto; conjunto das
cerimónias religiosas. - Komison di Liturjia (L.Cat.) -. (LITURGIA). N.F.
paroxítona, neol.
liturjiku
adj., *relativo à Liturgia. - tempu liturjiku (L.Cat.) -. (LITÚRGICO). N.F.
proparoxítona, neol.
livri
adj., - Deus misti pa tudu omi sedu livri (L.S.) -. (LIVRE). N.F. neol., vd. libri.
lofi
1.v.tr., *espetar; enterrar; cravar; pungir. - Iran toma fiu di padja i lofil na tcon,
polon lanta mas i firma (L.S.) -.
2.v.tr., *pilar sobretudo substâncias moles, como as nozes do chabéu ou a
abóbora. - I ta kontra tceben kusidu bu ta tiral bu pul na pilon bu lofil toki moku
(N.M.) -. N.S. lofi tceben.
lofi tceben
coloc., *triturar os frutos do chabéu em pilão de madeira ou outro recipiente

399
com um bocado de água quente. - Ora ku alguin na lofi tceben, sempri omi ku
ta lofi i ka mindjer (N.M.) -.
lofidu
1.part., *pilado. - Tceben pudi lofidu ku papaia amarelu (N.M.) -.
2.part,, *cravado; pungido. - di si pontada ke lofidu i fasi pa sangui ku iagu sai
(L.Cat.) -.
logu
1.adv., *advérbio de tempo; em seguida; prontamente. - Logu lebri sai i falal
kuma: inda bu djiru (L.S.) -. (LOGO).
2.con., *conjunção subordinativa que indica [consequência];
consequentemente; portanto. - Ai di badjuda ki nega rapas, vingansa logu ta
tciga na karnaval, nde ke rapas o si amigu ta sukundi na maskara pa pudi
mostra kil badjuda kuma el i matcu P.dosS.) - Lebri tira djanan mantcadu logu
Purku di Matu fika djanan prezu (T.M.) -. (LOGO).
logu ke
con., *locução conjuntiva subordinativa que indica [temporalidade]; quando; no
momento que. - Logu ke largadu e bai pa se kumpanheris (N.T.) -. (LOGO
QUE).
loibe
n., *profissional de madeira; fabricante de canoas; carpinteiro. - rei kil ora tcoma
tudu loibes (T.M.) -. N.F. oxítona; Mandinga “láylbe” que significa carpinteiro
fula.
loja
n., - No pui sintidu na tarbadju, pa no para sukuta arus di loja (IN96) -. (LOJA).
N.F. neol., vd. losa.
lojika
n., *ciência que estuda as leis do pensamento e as regras do raciocínio. - No ta
odja kuma se pensamentu, se lojika i se konduta i ka lundju di nos (IN96) -.
(LÓGICA). N.F. proparoxítona, neol.
lokal
adj., *que se refere a um determinado lugar. - Insinu basiku i dizinvolvimentu
lokal na Arquipelagu Bidjugu (MR98) -. (LOCAL). N.F. neol.
lokoti
v., *desprender os frutos, como as drupas de chabéu, com os dedos; tirar de
um sítio apertado, como, por exemplo, a rolha de garrafa. - I sibi i kunsa korta
un katcu biata, i pega lokotil tudu pa i n’usi (F.M.) -. N.F. proparoxítona. N.S.
lokoti tceben significa “tirar os frutos do chabéu com o dedo”.
lokoti naris
coloc., *esgaravatar o nariz. N.F. proparoxítona. N.S. V.M.
lona
n., *tecido grosso usado para a confecção de toldos, velas, tendas. - pista un
lona garandi pa pui riba di tudu (Igr.I.) -. (LONA). N.F. neol.
londre
n., *mamífero carnívoro da família dos Mustelídeos, que se alimenta sobretudo
de peixes e é muito ágil dentro da água. (LONTRA). N.S. V.A., n.v. “Lontra
lutra”.
longa
n., *espingarda antiga, de cano comprido, carregável pela boca. - Santcu bin,
omi bai ku longa i fuguial djanan (T.M.) -. (LONGA). N.F. Guin.; Mandinga
“lónka” que designa uma espingarda de fabricação artesanal. N.S. P.arc.

400
“longa” que designava esse tipo de arma.
longanta
1.v.caus., *estender. - Lubu i longanta mon i pega rins i rinkal i pul na boka
(L.S.) -. (deriv. ALONGAR).
2.v.caus., *oferecer. - Logu regulu longantal si fidju pa i kasa (A.P.) -.
longuisa
n., *espécie de chouriço muito delgado. - Fulanu i mara longuisa na garganti di
gatu (L.A.) -. (LINGUIÇA).
lonti-lonti
v., *balançar; balancear. - Garandis kuma: bu bambu bu fidju ku ratadju di
bambaran, si pe ta lonti-lonti (L.A.) -.
lope
n., *pano que substitui as cuecas; peça de couro com que se envolvem as
pernas e as nádegas; cobre-sexo. - Guine ka bu tirmi, Guine ka bu flaka, ma ka
lope kapliu ku matcundadi (H.M.) -. (LOPÉ). N.F. oxítona.
loru
n., *louro ou loureiro, planta da família das Lauráceas. (LOURO). N.F. neol., vd.
lur. N.S. V.B.
losa 1
n., *estabelecimento para venda de produtos ao público. - Bu misti orta o misti
taberna o misti losa? (T.M.) -. (LOJA). N.F. loja.
losa 2
n., *utensílios para cozinhar ou para serviço de mesa. - Si mindjer kusnha
bianda, omi dibi di laba losa (Igr.I.) -. (LOUÇA).
lova
v.tr., *elogiar; exaltar. - n’ ta lova inisiativa muitu garandi dimas (R95) -.
(LOUVAR). N.F. neol. N.S. sin. ngaba.
lua
n., *satélite natural da terra; espaço de um mês. - Si no pertu lua no ka ta
kema, lua, oi, ki di nos (C.S.) -. (LUA). N.F. neol., lun’a. N.S. laba lua; odja
lua.
Luanda
n., *cidade capital da Angola. - delegason na bin dicha Luanda (R95) -.
(LUANDA).
lubu
n., *mamífero carnívoro da família dos Hiénidas, de pelagem parda ou cinzenta
manchada de castanho, que normalmente leva vida nocturna e se alimenta de
carnes em decomposição; hiena rajada. - Lubu kunsa na rapati dja fugu (T.M.)
(L.Cat.) -. (deriv. LOBO). N.S. n.v. “Hyaena sriata” ou “Crocuta crocuta”; LOBO
designa o mamífero carnívoro da família dos Canídeos.
lucha
v., *ostentar pompa ou riqueza. - i misti lucha, i misti sai suma si kolega (IN96) -
. (deriv. LUXO). N.F. neol.
luchu
n., *ostentação; magnificência; pompa. - E tene se bon karu di luchu e na ianda
kel (IN96) -. (LUXO). N.F. neol.
lufa-lufa
v., *ter o rosto inchado e transparente como, por exemplo, os que bebem
muitas bebidas alcoólicas; estar balofo. N.M. redobro. N.S. V.A.
luga

401
1.v.tr., *arrendar, dar de aluguer. - i na luga orta pa utru labraduris ku ta dal si
parti di frutu na si tempu (N.T.) -. (ALUGAR). N.S. renda 1.
2.v.tr., *tomar de aluguer; ter emprestado, em troco de dinheiro. - Mauritanianus
e ta bin so e luga e bai e ka na kumpu nada (IN96) -.
lugadu
part., *dado ou tomado de aluguer. - kamion ki ta lugadu (R95) -. (ALUGADO).
lugar
1.n., *sítio; local. - avion di jatu bombordia kil lugar ku no sintaba nel (C.P.) -.
(LUGAR). N.S. na lugar di.
2.n., *campo de cultivo; terreno. - Mininu ta bisia lugar di fijon pabia di pastru
(F.M.) -.
3.n., *posição. - I na dadu prumeru, sugundu ku terseru lugar (R95) -.
lugason
n., *locação; aluguer. (ALUGAÇÃO). N.S. V.A., sin. aluguer.
lukisa
n., *loucura. (LOUQUICE). N.S. V.B., sin. dudesa.
lukra
v., *ganhar; tirar vantagem com. - kusa ku kustal onzi kuntu i ta ba lukra balur di
trinta i novi kuntu (IN96) -. (LUCRAR). N.F. neol.
lukru
n., *ganho; proveito. - Ki nogos ta da garandi lukru (N.T.) -. (LUCRO). N.F. neol.
luku
adj., *doido. - E guera li i luku: manga di djinti na fala kuma ah!, e kusa i dibi di
sintaduba i kombersadu (R98) -. (LOUCO). N.S. sin. dudu.
lukutor
n., *encarregado de falar nos postos rádio-emissores. - lukutor, ku sedu
kamarada ke ta papia la, i ta papia dritu dimas (R77) -. (LOCUTOR). N.F. neol.
lula
n., *espécie de molusco da família dos Loliginídeos. (LULA). N.S. V.B.
lumbinhu
n., *lombelo. (LOMBINHO). N.S. V.B.
lumbu
n., (LOMBO). N.S. V.B.
lumi
n., *luz; chama. (LUME). N.F. neol. N.S. V.B., sin. fugu di kanderu.
lumia
1.v.tr., *iluminar; dar luz a. - Lus lumia si rostu, si udjus mostran foronta (C.S.) -.
(ALUMIAR; LUMIAR). N.F. proparoxítona, numia 2.
2.v.tr., *guiar; instruir.
lumiadu
part., *que recebe luz; instruído; iluminado. - Apostolus e lumiadu na dia di
risureson -. (ALUMIADO).
lumiason
n., *iluminação. (ALUMIAÇÃO). N.S. V.B.
lumu
n., *nome dado à feira popular itinerante; grande mercado público que se
realiza num lugar determinado conforme o dia da semana. - Kinta-fera i dia di
lumu na Mansoa -. N.S. V.A.
lun’a
n., *satélite natural da terra. - ora ke lun’a na ronka si bonitasku di noti, djuntadu

402
suma ke no djunta sin, pa no ntindi n’utru (O.S.) -. (LUA). N.F. vd. lua.
lun’ada
n., *luz solar reflectida pela lua; noite de lua cheia com muita claridade; luar. -
Un dia di lun’ada, Kumpo sai bonitu na tabanka (N.Me.) -. (deriv. LUA).
lundjisi
v.caus., - i pidil pa i lundjisil un bokadu di praia (N.T.) -. (deriv. LONGE). N.F.
proparoxítona, vd. lundjusi.
lundju 1
adv., *advérbio de lugar que indica um espaço ou um tempo distante. - dia ta
lundju-lundju, ma i ta bin tciga (R95) - Leban ma lundju, ten pasensa (P.B.) -.
(LONGE). N.S. ant. pertu.
lundju 2
adj., *distante; longínquo. - Galinha kargadu ka sibi si kaminhu i lundju (L.A.) -.
(LONGE).
lundju di
1.loc.adv., *locução adverbial que exprime uma negação ou afirmação do
contrário. - e sta lundju di sedu restauranti (P.dosS.) -. (LONGE DE). N.S. ant.
pertu di.
2.con., *locução prepositiva que significa [lugar ou tempo afastado]. - i sta
lundju di tabanka (T.M.) -.
lundjusi
v.caus., *distanciar; afastar. - Otca ku e lundjusi, odjadur fala: Ala serpenti na
bin ku seti kabesa (A.P.) -. (deriv. LONGE). N.F. proparoxítona, lundjisi.
luneta
n., *lente. (LUNETA). N.F. neol., vd. vidru di okulu. N.S. V.B.
lungu di
1.con., *locução prepositiva que significa [perto de] ou [junto a]. - I toma buli di
mel i pui lungu di porta (T.M.) -. (AO LONGO DE).
2.con., *locução prepositiva que significa [ao correr de] ou [no percurso de]. -
Otca ki na uagal, utru kai lungu di kaminhu (N.T.) -.
lupi-lupi
v., *andar desorientado, sem rumo e sem sossego. - Bu na lupi-lupi suma kin ki
rabu na kapili -. N.M. redobro. N.S. V.A.
lur
n., *planta da família das Lauráceas; loureiro ou louro. - adju na tisidu, padja di
lur na tisidu (IN96) -. (LOURO). N.F. loru. N.S. n. v. “Laurus nobilis”; padja-lur
significa as folhas utilizadas na culinária.
lus
n., *claridade; brilho. - Deus fala mas: i misti lus garandi ku na lumia tera (L.S.) -
. (LUZ). N.S. lus di mon.
lus di mon
n., *lâmpada de bolso que funciona por meio de pilhas. (deriv. LUZ DE MÃO).
N.M. lexia complexa. N.S. V.A., sin. lampada di mon.
lusuria
n., *desejo desordenado de prazeres sensuais; libertinagem; lascívia.
(LUXÚRIA). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
luta 1
1.v.intr., *combater. - Si bu na luta pa liberta povu, bu ten ke dal tudu rispitu
(C.P.) -. (LUTAR). N.S. sin. gueria; sin. kombati 1.
2.v.intr., *esforçar-se. - sempri i na luta pa kabanta si skola (N.M.) -.

403
luta 2
1.n., *combate entre dois indivíduos, braço a braço. - Kontra e kaba luta kil ku
nganha i fika i na sardia na metadi di badjudas (Dea) -. (LUTA). N.S. LUTA
traduz luta e lutu.
2.n., *luta para a Independência; combate. - Es luta i un luta duru, sagradu i di
sakrifisiu (C.P.) -. N.S. sin. kombati 2.
lutadur
n., *o que luta; atleta. - I falan kuma n’ na bati kil lutadur suma saku di midju
(F.J.) -. (LUTADOR).
luteranu
n., *seguidor de Lutero; membro da igreja luterana. (LUTERANO). N.S. V.B.
lutu
n., *jogo de combate. - Omi, ka bu turmentan, lutu i ka sin (F.J.) -. (deriv.
LUTA). N.S. pega lutu; LUTA traduz lutu e luta.
luva
n., *peça de vestuário que cobre as mãos. (LUVA). N.F. neol. N.S. V.B.
luvor
n., *elogio; glorificação. - No na dal tudu luvor, tudu gloria ku gardisimentu
(L.Cat.) -. (LOUVOR). N.F. neol.

404
LH, lh
*Décima quarta letra dupla ou grafema do alfabeto que representa o fonema
[líquida lateral palatal]. (LH). N.S. O fonema, que não é muito frequente, é
presente nos neologismos derivados do Português; muitas vezes o som [lh] é
realizado [li].

405
M, m
*Décima quinta letra ou grafema do alfabeto que representa o fonema [nasal
bilabial]. (M).
ma 1
adv., - E ma ta bisti saia ku blusa normal, kalsas normal o bistidu (N.M.) -.
(MAIS). N.F. vd. mas.
ma 2
con., *conjunção coordenativa adversativa; porém; todavia; por cima; pelo
contrário. - I ka son di kabalindadi ki feras ta vivi nel (P.dosS.) - disfili ku puku
ropa na kurpu tciga ku televizon (P.dosS.) - polisias i sidadons, ma e na
disimpenha funsons la, e ten ke kumpri se obrigasons (R95) -. (MAS).
ma garandi
1.adj.comp., *comparativo de grande; mais velho. - Demba i ma garandi, Sara
ma nobu (T.M.) -. (deriv. MAIS GRANDE). N.S. sin. maior; no que diz respeito
à idade o português utiliza as formas MAIS VELHO e MAIS NOVO.
2.adj.comp., *maior; mais importante; mais forte. - Nomi i kusa ma garandi ki no
tene, pabia i ta identifikanu (L.S.) -. (deriv. MAIS GRANDE). N.S. o Português
utiliza somente a forma MAIOR.
ma ka
loc. adv., *locução adverbial de quantidade utilizada na formação do
comparativo de inferioridade; menos. - Fransisku ma ka kume aonti di ki
unturdia (J.S.) - Matarniba men bu ma ka moli mon nes tabanka (J.S.) -. N.F.
neol. N.M. deriv. mas + ka. N.S. O comparativo de inferioridade do Guineense
normalmente faz-se trocando os dois termos de comparação e transformando
assim a frase num comparativo de superioridade; sin. menus.
ma pikininu
adj.comp., *comparativo de pequeno; menor. - I atraves di djumbai ke kil ma
garandis ta insina ki ma pikininu (IN96) -. (MAIS PEQUENO).
ma-fe
n., *falsidade. (MÁ-FÉ). N.M. lexia composta. N.S. V.B.
machuka
v., - biku di mama di mame pudi ratca, o i machuka (R96) -. (AMACHUCAR;
MACHUCAR). N.F. neol., vd. matcuka.
madan
n., *senhora; dona. - Madan Kinta, bin sinta li (T.M.) -. (MADAMA).
madera
1.n., *a parte lenhosa das plantas, proveniente do tronco e que se pode
transformar em vários objectos; tábua. - N’ pidi tambi karta pa guarda di floresta
di rei, pa i pudi dan madera pa vigas di portas di fortalesa di templu (Igr.I.) -.
(MADEIRA).
2.n., *tronco de madeira. - i ta pruduzidu tambe madera (P.dosS.) -.
(MADEIRO). N.S. madera é hiperónimo de MADEIRA e de MADEIRO.
maderamentu
n., *armação do telhado. - Pedras di paredi na grita kontra bo, tagua di
maderamentu i na kudil (Igr.I.) -. (MADEIRAMENTO).
maderia
v., *pôr armação de madeira. - e kumpu porton bedju e maderial e pui se portas
tudu ku fitcaduras ku ntrankus (Igr.I.) -. (MADEIRAR). N.F. proparoxítona.

406
madja
1.v.tr., *bater com malho; espancar; bater. - i pega na pikareta i madja rotca,
faiska sai (F.M.) -. (MALHAR).
2.v.intr., *embater; colidir. - Ku medu pa ka madja na pedra, e bota kuatru feru
di fundia na popa (N.T.) -.
madjadera
1.n., *acto de malhar; embate. (MALHADELA). N.S. V.B., MALHADEIRA
significa debulhadora de cereais.
2.n., *grupo de pedras no mar. N.F. naut. N.S. V.B.
madjadu
part., *batido; marrado. (MALHADO). N.S. V.B.
madjiku
adj., *encantador. (MÁGICO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
madrasa
n., *tipo de escola privada alcorânica. N.F. Mandinga “mádarasa” que designa
essa escola. N.S. V.A.
madrasta
n.f., *mãe pouco carinhosa; mãe dos filhos que o marido tem com outras
esposas. - No mame bida madrasta pa nos, oh no Guine-Bisau (J.D.) -.
(MADRASTA). N.F. maidras. N.S. sin. mamesinhu.
madri
n., *órgão genital feminino dos animais, onde se originam os óvulos; ovário;
útero. (MADRE).
N.S. madri é hiperónimo de MADRE e de OVÁRIO.
madrinha
n.f., *mulher testemunha em baptizado, crisma ou casamento. - Kuma ke bu na
kudji bu padrinhu o bu madrinha? (L.Cat.) -. (MADRINHA).
madronha
n., *planta vermífuga das família das Rutáceas. N.S. V.B., n.v. “Sarcocephalus
latifolius”.
maduru
1.adj., *diz-se do fruto que completou o seu desenvolvimento. - Ora ki maduru,
arus kusidu na bulanha no ta ba kebra (IN96) -. (MADURO). N.F. neol. N.S. sin.
kusidu.
2.adj., *pessoa com experiência de vida. - No na bin sedu djinti maduru (N.T.) -.
mafe
n., *acompanhamento do alimento base, normalmente arroz ou milho; molho de
peixe ou carne. - Iranbaiba mar pa bai piska mafe ki na kusnha kel kil dia (L.S.)
-. (MAFÉ). N.F. Guin., Mandinga “màafee” que significa molho, e por extensão,
também a carne ou o peixe que entram no molho.
mafia 1
v., * pôr molho no prato de arroz ou de milho. (deriv. MAFÉ). N.F. paroxítona,
Mandinga “màafee”. N.S. V.A.
mafia 2
n., *sociedade secreta fundada na Itália, e precisamente em Sicília, com o
objectivo de defender os seus cidadãos, que pouco a pouco tornou-se
internacional e ávida de lucros. - Anos no sibi, na djugu di mafia, sempri ora ki
bai tok i lundju, kusas kunsa lastra e ten ku ilimina n’utru (R99) -. (MÁFIA). N.F.
proparoxítona, neol.
magresa

407
n., (MAGREZA). N.S. V.B.
magrisi
v., *tornar-se magro. - Suma sintidu ka sinta, kurpu ten ku magrisi (T.T.) -.
(EMAGRECER). N.F. proparoxítona. N.S. sin. bida magru.
magrisidu
part., (EMAGRECIDO). N.S. V.B.
magru
adj., *que tem pouca gordura; chupado de cara. - djinti di matu kuma ke ta
magru son ku os (C.P.) -. (MAGRO). N.S. bida magru.
magua 1
v., *desgostar. - E luta kansavel i magua (R98) -. (MAGOAR). N.F.
proparoxítona.
magua 2
n., *desgosto. (MÁGOA). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
maguadu
part., *ferido. (MAGOADO). N.S. V.B.
mai
n.f., - Fomi ki da kabu di n’ kudji nha djinti, kuma i nega si pai ku si mai (J.D.) -.
(MÃE). N.F. neol., vd. mame.
mai di iagu
n., *nascente; reservatório d’água. (MÃE D’ÁGUA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
maidras
n.f., - i tciga i odja si mame, si maidras (T.M.) -. (MADRASTA). N.F. oxítona, vd.
madrasta.
maina
1.v.intr., *adiar; deixar para outro dia. - dia kinzi nogosiason ka na maina (R98)
-. (AMAINAR). N.F. proparoxítona. N.S. AMAINAR significa abaixar ou arriar as
velas.
2.v.intr., *enfraquecer; abrandar. - Luta ka na maina, no pintca! (Dea) - bentu
maina tambe un bokadinhu (A.S.) -.
mainadu
part., *adiado; procrastinado. (deriv. AMAINADO). N.F. náut. N.S. V.B.,
mainadu deriva de AMAINADO que significa [ter arriado ou colhido as velas],
quer dizer [ter procrastinado a viagem].
mainanta
v.caus., *fazer adiar; fazer tornar fraco. - lei ka pudi dana ki kontratu, nin pa
mainanta prumesa (N.T.) -. (deriv. AMAINAR).
maines
n., *molho frio feito de azeite, vinagre, gemas de ovos, e sal. - es sandis ta
purparadu ku alfasi, tomati, ovu ku maines (R95) -. (MAIONESE). N.F. oxítona.
maioria
1.n., *a maior parte; o maior número. - pres seduba karu dimas pa maioria di
pupulason (P.dosS.) -. (MAIORIA). N.F. paroxítona, neol.
2.n., *numa eleição significa a pluralidade de votos. - PAIGC konsigui maioria i,
pabia di kila, i forma novu governu (A.C.) -.
Maiu
n., *quinto mês do calendário gregoriano. - Maiu, mis di tarbadjaduris: no sibi
kuma tarbadju ta kria rikesa ku dizinvolvimentu (Cecomes) -. (MAIO). N.F.
proparoxítona.

408
majestadi
n., *grandeza suprema. - Djuis di storia na bin bin, riba di nuvens, fadjadu di
puder ku majestadi (L.Cat.) -. (MAJESTADE). N.F. neol.
majina
v., *supor; fazer ideia de. - Majina de, un purku kada dia ku un bidon di kadju
(F.J.) -. (IMAGINAR). N.F. imajina.
major
n., - te la Spinola odja kuma i ka pudi fasi nada, i tenta fasi mobilizason,
mobiliza djinti: i na lebau, i na ba dau galon di major, abo bu nha kolega (C.P.) -
. (MAJOR). N.F. mil., neol., vd. mandjor.
maka
1.n., *cama de lona ou de rede que é suspensa. (MACA).
2.n., *padiola para transportar os doentes. N.S. V.A.
makakon
n., * macaco cinocéfalo. (MACACO CÃO). N.F. vd. kon. N.S. V.B.; n.v. “Papio
papio”.
makaku
1.n., *termo genérico do grupo de alguns mamíferos primatas. - Ami makaku
bedju, si n’ falau Sida ka ten, fia! Karni ku karni, kila disna di tempu di no
tuturdonas (Cecomes) -. (MACACO). N.F. neol. N.S. sin. santcu.
2.n., *termo depreciativo que indica falta de inteligência ou de coragem,
característica da espécie dos macacos. - Makakus! Bo pun na foronta, bo
kunsa kuri, bo bin sinta pa li, no na kontra (F.J.) -.
makare
n., *fenómeno da maré nos rios que causa o deslocamento de um grande
volume de água contra a maré. (MACARÉU). - Makare ku na ronka si forsa na
mar (O.S.) -. N.F. oxítona.
makina
n., *utensílio formado de peças móveis que facilita o trabalho e aumenta a
produção. - Ami i rasa makina, si n’ finka gudja, tementi n’ ka odja fin di linha, n’
ka ta para (L.A.) -. (MÁQUINA). N.F. proparoxítona. N.S. makina di pirmi.
makina di pirmi
n., *máquina para espremer frutos ou sementes; prensa. (deriv. MÁQUINA DE
PREMER). N.M. lexia complexa. N.S. V.A.
mal
1.n., *tudo o que é contrário ao bem; desgraça; doença. - Dun di mal ka ta obi
si mal (L.A.) -. (MAL). N.M. pl. malis, paroxítona. N.S. mal di volta.
2.adv., *advérbio que significa [de modo mau]; incorrectamente. - No ten pa
djubi manera de! Si ka sin, karnaval na pasanu mal (R95) -. N.S. fala mal;
ruspundi mal.
3.intens., *adjunto de intensidade que acrescenta ao verbo ou ao adjectivo o
sema [muito]; em extremo. - tudu dia nha mame ta dan kusas sabi ma aos i
sutan mal (F.M.) -. N.S. koba mal.
mal di volta
n., *ataque epiléptico; epilepsia. (deriv. MAL DE VOLTA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.A., sin. epilepsia; durba-kabesa.
mala
1.n., *caixa para transportar roupas e objectos em viagem. - Mindjer lambu
djanan mala i pui dentru di kasa (T.M.) -. (MALA).
2.n., *baú; caixa para guardar roupas e outras coisas. - Mala ka ta iabridu di

409
noti (P.B.) -.
malandrisa
n., *acto de ser malandro. - I odja djanan malandrisa ki kil utru fasi (L.S.) -.
(MALANDRICE).
malandru
1.adj., *que pratica actos vis; preguiçoso. - Bu malandru, bu ta bin konta
mintida, bu ta nganan (P.B.) -. (MALANDRO).
2.n., *gatuno. - ladrons ku malandrus bin pa furta di noti (Igr.I.) -.
malaria
n., *doença, caracterizada por febre intermitente, provocada por plasmódios e
transmitida pelo mosquito anófele. - Malaria i mas ta mata afrikanus di ki utru
duensas (Igr.I.) -. (MALÁRIA). N.F. proparoxítona. N.S. sin. paludismu; sin.
sison.
malbadesa
n., *perversidade; crueldade; malvadez. - Malbadesa kontra si dunu (F.M.) -.
(MALVADEZA; MALVADEZ). N.F. malvadesa. N.S. sin. maldadi.
malbadu
adj., *mau; criminoso. (MALVADO). N.F. malvadu. N.S. V.B.
maldadi
1.n., *malvadez. - Omi mau i ta tira kusa mau di maldadi ku sta nel (N.T.) -.
(MALDADE). N.S. sin. malbadesa; sin. maundadi.
2.n., *pus; matéria. N.S. sin. materia; sin. pus.
maldison
n., *praga; imprecação. - maldison sta riba delis (N.T.) -. (MALDIÇÃO). N.F.
neol. N.S. sin. praga.
maldisua
v., *praguejar; rogar pragas. - Bo bensua elis, ka bo maldisua elis (N.T.) -.
(AMALDIÇOAR). N.F. paroxítona, neol. N.S. sin. da praga.
maldisuadu
part., *maldito; desprezado. - e multidon ku ka kunsi lei i maldisuadu (N.T.) -.
(AMALDIÇOADO). N.F. neol.
maledukadu
adj., *malcriado. (MAL-EDUCADO). N.S. V.B., sin. malkriadu.
maleta
n., *mala pequena. - I staba na maletasinhu, es maleta mitidu dentru di utru
mas garandi (L.S.) -. (MALETA).
malfitu
n., *praga; maldição; sortilégio. - I mufunesa? I praga? I malfitu? (H.M.) -.
(MALEFÍCIO). N.S. sin. praga.
malgos
1.adj., *amargo. - fel si rebenta na pis i ta malgos (R96) -. (AMARGOSO). N.F.
oxítona. N.S. siti-malgos; ant. dos 1.
2.adj., *sagrado; consagrado e por isso tabu; protegido. - Matu Malgos (M.M.) -.
malgosa
v., *tornar tabu ou sagrado; consagrar. - Pa malgosa elis i pirsis algun kusa
suma limaria, ropa, azeitI (L.S.) -. (deriv. AMARGOSO). N.F. proparoxítona.
N.S. AMARGOSO significa que amarga ou que tem sabor amargo; ant. dosa.
malgosadu
part., *pessoa ou coisa tabu; sagrado; consagrado. - Djintis tcomadu Kamabi i
djintis ke bai dja fanadu e sai nel malgosadu (F.M.) -. (deriv. AMARGOSO).

410
N.S. ant. dosadu.
malgosura
n., *angústia; sabor amargo; amargura; amargor. - Kada mar ku si malgosura
ma boti ka ta maina di singa, kada fonti ku si fundura ma ninguin ka ta durmi na
si sedi (C.S.) -. (deriv. AMARGOSO).
malguberna
v.tr., *desgovernar. (MALGOVERNAR). N.S. V.B.
malgubernu
n., *desgoverno. (deriv. MAU GOVERNO). N.S. V.B.
malgueta
n., *espécie de pimenta muito picante da Guiné, Madagascar e Ceilão;
malagueta de Guiné. - i pui si limon ku malgueta la (R96) -. (MALAGUETA).
N.S. n.v. “Capsicum frutescens”.
malgueta-pretu
n., *árvore de grande porte, muito comum na Guiné-Bissau, cujos frutos em
vagem são de cor preta e têm muitos usos na medicina tradicional. - Po ku
staba na metadi di baraka i eraba di malgueta pretu (L.S.) -. (deriv.
MALAGUETA PRETA). N.M. lexia composta. N.S. n.v. “Xilopia aethiopica”.
malgueton
n., *pimenta; pimenta-preta. - i ka son malgueton pretu ke na priminu (C.V.) -.
(deriv. MALAGUETA). N.S. sin. pimenta; sin. pobar.
malila
n., *espécie de liana, parasita, que produz látex. - N’ odja Sol na distindi si mon
di malila pa ndianta sukuru (O.S.) -. (MALILA). N.S. n.v. “Strophantus
sarmentosus”.
malis
n.pl., - Tudu e malis ta sai di dentru di alguin (N.T.) -. (MALES). N.F. paroxítona,
vd. mal.
malkerensa
n., *inimizade. (MALQUERENÇA). N.S. V.B.
malkriadesa
n., - Kil tcora ki ta tcoraba i ka di malkriadesa, ma pabia i na sinti falta di si
mame (F.M.) -. (MALCRIADEZ). N.F. vd. markardesa. N.S. ronka
malkriadesa.
malkriadu
adj., *incivil; mal-educado. - N’ kuda asin ki abos mininus di gos bo malkriadus!
(F.M.) -. (MALCRIADO). N.F. paroxítona, neol.
malsortiadu
adj., *infeliz. (MALSORTEADO). N.S. V.B.
maltomadu
adj., *mal-educado. - Bardadi di Partidu ka ta pirdi, si ka na boka di maltomadus
(C.S.) -. (deriv. MAL TOMADO).
maltrata
1.v.tr., *ofender; tratar mal. - Kumbosa i fika i ta maltrata fidju di kil ki muri (T.M.)
-. (MALTRATAR). N.F. neol.
2.v.tr., *espancar; ferir. - Utrus panha kriadus e maltrata elis, e mata elis (N.T.) -
.
malukesa
n., *doença de maluco; maluqueira. - malukesa di krus (L.Cat.) -.
(MALUQUICE). N.F. neol.

411
maluku
adj., *extravagante; tonto; doido. - I tristi un siatuason des, purki, ora ku na bin
pa konta ki kusas pratikus, bu ta tomadu komu un maluku (IN96) -. (MALUCO).
malvadesa
n., - Bu malvadesa na mi ki na kaba nel (A.P.) -. (MALVADEZA). N.F. neol., vd.
malbadesa.
malvadu
1.adj., *que pensa ou procede com má intenção; perverso. - I tenba un rei
malvadu, di si koldadi i ka ten (F.M.) -. (MALVADO). N.F. neol., vd. malbadu.
2.n., *pessoa perversa. - Ma na si tempu ki malvadu i na parsi (N.T.) -.
mama 1
1.v.intr., *chupar o leite no seio ou na mamadeira; alimentar-se com o leite
materno. - mininu na kunsa djanan na mama (F.M.) -. (MAMAR). N.S. tcupa
mama.
2.v.intr., *ser irmãos; dar-se bem. - Bu odja, didime no mama (J.S.) -.
3.v., *desviar ou utilizar dinheiro.
mama 2
n., *órgão de secreção de leite nas fêmeas dos mamíferos; teta; seio. - bebe ta
tcupa mama manera ki misti tantu di dia suma di noti (R96) -. (MAMA). N.S.
biku di mama; mama di bunda; padida di un mama; tira na mama.
mama 3
n., *mãe. - mama limpan nan bu larma, pegan na bu korson (I.eI.) -. (MAMÃ).
N.F. oxítona.
mama bis
coloc., *beijar na boca. ( deriv. MAMAR O BEIÇO). N.S. V.M., sin. da bokinha.
mama di bunda
n., *nádegas. - Sinta ka ta kaba mama di bunda (L.A.) -. (deriv. MAMAS DE
BUNDA). N.F. fam. N.M. lexia complexa.
mamadera
n., *instrumento para amamentar as crianças. - Uzu di chucha ku sedu
mamadera di buracha, pudi pui mininu pa i panha manga di duensas (R96) -.
(MAMADEIRA). N.S. sin. bibiron.
mamadu
1.part., *chupado. (MAMADO). N.S. V.B.
2.part., *diz-se do dinheiro desviado ou utilizado.
mamanta
v.caus., *amamentar; dar de mamar; alimentar com leite. - Padida dibi di kunsa
mamanta logu dipus di partu pa pudi stimula pruduson di liti (R96) -. (deriv.
MAMAR).
mamantadu
part., *alimentado. - Mininu dibi di mamantadu imidiatamenti dipus ki padidu
(R96) -. (AMAMENTADO).
mamberet
n., *água de arroz cozido. - Ora ke alguin tene duenti di kolera na kaza, i dibi di
dal iagu tciu: iagu limpu, sumu ku puku asukar, sumu di limon, sumu di
kabasera, cha, iagu di arus o mamberet, ki ke no ta fala mamberet (R97) -. N.F.
oxítona.
mame
n.f., *mulher que tem um ou mais filhos; mamã; diz-se também de fêmea de
animal que tem um ou mais filhos. - Mame mas ta priokupa ku mininu di ki pape

412
(N.M.) -. (deriv. MÃE). N.F. oxítona, mai. N.S. djunta mame.
mamesinhu
n.dim., *madrasta. (MÃEZINHA). N.S. sin. madrasta.
mampasada
loc.adv., vd. di mampasada.
mampatas
n., *árvore de grande porte que produz um fruto de cor vermelha acastanhada,
consumado ao natural ou fermentado com água, sob a forma de vinho; sorva. -
Si bu na kudji mampatas, bu ta djubi riba prumedu, pa ka utru kai na bu kabesa
(L.A.) -. (MAMPATAS). N.F. oxítona, Mandinga “màmpata” que designa essa
árvore. N.S. n.v. “Parinari excelsa”.
mampufa
n., *espécie de junco que se usa para tecer esteiras. (MAMPUFA). N.F. Guin.
N.S. V.B., n.v. “Cyperus articulatus”; konta di mampufa; stera di mampufa.
mampusma
n., *micose. - Son mampusma pa kin ku trata ku Nhu (N.Me.) -.
mana 1
n., *irmã mais velha; cunhada. - Aos i sabi papia mana Sara (J.D.) -. (MANA).
mana 2
1.n., *espécie de árvore que produz látex. (MANA). N.F. Mandinga “mána” que
designa uma substância viscosa. N.S. n.v. “Faxinus ornus”.
2.n., *o látex extraído da árvore. -Utru ora no ta fasi bola di mana (J.S.) -. N.S.
bola di mana.
mana 3
n., *a comida caída dos céus para os Hebreus durante a viagem no deserto
para a terra prometida; coisa muito boa. - bu ka para di da elis mana di kume
(Igr.I.) -. (MANÁ). N.F. oxítona.
manda
1.v.tr., *enviar; remeter; encomendar. - kusa di kume kaba, manera di manda
kumpra ka ten (N.T.) -. (MANDAR). N.S. manda bola; manda kabas.
2.v.intr., *governar; dar ordens. - gosi i ten manga di Partidu, kadakin misti
manda (N.M.) -.
manda bola
coloc., *atirar a bola. - Balimba bu ka mandan bola (N.V.) -. (deriv. MANDAR A
BOLA).
manda kabas
coloc., *enviar aos pais um cabaço cheio de dons para pedir a filha em
casamento; cerimónia de proposta de casamento. - pa bu kasa bu toma bu
noiba bu leba pa bu kasa, purmeru bu ta manda kabas (R98) -. (deriv.
MANDAR A CABAÇA).
mandadu
1.part., *enviado. - kazu gravi i ta mandadu pa ospital (C.P.) -. (MANDADO).
2.n., *ordem; recado. - mandadu ta frianta pe, ma i ka ta frianta korson (L.A.) -.
mandamentu
n., *cada um dos preceitos do decálogo e da igreja. - Segundu mandamentu i
es: ama ki ke bu pertu ku el, suma abo mesmu (R98) -. (MANDAMENTO).
mandatu
n., *encargo; delegação. - no odja konkretamenti ke ki na pasa na dentru
mandatu di Nino Vieira (R98) -. (MANDATO). N.F. neol.
mandidja

413
n., *argola de metal para adornar os braços; bracelete; pulseira. - i puiba
mandidja na mon di si fidju (L.S.) -. (MANILHA).
Mandinga
n., *termo comum para indicar os membros do povo Mandinga, pertencente ao
grupo linguístico Mande Tan ou Norte, da subfamília Mande. - Si abo i Fula o
Mandinga, Biafada o Pepel, rasa gosi ka ten na Guine (N.Tu.) -. (MANDINGA).
mandinheru
n., - Lok Pas dizimbarka dipus di un anu i meiu komu mandinheru na barku di
peska (Cecomes) -. (MARINHEIRO). N.F. arc., vd. marinheru.
mandinti
adj., *alguém que está sempre doente. - Bu na odja propi kuma ami i mandinti,
el ku manda n’ sta pertu di fugareru n’ na kenta (A.P.) -. (MALDOENTE).
mandioka
n., *tubérculo ou raiz comestível da planta da família das Euforbiáceas,
originária do Brasil e muito cultivada em África. - Bas di tcon n’ ten bistidu di
dus kuru: Mandioka (J.M.B.) -. (MANDIOCA). N.F. paroxítona. N.S. n.v. da
planta “Manihot esculenta”; sin. po di mandioka.
mandipli
n., *planta que produz frutos de cor amarela, oblongos e ácidos, semelhantes
ao limão galego. - Santcu staba pertu nun pe di mandipli, i na kume mandipli
(P.B.) -. (MANDIPLE). N.F. Guin. N.S. n.v. “Spondias monbin”.
mandita
n., *abcesso; inchaço; furúnculo. - Amor i suma mandita: kau ki misti nel i ta sai
(J.M.B.) -. (deriv. MALDITA). N.S. mandita-fidalgu.
mandita-fidalgu
n., *furúnculo muito pequeno. (deriv. MALDITA FIDALGA). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
Mandjaku
*termo comum para indicar os membros do povo Manjaco, pertencente ao
grupo linguístico Norte Bak da subfamília Oeste-atlântica. - Mandjaku kuma
montiadur i ka djuntu de (C.V.) -. (MANJACO).
mandji
v., *interdizer; proibir, utilizando feitiçaria, a recolha dos frutos de uma árvore
até a sua maduração. - Utrus pidi pa e mandji tudu djiu kontra piskadur malfitus
(M.M.) -.
mandjidu
part., *proibido; interdito; consagrado. - I fala djintis kuma e na mandjidu (L.S.) -
.
mandjidura
n., *proibição; interdição; consagração. - Otca mininu i garandi dja, nin ki si
pape ku si mame i sta na nunde, e ba tira mandjidura na kabelu di mininu: kau
ke mandjilba, la ke na kunsa rapal (F.M.) -.
mandjor
n., *patente entre a de capitão e a de tenente-coronel. - i numia ki djintis pustu
ma garandi, ba koronel, tenenti-koronel, mandjor (R98) -. (MAJOR). N.F. mil.,
major.
mandjua
n., *indivíduo da mesma idade; colega; companheiro. - Ma ali bardadi fenhi,
mandjuas gosi ka ten, mininus ku garandi di aos, brinkadera i un son (J.D.) -.
(MANJUA). N.F. paroxítona, Guin., mandjun’a. N.S. sin. kolega;

414
provavelmente da L.Franca “mangiar” que significa comer ou comer juntos.
mandjuandadi
1.n., *agrupamento de mulheres ou de homens do mesmo grupo de idade;
pessoas que participaram ao mesmo fanado. - Mandjuandadi tcomadu
Atrangonh, mandjuandadi di Apuduta, mandjuandadi di Nhominka (IN84) -.
(deriv. MANJUA). N.S. kolegason.
2.n., *associação.
mandjun’a
n., - Bu kuda kuma abo i nha mandjun’a (P.B.) -. (MANJUA). N.F. Guin., vd.
mandjua.
mandril
n., *instrumento de mecânica. (MANDRIL). N.F. neol. N.S. V.A.
mandrion
adj., *preguiçoso; indolente. (MANDRIÃO). N.S. V.B., sin. priguisozu.
mandrugada
n., - Mandrugada, anti di sol mansi, Sane i staba dja na polon di Bra i na peral
(F.J.) -. (MADRUGADA). N.F. vd. mandurgada.
mandukada
n., *pancada com manduco ou cacete. - lebri torna dal un mandukada, kila kuri
djanan (F.M.) -. (deriv. MANDUCO).
mandukia
v.caus., *espancar. (deriv. MANDUCO). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
manduku
n., *pau de extremidade arredondada e mais grossa, utilizado como arma;
cacete; bordão; bengala. - Omis garandi ku mindjeris, tudu, sai ku se manduku
ku tarsadu pa tira Tuga (C.P.) -. (MANDUCO). N.F. Guin.; Beafada “ndoko”,
cujo plural é “ma-ndoko” que traduz bordão (J.L.Rougé). N.S. manduku di
futuseru.
manduku di
loc.adv., *locução adverbial com a função de acrescentar ao nome o grau
superlativo; enorme; muito grande. - Kil katcu garandi na bin nan pa mi, o i pa
kil manduku di pis-kobra? (M.M.) -. N.F. Beafada “ndoko”. N.S. manduku di
omi.
manduku di futuseru
n., *planta medicinal da família das Binhoniáceas. (MANDUCO DE
FEITICEIRO). N.F. Guin. N.M. lexia complexa. N.S. V.B., n.v. “Newbouldia
laevis”.
manduku di omi
n., *homenzarrão. (deriv. MANDUCO DE HOMEM). N.M. lexia complexa. N.F.
Guin., Beafada “ndoko”. N.S. V.B.
mandurga
v.intr., *levantar-se muito cedo. - Mansi di kil dia Rosa mandurga prasa pa ba
kumpra kusas (Dea) -. (MADRUGAR).
mandurgada
n., *período que precede o nascer do sol; aurora; antemanhã. - Mandurgada
ora ku galu kanta no na bai (Ch.Mb.) -. (MADRUGADA). N.F. mandrugada.
manel-fugon
n., *insecto da família dos libelulídeos; libélula; libelinha. (deriv. MANUEL
FOGÃO). N.M. lexia composta. N.S. V.B.
manera

415
1.n., *modo de ser, de agir e de pensar de uma pessoa. - i pirsis bon manera
pa nganha amizadi di bindiduris (P.dosS.) -. (MANEIRA). N.S. kansadu
manera; sin. fitu.
2.n., *o modo e forma com que se executa alguma coisa. - Manera di bisti di
Budjugus (N.M.) -.
manera ke
con., *locução conjuntiva subordinativa que indica [consequência];uma vez que;
como. (DE MANEIRA QUE). - manera ke i ten kantu dia i ka durmi, i rabida i ba
dita ku si spada ku tudu (T.M.) -.
maneta
1.n., *pessoa com a mão ou o braço decepado. (MANETA). N.S. V.B.
2.coloc., ba pa maneta, *vai-te embora!. N.F. fam. N.S. V.P.
manfafa
n., *espécie de túbero. - Manfafa na firbintidu (C.deP.) -. N.F. Pepel
(M.deBarros). N.S. n.v. “Colocasia esculenta”.
manga 1
v.tr., *escarnecer. (MANGAR). N.S. V.B.
manga 2
n., *a parte de vestuário que cobre o braço. (MANGA). N.S. V.B.
manga di
quant., *adjectivo indefinido que significa [muito]. - Manga di djinti ta djuntaba
pa obil (N.T.) - Bindiduris ta fala kuma koperantis tene manga di dinheru
(P.dosS.) -. (deriv. MANGA). N.S. manga di tem como equivalente MANGA
que significa [grupo de gente].
manga di bias
loc.adv., *muitas vezes. - sensura ka ten la, tantu ki manga di bias bardadi ta
djuntadu ku mintida (P.dosS.) -. (deriv. MANGA DE VIAGENS).
mangafulanu
n., *a pessoa de quem estamos a falar. - Kusin kasaku suma mangafulanu: si
bu ombra ka djusta i ka ta pudi sedu (L.A.) -.
manganas
n., *arbusto de pequeno porte, de frutos vermelhos aveludados. - I bin ba padi
gora la tras di manganas (T.M.) -. (MANGANÁS). N.F., Guin., oxítona,
manganasa. N.S. n.v. “Icacina senegalensis”.
manganasa
n., - Manganasa, si ka ulilidu, i ka ta padi (L.A.) -. (MANGANÁS). N.F. Guin., vd.
manganas.
mangason
n., *acto ou efeito de mangar; troça; escárnio. - Ki impustu di mangason ke ta
fala kuma i pa kumpra mesinhu, n’ ka sibi nunde ke ta mitil (C.V.) -.
(MANGAÇÃO). N.F. neol. N.S. fasi mangason.
mangu
1.n., *fruto da mangueira, da família das Anacardiáceas; manga. - Ami dividi ku
bontadi nha mangu ku bo, n’ sinti so pena pabia di bu kansera (Ceef) -.
(MANGA). N.S. mangu di faka; mangu di tera; mangu fernandina.
2.n., mangu di India, *manga da Índia. - Mindjer i suma mangu di India, na
kunsada i ta mela, si kuku pertu i ta malgos (C.S.) -. (MANGA DA ÍNDIA). N.S.
n.v. “Mangifera indica”.
3.n., mangu di Sera Lioa, *variedade de manga importada da Serra Leoa e
Guiné Conakri. (MANGA DA SERRA LEOA).

416
manguera
n., *tubo de borracha ou plástico por onde sai a água da torneira ou da bomba.
- Ora ki iagu intci puti garandi, i na sai di utru manguera (Igr.I.) -.
(MANGUEIRA).
manha 1
n., *o tempo que decorre desde o amanhecer até ao meio-dia; primeiras horas
do dia. - E prindil e tenel prezu pa pera di manha pa komunika pa Bisau (C.P.) -
. (MANHÃ). N.F. oxítona.
manha 2
1.n., *destreza; habilidade; artimanha; hábito. - Pis-kabalu ka mistiba kambantal
pabia i kunsi manha di Lubu (P.B.) -. (MANHA). N.F. paroxítona.
2.n., *hábito; costumes. - Galinha tenba manha di bai na roda di mar (T.M.) -.
manhenti
adj., *estar com manha ou mau carácter. - Ai, oh, i fitera, ma i manhenti, Zanda
misti sedu modelu (J.D.) -. (MANHOSO). N.S. sin. fiu manha.
manhoka
n., *espécie de verme anelídeo da família dos Lumbricídeos. (MINHOCA). N.F.
minhoka. N.S. V.B.
manhoti
n., *ave de rapina diurna, da família dos Falcónidas, de voo rápido e asas
compridas; falcão. - N’ ka ten pinton, manhoti ka na bin obi pa mi (L.A.) -.
(MANHOTE).
manhus
adj., *hábil; astuto. - N’ obi fala di iagu na nina pastrus, N’ sinti un bentu
manhus na susegan (E.D.) -. (MANHOSO). N.F. oxítona.
maniaku
adj., *extravagante; difícil; inconstante. (MANÍACO). N.F. proparoxítona. N.S.
V.B.
manifesta
v.tr., *tornar público; dar a conhecer; mostrar. - I manifesta si garandi alegria
(R98) -. (MANIFESTAR). N.F. neol.
manifestason
n., *aparecimento; testemunho; expressão pública e colectiva. - Es milagri i
sinal di manifestason di sigridu di Deus (L.S.) -. (MANIFESTAÇÃO). N.F. neol.
manka
v., *espancar; dar empurros a alguém. - I manka kil fulanu -. (deriv. MANCAR).
N.S. V.A.
Mankanha
n., - Mindjeris Mankanha tene orta bunitu (J.L.R.) -. (MANCANHA). N.F. vd.
Mankanhi.
Mankanhi
n., *termo comum para indicar os membros do povo Mancanha, pertencente ao
grupo linguístico Norte Bak, da subfamília Oeste-atlântica. - Kil ku Mankanhi
pensa pa lingron, lingron tarda sibilba dentru di iagu (L.A.) -. (MANCANHA).
N.F. Mankanha. N.S. sin. Bramu.
mankara
n., *planta americana da família das Leguminosas, que produz frutos
subterrâneos e cujas sementes fornecem óleo; amendoim. - Saninhu dana
lugar di mankara, ma i ka sinti kansera di regua (L.A.) -. (MANCARRA). N.S.
n.v. “Arachis hypogea”; kaldu di mankara; siti di mankara; o termo mankara

417
deriva da outra espécie, designada mankara bidjugu, pelo facto de possuir os
mesmos hábitos de frutificação subterrânea.
mankara bidjugu
n., *espécie de amendoim designado como mancarra bambara. - no bai
kusinha kusas di saida, bianda, fison, mankara bidjugu (N.M.) -. (MANCARRA-
DE-BIJAGÓ). N.F. Guin. N.M. lexia complexa. N.S. n.v. “Voandzea
subterranea”.
mankisi
v.caus., - Bo kumpu kaminhu diritu pa bo ianda nel, pa pe manku ka kabanta
mankisi (N.T.) -. (deriv. MANCO). N.F. proparoxítona, vd. mankusa.
mankone
n., *espécie de árvore, cuja madeira é muito rija. (MANCONE). N.S. V.B., n.v.
“Erythophleum guineensis”.
manku
1.adj., *coxo; aleijado. - Ali nha mestra djurmenta kuma nin si manku pe pa bai
djubi karnaval i ka na falta (J.D.) -. (MANCO). N.S. sin. kochu.
2.n., *pessoa aleijada. - Segu ku manku (L.S.) -.
mankuba
n., *árvore que dá um fruto de cor amarela, semelhante à nêspera. - Un bias
Kabra i odja imajen di un mankuba dentru di iagu (L.S.) -. (MANCUBA). N.F.
Guin.
mankusa
1.v.caus., *tornar manco (deriv. MANCO). N.F. proparoxítona, mankisi.
2.v.inco., *estar manco; manquejar. N.S. sin. kocha 1.
manobra
n., *modo de proceder; maquinação; artimanha. - Bo pudi fasi tudu manobra pa
sukundi bardadi, ma nada bo ka na konsigui pabia bardadi ka ta muri (C.V.) -.
(MANOBRA). N.F. neol.
manobrenti
n., *manobrador. (deriv. MANOBRAR). N.S. V.M.
mansa
v.tr., *tornar manso; domar; sossegar. - nin un laguin ka pudi mansa lingu (N.T.)
-. (AMANSAR).
mansariku
1.n., espécie de ave pernalta da família dos Caradriídeos, de médio porte com
um bico comprido e curvado para baixo. - Otca iagu na bacha, mansariku pega
si tras, ora ki ria, mansariku ta ria tambi (L.S.) -. (MAÇARICO). N.S. n.v.
“Numenius phaeopus”.
2.n., *pequena ave que vive perto das praias, dos bancos de areias e dos
mangais; tarambola-cinzenta. N.S. n.v. “Pluvialis squatarola”.
3.n., *pequena ave com bico relativamente curto e direito, que vive perto das
praias; pilrito-das-praias. N.S. n.v. “Calidris alba”
mansaroka
n., *espiga de milho; infrutescência. (MAÇAROCA). N.S. V.B.
mansasa
n., *arma que serve para lançar flechas ou setas; arco. - Bu pruntia bu
mansasa, bu tene manga di flechas (A.T.) -.
mansebu
1.adj., *mulherengo. (MANCEBO).
2.n., *jovem mulherengo. - Kil mansebu garandi kaba pa muri, vitima di kil

418
duensa ku ka ten kura (Cecomes) -.
mansebundadi
n., *maneira de ser mulherengo; mancebia. (deriv. MANCEBO). N.S. V.M.
mansi
1.v.intr., *acordar de manhã; despertar do sono. - N’ mansi parmanha n’ buska
transporti pa riba n’ ka konsigui (N.M.) -. (AMANHECER). N.S. sol mansi 1;
sol-mansi 2.
2.v.intr., *passar a noite.
3.loc.adv. mansi del, *locução adverbial que significa [no dia seguinte]. - Mansi
del, kau sukuru inda, Lubu ba konki na porta di Lebri (P.B.) -. (AO
AMANHECER DE).
mansia
v.intr., *ser desigual; diferenciar-se. - No mansia suma sinku dedu di mon
(T.Dj.) -. N.F. proparoxítona.
mansianta
v.caus., *diferenciar; tornar desigual. - Deus sibi ke ki manda i mansiantanu
suma dedus di mon, si no djustaba, mundu ka na sabi djubi (J.S.) -.
mansida
1.n., *o acto de acordar; madrugada. - Mansida es mandrugada kinti, mininu
sinta na turpesa (C.deP.) -. (AMANHECIDA). N.S. mansida di sol.
2.n., * celebração festiva em honra do defunto que obriga os participantes a
passar a noite acordados; noitada. - Na mansida djintis na bibi vinhu di kadju
tok e tcami, utru dia sol mansi e mata purku (N.M.) -.
mansida di sol
1.n., *madrugada; aurora. (AMANHECIDA DO SOL). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
2.n., *leste; oriente. N.S. sin. saida di sol.
mansidon
n., *índole pacífica; serenidade. - Pa mansidon ku amor ten na metadi di tudu
djintis (L.Cat.) -. (MANSIDÃO). N.F. neol.
mansir di sol
n., *aurora. (AMANHECER DO SOL). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
mansirka
v., *ir buscar comida ou bebida em casa de amigos; andar à volta do comer dos
outros sem ser convidado; manifestar desejo no que os outros têm para comer.
- I tciga na kaminhu i panti mansirka binhu (L.S.) -.
mansirkadur
1.n., *pessoa que anda à busca de bebida ou comida em casa de amigos. N.M.
pl. mansirkaduris.
2.n., *parasita; papa-jantares. - Mansirkaduris di bida (C.V.) -.
Mansonka
n., *termo para indicar um dos cinco grupos linguísticos principais do povo
Balanta; Cunantes. (MANSONCA). N.S. V.A., sin. Kunanti.
mansu
adj., *pacífico; domesticado. - Sortiadu i kilis ki mansu, pabia e na bin iarda tera
(N.T.) -. (MANSO). N.F. neol.
manta
n., *pano grosso de lã ou de algodão que serve para cobrir o corpo. - e ditanda
se mantas riba del (N.T.) -. (MANTA).
mantampa

419
n., *verga delgada e flexível; chicote. - E toma mantampa e sutal e sutal i kuri i
riba (T.M.) -. N.F. Temne “na-thamp”. N.S. mantampa di sera.
mantampa di sera
1.n., *espécie de palmeira, cujos ramos se utilizam no fabrico de vários tipos de
mobília, como assentos, mesas e camas. N.M. lexia complexa. N.S. V.A.
2.n., *ramo ou caule dessa espécie de palmeira. N.S. sin. kana di palmera.
mantampada
n., *vergastada; chibatada. - Sen mantampadas i ka sabi toma, ma i sabi konta
(L.A.) -. N.F. Temne “na-thamp”.
mantca 1
v.tr., *sujar; enodoar. - kil ku sai dentru di omi, el ku ta mantcal (N.T.) -.
(MANCHAR).
mantca 2
n., *nódoa; mácula, imperfeição. - I pabia des ki manda aos un dia, i ta odjadu
mantca sukuru na lua (L.S.) -. (MANCHA).
mantcadu 1
part., *enodoado; sujo. - kama di kazadu pa ka i mantcadu ku pekadu (N.T.) -.
(MANCHADO).
mantcadu 2
n., *instrumento cortante de ferro com cabo de madeira. - Mantcadu sta dja
prontu pa korta pos (N.T.) -. (MACHADO).
mantceti
n., *grande faca. (MACHETE). N.S. V.B.; (MANCHETE) significa título ou artigo
em grandes letras na primeira página do jornal.
mantcukut
n., *água suja. - I Obulun ku ta leba mantcukut di bida (H.M.) -. N.F. oxítona.
mantega
n., *substância que se obtém da nata do leite batida ou de alguns vegetais. - e
tene se pon ku mantega tudu (R95) -. (MANTEIGA).
mantenha
1.n., *saudação; cumprimento. - antis di no kombersa, mantenha di muitu bon
dia (R95) -. (deriv. QUE DEUS TE MANTENHA).
2.n., *apelido; cognome. - kuma ki bu nomi ku bu mantenha (J.L.R.) -. N.F.
decalque semântico das línguas de substrato. N.S. mantenha tem os dois
semas [apelido] e [saudação] porque a saudação africana é feita normalmente
chamando a pessoa pelo nome.
manti
1.v.tr., *conservar; sustentar; guardar. - No na pidi elis pa e kontinua manti ordi
(R95) -. (MANTER).
2.v.intr., *continuar; resistir com êxito. - grupus ke rialmenti misti manti na puder
(R98) -. (MANTER-SE).
mantimenti
n., *tempero para preparar o molho, como, por exemplo, limão, folhas de louro,
pimenta-preta e malagueta de Guiné. (deriv. MANTIMENTO). N.S. V.A., sin.
temperu.
manu
n., *irmão mais velho; cunhado. (MANO).
manual
n., *livro pequeno que contém as noções de uma ciência ou arte; compêndio. -
Kuri bu bai dan nha manual, bas di kama di bu mame (F.J.) -. (MANUAL). N.F.

420
neol.
manutenson
n., *conservação; amparo; reparação. - strada i na pidi un manutenson (R95) -.
(MANUTENÇÃO). N.F. neol.
maoista
adj., *discípulo de Mao Tsé-Tung. (MAOÍSTA). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
map
intens., *adjunto de intensidade com a função de especificar o sentido [em
cheio]. - I madja pitu map -. N.S. V.A.
mapa
n., *representação plana e à escala de um objecto; carta geográfica ou celeste.
- mapas di kurpu umanu (Cecomes) -. (MAPA). N.F. neol.
mar
n., *massa extensa de água salgada; oceano. - E ku manda sapu fusi di mar i
ba sinta na fonti (T.M.) -. (MAR). N.S. aguia di mar; mar-fria; mar-kalma; roda
di mar.
Mar Burmedju
n., *o mar que separa a África da Arábia. - I e Moises ku tira pobu fora, ku fasi
milagris na tera di Edjitu, na Mar Burmedju, pa kuarenta anu (N.T.) -. (MAR
VERMELHO). N.M. lexia composta.
mar-fria
n., *bonança. (deriv. O MAR ESFRIA). N.F. náut. N.M. lexia composta. N.S.
V.B.
mar-kalma
n., *bonança. (deriv. O MAR ACALMA). N.M. lexia composta. N.S. V.B.
mara
1.v.tr., *ligar; atar com cordas. - Matu ku bu ka fiansa nel, la ku bu ta otca korda
di mara lenha (L.A.) -. (AMARRAR). N.S. mara don; mara panu; mara tesu.
2.v.tr., *envolver; embrulhar; pôr. - i toma lensu i mara kabesa (N.M.) -. N.S.
mara tcifri.
3.v.tr., *capturar; aprisionar. - Tuga manda panha mindjeris, panha omi, manda
mara, suta konta-konta (C.P.) -.
4.v.tr., *segurar. - Negado mara korajen, obi ke ku n’ na bin kontau (Cecomes) -
.
mara don
coloc., *vestir luto; pôr luto. (AMARRAR O DÓ). N.S. V.M.
mara no
coloc., *fazer um nó. (deriv. MARAR UM NÓ). N.S. V.M.
mara panu
coloc., *vestir a própria namorada com um pano comprido como sinal de
desfloramento; tirar a virgindade. - N’ maradu panu (P.B.) -. (deriv. AMARRAR
O PANO). N.S. sin. bisti badjuda; sin. korta linha; as donzelas da Guiné
vestiam um pano curto, acima dos joelhos, como símbolo da virgindade e
começavam a vestir um pano comprido só depois do matrimónio (P.Bull).
mara tcifri
coloc., *preparar um amuleto fabricado com corno de animal. - I ka ten di mara
tcifri ku ka tene masiti (L.S.) -. (deriv. AMARRAR UM CHIFRE).
mara tesu
coloc., *atar ou segurar com força. - Lebri i maral tesu nin i ka pudi fala nada
(R95) -. (deriv. AMARRAR TESO).

421
marabu
n., *asceta muçulmano. (MARABUTO). N.F. oxítona. N.S. V.B.
maradu
part., *ligado; aprisionado. - bo na odja un burusinhu maradu (N.T.) -.
(AMARRADO).
maradura
1.n., *feixe; conjunto de coisas ligadas. - maradura di lenha (T.M.) -.
(AMARRADURA).
2.n., *atacador de sapatos; cordão. - i mbaransa ku maradura di sapatu (E.D.) -.
marakudja
n., *fruto do arbusto trepador da família das Passifloráceas. (MARACUJÁ). N.F.
oxítona. N.S. V.B., n.v. da planta: “Passiflora quadrangularis”.
maranha
n., *intriga; assunto pouco claro. - Anton pa mata elis i fasi tudu kil maranhas i
ka konsigui (A.P.) -. (MARANHA). N.F. neol.
marcha 1
v.intr., *andar; caminhar a passo de marcha; progredir. - Bu marcha na mar ku
kabalus: maron lanta ku forsa, iagu na sukuma (Igr.I.) -. (MARCHAR). N.F.
neol.
marcha 2
n., *acção de marchar; progresso. - Ma kila tudu ka para marcha di no luta
(C.P.) -. (MARCHA). N.F. neol.
marcha a re
1.n., *mudança na caixa de velocidade que permite ao veículo de recuar;
marcha atrás. (MARCHA RÉ). N.F. neol. N.M. lexia complexa. N.S. RÉ indica a
parte do navio que vai da popa ao mastro principal.
2.loc.adv., *atrás; na retaguarda. N.S. V.B.
mare
n., *fluxo e refluxo periódico das águas do mar. - Manera ke piskaduris ta pera
mare, asin tambe ke n’ ta pera dia di riba (C.S.) -. (MARÉ). N.F. oxítona. N.S.
kontra-mare.
marfin
n., *substância rija que entra na formação dos dentes; dente de elefante, de
hipopótamo e de alguns outros animais. - tudu kusa di marfin ku di madera karu
(N.T.) -. (MARFIM).
maridu
n., *esposo. - Maridu ku si mindjer (N.T.) -. (MARIDO). N.F. neol.
marinheru
n., *homem do mar que serve nas manobras das embarcações; marítimo;
soldado de armada. - Si e marinherus ka fika na barku, bo ka na pudi salba
(N.T.) -. (MARINHEIRO). N.F. mandinheru.
marisku
n., *todos os crustáceos e moluscos marinhos comestíveis. (MARISCO). N.S.
V.B.
marka 1
1.v.tr., *pôr marca em; ser marcante por. - no ka pudi ka mensiona nomis di
djintis ki marka istoria (R98) -. (MARCAR).
2.v.tr., *fixar; notar; anotar. - rapas marka dia di kasamenti (F.M.) -.
marka 2
n., *traço; sinal; vestígio. - no pui marka di selus na testa di servus di no Deus

422
(N.T.) -. (MARCA).
markadu
1.part., *assinalado com marca; fixado; anotado. - terenu sta markadu (P.dosS.)
-. (MARCADO).
2.part., *ferido; determinado. - Ezudu i fin di sufrimentu di un povu, markadu pa
katiberasku na Edjitu (L.S.) -.
markardesa
1.n., **qualidade de malcriado; má educação; acto de malcriado. - No mininus
ka sibi ke ki liberdadi e ta kunfundil ku markardesa (C.V.) -. (MALCRIADEZ).
N.F. malkriadesa.
2.n., *termo usado para indicar o acto sexual.
marlota 1
v., *ter aspecto rugoso; estar amarrotado; ter dobras ou vincos. -Ropa marlota -
. (MARLOTAR). N.S. V.A.
marlota 2
n., *dobra; ruga; vinco. - Sin mantca, sin marlota, nin kalker utru difeitu (N.T.) -.
(deriv. MARLOTA). N.S. MARLOTA designa um capote curto com capuz,
usado entre os Mouros.
marmita
n., *panela; tubo de escape do automóvel. (MARMITA). N.S. V.B.
marmori
n., *pedra calcária muito dura, que se usa em construção. - kusas di feru ku di
marmori (N.T.) -. (MÁRMORE). N.F. proparoxítona, neol.
marmulanu
*pau-ferro; madeira de dureza semelhante ao ferro e ao mármore. - i odja un po
seku ku ten nomi di marmulanu (T.M.) -. (deriv. MÁRMORE). N.S. n.v.
“Sideroxilon marmulano”.
maron
n., *elevação que forma a superfície da água agitada; mar agitado; onda
grande; vaga. - Maron na sutal pabia bentu staba kontra (N.T.) -. (deriv. MAR).
N.S. sin. onda.
marotu
adj., *malicioso; traiçoeiro; diz-se também de alguém que ofende com palavras.
- Abo marotu na boka -. (MAROTO). N.S. V.A.
Marsu
n., *terceiro mês do calendário gregoriano. - n’ bin li dia seti di Marsu (IN96) -.
(MARÇO).
martel
1.n., *instrumento que se usa para cravar pregos ou bater. - I sutal ku martel
(L.S.) -. (MARTELO).
2.n., *vinho de caju novo, ao terceiro dia de fermentação.
martir
n., *pessoa que sofre ou morre por algum ideal. - Apostolus ku martiris e
ntergal tudu se vida (L.Cat.) -. (MÁRTIR). N.F. proparoxítona, neol. N.M. pl.
martiris.
mas
1.adv., *advérbio de quantidade que significa [em maior quantidade]. - no ten
ku pera inda ki mininus kirsi, pa no pudi iabri mas (R95) -. (MAIS). N.F. ma.
N.S. fala mas; mas gosta di; mas tardi; nunka mas.
2.adv., *advérbio de quantidade utilizado na formação do superlativo relativo. -

423
Si konsentrason mas garandi sta na fera di Bande (P.dosS.) -. (MAIS).
3.adv., *advérbio de quantidade utilizado na formação do comparativo de
superioridade. - Kin ku mas djiru na tudu limarias? (L.S.) -. (MAIS).
4.n., *na Aritmética significa o sinal de adição [+]. (MAIS).
mas gosta di
coloc., *preferir. - Dona mas gosta di Linda di ki si primus pabia i ta djudalba
tciu (N.M.) -. (GOSTAR MAIS DE).
mas mindjor
adj.comp., *comparativo de bom; que é de qualidade superior; preferível; mais
vantajoso. - I mas mindjor pa pui un bokadu di iagu kada dia (Igr.I.) -. (deriv.
MAIS + MELHOR). N.S. sin. mindjor.
mas pior
adj.comp., *comparativo de mau; que é de qualidade inferior; menos vantajoso.
- Bu tornan mas pior kuma ku n’ staba (T.M.) -. (deriv. MAIS + PIOR). N.S. sin.
pior.
mas tardi
loc.adv., *depois. (MAIS TARDE). - Si bu nota mas tardi kuma simentu na findi,
bu robokal mas un bias (Igr.I.) -. N.F. neol.
masa 1
1.v.tr., *reduzir a massa, misturando farinha ou outro pó com água; misturar. -
masa simentu: uza 3 baldi di reia pa kada baldi di simentu ku un bokadu mas di
metadi di baldi di iagu (Igr.I.) -. (AMASSAR). N.S. masa lata; masa pe.
2.v.tr., *pisar; calcar. - bu na ba masa mina, purke Tuga ta sumia mina suma
ora ku bu na sumia midju na entrada di tcuba (C.P.) -.
3.v.tr., *bater os cereais para tirar a palha, ficando o grau com a casca;
debulhar. - Ka bu mara boka di turu ku sta na tarbadju di masa arus (N.T.) -.
N.S. masa é hiperónimo de AMASSAR e de PISAR.
masa 2
1.n., *pasta formada por forinha e água; mistura; argamassa. - alanu riba di
ndaimi no na iangasa masa (J.D.) -. (MASSA).
2.n., *multidão de povo. - garandi masa di populason ka ta domina Purtuguis
(MR98) -.
3.n., *dinheiro.
masa 3
n., *matéria sintética muito maleável com a qual se fazem vários objectos;
plástico.
masa arus
coloc., *tirar a palha do arroz na eira ou no campo, batendo com pauzinhos, até
ficar os grãos com a casca. - I sta skritu pa ka mara boka di turu ku na masa
arus (N.T.) -. (deriv AMASSAR O ARROZ).
masa lata
coloc., *insistir; teimar. - Binhu misti manda, sexu masan lata faran na tera di
Keia, salariu bindi borgonha (J.D.) -. (deriv. AMASSAR UMA LATA).
masa pe
coloc., *pisar; pôr o pé em; entrar na casa de alguém. - Ninguin ka osaba masa
pe na kil djiu, pabia nel i moraba manga di lubus (F.M.) -. (deriv. MAÇAR O
PÉ).
masadu
1.part., *misturado; pisado; debulhado. - Si Nha ka misti masadu, Nha ta fikaba
na kasa (C.V.) -. (AMASSADO).

424
2.part., *desprezado; desrespeitado. - Guine-Bisau pasa un indjustisa nde ke
pekaduris na masadu (R98) -. N.S. masadu é hiperónimo de AMASSADO e de
PISADO.
masadur
n., *pessoa que amassa. (AMASSADOR). N.S. V.B.
masakra
v.tr., *chacinar. - Aos un dia no na masakra no antigu kombatenti (R98) -.
(MASSACRAR). N.F. neol.
masakradu
1.part., *matado. (MASSACRADO). N.F. neol.
2.part., *oprimido. - No povu masakradu (R98) -. N.F. fig.
masakri
n., *carnificina. - Dipus di kil la no odja kil masakri di Pidjiguiti (C.P.) -.
(MASSACRE). N.F. neol.
masan
n., *fruto da macieira, planta da família das Rosáceas. (MAÇÃ). N.F. oxítona.
N.S. V.B.
masapon
n., *pessoa que fabrica pão; padeiro. (deriv. AMASSAR O PÃO). N.S. V.B., sin.
paderu.
masariku
n., *instrumento para produzir uma chama de elevada temperatura.
(MAÇARICO). N.S. V.A.
masia
v., *emagrecer. (EMACIAR). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
masiadu
part., *emagrecido. (EMACIADO). N.S. V.B.
masimu
adj.superl., *superlativo absoluto de grande; grandíssimo, que está acima de
todos. - kin ki chefi masimu di suguransa di Stadu? (R99) -. (MÁXIMO). N.F.
proparoxítona, neol.
masiti
n., *planta medicinal. - El ku manda i ka ten di mara iran di tcifri ku ka tene
masiti (L.S.) -. (MASITI). N.F. Guin. N.S. n.v. “Terminalia macroptera”.
maska
v., *mastigar sem engolir. - maska tabaku - maska arus -. (MASCAR). N.F.
neol. N.S. V.A.
maskaba
1.v.tr., *castigar; maltratar; depreciar; menoscavar. - I maskaba mininu di
kriason -. (MASCAVAR). N.F. oxítona. N.S. V.A.; P.arc. “mascabar” que
significa deteriorar.
2.v.intr., *ferir-se.
maskara
1.v.intr., (MASCARAR-SE). N.F. proparoxítona, vd. maskra 1. N.S. V.A.
2.n., - Utrus badjudas ta uza tambe maskaras pa suta rapazis, tempu di
vingansa femininu (P.dosS.) -. (MÁSCARA). N.F. proparoxítona, vd. maskra 2.
maskarada
n., *cortejo de máscaras. (MASCARADA). N.S. V.B.
maskaradu
1.part., *vestido com traje carnavalesco. (deriv. MASCARAR-SE).

425
2.n., *pessoa coberto com máscara. - maskaradus na ronka si forsa riba di
mininus i di badjudas (P.dosS.) -.
maskoti
n., *pulseira, com uma pequena chapa em que se grava o nome. - Es nha
maskoti di uru, i nha rikesa oh (R.S.) -. (deriv. MASCOTE). N.S. MASCOTE
significa pessoa, animal ou figura que traz sorte.
maskra 1
v.intr., *vestir-se de máscara. - N’ pensa tisi ki kasaku garandi ki ta maskra kel
oki i bida futseru (T.M.) -. (MASCARAR-SE). N.F. maskara 1.
maskra 2
n., *cara de papelão ou de pano; fato de entrudo. - Nunde kumpudur di maskra
bunitu? (G.F.) -. (MÁSCARA). N.F. maskara 2.
maskulinu
adj.m., *em Gramática, qualificativo do género que indica os seres de sexo
masculino. (MASCULINO). N.F. neol. N.S. V.A.
mastika
v., *triturar com os dentes. (MASTIGAR). N.S. V.B.
mastikadur
*pessoa que mastiga. (MASTIGADOR). N.S. V.B.
mastikason
n., *trituração. (MASTIGAÇÃO). N.S. V.B.
mastru
n., *haste comprida dos veleiros. - Pumba bua ku Ratu bas di si asa i bai largal
na mastru di barku (F.M.) -. (MASTRO). N.F. náut.
mata
v., *causar a morte; tirar a vida. - sarampu ta fasi danu, i pudi te mata mininu
(R95) -. (MATAR). N.S. mata-mata; mata-muskitu; mata kabesa; mata
lagartu; mata fomi; sin. asasina.
mata bariga
coloc., *esterilizar. (deriv. MATAR A BARRIGA). N.S. V.M.
mata fomi
coloc., *acabar com a fome, comendo qualquer coisa. - sol ku noti, no ta
ndjenha bida di no andjus, son pa mata fomi (N.Me.) -. (MATAR A FOME). N.S.
MATAR A FOME significa acabar com a fome e MATAR À FOME significa
matar alguém dando-lhe pouco de comer.
mata kabesa
v.pron., *suicidar-se. - si mame lambu faka kuma i na mata kabesa (N.M.) -.
(deriv. MATAR A PRÓPRIA CABEÇA).
mata lagartu
coloc., *cobrir a parte terminal do tecto. - n’ na paga pa mata lagartu di no labur
(H.M.) -.
mata-muskitu
n., *planta da família das Labiadas, muito aromática; manjerona. (deriv. MATAR
OS MOSQUITO). N.M. lexia composta. N.S. V.B.
matabitca
v., *tomar o pequeno almoço. - Bo pupara, n’ na bin matabitca ku bos la (F.J.) -.
(MATA-BICHAR).
matabitcu
n., *pequena refeição que se toma de manhã; pequeno-almoço. - Tudu dia ku
n’ lanta, n’ ta toma un matabitcu (Igr.i.) -. (MATA-BICHO). N.S. sin. pequenu-

426
almosu.
matadu
part., *morto; assassinado. - Bo jovens na matadu na guera, bo mininus na muri
di fomi! (Igr.I.) -. (deriv. MATAR).
matadur
n., *pessoa que mata; autor de morte; assassino. - I sin ki matadur i matadu
(F.M.) -. (MATADOR). N.F. neol.
mataduru
n., *lugar destinado à matança de animais que servem para a alimentação.
(MATADOURO). N.S. V.B.
matakanha
*pulga penetrante; nígua. (MATACANHA). N.S. V.B., sin. djigan.
matansa
n., *acto de matar; mortandade; massacre. - Pastru garandi bin ku si obus di
matansa (C.S.) -. (MATANÇA). N.F. neol.
matarni
1.v., *estar melhor; melhorar-se. - matarniba bu obi Kriol! (N.Me.) -.
2.v.prep., matarni na, *valer um pouco mais do que. - i matarni na si ermon
(P.B.) -. N.S. V.P.
matcon
n.aum., *aumentativo de macho. - Pabia Golias di Gati seduba un matcon (A.T.)
-. (MACHÃO).
matcu
1.n.m., *termo que se acrescenta ao nome de pessoa ou de animal para
designar o sexo masculino. - Ki dus fidju matcu e kirsi (T.M.) -. (MACHO). N.S.
ermon-matcu; fidju-matcu; matcu-mindjer.
2.adj., *forte; corajoso. - Dispus di Djon dal pasada tudu, Nhu fereru falal: Abo
propi ku i matcu (A.P.) -.
matcu-mindjer
1.n., *homem ou mulher homossexual. (deriv. MACHO MULHER). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
2.n., * homem efeminado.
matcuka
v., *esmagar; triturar; castigar. (AMACHUCAR; MACHUCAR). N.F. machuka.
N.S. V.A.
matcukadu
part., *triturado; esmagado; castigado. - kurpu matcukadu -. (MACHUCADO).
N.S. V.A.
matcundadi
1.n., *valentia; coragem. (deriv. MACHO). N.S. fasi matcundadi; mostra
matcundadi.
2.n., *genitais masculinos. - Zito i korda i nota maldadi na si matcundadi
(Cecomes) -. N.S. ant. mindjerndadi.
materia 1
n., *as coisas materiais; assunto. - Idukaduris dibi di tene kunhisimentu na e
materia (R95) -. (MATÉRIA). N.F. proparoxítona, neol.
materia 2
n., *pus. - Kura oredja ke ta fika i na sai materia (IN99) -. (MATÉRIA). N.F.
proparoxítona. N.S. sin. maldadi; sin. pus.
material

427
1.adj., *que diz respeito à matéria; formado de matéria. - Si no sumia pa bos
kusa spiritual, i ta sedu mal si no risibi di bos kusas material? (N.T.) -.
(MATERIAL). N.F. neol.
2.n., *conjunto dos objectos necessários para um trabalho. - ke ki ta falta elis i
material, no governu na ba pensa na kila, pa randja elis material di trabadju
(R95) -. N.M. pl. materialis.
materialis
n.pl., * conjuntos de objectos. - No kema si tanki no roba utrus materialis (R98)
- (MATERIAIS). N.F. material.
materialista
*pessoa partidária da doutrina que ensina o materialismo. (MATERIALISTA).
N.S. V.B.
maternu
adj., *referente à mãe. - Kuidadu di saudi maternu infantil (Igr.I.) -. (MATERNO).
N.F. neol.
mati
1.v.tr., *ser um participante activo de; presenciar; acompanhar. - tudu djinti bai
mati kil festa (A.P.) -. N.S. P.arc. “martere” que significa testemunha, derivado
do latim “martyr”.
2.v., *conhecer; testemunhar; ver. - I pudu la kuma e mati na bindi arma (R99) -
.
matimatika
n., *ciência dos números, valores e quantidades. - Kal ki disiplina ku ma gosta
del na skola? Matimatika (R95) -. (MATEMÁTICA). N.F. proparoxítona,
matmatika.
matimatiku
1.adj., *relativo à matemática; exacto. (MATEMÁTICO). N.F. proparoxítona.
2.n., *pessoa versada em matemática. - Nei, tudu manera, i na pensa sedu un
garandi matimatiku (R95) -.
matmatika
n., - No ten Matmatika, Fizika, Kimika, Portuguis (J.S.) -. (MATEMÁTICA). N.F.
proparoxítona, vd. matimatika.
matradora
n., (METRALHADORA). N.F. vd. mitralhadora. N.S. V.A.
matrikula 1
1.v.tr., *inscrever nos registos de matrícula. - i lebal pa Bisau i ba matrikulal na
skola privadu (N.M.) -. (MATRICULAR). N.F. proparoxítona, neol.
2.v.intr., *inscrever-se nos registos de matrícula. - i dibi di dadu diritu pa
mininus ke ka ten pusibilidadi pa e matrikula nel (R95) -. (MATRICULAR-SE).
matrikula 2
1.n., *inscrição numa escola. - Kuma ku matrikula ta kaba antis di i fasidu?
(R96) -. (MATRÍCULA). N.F. proparoxítona, neol.
2.n., *código de registo dos veículos automóveis; chapa de matrícula. - E fala
karu madja, i ka tene matrikula, alguin muri (R95) -. N.S. sin. tcapa.
matrikuladu
part., *registado. - na dia dozi ki bin matrikuladu dozi mininus di tris anus di
idadi (R96) -. (MATRICULADO).
matrona
n., *parteira. - Mindjer ta sta gravida, i ka ten kin ki kumpanhal, nin un
infermeru, nin un matrona (R95) -. (deriv. MATRONA). N.S. sin. partera;

428
MATRONA designa a mulher respeitável e matrona designa a mulher-parteira.
matu
1.n., *terreno inculto coberto por árvores; floresta onde crescem as palmeiras e
outras plantas exploradas pelos habitantes. - e bai matu e bai korta po di saia
(N.M.) -. (MATO). N.S. bai matu; galinha di matu; kabra di matu; matu-
fitcadu; miti matu; nhambi di matu; pumba di matu; purku di matu.
2.n., *vasto terreno cheio de árvores silvestres; floresta; bosque. - i ba kontra ku
onsa na matu (T.M.) -. (MATA). N.S. matu é hiperónimo de MATO e de MATA;
sin. matu-fitcadu.
matu-fitcadu
n., *mato cerrado; floresta; mata. - tcuba ta bin tciu son ora ki ten matu fitcadu
tciu (C.V.) -. (deriv. MATO FECHADO). N.M. lexia composta.
matusinhu
n.dim., *terreno inculto coberto por árvores isolados; mato pequeno. - Djintis ku
sta na tcon fika na un kampu largu ki ka ten niun matusinhu (T.M.) -. (deriv.
MATO).
mau
1.adj., *malvado; perigoso; nocivo. - i es un kusa muitu mau (R98) -. (MAU).
2.adj., *medíocre; lamentável. - i tambe kumunikason i di mau kondison (R95) -.
3.n., *pessoa de má índole; o mal. - Ke ki di bon ke ki di mau o ke di pior, tudu
n’ na sublinha (R98) -.
mau gustu
adj., *desgostoso; que não tem graça nenhuma. (MAU GOSTO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
mau tceru
n., *fedor. (MAU CHEIRO). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
maundadi
n., *malvadez; maldade (deriv. MAU). N.S. V.M., sin. maldadi.
maxi
n., *moda de saia comprida. N.F. paroxítona. N.S. V.B.
mbachada
1.n., *missão junto de um governo estrangeiro. - Union Nasional di artistas
santumensi apoiada pa mbachada di Israel na kil pais (R95) -. (EMBAIXADA).
N.F. imbachada.
2.n., *edifício onde o embaixador exerce as suas funções.
mbachadur
n., *representante de um Estado junto de outro Estado. - Mbachadur di Fransa
toma un limbida ku pedra na kosta (F.J.) -. (EMBAIXADOR). N.F. imbachadur.
mbala
1.v., *adormecer; acalentar. - Bibi, abo tambi, tok bu mbala (A.T.) -.
(EMBALAR).
2.v.intr., *ficar concentrado a mais numa determinada coisa, perdendo a noção
da realidade. - Mesmu na kau di servisu, alguin pudi mbala: si ten un interupson
kualker, djinti ta pucha logu i kunsa na djumbai (IN96)
mbaransa
1.v.tr., *fazer perder o equilíbrio; fazer vacilar. - santamaria di krizi ikonomika ku
finanseru ku mbaransa pes di Guine (R95) -. (BALANÇAR).
2.v.intr., *vacilar; hesitar; oscilar. - E ta mbaransa pabia e ka obidisi palabra
(N.T.) -. N.F. EMBALANÇAR; BALANÇAR. N.S. mbaransa é hiperónimo de
BALANÇAR e de EMBALANÇAR.

429
mbaria
v.intr., *sofrer estragos - Motor mbaria son, mekaniku ku panhal i pegal na mon
un bias son, i sta prontu (T.M.) -. (AVARIAR-SE). N.F. paroxítona.
2.v., *endoidecer; desorientar; estar ansioso. - Kumpadi, anton bu mbaria nan?
(M.K.) -. (AVARIAR).
mbariadu
part., *endoidecido; desorientado. (AVARIADO). N.S. V.B.
mbarianta
v.caus., *fazer endoidecer; desorientar. - Kil prumeru mbuka mbarianta lubu to
ki i ka na odja manera ku karnel na sakudi pe pa bin riba del (M.M.) -.
(AVARIAR).
mbarka
1.v.tr., *pôr no barco; meter a bordo da embarcação. - I ka torna fia disal na
Bisau i mbarkal na barku i mandal pa Bubaki (N.M.) -. (EMBARCAR). N.F. naut.
N.S. mbarka na barku; mbarka na kabalu, ant. disimbarka.
2.v.intr., *entrar no barco; entrar a bordo. - iI disa elis i torna mbarka i bai pa
utru banda (N.T.) -.
3.v.intr., *entrar no carro; subir no avião ou a uma árvore; - muitu pirigozu pa
djinti propi ki na mbarka na karu (R95) -.
mbarka na barku
v.prep., *embarcar; entrar a bordo. (deriv. EMBARCAR NO BARCO). N.M.
colocação. N.S. ant. ria di barku.
mbarka na kabalu
coloc., *cavalgar. - I tomal, i bai sin fora di tabanka, i mbarka son, kabalu ba ta
kuri, ba ta kuri (T.M.) -. (deriv. EMBARCAR EM CIMA DO CAVALO). N.S. sin.
monta na kabalu.
mbarkadu
part., *posto no barco. - Paulu mbarkadu pa Roma (N.T.) -. (EMBARCADO).
mbe!
interj., *interjeição que exprime [surpresa e dúvida] ou [espanto]; ah!. - Mbe!, es
un farfana, tris tabanka? (T.M.) -.
mbedja
v., - gosi ninguin ka na mbedjal, pabia el ku panhal, el ku na kasa nha fidju
(T.M.) -. (INVEJA). N.F. arc., vd. nveja.
mbenha
v., *dobrar e coser a extremidade de um vestido ou de um pano; abainhar. -
Alfaiati mbenha nha panu -. (EMBAINHAR). N.F. benha. N.S. V.A.
mbes
con., *preposição que significa [em lugar de]. - mbes di limpa padja n’ korta nan
kana tudu (F.M.) -. (EM VEZ DE). N.F. nves. N.S. na lugar di.
mbita
v., *apertar com corda; atar. (ABITAR) - Karnel mbita Lubu korda tok i na nhinhi
(A.P.) -. N.S. ABITA designa a peça que serve para fixar a amarra da âncora ao
navio.
mboia
v., - I na mboia: otca sol pertu mansi dja, un tera staba pertu di kil kau (L.S.) -.
(BOIAR). N.F. proparoxítona, vd. boia 1.
mbokadinhu
contr., *crase do det.art. [un] e do n. [bokadinhu]. - Mbokadinhu son, kanua
tciga na purtu (F.J.) -. (UM BOCADINHO).

430
mbokadu
1.contr., *crase det.art. [un] e do n. [bokadu]. - Kadakin ruma si mbokadu di
lichu ke i tene si diante i pui dentru di kontentor(R98) -. (UM BOCADO).
2.adv., - Ora ke na bisti e ta bisti tris saia e ta filanta ki dus di riba parsidu e ta
djusta, di bas, pretu, ta mas kumpridu mbokadu: el ke e na mara bas prumeru,
dipus e mara di metadi e mara di riba (N.M.) -.
mbon!
1.interj., *interjeição que designa [aprovação]. - Tudu kusa ku konki porta di
noti, tcoman; i falal: mbon! (T.M.) -. (BOM!). N.F. bon!.
2.con., *palavra que se repete inconscientemente na conversa ou escrita e tem
como efeito chamar a atenção para a frase seguinte; bordão. - Prontu, mbon,
es i manera di divirti di Belanafa (R98) -. (BOM). N.F. bon.
mbora
con., *conjunção subordinativa que introduz orações concessivas; apesar de;
se bem que. - I ten manga di omis ku ta pensa te gosi suma no tuturdonas,
mbora “sivilizason” tciga kuas tudu parti di mundu (Igr.I.) -. (EMBORA). N.F.
neol.
mborka
1.v.intr., *virar de fundo para o ar; cair de borco ou de boca para baixo. - I bai
dianti un bokadu i mborka ku rostu na tcon (N.T.) -. (EMBORCAR). N.S. sin.
vira.
2.v.intr., *manter os ovos a uma temperatura adequada; chocar; incubar. -
Didime na ki polon, Ganga staba la, i bota si tris obu i mborka la riba (T.M.) -.
N.S. mborka é hiperónimo de EMBORCAR e de INCUBAR.
mborkadu
part., *virado de boca para baixo. - i kai mborkadu na tcon (N.T.) -.
(EMBORCADO). N.S. sin. viradu.
mborla
v., *enganar. - Bu bin, bardadi kaladu, ku fitu di mborla (C.S.) -. (BURLAR).
mbosa
1.v., *espreitar; espiar; proteger, escondendo. (EMBUÇAR). N.S. V.B.
2.v., *envolver-se num pano ou manta.
mbosadu
part., *escondido; envolvido. - Mbosadu na koliti di Nhu Onor (R.N.) -.
(EMBUÇADO).
mbosa-mbosa
v., *ficar a um canto, tentando passar despercebido; estar suspeitoso. - Kinta
fika mbosa-mbosa (T.M.) -. (deriv. EMBUÇAR). N.M. redobro.
mboskada
n., *pequena operação ofensiva realizada de surpresa. - kantus ku kai na
mboskada i panha tiru i fika la (C.P.) -. (EMBOSCADA). N.F. mil., imboskada.
mbuka 1
v., *dar uma cabeçada. - Kil ora omi mbuka na mindjer (T.M.) -. N.F. Francês
“bouc” que significa bode ou macho de cabra.
mbuka 2
n., *pancada com a cabeça; cabeçada. - Un mbuka son ki forti sin, ku fadi mas
sinku ku na falta, i kuma? (M.M.) -. N.F. Francês “bouc”.
mbuldja
1.v.tr., *envolver em tecido ou papel; empacotar. - Otca ki tiral na krus, i
mbuldjal na un lensol (V.N.) -. (EMBRULHAR). N.F. mbuludja.

431
2.v.intr., *cobrir-se com um pano. - Lubu mbuldja na ratadjus i dita pertu di fugu
(A.P.) -. (EMBRULHAR-SE).
mbuludja
v., (EMBRULHAR). N.F. vd. mbuldja. N.S. V.A.
mbuludju
n., *pacote. - Ka bu diskisi kuma mon di mbuludju flaka dja de! (J.B.) -.
(EMBRULHO).
mburta di
loc. adv., - Nhu Falkon na ronka bariga pa bai banku ku si mburta di dona di
pasta na mon (M.M.) -. (deriv. À BRUTA). N.F. mburuta di, vd. burta di.
mburuta di
loc.adv., - Kil ora djanan mburuta di tcuba kai i na tcubi, i modja djintis (N.M.) -.
(deriv. À BURTA). N.F. mburta di, vd. burta di.
me 1
adj., *adjectivo que entra na composição de lexias compostas e que significa
[metade de um todo]. - Na kada me-ora di djumbai bu ta sibi un kusas ki abo
nunka bu ka sibiba (IN96) -. (MEIO). N.S. sin. meiu.
me 2
1.adj., *próprio. - Io, i ami me ki n’ misti partisipa nes dibati ku bo sta nel (R95) -
. (deriv. MESMO).
2.adv., *propriamente; apesar de tudo. - E kustuma me kil manera di dividi pa
rena (R96) -.
me 3
intens., - Si kontra bo bin ba ki guera, na ki teras ke bo ka kunsi, bo na bin riba
me? (A.S.) -. N.F. vd. men.
me-dia
1.n., *doze horas; a hora que separa a manhã da tarde. - n’ mbarka na praia di
skadinha parti di me-dia na kanua di remu (N.M.) -. (MEIO-DIA). N.M. lexia
composta. N.S. ant. me-noti.
2.coloc. me-dia toka, *é meio-dia.
me-noti
n., o momento que determina o fim de um dia e o começo do outro.- badja
karnaval, disna kuatru ora di tardi te me-noti (A.C.) -. (MEIA-NOITE). N.M. lexia
composta. N.S. ant. me-dia.
medi
v.intr., *temer; ter medo. - e ta medi kontau bardadi (R98) -. (deriv. MEDO).
media 1
v.tr., *ser mediador; servir de intermediário. - e djunta sforsu pa pudi media no
konflitu (R98) -. (MEDIAR). N.F. paroxítona, neol. N.S. sin. kumpu kombersa.
media 2
n., *valor mediano. - media nasional i trinta alunus pa un pursor (MR98) -.
(MÉDIA). N.F. proparoxítona, neol.
mediadur
n., *árbitro; intermediário; medianeiro. - I fasidu mediadur entri Deus ku omis
(L.Cat.) -. (MEDIADOR). N.F. neol. N.S. sin. midianeru.
medianti
con., *preposição que significa [por meio de]; atendendo a. - Omi dibi di tene
priokupason di bisti medianti si pusibilidadis (IN96) -. (MEDIANTE). N.F. neol.
medianu
adj., *o que está no meio. (MEDIANO). N.S. V.B.

432
medika
n.f., - Junta Medika (R95) -. (MÉDICA). N.F. proparoxítona, vd. mediku.
medikamentu
n., *curativo; remédio. - I ka ten medikamentu ku pudi kaba ku kil tcaga la,
purke mas bu pui kualker medikamentu, fosforu na penetra son (C.P.) -.
(MEDICAMENTO). N.F. neol. N.S. sin. kurativu; sin. mesinhu.
medikason
n., *curativo. (MEDICAÇÃO). N.S. V.B., sin. kuratibu.
mediku
n., *que exerce a medicina. - Ba ospital bu lebal, mediku i ba djubiu mininu
(R95) -. (MÉDICO). N.F. proparoxítona. N.S. sin. dutur.
medisina
n., *ciência que estuda os meios de curar e prevenir as doenças. - i na funsiona
na Bisau un skola di medisina (P.dosS.) -. (MEDICINA). N.F. neol.
medita
v., *reflectir profundamente; estabelecer mentalmente uma relação com Deus. -
komunidadi ki ta medita palabra di Deus (L.S.) -. (MEDITAR). N.F. neol.
meditason
n., *concentração mental e reflexão; contemplação. - Djubi tan kantigas di
meditason (L.Cat.) -. (MEDITAÇÃO).
mediteraniu
n., *que está no meio de terras; mar continental. - Mar Mediteraniu (R95) -.
(MEDITERRÂNEO). N.F. proparoxítona.
mediu
adj., *que está no meio; mediano. - e panha bolsa pa tira kursu mediu (IN96) -.
(MÉDIO). N.F. proparoxítona, neol.
medu
n., *sentimento de grande inquietação; susto; receio. - N’ ta sinti medu di bu
negan (Dj.) -. (MEDO). N.F. neol. N.S. miti medu.
medunhu
adj., *que causa medo; terrível. - Sida i un duensa medunhu ku ten na Guine-
Bisau (Cecomes) -. (MEDONHO).
megafoni
n., *instrumento para amplificar e dirigir o som; altifalante. - megafoni ki no
teneba i iera dus megafoni (R95) -. (MEGAFONE). N.S. sin. altufalanti.
meia
n., *peça de vestuário que cobre o pé e a perna; peúga. - e kalsa meia ku
sapatu (N.M.) -. (MEIA). N.S. bola di meia.
meiu
1.adj., *que significa metade. - Maria toma meiu kilu di pomada karu, di nardu
puru, i unta Jesus na pe (N.T.) -. (MEIO). N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin. me
1; meiu-ambienti.
2.n., *metade. - i eraba un pes i meiu (IN84) -. N.S. sin. metadi.
3.n., *recursos; fortuna. - Bu ten ku dal meiu di transporti (C.P.) -. con., pur
meiu di, (POR MEIO DE). N.F. vd. pur meiu di.
meiu-ambienti
n., *natureza e tudo e todos aqueles que nos rodeiam. - Meiu-ambienti i un kau
ki anos tudu no ta ba nkontra, nde ku no ta anda, i ambienti ta favurisinu
kondisons ku saudi (R95) -. N.F. neol. N.M. lexia composta. N.S. sin. ambienti.
mekaniku

433
n., *perito em mecânica. - No tene manga di mekaniku li na Guine (IN96) -.
(MECÂNICO). N.F. proparoxítona, neol.
mekanismu
n., *processo; combinação de meios. - mekanismus di atuason, sedu manera di
tarbadja di governu, i dibi di dimokratizadu (R96) -. (MECANISMO). N.F. neol.
mel
n., *substância que as abelhas produzem. - Un dia e ruma pa e bai tira mel ki
staba na kumbu di un palmera ki kai (F.M.) -. (MEL).
mela
v.intr., *ser doce. - na bu boka i na mela suma mel (N.T.) -. (MELAR). N.S.
mela tcut; mela é o equivalente de MELAR, v.intr., e melanta é o equivalente
de MELAR, v.tr.
mela tcut
coloc., *ser muito doce. (deriv. MELAR). N.F. vd. tcut. N.S. V.A.
meladu
part., *que é doce como o mel. - bo bibi kusa meladu (Igr.I.) -. (MELADO).
melansia
n., *fruto da melancia ou melancieira da família das Cucurbitáceas.
(MELANCIA). N.F. paroxítona. N.S. V.B., n.v. “Cucumis citrullus”.
melanta
v.caus., *adoçar; açucarar. (deriv. MELAR). N.S. V.A., melanta é o equivalente
de MELAR, v.tr., e mela é o equivalente de MELAR, v.intr.
melga
n., *espécie de mosquito, muito pequeno. (MELGA). N.S. V.B.
melmelada
n., *doce de marmelo. (MARMELADA). N.S. V.A.
melmelu
n., *fruto do marmeleiro da família das Rosáceas. (MARMELO). N.S. V.A,; n.v.
da planta: “Cydonia oblonga”.
melon
n., *fruto do meloeiro da família das Cucurbitáceas. (MELÃO). N.S. V.B., n.v.
“Cucumis melo”.
membru
1.n., *parte do corpo dos vertebrados que serve para a locomoção. - Kurpu
umanu sta divididu na tris partis: kabesa, tronku, membru (N.M.) -. (MEMBRO).
2.n., *pessoa que faz parte de uma corporação; militante. - un membru di
guvernu falau kuma es kusa asin ku ten ku fasil (IN96) -.
memoria
n., *faculdade de conservar a lembrança das coisas passadas ou ausentes. -
Sugundu statistika di noventa i sinku, si nha memoria i bon, i ta faladu kuma
Bolama tene sesenta i sinku pursentu di analfabetus (MR98) -. (MEMÓRIA).
N.F. proparoxítona.
memu
adj., - Rapas tan ta fasi memu kusa (N.M.) -. N.F. vd. mesmu.
men
1.intens., *adjunto de intensidade que acrescenta ao verbo de frase
interrogativa o sema [dúvida]. - Anta algun delis ta bota men? (J.S.) -. N.F. me
3.
2.intens., *adjunto de intensidade às frases não interrogativas para exprimir
uma escolha onde não existe outra alternativa. - Ami men n’ ka na maina (J.S.)

434
-. N.S. contr. de.
menda 1
1.v.tr., *corrigir; modificar; remendar. (EMENDAR).
2.v.tr., *acrescentar; juntar. - Fidju di Deus, si bu djudan menda pon (J.D.) -.
N.S. sin. ndjudja.
menda 2
n., *acção de emendar; remendo; correcção; acréscimo. - menda ka ta fila ku ki
bistidu bedju (N.T.) -. (EMENDA). N.S. pui menda; sin. remendu.
mendadu
part., *corrigido; reparado. (EMENDADO). N.S. V.B.
mendadur
n., *reparador. (EMENDADOR). N.S. V.B.
mensajen
n., *comunicação escrita ou verbal; recado. - n’ pensa kuma n’ tciganta es
mensajen diritu pa oredja di djintis: djintis manda kabas inda, kabas ku
mandadu inda de, pa ba konta kuma e misti sinta kombersa (R98) -.
(MENSAGEM). N.F. paroxítona, neol. N.S. sin. rekadu.
mensajeru
n., *portador de mensagem. - Anos tambi no tcomadu pa sedu mensajeru di
Bon-Noba di salbason (L.S.) -. (MENSAGEIRO). N.F. neol.
mensal
adj., *relativo à cada mês; que dura um mês. - kin ki ganha dus milion aos i kin
ki na vivi un nivel mas bachu di kin ki ganhaba un trizentus pes tempu di Tuga,
mensal (IN96) -. (MENSAL). N.F. neol. N.S. sin. kada mis.
mensalidadi
n., *pensão ou ordenado que se paga cada mês; mesada. - Djintis paganu
mensalidadis skolar pa no pudi kompensa (R95) -. (MENSALIDADE). N.F. neol.
menti 1 [-menti]
suf.nom., *sufixo nominal que entra na formação de substantivos, exprimindo a
ideia de acção ou resultado, qualidade ou estado. - apontamenti - iaramenti -
kasamenti - kontentamenti - lebsimenti -. (-MENTO). N.F. mentu. N.M. sufixo
de verbos.
menti 2 [-menti]
suf.adv., *sufixo adverbial que entra na formação de advérbios de modo. -
antigamenti - infelismenti - pratikamenti - prinsipalmenti - rapidamenti -. (-
MENTE). N.M. sufixo de adjectivos.
menti 3
n., *poder intelectual de alguém; pensamento. - i ta ngana menti di djintis
nosenti (N.T.) -. (MENTE). N.F. neol.
mentolatu
n., *espécie de pomada preparada com mentol. (MENTOLADO). N.S. V.B.
mentu [-mentu]
suf.nom., - dizinvolvimentu - kunhisimentu - mindjoramentu - molisimentu -
nasimentu -. (-MENTO). N:F: neol. vd. menti 1.
menus
1.adv., *advérbio de quantidade que indica [em menor quantidade]. - Ami ki
menus di tudu pobu di Deus (N.T.) - Portuguis i lingua ofisial, ma menus di 10%
ki ta papial (P.dosS.) -. (MENOS). N.F. paroxítona. N.S. sin. ma ka.
2.con., *preposição que indica [excepto]. - Tudu djinti ku sta na tera e adoral,
menus kilis ku se nomi sta skritu desdi kunsada na libru di Karnel (N.T.) -.

435
(MENOS).
3.n., *na Aritmética significa o sinal de subtracção [-]. (MENOS).
menusa
1.v.tr., *fazer diminuir; reduzir; tornar menor. - Kaba ku moska, asin ku ta
menusa panga-bariga (Igr.I.) -. (deriv. MENOS). N.F. proparoxítona.
2.v.intr., *diminuir; perder a importância. - I pirsis pa el i kirsi, ami pa n’ menusa
(N.T.) -.
menusadu
part., *desprezado; feito menos. (deriv. MENOS). N.S. V.B.
merda
n., *porcaria. - Ai droga, o bin, nunde ki sai pa es mininu merda garandi (J.D.) -.
(MERDA). N.F. fam.
merdia
v.caus., *sujar com merda; fazer asneira. (deriv. MERDA). N.F. paroxítona, fam.
N.S. V.B.
merdus
adj., *nojento. (MERDOSO). N.F. oxítona, fam. N.S. V.B.
merenda
n., *refeição leve da tarde. (MERENDA). N.S. V.B., sin. lantce.
merengue,
n., dança originária do Haiti. (MERENGUE). N.S. V.A.
merengui
*bolo de clara de ovo e recheio. (MERENGUE). N.S. V.B.
meresi
v., - es kiston i meresi atenson (R95) -. (MERECER). N.F. proparoxítona, neol.,
vd. mersi.
meridional
adj., *austral. (MERIDIONAL). N.S. V.B.
merkadu
1.n., *lugar público onde se vendem coisas; centro de comércio; feira. - Pa
isemplu, no ta bai na merkadu di Bande, no ta odja lichu (IN96) -. (MERCADO).
N.F. neol. N.S. sin. fera.
2.n., *comércio. - merkadu livri (IN96) -.
merkaduria
n., *tudo o que se compra e se vende; objecto de comércio. - Merkadurias
importadus ta djakasi ku produtus di tera (P.dosS.) -. (MERCADORIA). N.F.
paroxítona, neol. N.S. sin. kusa ku ta bindidu.
merkuriu 1
n., *metal prateado e líquido a temperatura ordinária, cujo símbolo é [Hg]. - e na
kumpra merkuriu (IN96) -. (MERCÚRIO). N.F. proparoxítona.
merkuriu 2
n., - Djensianu azul o merkuriu i bon pa ba ta limpa tcaga ku el (Igr.I.) -. (deriv.
MERCÚRIO). N.F. vd. merkuru.
merkuru
n., *líquido anti-séptico de uso externo; mercurocromo. (deriv. MERCÚRIO).
N.F. merkuriu 2. N.S. V.A.
merma
v., *não crescer; ficar de tamanho curto. - Mininu merma -. (MERMAR). N.S.
V.A.
mermadu

436
part., *que ficou de tamanho curto. - Bedjisa fasin dobra, ami ke i ka mermadu
(O.S.) -. (MERMADO).
mermeri
v., *queixar-se; atrever-se, reagir em circunstâncias que possam causar uma
reacção contrária negativa; refilar. - Nha blanha bida lala di nhara-sikidu, nin pa
mermeri boka ka ten (O.S.) -. (deriv. MURMURAR). N.F. proparoxítona. N.S.
sin. rafila.
mersenariu
n., *pessoa que trabalha por interesse; soldado profissional que serve qualquer
exército a troco de dinheiro. - No pudi sta sertu di kuma i ka mersenariu di
Senegal o di Guine Konakri ku sta bas di ordis di Nhu Nino Vieira, ku ka tene
dja nin un koldadi rispitu des povu li, ku pudi bin difindi es no tera ku sedu tcon
di Cabral (R98) -. (MERCENÁRIO). N.F. proparoxítona, neol.
mersi
1.v.tr., *ser digno de. - Es omi i mersi pa bu fasil e fabur pabia i ama no nason
(N.T.) -. (MERECER). N.F. meresi.
2.v.tr., *ter direito a. - Asin propi ku bu mersi, abo traidur! (Igr.I.) -.
mersidur
n., *digno. - Abo i mersidur di toma libru, pa kebra si selus (N.T.) -.
(MERECEDOR).
mesa
1.n., *móvel onde se comem as refeições, se escreve, se joga; banca. - Pa
kabantada, i parsi pa ki onzi, otca i staba na mesa (N.T.) - Kuntangu ke dan oh,
tok n’ ndjua, ma se mesa mafe ta sobra (C.S.) -. (MESA). N.S. mesa-rodondu;
pui mesa; sopa mesa; tira mesa.
2.n., *órgão que dirige uma assembleia. - Obrigadu presidenti di mesa (R95) -.
mesa-rodondu
n., *debate entre especialistas, cada um com a possibilidade de intervir sobre o
assunto estabelecido. - no na fasi un mesa rodondu (R95) -. (MESA-
REDONDA). N.M. lexia composta.
mesinhu
1.n., *medicamento; remédio. - n’ bin findi lenha pa n’ ta firbi mesinhu (T.M.) -.
(MEZINHA). N.S. MEZINHA designa líquido para clíster ou remédio caseiro.
N.S. sin. medikamentu.
2.n., *amuleto; talismã. - i tene mesinhu di fasi disperta djinti ku muri (F.M.) -.
N.S. mesinhu é hiperónimo de MEZINHA, de MEDICAMENTO, e de FEITIÇO.
mesis
n., *ácaro que parasita as aves de capoeira; piolho das galinhas. N.F. oxítona.
N.S V.M.
mesmu
1.adj., *idêntico; inalterável; igual. - I ten un omi ki na konta mesmu storia dedi
1986 (P.dosS.) -. (MESMO). N.F. neol., memu.
2.adv., *exactamente; e até. - O ki no disidi gueria no na gueria mesmu (R98) -.
(MESMO).
Mesopotamia
n., *região que se encontra entre rios; antiga região dos tempos da Bíblia do
Antigo Testamento, situada entre os Tigre e Eufrátes. - Deus parsi dianti di no
pape Abraon otca ki staba inda na Mesopotamia (N.T.) -. (MESOPOTÂMIA).
N.F. proparoxítona.
mestre

437
1.n., *chefe no trabalho; mestre carpinteiro; mestre pedreiro. (MESTRE).
2.n., *professor; patrão. - Abos, mestres, bo trata bo katibus na manera djustu i
bon (N.T.) - i ka bon pa manga di bos sedu mestres (N.T.) - El ki mestre di tudu
bardadi (N.T.) -.
metadi
n., *uma das duas partes iguais ou quase iguais em que se divide o todo. - i ka
ten metadi ermondadi, o i sedu o i ka sedu (J.S.) -. (METADE). N.S. na metadi
di; sin. meiu.
metal
n., *substância simples, dotada de brilho próprio e boa condutora de calor. - pe
suma metal ku na lampra (N.T.) -. (METAL). N.F. neol.
metru
n., *unidade de comprimento. - Ridia di duzentus metrus i tadja riu te na roda di
mar (M.M.) -. (METRO).
metudu
n., *modo de proceder; processo; táctica. - mamanta i ka un metudu ku pudi
tudji mindjer pa i prenha (R96) -. (MÉTODO). N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin.
manera.
mi
pron.pess.compl.o., *forma do pronome pessoal complemento oblíquo 1ªsing.;
comigo. - Fugu falal: Bu gosta di mi? (T.M.) -. (MIM).
midalha
n., *chapa de metal que serve como condecoração; prémio. - Djinti ke nganha
midalhas ne kau li, nunde elis? (IN96) -. (MEDALHA). N.F. neol.
midi
1.v.tr., *determinar uma quantidade por meio de uma medida; calcular as
medidas. - I midi prasa ku kana (N.T.) -. (MEDIR).
2.v.tr., *moderar; avaliar refrear. - anos i opozison risponsavel, no ta midi ke ke
no na papia (R95) -.
midianeru
n., *intermediário; intercessor; mediador. - Andjus ntrega lei na mon di un
midianeru (N.T.) -. (MEDIANEIRO). N.F. neol. N.S. sin. mediadur; sin.
nogosiadur.
midida
1.n., *grandeza que serve de padrão para avaliar outras do mesmo género. -
Midida ku bo midi ku el, el ku djinti na midi bos (N.T.) -. (MEDIDA).
2.n., *decisão; precaução. - Midida di proteson, ker dizer, midida di siguransa
(R98) -.
mididu
part., *mesurado. - dizinvolvimentu di un tera ta mididu pa dizinvolvimentu di si
sistema di idukason na kil tera (R98) -. (MEDIDO).
midison
n., *avaliação. (MEDIÇÃO). N.S. V.B.
midji
v., *ajudar alguém no trabalho de pilar. - I nega midji -. N.S. V.A.
midju
n., *nome comum de várias plantas da família das gramináceas. - Purmeru n’ ta
dal papa di midju, n’ pui gustu ku mantega (R96) -. (MILHO). N.S. midju-basil;
midju-kabalu; midju-pretu; soka di midju; MILHO significa midju-basil.
midju-basil

438
n., *planta da família das gramináceas, denominado também milho americano
ou milho-rei. - papa pa mininu ku midju pretu o midju basil (H.C.) -. (MILHO
BASIL). N.M. lexia composta. N.F. guin. N.S. n.v. “Zea mays”; o termo basil
indica a sua possível introdução a partir do Brasil.
midju-kabalu
n., *planta da família das gramináceas, denominado também sorgo. (MILHO
CAVALO). N.F. guin. N.M. lexia composta. N.S. V.A., n.v. “Sorgum vulgaris”.
midju-pretu
n., *planta da família das gramináceas, denominada também milhete. - Es ku
pui ki no labra ki midju pretu ku tarda pa kusidu (C.V.) -. (MILHO PRETO). N.F.
Guin. N.M. lexia composta. N.S. n.v. “Pennisetum typhoides”.
migra
v., *deixar o país de origem para se ir estabelecer noutro. - Si alguin migra pa
no tera pa bin buska mindjoris kondison di tarbadju, pa i buskal di utru manera
(R95) -. (EMIGRAR). N.F. imigra. N.S. sin. sai di tera.
migrason
n., *saída voluntária do país natal. - Tudu es kusas i iabri kaminhus pa
migrason, ku sedu sai di bu tera pa ba buska (R96) -. (EMIGRAÇÃO). N.F.
imigrason.
migu
v., *gostar; frequentar. - Karnel bai pa un lugar ku lubu ta migu di sta nel (A.P.) -
. (deriv. AMIGO).
mikrobiu
n., *ser vivo, animal ou vegetal, não visível à vista desarmada; microorganismo.
- panga-bariga ta bin pabia di susidadi, mikrobius ta ientra atraves di bianda,
iagu o mon susu (Igr.I.) -. (MICRÓBIO). N.F. proparoxítona, neol.
mikrofoni
n., *aparelho que permite a amplificação ou a gravação de sons. - no na da
dutur Nelson mas un bias no mikrofoni (R95) -. (MICROFONE). N.F. neol.
mil
quant., *número cardinal. - Tacha di mortalidadi di mininus, ku menus di un anu
di bida, i di 140 na kada mil nasimentus (P.dosS.) -. (MIL). N.S. mil i un.
mil i un
quant., *número cardinal que significa uma grande quantidade. - Si palabras di
guera i kolisensa pronunsiadu di mil i un manera, konformu orijen di kin ki
pronunsial (P.dosS.) -. (MIL E UM).
milagri
n., *acontecimento admirável; mistério; prodígio. - Es milagri i sinal di
manifestason di sigridu di Deus (L.S.) -. (MILAGRE). N.F. neol.
miliaris
quant., *número cardinal que significa grande quantidade. - Na Afrika miliaris di
mininus ta pirdi vida nosentimenti pabia di guera (R96) -. (MILHAR;
MILHARES). N.F. paroxítona, neol.
mililitru
n., *milésima parte do litro. (MILILITRO). N.S. V.A.
milion
quant., *número cardinal; mil vezes mil; grande quantia. - un fiskal na ganha un
trizentus kuntu, valur di si kustu di vida i un milion (IN96) -. (MILHÃO).
milionariu
adj., *que possui milhões. - alguin ta pega un vinti mil dolar i tciga i dipozital na

439
banku, el na Guine-Bisau, el ki milionariu (IN96) -. (MILIONÁRIO). N.F.
proparoxítona, neol.
milisia
n., *tropa colonial; tropa de segunda linha. - i bin tciga altura ki nesesariu
riorganiza milisias armadu (C.P.) -. (MILÍCIA). N.F. proparoxítona.
militanti
n., *partidário activo; combatente. - utrus ntindi kuma elis e tene militantis tciu,
purtantu e ka pudi toma parti na koligason (IN96) -. (MILITANTE). N.F. neol.
militar
1.adj., *relativo à guerra, à milícia, às tropas. - lei di sirvisu militar obrigatoriu
(R95) -. (MILITAR). N.F. neol.
2.n., *indivíduo que faz parte das forças armadas. - militar ki ka ten saida ke ki
dibi di fasi ku arma? (R98) -.
mima
v., *acarinhar; dar mimos; amimar. - Mama, n’ didja ki tempu, ku ta mimanba pa
n’ kume (J.D.) - (MIMAR). N.S. mima é hipónimo de MIMAR, que significa
também representar por gestos.
mimadu
part., *representado por gestos. - Netus ta mimadu pa se dona suma kodes pa
se papes (J.S.) -. (MIMADO).
mimosa
n., *árvore da família das Minosáceas. (MIMOSA). N.S. V.B., n.v. “Mimosa
pudica senegalensis”.
mimu
n., *carinho. - suma mame ku ta kria si fidju ku mimu (N.T.) -. (MIMO). N.F.
neol.
mina 1
1.v., *pôr material explosivo ou minas. - N’ falaba dja kuma kin ke na mina kau i
ten ki farta guera (R98) -. (MINAR).
2.n., *desaparecer subitamente. - tabanka disaparsi, baka disaparsi, pekaduris:
el omi, kila mina, i ka odjadu djanan mas! (T.M.) -.
mina 2
1.n., *cavidade subterrânea de onde se extraem metais ou água. (MINA).
2.n., *dispositivo com carga explosiva e mecanismo detonador. - kantu ku kai
na mina, kantu mutiladu, kantu ku fika sin vista, kantu ku fika sin naris! (C.P.) -.
mina kau
1.coloc., *pôr material explosiva ou minas. - Kin ke na mina kau i ten ki farta
guera (R98) -. (deriv. MINAR O CABO). 2.coloc., *pôr obstáculos. (MINAR O
CABO). N.F. fig.
minadu
part., *diz-se de um território com minas. - No fala elis pa e toma muitu kuidadu
ku areas ke sibi kuma militaris sta li, i area ke normalmenti kunsa minadu (R98)
-. (MINADO).
minajen
n., *acção ou efeito de espalhar minas. - ali utru minajen ku fasidu na aria li di
Bisau (R98) -. (deriv. MINAR). N.F. paroxítona, neol.
minanta
v.caus., *fazer desaparecer. (deriv. MINAR). N.S. V.M.
mindjer
1.n.f., *pessoa de sexo feminino. - N’ odja un mindjer bonitu i bisti saia budjugu

440
bonitu i karga mbuludju i firma i na furta djubin (N.M.) -. (MULHER).
2.n.f., *esposa; companheira. - omi ta pabi son lugar pa si mindjer, kila ta
tarbadja kil lugar, ki arus e ta dividil (N.M.) -.
mindjer-garandi
n., *mulher velha; minha velha; matriarca. - I falal: bin kudi un mindjer garandi
na rua! (R95) -. (deriv. GRANDE MULHER). N.M. lexia composta. N.S.
mindjer-garandi é hipónimo de GRANDE MULHER que designa também a
mulher famosa; garandi mindjer designa a mulher famosa e mindjer
kumpridu designa a mulher alta.
mindjerenti
n., *alguém que gosta muito de mulheres. (MULHERENGO). N.S. V.B., sin.
mansebu.
mindjerndadi
1.n., *órgão sexual feminino; vagina. - no na pidi bos pa bo ivita di fasi korti
garandi na mindjerndadi di badjudas, pabia i pudi provoka molostrus garandi,
pirdi sangui o purblema garandi na ora di padi (Cecomes) -. (deriv. MULHER).
N.S. sin. femiandadi.
2.n. pitu di mindjerndadi, *proeminência na região pélvica da mulher; monte
de Vénus. (deriv. PEITO). N.M. lexia complexa.
mindjor
1.adj.comp., *comparativo de bom; que é de qualidade superior. - kumpra mas
baratu i produtu mindjor (P.dosS.) -. (MELHOR).
2.adv., *comparativo de bem; de modo mais perfeito. - no tera pudiba dja
mindjor pasa na buska un utru rumu (R98) -. N.S. sin. mas mindjor.
mindjora
v.tr., *tornar mais próspero; aperfeiçoar. - manera ku bu pudi mindjora fonti di
iagu na bu tabanka (igr.I.) -. (MELHORAR). N.F. vd. mindjoria 1.
mindjoramentu
n., *aperfeiçoamento; progresso. - projetu di mindjoramentu di bairus (R95) -.
(MELHORAMENTO).
mindjoria 1
1.v.tr., *tornar mais próspero; aperfeiçoar. - I un kaminhu ki na buskadu pa
mindjoria idukason na Guine (P.dosS.) -. (MELHORAR). N.F. mindjora. N.S.
ant. pioranta.
2.v.intr., *sentir alívio de saúde; tornar-se mais próspero. - ka bu priokupa ku
mi, n’ na mindjoria (Cecomes) -. N.S. ant. piora.
mindjoria 2
n., *acto ou efeito de melhorar; diminuição de doença. - Bon mindjoria, ami
lundju di bo, i pena nha mon ka iangasa kosta pa n’ didjau (J.D.) -.
(MELHORA). N.F. paroxítona.
mindjoriadu
part., *mais perfeito; corrigido. - Seti mindjeris di es tabanka tene dja fugon
mindjoriadu e ka ta gasta lenha suma ami (M.M.) -. (MELHORADO).
mineru
n., *pessoa que trabalha nas minas. (MINEIRO). N.S. V.B.
mingua
v.intr., *tornar-se menor; diminuir; decrescer. - kurpu fika i na mingua son
(Cecomes) -. (MINGUAR). N.F. proparoxítona, neol.
minguadu
part., *diminuido. (MINGUADO). N.S. V.B.

441
minhoka
n., (MINHOCA). N.F. neol., vd. manhoka. N.S. V.B.
mini
adj., *elemento de formação de palavras que significa pequenez. - e badjuda di
mini-saia nganan, i falan kuma ami son ki i misti, didime i foranu kuatru. (A.B.) -
mini-karnaval (R95) -. (MINI-).
minimu
1.adj.superl., *superlativo absoluto de pequeno; mais pequeno; mais baixo. -
salariu minimu (R95) -. (MÍNIMO). N.F. proparoxítona, neol.
2.n., *a mais pequena quantidade de uma coisa. - bu ten ke dal un minimu di
kunhisimentu (R99) -.
minina
n.f., *criança de sexo feminino; mulher nova ou adulta solteira. - i ten un tera ke
teneba kuadrus di si tera, minina di kintu anu, minina di kuartu anu di Liseu
(C.P.) -. (MENINA). N.F. mininu.
mininesa
n., *meninice; infância. - No mininesa ku mininesa di aos i ka djuntu (J.S.) -.
(MENINEZ).
mininjite
n., *doença que afecta as membranas do cérebro, denominadas meninges. - I
ten beju tambe pa ivita nes momentu di duenti ku bu sibi kuma i tene es duensa
di mininjite (R98) -. (MENINGITE). N.F. neol.
mininu
n., *criança. - Otca mininu i grandi un bokadu, si pape i ta toma siti i ba djubi di
fidju (F.M.) -. (MENINO). N.S. mininu é hiperónimo de MENINO e de MENINA;
mininu di kriason; mininu kansadu.
mininu di kriason
n., *filho ou filha entregue a uma família para receber uma educação. - n’ ta
lanta n’ dobra nha stera, mininu di kriason pega trabadju (C.S.) -. (deriv.
MININO DE CRIAÇÃO). N.M. lexia complexa. N.S. sin. kriason.
mininu kansadu
n., *diz-se de um miúdo chato ou aborrecido, que está a importunar. (deriv. O
MENINO CANSA). N.M. lexia composta. N.S. V.M.
mininusinhu
n.dim., *criança pequena. - No sibi kuma kasamenti di mininusinhu ku ka tene
kurpu inda di padi, si bu dal kasamenti tambe na un omi ku pudi sedu si dona,
kila tambi ka bali (R95) -. (MENINOZINHO). N.S. mininusinhu é hiperónimo de
MENINOZINHO e de MENINOZINHA.
ministeriu
n., *cada um dos departamentos em que se divide o poder executivo. -
ministeriu di promoson feminina (R95) -. (MINISTÉRIO). N.F. proparoxítona,
neol.
ministra
n.f., *membro de sexo feminino do Conselho de Ministros. - pa sinhora ministra
informanu (R95) -. (MINISTRA).
ministru
1.n., *membro do poder executivo que dirige um ministério. - Ami so pa
lembranta ministru kiston di strada di Mansaba-Bafata (R95) -. (MINISTRO).
N.F. neol.
2.n., *aquele que tem um cargo ou está encarregado duma função; na liturgia

442
cristã, designa a pessoa que exerce certas funções sagradas. - Ora ki tudu
fasidu, padri ku ministrus e na sai (L.Cat.) -.
ministrundadi
n., *cargo ou funções de ministro; ministrado. - Pulitikus faima par el, ke sedu
ministrundadi o utru kuru dentru di guvernu (R98) -. (deriv. MINISTRO).
minoria
n., *a parte menor; pequeno número em relação a um conjunto. - nes momentu
i minoria ki ta benefisia ku kil koldadi di situason (IN96) -. (MINORIA). N.F.
paroxítona, neol.
minsa
v., (MIJAR). N.F. vd. misa 2. N.S. V.B.
mintida
n., *afirmação contrária à verdade; engano. - ka bu konta mintida nin ka bu da
tustumunhu falsu (L.S.) -. (MENTIRA). N.F. mintira. N.S. kontadur di mintida;
sin. kafumban; ant. bardadi.
mintira
n., - nunka mas i ka torna konta mintira na si vida (L.S.) -. (MENTIRA). N.F.
neol., vd. mintida.
minutu
1.n., *medida de tempo, que corresponde à sexagésima parte da hora. - Si aos
sabura i so pa alguns minutus, amanha i pudi sedu kasabi pa restu di bu vida
(Cecomes) -. (MINUTO).
2.n., *medida de ângulo, que corresponde à sexagésima parte do grau.
miol
1.n., *cérebro; medula. (MIOLO). N.F. miolu.
2.n., *inteligência; juízo. (MIOLO).
3.n., *parte interior de certos frutos. (MIOLO). N.S. V.A.; miol é hiperónimo de
CÉREBRO, de MEDULA e de MIOLO; sin. totona.
miolu
n., - Fidju di no tera ku tene miolu dentru di kabesa pa tarbadja dritu (R98) -.
(MIOLO). N.F. neol., vd. miol.
mip
intens., *adjunto de intensidade com a função de especificar o sentido [intenso].
- sukuru mip -. N.S. V.A.
mira 1
v.tr., *fazer mira ou pontaria. - I ba murdil na pe, otca i na miraba dja Pumba
(L.S.) -. (MIRAR). N.F. neol.
mira 2
n., *perfume produzido com a planta homónima, da família das Burseráceas. -
e pursenta kusas ke tisi pa patil, uru ku insensu ku mira (N.T.) -. (MIRRA).
mis
n., *cada uma das doze partes em que se divide o ano. - Speransa di un pes pa
kada fin di mis, pa kil mininus na moransa pa ka e tcora fomi (T.Dj.) -. (MÊS).
N.M. pl. mizis.
Misa 1
n., *cerimónia eucarística com que as comunidades cristãs comemoram o
sacrifício de Cristo. - Sugunda-fera e rasa Misa di alma di Okandi, pa si alma
bai diskansa na utru mundu (N.M.) -. (MISSA). N.F. a vogal i é alta anterior-
palatal, longa.
misa 2

443
n., *urinar. - Kabra nunka i ka ta misa dianti di Lubu (L.A.) -. (MIJAR). N.F. a
vogal i é alta média-central, muito breve; minsa.
misadu
part., *urinado. (MIJADO). N.S. V.B.
misadura
n., *jacto de urina; mancha de urina; mijadela. - Bai darma misadura di mininu -.
(deriv. MIJAR). N.S. V.A.
misal
n., *livro litúrgico com as orações da Missa. - Misal festivu di kada anu (L.Cat.) -
. (MISSAL).
miserikordia
n., *compaixão; bondade; piedade; perdão. - Sortiadu i kilis ku na trata utrus ku
miserikordia, pabia e na bin odja miserikordia tambi (N.T.) -. (MISERICÓRDIA).
N.F. proparoxítona, neol.
miserikordiozu
adj., *clemente; compassivo. - N’ na sedu miserikordiozu ku se maldadi (N.T.) -.
(MISERICORDIOSO). N.F. paroxítona, neol.
misionariu
1.n., *pessoa enviada por uma comunidade cristã ou por outro grupo religioso
com o objectivo de pregar e de testemunhar a fé. - No na rogau pa misionarius
pa e nguenta tudu kanseras, pa e guarda sempri se fe (L.Cat.) -.
(MISSIONÁRIO). N.F. proparoxítona.
2.adj., *relativo à missionário. - vida misionariu (L.S.) -.
miskinha
1.v.tr., *lamentar. - Bo sinti padida e na miskinha se kansera (C.V.) -.
(AMESQUINHAR).
2.v.intr., *queixar-se. - ke ku manda bu na miskinha, bo na fala kuma bo ka tene
pon? (N.T.) -. (AMESQUINAR.SE).
miskita
n., *edifício de culto islámico. - No ta odja e na kumpu miskitas (IN96) -.
(MESQUITA).
miskitu
n., *insecto díptero, cuja picada é muito dolorosa e, às vezes, é causa de
doenças infecciosas como o paludismo ou a febre amarela. - Miskitu gosta di
kau sukuru ku tene iagu sintadu (Igr.I.) -. (MOSQUITO). N.F. muskitu.
mison
1.n., *expedição; encargo; incumbência. - ami n’ tene ke lanta pa djubi si tudu
mison i na kumpridu (C.P.) -. (MISSÃO).
2.n., *comissão diplomática; estabelecimento de Missionários. - Mison katolika
(N.M.) -.
3.n., mison di sonu, *durante o tempo colonial, estabelecimento e pessoal
responsável pelo tratamento e combate contra as doenças infecciosas. - antigu
mison di sonu (R98) -. (MISSÃO DO SONO).
mistadi
n., (AMIZADE). N.F. arc., vd. amizadi. N.S. V.B.
misteriu
n., *segredo; verdade de uma religião e de seu culto. - misteriu di Santisima
Trindadi (L.Cat.) -. (MISTÉRIO). N.F. proparoxítona.
misti
1.v.s.saux., *verbo semiauxiliar que exprime o conceito de [desejo]; desejar;

444
querer. - kin ki misti ta bai kumpra (P.dosS.) - n’ ka misti tokalba purke i ka ten
nada ofisial (R95) - I misti kontal nomi di badjuda (T.M.) -. (deriv. MISTER;
MESTER).
2.v., *desejar; ter necessidade. - Anos no misti pa no bai pa votason (R95) -
anos no misti pa legalidadi ten (R95) -. N.S. P.arc. “mester”, que significa
profissão ou necessidade: “possã conprar as cousas que ouuerê mester”
(Afonso X, Foro Real).
3.v.tr., *desejar sexualmente. - Nau, nau, nau ka bu pega nha rabada, si bu
mistin bu na konta nha mame (I.eI.) -.
mistida
1.n., *tudo o que uma pessoa deseja ou necessita; necessidade, desejo. - Arus
ki ta kuradu mistida ku el (IN84) -. (deriv. MISTER). N.S. safa mistida.
2.n., *querença; cobiça. - Mistida ta pui n’ ka sibi si sol kinti nin si kaminhu
lundju (L.A.) -.
mistidu
part., *desejado; necessitado. - Karnaval ku sedu festa ku ma mistidu pa tudu
pubis di tcon di Guine (A.C.) -. (deriv. MISTER).
mistisu
n., *indivíduo que descende de pais de raças diferentes; mulato. - Strandjerus
nin ki pretu o mistisu e ta dadu presu altu: es splorason ta odjadu na tudu feras
di Bisau (P.dosS.) -. (MESTIÇO). N.S. sin. mulatu.
mistura 1
v.tr., *juntar coisas diferentes. (MISTURAR). N.S. V.B., sin. djagasi.
mistura 2
n., *composição; mescla. - tudu dia bu dibi di modjal pa mistura pudi pega
n’utru (M.M.) -. (MISTURA).
misturadu
part., *mesclado. (MISTURADO). N.S. V.B.
misturason
n., *mênstruo; menorreia; regras menstruais. - Mamanta tudu ora, tantu di dia
suma di noti, ta atraza misturason, ku sedu i ta pui mindjer ki padida pa i tarda
pa laba lua (R96) -. (MENSTRUAÇÃO). N.F. neol. N.S. sin. laba lua (v.); odja
lua (v.).
miti
1.v.tr., *pôr; colocar. - N’ na miti nan malgueta ku limon tok i tciga (R95) -.
(METER). N.S. miti iagu; miti
medu.
2.v.intr., *envolver-se; intrometer-se. - Kal dia ki garafa miti na djugu di pedra si
ka kebra ki ba buska? (I.eI.) -. (METER-SE). N.S. miti matu.
miti boka
coloc., *intrometer-se ou ingerir-se nos negócios alheios; criticar. - Okupason di
no tera i grandi violason di prinsipiu ki ka miti boka na prublema ki ka di bu kasa
(R98) -. (METER A BOCA). N.S. sin. furanta boka.
miti iagu
coloc., *deixar entrar água; mostrar fraqueza. - es kanua ta miti iagu tciu, no ten
ke sibintil riba -. (METER ÁGUA). N.S. V.A.
miti matu
coloc., *esconder-se ou entrar na floresta. - Katcuris di tabanka kunsa ku ladra,
i kuri i miti matu (A.P.) -. (deriv. METER-SE POR DENTRO DO MATO).
miti medu

445
coloc., *causar terror; espantar. - Manera ke kil la i ta mitiba dja manga di djintis
medu (C.P.) -. (METER MEDO).
mitidu
1.part., *colocado; posto. - No na kababa tudu pa mitidu na kalabus, pa e fasi
ke ke misti (R98) -. (METIDO).
2.part., *intrometido. - Guvernu ka tene kompitensia, purke Guvernu propi sta
mitidu la (IN96) -.
mitradja
v., *disparar com uma metralhadora. (METRALHAR). N.S. V.B.
mitralhadora
n., *arma que dispara muitos projécteis num espaço de tempo brevíssimo. -
Pasiensia tene limiti, i obidu tirus gosi, duranti serka di sinku minutus, di un
mitralhadora (R98) -. (METRALHADORA). N.F. neol., matradora.
miuda
n.f., *criança pequena; moça. - utru tene mindjer na kaza, e tene un miuda ke
na ianda ku el (IN96) -. (MIÚDA). N.S. sin. miudu.
miudu
1.n., *criança. (MIÚDO).
2.adj., *muito pequeno. (MIÚDO). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
mobiliza
v., *pôr em acção; envolver, organizar tropas para acções militares. - I ba pega
mobiliza djintis di utrus tabanka i fasi guera kontra si djintis (F.M.) -.
(MOBILIZAR). N.F. neol.
mobilizason
n., *acção de mobilizar; envolvimento; conjunto de preparativos para pôr um
exército movimento. - I ten manga di papel ku no mindjer pudi toma parti nel, na
mobilizason, na saudi, na insinu (C.P.) -. (MOBILIZAÇÃO). N.F. neol.
moda
n., *uso corrente; forma actual do vestuário; voga. - Aos son boneka ki sta na
moda, mininus ka kunsi dja mas fidju dos (J.S.) -. (MODA). N.F. neol.
modelu
n., - Zanda misti sedu modelu (J.D.) -. (MODELO). N.F. neol., vd. mudelu.
modernu
adj., - mundu modernu (R95) -. (MODERNO). N.F. neol., vd. mudernu.
modja
1.v.tr., *banhar; embeber em líquido. - kin ku misti pis i ta modja rabada na iagu
(L.A.) -. (MOLHAR). N.S. modja boka.
2.v.intr., *estar humedecido; receber líquido sobre si. - Utru parti kai riba di
pedra, i nasi i seka pabia kau ka modja (N.T.) -. (MOLHAR-SE).
modja boka
coloc., *tomar ou oferecer uma pequena bebida alcoólica ou aperitivo. - si bu
misti, bu ta burin kil di modja boka (M.M.) -. (deriv. MOLHAR A BOCA).
modjadu
part., *humedecido; banhado; coberto de água. - Bibu kala, mortu na papia:
padja modjadu ku padja seku (Co.D.B.) -. (MOLHADO).
modu
n., *forma e uso particular de fazer alguma coisa; maneira. - un omi asin i un
omi bandidu, un omi ku ka tene modus di vivi ku un mindjer (IN96) -. (MODO).
N.F. neol.
moka 1

446
v.tr., *copular; ter relações sexuais. (MOCAR). N.F. fam. N.S. V.B.
moka 2
n., *máquina típica para ferver o café. (deriv. MOCA). N.S. V.B.; MOCA designa
uma cidade da Arábia.
moka-tcon
n., *nome de um pássaro de cor branca e cinzenta. (deriv. MOCAR O CHÃO).
N.M. lexia composta. N.S. V.A.; o nome deriva do hábito desse pássaro de
movimentar a cauda no chão; sin. deus ka dan mindjer
mokisi
v.caus., N.F. proparoxítona, vd. moksi. N.S. V.A.
mokoto
n., *prato feito com vísceras, fígado, cabeça e pé de cabra. N.F. oxítona. N.S.
V.M.
moksi
v.caus., *fazer que alguém se embriague. - bu na moksin -. N.F. mokisi. N.S.
V.A.
moku
1.adj., *diz-se do arroz ou outro cereal bem triturado; pilado; moído;
esfarinhado. - ki kabesa di kamaron bu pilal to ki moku (R96) -.
2.adj., *que tem a ponta quebrada ou gasta; que não é agudo; coisa mal afiada;
rombo. - Bardadi me faka di atorna ka ta moku, ma na manera di molal, bu pudi
lanha bu dedu! (A.P.) -.
3.adj., *bêbedo; estonteado; desorientado.
4.n., *bebedeira. N.S. kume moku; ruti moku.
mola 1
v., *afiar; tornar cortante; aguçar. - Sol mansi, e mola tarsadus e bai farfari arus
di Lubu tudu (F.M.) -. (AMOLAR).
mola 2
1.n., *pedra que serve para amolar objectos cortantes; pequena mó; rebolo.
(deriv. MÓ; MOLA).
2.n., *lâmina metálica dotada de elasticidade. - Kama di mola (J.D.) -. N.F. neol.
N.S. mola é hiperónimo de MÓ e de MOLA.
moladu
part., *afiado; aguçado. - i tenba tambi un faka moladu (N.T.) -. (AMOLADO).
N.S. sin. fiadu 2.
molera
n., *porção membranosa entre os ossos do crânio dos bebés; fontanela
frontoparietal; moleirinha das crianças. - Kuma ku bu pudi rapara panga-bariga
si i gravi? Molera ta kai, boka ta seku, misa ta puku (Igr.I.) -. (MOLEIRA).
molestra
v., - Ka bu mata nin molestra, bu kabesa o utrus, nin na kurpu nin na alma
(L.Cat.) -. (MOLESTAR). N.F vd. molostra.
molga
v., *modelar. (MOLDAR). N.F. neol. N.S. V.B.
moli
adj., *que cede à menor pressão; indolente; preguiçoso. - pis ki tene os moli,
suma pis-reia, kaudu, pis-berga, kasapai (N.M.) -. (MOLE). N.S. moli potok.
moli mon
coloc., *ser inconstante. - Djubin nan Djon Djon, i amonton! moli mon (C.S.) -.
(deriv. MÃO MOLE).

447
moli potok
adj.superl., *ser muito amolecido, como a lama. N.S. V.A.
molinti kurpu
coloc., (deriv. AMOLECER O CORPO). N.F. vd. molisi kurpu. N.S. V.M.
molisi
v.caus., *tornar mole; abrandar. - Bu ta molisi korson di omi (L.Cat.) -.
(AMOLECER). N.F. proparoxítona, neol.
molisi kurpu
coloc., *descontrair o corpo. (deriv. AMOLECER O CORPO). N.F.
proparoxítona, molinti kurpu. N.S. V.M.
molisimentu
n., *falta de forças físicas; enfraquecimento. - i ten duensa di molisimentu (N.T.)
-. (AMOLECIMENTO).
molongu
adj., *diz-se de pessoa preguiçosa ou indolente; molengão. (MOLENGA). N.S.
V.B.
molosta
v.tr., - para, bu na molostan (J.D.) -. (MOLESTAR). N.F. proparoxítona, vd.
molostra.
molostra
1.v.tr., *causar dano físico ou moral; ferir; maltratar. (MOLESTAR). N.F.
paroxítona, molestra; molosta. N.S. molostra risu.
2.v.intr., *ferir-se. - djintis panta mal, djintis kuri, utrus molostra, utrus e ka pudi
kuri (R98) -. (MOLESTAR-SE).
molostra risu
coloc., *causar muito dano; maltratar gravemente. - E fural tetu di si bar, pedras
di un tamanhus si panha pekadur, klaru bu na molostra risu (R95) -. (deriv.
MOLESTAR RIJO).
molostru
n., *sofrimento físico; incómodo. - i pudi provoka molostrus garandi (Cecomes) -
. (deriv. MOLÉSTIA).
momentu
n., - e na rasa na silensiu alguns momentus (L.Cat.) -. (MOMENTO). N.F. neol.,
vd. mumentu.
mon
1.n., *parte do corpo humano na extremidade do braço. - bu na odja mindjer ku
si fidju pikininu na mon (C.P.) -. (MÃO). N.S. djunta mon; dobra mon; ialsa
mon; lampada di mon; lens di mon; lus di mon; moli mon; mon direta; mon
di kaleron; mon skerda; palmu di mon; pasa ku mon; pui mon; ridia di
mon; risu mon; sana mon; tapa rostu ku mon; tcabi di mon.
2.n., *extremidade dos membros das reses de talho, depois de cortada;
membro anterior dos quadrúpedes. N.S. mon di baka; mon di timba.
3.n., *parte de um utensílio por onde este se empunha com a mão.
mon di baka
n., *prato típico. (MÃO-DE-VACA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
mon di kaleron
n., *asa de caldeirão. (deriv. MÃO DE CALDEIRÃO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.A.
mon di timba
1.n., *acto do caloteiro, ou seja de uma pessoa que pede emprestado sem a

448
intenção de restituir;. - i ba da elis santa maria di mon di timba nunde ki toma
televizons ku djeraduris, kusas ku sta na balur di sesenta milions di franku CFA
(R98) -. (deriv. A MÃO DO TIMBA). N.F. Mandinga “tìmpa” ou “tìmba” que
designa o mamífero Timba.
2.n., *arma secreta ou feitiço feito com um membro, a pata dianteira esquerda,
do urso formigueiro.
mon direta
n., *o lado direito; dextra ou destra. - i ta bati ki po na mon direta, kila ta fika i na
somna (N.M.) -. (MÃO DIREITA). N.M. lexia composta.
mon skerda
n., *o lado da sinistra. - na si mon skerda i staba Zakarias ku Mesulan (A.T.) -.
(MÃO ESQUERDA). N.M. lexia composta.
mona
1.n., *espécie de macaco; macaco mona; mono. (MONA). N.S. n.v.
“Cercopithecus mona campbelli”.
2.adj., *pessoa feia. N.S. V.B.
monarkia
n., *forma de governo em que o poder é detido por um monarca. - Edjitu torna
un monarkia kostitusional (R95) -. (MONARQUIA). N.F. paroxítona.
monda
v., *arrancar manualmente a erva daninha; capinar; limpar. - tempu di monda
tciga, djintis tudu ta baiba monda (L.S.) -. (MONDAR).
mondadu
part., *limpo; capinado. (MONDADO). N.S. V.B.
monetariu
adj., *relativo à moeda. - Fundu Monetariu Internasional (R95) -.
(MONETÁRIO). N.F. proparoxítona, neol.
monhe
n., *pulseira de borracha. N.S. V.M.
monho
n., *peixe miúdo utilizado na culinária dos Balantas. - E teneba tambi un bokadu
di monho (N.T.) -. N.F. oxítona.
moni
n., *papa de bolinha de arroz farinado e edulcorado, consumida especialmente
no mês de Ramadão para “cortar o jejum”. N.F. Mandinga “mòni” que designa
esse tipo de comida; muni 2. N.S. V.B.
monoteista
adj., *partidário do monoteísmo ou religião que admite um único Deus. - I ten kil
rilijons tantu monoteistas purtantu ku tene un deus mas dizinvolvidu (IN96) -.
(MONOTEÍSTA). N.F. paroxítona, neol.
monta
1.v.tr., *colocar sobre; cavalgar. - Lebri monta Lion, i pega korda, i pega ramu
(A.P.) -. (MONTAR). N.S. monta na kabalu.
2.v.tr., *preparar por peças; aprontar para funcionar. - Gosi li na Bisau n’ monta
dja nha siguransa tudu ladu (M.J.) -.
monta na kabalu
coloc., *cavalgar. - e djuntadu pa fasi guera pa kil ku montaba na kabalu ku si
tropas (N.T.) -. (MONTAR A CAVALO). N.S. sin. mbarka na kabalu.
montadu
1.part., *preparado; aprontado. - Kil la i un bon programa i ta montadu dritu, i ta

449
trata di bon asuntus (R77) -. (MONTADO).
2.part., *que cavalga; posto sobre. - Ali bu rei na bin pa bo, mansu, montadu na
fidjusinhu di buru (N.T.) -.
montanha
n., *monte; serra. - Dia ki nha baka preta ka subi montanha mundu ka sabi:
kaleron (J.M.B.) -. (MONTANHA). N.F. neol. N.S. sin. monti.
monti
n., *grande elevação de terreno acima do solo circunjacente. - i sibi na un monti
i sinta la (N.T.) -. (MONTE). N.F. neol. N.S. sin. montanha.
montia
v., *caçar; ir à caça no monte. - Gatu fartu ka ta montia (D.G.C.) -. (MONTEAR).
N.F. paroxítona.
montiadu
part., *caçado. - Limaria i ka son na Guine ki ta kasadu nel, i ta montiadu na
Europa, na Amerika, na Asia, na Oseania (IN96) -. (MONTEADO).
montiadur
n., *caçador. - I bin sai un montiadur ku bin bai montia na matu (T.M.) -.
(MONTEADOR).
mopi
1.v., *amolgar; mossar; amachucar. N.F. Pepel (M.deBarros). 2.v., *achatar. - I
mopi kabesa -. N.S. V.A.
mopi-mopi
1.v.tr., *amachucar. N.M. redobro. 2.v.intr., *ter muitas mossas. N.S. V.A.
mora
v.intr., *habitar; residir. - bu ka na mora na kasa di alguin sin paga renda (N.M.)
-. (MORAR).
mora djuntu
coloc., *coabitar. - e mora djuntu suma djintis ke mama (F.M.) -. (MORAR
JUNTOS).
morada
n., *casa de habitação; alojamento; domicílio. - Gosi dja Deus ten si morada na
metadi di djinti (N.T.) -. (MORADA). N.F. neol. N.S. sin. moradia.
moradia
n., *lugar onde se habita; vivenda. - Kaza di nha pape ten manga di moradias
(N.T.) -. (MORADIA). N.F. paroxítona. N.S. sin. morada.
moradur
n., *habitante. - Toka-tokas i salbason pa manga di moraduris di Bisau
(P.dosS.) -. (MORADOR). N.F. neol. N.S. sin. abitanti.
moral
1.n., *ciência dos bons costumes; conjunto dos costumes e opiniões de um
indivíduo ou grupo respeitantes o comportamento. - Bu ta distrui propri moral di
bu fidjus ke na pasa ka na ta odjau na kasa (IN96) -. (MORAL). N.F. neol.
2.adj., *referente à moral ou ética. - bon komportamentu moral (Igr.I.) -.
morangu
n., *fruto de morangueiro, da família das Rosáceas. (MORANGO). N.S. V.B.,
n.v. da planta: “Fragaria vesca”.
moransa
n., *unidade habitacional; conjunto de casas pertencente a um agregado
familiar. - Na kil moransa i ten un kasa ku dingui (A.P.) -. (deriv. MORAR).
moranta

450
v.caus., *fazer habitar; hospedar; domiciliar. - Nin si bu morantal na seti
sobradis, buli na balansa son (J.A.) -. (deriv. MORAR).
morenu
adj., *de cor um bocado escura. (MORENO). N.S. V.B.
morera
n., *árvore da família das Moráceas que produz amoras e cujas folhas são
utilizadas na alimentação do bicho-da-seda. (AMOREIRA). N.S. V.B.; n.v.
“Morus alba” (AMOREIRA BRANCA); “Morus nigra” (AMOREIRA NEGRA).
moringu
n., *bilha de barro para conservar a água fresca; moringa; moringue. - Badjuda
mitil anel na dedu i kaba i darmal iagu di si moringu, i fikal la (A.P.) -.
(MORINGO).
morna 1
1.v.tr., *tornar morno. (MORNAR).
2.v.intr., *tornar-se morno. - iagu firbintidu ku morna dja (Igr.I.) -. (AMORNAR).
morna 2
n., *cantiga; dança típica de Cabo-Verde, de carácter dolente. - Si bu misti obi
morna, suta fidju di kantadera (L.A.) -. (MORNA).
mornu
adj., *tépido. - Tudu kusa ku no na kume dibi di kusinhadu tok i kusidu, no
kumel djanan kil ora kinti o mornu (R95) -. (MORNO). N.F. neol.
mortadja
n., *lençol ou roupa fúnebre; panos e outras coisas que acompanham o
cadáver ou defunto. - djunta bu mortadjas bu bin djudanu (J.D.) -.
(MORTALHA). N.F. murtadja.
mortal
1.adj., *sujeito à morte. - kurpu mortal (N.T.) -. (MORTAL). N.F. neol.
2.adj., *que causa morte. - kuazi un dia sin, un dia nau, i ta ten asidenti mortal
(R95) -.
mortandadi
n., - baka tisidu di kau di tcur, di algun sirmonia o di mortandadi di limarias
(P.dosS.) -. (deriv. MORTE). N.F. vd. mortundadi.
morte
n., - Otca ke rei bin sibi di morte di si fidju, i manda ordi pa e prindi kil dus
ermons (L.S.) -. (MORTE). N.F. neol., vd. mortu.
mortu 1
1.n., *pessoa que morreu; cadáver; defunto. - e ta fala kuma kil avion ka ta da
firidu, el tudu bomba ke larga i son mortu ki ta fasi (C.P.) -. (MORTO). N.S. sin
dufuntu.
2.part., *que deixou de viver; que está sem movimento; inerte. - i bibi toki
kansa, i kai i fika sin suma mortu (T.M.) -. N.F. muridu.
mortu 2
n., *acto de morrer; falecimento. - Dipus di sabura mortu i ka nada (J.S.) -.
(MORTE). N.F. morte.
mortundadi
n., *número de mortes ocorridas num espaço de tempo; mortalidade. -
mortundadis na teras mas pobris i na rastanu dja pa un mundu di kasabi sin
kumpanher (R96) -. (deriv. MORTE). N.F. mortandadi.
mos
n.m., *rapaz jovem. - So pa n’ kuri, e mos nganan nan (F.J.) -. (MOÇO). N.F.

451
mosu.
mosa
n.f., *rapariga; mulher ainda nova; namorada. - i ten manga di rapazis ke ka
tene noson di risponsabilidadi i ta djulga ianda ku un, dus, tris, kuatru mosas:
kila ki fama (IN96) -. (MOÇA). N.F. neol. N.S. sin. badjuda.
Mosambikanu
1.n., *habitante de Moçambique, um dos países membro do CPLP.
(MOÇAMBICANO). N.F. neol.
2.adj., *relativo a Moçambique. - presidenti mosambikanu (R95) -.
Mosambiki
n., *um dos países da lusofonia, situado no hemisfério sudeste do continente
africano. - Ospital Tris di Agosto ta risibiba tudu firidus di guera di Angola ku di
Mosambiki (IN96) -. (MOÇAMBIQUE).
moska
n., *insecto díptero que tem por tipo a mosca doméstica e que tem numerosas
espécies. - Kil moska, o ke sinta na susudadi, e ta sai mas e bin sinta na ki
mesmu kumida (R95) -. (MOSCA). N.S. n.v. “Musca domestica”; bana-moska;
moska di seguera.
moska-brabu
n., *a mosca tsé-tsé que causa a doença-do-sono; tavão. - si ermonsinhu ta
bida moska brabu i pega si tras (T.M.) -. (deriv. MOSCA BRAVA). N.M. lexia
composta.
moska di seguera
n., *mosca cuja picada causa a doença oncocercose. (MOSCA DA
CEGUEIRA). N.M. lexia complexa. N.S. sin. uansire.
moskia
v., *diz-se das moscas que voam sobre um objecto; esvoaçar; zumbir. - Si bu
seka un pratu na un kau ki ka apropriadu pa pui ki pratu, si tempu di tcuba,
moska ke na moskia ki susudadi (IN96) -. (deriv. MOSCA). N.F. proparoxítona.
mostarda
1.n., *semente da mostardeira, planta da família das crucíferas. - Un omi toma
simenti di mostarda i sumial na orta (N.T.) -. (MOSTARDA). N.F. neol.
2.n., *molho que se prepara com farinha obtidas das sementes de mostarda.
mostas
n., *bigode. N.F. oxítona; Francês “moustache”. N.S. V.B., sin. bigodi.
mostra
1.v.tr., *pôr à vista: exibir. - Elis tambi e ta tcoma badjuda e mostra ke ki si
rapas manda (N.M.) -. (MOSTRAR). N.F. neol. N.S. mostra matcundadi.
2.v.tr., *demonstrar; provar. - No ten ke mostra Spinola kuma i ka Cabral ke i
PAIGC (C.P.) -.
3.v.intr., *revelar-se. - Populason ta mostra muitu priokupadu ku kustu di vida
(R95) -. (MOSTRAR-SE).
mostra matcundadi
coloc., *exibir a própria valentia; ser corajoso. - Kadakin na mostra matcundadi
(Dea) -. N:S: neol. N.S. sin. fasi matcundadi.
mostradu
1.part., *exposto; revelado. - suma ki mostradu na figura (Igr.I.) -.
(MOSTRADO). N.F. neol.
2.part., *provado. - manera ki lanta di mortu, i mostradu ku puder kuma el i fidju
di Deus (N.T.) -.

452
mostru
n., *pessoa muito feia; indivíduo anormal. (MONSTRO). N.S. V.B.
mosu
n., - i normal pa un mosu ianda ku un mosa (IN96) -. (MOÇO). N.F. neol., vd.
Mos.
mota
n., *veículo de duas rodas com motor; motocicleta. - i kamba riba di mota i bai
pa kil badjuda (L.S.) -. (MOTA). N.F. neol.
motivu
1.n., *causa; razão. - Tambi i konta kal ki motivu di labantamentu (R98) -.
(MOTIVO). N.F. neol.
2.n., *ocasião; pretexto. - I ka ten nin un motivu ku no pudi da pa djustifika e
barudju (N.T.) -.
motor
n., - I ten tambi transporti di mar ki ta fasidu pa kanuas ku motor i sin motor
(P.dosS.) -. (MOTOR). N.F. neol., vd. mutur.
motorista
n., *pessoa que dirige um motor. (MOTORISTA). N.S. V.B.
movel
1.n., *peça de mobília. (MÓVEL). N.F. paroxítona.
2.adj., *volúvel. (MÓVEL). N.S. V.B.
movimenta
v., - Na Bo no ta vivi, no ta movimenta, no izisti (L.Cat.) -. (MOVIMENTAR).
N.F. neol., vd. muvimenta.
movimentu
n., - Bu dibi di sta sempri na movimentu (C.P.) -. (MOVIMENTO). N.F. neol., vd.
muvimentu.
mpadjadu
part., *enchido de palha; revestido de palha. (EMPALHADO). N.S. V.B.
mpakota
v.tr., *fazer pacotes. (EMPACOTAR). N.S. V.B.
mpakotadu
part., *enfardado; posto em pacote. (EMPACOTADO). N.S. V.B.
mparia
n., *placenta; cordão umbilical. - Madri rapati kal ki mparia, kal ki fidju (R.N.) -.
(deriv. PARIR). N.F. proparoxítona.
mpasma
v., *espantar; ficar pasmado ou admirado. - tubaron ta pasma ora ku Sareia sai
na mar (D.N.) -. (PASMAR).
mpasmadu
part., *espantado; admirado. - djintis tudu rabida e na djubi mpasmadu manera
ku Lebri monta riba di Lion (A.P.) -. (PASMADO).
mpata
v., *igualar; acabar um desafio sem vencedores. (EMPATAR). N.F. impata.
N.S. V.B.
mpatadu
1.part., *igualado. (EMPATADO).
2.part., *parado. - No fika mpatadu ne tera li (IN96) -.
mpati
n., *igualdade. (EMPATE). N.S. V.B.

453
mpenhu
n., *ardor; interesse. - I un kusa ku n’ buska fasi ku mpenhu (N.T.) -.
(EMPENHO). N.F. impenhu.
mpeta
v., *corromper com dádivas; subornar. - nin i ka kunsi propi manera di mpeta
(L.Cat.) -. (PEITAR).
mpidi
v., - ninguin ka pudi mpidi izistensia di bideras (IN96) -. (IMPEDIR). N.F. vd.
impidi.
mpididu
part., *impossibilitado. (IMPEDIDO). N.S. V.B., sin. tudjidu.
mpidimentu
n., *obstáculo; dificuldade. - no saporta tudu pa ka no pui mpidimentu na Bon
Noba di Kristu (N.T.) -. (IMPEDIMENTO).
mpina
v., *inclinar-se; entortar. - Otca i na tcora, i mpina, i djimpini na koba, i odja dus
andjus bistidu di branku (N.T.) -. (EMPENAR). N.S. mpina é hipónimo de
EMPENAR, que significa também cobrir de penas, cujo equivalente é bisti
pena; o outro verbo EMPINAR significa erguer-se, como, por exemplo, a
maneira de o cavalo se levantar sobre as patas traseiras; mpina kabesa; sin.
unhi.
mpina kabesa
coloc., *baixar a testa; gesto ritual que significa reconhecer o próprio erro ou
sentir vergonha. - N’ na mpina kabesa n’ pega kuri (L.S.) -. (deriv. EMPENAR A
CABEÇA).
mpinadu
part., *inclinado; entortado. - E fika mpinadu ku kabesa na mon (F.M.) -.
(EMPENADO). N.S. o outro part. EMPINADO significa erguido a pino.
mpinha
v., *dar em penhor; interessar; obrigar. - No na mpinha no lugaris, no ortas di
uva ku no kasas pa no pudi randja arus ne tempu di fomi (A.T.) -.
(EMPENHAR). N.F. impinha.
mpinhu
n., *penhor; garantia; promessa. - no tene desdi gosi mpinhu di vida ke na bin
(L.Cat.) -. (deriv. EMPENHO).
mpintcu
n., *espécie de doença da pele. - mankus na ianda, djinti ku ten mpintcu na
kuradu, surdus na obi (N.T.) -. (IMPIGEM). N.F. impintcu. N.S. impintcu-
burmedju; impintcu-pretu.
mpintcu-burmedju
n., *lepra. - es sarna sin, mpintcu pretu ku es mpintcu burmedju, n’ ta kural ma
so ku mesinhu di po (IN99) -. (deriv. IMPIGEM VERMELHA ). N.M. lexia
composta. N.S. sin. lepra.
mpintcu-pretu
n., *herpes. - Mesinhu ku n’ ta kura ku mininu mpintcu pretu ku mpintcu
burmedju, tudu sta na matu (IN99) -. (deriv. IMPIGEM PRETA). N.M. lexia
composta.
mpolma
v., *estar inflamado; inchar. - si bu tcutci baguera, kurpu ta mpolma (R.N.) -.
(deriv. EMPOLMAR).

454
mpolmadura
n., *bolha; empola. (deriv. EMPOLMAR). N.S. V.M.
mporta
1.v., *comprar um produto ou mercadoria no estrangeiro e trazê-lo no próprio
país. (IMPORTAR). N.F. importa. N.S. ant. sporta.
2.v.intr., *interessar; valer; convir; dar valor. - Mpregadu ta kuri pabia el i
mpregadu son, i ka ta mporta ku karnel (N.T.) -.
mposta
v.tr., *empenhar; fazer aposta de. (APOSTAR). N.S. V.B.
mpostadu
part., *colocado. (APOSTADO). N.S. V.B.
mprega
v., - alguin bin ku vinti mil dolar i mpregal i konsigui sai ku oitusentus mil dolar
(IN96) -. (EMPREGAR). N.F. vd. imprega.
mpregadu
n., *servente; funcionário de uma loja; criado. - Ki nogos ta da garandi lukru pa
mpregadus (N.T.) -. (EMPREGADO).
mpregadur
n., *patrão. (EMPREGADOR). N.S. V.B.
mpulma
v., *fazer o inquérito; furtar informações com destreza. - Bo na mpulma anti di
bos aserka de kusa ku n’ fala bos (N.T.) -. (deriv. EMPALMAR).
mpulma-mpulma
n., *continuar a fazer inquéritos ou pedir informações por todos os lados. -
Garandis di bairu bedju na mpulma-mpulma (G.F.) -. (deriv. EMPALMAR). N.M.
redobro.
mpura
v., *impelir com violência. (EMPURRAR). N.S. V.B., sin. pintca.
mpustu
n., *contribuição monetária ao estado sobre rendimentos; taxa; tributo. - Tomal,
bu paga mpustu pa mi ku bo (N.T.) -. (IMPOSTO). N.F. impustu.
mpustur
1.adj., *atrevido; arrogante. (IMPOSTOR). N.F. impustur. N.S. V.A.
2.adj., *vaidoso.
mpusturasku
n., *impostura; bazófia; vaidade; presunção. - Dipus di kil dia ki pis fasi
mpusturasku dianti di Deus, pa mostra kuma i pudi, omi pasa i ta piska elis
(L.S.) -. (IMPOSTURICE).
mubilia
n., *objectos móveis com que se adornam e guarnecem as casas; mobiliário. - I
na mostra bos un sala garandi ku mubilia na purmeru andar (N.T.) -.
(MOBÍLIA). N.F. proparoxítona, neol.
muchila
n., *saco que se transporta às costas; alforge. - bu lambu bu muchila suma kil
tropa lambu si muchila, bu pega si tras (C.P.) -. (MOCHILA).
muchu
n., *assento, redondo ou quadrado, sem encosto. (MOCHO). N.S. V.A., sin.
banku.
muda
1.v.tr., - tenta muda linha di frenti (R98) -. (MUDAR). N.F. neol. vd. mundanta.

455
2.v.intr., *deslocar-se. - I muda es anu pa djiu di Orangu (M.M.) -. (MUDAR).
N.F. neol., vd. munda.
mudadu
part., - kantu bias ku parajen ta mudadu? (R95) -. (MUDADO). N.F. neol., vd.
mundantadu.
mudansa
n., *deslocação; alteração. - na spasu di oitu o novi anu i ka ten grandi
mudansas (MR98) -. (MUDANÇA). N.F. neol.
mudelu
n., *exemplo; norma. - Si resureson i mudelu di no resureson na kabantada di
mundu (L.S.) -. (MODELO). N.F. modelu.
mudernu
adj., *actual; recente. - na tempus mudernus (R95) -. (MODERNO). N.F.
modernu.
mudju
n., *condimento líquido com carne, peixe ou outras substâncias, que serve
como acompanhamento do alimento base, arroz ou milho. - Un dia kil
tarbadjaduris kusinha bon rasa di bianda ku mudju (F.M.) -. (MOLHO). N.S.
MOLHO [o] fechada é o equivalente de mudju e MOLHO [o] aberta significa
feixe.
mudu
1.adj., *o que não fala. - I na papia ku elis ku sinal ma i fika mudu (N.T.) -.
(MUDO).
2.n., *indivíduo que, por defeito orgânico, não pode falar. - Multidon di djinti e
fika dimiradu pa odja mudus na papia (N.T.) -.
mueda
n., *peça de dinheiro, geralmente metálica. - I ruma pa paga elis un mueda di
prata pa un dia di tarbadju (N.T.) -. (MOEDA). N.F. paroxítona, neol.
muela
n., *a primeira parte do estômago das aves; proventrículo. - bu ta suta muela
purke i ta riju (R96) -. (MOELA).
mufuna
1.v.tr., *causar desgraça. - bu kontal pa i para e kusa, pabia un dia i na bin
mufunanu (T.M.) -. (AMOFINAR). N.F. proparoxítona.
2.v.intr., *encontrar desgraça; arruinar-se. - Santcu i tciga i ka sugura dja, i
mufuna (T.M.) -. (AMOFINAR-SE).
mufunadu
part., *indivíduo que causa o encontra desgraça; desgraçado; azarento. - Tiu, ki
mufunadus torna riba mas (M.J.) -. (AMOFINADO).
mufunesa
n., *má sorte; desgosto; azar; desastre; infelicidade. - asin ninguin mas ka na
sta na kasabi, nin na duensa, nin na mufunesa (L.Cat.) -. (MOFINA).
mui
1.v.tr., *triturar. (MOER).
2.v.intr., *diluir; derreter. - I na toma sal i pui dentru di iagu di tceben i michil tok
sal mui tudu (N.M.) -.
muidu
part., *triturado; diluído. (MOÍDO). N.F. paroxítona. N.S. V.A.
muinhu
n., *engenho de moer. - i ialsa un pedra, garandi suma di muinhu, i botal na mar

456
(N.T.) -. (MOINHO). N.F. paroxítona, neol.
muita
adj.f., - un abrasu di muita korajen pabia djustisa pertu dja dentru di no tera
(R98) -. (MUITA). N.F. proparoxítona, vd. muitu.
muitu
1.adv., *advérbio de quantidade que indica [em excesso], utilizado também na
formação do superlativo absoluto; com intensidade. - I muitu bonitu ora ki no
obi kriansas na kanta - Ratu risibil muitu kontenti (L.S.)- muitu ben (R95) -.
(MUITO). N.F. mutu.
2.quant., *adjectivo indefinido que significa [em grande quantidade]. - purke no
floresta na sufri muitu, i na sufri muitu splorason (IN96) -. (MUITO). N.F. muita,
adj.f.
muitu bon!
loc.interj., *interjeição que exprime [aplauso]; bem!. (deriv. MUITO BEM). N.S.
V.A.
muitu-muitu
adj., *superlativo absoluto de muito; muitíssimo. - i un figura muitu-muitu
ingrasadu (R95) -. (deiv. MUITO). N.M. redobro.
muku
n., *secreção das mucosas. (MUCO). N.F. neol. N.S. V.B., sin. ranhu.
mukur-mukur
loc.adv., *em segredo; sem que se saiba. - Aos i dia di mukur-mukur pa tok sol
mansi (O.S.) -. N.M. redobro.
mukutia
v., *bater alguém. N.F. paroxítona. N.S. V.M.
mula
n., *doença venérea; adenite inguinal venérea. - mula, kila ami, si n’ odja si
dunu, n’ pudi kural pa i san (IN99) -. (MULA). N.F. neol. N.S. MULA, que
designa a doença venérea, faz parte da linguagem gíria ou calão.
mulata
n.f., *mestiça. (MULATA). N.S. V.B.
mulatu
n., *indivíduo que descende de pai branco e mãe negra e vice-versa; mestiço.
(MULATO). N.S. V.B., sin. mistisu.
multa 1
v., *aplicar uma pena pecuniária ou de outro género. (MULTAR). N.S. V.A.
multa 2
n., *pena pecuniária; castigo; coima. - i na aplikadu si multa, konsuanti artigu
desimu kuartu di kodigu di strada ta fala (R95) -. (MULTA).
multadu
part., *castigado com multa. - nha karu multadu, nha karta robadu na
brinkadera (R95) -. (MULTADO).
multidon
n., *grande número de pessoas ou de coisas. - Garandi multidon na bai si tras
(N.T.) -. (MULTIDÃO). N.F. neol.
multilateral
adj., *que diz respeito ao envolvimento de várias partes. - koperason bilateral,
multilateral (R95) -. (MULTILATERAL). N.F. neol.
multiplika
1.v.tr., *aumentar o número; ampliar. - vontadi di multiplika frutus di bu amor

457
(L.Cat.) -. (MULTIPLICAR). N.F. neol.
2.v.intr., *aumentar em número; reproduzir-se. - no bin pa mundu pa no kaza no
multiplika (IN96) -. (MULTIPLICAR-SE).
3.v.intr., *efectuar a operação de multiplicação. N.S. sin. dobra kantu bias.
multiplikason
1.n., *acto ou efeito de multiplicar; aumento. - milagri di multiplikason di pons
(L.S.) -. (MULTIPLICAÇÃO).
2.n., *uma das quatro operações aritméticas de base.
mulu
n., *mamífero ungulado perissodáctilo, resultante do cruzamento de burro com
égua ou de cavalo com burra; muar. - E teneba 736 kabalu, 245 mulu, 435
kamelu ku 6.720 buru (A.T.) -. (MULO). N.F. neol.
mumentu
1.n., *instante; pouca duração. - Na un mumentu li, kabesa na durba, kila tudu
no pudi kura (IN99) -. (MOMENTO). N.F. momentu.
2.n., *tempo ou ocasião. - so na mumentu ki ten un komisiu pulitiku, la ki
konjuntu kunsa dadu si importansia (IN96) -.
munda
1.v.intr., *deslocar-se. - i munda pa utru ladu di kil tera (L.S.) -. (MUDAR). N.F.
muda.
2.v.intr., *transformar-se.
mundanta
1.v.caus., *levar de um lugar para outro; deslocar. - Kontra e djanta, e bai ba
mundanta elis tudu e da elis iagu (T.M.) -. (deriv. MUDAR). N.F. muda.
2.v.caus., *transformar. - I na mundanta kustumus ku Moises danu (N.T.) -.
mundantadu
1.part.caus., *deslocado. - iardansa di saserdoti mundantadu pa utru djorson
(N.T.) -. (deriv. MUDAR).
2.part.caus., *transformado. - lei ten ku mundantadu tambi (N.T.) -.
mundial
adj., *universal; internacional. - Banku mundial (R95) -. (MUNDIAL). N.F. neol.
mundu 1
1.v., *pegar com força; começar a executar; juntar-se; reunir-se. - amigu di
onsa su bin odja na badja ku un pe, mundul tambe djuntu ku nos (J.D.) -. N.F.
Mandinga “móndi” que significa fazer pressão, neste caso, com os pés que
andam depressa. N.S. mundu kaminhu.
2.v., *modelar em forma de bola. - i pui nhambi di matu na pilon i pilal tok i
moku, ora ki moku i tiral i mundul (N.M.) -. N.F. Mandinga “móndi” que significa
espremer ou fazer pressão.
mundu 2
n., *comida ou outra substância modelada em forma de bola; punhado. - i pui
nhambi di matu na pilon i pilal tok i moku, ora ki moku i tiral i mundul, mundus
djustadu (N.M.) -. N.F. Mandinga “mòndo” que significa punhado de comida.
N.S. mundu di bianda.
mundu 3
n., *tudo o que existe; Universo; todas as pessoas. - Cabral ta falanuba kuma
pekadur ma buru ku ten na mundu, i kil ku pensa kuma i pudi sibi sin i ka sina
(C.P.) -. (MUNDO). N.S. mundu di aos; utru mundu; sin. universu.
mundu di aos
n., *hoje; o mundo em que estamos; neste momento. - Na mundu di aos, kin ki

458
ten kabesa ta safa, pabia di si djiresa (J.S.) -. (O MUNDO DE HOJE). N.S. sin.
aos.
mundu di bianda
n., *punhado de comida. (deriv. MONDO DE VIANDA). N.F. vd. mundu 2. N.S.
V.A., sin. kadjiki.
mundu kaminhu
coloc., *seguir resolutamente o caminho; partir com pressa, quase abalando o
solo; lançar-se a caminho. - ora ku ora di kume tciga, i ta mundu kaminhu i bai
kume nunde si kumpanheris (A.P.) -. N.F. Mandinga “móndi”. N.S. “e’ mondô
caminho” (M.deBarros).
mundu suku
coloc., *juntar os dedos; fechar o punho para dar socos. N.F. Mandinga
“móndi”. N.S. V.A.
munduntu
v.caus., *modelar na mão em forma de bola. - I munduntun un mon di bianda -.
N.F. Mandinga “móndi”. N.S. V.A.
mungut
n., *pedaço de madeira; o resto de uma árvore. N.F. oxítona, Mandinga
“mùruntee”. N.S. V.A., sin. dungut.
munguti
v., *faltar; ter a menos uma extremidade do corpo. - Ami nha omi munguti
dedus tudu (T.M.) -. N.F. proparoxítona, Mandinga “mùruntee” que significa
mutilado.
munhungu
1.v., *pilar os grãos de milho; moer. N.S. V.A.
2.v., *mascar; remoer. - Munhungu boka -.
muni 1
v.tr., *vencer manhosamente; chegar primeiro; antecipar; surpreender; vencer. -
i ka ta purveita pa muni utru djintis (L.Cat.) -.
muni 2
n., - tceru di bon muni (C.deP.) -. N.F. Mandinga “mòni“, vd. moni.
munison
n., *cartuchos; projécteis. - I Tuga konsigui leba tudu kil munison ke no teneba
na kil rakadason la (C.P.) -. (MUNIÇÃO). N.F. neol.
muntrundadi
n., *acto de mentiroso; intriga. - fasi muntrundadi -. (deriv. MENTIROSO). N.F.
muntrusundadi. N.S. V.A.
muntrus
1.n., *pessoa que mente ou tem o hábito de mentir; impostor; hipócrita. - Mas
fasil panha muntrus di ki panha pe kebradu (J.M.B.) -. (MENTIROSO). N.F.
oxítona; munturus. N.S. sin. kontadur di mintida; sin.tcibatu.
2.adj., *falso.
muntrusia
v., *fazer intriga. (deriv. MENTIROSO). N.F. proparoxítona. N.S. V.M., sin.
tciba.
muntrusundadi
n., * - fasi muntrusundadi -. (deriv. MENTIROSO). N.F. vd. muntrundadi. N.S.
V.A.
muntu
n., *montão de coisas. - Bo na randja djorontci, des kuntu, ku sedu dus muntu

459
(R95) -. (MONTE).
muntu di baguera
n., *enxame de abelhas. - Na kil polon i ten muntu di baguera - (deriv. MONTE).
N.M. lexia complexa. N.S. V.A.
muntu di bagabaga
n., *termiteiro; morro de térmites. - Kabra ta bai tudu dia, Santcu ta sinal sibi
muntu di bagabaga (L.S.) -. (MONTE DE BAGABAGA). N.S. sin. djugu-djugu.
muntudu
n., *monte de lixo; lixo. - Ku pekadu omi dana mundu: bota muntudu ki tene
benenu nunde ki ka dibi di botadu (L.S.) -. (MONTURO).
munturus
n., - Munturus na perta son (L.A.) -. (MENTIROSO). N.F. oxítona, vd. muntrus.
mura
n., (MURO). N.F. vd. muru 2.
muradu
part., *vedado; fortificado. (MURADO). N.S. V.B.
murdi
1.v.tr., *picar; apertar ou ferir com os dentes. - dabi na murdi djinti (C.P.) -.
(MORDER).
2.v.intr., *dar dentadas. - Fulanu i tene boka di sambasuga, i ta murdi i ta supra
(L.A.) -.
murdidu
part., *ferido com mordedura. (MORDIDO). N.S. V.B.
murdidura
n., *acto ou efeito de morder; dentada. - Murdidura di pekadur ta lestu ku fasi
mandita (Igr.I.) -. (MORDEDURA).
murgudja
1.v.tr., *meter na água; submergir; afundar. - Kilis ke misti sedu riku e ta kai na
tentason e ta panhadu na lastru di manga di disedju tulu ku ta dana, ku ta
murgudja elis na stragu (N.T.) -. (MERGULHAR). N.F. neol., vd. murgudjanta.
2.v.intr., *meter-se debaixo da água. - Lebri murgudja na iagu i na bibi iagu
(L.S.) -. N.S. murgudjanta.
murgudjadur
n., *pessoa ou animal que mergulha. (MERGULHADOR). N.S. V.B.
murgudjanta
v.caus., *fazer afundar; meter na água. - Pis-kabalu panhal i ta murgudjantal
(T.M.) -. (deriv. MERGULHAR). N.F. murgudja.
muri
v., *deixar de viver; extinguir-se; falecer. - Djintis muri tciu na Bubaki, rifujiadus
ku propi populason lokal, pabia di fomi, duensa, pantadura (N.M.) -.
(MORRER).
muridu
part., - Futibol sta muridu na e tera li (IN96) -. (deriv. MORRER). N.F. vd.
mortu.
murnhengu
1.adj., *doentio; deprimido. - Duensa na pasia manenti na kurpus murnhengus
di bedjotis (F.S.) -.
2.adj., * diz-se de alguém que não cresceu e ficou com corpo pequeno. N.S.
sin. nhengu.
mursegu

460
n., *mamífero quiróptero, frugívoro ou insectívoro, dotado de membrana alar e
membros anteriores apropriados para a sustentarem. - Santcu ku mursegu e ta
tene duensa di raiba tambi (Igr.I.) -. (MORCEGO).
murtadja
n., - Fugu sindi na nha korson, larma rola i barsan pitu, murtadja di nha
sintimentu (T.Tc.) -. (MORTALHA). N.F. vd. mortadja.
murtca
v.intr., *perder o viço ou vigor; secar. - Arus murtca i seka kan (T.Tc.) -.
(MURCHAR).
muru 1
n., *curandeiro muçulmano. - Si mame gasta dinheru tras di murus ku
djambakusis, pa kural (Cecomes) -. (MOURO). N.S. bida muru.
muru 2
n., *parede; vedação; muralha. - Otca ku muru kaba kumpudu, n’ koloka portas
na portons (A.T.) -. (MURO). N.F. mura. N.S. sin. muru.
murundadi
n., *costumes de Mouros; arte relativa à medicina tradicional praticada pelos
curandeiros muçulmanos. - ami n’ ka sina dentru di Guine, i ka li ki n’ sina
murundadi (IN99) -. (deriv. MOURO).
mus
intens., *adjunto de intensidade com a função [grau superlativo] e com o sema
[gordo]. - i taka mus -. N.S. V.A.
muskiteru
n., *cortinado veda-mosquitos. (MOSQUITEIRO). N.S. V.B., sin. tenda.
muskitu
n., - Muskitu panha raiba, i bai entra dentru i sinta (L.S.) -. (MOSQUITO). N.F.
vd. miskitu.
muskulu
n., *órgão constituído por tecido muscular. (MÚSCULO). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B.
Musulmanu
n., *seguidor da religião muçulmana pregada por Maomé. - festa di musulmanu
ki sedu Ramadon (R95) -. (MUÇULMANO).
mutcu
adj., *diz-se de coisa de tamanho reduzido; curto. - Saia mutcu -. N.S. sin.
kurtu.
mutila
v., *cortar um membro. (MUTILAR). N.S. V.B.
mutiladu
part., *privado de um membro. - Kantu ku kai na mina, kantu mutiladu! (C.P.) -.
(MUTILADO). N.F. neol.
mutilason
n., *amputação. (MUTILAÇÃO). N.S. V.B.
mutu
adv., - No bai, omi, bu mutu tciu kusa di punta dimas! (C.V.) -. (MUITO). N.F.
vd. muitu.
mutur
n., *tudo o que produz movimento; máquina; aparelho. - Si kanua tene mutur, e
ta bai piska lundju e ta panha pis garandi (M.M.) -. (MOTOR). N.F. motor. N.S.
mutur kansa.

461
mutur kansa
coloc., *diz-se do motor que se avariou. (deriv. O MOTOR CANSOU-SE). N.S.
V.M.
muvimenta
v., *dar animação a; deslocar ou deslocar-se. - jovens kapazis di ten un
flexibilidadi pa muvimenta i pa inkontra soluson (IN96) -. (MOVIMENTAR). N.F.
movimenta.
muvimentu
1.n., *mudança de lugar; animação; agitação. - Dizembru i mis di muvimentus,
na nunde ke pions ta tranzita tciu, viaturas ta tranzita tciu (R95) -.
(MOVIMENTO). N.F. movimentu.
2.n., *partido político; grupo de pessoas com um fim comum. - diputadu di
Movimentu Bafata (R95) -.
muzaiku 1
n., *conjunto de ladrilhos variegados. (MOSAICO). N.F. proparoxítona. N.S.
V.B.
muzaiku 2
adj., *relativo a Moisés, herói do povo dos Hebreus que viveu no séc. XIII A.C.
(MOSAICO; MOISAICO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
muzika
n., *ciência que trata da combinação harmónica dos sons; composição musical.
- Ora ki e obi un muzika bonitu e ta lanta e bai badja na pista (N.M.) -.
(MÚSICA). N.F. proparoxítona. N.S. toka muzika.
muziku
n., *artista que toca ou compõe. - I ta fasidu un seleson di muzikus (IN96) -.
(MÚSICO).

462
N, n
*Décima sexta letra ou grafema do alfabeto que representa o fonema [nasal
alveolar]. (N).
n [-n]
pron.pess.compl.d., *forma enclítica do pronome pessoal complemento directo
1ªsing.; me. - kil ku kuran, el propi ku falan pa n’ toma nha kama pa n’ ianda
(N.T.) -.
na 1
1.v.aux., *verbo auxiliar que indica o aspecto imperfectivo dos verbos. - n’ na
kume mundu, n’ na brinka sabi (G.F.) - N’ tciga si kasa kontra i na tarbadjaba
na kampu (J.L.R.) -.
2.v.aux., *verbo auxiliar que indica o aspecto contínuo dos verbos. - i na buska-
buska si amigu na fera (L.S.)-. N.F. Mandinga “nàa” que significa vir. N.S. sin.
sta na.
na 2
1.con., *preposição com o traço de [interioridade]; significa o lugar onde
acontece alguma coisa ou o tempo; em. - no fala del na kunsada (P.dosS.) - E
sta na tudu ladus di fera (P.dosS.) -. (NO; NA; NOS; NAS ). N.S. na nunde;
rimiti na.
2.con., *preposição com o traço de [superioridade]; sobre; em cima de. - i pui
na ombra i na bai (T.M.) -.
3.con., *preposição com vários significados que traduz as equivalentes da
língua portuguesa como de, para, por, a, com. - fera grandi i garandi na nomi ki
dadu ma pikininu na tamanhu (P.dosS.) - na tradison ki bin di Senegal
(P.dosS.) - i sinta na mesa (N.T.) - bo sai na matu (C.P.) - no misti pidi pa tudu
djintis pa e djudanu na es obra (R95) -. N.F. en 1.
na bardadi
loc.adv., *francamente; sinceramente; na realidade. - Na bardadi, i odjadu dja
sforsus na manga di tera pa mindjoria kondisons, proteson i dizinvolvimentu di
mininu (R96) -. (NA VERDADE). N.F. vd. bardadi.
na fin
loc.adv., *locução adverbial de tempo que significa [finalmente]; enfim; por fim. -
Na fin, Erodias odja manera (N.T.) -. (deriv. NA FIM). N.S. sin. finalmenti.
na kunsada
loc.adv., * locução adverbial que significa no princípio; inicialmente;
primeiramente - Na kunsada di tarbadju, rei falal: ka bu kume mel, pabia si ka
sin, no kasa na kai (A.P.) -. (NO COMEÇO). N.S. sin. purmedu.
na kazu ke
con., *locução conjuntiva subordinativa que indica [condição]; no caso de. - si
no kazu ke parsi ki djinti ki na splora no pupulason, no ten diretu di pega mas
armas (R98) -. (deriv. EM CASO DE).
na ladu di
con., *locução prepositiva. - Lubu manera ki kobardu, i sai na ladu di baraka fat
(L.S.) -. (AO LADO DE). N.F. neol. N.S. filadu ku.
na lugar di
con., *locução prepositiva; em vez de. - Femia no dibi di pul na konsiderason,
no dibi di pul na lugar di no mame (IN96) -. (EM LUGAR DE). N.S. mbes.
na meiu di

463
con., *locução prepositiva que significa [entre]; dentro de. - ki kareta ta fika na
meiu di kaminhu i na difikulta tranzitu di viaturas (R95) -. (NO MEIO DE). N.F.
neol. N.S. sin. na metadi di.
na metadi di
con., *locução prepositiva que significa [entre]; no meio de. - i misti sibi ke ku
pasa na metadi di ki badjudas (T.M.) -. (deriv. NA METADE DE). N.S. sin. entri;
sin. na meiu di.
na nunde
1.con., *locução adverbial de interrogação que introduz orações interrogativas
directas e significa [em que lugar?]. - I na nunde? (R99) -. (ONDE; POR
ONDE). N.S. sin. nunde.
2.con., *locução adverbial de lugar, às vezes com a função de conector relativo,
que significa [o lugar em que] ou [em qualquer lugar]. - I rianta si kargus i riba i
bin te na nunde ku n’ firma. (N.M.) - Pa tudu parti i fasil odja djintis kuspi na
tcon, na kualker kau: na ospital, na transportis publikus, na fera, i ka importa na
nunde (R95) -. (ONDE; POR ONDE). N.S. sin. nunde.
na roda di
con., *locução prepositiva que significa [ao redor de; cerca de]. - Na roda di mar
no ta odja ostras (J.L.R.) - na roda di bu mesa (L.Cat.) -. (À RODA DE).
na sintidu
loc.adv., *mentalmente; em espírito. - Anos no tene kila la i ka son na sintidu,
ma skritu na papel (MR98) -. (deriv. NO SENTIDO).
na un bias
loc.adv., *ao mesmo tempo; simultaneamente. - Ora ke no tene dus fidjus na un
bias, kila i djemias (J.L.R.) -. (deriv. NUMA VIAGEM).
nabiu
n., *meio de transporte marítimo. - Nabiu ku kidja pa riba: kasa (J.M.B.) -.
(NAVIO). N.F. paroxítona, naviu.
nabu
n., *planta herbácea da família das Brassicáceas. (NABO). N.S. V.B., n.v.
“Brassica napus”.
nada 1
v.intr., *mover-se à superfície ou no seio de um líquido; boiar; flutuar. - I ka
kuma ntola, no ta nada nan (R95) - baleta intci muntudu kun, purkus ta nada la
(R95) -. (NADAR).
nada 2
quant., *pronome indefinido que exprime ausência ou negação de qualquer
coisa; coisa mínima. - N’ ka tene nada na nha bolsu (J.L.R.) - Ninguin ka kumpu
nada la (R95) - Garandis kuma nada i ka kansadu pa kin ku ten bon vontadi
(L.A.) -. (NADA). N.S. sin. nin pliu.
nada 3
adv., *de maneira nenhuma. - omi ki na papia li i ka na papia nada diritu (R95) -
. (NADA).
nadadur
n., *pessoa que nada. (NADADOR). N.S. V.B.
nalgun
contr., *crase da prep. [na] e do quant. [algun]. - i pudi odjadu baris finus
nalguns puntus di Bisau (P.dosS.) -. (EM ALGUM).
nali
v., *parecer com; assumir os mesmos hábitos, vícios ou sentimentos. - no na

464
rogau: nalinu na forsa di bu Spiritu, pa no konsigui seta n’utru ku korson bon
(L.Cat.) -.
nalidu
part., *parecido no aspecto; semelhante. - no ta da tudu djintis prova di kil
speransa ke no nalidu ku el (L.Cat.) -.
Nalu
n., *termo comum para indicar os membros do povo Nalú, pertencente ao grupo
linguístico Norte Nalú, da subfamília Oeste-atlântica. - nes momentu ku n’
kunsa sai di tcon Nalu, n’ ba otca inda populason ke na midi kaneka (C.P.) -.
(NALÚ).
namora
v., *cortejar; seduzir; fazer namoro. - alguin ta buska badjuda i na namora ku el,
dipus i ten ku fasi sibi familiaris na kaza (IN96) -. (NAMORAR). N.F. neol. N.S.
sin. ratca tara.
namorada
n.f., *amante; apaixonada. - e ka ta setalba pa i bai djubi si namorada (R95) -.
(NAMORADA).
namoradu
n., *amante; apaixonado. - Fevereru i mis di karnaval ku di namoradus
(Cecomes) -. (NAMORADO).
namoru
n., *acto de namorar; conversação amorosa. - Namoru di gosi i ka djuntu ku kil
di purmeru pabia kil di purmeru bu ten pa rispita familia (IN96) -. (NAMORO).
N.F. neol.
nan
adv., *advérbio de afirmação que não admite dúvida nenhuma e significa [com
certeza] ou [realmente]. - kusa ten nan na rialidadi (R95) -.
nan’an’i
v., *perder o controlo; avariar-se. - i bida nan’an’i so tras di binhu - si bu misti
nan’an’i suma utrus, pega tras di droga -. N.S. V.A.
nan tan
loc. adv., *locução adverbial de afirmação que exprime a admiração do locutor
e significa [com certeza] ou [realmente]; realmente. N.S. V.A.
nan te
loc.adv., *locução adverbial de afirmação que não admite dúvida nenhuma e
significa [com certeza] ou [realmente]. - Ntoni mansebu nan te, mininus manga
del, Damas patcari pa tudu ladu (T.Dj.) -.
nana
n., *hortelã. N.S. n.v. “Mentha cordifolia”; N.S. V.M., sin. ortelon.
nansi
v., - I fala na tera e misti pa e nansi planta di fruta (L.S.) -. (NASCER). N.F. vd.
nasi. N.S. nansi é uma variante do dialecto de Bolama-Bijagós.
Nar
n., *nome dado aos comerciantes originários da Mauritânia. - Naris toma konta
(J.D.) -. N.F. Mandinga “náari” que designa uma pessoa de pele escura. N.M.
pl. Naris.
nardu
n., *preparado aromático feito das folhas e espigas do nardo, planta da família
das Gramíneas; perfume. - Maria toma meiu kilu di un pomada karu, di nardu
puru, ku ta tcera sabi, i unta Jesus na pe (N.T.) -. (NARDO).

465
naris
n., *parte saliente do rosto, entre a boca e os olhos, que é o órgão do olfacto. - I
toma mesinhu i pul na naris di badjuda (N.T.) -. (NARIZ). N.F. oxítona. N.S.
kabaku di naris.
narkotrafikanti
n., *pessoa que negoceia em narcóticos ou drogas estupefacientes. - kil tris
narkotrafikanti e staba bas di vijilansia pulisial (R95) -. (NARCOTRAFICANTE).
N.F. neol.
nas
n., *medicamento que serve para untar o corpo com o objectivo de ter sorte.
N.S. V.M.
nasensa
n., *nascimento; origem; começo. - abos ku sedu djintius di nasensa (N.T.) -.
(NASCENÇA). N.F. neol.
nasenti
n., *ponto da superfície onde brota água; fonte. - Es nasentis, es fontis dibi di
fasidu manera ke limarias ka pudi bin entra la (R97) -. (NASCENTE). N.S.
nasenti é hipónimo de NASCENTE, que significa também o ponto cardeal
onde o sol nasce, cujo equivalente é nasenti di sol.
nasenti di sol
n., *um dos quatro pontos cardeais, aquele onde o sol nasce; levante; oriente;
nascer do sol; nascente. - Ladu di nasenti di sol (N.T.) -. (deriv. NASCENTE DO
SOL). N.M. lexia complexa. N.S. sin. lesti; sin. saida di sol.
nasi
1.v.intr., *sair do ventre materno; sair do ovo; vir ao mundo. - i nasi na dia novi
di Abril (IN96) -. (NASCER). N.F. nansi.
2.v.intr., *rebentar; brotar. - Tudu kil ku bu sumia el ku ta nasi (L.A.) -.
3.v.intr., *surgir; despontar. - N’ odja utru andju sibi di ladu ku sol ta nasi (N.T.) -
.
nasidu
part., *que nasceu; que tem origem em; germinado; nado. (NASCIDO). N.S.
V.B.
nasimentu
n., *nascença; origem; começo. - Anos i Djudeu di nasimentu (N.T.) -.
(NASCIMENTO).
nasinhu
n., *a casca de uma planta utilizada como corda para amarrar a palha de cobrir
as palhotas. N.S. V.B., n.v. “Sterculia tragacanta”
nasional
adj., *próprio de uma nação; natural de um país. - i importanti pa Ministeriu
adota orientasons ku dibi di fasilita tarbadju di kilis ku misti utiliza linguas
nasional na insinu (MR98) -. (NACIONAL). N.F. neol.
nasionalidadi
n., *grupo de indivíduos unidos por uma tradição histórica e aspirações
comuns; nação. - fundadur di nasionalidadi di Guine-Bisau ku di Kabu-Verdi, ku
sedu Amilcar Cabral (R98) -. (NACIONALIDADE). N.F. neol.
nasionalismu
n., *doutrina política que faz da nação um absoluto; patriotismo. - Nasionalismu
ganha forsa (R95) -. (NACIONALISMO). N.F. neol.
nasionalista

466
1.n., *que apoia os interesses da nação; patriótico. - Pulitika nasionalista (R95)
-. (NACIONALISTA). N.F. neol.
2.n., *pessoa partidária do nacionalismo.
nasionalizason
n., *apropriação pelo estado das estruturas produtivas de um país. - Pabia di
novas nasionalizasons ku lansamentus di grandis planus di sinku anu, istadu
reforsa si mon sobri ikonomia (R95) -. (NACIONALIZAÇÃO). N.F. neol.
nason
n., *circunscrição política independente; país; estado. - E disa di sedu un nason
ku vivi na si propi tera (Igr.I.) -. (NAÇÃO). N.S. sin. pais.
nata
n., *creme do leite. - gatu ku farta nata i ta lestu di diskunfia; bu ta odjal i na
limbi boka (L.A.) -. (NATA).
Natal
n., *festa cristã do 25 de Dezembro, o dia em que se comemora o nascimento
de Jesus Cristo. - Ke ku misti fasi dia di Natal? (R95) -. (NATAL).
natalidadi
n., *número de nascimentos ocorridos em determinado país num período de
tempo. - tacha di natalidadi i di 4,36% (P.dosS.) -. (NATALIDADE).
natibu
n., (NATIVO). N.F. vd. nativu. N.S. V.B.
natinha
v.intr., *andar de gatinhas; andar de gatas. (GATINHAR). N.S. V.B.
nativu
n., *indígena. - Anos ke nativu de tera li (R98) -. (NATIVO). N.F. neol., natibu.
natural
1.adj., *que pertence a natureza. - kudji un fonti natural ku ta da iagu kuas
sempri (Igr.I.) -. (NATURAL). N.F. neol.
2.n., *pessoa nascida numa região; indígena; nativo. - un Djudeu ku tcomadu
Akila, natural di Pontu (N.T.) -.
naturesa
1.n., *propensão natural. - Kil ku no naturesa umanu misti i kontra kil ku Spiritu
misti (N.T.) -. (NATUREZA). N.S. naturesa umanu.
2.n., *órgãos genitais; sexo.
naturesa umanu
n., *humanidade. - no ta iandaba konformu no naturesa umanu (N.T.) -.
(NATUREZA HUMANA). N.M. lexia composta.
nau
adv., *advérbio de negação que indica resposta negativa. - di la ku pudi sibi si
kontra kila i un mindjer di bu stilu o nau (IN96) - Bu ka bai fera? Sin, n’ ka bai
(L.S.) - Bu ka bai fera? Nau, n’ bai (L.S.) -. (NÃO). N.S. ant. sin; nas respostas
às frases interrogativas negativas, o locutor guineense responde em harmonia
com a interrogação e não com o sentido real da resposta.
navegason
n., *viagem ou transporte sobre as águas. - i kiriadu um impresa di navegason
(P.dosS.) -. (NAVEGAÇÃO). N.F. neol.
naviu
n., (NAVIO). N.F. neol., vd. nabiu. N.S. V.A.
nda [-nda]
suf.v.caus.ind., *sufixo acrescentado a verbos para formar os verbos do

467
causativo indirecto cujo agente causa indirectamente a acção. - finkanda -
peganda - peganta - sintanda - tciganta -. N.F. -ndi; -nta; -nti. N.M. na
formação destes verbos há duas regras fonológicas: a harmonia vocálica entre
a vogal final do verbo e do formante -a~-a; -i/-u~-i e a dissimilação ou
alternância consonântica t~d nos casos em que a consoante da sílaba final é
/t/.
ndadi [-ndadi]
suf.nom., *sufixo que entra na formação de substantivos, exprimindo a ideia de
estado, qualidade e propriedade. - amigundadi - amontondadi - djintiundadi -
ermondadi - kabalindadi - mandjuandadi - matcundadi - osprindadi -. (-DADE).
N.M. sufixo de nomes, adjectivos e verbos.
ndaimi
n., *armação que serve para fazer os trabalhos mais altos. - Riba di ndaimi -.
(ANDAIME; ANDAIMO). N.F. proparoxítona. N.S. V.A.
nde
con., - Nde Guine mindjor? Nada i so trosa son (C.P.) - la riba nde ki sta nel, i
ka pudi fasin nada pa li (C.P.) -. (ONDE; POR ONDE). N.F. vd. nunde.
ndesan
interj., *exclamação que exprime compaixão ou admiração; minha mãe! -
Guine oh, ndesan, ia ia, oh oh, mamma (C.S.) -. N.F. Wolof “ndesan” que
significa minha mãe.
ndi [-ndi]
suf.v.caus.ind., N.F. vd. nda [-nda].
ndianta
1.v., *caminhar junto com alguém. - n’ ka pudi ten medu di nada pabia sempri i
na ndianta nha pertu (L.Cat.) -. (ANDAR).
2.v., *viver juntos. - Ki mindjer ki omi ndianta ku el i fala: ke ku na ri, nves di bu
tcora? (N.M.) -.
ndiantadu
part., *que vai junto; que caminham juntos. (deriv. ANDAR). N.S. V.A.
ndireta
v., - Po seku ka ta ndireta (J.M.B.) -. (ENDIREITAR). N.F. vd. ndirita.
ndirita
v., *corrigir; pôr direito. - Bo purpara kaminhu pa Sinhor; bo ndirital strada (N.T.)
-. (ENDIREITAR). N.F. ndireta.
ndiritadu
part., *posto direito; corrigido. (ENDIREITADO). N.S. V.A.
ndjarga
v., *buscar refúgio; abrigar-se ou esconder-se; amparar-se como atrás do
escudo ou adarga. - Nino i bai ndjarga tras di prokuradoria djeral (R99) -.
(ADARGAR). N.F. ndjerga.
ndjata
1.v., *bazofiar; tomar atitudes de arrogância; ter jactância; atrever-se. - Si bu na
ndjata, lembra kuma i ka abo ku nguenta rais, ma rais ku nguentau (N.T.) -.
(JACTAR-SE).
2.v., *desrespeitar como sem valor; recusar; desprezar. - I panha raiba i ndjata
kasa di si pape i bai mora ku Lok Pas (Cecomes) -. (ENJEITAR). N.S. ndjata é
hiperónimo de JACTAR-SE e de ENJEITAR.
ndjatamentu
n., *bazófia; arrogância; jactância. - E ta fala palabras di ndjatamentu ku ka

468
tene balur (N.T.) -. (deriv. JACTAR-SE).
ndjenha
v., *fazer o possível; inventar para sair de uma situação difícil; ajeitar-se. - E
pega suta-sutal na kaminhu, omi na ndjenha son (T.M.) -. (ENGENHAR). N.F.
nguenha.
ndjerga
v., - I rabida i ndjerga i na djubi (T.M.) -. (ADARGAR). N.F. vd. ndjarga.
ndjergadu
part., *protegido; defeso com escudo. (ADARGADO). N.S. V.B.
ndjeson
n., *líquido que se injecta; acto de injectar. - gudja dibi di tiradu i ndjeson ta
kunsadu utru bias (Dea) -. (INJECÇÃO). N.F. indjeson.
ndjita
v., *consertar provisoriamente; pôr a jeito. - Aos no na kuri pa li pa la, na randja
djitu di ndjita bida (A.H.) -. (AJEITAR). N.S. sin. fasi djitu.
ndjua
v., *causar náusea ou enjoo; enojar; aborrecer. - I ta ndjuan suma bosta (F.S.) -
. (ENJOAR). N.F. paroxítona.
ndjuadu
(ENJOADO). N.S. V.B.
ndjudja
v., *pôr juntos; unir; acrescentar. - Deus ta ndjudja elis pabia i ten puder di torna
ndjudja elis (N.T.)-. (JUNTAR). N.F. djudja. N.S. sin. menda 1.
ndjudja kombersa
coloc., *ligar conversas diferentes. (deriv. JUNTAR CONVERSAS). N.S. V.M.
ndjudjadu
part., *unido; enxertado. - Ramus kebradu pa n’ pudi ndjudjadu na se lugar
(N.T.) -. (JUNTADO).
ndjuria 1
v.tr., *insultar; ofender. - kuntudu na tempu pasadu n’ fala mal kontra el, n’
pirsiguil, ndjurial (N.T.) -. (INJURIAR). N.F. proparoxítona.
ndjuria 2
n., *insulto. - Ndjurias di kilis ku na ndjuriau e kai riba di mi (N.T.) -. (INJÚRIA).
N.F. proparoxítona, indjuria.
ndjuriadu
part., *insultado. (INJURIADO). N.S. V.B.
ndjuti
v.tr., *subestimar; subvalorizar; achar pouco. - No ka ta ndjuti nada (R95) -. N.F.
Mandinga “jùtu”, que significa subestimar, djuti.
ndjutidu
part., *desprezado; humilhado; subestimado. - No sedu ndjutidu; abos bo sedu
rispitadu (N.T.) -. N.F. Mandinga “jùtu”.
ndjutidur
n., *pessoa que apouca; desprezador. - Ndjutidur muri, ferferidur bibu (L.A.) -.
N.F. Mandinga “jùtu”.
ndule
n., *tipo de brincadeira de crianças; palavreado “an-do-li-ta” ou “un-do-li-ta”. -
Ndule, i seduba un brinkadera mas famus ki Etudja sina si kolegas (F.M.) -.
N.F. oxítona.
ndurisimentu

469
n., *dureza; obstinação; insensibilidade. - ndurisimentu bin riba di Israel pa un
tempu markadu (N.T.) -. (ENDURECIMENTO). N.F. neol.
ne
contr., *crase da prep. [na] e do det.dem. [e 2]. - Ne tabanka ku n’ padidu nel
(C.V.) -. (NESTE; NESTA; NESTES; NESTAS).
nega
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que exprime o conceito de [negação]. - e ta nega
fika bas di otridadi (N.T.) - N’ tarda kontau Kotcenga, bu nega obi mama, oh!
(N.Tu.) -. (NEGAR). N.S. ant. seta.
2.v., *dizer que não; rejeitar. - nega simola di parmanha i dana nogos di kil dia
(P.dosS.) - televizon o djornal e pudi nega notisia di algun akontisimentu, ma i
na papiadu na fera (P.dosS.) -. (NEGAR). N.S. sin. dita di kosta; sin. fitca
kurpu; sin. rekusa 1.
nega bedju
coloc., *manter-se novo; não querer envelhecer. - Bu tene djintis ki ta nega
bedju na es kasa, e kaba e bonitu (J.S.) -. (deriv. NEGAR O VELHO).
nega fala
coloc., *calar. (deriv. NEGAR A FALA). N.S. V.B.
negadu
part., *rejeitado; não reconhecido. - Kil pedra ke negadu pa tarbadjaduris i torna
bin sedu purmeru ke bali (L.Cat.) -. (NEGADO).
negason
n., *acto ou efeito de negar; desconhecimento. - negason di planu di difeza
komun anglo-amerikanu (R95) -. (NEGAÇÃO). N.S. sin. rekusa 2.
negativu
adj., *que exprime negação; nulo; contraproducente. - Purtantu i kusas negativu
pa nos (R95) -. (NEGATIVO).
neglijensia
n., *qualidade de negligente; desleixo; preguiça. - Neglijensia kontinua, klaru!
(R95) -. (NEGLIGÊNCIA). N.F. proparoxítona, neol.
negos
n., - E fitca negos (P.B.) -. (NEGÓCIO). N.F. oxítona, vd. nogos.
negosia
v., - randja kondison pa sinta negosia (R98) -. (NEGOCIAR). N.F.
proparoxítona, vd. nogosia.
negra
adj.f., *preta. - Afrika negra (R95) -. (NEGRA). N.S. sin. negru.
negru
adj., *preto; escuro. - bo ndjita, abos dus, udju finkadu na ki strela negru (C.S.) -
. (NEGRO). N.S. sin. negra.
nel
contr., *crase da prep. [na] e do pron. [el]. - Sin, prublema i lokal nde ke e ta
fasil nel -. (NELE; NELA).
nelis
contr., *crase da prep. [na] e do pron. [el]. - Te bentu ku iagu, i ta manda nelis
(N.T.) -. (NELES; NELAS). N.F. paroxítona.
neni
v., *dar as boas vindas; cumprimentar; abraçar; acariciar. - Si n’ lembra di bo,
iagu ta intcin boka; pa n’ sedu mininu na bu ragas pa bu nenin (N.M.) -.
(NINAR).

470
nenon
interj., *cumprimento de boas vindas, que significa “benvindo”, dado ao
hospede recém-chegado, o qual responde com a palavra nenton, ou seja
“obrigado”. - E karga panu e fala mantenha e tcora e kansa, e da nenon e da
nenton (G.F.) -.
nenton
interj., *palavra de resposta, que significa “obrigado”, do hospede ao
cumprimento do seu anfitrião. - E da nenon e da nenton e tcora alegria (G.F.) -.
N.F. vd. nenon.
nerva
v., *irritar; causar enervamento a. - Nhu Barsina nerva djanan (M.J.) -.
(ENERVAR).
nervozu
adj., *irritável; excitado. - sinhora ministra bin un bokadu nervozu (R95) -.
(NERVOSO). N.F. nervus. N.S. sin. raibus.
nervu
1.n., *filamento que estabelece a comunicação do cérebro e da medula espinal
com a parte periférica do corpo e que se destina à transmissão de impulsos
nervosos. - I pega djunda kil nervus (L.S.) -. (NERVO).
2.n., *excitação nervosa. - I ten manga di mindjeris ku ta komporta mal ku si
omis na kaza tok omi ta bin tene manga di nervus (Igr.I.) -. (NERVOS).
nervus
adj., (NERVOSO). N.F. vd. nervozu. N.S. V.A.
nes
contr., *crase da prep. [na] e do det.dem. [es]. - Anos tudu no partisipa nes
karnaval 1995, un karnaval ku kontinua na sedu festa di diretu (R95) -. (NESTE;
NESTA; NESTES; NESTAS).
nesesariu
adj., *indispensável; útil. - djumbai i nessesariu purki i un forma di liberta preson
ku na ta sufri duranti dia (IN96) -. (NECESSÁRIO). N.F. proparoxítona.
nesesidadi
n., *aquilo que faz falta; exigência. - Kal ki nesesidadi di fasi guera ku nos?
(R98) -. (NECESSIDADE).
nesesita
1.v.tr., *precisar; ter necessidade de. - no nesesitaba djanan no indipendensia
(C.P.) -. (NECESSITAR).
2.v.intr., *carecer; padecer privações. - Utrora, si e risibi vizita di un alguin ku
nesesita, omi ta pati kusa sin fasi mindjer sibi (Igr.I.) -.
neta
n.f., *filha de filho ou de filha em relação ao avô ou à avó. (NETA). N.S. V.B.
netetu
n., *caroços de alfarroba pilados e moldados em forma de bola, utilizados em
culinária. N.F. oxítona. N.S. V.M.
netu
n., *filho ou filha de filho ou de filha em relação ao avô ou à avó. - Si un viuva
ten fidju o netu, ki fidjus dibi di sina purmeru fasi si diver (N.T.) -. (NETO). N.S.
sin. neta.
nfastia
1.v.tr., *aborrecer; cansar. - Kil ku nfastia si ermon sta na sukuru (N.T.) -.
(ENFASTIAR). N.F. paroxítona.

471
2.v.intr., *cansar-se. - djugude bida e nfastia (M.M.) -. (ENFASTIAR-SE).
nfermeru
n., *pessoa que trata os doentes; auxiliar de médico. - Ai dutur, nfermeru, nha
kamara, djudan! (R95) -. (ENFERMEIRO). N.F. infermeru; nfurmeru.
nfernu
n., *segundo a religião, é o lugar destinado ao suplício das almas dos
condenados. - Forsa di nfernu ka na bin pudi kontra el (N.T.) -. (INFERNO).
N.F. infernu.
nforka
v., - Kil alguin ke kumpri palabra di Deus i ka na nforka djintis si pista dinheru
(L.Cat.) -. (ENFORCAR). N.F. vd. forka.
nforma
v., - E fika la te parmanha, te duas ora, te tris ora i bin nforma kumandanti,
kumandanti bin nforman (R98) -. (INFORMAR). N.F. vd. informa.
nfrenta
v.tr., *fazer face a; atacar de frente. - Sol mansi, Djon djugadur nfrenta serpenti
(A.P.) -. (ENFRENTAR).
nfurmeru
n., - Nfurmeru na barsinaba mininus kontra sarampa (Dea) -. (ENFERMEIRO).
N.F. vd. nfermeru.
ngaba
v.tr., *elogiar; louvar; exaltar. - djintis tudu fika e na ngaba Galinha di Matu
(T.M.) -. (GABAR).
ngabadu
part., *elogiado; exaltado; louvado. - Estin ngabadu, matcundadi di iaiboi
(N.Me.) -. (GABADO).
ngabason
n., *elogio; louvor. (GABAÇÃO). N.S. V.B.
ngana
1.v.tr., *iludir; explorar; seduzir; trair. - Politika di ngana djinti (C.P.) -.
(ENGANAR). N.F. ingana. N.S. sin. trai.
2.v.pron., *cair em erro. - Ka bo ngana bo kabesa (N.T.) -. (ENGANAR-SE).
nganadu
part., *iludido; seduzido. - Si elis ki bo fiansa, bo sta nganadu (C.V.) -.
(ENGANADO).
nganadur
n., *mentiroso; sedutor. - no lembra kuma ki nganadur, otcalba inda bibu, i fala
kuma dipus di tris dia i na lanta di mortu (N.T.) -. (ENGANADOR).
nganamininu
n., *tipo de pássaro. (deriv. ENGANAR O MENINO). N.S. V.B.; esta ave canta
tão bem que atrai as crianças, as quais começam a seguir o seu voo de ramo
em ramo, até eles entrarem na floresta e perderem o caminho (P.Bull).
nganha
1.v.tr., *conseguir; obter dinheiro. - i kau di nganha pon di tudu dia (P.dosS.) -.
(GANHAR). N.F. ganha.
2.v., *vencer. - i pega na djuga dama; ma tudu ora ku nganha i ta pagal (A.P.) -.
N.S. sin. vensi.
nganhadu
part., *vencido; lucrado. - Mortu ngulidu, vitoria nganhadu! (N.T.) -.
(GANHADO).

472
nganhu
n., *lucro. (GANHO).
nganu
n., *mentira; sedução; ilusão. - E ta kuda kuma rilijon i fonti di nganu (N.T.) -.
(ENGANO). N.S. sin. tarpasa.
ngata
v.intr., *ficar ligado ou preso. - Ansol ngata na pedra (L.S.) -. (ENGATAR). N.S.
ant. disingata.
ngatadu
part., *ligado; preso. - kadjiki di kuntangu ngatadu na garganti (R.N.) -.
(ENGATADO).
ngoda
v.tr., *solicitar o serviço de alguém com promessas ou outro engodo; animar;
acalmar; adular. - Disa elis pa e bai, n’ ngoda elis n’ kansa (T.M.) -.
(ENGODAR). N.S. ngodanta.
ngodanta
v.caus., *adular. (deriv. ENGODAR). N.S. V.A.
ngodu
n., *o que serve para atrair; chamariz; isca. - Otca ke tciga nunde Jesus, e pidi
ku ngodu, e falal: es omi mersi pa bu fasil e fabur pabia i ama no nason (N.T.) -.
(ENGODO).
ngonoransa
n., (IGNORÂNCIA). N.F. vd. ignoransa. N.S. V.M.
ngor-ngor
n., *vespa grande que se alimenta do mel das abelhas; vespão. N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
ngorda
1.v.tr., *tornar gordo. - Bo ngorda bo korson suma limaria ku na matadu (N.T.) -.
(ENGORDAR).
2.v.intr., *criar gordura; engrossar. (ENGODAR-SE).
ngordadu
part., *tornado gordo. (ENGORDADO). N.S. V.B.
ngosta
v., - Ki disipulu ngosta riba di pitu di Jesus (N.T.) -. (ENCOSTAR). N.F. vd.
nkosta.
ngoti
v., *andar de braço dado. - djinti ta ngoti n’utru -. N.S. V.A., sin. barsa.
ngotidu
part., *que anda de braço dado. N.S. V.M., sin. barsadu.
ngracha
v.tr., *polir. (ENGRACHAR). N.S. V.B.
ngratesa
n., *ingratidão. - Ngratesa di tcon pubis ka kunsi (C.S.) -. (deriv. INGRATO).
N.S. sin. ingratidon.
ngratu
adj., - No tera, no ka pudi ngratu pa no tera (IN96) -. (INGRATO). N.F. vd.
ingratu.
nguenha
v., *fazer esforço para conseguir. - Ali n’ na ndjenha suma ki Deus misti (J.S.) -.
(ENGENHAR). N.F. vd. ndjenha.

473
nguenta
v., *estar firmes apesar das dificuldades; sustentar; suportar. - Kuma gora ki si
renu pudi nguenta? (N.T.) -. (AGUENTAR). N.F. aguenta.
nguintcu
n., *espécie de ave de rapina, da família dos falconídeos, predadora de crias. -
Un dia Lubu ku Nguintcu e bin djusia (T.M.) -. (GUINCHO). N.S. n.v.
“Circaetus”.
nguispa
v., *doer; estar aborrecido; zangar-se. - kal boka nguispa o nguispa afuan (F.S.)
-. N.S. sin. panha raiba.
nguli
v.tr., *fazer passar da boca para o estômago; absorver. - N’ ka ta nguli pis pa
rabu (L.A.) -. (ENGOLIR).
nguli-malgueta
n., *ave pequena com plumagem cinzenta acastanhada, com bico preto e com
uma crista de penas curtas na cabeça. - I pertusi dedu di naris, nguli-malgueta
sai fat i entra na si naris (L.S.) -. (ENGOLE-MALAGUETA). N.M. lexia
composta. N.S. n.v. “Pycnonotus barbatus inornatus”.
nguli-bu-nhinhi
n., *um dos nomes da aguardente de cana-de-açúcar, que significa [engolir e rir
mostrando os dentes]. (deriv. ENGOLIR). N.M. lexia composta. N.S. V.A., sin.
kana 1.
nguli alma
coloc., *segregar muita saliva; desejar algo que é além do próprio alcance. -
Puntcu Matcu djubi Mana manera ki djunda, manera ki sta nan bon, i nguli alma
(R.N.) -. (deriv. ENGOLIR A ALMA). N.S. ENGOLIR SALIVA significa não se
atrever a dizer palavra.
ngumbe
n., *tambor grande; dança; estilo musical. - I kil un badju di kusunde o di
ngumbe, bu fidjus tudu i buruntuma, Guine (H.M.) -. (GUMBE). N.F. gumbe.
nibel
n., - Libru di terseru nibel (Cenfa) -. (NÍVEL). N.F. vd. nivel.
nika
v., *poupar; economizar. - E tio li nika muitu, n’ na fial (F.J.) -. N.S. sin. nika
kurpu.
nika bianda
coloc., *comer aos poucos. N.S. V.M.
nika kurpu
coloc., *poupar o corpo. N.S. V.M.
nin
1.adv., *advérbio de negação; não. - ma kila nin i ka es anu noventa i seis,
talves so noventa i seti (R95) - Lebri maral tesu nin i ka pudi fala nada (R95) -.
(NEM).
2.con., *conjunção negativa. - i ka pudi pintca kareta pa direta, nin pa skerda
nin pa frenti (R95) -. (NEM).
nin ki
*locução conjuntiva subordinativa que introduz orações concessivas; mesmo
que; posto que. - nin ki tcuba na tcubi, djinti ta firma na lugar son pa djubi djugu
(IN96) - Abos mininus nin ki bo kume na tabanka tok bo farta, bo ta bin ianda
tras di kumida na matu (C.V.) -. (NEM QUE).

474
nin pliu
quant., *pronome indefinido que significa nada; nem pó. - Dinheru nin pliu
(T.Tc.) -. N.S. sin. nada 2.
nin tus
quant., *pronome indefinido que significa nada. - Akordu di Antula, nin tus (F.J.)
-. N.F. tus. N.S. sin. nada 2; sin. nin pliu.
nin un
quant., *adjectivo indefinido; nenhum. - Nin un omi ka pudi fasi tudu kusa diritu
(IN96) -. (NEM UM). N.S. sin. niun.
nina
v., *acalentar; adormecer; acariciar. - Bin toman, bu leban bu na ninan (C.S.) -.
(NINAR).
ninadu
part., *acalentado; acariciado. - Garandis kuma kau ki bu sinta nel i bu kau,
nunde ki bu ninadu bu pembidu diritu nel, i bu familia (J.S.) -. (NINADO).
ninguin
quant., *pronome indefinido que significa nenhuma pessoa. - E kumida ta sta
na matu, ninguin ka ta sumial (N.M.) -. (NINGUÉM).
ninhu
n., *abrigo feito pelas aves para postura dos ovos e criação dos filhos. - Pastrus
fasi ninhu na si ramu (N.T.) -. (NINHO).
ninkau
adv., *advérbio de lugar que indica em nenhum lugar; nenhures. - Nau, i bon pa
bu sinta pa obi purki bu papia no ka baiba ninkau (R95) -. (deriv. NEM UM
CABO). N.F. paroxítona.
niun
quant., *adjectivo indefinido; nem um. - No ka bai niun kau me (T.M.) -.
(NENHUM). N.S. sin. nin un.
nivel
1.n., *plano horizontal; altura. - na nivel di tcon (Igr.I.) -. (NÍVEL). N.F.
paroxítona, neol., nibel.
2.n., *qualidade; valor; grau. - nivel di kultura di komunidadi (L.S.) -.
nkacha
1.v., *meter umas coisas dentro das outras. - e djunta kil dias tudu di ferias e ba
nkachal na ferias di Paskua (MR98) -. (ENCAIXAR). N.F. proparoxítona, neol.
2.v., *entender; perceber.
nkachadu
part., *metido dentro. (ENCAIXADO). N.S. V.A.
nkadja
v.intr., *tocar num banco de areia; dar em seco. - Na basamar di Djiba bapur ka
na nkadja (L.A.) -. (ENCALHAR). N.F. náut. N.S. ENCALHAR é hiperónimo de
nkadjanta e de nkadja.
nkadjanta
v.caus., *fazer dar em seco. - E leba barkus e nkadjanta elis na praia (N.T.) -.
(ENCALHAR). N.F. náut. N.S. ENCALHAR é hiperónimo de nkadjanta e de
nkadja.
nkanta
v.tr., *seduzir. (ENCANTAR).
nkantua

475
v., *pôr num canto. - Mal gardisidus mal bensidus, pa nkantuau son (F.S.) -.
(ENCANTOAR). N.F. proparoxítona.
nkara
v., *enfrentar. - propi presidenti di Asembleia nkara situason komu i dibi di
nkaral (R99) -. (ENCARAR). N.F. neol.
nkarga
v.tr., *dar encargo ou responsabilidade a; incumbir. - I tcoma si tarbadjaduris, i
nkarga elis di si rikesa (N.T.) -. (ENCARGAR; ENCARREGAR).
nkargadu
1.part., *que tem algum encargo; incumbido. - anos no nkargadu pa kontinua
tarbadju di Jesus nes mundu (Igr.I.) -. (ENCARREGADO; ENCARGADO).
2.n., *pessoa que dirige um serviço. - N’ pui nkargadus riba di armasens (Igr.I.)
-.
nklina
1.v.intr., *pender. - Santcu ta sina kabra sibi muntu di bagabaga na kil po ku ta
nklina sin (L.S.) -. (INCLINAR). N.F. inklina.
2.v.intr., * ser favorável; concordar.
nklinadu
1.part., *pendente; curvado. (INCLINADO). N.F. neol. N.S. V.B.
2.part., *que é favorável.
nklinason
1.n., *posição oblíqua. (INCLINAÇÃO). N.F. inklinason. N.S. V.B.
2.n., *simpatia; tendência.
nkomoda
v.tr., *importunar. - Ka bu nkomodan pabia porta fitca dja, n’ sta na kama ku
nha fidju (N.T.) -. (INCOMODAR). N.F. neol.
nkomodadu
part., *importunado; aflito. (INCOMODADO). N.S. V.A.
nkontra
v., - E fala, mbon, pa e ba nkontra gora pa mostra n’utru mas ispertu (L.S.) -.
(ENCONTRAR). N.F. vd. kontra.
nkontru
n., - Davi bai gueria ku Golias na ki nkontru ku fasil eroi di nason (A.T.) -.
(ENCONTRO). N.F. vd. inkontru.
nkoradja
v.tr., *dar coragem a; animar; estimular. - Anos no ta nkoradja ki asons i no sta
tambe na fasil en kolaborason ku UNICEF (MR98) -. (ENCORAJAR). N.F.
inkoradja. N.S. ant. diskoradja.
nkosta
1.v.tr., *pôr de lado; apoiar ou colocar contra alguma coisa. - I tciga i odja onsa
sinta i nkosta na pe di mampatas (L.S.) -. (ENCOSTAR-SE). N.F. ngosta. N.S.
sin. nkunha.
2.v.intr., *apoiar-se. - I tciga i odja onsa sinta i nkosta na pe di mampatas (L.S.)
-. (ENCOSTAR-SE).
3.v.intr., *parar o veículo junto a um passeio. - Bo tciga bo nkosta, bo tira roda
fora di alkatron, pasajeru tciga i entra ku kondisons di siguransa (R95) -.
nkotca
1.v.intr., *diminuir; encurtar-se. - kamisa nkotca -. (ENCOLHER-SE). N.S. V.A.
2.v.intr., *esconder-se na concha; perder a coragem.
nkotcadu

476
part., *que revela timidez; oprimido; rebaixado; apertado. - I pertusi di djintis
nkotcadus ku aflitus (L.Cat.) -. (ENCOLHIDO).
nkuantu
con., *conjunção subordinativa que introduz orações temporais; ao mesmo
tempo que. - Djon lanta nkuantu Djuana na durmiba inda (F.M.) -.
(ENQUANTO). N.F. inkuantu.
nkunha
1.v.tr., *apoiar; encostar. - Si bu ten bu djanela, bu iabril, nkunhal dritu, ka bu
disa bentu fitcal (L.A.) -. (deriv. CUNHA). N.S. sin. nkosta.
2.v.intr., *apoiar-se; procurar a protecção de alguém. - djintis garandis sibi
kuma no lundjusi di Deus, pa kila e ta nkunha na no antipasadus pa pudi
iangasal (L.S.) -.
nkunhu
n., *pequena ajuda ou recomendação em favor de alguém; apoio; suporte.
(CUNHA). N.S. V.B.; CUNHA significa a peça de ferro utilizada para rachar a
lenha ou fender as pedras; sin. suku di bas.
nkurba
v., *dobrar. (ENCURVAR). N.S. V.B.
nkurbadu
1.part., *torto; difícil; diz-se de uma situação insanável. - N’ ta kura tcaga
nkurbadu, tcaga ke nega san (IN99) -. (ENCURVADO). N.S. sin. kurbadu.
2.adj., *diz-se de uma pessoa que não se pode mudar; viciado. - Tris
Nkurbadus: lutadur di Bandjul (F.J.) -.
nkurta
v., *diminuir. (ENCURTAR). N.S. V.B.
nna
n., *designação carinhosa dada à mãe entre Fulas, Mandingas e Beafadas;
mãezinha. - Un dia Djon Bulidur fala si mame: Nna, ami n’ na ba ianda mundu
(T.M.) -. N.F. Mandinga “nàa” que significa mãe.
no 1
pron.pess.suj., *forma principal do pronome pessoal sujeito 2ºpl. - purke no sibi
kuma kil la i propaganda (C.P.) -. (NÓS).
no 2
det.poss., *adjectivo possessivo 1ª pl. - bomba i mas karu di kil lama di no tera
(C.P.) - suma ke un di no kombatenti fala (C.P.) -. (NOSSO; NOSSA; NOSSOS;
NOSSAS).
no pintca!
1.loc.interj., *interjeição que exprime [animação]; avante!; vamos! para frente!. -
No pintca! Es palabra ta danu korajen (R77) -. (deriv. PINCHAR). N.M.
colocação.
2.n., Nô Pintcha, *título do trissemanário da Guiné-Bissau, órgão do
P.A.I.G.C., cujo primeiro número saiu em 1975.
noba
n., *notícia; novidade. - Baris di Bisau i bantaba di noba, disna di kombersas di
tabanka o di bairu te di postus mas garandis di puder (P.dosS.) -. (NOVA). N.S.
sin. notisia.
nobelu
n., *bola de fio enrolado. - N’ tira korda, n’ panha nobelu: bobra (J.M.B.) -.
(NOVELO). N.F. novelu.
nobi

477
quant., (NOVE). N.F. vd. novi. N.S. V.B.
nobresa
n., *juventude. - gosi nobresa, amizadi kuri pa seu (J.D.) -. (deriv. NOBREZA).
N.S. fidalguia é o equivalente de NOBREZA.
nobu
1.adj., *recente; que existe há pouco tempo. - lugar sagradu di regulu nobu
(IN84) -. (NOVO). N.F. novu.
2.adj., *jovem. - djintis ta padidu tciu na Guine, ma e ta muri tambe tciu; i pior, e
ta muri nobu dimas (P.dosS.) -.
noda 1
1.v.tr., *manchar; pôr nódoas em. (ENODOAR).
2.v.intr., *estar com nódoas; estar sujo. - tcon ku noda ka ta laba, djuis ku susu
ka ta limpu (H.M.) -. (ENODOAR-SE).
noda 2
n., *mancha; sujidade. - Noda di binhu ka ta sai (J.L.R.) -. (NÓDOA).
nogos
1.n., *comércio. - Kil ku risibi sinku saku di uru i kunsa na fasi nogos, i nganha
mas sinku saku (N.T.) -. (NEGÓCIO). N.F. oxítona, negos.
2.n., *contrato. - Nogos fasidu logu djanan (M.M.) -. N.S. sin. nogosiason.
nogosia
1.v., *fazer negócios; comerciar. - no na fika la un anu pa nogosia, pa no
nganha (N.T.) -. (NEGOCIAR). N.F. proparoxítona, negosia.
2.v., *pactuar. - i es partidu ku nogosia modalidadis di indipendensia di Edjitu
(R95) -.
nogosiadu
part., *comprado; vendido; trocado. - Na Osidenti merkadu ta ntindidu suma kau
nde ki ta nogosiadu nel kusas di kume i tudu utrus koldadis di merkadurias
(P.dosS.) -. (NEGOCIADO).
nogosiadur
n., *encarregado de negociações. (NEGOCIADOR). N.S. V.A., sin. midianeru.
nogosianti
n., *comerciante; traficante. - Un nogosianti, ku ta buska bon rasa di perolas, i
odja un perola di garandi balur (N.T.) -. (NEGOCIANTE).
nogosiason
1.n., *conversações diplomáticas entre Estados. - no Stadu staba na
nogosiason ku Portugal (C.P.) -. (NEGOCIAÇÕES). N.F. neol.
2.n., *contrato; ajuste. (NEGOCIAÇÃO). N.S. sin. nogos.
noiba
n.f., *mulher que vai casar ou casou recentemente; mulher jovem. - noiba na ba
kasamenti ku kara alegri, tudu kontenti (G.F.) -. (NOIVA). N.F. proparoxítona,
noiva. N.S. sara noiba.
noibu
n., *homem que vai casar ou casou recentemente. - Moska torna tciga mas i
fala noibus: ka bu kume bianda ku tene kaldu! (A.P.) -. (NOIVO). N.F.
proparoxítona, noivu.
noiti
n., - noiti ku dia, bo ngaba Sinhor (L.Cat.) -. (NOITE). N.F. proparoxítona, neol.,
vd. noti.
noiva
n.f., - Si noiva pruntia dja (N.T.) -. (NOIVA). N.F. neol., vd. noiba.

478
noivadu
n., *festa de casamento. (NOIVADO). N.F. neol. N.S. V.B.
noivu
n., - Suma ku noivu tarda pa tciga, e djungu tudu tok e durmi (N.T.) -. (NOIVO).
N.F. neol., vd. noibu.
nok
intens., *adjunto de intensidade ao adjectivo “preto” para indicar o grau máximo
de pretidão. - sol bida pretu nok suma un lona pretu (N.T.) -.
nomboli
v., *ter pé torto; ser cambaio com os joelhos que metem por dentro. N.F.
proparoxítona. N.S. V.B., ant. uenkeli.
nombolidu
part., *com pé torto, com os joelhos que metem por dentro. N.S. V.B.
nomi
1.n., *palavra com que se distingue uma pessoa, animal ou coisa. - Djiu sin
nomi (O.S.) -. (NOME). N.S. dana nomi; kulka nomi.
2.n., *apelido. - Si ka kunsi si nomi nunka, i na fala, amiga n’ misti odjau, o,
fasin fabur (N.M.) -.
3.n., *fama; reputação. - Si bu bon nomi djumna bu mau nomi, bu ta pasa sabi;
ma si bu mau nomi djumna bu bon nomi, bu ta pasa mal (L.A.) -.
nonu
quant., *número ordinal. - Nonu dimingu di tempu komun (L.Cat.) -. (NONO).
nordesti
n., *rumo equidistante do norte e do leste; noroeste. - nordesti di Afrika (R95) -.
(NORDESTE). N.F. neol.
normal
adj., *conforme a regra ou norma; regular. - no fasi no vizita, no tarbadju normal
ku un diputadu dibi di fasi (R95) -. (NORMAL). N.F. neol.
normalmenti
adv., *de modo normal; geralmente. - Badju di dansin normalmenti i ta fasidu so
fin di simana (N.M.) -. (NORMALMENTE). N.F. neol.
nornori
1.v., *murchar; ter rugas; emagrecer; desanimar. - Garandis tudu nornori (I.eI.) -
. N.F. n’orn’ori; Balanta “n’orn’ori”. N.M. redobro.
2.v., *emagrecer; desanimar. - Ze Carlos rainiba dja bos kuma si garandi di
kasa ta tcami, fidjus tudu ta nornori (N.V.) -.
nornoridu
part., *murcho; magro; com rugas; desanimado. - kara nornoridu -. N.F. Balanta
“n’orn’ori”. N.S. V.A.
norostia
v., *circular à volta de algo sem mostrar a própria intenção. - Inha, kumadri
Inha, disa norostia dentru, ora pertu dja (C.V.) -. N.F. proparoxítona. (deriv.
NOROESTEAR). N.S. NOROESTEAR significa navegar na direcção de
noroeste ou nordeste.
norti
n., *um dos quatro pontos cardeais, aquele oposto ao sul; a estrela polar. -
Djinti na bin di orienti ku osidenti, di norti ku sul (N.T.) -. (NORTE).
nortia
v., *dirigir para o norte; guiar. - no konta kal ki na sedu regulamentu, ke ki na
bin bai nortiaba tudu es konkursus (R95) -. (NORTEAR). N.F. paroxítona.

479
nos 1
pron.pess.compl.o., *forma do pronome pessoal complemento oblíquo 1ªpl.;
connosco. - kila i un obra di nos tudu (R95) -. (NÓS).
nos 2
con., *conjunção interrogativa; talvez; por acaso; quiçá. - i rinka n’ ka sibi nos
kantu mil pe di kadju (R95) - nos Titu splora bos? (N.T.) -.
nos tambi
loc.adv., *advérbio de dúvida; por acaso; quem sabe; talvez. N.S. V.A.
nosensia
n., *ingenuidade; pureza. - Eh nosenti, nosenti bin de, Eh nosensia, nosensia
ka bali (J.D.) -. (INOCÊNCIA). N.F. proparoxítona, vd. nosentasku.
nosentasku
1.n., *ingenuidade. - Na nha nosentasku di mi, ami nha oredja dan sinal (R.S.) -
. (INOCÊNCIA). N.F. nosensia.
2.n., *ignorância; desconhecimento. N.S. falta di sibi.
nosenti
adj., *que não é culpado; que ignora; simples. - kabesa ten dur di es kriansas
nosenti ke na lanta pa djubi mundu (J.D.) -. (INOCENTE). N.F. inusenti.
noson
n., *conhecimento, ideia. - i falta di noson di risponsabilidadi, i falta di idukason
(IN96) -. (NOÇÃO). N.F. nuson.
nota 1
1.v., *reparar; advertir. - Padjiga rostu; si bu findji nhinhi so, i na nota (R95) -.
(NOTAR).
2.v., *pôr nota em; marcar.
nota 2
n., *apontamento. - i toma nota de kusa (R95) -. (NOTA).
noti 1
v.intr., *anoitecer; fazer-se noite. - Otca sol kunsa noti, si ermons na kunsa bin
(T.M.) -. (deriv. NOITE). N.S. sin. notsi; sin. sol noti 1; sol-noti 2.
noti 2
n., *o período de tempo que decorre do pôr ao nascer do sol. - Si e bai pabi na
utru djiu, dia di tciga purtu di tabanka djintis ta durmi la algun noti (F.M.) -.
(NOITE). N.F. noiti. N.S. bo noti!; bos noti; di noti.
noti di aonti
loc.adv., *ontem à noite. (deriv. A NOITE DE ONTEM). N.S. V.M.
notisia
n., *nova; novidade; informação; conhecimento. - Notisia bin di lundju, kuma n’
sta na kadeia (R.S.) -. (NOTÍCIA). N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin. noba.
notisiariu
n., *emissão radiofónica ou televisiva sobre actualidades. - no kombersaba ku
el na notisiariu di un ora (R95) -. (NOTICIÁRIO). N.F. proparoxítona.
notsi
1.v.caus., *passar o dia em casa de pessoas amigas, até chegar a noite. - Aonti
n’ ka bin ba otca nha kumpanheris la, pabia e ba notsi na tarbadju la e ka bin
bin pudi bin (T.M.) -. (deriv. NOITE).
2.v.intr., *fazer-se noite. (ANOITECER). N.S. sin. noti 1.
novamenti
adj., *de novo; outra vez. - Es tema na abordadu novamenti (IN96) -.
(NOVAMENTE). N.F. neol. N.S. sin. utru bias.

480
novelu
n., (NOVELO). N.F. neol., vd. nobelu. N.S. V.A.
Novembru
n., *décimo primeiro mês do calendário gregoriano. - Parsin kuma, talves i na
Novembru (R99) -. (NOVEMBRO).
noventa
quant., *número cardinal. - abo na ganha vensimentu minimu noventa kontu
(IN96) -. (NOVENTA).
novesentus
quant., *número cardinal. - So na Bisau no tene oitu mil i novesentus kazus di
kolera i setenta i dus mortus (R97) -. (NOVECENTOS). N.F. neol., vd.
novisentu.
novi
quant., *número cardinal. - Novi djintis prindidu aos na Bilbao - I ka era des ku
kuradu? nunde ku novi sta? (N.T.) -. (NOVE). N.F. nobi.
novidadi
n., *inovação; notícia; nova. - djinti di Atenas e ka ta pasa tempu na utru kusa,
son konta ku obi novidadi (N.T.) -. (NOVIDADE). N.F. neol.
novisentu
quant., *número cardinal. - Dia tris di Dizembru di mil novisentu i noventa i sinku
(R95) -. (NOVESENTOS). N.F. novesentus.
novu
adj., - Novu Anu tciga (R95) -. (NOVO). N.F. neol., vd. nobu.
nsa [-nsa]
suf.nom., *sufixo que entra na formação de substantivos, exprimindo a ideia de
estado, acção ou resultado da acção. - fiansa - kambansa - matansa - moransa
- mudansa - pupansa - suguransa - vingansa -. (-ANÇA). N.M. sufixo de verbos.
nsensu
n., *substância resinosa que quando queimada dá um cheiro aromático. - Fumu
di nsensu ku orason di pobu di Deus i sibi di mon di andju te dianti di Deus
(N.T.) -. (INCENSO).
nsina
v., - i kunsa na nsina elis (N.T.) -. (ENSINAR). N.F. neol., vd. sina.
nsinadu
part., - I ka asin ku bo nsinadu aserka di Kristu (N.T.) -. (ENSINADO). N.F. neol.
vd. sinadu.
nsinamentu
n., *ensino; instrução; exemplo. - Djintis obi e palabra, e fika dimiradu ku si
nsinamentu (N.T.) -. (ENSINAMENTO).
nsinu
n., *instrução; maneira de transmitir conhecimentos nas escolas. - Chef di
saserdoti punta Jesus aserka di si disipulus ku si nsinu (N.T.) -. (ENSINO). N.F.
insinu. N.S. sin. idukason.
nsinu baziku
n., *ensino primário; primeiro ciclo do ensino, da primeira classe até à sexta
classe. - Nsinu baziku di kualidadi (MR98) -. (ENSINO BÁSICO). N.M. lexia
composta.
nsinu sekundariu
n., *ensino intermédio entra o básico e o superior, da sétima classe até à
décima segunda. - No na bin dizinvolvi linguas maternas purtantu te kinta, sesta

481
klasi o te nsinu sekundariu (MR98) -. (ENSINO SECUNDÁRIO). N.M. lexia
composta.
nsisti
v., *teimar; perseverar; persistir; repetir. - Lubu nsisti kuma i misti sibi pres
(M.M.) -. (INSISTIR). N.F. insisti. N.S. sin. ntema.
nsofri
n., *elemento químico, cujo símbolo é [S], de cor amarela, insolúvel na água e
combustível. - i tcubi fugu ku nsofri di seu (N.T.) -. (ENXOFRE).
nsoga
v., *passar por água limpa; tirar o sabão. (ENXAGUAR). N.S. V.A.
nsomba-nsomba
v., *agir de maneira jeitosa e um bocado fingida para obter favores de alguém. -
N’ odja i na nsomba-nsomba, i na bin ku djitu pa ngoda -. N.M. redobro. N.S.
V.A.
nsomba-nsombadu
part., * que age com jeitinho e de maneira fingida; fingido. - Bu bin nsomba-
nsombadu ku djitu di ngoda, bardadi kaladu (C.S.) -. (deriv. ENSOMBRAR).
N.M. redobro.
nstala
v., - si disimbarki i fasidu i kema bos bazi, bo nstala pa utru bazi (C.P.) -.
(INSTALAR). N.F. vd. instala.
nsum-nsum
n., *bebida alcoólica feita através da destilação do vinho de caju. N.M. redobro.
N.S. V.A.
nta 1 [-nta]
suf.v.caus.ind., - bidanta - firmanta - ntolanta - paranta - prenhanta -. N.F. vd.
nda [-nda].
nta 2
1.adv., *advérbio de ligação que exprime uma relação de consequência; nesse
caso; portanto. - Nta abos bo ka mas bali ki katcus? (N.T.) -. (ENTÃO). N.F.
anta. N.S. sin. nton.
2.interj., *interjeição que indica [surpresa]; esta forma é utilizada no início da
frase para chamar a atenção. - Kiredi!, nta ami i katcur pa bu bin gueria ku mi
ku po? (Igr.I.) -.
ntala
1.v., *ficar preso; pôr em lugar apertado;. - Nha pe ntala na porta - (ENTALAR-
SE). N.S. V.A.
2.v., * comprometer-se. N.F. fig.
ntanka
v., *estagnar; represar como num tanque; ter prisão de ventre. - Pulitika i
bidjaku, kil ku ka kume, el ku ta ntankau (R.N.) -. (ENTANCAR).
ntaranta
v., *atrapalhar-se; perder o sangue frio. - Otca Zakarias odja andju, i ntaranta i
fika ku medu (N.T.) -. (ATARANTAR-SE).
ntegra
v.tr., *completar; incluir. - Tropas e ntegra forsa di seis teras (R95) -.
(INTEGRAR). N.F. neol.
ntema
v., *insistir; porfiar; obstinar-se. - Suma rapas i na ntemaba son, mindjer bin
seta si pididu (F.M.) -. (TEIMAR). N.S. sin. nsisti.

482
ntembembe
n., *inflamação das glândulas salivares; parotidite; papeira. N.F. paroxítona.
N.S. V.M.
ntemus
adj., - Abos tudu bo ntemus (Igr.I.) -. (TEIMOSO). N.F. oxítona, vd. temos.
ntera
v., *meter debaixo da terra; sepultar. - Siguin, bu disa mortus ntera se mortus
(N.T.) -. (ENTERRAR).
nteradu
part., *sepultado. - I ka li ki no bikus nteradu! (N.Me.) -. (ENTERRADO).
nteres
n., - Pape ta djuda son na momentu ki mininu sta dja mal, ma, si sta normal,
pape ka ta leba nteres (N.M.) -. (INTERESSE). N.F. oxítona, vd. interesi.
nteresa
v., - Mindjer di gosi ta nteresa son di kurpu di omi; omi di gosi ta nteresa so di
kurpu di mindjer (J.D.) -. (INTERESSAR). N.F. vd. interesa.
nteresadu
part., - elis e ka sta nteresadu pa manda (R98) -. (INTERESSADO). N.F. vd.
interesadu.
nteresanti
adj., - N’ spera kuma un kusa nteresanti na kuntisi aos (A.T.) -.
(INTERESSANTE). N.F. vd. interesanti.
nterga
1.v.tr., *passar qualquer coisa a alguém; dar; devolver; restituir. - kilis ku pirdi
se bida pa nterga no pubis liberdadi (R98) -. (ENTREGAR). N.F. ntrega.
2.v.tr., *trair; denunciar.
3.v.intr., *submeter-se; render-se. - si no tudjidu arus no ta sai fora di matu, no
ta bin nterga (C.P.) -. (ENTREGAR-SE).
ntergadu
1.part., *restituído; confiado; entregue. - Kal dia ku lubu ntergadu fumer? (L.A.) -
. (ENTREGADO). N.F. ntregadu.
2.part., *traído. - Na noiti ki ntergadu i toma pon, i gardisiu, i bensil, i sapal, i dal
si disipulus (L.Cat.) -.
nterpreta
v.tr., - Garandis nterpreta djanan ke ki iran fala (F.M.) -. (INTERPRETAR). N.F.
neol. vd. ntrepreta.
nteru
n., *inumação; enterramento. - nteru na fasidu aos banda di tris ora di tardi
(R95) -. (ENTERRO). N.S. sin. tcur.
ntesa
v., (ENTESAR; TESAR). N.F. vd. tesa. N.S. V.B.
ntesanta
v.caus., - Nhu Kumbitu ntesanta si pitu, i randja si djitu (C.S.) -. (deriv.
ENTESAR). N.F. vd. tesanta.
ntetet
n., *doença causada por fungos, que ataca especialmente o couro cabeludo;
tinha. N.S. V.M.
nti [-nti]
suf.v.caus.ind., - firbinti - intcinti - ntindinti - n’onkinti - parsinti -. N.F. vd. nda [-
nda].

483
ntiba
v., *calcar; compactar; comprimir. - Malditu sorti i na kaban gustu, n’ ta fika n’
na ntiba son (J.A.) -. (ESTIVAR).
ntidu
adj., - polon di Bande kai, pubis ntidu, alinu li sin gasadju (H.M.) -. (INTEIRO).
N.F. vd. intidu.
ntindi
1.v., *perceber; compreender, ser entendedor. - No ntindi kuma i nesesariu un
intervenson (MR98) -. (ENTENDER). N.F. intindi.
2.v.pron.rec., *estar de acordo; simpatizar com. - Djuntadu suma ke no djunta
sin, kuma ke no na ntindi n’utru? (O.S.) -. (ENTENDER-SE).
ntindimentu
n., *acordo; compreensão; conhecimento. - Un diskursu ku ta ntindidu pa utru
djintis suma un pididu pa pas ku ntindimentu (R98) -. (ENTENDIMENTO). N.F.
intindimentu. N.S. ant. disintindimentu.
ntindinti
v.caus., *fazer entender; fazer compreender. - Pa pudi ntindinti no populason ke
ku pui antigus kombatentis lanta e pega na arma pa terseru bias (R98) -. (deriv.
ENTENDER).
ntindintidu
part.caus., *feito entender; aconselhado. - e dus namoradus ntindintidu kuma e
ka dibi di lundjisi di se amigus (Cecomes) -. (deriv. ENTENDER).
ntola
v.intr., *parar em sítio pantanoso; encharcar-se; atascar-se. - si bu bai na
metadi di kaminhu, bu ka na ntola (R95) -. (ATOLAR-SE). N.S. ntola é o
equivalente de ATOLAR, v.intr., e ntolanta é o equivalente de ATOLAR, v.tr.
ntoladu
part., *parado em terreno lamacento; submergido. (ATOLADO). N.S. V.B.
ntolanta
v.caus., *meter em atoleiro; fazer ficar enterrado no lamaçal; submerger. - ora
ku bu konkonhil tudu i fika limpu bu na ntolantal na metadi di nhelen na fugu, ku
sedu, bu na toma po di buli bu iabri nhelen na metadi, bu miti ki padas di
skalada (R95) -. (ATOLAR). N.S. ntolanta é o equivalente de ATOLAR, v.tr., e
ntola é o equivalente de ATOLAR, v.intr.
nton
adv., - Nton, kin ku ta kema matu i ta konta dunu di orta? (C.V.) -. (ENTÃO).
N.F. neol., vd. enton.
ntranka
1.v.tr., *segurar com tranca; fechar. - Ora ki dunu di kaza lanta i ntranka porta
(N.T.) -. (TRANCAR).
2.v.intr., *segurar-se no porto; ancorar; fundear. - Otca e kamba e bai pa purtu
di Djenesare e ntranka la (N.T.) -. N.S. ntranka é hiperónimo de TRANCAR e
de ANCORAR.
ntrankadu
part., *fechado; segurado com tranca. - Bo lanta, no kuri, no sta na foronta!
Portas ntrankaduba tudu (L.S.) -. (TRANCADO).
ntranku
n., *barra de ferro para fechar a porta ou a janela; tranca pequena. - i pui portas
ku fitcaduras ku ntrankus na se lugar (A.T.) -. (TRANCO). N.S. ntranku é
hiperónimo de TRANCA e de TRANCO.

484
ntrava
v., *fazer cessar; refrear. - Stadu dibi di kunsa na pensa randja un alternativa pa
ntrava es situason di komersiu di mininus (IN96) -. (TRAVAR). N.F. neol.
ntravi
n., *obstáculo; travão. - I ten tradison ki ka ten nada ku rialidadi, tradisons ke ta
sedu ate ntravi pa dizinvolvimentu di pais (IN96) -. (ENTRAVE). N.F. neol.,
intravi.
ntrega
v., - N’ ntrega bos no irma Febe, pa bo risibil suma ku krenti dibi di risibi n’utru
(N.T.) -. (ENTREGAR). N.F. vd. nterga.
ntregadu
part., - kil ku ntregadu tciu i na pididu mas tciu (N.T.) -. (ENTREGADO). N.F. vd.
ntergadu.
ntrepreta
v., *explicar o sentido de; esclarecer; traduzir. - djumbai no pudi ntrepretal di
manga di manera (IN96) -. (INTERPRETAR). N.F. nterpreta.
ntronkamentu
n., *lugar onde se encontram dois ou mais caminhos; encruzilhada. - Bu ka dibi
di fikaba na ntronkamentus di kaminhu (A.T.) -. (ENTRONCAMENTO). N.F.
neol.
ntrudu
n., - ntrudus na mostra kapasidadi artistiku di kriaduris di maskaras (P.dosS.) -.
(ENTRUDO). N.F. vd. nturudu.
ntrumpi
v., - Pa ke ku bo ntrumpi? (N.T.) -. (INTERROMPER). N.F. vd. nturumpi.
ntudja
v., *construir o tecto de uma casa; cobrir uma fossa com entulho. (ENTULHAR).
N.S. V.B.
ntudjadu
part., *forrado; diz-se de um quarto da casa com tecto. (ENTULHADO). N.S.
V.B.
ntudju
n., *face superior interna de um espaço coberto; tecto. - Ala dunu di kasa tciga,
gosi son pa no kuri no sugundi na ntudju (Ch.Mb.) -. (ENTULHO). N.S. ntudju é
hiperónimo de TECTO e de ENTULHO; sin. tetu.
ntupi
1.v.tr., *tapar; obstruir. - Si bitcus e tciu, e ta ntupi tripa di mininus tok i ta prisis
fasil operason (Igr.I.) -. (ENTUPIR).
2.v.intr., *obstruir-se. - Djuru, pa nha naris ntupi (M.J.) -. (ENTUPIR-SE).
nturdja
v.tr., *prender nas malhas das redes; enganar; entalar; meter em dificuldades. -
Toma sintidu, ka bu disa e nturdjau (D.N.) -. (INTRUJAR).
nturdjisa
n., *entralhação; engano. - Deus ta panha djiru na se nturdjisa (N.T.) -.
(INTRUJICE).
nturdjon
n., *enganador. - nturdjon ta dana kasamenti (Igr.I.) -. (INTRUJÃO).
nturudu
n., *Carnaval; os três dias que precedem a entrada no tempo de Quaresma;
máscara de Carnaval. - Si karnaval pertu tciga dja, djintis ta kunsa kumpu

485
nturudus (A.C.) -. (ENTRUDO). N.F. ntrudu. N.S. bisti nturudu; sin. karnaval.
nturumpi
1.v.tr., *cortar a continuidade de; suspender; cortar a palavra a alguém. -
Purtantu kila la i no priokupason di fatu pa Asembleia riuni pa e kumpri si
mandatu ku nturumpi (R98) -. (INTERROMPER). N.F. ntrumpi.
2.v.intr., *parar momentaneamente; estar confuso. - un dia i korda i nota
maldadi na si matcundadi, sintidu nturumpi ku rapas garandi (Cecomes) -.
(INTERROMPER-SE).
nturumpidu
part., *cortado; impedido. - Logu konversa nturumpidu pa un mosa: Zito tarda
dja ki sai (Cecomes) -. (INTERROMPIDO).
nu 1 [-nu]
pron.pess.compl.d., *forma enclítica do pronome pessoal complemento directo
1ªpl. - gosi mininus ki sinanu brinka karnaval (R95) -. (NOS).
nu 2
adj., - e rapara na se kurpu e sta nu, e panta tciu, e kuri e sugundi (L.S.) -. (NU;
NUA). N.F. neol., vd. nun.
nubdadi
n., - Es nubdadi di mininusinhus ba ta pidi-pidi na feras, kusa ki ka kunsiduba
na Guine (P.dosS.) -. (NOVIDADE). N.F. vd. nudadi.
nudadi
1.n., *o que é novo e suscita estranheza; anormalidade; desgraça; nulidade. -
Ne nudadi di mininu femia ba ta mansi na rua, kasamenti ka pudi ten aos un dia
(J.S.) -. (NOVIDADE). N.F. nubdadi.
2.interj., *interjeição que exprime surpresa ou admiração.
nudjenti
adj., *que causa nojo; repugnante; asqueroso. - kil ku omi ta garandisi pa Deus
i nudjenti (N.T.) -. (NOJENTO).
nudju 1
v., *sentir enojo ou desprezo; sofrer de enjoo; enjoar-se. - I ta nudjuba tciu es
kusas (L.S.) -. (ENOJAR-SE).
nudju 2
n., *náusea; enjoo; enojo; repugnância. - Mindjer garandi kuspi na tcon,
badjuda salta di nudju pa tras (M.K.) -. (NODJO).
nukliar
adj., *que utiliza a energia nuclear ou atómica. - meius tekinikus di no tempu
nukliar (R95) -. (NUCLEAR). N.F. neol.
numeru
1.n., - Mininus ku kunsi numeru (R95) -. (NÚMERO). N.F. proparoxítona, neol.,
vd. numuru.
2.n., *quantidade. - i ten limiti di numeru di pididus ku no pudi trata (Igr.I.) -.
numia 1
v.tr., *eleger; escolher. - i numia ki djintis pustu ma garandi, ba koronel, tenenti-
koronel, mandjor (R98) -. (NOMEAR). N.F. proparoxítona, neol.
numia 2
v.tr., *dar luz a; iluminar; esclarecer. - Kamabis e ta toma konta di randja padja
pa sindi fugu pa ba ta numia elis (N.M.) -. (ALUMIAR).
numiason
n., *designação; escolha; eleição. - un belu dia des ora di noti, no ta obi na
radiu nomiason di Umbertu pa kargu di Chefi di Stadu Maior (R98) -.

486
(NOMEAÇÃO). N.F. neol.
numuru
1.n., *símbolo que define uma unidade. - I importanti pa no sta na e numuru
(R98) -. (NÚMERO). N.F. proparoxítona, numeru.
2.n. numuru kardinal, *termo que designa os números ordinários ou um
conjunto finido de coisas. - Tris i numuru kardinal -. (NÚMERO CARDINAL).
N.M. lexia composta.
3.n. numuru ordinal, *número que designa o lugar ou a posição numa série
numérica. - Sugundu i numuru ordinal -. (NÚMERO ORDINAL). N.M. lexia
composta.
nun 1
contr., *crase da prep. [na] e do det.art. [un]. - Djintis entra nun negosiu susu,
djintis entra nun kaos total (R98) -. (NUM; NUMA).
nun 2
adj., *que não está coberto por nenhuma peça de roupa; despido. - n’ staba
nun bu dan di bisti (N.T.) -. (NU; NUA). N.F. nu.
nun pritu
coloc., *diz-se de uma pessoa completamente nua. - Lambe sin lope, nutridu
nun pritu (F.S.) -. (deriv. NU PRETO).
nunde
1.con., *advérbio de interrogação que introduz orações interrogativas directas e
significa o lugar do processo ou acção; em que lugar? para que lugar? de que
lugar?. - Nunde ku mora nel? (R95) - Nha, nunde ki e sai, elis i di kal tera?
(J.S.) -. (deriv. ONDE?; POR ONDE?). N.F. nde. N.S. na nunde.
2.con., *advérbio de lugar, às vezes com a função de conector relativo, que
significa [o lugar em que] ou [ao lugar de]. - Bu ka ta ba buska mindjer nunde
ku dus iermons na kasa n’utru (L.A.) - Sara i lebadu nunde rei pa i ba pursenta
(T.M.) -. (ONDE; POR ONDE). N.F. nde.
nunka
adv., *advérbio de negação; nenhuma vez; jamais. - si bu ka kansa, bu ka
kema dedu, bu ka na kume sabi nunka (C.P.) - nunka n’ ka papia ku Lebri e
kombersa (P.B.) -. (NUNCA). N.M. diferentemente do Português, no Guineense
o fonema de negação ka deve sempre ser expresso na presença da forma
verbal. N.S. sin. nunka mas; ant. sempri.
nunka mas
loc.adv., *advérbio de negação; jamais. - Disna di kil dia, nunka mas i ka torna
konta mintira na si vida (L.S.) - nin nunka mas i ka na ten (N.T.) -. (NUNCA
MAIS).
nuson
n., - Kal nuson ki ten di Stadu? (R98) -. (NOÇÃO). N.F. vd. noson.
nutri
v., *dar de comer; alimentar. - no tene mininus pa nutri (R95) -. (NUTRIR). N.F.
neol.
nutrison
n., *alimentação; sustento; nutrimento. - saudi, nutrison ku idukason (R95) -.
(NUTRIÇÃO). N.F. neol.
nuven
n., *agregado de vapores na atmosfera. - Ora ku bo odja nuven i na sibi di
osidenti, bo ta fala logu tcuba na bin (N.T.) -. (NUVEM). N.F. paroxítona, neol.
nvadi

487
v., *entrar à forca em; ocupar. - kil populason nvadi kau (R95) -. (INVADIR).
N.F. neol. N.S. sin. okupa.
nvadidu
part., *ocupado. - Gabu aos i nvadidu pa no vizinhus li di LaGuine (IN96) -.
(INVADIDO). N.F. neol.
nveja 1
v., *cobiçar. - Ka no sedu garandiosu pa ba ta provoka n’utru, pa nveja n’utru
(N.T.) -. (INVEJAR). N.F. mbedja; imbedja.
nveja 2
n., *cobiça. - Kil no papes, suma ke tenba nveja di se ermon Jose, e bindil
(N.T.) -. (INVEJA). N.F. mbedja; imbedja.
nventa
1.v.tr., *descobrir; idear. - No djubi na karu ku avion: kin ki nventa es kusa tudu?
(L.S.) -. (INVENTAR). N.F. inventa.
2.v.tr., *tramar.
nventadu
part., *descoberto; tramado. - manga di djintis ta fala kuma Sida i kusa ke
nventadu (Cecomes) -. (INVENTADO).
nves
con., - Ke ku na ri, nves di bu tcora? (N.M.) -. (EM VEZ DE). N.F. neol., vd.
mbes.
nvita
v., - bu ten ku nvita pa bu ka fasi mindjer tan ka sinti ben (IN96) -. (EVITAR).
N.F. vd. ivita.
nvoka
v.tr., *suplicar; pedir auxílio. - Tcolonanu po, no ta fika no djubi djitu nin si pa ba
nvoka spiritu, pa pidi almas di kilis pa e kontal (J.B.) -. (INVOCAR).
nvolvi
1.v.tr., *abarcar; abranger; comprometer. (ENVOLVER). N.F. involvi.
2.v.intr., *comprometer-se; intrigar-se. - presidenti di komison tciga intindimentu
kuma militaris ku nvolvi nes insidenti (R95) -. (ENVOLVER-SE).
nvolvidu
part., *abrangido; comprometido. - es i un aria ki n’ sta muitu nvolvidu nel,
sobritudu ora ki faladu di lingua di nsinu (M.R.) -. (ENVOLVIDO).

488
NH, nh
*Décima sétima letra dupla ou grafema do alfabeto que representa o fonema
[nasal palatal]. (NH).
nha 1
det.poss., *adjectivo possessivo 1ª sing. - nha ermons o nha fidjus ka na mati
pabia di si koitadesa (A.C.) - I son kila ki nha kombersa (R95) -. (MEU; MINHA;
MEUS; MINHAS).
Nha 2
n.f., *forma de respeito do pronome pessoal 3ªsing. feminino; dona; patroa;
avó. - n’ ten un purgunta ku n’ misti fasi Nha (R95) - N’ misti punta Nha si kontra
moraduris misti luta kontra kolera? (R95) -. (deriv. SENHORA). N.M. n.m. Nhu;
pl. banhas. N.S. sin. nhara.
nhabi 1
v.tr., *fazer massagens; massajar. - Modja panu limpu na iagu kinti, bu pui riba
di mandita, disal tok i fria; ba ta ripiti nhabil sempri (Igr.I.) -. N.F. Mandinga
“nhábi” que significa amontoar ou massajar.
nhabi 2
v.intr., *estragar-se; corromper-se; estar azedo. - nhabi i ta faladu di kumida ki
mansi ku mau tceru -. N.F. Mandinga “nhábi”. N.S. V.A.
nhafi
1.v.tr., *puxar os cabelos.
2.v., *agarrar; pegar energicamente. - I nhafi ladron na mon -. N.F. Mandinga
“nháfu” que significa agarrar; nhifi. N:S: V.A.
nhafi-nhafidu
part., *diz-se dos cabelos despenteados. N.F. Mandinga “nháfu”. N.M. redobro.
N.S. V.B., kabelu nhafi-nhafidu.
nhafini
v.tr., *agarrar com os dentes ou com as unhas; morder; unhar. - Kobra, si
kontra bu krial dentru di kasa, i ta bin rabida i nhafiniu (C.T.daM.) -. N.F.
Mandinga “nhafu” que significa agarrar; proparoxítona.
nhamberere
n., *pirilampo. - na sukuru i ta sta suma kil kusa la, nhamberere (C.P.) -. N.S.
sin. djamborere.
nhambi
1.n., *tubérculo comestível de polpa feculenta; inhame da Guiné. - Nhambi mas
ta kumedu na tempu di tcuba ora ku arus kaba (N.M.) -. (INHAME). N.F.
Mandinga “nhàmbi” que significa mandioca. N.S. n.v. “Dioscorea spuria”;
nhambi di matu.
2.n., nhambi di kintal, *espécie de inhame que é cultivada. (deriv. INHAME DE
QUINTAL).
nhambi di matu
n., *tubérculo silvestre que não é cultivado e se encontra na floresta. - Nhambi
di matu ta sta na matu, el ku ta nansi ku si kabesa (N.M.) -. (deriv. INHAME DE
MATO). N.F. Mandinga “nhàmbi”. N.M. lexia complexa. N.S. n.v. “Dioscorea
bulbifera”.
nhanha
n., *carolo; sabugo da espiga de milho. - Kada ora ku n’ na papia ku bo bu ta
falan: nhanha ku padi forel (L.A.) -. N.S. sin. tutulu.

489
nhanheru
1.n., *cantor de lengalenga.
2.n., *instrumento musical monocorde do cantor de lengalenga. - Aos si bu
disan n’ na sedu bombolon, kora, tagara, nhanheru, balafon (T.Tc.) -.
nhani
v., *lutar inutilmente; sofrer privações; estar em aflição. - Bu ka ta sibi propi ke
ki mindjor: si bu fika na tera, bu pudi nhani, si bu sai ianda, bu pudi mufna (J.S.)
-. N.S. sin. utani.
nhara
n.f., *título de respeito dado a pessoa de sexo feminino. - Ba nharas oh, bo disa
sin kombersa bonitu i di boka (N.Me.) -. (deriv. SENHORA). N.M. pl. banharas.
N.S. sin. Nha.
nhara-sikidu
n., *planta da família das Zigofiláceas, espinhosa, de ponta agudas e
penetrantes; abrolho. - Kombosas di bida bo largan, bo disan n’ miti matu pa
nhara-sikidu ranhan (O.S.) -. N.F. Fula “nhara” que designa o abrolho e
significa arranhar e Guineense “sikidu” que significa de pé. N.M. lexia
composta. N.S. V.B., n.v. “Poligonium acuminatum”.
nhati 1
v., *ser inflexível; ser resistente. - Kil alguin i nhati na konta bardadi (L.Cat.) -.
nhati 2
n., *tecido leve e forte. N.S. V.B.
nhelen
n., *arroz quebrado e miúdo. - no sibi kuma nhelen i sabi kume, ma i kansadu
kudji (R95) -. (NHELEN). N.F. Mandinga “nhèelen” que significa cuscuz grosso.
nheme
v., *comer; mastigar; devorar. - Lebri pega nheme pedra di sal, mininus falal:
Lebri patinu asukar (L.S.) -. N.F. Mandinga “nhími” que significa mastigar ou
trincar. N.S. nheme pe di katcur.
nheme dinti
coloc., *ranger os dentes. - Bo na tcora la, bo na nheme dinti (N.T.) -. N.S. sin.
nheme dinti.
nheme pe di katcur
coloc., *caminhar muito, como um cão; ser vagabundo. - Purmeruba no
garandis ka ta sai tciu, ma aos no nheme pe di katcur (J.S.) -.
nhemedu
part., *comido; roído. N.F. Mandinga “nhími”. N.S. V.A.
nhemer-nhemer
n., *palavreado; lengalenga. N.M. redobro. N.S. V.M., sin. lenga-lenga 2.
nhengu
adj., diz-se de alguém que não tem estatura conforme a idade; atrófico.
- Mininu nhengu -. N.S. V.A., sin. murnhengu.
nheret
n., *pedacinho de cocó. N.S. V.M.
nhereti
v., *sujar-se, borrar-se. N.S. V.M.
nhereti trus
coloc., *borrar as cuecas. N.S. V.M.
nhifi
v., - bu nhifin -. N.F. vd. nhafi. N.S. V.A.

490
nhifidu
part., *agarrado. N.S. V.B.
nhiki
v., *processo de desprender os frutos da palmeira dendê ligados à sua
infrutescência. - ora ki tisi tceben, i ta pantcil tudu i nhikil (N.M.) -.
nhikidu
part., *diz-se da infrutescência da palmeira dendê ou chabéu com os frutos
desprendidos. N.S. V.A.
nhinhi
v., *rir mostrando os dentes; sorrir. - Bu kuri di kil ki nhinhi, bu kontra ku kil ki
iabri boka (T.M.) -. N.F. Mandinga “nhín” que designa o dente.
nhoki
v., *comer com gula. N.F. vd. nhuki. N.S. V.M.
Nhominka
n., *termo para indicar os membros do povo Serere, do grupo linguístico Norte
do Senegal; Serere. - I sin ke no na boia tambi, suma Nhominka na mar (J.D.) -.
(NHOMINCA). N.F. Mandinga “nhòominka” que significa habitante de Niomi e
designa esse povo. N.S. sin. Serere.
nhongoli
v., *emagrecer; perder força no corpo por causa de desnutrição ou de doença. -
mininus, ku ta alimentadu ku liti di si mame, i difisil pa i nhongoli (R96) -. N.F.
proparoxítona.
nhongolidura
n., *desnutrição; denutrição; falta de força no corpo. - Es i mal nutrison ke ta
faladu nhongolidura ke tenel (R96) -.
nhopoti
v., *apertar a pele com as unhas dos dedos polegar e indicador; beliscar. N.F.
proparoxítona; Mandinga “nhópoti” que significa beliscar. N.S. V.B.
Nhor
n., *forma de truncamento da palavra Senhor. - Nhor Deus ki ka da buru tcifri el
i sibi pabia di ke (J.M.B.) -. (SENHOR). N.F. vd. sinhor.
nhoto
n., *camaleão. N.F. oxítona, vd. kamalion. N.S. V.B.
Nhu
n.m., *forma de respeito do pronome pessoal 3ªsing. masculino; patrão; dono;
avô. - Nhu rei rabida i fala (T.M.) - Nhu, randjan arus (C.V.) - I suma ku Nhu fala
(N.T.) -. (deriv. SENHOR). N.F. Anhu. N.M. n.f. Nha; pl. banhus.
nhuki
1.v., *calcar para pôr a mais; fazer pressão. - nhuki mankara na saku -. N.F.
Mandinga “nhúuka” que significa encher. N.F. nhuki. N.S. V.A., sin. struki
bianda; sin. tcoki.
2.v., * comer muito; atulhar-se.
nhukuni
v.tr., *dar de comer com as próprias mãos; dar de comer aos bebés. N.F.
proparoxítona. N.F. Mandinga “nhúuka”. N.S. V.A., sin. kumenti.
nhula
n., *tinta para cabelos. N.S. V.B.
nhuti
v., *tornar-se magro; ser magro. - Pontada nhuti -. N.S. V.A.

491
N’, n’
*Décima oitava [letra ou grafema + apóstrofo] do alfabeto que representa o
fonema [nasal velar]. N.S. Som derivado das línguas africanas de substrato.
n’
pron.pess.suj., *forma secundária do pronome pessoal sujeito 1ºsing.; eu. - n’
kunsa sai di ospital (P.dosS.) - N’ sta lungu di fonti, n’ ka tene baldu pa kata,
sedi na matan (L.A.) -. N.F. Mandinga “n” que significa eu. N.S. n’, consoante
silábica e lexema que representa o pronome sujeito 1ªsing., é muito comum
nas línguas africanas de substrato.
n’adji
n., *receptáculo ou cúpula do fruto da palmeira de óleo. - n’adji i mame di
tceben -. N.F. Bijagós “n’adji” que designa esse receptáculo do fruto. N.S. V.A.
n’ai-n’ai
v., *vaguear; andar sem destino fixo. N.M. redobro. N.S. sin. karampia. N.S.
V.M.
n’alu
n., *cova pequena; falta de dente. N.S. V.B.
n’amane
n., *pessoa que dirige as cerimónias de iniciação ou fanado. - Si bu ngana
n’amane, bu na bin padi buluf (L.A.) -. N.F. paroxítona. N.S. sin. botadur di
fanadu.
n’anhi-n’anhi
v., *criar desordem; revolver. - galinha na n’anhi-n’anhi -. N.F. Mandinga
“n’ánhaa” que significa esgaravatar ou gratear ou esfregar. N.M. redobro. N.S.
V.A.
n’anhima
n., *arbusto com folhas que causam comichão. - Kanua na rema pa mar di fora,
sintidu kaskasidu puku mas o menus, suma tera di n’anhima (R.N.) -. N.F.
Mandinga “n’ánhaa”.
n’apati
v.intr., *quebrar-se; partir-se; perder uma pequena parte por causa de uma
rotura. (REPARTIR). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
n’apati n’alu
coloc., *perder os dentes de leite. N.S. V.M.
n’apatidu
part., *diz-se de um objecto, como o copo ou o dente, que, por uma rotura,
perde uma pequena parte. (REPARTIDO). N.S. V.A.
n’atinha
v., *andar de gatas. (GATINHAR). N.S. V.A.
n’omoni
v., N.F. oxítona, vd. n’umuni. N.S. V.A.
n’on’in’o
n., *vara para colher as mangas; hasta para varejar uma árvore frutífera. N.F.
oxítona. N.S. V.B.; sin. karoka.
n’onki
v., *estar inclinado; curvar-se; dobrar sem quebrar. - I ami po feru, n’ ka ta
n’onki n’ ka ta distindi (A.P.) -. N.F. Mandinga “nhònki” que significa pôr-se de
joelhos. N.S. n’onkinti.

492
n’onkidu
part., *inclinado; curvado. - El ku manda Kabra sibi subi so pos n’onkidu (F.M.) -
. N.F. Mandinga “nhònki”.
n’onkinti
v.caus., *fazer que alguém se incline. N.F. Mandinga “nhònki”. N.S. V.A.
n’orn’ori
v., - kuma ku pudi rapara panga-bariga si i gravi? boka ta seku, kurpu ta
n’orn’ori (Igr.I.) -. N.F. Balanta “n’orn’ori”; vd. nornori. N.M. redobro.
n’oroti
v., *arranhar; raspar. N.F. proparoxítona; Mandinga “n’órooti” que significa ferir
com a garra ou cortar com as unhas. N.S. V.A.
n’oroto
n., *instrumento agrícola para ceifar; foice; podão. - Bai nha ermon, mola bu
n’oroto (Dea) -. N.F. Mandinga “n’órooti”.
n’oti-n’oti
v., *esforçar-se; tentar fazer uma coisa encontrando dificuldades. - Serpenti na
n’oti-n’oti kuma ki na ianda na ki matu, sin ki na kai, i na rola na ki fididas (T.M.)
-. N.M. redobro. N.S. sin. kut-kuti.
n’uli
1.v., *olhar obliquamente ou de esguelha; olhar de través. - i na djimpinin i na
n’ulin ku rabu di udju (G.F.) -. N.F. Mandinga “n’ùlu” que significa olhar de
través.
2.v., *olhar de maneira cobiçosa. - Papa, kuma ku es i ta fika oki na pasa, i ta
fika i na n’ulin sin? (T.M.) -.
n’ulidura
n., *a maneira de olhar de través. - N’ulidura di lagartu ka ta tudji barku pasa
(L.A.) -. N.F. Mandinga “n’ ùlu”.
n’umuni
v., anuir fazendo sinais especiais, por exemplo, piscando o olho. N.F. oxítona,
n’omoni. N.S. V.A.
n’unha
n., - Santcu bai pertu di mel i kunsa na tira: ma kil ki tira i ka pudi intci nin
n’unha (F.M.) -. (UNHA). N.F. vd. unha.
n’unhi
v., *inclinar-se. - Mininu n’unhi na fonti pa kata iagu (L.S.) -. N.F. vd. unhi.
n’unhi bunda
coloc., *inclinar-se apontando o traseiro na direcção de alguém, como sinal de
desprezo. N.S. V.M.
n’uni-n’uni
v., *estar sempre a murmurar; queixar-se continuamente. - Otca e risibil, e na
n’uni-n’uni kontra dunu di orta (N.T.) -. N.F. Mandinga “n’ùnun’unu” que significa
murmurar. N.M. redobro.
n’uni-n’unidu
part., *que é falado, murmurando; criticado. - Tudu kil ki n’uni-n’unidu na fera i
tene sempri si fundu di bardadi (P.dosS.) -. N.F. Mandinga “n’ùnun’unu”.
n’uri
v.tr., *tomar o resto; juntar os sobejos da comida; ancinhar. - n’uri bianda na
tidjela -. N.F. Mandinga “n’órooti”. N.S. V.A.
n’uri-n’uri
v., *continuar a juntar os sobejos da comida; ancinhar a palha. N.F. Mandinga

493
“n’órooti”. N.M. redobro. N.S. V.A.
n’uridur
n., *instrumento de ferro, com dentes, utilizado nos trabalhos hortícolas para
limpar o terreno; rastelo ou restelo. N.F. Madinga “n’órooti”. N.S. V.B., sin.
ansinhu.
n’ursi dinti
coloc., *ranger os dentes. N.S. V.M., sin. n’ursi dinti
n’usi
v.tr., *comer o fruto cru do chabéu. - Otca Pumba kansaba dja korta i ba mara
si amigu korda, kila sibi i kunsa korta un katcu biata i pega lokotil tudu pa i n’usi
(F.M.) -. N.F. Mandinga “n’óroosi” que significa unhar.
n’utru
pron.pess.compl., *forma do recíproco utilizada com os pronomes pessoais
sujeito pl. quando os actantes são, ao mesmo tempo, os autores e os
destinatários da acção. - no para kume n’utru, pabia i ka bali na djintis ku mama
(N.Tu.) - E firma e papia inda na Fula tok e intindi n’utru (R95) -. (UNS AOS
OUTROS). N.M. n’utru pode derivar também da forma guineense n’ +
OUTRO que significa eu e o outro ou eu e os outros. N.S. a forma un utru
não tem significado como forma do recíproco e normalmente é um adjectivo.
n’uu!
interj., *interjeição que exprime [admiração]; ah!. - i Bubaki, i Buba, i Bula, ah!,
n’uu!, kusa sta la (R95) -. N.S. sin. ah!.

494
O, o
*Décima nona letra ou grafema do alfabeto que representa os fonemas [vogal
média posterior-velar] e [vogal baixa posterior-velar]. (O).
o1
con., *conjunção alternativa. - barkus garandi di pasajerus o di karga (P.dosS.)
-. (OU).
o 2 [-o]
suf.verb., *uma das cinco vogais temáticas que formam alguns raros verbos.
N.S. V.A.; -o é o sufixo dos dois verbos: koko; popo.
obdiensia
n., *acto de obedecer; submissão. - i ianda sempri na obdiensia te mortu (N.T.)
-. (OBEDIÊNCIA). N.F. proparoxítona.
obdisi
1.v.tr., *sujeitar-se às ordens de alguém; seguir. - kil ki obdisi lei, i nsina djinti pa
e fasi asin, i na tcomadu garandi na renu di seu (N.T.) -. (OBEDECER A). N.F.
proparoxítona.
2.v.intr., *cumprir; observar. - E da kosta, e ntema, e nega obdisi (Igr.I.) -.
(OBEDECER).
obdisidur
n., *que obedece; obediente; dócil. - Si bu na djulga lei, bu ka sedu obdisidur di
lei, ma si djuis (N.T.) -. (deriv. OBEDECER).
obi
1.v., *escutar. - Nton, des ki no obi kil kumunikadu, anos no purpara no bai
okupa kau, no pera elis (R98) -. (OUVIR).
2.v.tr., *entender; perceber. - manga delis ka obi Kriol nin Portuguis (P.dosS.) -.
3.v.tr., *prestar atenção; ligar a. - Ermon, ke ku no fasiu! No sutau, no papia ku
bo, no fasiu tudu, bu ka obi! (T.M.) -.
obidu
part., *escutado; entendido. - es noti i obidu alguns disparus (R98) -. (OUVIDO).
obidur
n., *o que ouve; ouvinte. - No risibi un karta di un obidur (R96) -. (OUVIDOR).
N.S. sin. ovinti; sin. sukutadur.
objetivu
n., *fim; finalidade. - Es atelier tene suma objetivu prinsipal fasi troka di
spiriensias (R95) -. (OBJECTIVO). N.F. neol. N.S. sin. fin.
obra
n., *resultado de um trabalho; produto; acção. - Ka bo toma parti na obras di
sukuru ku ka ten purbitu, ma bo pui ki obras na lus (N.T.) -. (OBRA). N.F. neol.
N.S. sin. tarbadju.
obriga
v.tr., *impor; forçar; constrangir. - Kila ke obriga djintis pega arma (C.P.) -.
(OBRIGAR). N.F. neol.
obrigadu
1.part., *forçado; constrangido. - n’ obrigadu firma na kaminhu n’ na pera elis pa
e bin no ba djuntu (N.M.) -. (OBRIGADO). N.F. neol.
2.interj., *forma de agradecimento empregada para agradecer a alguém. -
Muitu obrigadu, un garandi abrasu pa bos tudu (R95) -.
obrigason

495
n., *dever; encargo. - Na no moransas no tene obrigason di djuda n’utru (L.S.) -.
(OBRIGAÇÃO). N.F. neol.
obrigatoriamenti
adv., *advérbio de maneira que significa [com obrigatoriedade]“ forçosamente. -
algun dia no ten tambi kumprimisu, si na kazu ku un bandidu asalta puder, pa n’
bin obrigatoriamenti pa prutejil? (R98) -. (OBRIGATORIAMENTE). N.F. neol.
obrigatoriu
adj., *que obriga; forçoso. - N’ ka tciga di sibi kuma i ka obrigatoriu (IN96) -.
(OBRIGATÓRIO). N.F. proparoxítona, neol.
observadur
n., *aquele que observa; pessoa que assiste a um evento como testemunho
oficial. - dus tera ke sta na djumbulmani e seta presensa di observaduris pa
fiskaliza es para-fuguia (R95) -. (OBSERVADOR). N.F. neol.
observason
n., *reparo; conselho. - I pudi sedu un observason di un forma parsial (IN96) -.
(OBSERVAÇÃO). N.F. neol.
obstakulu
n., *o que impede; barreira; impedimento; dificuldade. - e misti miti obstakulu na
nogosiason ke na bai fasidu (R98) -. (OBSTÁCULO). N.F. proparoxítona, neol.
obti
v., *alcançar; adquirir; conseguir. - Mindjer pudi obti kreditus i negosia kontratus
na si nomi propi (R95) -. (OBTER). N.F. neol. N.S. sin. konsigui.
obtidu
part., *alcançado; conseguido. - I na midida ke na prugridi no pudi ba ta avansa,
pasu a pasu en funson di rizultadu ke na obtidu, di konsiensia ke djinti na ten di
importansia di introduson di linguas maternas na sistema (MR98) -. (OBTIDO).
N.F. neol.
obu
1.n., *corpo mais o menos arredondado que encerra o embrião e as
substâncias nutritivas, produzido pelas fêmeas. - i otca lebri i na firbinti obu ki
ba furtaba na kasa di iran-segu (Ch.Mb.) -. (OVO). N.F. ovu.
2.n., kuku di obu, *os testículos dos mamíferos de sexo masculino. - I ta pulba
dur di kuku di obu (L.S.) -. (deriv. COCO DE OVO). N.F. paroxítona. N.S. sin.
garan di matcundadi.
odia
v., *ter ódio a; detestar; aborrecer. - Bu ama kil ki bon, bu odia kil ki mal (N.T.) -.
(ODIAR). N.F. proparoxítona.
odja
v., *ver; conseguir; reencontrar; perceber. - Suma ku no na odja sin (A.C.) - i ta
odja populason i vakua tudu e ritira (C.P.) - Bu odja, ami n’ ka misti palabra
(T.M.) - Gazela gora i odja kuma i dibiba di pati un kabritu pikininu (T.M.) -
Garandi kuma, otca i na pasa i odja Sira na kotci midju; bin ki na bin i odja midju
na kotci Sira (L.A.) -. (OLHAR). N.S. sin. otca.
odja lua
coloc., *menstruar; ter as regras menstruais. - Da mininu mama i ta fasi pa
padida tarda pa odja lua (R96) -. (deriv. OLHAR A LUA). N.S. sin. laba lua;
misturason (n.).
odjada
1.n., *olhar; visão; olhadela. - Kumpo di Gan-Para djuda no mininus pa e
mpinha se odjadas nosenti pa e kustuma kuntangu di se padiduris (N.Me.) -.

496
(OLHADA).
2.n., *algo que chama a atenção das pessoas ou que dá nas vistas.
odjadu
part., *visto; conseguido. - I pudi odjadu tris koldadi di baris - i pirdiba i odjadu
(N.T.) -. (OLHADO). N.S. sin. otcadu.
odjadur
n., *guardador. - Odjadur mostral ku dedu kau ku djantidur dita nel (A.P.) -.
(OLHADOR).
oesti
n., *um dos quatro pontos cardeais, onde o sol se põe; poente. - kila ka tudji pa
djintis kontinua na imigra di lesti pa oesti di Afrika (R95) -. (OESTE). N.F. neol.
N.S. sin. kaida di sol; sin. osidenti.
ofensa
n., *acto ou efeito de ofender; lesão; injúria. - Si bo purda alguin algun ofensa,
ami tambi n’ purdal (N.T.) -. (OFENSA). N.F. neol.
oferesi
v., - anos no ta ndjita pa pudi oferesi milior sirvisu (R95) -. (OFERECER). N.F.
proparoxítona, vd. ofrisi.
oferesidu
part., - bens ku oferesidu (R95) -. (OFERECIDO). N.F. vd. ofrisidu.
oferta
n., *coisa que se oferece; oferenda; dádiva; presente; donativo. - e manda
oferta pa garandis di igreja (N.T.) -. (OFERTA). N.F. neol. N.S. sin. don 1.
ofertoriu
n., *na religião cristã, parte da Missa em que se oferece a hóstia e o cálice e as
ofertas dos presentes. - E fasi ofertoriu, djintis na pati smola (N.M.) -.
(OFERTÓRIO). N.F. proparoxítona, neol.
ofindi
v.tr., *injuriar; desconsiderar; desgostar. - ora ku bu na fala asin, bu na ofindinu
tambi (N.T.) -. (OFENDER). N.F. neol. N.S. sin. koba 2.
ofindidu
part., *injuriado. - Bu sibi kuma Fariseus obi es palabras, e fika ofindidu? (N.T.)
-. (OFENDIDO). N.F. neol.
ofis
n., *profissão. - Bo ta risibi dus kabas di bianda bo sina ofis di piskadur (M.M.) -.
(OFÍCIO). N.F. oxítona.
ofisial
1.n., *membro das forças armadas que tem um grau na hierarquia militar. - Kil
koldadi ofisial i ka na pudi diriji guera (R98) -. (OFICIAL). N.F. mil., neol.
2.adj., *que é conforme com as regras burocráticas; diz-se da língua ou das
línguas duma nação propostas para escrever os documentos públicos; de
domínio público. - Portuguis i lingua ofisial, ma menus di 10% ki ta papial
(P.dosS.) -. (OFICIAL).
ofisialmenti
adv., *de modo oficial. - no fasi un ntrega di premiu ofisialmenti (R95) -.
(OFICIALMENTE). N.F. neol.
ofisina
n., *local equipado com máquinas ou instrumentos, onde se fabricam ou se
consertam objectos. - Karu bai pa ofisina, mekaniku sin otrizason di kin ki leba
karu la, i pega karu i madja kil sinhora (R95) -. (OFICINA). N.F. neol.

497
ofisiu
n., *qualquer arte manual; emprego público. - Kiston di ofisius i profisons (IN96)
-. (OFÍCIO). N.F. proparoxítona, neol.
ofrisi
v.tr., *dar como oferta; prometer. - e saserdoti tambi e ten ku ten un kusa pa
ofrisi (N.T.) -. (OFERECER). N.F. proparoxítona, oferesi.
ofrisidu
part., *dado como oferta. - e kusas ta ofrisidu konformu lei (N.T.) -.
(OFERECIDO). N.F. oferesidu.
oi!
interj., *interjeição que exprime [dor]; ui!. - Oi oi oi! ka bu djunta! Ka bu djunta!
(T.M.) -. N.F. paroxítona.
Oinka
n., *membro do povo da Guiné-Bissau, habitante da região de Óio. (OINKA).
N.F. paroxítona. N.S. V.B.
Oio
n., *Região da Guiné-Bissau que compreende os sectores administrativos de
Farim, Mansoa, Mansabá, Nhacra e Bissorã. A capital é Farim. - rijon di Oio
(IN96) -. (OIO). N.F. proparoxítona.
oitavu
quant., *número ordinal. - Oitavu dimingu di tempu komun (L.Cat.) -. (OITAVO).
oitenta
quant., *número cardinal. - kada puti leba oitenta o te sentu i vinti litru (N.T.) -.
(OITENTA).
oitu
quant., *número cardinal. - Otca oitu dia pasaba dja (N.T.) - i sirkunsidal na dia
di oitu (N.T.) -. (OITO).
oitusentus
quant., *número cardinal. - i konsigui sai ku oitusentus mil dolar (IN96) -.
(OITOSENTOS).
oi-oi
v., *falar baixo; conversar em segredo. - Kin ki na oi-oi na nha konko? (J.S.) -.
N.M. redobro.
okaleru
adj., *maldizente; que conta mentira sobre a vida alheia. - Di fabur, bo tira boka
na mi, nha inimigus oh, okalerus (R.S.) -.
okazion
n., *circunstância; ocorrência; oportunidade. - na okazion i ngaba kil inisiativa
(R95) -. (OCASIÃO). N.F. neol.
okei!
interj., *interjeição que exprime [aprovação]; bem!. - Okei, Zito, no disa e
diskuson (Cecomes) -. N.F. Inglês “okay!”.
oki
1.con., *conjunção subordinativa que introduz orações temporais; apenas; logo
que. - Oki kanta, utru ta kai (T.M.) -. (deriv. NA HORA QUE). N.F. ora ke. N.M.
oki e ora ke utilizam-se com as frases que exprimem tempo simultâneo ou
futuro-posterior. N.S. sin. ka 3.
2.adv., *advérbio de tempo; apenas; somente; quando. - E bin ruma tudu pa
pera oki guera na kunsa (T.M.) -. N.F. ora ke.
oklu

498
n., *instrumento óptico formado por lentes com que se auxilia a vista. - Burta di
oklu ki ta pui sin, pa panta djinti (T.M.) -. (ÒCULO). N.F. okulu.
okulu
n., - Kuri, bu bai te kampu, bu bai djubin nha okulu, la (F.J.) -. (ÓCULO). N.F.
proparoxítona, neol., vd. oklu.
okupa
1.v., *estar na posse de; preencher. - karnel tciga i okupa un parti, sala ku kuarti
(A.P.) -. (OCUPAR).
2.v.tr., *invadir; conquistar. - elis ki binba okupa Guine de (R98) -. N.S. sin.
nvadi.
3.v.intr., *dedicar-se; consumir tempo. - Diretor fala kuma elis e ta okupa di
kriansa ate na idadi ki na ba kazamentu (R95) -. (OCUPAR-SE).
okupadu
part., *preenchido; invadido. - lokal ku sta dja okupadu pa Junta Militar (R98) -.
(OCUPADO).
okupason
1.n., *posse; emprego. - randja un okupason (R95) -. (OCUPAÇÃO).
2.n., *invasão. - Si okupason i era so militar (R95) -.
okuri
v., *suceder; acontecer. - un asidenti ku okuri dia sinku (R95) -. (OCORRER).
N.F. neol. N.S. sin. kuntisi.
Olandes
n., *membro do povo holandês, habitante da Holanda. (HOLANDÊS). N.F.
oxítona. N.S. V.B.
oliadu
n., *saco de plástico. (deriv. OLEADO). N.S. V.A., sin. saku di plastiku.
olimpiku
adj., *relativo às Olimpíadas. - djugu olimpiku (R95) -. (OLÍMPICO). N.F.
proparoxítona, neol.
oliu
1.n., *gordura líquida animal ou vegetal. - bu pui oliu tok i tempra bu pui sebola
(N.M.) -. (ÓLEO). N.F. proparoxítona.
2.n., *substância mineral utilizada nos motores.
olivera
n., *árvore da família das oleaginosas que tem como fruto a azeitona. - orta di
pe di uva ku di olivera (igr.I.) -. (OLIVEIRA). N.F. neol. N.S. azeiti di olivera.
olodji
v., *acção do bebé de expelir pela boca o leite. - Mininu na olodji -. N.S. V.A.
ololo
1.n., *sangue causado pela ruptura do hímen; hímen. N.F. oxítona.
2.n., *baile das raparigas bijagós durante o “fanadozinho”, quer dizer as
cerimónias antes do grande fanado do “Defuntu”. N.S. V.B.
olonko
n., *molusco gastrópode da família dos Helicídeos; caracol. N.F. paroxítona.
N.S. V.B., n.v. “Helix pomatia hortensis”.
ombra
n., *parte superior do braço, onde o úmero se articula com a omoplata;
espádua. - I pui si barkafon na ombra, ku si kumida, i pega kaminhu (P.B.) -.
(OMBRO).
omega

499
n., *última letra do alfabeto grego e termo da liturgia cristã para indicar o fim. -
Ami i alfa ku omega, ku sedu kunsada ku kabantada (N.T.) -. (ÓMEGA).
omelia
n., *breve exposição, durante a Missa, sobre o Evangelho ou outro assunto;
prédica; sermão. - padri fasi omelia (splikason di palavra di Deus), dipus di
omelia e na lanta e firma e fasi profison di fe (N.M.) -. (HOMILIA; HOMÍLIA).
N.F. paroxítona, neol.
omenta
1.v.tr., *tornar maior; acrescentar. - omi ku mindjer e dibi di kunsi ideia di n’utru,
e diskutil e omental (Igr.I.) -. (AUMENTAR). N.F. aumenta.
2.v.intr., *crescer; progredir. - Gosi kunfuson omenta (P.dosS.) -.
omi
1.n., *ser humano de sexo masculino. - Ala ka ten diferensa di omi, la ka ten di
mindjer (C.P.) -. (HOMEM). N.S. omi di djinti.
2.n., *marido; companheiro. - ora ku mindjer misti un omi, i ta kusinha bon rasa
di bianda i roga garandis si vizinhus pa e lebal pa familia di rapas (N.M.) -.
omi di djinti
n., *diz-se de uma pessoa presente e respeitável, de quem não se pronuncia o
nome; pessoa ausente de quem ou sobre quem se está a falar. - Kil omi di djinti
i dizintindi kompletamenti ku tudu djintis (R98) -. (deriv. HOMEM DE GENTE).
N.M. lexia complexa.
omi di kabesa
n., *pessoa séria e que tem um bom senso; alguém inteligente. (deriv. HOMEM
DE CABEÇA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
omi kumpridu
coloc., *homem grande; homem que tem estatura superior a média; homem
alto. - Ami ki kurtu? Anton bu ka odja kuma ku n’ kumpridu? (T.M.) -. (deriv.
HOMEM COMPRIDO). N.S. COMPRIDO diz-se de coisa que tem comprimento;
falando de pessoas o equivalente é ALTO.
omi-garandi
n., *patriarca; homem velho; meu velho. - Augusto, es ki no omi-garandi di
tabanka (C.V.) -. (GRANDE HOMEM). N.M. lexia composta; neste caso a
posição do adjectivo grandi não segue a mesma posição na cadeira
sintagmática do equivalente GRANDE, porque na língua portuguesa o adjectivo
que precede o nome tem, geralmente, sentido figurado. N.S. omi-garandi é
hipónimo de GRANDE HOMEM que designa também o homem famoso;
garandi omi designa o homem famoso e omi kumpridu designa o homem
grande.
omi-mindjer
n., *indivíduo com tendências homossexuais. (deriv. HOMEM MULHER). N.S.
V.A., sin. homosexual.
omolete
n., *fritura de ovos batidos. (OMELETA; OMELETE). N.S. V.B.
omologa
v.tr., *aprovar; ratificar. - djubi si tudu kusa bati sertu pa no pudi omologa (R95)
-. (HOMOLOGAR). N.F. proparoxítona, neol.
omologason
n., *aprovação; confirmação. - logu oitu ora i na fasidu omologason (R95) -.
(HOMOLOGAÇÃO). N.F. neol.
omosexual

500
1.adj., *que sente atracção sexual por indivíduos do mesmo sexo. - kilis ki
omosexual (N.T.) -. (HOMOSSEXUAL). N.F. neol. N.S. sin. omi-mindjer.
2.n., *indivíduo com tendências homossexuais.
on [-on]
suf.nom., *sufixo que entra na formação de substantivos, com sentido
aumentativo. - porton - kalmon - kaleron - maron -. (-ÃO). N.M. sufixo de
nomes.
ona [-ona]
suf.nom., *sufixo que entra na formação de substantivos, com sentido
aumentativo. - barigona - rabadona - tapona -. (-ONA). N.M. sufixo de nomes.
onda
1.n., *elevação que forma a superfície da água agitada; vaga. - korenti di iagu
rodian, tudu bu ondas ku maron e pasa riba di mi (L.Cat.) -. (ONDA). N.F. neol.
N.S. sin. maron.
2.n., *grande quantidade; agitação. - es onda di kriminalidadi ke na entra no
tera, i tisidu par elis (R95) -.
ONG
sigla, *sigla que designa uma Organização Não-Governamental. - i fasi troka di
spiriensias entri ONG nasional ku strandjerus (R95) -. (O.N.G.). N.F. neol.
onhinhu
n., *diz-se de uma pessoa que tem sempre os dentes de fora. N.F. oxítona. N.S
V.M.
onkoi
n., *doença infecciosa que pode causar a cegueira. (ONCOCERCOSE). N.F.
paroxítona, vd. uansire. N.S. V.A.
onra 1
v.tr., *dignificar; exaltar. - Si alguin sirbin, nha Pape onral (N.T.) -. (HONRAR).
N.F. neol.
onra 2
n., *veneração; respeito. - ku korson abertu Noemi, na si kansera, da onra pa
Deus (Igr.I.) -. (HONRA). N.F. neol.
onradu
part., *respeitado. (HONRADO). N.S. V.B.
onsa
n., *animal da família dos Felídeos; leopardo. - Onsa tudu brabu ki brabu,
nunka i ka ta sibi pe di kabasera (L.A.) -. (ONÇA). N.S. n.v. “Pantera pardus
leopardus”.
ontcinhi
n, *pequeno osso que termina a coluna vertebral; cóccix. - Ontcinhi na den mal
-. N.F. oxítona.
ontordia
adv., *anteontem. - si dus parti pudi kontinua ku ki mesmu fe ki mostradu aos o
aonti, disna di ontordia, n’ acha djintis pudi volta pa se kasas (R98) -. (deriv.
OUTRO DIA). N.F. paroxítona, vd. aontordia.
ONU
sigla, *sigla que designa a Organização das Nações Unidas. - Konseliu di
Siguransa di ONU i kria na Novembru un tribunal internasional (R95) -. (ONU).
onzi
quant., *número cardinal. - Jesus parsi pa si onzi disipulu (N.T.) -. (ONZE). N.F.
des ku un.

501
opera
1.v., *produzir um efeito; actuar. - Mudansa ki es sestu mandamentu misti
opera na no sosiedadi i garandi dimas (L.S.) -. (OPERAR). N.F. neol.
2.v., *fazer uma intervenção cirúrgica numa pessoa doente. - manera ku dutur
operan, n’ ka tene dinheru di pagal, n’ tisi es pa n’ bin pagal ku el (C.P.) -.
operariu
n., *o que trabalha na execução de uma obra; trabalhador. - Operarius, ka bo
da brasu sedu (I.eI.) -. (OPERÁRIO). N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin.
tarbadjadur.
operason
1.n., *conjunto dos meios para obtenção de um resultado. - N’ pensa kuma i ten
ki sedu operasons konjuntas (R95) -. (OPERAÇÃO). N.F. neol.
2.n., *manobra militar. - Operason i purparadu duranti manga di mis, i pirmiti pa
i prindidu armas di guera ku balas (R95) -.
3.n., *intervenção cirúrgica. - no fasi operason di erna la (C.P.) -.
opinion
1.n., *parecer. - N’ mistiba da tambe nha opinion (R95) -. (OPINIÃO). N.F. neol.
2.n., *maneira de ver; ideia; pensamento. - Bu tene ideia o opinion kuma ke ki
pirsis fasiba pa muda es koldadi situason? (R95) -. N.S. sin. ideia.
oportunidadi
n., - E djerason pirdi oportunidadi (J.D.) -. (OPORTUNIDADE). N.F. neol., vd.
opurtunidadi.
opozison
1.n., *grupo de pessoas que realizam actividades contrárias àquelas do
governo; partido de oposição. - kada opozison dibi di manti nde ke sta (R98) -.
(OPOSIÇÃO). N.F. neol.
2.n., *impedimento; obstáculo.
oprimidu
part., *perseguido; vexado. - Karta ta da povus diritu di uza armas, ku sedu e
povus oprimidu, pa e pudi liberta di dominason strandjeru (R96) -. (OPRIMIDO).
N.F. neol.
opson
n., *tomada de posição; optação; livre escolha. - es opson no sibi kuma i
diskutivel (MR98) -. (OPÇÃO). N.F. neol.
opta
v., *decidir-se por uma coisa entre duas ou mais; fazer escolha. - Kin ku opta
pa pintca kareta i ta pintca kareta (R98) -. (OPTAR). N.F. neol. N.S. sin. kudji.
opurtunidadi
n., *ocasião própria; ensejo. - Ki fidju ka dadu opurtunidadi (IN96) -.
(OPORTUNIDADE). N.F. neol., oportunidadi.
ora 1
v., *rezar; pregar. - No na ora: Deus ku ka ten fin: manda bu benson riba di bu
servu (Igr.I.) -. (ORAR). N.F. neol. N.S. sin. raza 1.
ora 2
1.n., *vigésima quarta parte do dia. - tudu djintis ta bisti djanan pa sai na rua pa
badja karnaval, disna di kuatru ora di tardi te me-noti (A.C.) -. (HORA).
2.n., *momento determinado. - Mandurgada, ora di riba moransa, Djokin ku
Bisenti ndjenha, e lambu gazela, e bai tok e tciga un laguasinhu (Dea) -. N.S.
V.A.
3.n., *relógio. N.S. V.A., sin. orlodju; ora é hiperónimo de HORA e de

502
RELÓGIO.
ora ke
1.adv., *locução adverbial de tempo; quando; no momento em que. - Ora ke
misti e ta kumpra (P.dosS.) -. (deriv. NA HORA QUE). N.F. neol., vd. oki.
2.con., *locução conjuntiva subordinativa que introduz orações temporais;
apenas; logo que. - Ora ke i misti pa pumba kanta i ta da na kachoti i ta obi
(T.M.) - ora ke kunsa tene fidju, si amor tudu ta nklina pa ki fidju (Igr.I.) -. (deriv.
NA HORA QUE). N.F. neol., vd. oki. N.M. ora ke e oki utilizam-se em frases
que exprimem tempo simultâneo ou futuro-posterior. N.S. sin. ka 3.
oranu
adv., *advérbio de tempo que significa [há dois anos]. - N’ ka sibi si anu pasadu
o oranu e djugu no kunsa no odjal (R95) -. (deriv. OUTRO ANO). N.S. OUTRO
ANO significa nos útimos anos; oranu pasadu.
oranu pasadu
loc.adv., *locução adverbial de tempo que significa [há três anos]. - Disna di
oranu pasadu ki tcuba nega tcubi na ladu di Gabu (P.B.) -. (deriv. OUTRO ANO
PASSADO). N.M. lexia complexa. N.S. OUTRO ANO PASSADO significa nos
últimos anos.
orariu
n., *tabelas com determinadas horas marcadas. - e sibi kal ki orariu ku indikadu
na kil plaka (R95) -. (HORÁRIO). N.F. proparoxítona, neol.
orason
n., *reza; prece; meditação; colóquio com Deus. - Un dia di orason i di djundjun
na tudu igreja (R98) -. (ORAÇÃO).
ordenadu
n., *salário de um empregado ou funcionário. (ORDENADO). N.F. neol. N.S.
V.B.
ordenason
n., *cerimónia litúrgica que confere o sacramento da ordem sacra a alguém. -
Liturjia di ordenason di Padri (L.Cat.) -. (ORDENAÇÃO). N.S. sin.
konsagrason.
ordi
1.n., *mandado; mando; preceito. - Deus da Moizes ordi pa malgosa elis (L.S.) -
. (ORDEM). N.S. fuma ordi; palabra di ordi.
2.n., *colocação das coisas no seu lugar.
ordidja
n., *rosca de pano sobre a qual se assenta uma carga na cabeça. - Nha ordidja
propi, lebi dja na kabesa (J.B.) -. (RODILHA). N.F. urdidja.
ordinariu
adj., *habitual; vulgar; comum; regular. - na un runion ordinariu di Liga i djubidu
kistons ligadu ku djustisa ku ten na Guine (R95) -. (ORDINÁRIO). N.F.
proparoxítona, neol.
oredja
1.n., *aparelho de audição, ouvido. - Oredja, nunde ku ka mandal, la ki ta obi
(L.A.) -. (ORELHA).
2.n., *pavilhão auricular. - I pui brinku na oredja (N.M.) -.
orfa
v., *dilatar o corpo; aumentar de volume. - Un mindjer toma fermentu, i djagasil
na tris midida di forinha, tok i orfa tudu (N.T.) -. (deriv. UFANAR-SE).
orfanta pitu

503
coloc., *inspirar profundamente. (deriv. UFANAR + PEITO). N.S. V.M.
orfon
n., *que perdeu pai e mãe ou algum deles. - orfons ku no tene la, i setenta i
sinku (R95) -. (ORFÃO). N.F. paroxítona, neol.
organismu
n., *ser vivo; conjunto de partes dispostas para funcionamento. - Sida i un gravi
duensa ke ta impidi organismu di luta kontra infesons (R95) -. (ORGANISMO).
N.F. neol.
organiza
v., *arranjar; dispor para funcionar. - kin ku sta dianti di no agrikultura ku dibi
organiza no labraduris (C.V.) -. (ORGANIZAR). N.F. neol.
organizadu
part., *planificado; arrumado; arranjado. - Tudu seduba organizadu diritu
(P.dosS.) -. (ORGANIZADO). N.F. neol.
organizason
1.n., *acto ou efeito de organizar; estruturação; disposição. - mindjoria
organizason di tudu festa di karnaval (A.C.) -. (ORGANIZAÇÃO). N.F. neol.
2.n., *grupo de pessoas que partilham objectivos; agrupamento; sociedade. -
UNICEF, ku sedu kil organizason ku ta djuda mames ku mininus na tudu
mundu (R96) -.
orgon
1.n., *parte organizada do corpo que serve para qualquer função vital.
(ÓRGÃO). N.F. paroxítona, neol.
2.n., *meio; instrumento. - orgon di kumunikason sosial (R98) -.
orgulha
v., *encher de orgulho; ensoberbecer. - Ma n’ ka na orgulha i n’ na disa es
palabra li (IN96) -. (ORGULHAR). N.F. neol.
orguliozu
adj., *que tem orgulho; soberbo. - No papes bida orguliozu i temos, e ka obdisi
bu ordis (Igr.I.) -. (ORGULHOSO). N.F. neol.
orguliu
1.n., *elevado conceito que alguém faz de si próprio; soberba. - Na se orguliu e
ta fasi se propi lei (Igr.I.) -. (ORGULHO). N.F. proparoxítona, neol.
2.n., *sentimento de dignidade pessoal. - Bu mindjer na odja kuma bu na ianda
ben, i na sinti orguliu ku bo komu si omi (IN96) -.
ori
1.n., *jogo muito popular na Guiné-Bissau, disputado por dois adversários que
utilizam um tabuleiro com 12 buracos e 48 grãos. - n’ ta djugaba tambi ori ku
doli, na reia (J.S.) -. N.S. banku di ori.
2.n., *caroço do fruto duma planta que serve para o jogo homónimo. N.S. n.v.
da planta “Caesalpina bonduco”.
orienta
1.v.tr., *guiar; mostrar o rumo certo. - megafoni ke na orientaba disfili (R95) -.
(ORIENTAR). N.F. neol.
2.v.intr., *reconhecer o espaço onde se encontra; informar-se. - djuda imigrantis
orienta na nova rialidadi ke na bin bin nfrenta li na pais (IN96) -. (ORIENTAR-
SE).
oriental
adj., *relativo ao Oriente; que vive ou está situado no Oriente. - Boe oriental
(IN96) -. (ORIENTAL). N.F. neol.

504
orientason
1.n., *determinação, no local onde estamos, da posição dos pontos cardeais.
(ORIENTAÇÃO). N.F. neol.
2.n., *direcção; rumo; tendência. - No ka misti pa es orientason tratadu suma lei
(Igr.I.) -.
orienti
n., *um dos quatro pontos cardeais, aquele onde o sol nasce; leste. - omis djiru
di Orienti (N.T.) -. (ORIENTE). N.F. neol. N.S. sin. lesti.
orijen
n., *primeira causa determinante; começo. - no bin pa bin sklarisi bos kal ki
orijen di labantamentu militar na Bisau (R98) -. (ORIGEM). N.F. paroxítona,
neol.
oriki
n., *construção destinada a represar ou estagnar as águas correntes;
barragem. - bulanhas ientra tudu sal pabia oriki dana (C.V.) -. (DIQUE). N.F.
Pepel “orik” que designa a barragem de bolanha. N.F. uriki. N.S. sin. barajen.
orina 1
v., *mijar. - Na omi sintoma di gunureia i ta ardil ora ki na orina (R95) -.
(URINAR). N.S. sin. misa.
orina 2
n., *mijo; mijina. - Bu ta sinti tceru di orina (IN96) -. (URINA).
orinadu
part., *mijado. (URINADO). N.S. V.B., sin. misadu.
orinol
n., *mictório; bispote. (URINOL). N.F. oxítona. N.S. V.B., sin. basia di kama.
orlampu
n., - I ta fertca spada, kau ke i kai son, bu ta odja orlampu (T.M.) -.
(RELÂMPAGO). N.F. arc., vd. rilampagu.
orlodjeru
n., *pessoa que vende ou conserta relógios. (RELOJOEIRO; RELOJEIRO).
N.S. V.B.
orlodju
n., *instrumento que marca as horas, minutos e segundos; despertador. -
prumeru galu bo lanta, kil la ki orlodjuba di no luta (C.P.) -. (RELÓGIO). N.F.
neol. N.S. sin. ora.
Oropa
n., *nome dado a um dos seis continentes da terra: os nomes dos outros são
Europa, África, América, Oceânia e Austrália e Antárctida. - Nhu urdinha suur di
sangui di Guine pa fidju di Nhu pudi studa na Oropa (N.Me.) -. (EUROPA). N.F.
Europa.
orsa 1
v., *calcular. (ORÇAR). N.S. V.B.
orsa 2
n., *cálculo. (ORÇA). N.S. V.B.
orsadu
part., *calculado. (ORÇADO). N.S. V.B.
orsamentu
n., *cálculo das receitas e das despesas de uma empresa; cálculo das
despesas para executar uma obra. - orsamentu i pikininuba (R95) -.
(ORÇAMENTO). N.F. neol.

505
orta
1.n., *terreno onde se produzem produtos alimentares, sobretudo legumes e
hortaliças. - Mindjeris mankanha tene orta bunitu (J.L.R.) -. (HORTA). N.S. sin.
ponta di orta.
2.n., *quintal; quinta. - e tciga na un orta garandi ku tene manga di frutas (A.P.)
-. N.S. orta é hiperónimo de HORTA, de PONTA, de QUINTAL, e de QUINTA;
sin. kintal; sin. kinta; sin. ponta.
ortalisa
n., *designação geral dos vegetais que se utilizam na alimentação; verdura. -
Kil ku na kume so ortalisa pa ka i djulga ki ku ta kume tudu kusa (N.T.) -.
(HORTALIÇA).
ortelon
n., *planta aromática da família das labiadas, muito utilizada em culinária;
menta. - Bo ta da Deus desimu parti di ortelon ku aruda ku tudu ortalisa, ma bo
ka ta importa ku amor di Deus (N.T.) -. (HORTELÃ). N.S. n.v. “Mentha
cordifolia”; sin. nana.
orteru
n., *lavrador de horta; hortelão. - iI pensa kuma i orteru (N.T.) -. (deriv.
HORTA).
ortifrutigranjeru
n., *produto de horticultura. - pres di merkadurias mas ta karu, riba di tudu pres
di ortifrutigranjerus (P.dosS.) -. (HORTIFRUTIGRANJEIRO). N.F. neol.
ortikultura
n., *ramo da agricultura que se ocupa do cultivo de legumes, flores e frutos. -
ortikultura di sabola, di batata (IN96) -. (HORTICULTURA). N.F. neol.
ortugrafia
n., *parte da gramática que ensina a escrever corectamente. - no na diskuti
kiston di ortugrafia, pa pelumenus i ten un ortugrafia ke anos, a nivel di insinu,
no na rispita (MR98) -. (ORTOGRAFIA). N.F. paroxítona.
os
n., *a parte dura e sólida do corpo dos vertebrados. - Prenhadas, mininus o
jovens e dibi di alimenta si kurpu pa e pudi tene os, bon sangui, bon karni ku
kabelu (Igr.I.) -. (OSSO). N.M. pl. osis. N.S. fidju dos; os di pontada; os di
pis.
os di djudju
n, *rótula. (deriv. OSSO DE JOELHO). N.M. lexia complexa. N.S V.M.
os di pis
n., *formação esquelética dos peixes. (deriv. OSSO DE PEIXE). N.M. lexia
complexa. N.S. sin. spinha di pis.
os di pontada
*cada um dos ossos que se prolonga de ambos os lados da espinha; costela. -
Deus tira padas di os di si pontada ku padas di karni i kumpu prumeru mulher
(L.A.M.) -. (deriv. OSSO DA PONTADA). N.S. sin. kostela.
os di rabada
n., *cóccix. (deriv. OSSO DE RABADA). N.M. lexia complexa. N.S. V.M., sin.
ontcinhi.
osa
v.tr., *atrever-se a; ter a coragem ou ousadia de. - I ta fala kuma Guine osa, ma
no ka ta osa bardadi (R99) -. (OUSAR).
osanti

506
adj., *ousado; corajoso. - Ankaguin i era tabanka garandi, osanti ki ka ta pirdi
guera (L.S.) -. (deriv. OUSAR).
Oseania
n., *nome dado a um dos seis continentes da terra: os nomes dos outros são
Europa, África, Ásia América, e Antárctida. - i ta montiadu na Amerika, na Asia,
na Oseania i por ai fora (IN96) -. (OCEÂNIA). N.F. proparoxítona.
osga
n., *pequeno sáurio nocturno. (OSGA). N.S. V.B., n.v. “Hemidactylus mabovia”.
osianu
n., *grande extensão de água salgada que rodeia os continentes. - I sin ke no
na boia tambi suma Nhominka na mar, suma mandinheru na osianu (J.D.) -.
(OCEANO).
osidental
adj., *situado no lado do Ocidente. - no ta konsideraba Guine na Afrika
osidental un pais ma limpu (IN96) -. (OCIDENTAL). N.F. neol.
osidenti
1.n., *um dos quatro pontos cardeais, aquele onde o sol tem o seu ocaso. -
nuven i na sibi di osidenti (N.T.) -. (OCIDENTE). N.F. neol. N.S. sin. oesti.
2.n., *grupo dos países mais ricos do planeta; os países da Europa e da
América do Norte. - paizis di Osidenti (IN96) -.
oson
n., *doença da pele; espécie de micose. - Purtuguis ta fala mikozi, ma pretu ta
fala oson, n’ ta kural tambe (IN99) -.
ospital
n., *estabelecimento onde se tratam doentes. - N’ ka pudi lebal ospital; kuma ke
n’ na fasi nha klientis? (R95) -. (HOSPITAL). N.S. basa ospital.
ospri
1.n., *indivíduo que vive temporariamente em casa alheia; aquele que vem de
fora. - n’ na tene ospri, n’ misti pa bu djudan na binhu (A.P.) -. (HÓSPEDE).
N.S. Nas línguas e culturas africanas a hospitalidade constitui um dever e um
prazer, é sagrada, por isso o estrangeiro é sempre considerado um hóspede
que traz e leva notícias e presentes.
2.n., *visitante; estrangeiro; peregrino. - pa i kumpanha ospris ku kilis ke sta
izoladu (L.Cat.) -.
osprindadi
n., *bom acolhimento; hospedagem. - Branku kuma el i bin na osprindadi, bo
pegal diritu (IN96) -. (HOSPITALIDADE).
ostia
n., *na liturgia cristã, partícula de massa de farinha de trigo que se consagra na
Missa. - i na mostra povu ostia konsagradu (L.Cat.) -. (HÓSTIA). N.F.
proparoxítona.
ostra
n., *molusco bivalve da família dos Ostreídeos, de alto valor nutritivo. - Na
baris, fora di kana, binhus di tera, suma kadju i palma, i alguns bafatorius,
ostras, kamaron, pis, karni i galinha, tudu ta bin di fora (P.dosS.) -. (OSTRA).
N.S. n.v. “Ostrea edulis”.
otarkia
n., *sistema administrativo pelo qual as regiões têm certas autonomias em
relação ao poder central. - trinta o korenta pursentu di prublemas di e pais pudi
fika risolvidu a partir di otarkias (R95) -. (AUTARQUIA). N.F. paroxítona, neol.

507
otca 1
1.v., *encontrar; receber. - pa tenta otca solusons - no ka ta otca nada (T.M.) -
lubu kontenti pabia i otca iagu di bibi (P.B.) - Kabra tene korda i ta rastal, baka
misti i ka ta otca (L.A.) -. (ACHAR). N.S. sin. odja.
2.v., *pensar duma determinada maneira. - n’ otca kuma kansa kabesa ki no sta
nel, pabia anos ki koitadi di pubi ki si nomi ta sirbidu del pa tudu kusa (C.V.) -.
otca 2
con., *conjunção subordinativa que introduz orações temporais; quando; no
momento em que. - kil i studu ke e dan otca n’ bai la (L.A.M.) - otca i tciga, i
kuradu diritu (Dea) -. (deriv. ACHAR). N.M. otca e kontra utilizam-se em frases
que exprimem tempo passado-anterior; otca seguido de pronome pessoal
complemento apresenta as seguintes formas: otcan; otcau; otcal; otcanu;
otca abos; otca elis. N.S. sin. kontra.
otca ke
con., *locução conjuntiva que introduz orações temporais; quando; no momento
em que. - Otca ke i tciga na kaminhu, i rabida i fala (T.M.) - Otca ke obi e
palabra, e raiba na se korson (N.T.) -. (deriv. ACHAR). N.M. otca ke e kontra
utilizam-se em frases que exprimem tempo passado-anterior. N.S. sin. kontra.
otcadu
part., *achado; julgado; encontrado. - e ka konsigui otcadu na kil ora (L.S.) - i ka
otcadu ninguin ku meresi iabri libru (N.T.) -. (ACHADO).
otel
n., *estabelecimento onde se alugam quartos com ou sem as refeições
incluídas, estância. - Nhu findji diskisi kil otel, un di otelis ma garandi ki sta na
Purtugal (R98) -. (HOTEL). N.F. neol. N.M. pl. otelis. N.S. sin. istansia.
otokaru
n., *veículo automóvel para transporte colectivo de passageiros, especialmente
nos meios urbanos; camioneta. - Otokarus e ka tciu i kuas e ka ta sai tambe di
alkatron (P.dosS.) -. (AUTOCARRO). N.F. neol.
otoridadi
n., - Otoridadis adiministrativa di pruvinsia norti (R95) -. (AUTORIDADE). N.F.
neol., vd. otridadi.
otranu
adv., - No pape muri otranu (J.L.R.) -. (deriv. OUTRO ANO). N.F. vd. utranu.
otridadi
n., *direito de mandar; agente do poder público. - Bin no toma midida kontra
omi, no bai kesa del na otridadi (Igr.I.) -. (AUTORIDADE). N.F. neol., otoridadi.
otriza
v.tr., *conceder autorização a; permitir. - i pidi Pilatus pa otrizal pa i tira kurpu di
Jesus (N.T.) -. (AUTORIZAR). N.F. neol.
otrizadu
part., *permitido. (AUTORIZADO). N.S. V.B.
otrizason
n., *licença ou poder de fazer alguma coisa; permissão. - Asembleia Nasional
Popular ka tciga di da ninguin otrizason di da diklarason (R98) -.
(AUTORIZAÇÃO). N.F. neol. N.S. sin. lisensa; sin. pirmison.
Otubru
n., *décimo mês do calendário gregoriano. - Otubru: tudu kriansa di tabanka bai
kampanha di vasina (Minsap) -. (OUTUBRO).
OUA

508
sigla, *sigla que designa a Organização para a Unidade Africana. - governu di
Nijeria ku apoiu di OUA na da FIFA novu oportunidadi (R95) -. (OUA).
ovidu
n., *sentido da audição. - si alguin tene dur di ovidu, oredja, n’ ta kural (IN99) -.
(OUVIDO). N.F. neol.
ovinti
n., *pessoa que escuta. - N’ tene mas un ovinti na linha (R95) -. (OUVINTE).
N.F. neol. N.S. sin. obidur; sin. sukutadur.
ovu
n., - Iran-segu bota si ovu dentru di kumbu di un polon (A.P.) -. (OVO). N.F. vd.
obu.

509
P, p
*Vigésima letra ou grafema do alfabeto que representa o fonema [oclusiva
surda bilabial]. (P).
pa 1
1.con., *preposição que significa [em direcção a; a fim de; em proveito de]. - i ta
leba merkaduria pa si kasa (P.dosS.) - pruntu pa nogos (P.dosS.) - Kusa ki bon
pa bindiduris i mau pa kumpraduris (P.dosS.) - i tisidu par elis (R95) -. (PARA).
N.F. par. N.M. par é utilizado diante das formas el; elis. N.S. pa bas; pa
dentru; pa fora; pa isemplu; rimiti pa; toma pa.
2.con., *preposição que desempenha as funções de tempo, causa, meio como
a equivalente da língua portuguesa [por]. - dipus di setenta i seis pali (IN96) -
pa entra pa frontera pa Senegal (IN96) - un mediku pa 7.711 abitantis (P.dosS:)
- n’ ta fasi apelu pa tudu mame (IN96) -. N.F. par.
3.con., *conjunção subordinativa que introduz orações finais; a fim de que; para
que. - i tenba un o dus omis pruntus pa djuda (P.dosS.) - ka bu tarda pa fasi
kontaktu (Igr.I.) -. (PARA). N.F. par. N.M. pa(r) segue os verbos factitivos e
kuma segue os verbos declarativos.
pa 2
1.n., *utensílio de ferro para remover terra ou trabalhar com argamassa. (PÁ).
N.S. V.B.
2.n., *escápula; omoplata.
pa bas
loc. adv., *locução adverbial que significa [por debaixo]; abaixo; inferior a. -
namoradus di disaseti pa bas, kilas ta namora na djardins, na rua, na paseius.
(N.M.) - Padja di kaza, tudu kumpridu ku kumpridu, i ka ta tciga di asna pa bas
(L.A.) -. (PARA BAIXO; POR BAIXO).
pa bas di
con., *locução prepositiva. - Mininu i kudi djanan na skada tak, tak, i na ria pa
bas di tcon (L.S.) -. (PARA BAIXO DE).
pa dentru
loc. adv., *locução adverbial de lugar que significa [para o interior]. - lubu entra
ku mininu pa dentru (F.M.) -. (PARA DENTRO; POR DENTRO).
pa fin
loc.adv., *afinal; em conclusão. - Pa fin n’ ka ten ku ke n’ na pagau (T.M.) -.
(POR FIM). N.S. sin. afinal.
pa fora
loc. adv., *locução adverbial de lugar que significa [para o exterior]. - i na rastal
pa fora (L.S.) -. (PARA FORA; POR FORA).
pa isemplu
coloc., *expressão intercalada que significa [entre outros]. - alguin ta kudji un
kusa i fala el i ki kusa, suma pa isemplu, utru ta fala el i baka, utru ta fala el i
pis-berga (N.M.) -. (POR EXEMPLO). N.F. neol.
pa la
loc. adv., *locução adverbial de lugar que significa [lugar afastado do locutor]. -
Leban pa la, ten pasensa, nha subrinhu (F.M.) -. (PARA LÁ; POR LÁ).
pa li
loc.adv., *locução adverbial de lugar que significa [sítio perto do locutor]. - Kau
ku bu sta nel pa li inda, sinta diritu bu susega (R98) -. (PARA AQUI).

510
pa ultimu
loc.adv., *locução adverbial de tempo que significa finalmente ou em último
lugar. - Pa ultimu i kua un kopu di binhu i da galinha (A.P.) -. (POR ÚLTIMO).
pabi 1
v., *derrubar e queimar a floresta para preparar, geralmente, o campo de cultivo
de arroz; desbravar um terreno; roçar. - Purmeru dia i ta ba pabi kau pikininu,
sol mansi i ba pega kau garandi (F.M.) -. (deriv. PAVEJAR). N.S. PAVEJAR
significa desbravar o mato e fazer montículos de palha ou de ramos.
pabi 2
n., *acção ou resultado de derrubar e queimar a floresta para preparar,
geralmente, o campo de cultivo de arroz. - tempu di pabi pasa (N.M.) -. (deriv.
PAVEJAR). N.F. Pepel (M.deBarros). N.S. sin. pabidura.
pabia
1.adv., *advérbio de interrogação que indica a causa de um processo ou
estado; porque. - Bu sibi pabia? Pabia ku bu mas mi? (T.M.) -. (deriv. POR
VIA).
2.con., *conjunção subordinativa de causalidade; pois que; porque. - Pabia es i
un pirigu pa tabanka (C.V.) - Si bu odja antigamenti kemansa ka ten tciu, i pabia
ninguin ka osaba ulili matu sin pidi dunu tcon lisensa (C.V.) -.
pabia di
con., *locução conjuntiva subordinativa que indica [causalidade]; por causa de.
- pabia di atrazus i vensimentu di miseria, manga di funsionarius ta tarbadja na
dus o tris kaus (P.dosS.)-. (deriv. POR VIA DE).
pabia di ke ku
con., - Adeus ermon, konta nha djintis pabia di ke ku ami n’ muri (C.V.) -. (deriv.
POR VIA DE ISSO QUE). N.F. vd. pabia di ke ku manda.
pabia di ke ku manda
con., *locução adverbial interrogativa que significa [porque]; a razão pela qual;
por que razão. - Tcur ku bu sibi kuma bu na leba baka, pabia di ke ku manda bu
na findji? (L.A.) -. (deriv. POR VIA DE ISSO QUE MANDA). N.F. pabia di ke
ku.
pabia di pabia
loc.adv., *o porquê do porquê; a razão última. (deriv. POR VIA). N.S. V.M.
pabidu
part., *roçado; diz-se do mato preparado e desbravado para o cultivo. (deriv.
PAVEJAR).
pabidur
n., *a pessoa que prepara a floresta para o cultivo. (deriv. PAVEJAR).
pabidura
n., *acção e resultado de derrubar e queimar a floresta para preparar,
geralmente, o campo de cultivo de arroz. - Sin ke i mola si tersadu, kada ora ke
i da un bias, po ta kai; po kai sin, pabidura kaba tudu (A.P.) -. (deriv. PAVEIA).
N.F. Veneziano “pavon” que designa um feixe de cereal; Pepel (M.deBarros).
N.S. PAVEIA designa um feixe de feno ou um montículo de mato roçado; sin.
pabi 2.
pabiu
n., *torcida comprida e fina que serve para iluminar. (PAVIO). N.F. paroxítona;
paviu. N.S. V.B.
padaria
n., *local onde se fabrica ou se vende pão. - no na pidi biderus di pon ku ta

511
sinta na ki padaria e na bindi, pa e ba ta pui si nogos dentru di saku di oliadu
(R95) -. (PADARIA). N.F. paroxítona.
padas
n., *bocado; porção; parte. - N’ larga la gora un padas di gustu, nin n’ ka na pui
nteru (R95) -. (PEDAÇO). N.F. oxítona.
padasa
v., *cortar em pedaços; fragmentar; despedaçar. - I pega padasa karni (L.S.) -.
(deriv. PEDAÇO).
padasa-padasa
v., *continuar a estraçalhar; continuar a despedaçar ou reduzir a pedacinhos
com fúria. Onsa panha Lubu djanan i padasa-padasal tudu i botal (L.S.) -.
(deriv. PEDAÇO). N.M. redobro.
padasinhu
n.dim., *bocadinho; migalha. - I kai na tcon i bida padasinhu (M.K.) -.
(PEDACINHO).
paderu
n., *aquele que fabrica ou vende pão. (PADEIRO). N.F. neol. N.S. V.B., sin.
masapon.
padi
1.v., *dar à luz filhos; gerar; parturir. - i padi un fidju, un mininu bunitu (T.M.) - Ki
utru bin padi te sinku kabritu (T.M.) -. (PARIR).
2.v., *dar frutos; produzir. - Fidju di tarafi ta tene si tempu, pabia i ka tudu tempu
ki tarafi ta padi (N.M.) -. (deriv. PARIR).
padi di lifanti
n., *chuva com sol. (deriv. PARIR DE ELEFANTE). N.M. lexia complexa. N.S.
V.M.
padida
1.n.f., *mulher que acaba de dar à luz; parturiente; puérpera. - Pratikamenti
tudu padida pudi mamanta si fidju (R96) -. (PARIDA). N.S. PARIDA é termo
calão; padida di un mama.
2.n.f., *mulher com filhos. - Ten pasensa, disanu fidjus: anos padidas no kansa,
no kansa ku no omis pa no kansa ku no fidjus (R98) -.
padida di un mama
coloc., *mãe que tem uma mama, quer dizer a mãe que faz diferença entre o
filho gerado e os filhos das co-esposas; mãe egoísta que olha só pelos seus
filhos. - N’ misti bida mindjer ma n’ ka misti sedu padida di un mama (O.S.) -.
(deriv. PARIDA DE UMA MAMA).
padidu
part., *dado à luz; gerado; nascido. - mininu pudi padidu tras di si pape, ma
nunka tras di si mame (J.S.) -. (PARIDO).
padidur
n., *o pai ou a mãe; progenitor. (deriv. PARIR). N.M. n.pl. padiduris. N.S. V.A.
padiduris
n.pl., *os pais; progenitores. - Pa e kustuma kuntangu di se padiduris (N.Me.) -.
(deriv. PARIR). N.F. paroxítona, padidur.
padindera
n.f., *muito fecunda; que está para parir. (PARIDEIRA). N.S. V.B.
padinti
v.caus., *tornar prenhe; engravidar. - N’ tene un kabra la i tciga dja padi, te gos
n’ ka tene matcu pa padintil (T.M.) -. (deriv. PARIR).

512
padiru
n., *muro. - Dentru di kasa di tidja un padiru branku (J.M.B.) -. (PAREDE). N.S.
sin. muru.
padisi
v., *sofrer; tolerar. - Abo bu sta sabi, bu ka sibi si utru na padisi (L.A.) -.
(PADECER). N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin. sufri.
padja
1.n., *designação genérica para designar a relva, os legumes e ao colmo das
plantas gramináceas, quando seco. - Kabaru e ta fika e na kema padja (N.M.) -.
(PALHA). N.S. padja-brabu; padja-lur; padja-santa; bari padja; baridur di
padja; kasa di padja; padja di asu; padja di branku; padja di kankra; padja
di kema pitu; padja nobu; tcepen di padja.
2.n., *as folhas duma árvore; folhagem; folha. - Si bu foga na iagu, nin ki padja
di tarafe ke na pasa bu ta pega nel, bu ta kuda kuma i pudi salbau (C.P.) -. N.S.
sin. fodja; padja di palmera.
padja di asu
n., *esfregão para lavar os pratos. (PALHA-DE-AÇO). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
padja di branku
n., *tudo o que é semelhante à alface e que os europeus comem como
legumes crus. (deriv. PALHA DE BRANCO). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
padja di kankra
n., *a palha usada para cobrir a palhota. - Mindjer i padja di kankra, si busidu, i
ka ta pudi tornadu la mas (L.A.) -. (deriv. PALHA). N.M. lexia complexa.
padja di kema pitu
n., *tabaco. (deriv. PALHA PARA QUEIMAR O PEITO). N.M. lexia complexa.
N.S. V.M.; sin. fodja di tcera; sin. tabaku.
padja di palmera
n., *folha de palmeira. - I ditanda padja di palmera na entrada (L.S.) -. (deriv.
PALHA DE PALMEIRA). N.M. lexia complexa.
padja-brabu
n., *palha gigante; palha daninha que cresce com o arroz. - E serka pumba, e
serka pumba na padja brabu (T.M.) -. (deriv. PALHA BRAVA). N.M. lexia
composta.
Padjadinka
n., (PAJADINCA). N.F. vd. Badjaranka. N.S. V.A.
padja-lur
n., *folhas de louro, muito utilizadas em cozinhados. - Bu toma padja lur ku adju
ku sal bu pila tok i moku (N.M.) -. (deriv. PALHA DE LOURO). N.M. lexia
composta.
padja-modjadu
1.n., *erva. - Lembra kuma i ten dus kaminhu, kil di padja seku ku kil di padja
modjadu (T.M.) -.(deriv. PALHA MOLHADA). N.M. lexia composta. N.S. sin.
padja-verdi.
2.n., *folha de planta ainda não seca.
padja-nobu
n., *a erva que cresce ao começar as chuvas; erva verde. (deriv. PALHA
NOVA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B., sin. padja-verdi.
padja-santa
n., *planta utilizada na medicina tradicional como febrífugo; os grãos, torrados,

513
servem como sucedâneo do café. (PALHA SANTA). N.M. lexia composta. N.S.
V.B.; n.v. “Cassia occidentalis”.
padja-seku
n., *palha. - Bibu kala, mortu na papia: padja modjadu ku padja seku (Co.D.B.) -
. (deriv. PALHA SECA). N.M. lexia composta.
padjasinhu
n.dim., *argueiro. (PALHINHA). N.S. V.B.
padja-verdi
n., *erva. - Tersa parti di tera kemadu ku tersa parti di pos ku tudu padja verdi
(N.T.) -. (deriv. PALHA VERDE). N.M. lexia composta. N.S. sin. padja-
modjadu; sin. padja-nobu.
padjiga
1.v.tr., *separar; dispersar. - Si bu odja galinha na padjiga reia, i kusa di kume ki
misti (L.A.) -. (ESPALHAR). N.F. proparoxítona.
2.v.tr., *divulgar; difundir; tornar público. - rei padjiga noba na tudu ladu di si
tera (T.M.) -.
3.v.intr., *separar-se; dispersar-se. - Ali no na padjiga pabia, skola ki djuntanu li,
sta dja na si kabantada (J.S.) -. (ESPALHAR-SE).
4.v.intr., *cair. - Tudu djius pirdi; montis padjiga (N.T.) -.
padjigada
n., *corrida; confusão; afastamento. - Padjigada kudi, kilis di bas e na kuri e na
miti na matu pa sukundi na koba (T.M.) -. (ESPALHADA).
padjigadu
part., *separado; dispersado; divulgado. - Si bu matadu, tudu e djinti di Juda ku
sta ku bo e na padjigadu (Igr.I.) -. (ESPALHADO).
padrastu
n., *o marido em relação aos filhos do matrimónio anterior. - Nes manera di
ntindi familia, padrastu ku madrasta, tiu ku tia ka ten, elis tudu i papesinhus ku
mamesinhu (J.S.) -. (PADRASTO). N.F. neol. N.S. sin. papesinhu.
padri
1.n., *sacerdote católico. - Padri da kumunhon, djintis ta risibi kurpu ku sangui
di Jesus (N.M.) -. (PADRE).
2.n., *diz-se também dos responsáveis de outras religiões. - padri musulmanu -.
padrinha
v.tr., (APADRINHAR). N.F. vd. apadrinha. N.S. V.A.
padrinhu
1.n., *testemunha de baptismo, crisma, casamento. (PADRINHO).
2.n., *aquele que acolhe, protege ou ajuda alguém. - E tene padrinhus na
Paizis Baichu, padrinhus e ta dati e manda dinheru (R95) -.
padroeiru
n., *patrono; protector. - santu di dia o padroeiru (L.Cat.) -. (PADROEIRO). N.F.
proparoxítona, neol.
paf
intens., *adjunto de intensidade que especifica o rumor de um objecto quando
cai em lugar mole. N.S. V.B.
paga 1
v.tr., *reembolsar alguém; fazer um pagamento. - Bu ta paga dispeza pa elis pa
e pudi rapa kabesa (N.T.) -. (PAGAR).
paga 2
1.v.tr., *fazer cessar a acção do fogo; extinguir; diminuir. - si kil polvora iardi, bu

514
sibi sertu kuma Cabral na bin paga kil polvora (C.P.) -. (APAGAR).
2.v.intr., *extinguir-se; acabar. - Lebri forontal la, pa pudi sibi ke ki manda i ta
paga fugu, o si otca fugu ta pagaba tambi el son (Ch.Mb.) -. (APAGAR-SE).
paga garandesa
coloc., *respeitar os mais velhos; apresentar os dons nas cerimónias de
iniciação; pagar bebidas ou outra coisa aos mais velhos depois de uma boa
notícia. - Asin ke ta fika e na paga garandesa na mons di garandi (F.M.) -.
(deriv. PAGAR A GRANDEZA). N.S. paga garandesa é o conjunto de
donativos ou impostos que os mais jovens são obrigados a dar à classe etária
superior para alcançar os mesmos direitos na sociedade.
paga-kabesa
n., *imposto de capitação durante o tempo colonial. - N’ tene nha kabesa, sin
paga-kabesa, sin sipaiu (N.Me.) -. (deriv. PAGAR A CABEÇA). N.M. lexia
composta. N.S. sin. dasa; sin. mpustu.
pagadu 1
part., *reembolsado; retribuído. - Mpustu ka na pagadu (R95) -. (PAGADO).
pagadu 2
part., *extinguido; diminuído. - kreditu ta pudi pagadu en tris o kuatru anus
(H.C.) -. (APAGADO). N.F. apagadu.
pagadur
n., *pessoa que paga. - Pa Nhu purpara kil dukumentus ku Nhu tene suma bon
pagadur ku Nhu seduba(R98) -. (PAGADOR).
pagamentu
1.n., *satisfação de dívida. - Si Nha ka fia, Nha ta punta pa data di pagamentu
(J.D.) -. (PAGAMENTO). N.S. sin. pagu.
2.n., *recompensa; remuneração. - i na risibi pagamentu suma un djustu (N.T.)
-.
pagu
n., *pagamento; recompensa. - tarbadjadur mersi si pagu (N.T.) -. (PAGO). N.S.
sin. pagamentu.
pai
n., - Entri pai i ermon ka bu miti bu mon (J.M.B.) -. (PAI). N.F. neol., vd. pape.
paichon
1.n., *sentimento forte como o amor. - n’ pasa na Prasa di Imperio, forti
amizadi, bonitu paichon, bonitu amor (J.D.) -. (PAIXÃO). N.F. neol.
2.n., *na religião cristã, os tormentos sofridos por Cristo. - no na fasi lembransa
di Paichon di bu Fidju (L.Cat.) -.
PAIGC
sigla, *sigla que designa o Partido Africano para a Independência da Guiné e
Cabo-Verde. - tudu sibiba dja klaru kuma PAIGC ten ke libertanu un dia (C.P.) -
. (PAIGC).
paiol
n., - faltas di armas na paiol (R99) -. (PAIOL). N.F. neol., vd. paion.
paion
n., *depósito de pólvora e de munições. - no denunsia ate matrikula di karus ke
lebadu, ki munisons ke karegadu na paions pa ba bindi (R99) -. (PAIOL). N.F.
paiol.
pais
n., *nação; estado. - Guine-Bisau i ka un pais pobri suma manga di djintis ta
fala (R98) -. (PAÍS). N.F. oxítona, neol. N.M. pl. paizis, paroxítona. N.S. sin.

515
nason; sin. tera.
paizis
n.pl., - imigrantis ke no tene dja na paizis strandjerus (IN96) -. (PAÍSES). N.F.
paroxítona, vd. pais.
pajina
n., *qualquer dos lados duma folha de papel. - Kada dus pajinas ta trata di un
asuntu (Cecomes) -. (PÁGINA). N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin. fodja.
pak
intens., *adjunto de intensidade que especifica o significado de choque ou
embate. N.S. V.B.
paka
1.v., *buscar uma companhia para ter relações sexuais. - Paka mininus na
skina leba elis kubiku (T.Dj.) -. (deriv. PACA).
2.v., *bater nas mãos de alguém que traz qualquer coisa, fazendo cair esse
objecto. - E sibi kuma, prontu si i bin kontra ku alguin kila na pakal, enton i ten
ke ianda ku el tambe na bolsu (R95) -. N.S. paka deriva de PACA, que significa
embrulho ou pacote, que, neste caso, é partilhado com os amigos.
paka-paka
v., *diz-se do comportamento de pessoas que, de noite, passam de um sítio
para o outro em busca de bebidas e de companhia. - el i fala kuma el i di ki
djinti ki ta paka-paka, n’ pensa kuma kil kusas di paka-paka no dibi di rapartil
tciu (R95) -. (deriv. PACA). N.M. redobro. N.S. sin. kadjabrandadi.
paki
v., *bater para tirar a casca ou córtex. - e bin filantal tudu e raspal e pakil: paki i
manera ke ta fasil pa i pudi sai na po (N.M.) -.
pakoti
n., *pequeno embrulho; fardo pequeno. - un pakoti di nata (R96) -. (PACOTE).
N.F. neol. N.S. pakoti di sigaru.
pakoti di sigaru
n., *macho de cigarros. - N’ misti un pakoti di sigaru (J.L.R.) -. (deriv. PACOTE
DE CIGARROS). N.S. PACOTE designa uma embalagem de 10 machos de
cigarros.
pala
n., *peça para cobrir o cálice durante a celebração da Santa Missa. (PALA).
N.F. rel. N.S. V.B.
pala di tcepen
n., *parte do boné ou barretina que cai sobre os olhos. (deriv. PALA DO
CHAPÉU). N.S. V.A.
palabra
1.n., *som articulado que tem um sentido; vocábulo. - Na kabantada di palabra,
konsoanti nasal n ta skirbidu sin kualker sinal, suma: korson, iermon (Men)
-. (PALAVRA). N.F. palavra.
2.n., *frase; discurso. - Palabra di magru ka ta obidu na kau di fola baka (L.A.) -.
N.S. korta palabra; palabra di ordi; toma palabra.
3.n., *acordo. N.S. ruma palabra.
4.n., *discussão; disputa. - E bin tene palabra garandi entri elis (T.M.) -. N.S.
buska palabra.
palabra di ordi
n., *palavra-chave ou frase que um chefe de Partido dá aos seus militantes
para cumprir melhor as próprias responsabilidades. - manga di dirijentis ka

516
ntindi inda palavras di ordi di Amilcar Cabral (R98) -. (PALAVRA DE ORDEM).
N.M. lexia complexa.
palasiu
n., *edifício grandioso. - E fuguia palasiu (R98) -. (PALÁCIO). N.F.
proparoxítona, neol.
palavra
n., - Mbon, papia, n’ dau palavra (R95) -. (PALAVRA). N.F. neol., vd. palabra.
palerma
n., *estúpido. - Djubi tambe ki palermas, kuma ami ke e na goza (M.M.) -.
(PALERMA). N.S. sin. parvu.
Palestinianu
n., *natural ou habitante da Palestina. - disaseti Palestinianu (R95) -.
(PALESTINIANO).
palhota
n., *cabana; senzala. (PALHOTA). N.F. neol. N.S. V.B., impustu di palhota.
paliasu
n., *personagem cómica de circo; arlequim. - Paliasu i paliasu, i un kusa ke
tudu kriansas gosta di odja (R95) -. (PALHAÇO). N.F. neol.
palmada
*pancada com a palma da mão. (PALMADA). N.S. V.B.
palmatoria
n., *instrumento para bater os alunos na palma da mão; castigo muito comum
durante o tempo colonial. - Kin ki iara i para mon i toma palmatoria i sinta i
rikunhisi, pa e ka volta iara mas (R98) -. (PALMATÓRIA). N.F. proparoxítona.
palmera
n., *designação comum a todas as árvores da família das palmáceas, que
crescem sobretudo nas regiões quentes. - N’ tenba un badjuda ku nunka ka ta
tisi kabelu: Palmera (Co.D.B.) -. (PALMEIRA). N.F. palmu 2. N.S. disi
palmera; kana di palmera; kobra di palmera; korda di sibi palmera; korson
di palmera; limpa palmera; padja di palmera; palmera di granja; palmera di
tceben; sibi palmera.
palmera di granja
n., *espécie melhorada de palmeira dendê; palmeira de Sumatra. (PALMEIRA-
DE-GRANJA). N.M. lexia complexa. N.S. V.A.
palmera di tceben
n., *árvore da família das palmáceas, muito comum na Guiné-Bissau, que
produz os frutos do chabéu; palmeira-do-azeite; dendezeiro. (PALMEIRA DE
CHABÉU). N.S. V.B.
palmu 1
1.n., *parte anterior e côncava da mão, entre o pulso e os dedos. - Otca ki tciga
nde ku badjuda sinta nel palmu na kudi (P.B.) -. (PALMA). N.S. sin. palmu di
mon; rapika palmu; tcebeta palmu; toka palmu.
2.n., *extensão da ponto do polegar ao dedo mínimo, com a mão aberta.
(PALMO). N.S. palmu é hiperónimo de PALMA, PALMO, PALMEIRA e VINHO
DE PALMA.
palmu 2
1.n., *palmeira; folha de palmeira. (PALMA). N.F. arc., vd. palmera. N.S. palmu
deriva de PALMA enquanto a folha da palmeira é como uma mão com os
dedos abertos; binhu di palmu; binhu palmu.
2.n., *vinho de palma. - Kabaru djuda ku palmu, kasa ka pudi mansi (I.eI.) -.

517
(deriv. PALMA). N.S. palmu é hiperónimo de PALMA, PALMO, PALMEIRA e
VINHO DE PALMA.
palmu di mon
1.n., - membrus superioris ki brasu di mon, bas di sabaku, palmu di mon, dedus
di mon, ku unhas (N.M.) -. (PALMA DA MÃO). N.F. vd. palmu 1. N.M. lexia
complexa. N.S. ant. kosta di mon.
2.n., *antiga unidade de medida de 22 centímetros de comprimento. - buska un
pedra o lata di altura di bu palmu di mon (M.M.) -. (deriv. PALMO).
palpa
v.tr., *tocar com a mão. - Omi palpa i sinti fundinhu rumpi (M.M.) -. (PALPAR;
APALPAR).
palpa-palpa
v.tr., *continuar a examinar; sondar profundamente. - Talves e pudi otca Deus
si e palpa-palpa, ma kuntudu i ka sta lundju di kadaun di nos, pabia nel ku no
na vivi, no na bulbuli i no sta nel (N.T.) -. (deriv. APALPAR). N.M. redobro.
palpita
v., *comover-se. (PALPITAR). N.S. V.B.
paludismu
n., *doença, caracterizada por febre intermitente, transmitida pelo mosquito
anófele que se reproduz na água estagnante. - Lembra kuma, si miskitu murdi
alguin duenti ku sta ku paludismu, i ta bai murdi utru alguin san, la i ta
kambantal duensa (Igr.I.) -. (PALUDISMO). N.S. sin. malaria; sin. sison.
pam-pam 1
n., *espécie de arroz que cresce nas terras altas não alagadas. - Si bo odja no
ta fasi pam-pam, i pabia bulanhas ientra tudu sal, pabia oriki dana (C.V.) -.
(PAM-PAM). N.F. arus pam-pam. N.M. redobro. N.S. sin. arus di sekeru; ant.
arus di bulanha.
pam-pam 2
n., *parcela de floresta desbastada e queimada, para o cultivo. - no ta miti fugu
na matu seku pa no labra pam-pam, kume, fasi karbon, montia, tira mel (C.V.) -.
(deriv. PAM-PAM). N.F. redobro.
pampana
n., *órgão sexual feminino. - femia tene kunu, i ta tcomadu tan pampana (N.M.)
-. N.S. sin. mindjerndadi.
pandiga
n., *brincadeira ou divertimento em excesso; extravagância. - Pandiga ka pudi
ten (R.N.) -. (PÂNDEGA). N.F. proparoxítona. N.S. sin. ramboiada.
panela
n., *vaso de barro ou de metal em que se coze a comida. - Sami tira un bokadu
di arus na panela (Ceef) -. (PANELA).
panelasinhu
n.dim., *diminutivo de panela. - i odja un panelasinhu finka ku nata i lambul i bai
pui na kumida (M.K.) -. (deriv. PANELA).
panga
1.v.tr., *tocar; bater uma coisa para esta se tornar mole; remexer. - Andju
panga Pedru na ombra, i korda, i falal: lanta dipresa (N.T.) -. (ESPANCAR).
N.S. panga-bariga; panga baguitc; panga udju.
2.v.intr., *sofrer de diarreia. - Mesinhu pudi dadu son si alguin ku na panga tene
febri, si i panga mas di dus bias o i na ramasa (Igr.I.) -. (deriv. ESPANCAR).
3.coloc., panga puti, *fazer potes.

518
4.coloc., panga kasa, *construir uma casa.
panga baguitc
coloc., *preparar o esparregado, batendo folhas de baguixe, quiabo e beringela
amarga. - baguitc ka ta kunhadu, i ta piladu, i ta pangadu (J.L.R.) -. (deriv.
ESPANCAR O BAGUICHE).
panga udju
coloc., *piscar o olho; dar sinal piscando o olho; baixar as pálpebras. - kabesa
tan dita la i na panga udju (T.M.) -. (deriv. ESPANCAR O OLHO).
panga-bariga
n., *evacuações frequentes, liquefeitas, acompanhadas ou não de dores
abdominais; diarreia. - panga-bariga ka ta kontra ku bunda largu (L.A.) -. (deriv.
ESPANCAR A BARRIGA). N.M. lexia composta. N.S. sin. diareia.
pangadu
part., *tocado; remexido. - Badjiki ka ta kunhadu, i ta piladu, i ta pangadu
(J.L.R.) -. (ESPANCADO).
pangadur
1.n., *pessoa que bate uma coisa para que esta se torne mole. (deriv.
ESPANCAR). N.S. V.A.
2.n., *pedreiro. N.F. arc. N.S. sin. pedreru.
panha
1.v.tr., *pegar com a mão; agarrar; tomar; pescar. - Otca ke panha manga di
pis, Lebri fala Lubu: gosi no bai kasa (A.P.) -. (APANHAR). N.S. lestu panha
raiba; panha bariga; panha pe; panha raiba.
2.v.tr., *surpreender em flagrante delito. - Si badjuda panha si rapas ku utru
badjuda, e ta kaba, pabia i ka misti odjal ku utru (N.M.) -.
3.v.tr., *deter; ter em prisão. - Tuga kunsa manda panha mindjeris, panha omi,
manda mara, suta konta-konta (C.P.) -.
panha bariga
coloc., *ficar grávida; engravidar. - Otca i bin panha bariga, i fika i ta ianda bas
di polon (A.P.) -. (deriv. APANHAR UMA BARRIGA).
panha pe
coloc., *compreender bem um assunto; perceber; inteirar-se de algo; tomar pé.
- n’ punta tok n’ panha pe di tudu e kuntisimentus disna di kunsada (N.T.) -.
(deriv. APANHAR PÉ).
panha raiba
coloc., *irritar-se; zangar-se. - Tcoka i panha raiba, i bua, i ba fika na matu
(A.P.) -. (deriv. APANHAR RAIVA). N.S. sin. nguispa.
panha tcai
coloc., *apanhar em flagrante adultério. - Sukundi, sukundi, Nharas na
panhadas tcai (D.N.) -. (deriv. APANHAR).
panhadu
1.part., *agarrado; pescado; detido. - Kume pis o kusas ku panhadu na mar so
si kusinhadu tok i kusidu (R95) -. (APANHADO).
2.part., *surpreendido em flagrante delito. - Si panhadu tcai ka bu fasil pas,
pabia abo i mindjer, bu pudi sedu kumadri di utru (N.Tu.) -.
panka
v.tr., *agredir com um pau. (ESPANCAR). N.S. V.B.; sin. da pankada.
pankada
n., *golpe dado com panca, com pau, ou com a mão; choque. - Si n’ ka muri di
flema, di pankada n’ na muri (G.F.) -. (PANCADA).

519
pankadaria
n., *grande quantidade de pancadas. - mininu na bindi na rua; ora ke kusa ka
tciga, si tciga kasa, i pankadaria (IN96) -. (PANCADARIA). N.F. paroxítona,
neol.
pankadia
v., *dar pancadas. - Jesus pankadiaduba, kuntudu nunka i ka molesta ninguin
(A.T.) -. (deriv. PANCADA).
panket
n., *variedade de doce; polme. - Tambe dentru di un saku di plastiku, pa djintis
pudi kume kusa limpu: panket ku e batatas ke ta firbinti (R97) -. (PANQUECA).
N.F. pankete; Mandinga “pànkeeti” que significa filhó.
pankete
n., (PANQUECA). N.F. vd. panket. N.S. V.B.
panta
1.v.tr., *provocar medo; assustar. - atu di intimidason, ku sedu panta djintis,
kastiga djintis (R95) -. (ESPANTAR).
2.v.intr., *sentir medo; assustar-se. - Galinha panta kontra i sibi kuma i Gatu-
Lagaria (A.P.) -. (ESPANTAR-SE). N.S. pantanda.
pantadu
1.part., *assustado; que sentiu medo. (ESPANTADO).
2.part., *admirado. - Pedru kontinua na konki; otca ke iabri porta e odjal, e fika
pantadu (N.T.) -.
pantadur
n., *aquele que espanta. (ESPANTADOR). N.S. V.B.
pantadura
n., *espanto; medo; susto; ameaça. - Na kaminhu i odja si kumpanher bala
panhal i kai i muri, i ta panta i ka ta pudi nada, ora ki tciga Bubaki i ta muri di
pantadura (N.M.) -. (deriv. ESPANTAR). N.S. sin. spantu.
pantanda
v.caus., *ameaçar; fazer com que alguém se espante. (deriv. ESPANTAR).
N.S. V.A.
pantci
v., *cortar; cortar o chabéu da palmeira dendê em fracções; tirar as nozes da
infrutescência. - ora ki tisi tceben, i ta pantcil tudu (N.M.) -.
pantcidu
part., *diz-se do chabéu cortado em fracções antes de desprender as suas
nozes. - si katcu ta kortadu, i ta pantcidu (J.L.R.) -.
panti
v.intr., *aproximar-se, fazendo um desvio no próprio caminho; passar perto e
cumprimentar alguém. - n’ mistiba panti n’ vizita bos (N.T.) -. N.S. panti bo
djubi.
panti bo djubi
coloc., *passem por aqui e vejam; parem para olhar. - Panti bo djubi e pumba li!
(N.M.) -.
panu
n., *peça de tecido de forma regular, utilizado como vestido ou para cobrir-se
durante a noite. - I toma panu i pindra na ombra i miti matu pirdi (N.M.) -.
(PANO). N.S. mara panu; panu-branku; panu-kru; panu di kubri; panu di
pinti; tisidur di panu.
panu di kubri

520
n., *peça de fazenda que serve de vestido. - Un dia si kolegas na bai mas, i
lanta tan i toma si panu di kubri i mara na garganti i bai se tras pa skola: si
pursor ka serkal i pul nomi (N.M.) -. (deriv. PANO DE COBRIR). N.M. lexia
complexa.
panu di pinti
n., *peça de pano tecida com o tear tradicional. - i nin i ka pera pa i distindidu
panu di pinti pa i kamba na avion (C.P.) -. (deriv. PANO DE PENTE). N.M. lexia
complexa.
panu-branku
n., *variedade de dermatose. - Mesinhu di panu-branku i un padja ke sta tan na
matu (IN99) -. (deriv. PANO BRANCO). N.M. lexia composta.
panu-kru
n., *variedade de tecido de algodão ainda não corado. (PANO-CRU). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
panu-lampradu
n., *pano com linha brilhante, dourada ou prateada. (deriv. PANO DE
LÂMPADA). N.M. lexia composta. N.S. V.M.
papa 1
v.tr., *comer. (PAPAR). N.S. V.A.
papa 2
n., *comida mole; comida de menino. - Mesmu si kontra bu na mamantal, bu na
pui un utru alimentu, suma papa sin, bu dibi di ba ta dal el puku-puku (R95) -.
(PAPA).
Papa 3
n., *nome do chefe da Igreja Católica; Sumo Pontífice. - Pa bu buri na Papa bu
Spiritu Santu (L.Cat.) -. (PAPA).
papa 4
n., *maneira carinhosa de chamar o pai. - Sorti di pape bin dja, nansi bin dja, tisi
sorti di papa (J.D.) -. (PAPÁ). N.F. oxítona, neol. N.S. sin. pape.
papadu
part., *comido; ingerido. (PAPADO). N.S. V.B.
papagaiu
1.n., *ave trepadora da família dos Psitacídeos, que se caracteriza pela
facilidade com que imita a voz humana. (PAPAGAIO). N.F. proparoxítona. N.S.
V.B.
2.n., papagaiu bijago, *papagaio cinzento com cauda vermelha; jackó;
papagaio cinzento. (PAPAGAIO BIJAGÓ). N.S. n.v. “Psittachus erithacus
timneh”.
papaia
1.n., *planta tropical da família das Caricáceas; papaleira. - N’ tene badjuda tras
di kasa ku manga di mama na pitu: Papaia (Co.D.B.) -. (PAPAIA). N.F.
proparoxítona. N.S. n.v. “Carica papaya”.
2.n., *o fruto da papaia. - Tceben pudi tan lofidu ku papaia amarelu (N.M.) -.
N.S. n.v. “Carica papaya”.
3.n., papaia amarelu, *o fruto maduro. (PAPAIA AMARELA).
4.n., papaia verdi, *o fruto antes de amarelecer, utilizado na confeição de
algumas iguarias, como o doce de papaia. - Korta papaia verdi, bu tira si liti bu
pui na kudjer (Igr.I.) -. (PAPAIA VERDE).
papamel
n., *formiga vermelha. - papamel muri pabia di gustu di asukar (J.D.) -. (deriv.

521
PAPAR O MEL). N.M. lexia composta. N.S. PAPA-MEL significa “irara”, um
mamífero da América do sul.
pape
1.n., *ser de sexo masculino que gerou outro ser; progenitor. - Nha pape ku nha
mame falan pa ka n’ ba ta obi ke ku bu na falan (T.M.) -. (PAPAI; PAI). N.F.
oxítona, pai. N.S. djunta pape.
2.n.pl., papes, *os antigos. - Asin ki purda no papes, pabia i lembra di si santu
aliansa (L.Cat.) -.
papel 1
n., *função; responsabilidade; importância. - I ten manga di papel ku no mindjer
pudi toma parti nel (C.P.) -. (PAPEL).
papel 2
n., *massa feita de matérias vegetais que, reduzida a folhas muito finas, serve
para escrever; folha; documento. - Anos no tene kila, i ka son na sintidu, ma
skritu na papel (MR98) -. (PAPEL). N.S. papel seladu.
papel seladu
n., *tipo de papel, com selos, usado para os documentos de carácter
administrativo. (PAPEL SELADO). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
papelada
n., *documentos; papéis. (PAPELADA). N.S. V.B.
papelaria
n., *loja de venda de materiais escolares e de escritório e, às vezes, de jornais.
(PAPELARIA). N.S. V.B.
papelon
n.aum., *cartão. (PAPELÃO). N.S. V.B.
papesinhu
n.dim., *padrasto. - Jose i papesinhu di Jesus (N.T.) -. (deriv. PAPÉ). N.S. sin.
padrastu.
papia
1.v., *falar; dizer; discursar. - Otca i kaba papia, i tcoma utru alguin pa i bin
sapa kabesa di galinha (F.M.) -. (deriv. PAPEAR). N.F. paroxítona. N.S.
PAPEAR significa papaguear, sin. fala.
2.v.tr., *contar. - i papia kil ki misti (R98) -.
3.v.tr., *falar uma língua. - teras afrikanus ku ta papia Portuguis (R95) -.
papia ngregu
coloc., *falar uma linguagem codificada invertendo a ordem das sílabas. (deriv.
PAPEAR GREGO). N.S. V.M.
papia risu
coloc., *levantar a voz. - Ka bu papia risu ku omis bedju, ma konsidja elis suma
bu pape (N.T.) -. (deriv. PAPEAR RIJO).
papia tras di
v.prep., *caluniar na ausência de alguém. (deriv. PAPEAR ATRÁS DE). N.S.
V.B.
papiadu
part., *falado; contado; dito. - I kunsa na papiadu anti di ermons e kombersa
kuma ki disipulu ka na muriba (N.T.) -. (PAPEADO). N.S. sin. faladu.
papiadur
n., *pessoa que fala; locutor. - Nin ku n’ ka sedu garandi papiadur, ma n’ tene
kunsimentu (N.T.) -. (deriv. PAPEAR). N.S. sin. faladur.
papu

522
1.n., *primeiro estômago das aves. - Un garan-garan ku ta intci papu di galinha
(L.A.) -. (PAPO).
2.n., *desenvolvimento da pele por baixo do queixo; papada. - Kamalion intci si
papu ku benenu i na purpara pa burfal el (M.K.) -.
par 1
n., *conjunto de duas coisas iguais ou diferentes; dois; duas; casal. - N’ kumpra
sinku par di turu (N.T.) -. (PAR).
par 2
con., *preposição. - anos, i kila ki no bin par el (R95) -. (PARA). N.F. vd. pa 1.
N.M. par é utlizado diante das formas el; elis.
para
1.v.tr., *cessar um movimento ou acção; suspender. - i ka para kil manobra di
Tuga, kil manobra di tenta para luta (C.P.) -. (PARAR). N.S. para-fuguia; para-
lapis.
2.v.intr., *terminar; deixar de andar. - i ta falal pa i para papia sin (N.M.) -.
3.v.intr., *estacionar. - Karus, te volvo na para la (R95) -.
para rabada
coloc., *agachar-se; dobrar-se para receber uma injecção. (deriv. PARAR A
RABADA). N.S. V.M.
para-fuguia
n., *cessação das hostilidades; trégua; armistício; cessar-fogo. - i anunsiaba
para-fuguia (R95) -. (deriv. PARAR O FOGO). N.M. lexia composta.
para-lapis
n., *afiadeira. (APARA-LÁPIS). N.F. paroxítona, apara-lapis. N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
parabens
n., *felicitações; congratulações. - Deus ta djudan, fidjus di mi parabens, pa i
sedu un bon simola (N.Me.) -. (PARABÉNS). N.F. neol. N.S. da parabens.
parabola
n., *narração alegórica. (PARÁBOLA).
parabresa
n., *chapa de vidro ou outra substância que protege o condutor do carro do ar.
(PÁRA-BRISAS). N.S. V.B.
parachoki
n., *dispositivo que serve para atenuar o efeito das colisões. (PÁRA-
CHOQUES). N.S. V.B.
paradu
part., *que não está em movimento. - I ta fika paradu ku el na metadi strada
(R95) -. (PARADO).
parafusa
v., *apertar com parafusos. (PARAFUSAR). N.S. V.B.
parafusu
n., *rosca; tarraxa. (PARAFUSO). N.S. V.B.
paraizu
n., *lugar de delícias; éden; Céu. - aos propi bu na sta la ku mi na Paraizu
(N.T.) -. (PARAÍSO). N.F. paroxítona. N.S. sin. utru mundu.
parajen
n., *lugar onde param regularmente os veículos de transporte público. - I tenba
un parajen ke staba na Karakol (R95) -. (PARAGEM). N.F. paroxítona, neol.
parakata

523
n., *calças justas, largas em baixo. (deriv. PARA CATAR). N.F. oxítona. N.S.
V.M.
parakeda
n., *aparelho que ajuda a descer de grande altura. (PÁRA-QUEDAS). N.F. neol.
N.S. V.B.
parakidista
n., *pessoa que se lança de pára-quedas. - e kunsa fasi desembarku di tropas
parakidista na Sul di no tera (C.P.) -. (PÁRA-QUEDISTA). N.F. neol.
paralan
n., *protecção; dispositivo que cobre a roda dos veículos. (PÁRA-LAMAS). N.F.
oxítona. N.S. V.B.
paralitiku
adj., *pessoa atacada pela paralisia, uma doença que afecta a capacidade de
contracção dos músculos voluntários. - no ta odja djintis ta lambu si duentis, ta
lambu si paralitikus, pa un omi bai fala lanta, kuma i na lanta i ka na lanta: i tristi
e sena (IN96) -. (PARALÍTICO). N.F. proparoxítona, neol.
paraliza
1.v.tr., *tornar paralítico; suspender. (PARALISAR). N.F. neol.
2.v.intr., *parar; não progredir. - e paraliza e sinta na tabanka, tarbadju ka ten
par elis, pabia di ke? (IN96) -.
paralizadu
1.part., *parado; entravado. - sistema di kontrolu finanseru i sta paralizadu
(R98) -. (PARALIZADO). N.F. neol.
2.part., *atacado pela doença denominada paralisia.
paransa Deus!
loc.interj., *interjeição que exprime [desejo]; esperamos em Deus; queira Deus.
- I bardadi me? paransa Deus!, n’ kansa dja (C.V.) -. (deriv. ESPERAR A
DEUS). N.F. spransa Deus!. N.M. colocação. N.S. (PARANÇA) significa o acto
de parar ou o descanso.
paranta 1
v.caus., *impedir de andar; fazer parar. - Guvernu fitca e rabida e torna manda
paranta tarbadju di diretu di liberdadi (R98) -. (deriv. PARAR).
paranta 2
v.tr., *transplantar; cultivar. - Ami n’ paranta, Apolu regua, ma Deus ku fasil kirsi
(N.T.) -. (PLANTAR). N.F. pranta; planta 1.
parantadu 1
part.caus., *impedido; feito parar. - tementi mortus na parantadu na matus,
kebur i di fomi na Barela (H.M.) -. (deriv. PARAR).
parantadu 2
part., *transplantado; cultivado. - I ten un omi ku tenba un figuera parantadu na
si kintal (N.T.) -. (PLANTADO). N.F. prantadu.
paranu
adv., *para o próximo ano. - Paranu, ora ku n’ bin, si dunu ta pagan (A.P.) -.
(deriv. PARA O ANO).
parasita
1.n., *animal que vive à custa da substância de outro. (PARASITA). N.F. neol.
2.n., *pessoa preguiçosa que come à custa alheia. - e ba ta sustentadu purke i
un parasita (C.P.) -.
parbisa
n., *estado ou qualidade de parvo; parvalhice; parvoiçada. - Ka bu fasi parbisa

524
(J.L.R.) -. (PARVOÍCE).
parbu
adj., *pouco inteligente; pateta; tolo; palerma. - Abo bu parbu dimas (T.M.) -.
(PARVO). N.F. parvu. N.S. sin. palerma; sin. tulu.
pardos!
interj., *interjeição que exprime [surpresa] ou [súplica]; a sério. (POR DEUS).
N.F. oxítona. N.S. V.B.
pardu
adj., *cor cinzenta. (PARDO). N.S. V.B.
paredi
n., *parte vertical que constitui cada um dos lados da casa, suporta os tectos e
divide os vários aposentos; muro. - Masa mas simentu pa roboka paredis (Igr.I.)
-. (PAREDE). N.S. sin. muru.
parel
contr., *crase da prep. [par] e do pron. [el]. - E ba labra parel (T.M.) -. (PARA
ELE; PARA ELA).
parentasku
n., *qualidade de ser parente; consanguinidade; afinidade. - Kuma ki
parentasku ta vividu na tabanka? (L.S.) -. (PARENTESCO).
parenti
n., *pessoa que pertence à mesma família. - Si lifanti djubi tapada sin entra, i
pabia si parenti ka sta la (J.S.) -. (PARENTE).
parki
1.n., *terreno muito arborizado, destinado a passeios. - no na fasi un parki
publiku la, di diverson, pa kriansa (R95) -. (PARQUE). N.F. neol.
2.n., parki di stasionamentu, *lugar destinado ao estacionamento dos
veículos. - bo ba para na ki parki di stasionamentu di Titina (R95) -. (PARQUE
DE ESTACIONAMENTO). N.M. lexia complexa.
Parlamentu
n., *assembleia política onde os deputados discutem os negócios de Estado. - I
anos i kontra koba mal na Parlamentu (R99) -. (PARLAMENTO). N.F. neol.
N.S. sin. ANP.
parmanha
1.adv., *advérbio de tempo que designa a primeira parte do dia. - e ta pasa la
sesta-fera di parmanha (R95) - inkontru ku kunsa es parmanha na no kapital
(R95) -. (PELA MANHÃ). N.F. oxítona. N.S. parmanha-sedu.
2.adv., amanha-parmanha, - i pa amanha-parmanha i kunsadu ku rispostas di
ministru (R95) -. (AMANHÃ DE MANHÃ).
parmanha-sedu
loc.adv., *muito cedo. - no sai parmanha sedu, no ka tene nada di kume (Ceef)
-. (DE MANHÃ CEDO).
parokia
n., *subdivisão administrativa duma Diocese; igreja. - Bo dibi di mati na
kaminhu di krus ke ta fasidu na parokia na dia di sesta-fera (L.Cat.) -.
(PARÓQUIA). N.F. proparoxítona.
parsensa
n., *semelhança; analogia. - parsensa di si rostu rabida, si ropa bida branku
fandan (N.T.) -. (PARECENÇA).
parseria
n., *associação cujos sócios só são responsáveis pela parte com que entraram;

525
união de pessoas com objectivos comuns. - kil ke no tcoma parseria o na Kriol
no tcomal djunta mon (MR98) -. (PARCERIA). N.F. paroxítona, neol.
parseru
n., *pessoa que compartilha alguma coisa com outra ou outros; sócio. -
Kordenason entri Ministeriu di idukason i utrus parserus ku n’ mensionaba dja
(MR98) -. (PARCEIRO). N.F. neol. N.S. sin. sos.
parsi 1
v.intr., *tornar-se visível; mostrar-se. - Di repenti un andju di Sinhor parsi (N.T.)
-. (APARECER).
parsi 2
v.intr., *ter ar de; ter parecença com; levar a crer. - I bin i odjan na un kau, ki
kau parsi praia i parsi tambi djardin (N.M.) -. (PARECER). N.S. parsi ku.
parsi 3
adv., *advérbio de dúvida; possivelmente. - Parsi gosi no tene kondisons pa
papia ku es ovinti, alo! Bon dia (R95) - Parsi i ka bai djubi inda na tcon di
Bidjugu de! (R95) -. (AO QUE PARECE).
parsi ku
v.prep., *ser semelhante a. - i tene dja manga di utrus kusas ku ka ta parsi ku
kil karnaval di tempu antigu (A.C.) -. (PARECER-SE COM).
parsi ku djuntu
coloc., *parecer igual; assemelhar-se. (deriv. PARECER SER JUNTO). N.S.
V.B.
parsidu
part., *símile; semelhante. - Deus kria omi parsidu ku el (L.S.) -. (PARECIDO).
parsinti
v.caus., *fazer parecer; comparar; confrontar; achar semelhante. - Ke ku n’ na
parsinti Renu di Deus ku el? (N.T.) -. (deriv. PARECER).
parsintidu
part.caus., *feito parecer; comparado; achado semelhante. - e bistil un ropa ku
si bonitasku ta parsintidu suma di rei (N.T.) -. (deriv. PARECIDO).
partera
n., *mulher que assiste aos partos. - Formason ku apoiu di parteras (Cecomes)
-. (PARTEIRA). N.S. sin. matrona.
parti 1
1.v.tr., *oferecer. - governu ta parti dinheru ku utrus kusa pa pudi djuda
mindjoria organizason di karnaval (A.C.) -. (PARTIR). N.F. neol., vd. pati.
2.v.intr., *ter começo; principiar. - No parti di puntu zeru (IN96) -. N.F. neol. N.S.
sin. kunsa.
parti 2
1.n., *porção de um todo; quinhão. - Kada bairu ta dedika parti di si tempu pa
purpara si partisipason na karnaval (P.dosS.) -. (PARTE).
2.n., *sítio; lugar. - Pa tudu parti i muitu fasil odja djintis kuspi na tcon, na
kualker kau (R95) -.
3.n., *grupo de pessoas que se opõem num litígio; outorgante num contrato. -
Soluson di prublema di Timor ten di sedu un kusa ku na setadu a tudu partis
(R95) -.
parti di dentru
n., *interior. (deriv. A PARTE DE DENTRO). N.M. lexia complexa. N.S. V.A.,
sin. intirior.
parti di fora

526
n., *exterior. - Purmeru, limpa dentru di kopu ku pratu, asin parti di fora ta limpu
tambi (N.T.) -. (deriv. A PARTE DE FORA). N.M. lexia complexa. N.S. sin.
esterior.
parti di tras
n., *posterior; nas traseiras. - Bairu ki ta fika na parti di tras di no ospital di
Bisau, Simon Mendes (R95) -. (deriv. A PARTE DETRÁS). N.M. lexia
complexa.
parti gudu di rotca
n., *pico. (deriv. A PARTE AGUDA DA ROCHA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
partidu
n., *união de muitas pessoas para um determinado fim. - sempri no Partidu fala
kuma anos, no luta, i un luta politika (C.P.) -. (PARTIDO).
partikular
1.adj., *privado; pertencente apenas a certas pessoas ou coisas. - i skola
partikular (IN96) -. (PARTICULAR). N.F. neol.
2.adj., *excepcional. - i prisis da un atenson partikular a insinu basiku (MR98) -.
partisipa
v.intr., *fazer parte; tomar parte. - n’ misti partisipa na bu programa (R95) -.
(PARTICIPAR). N.F. neol. N.S. partisipa é hiperónimo de PARTICIPAR, que
significa também fazer saber.
partisipanti
n., *pessoa que toma parte. - Na seson di e parmanha 25 partisipantis e dividi
na tris grupus (R95) -. (PARTICIPANTE). N.F. neol.
partisipason
n., *acto ou efeito de tomar parte. - promovi partisipason ativa di omi (R95) -.
(PARTICIPAÇÃO). N.F. neol. N.S. partisipason é hiperónimo de
PARTICIPAÇÃO, que significa também aviso.
partu
n., *acto de dar à luz ou de parir. - i staba ku dur di partu tok i na grita ku dur di
padi (N.T.) -. (PARTO). N.F. neol.
parvu
adj., - No ka parvu nau, samba i ka di nos, son gumbe (I.eI.) -. (PARVO). N.F.
neol., vd. parbu.
pas
n., *estado oposto ao de guerra; sossego; boa harmonia. - n’ na pidi pas ku
trankilidadi (R98) -. (PAZ).
pasa
v.intr., *ir de um lugar para outro; atravessar; percorrer; transitar;desaparecer;
fugir. - I djinguin diritu i pasa i bai (N.M.) -. (PASSAR). N.S. PASSAR é
hiperónimo de pasa e de pasanta; pasa burgunhu; pasa fit; pasa foronta;
pasa kombersa; pasa ku mon; pasa ku raiba; pasa ku sonu; pasa sabi;
pasa val.
pasa burgunhu
coloc., *envergonhar-se. (deriv. PASSAR VERGONHA). N.S. V.B.
pasa fit
coloc., *ultrapassar com velocidade. - Iran dati i odja un kusa pasal na rostu fit, i
pega djanan si tras (L.S.) -. (PASSAR). N.S. V.A.
pasa foronta
coloc., *estar em dificuldades. (deriv. PASSAR UMA AFRONTA). N.S. V.B.

527
pasa kombersa
coloc., *transmitir o que foi dito; comunicar. - rei pasa elis kombersa fep, tudu
ke ku Sara fala (T.M.) -. (deriv. PASSAR A CONVERSA).
pasa ku mon
v.prep., *abusar; exagerar. (deriv. PASSAR COM A MÃO). N.M. colocação.
N.S. V.B.
pasa ku raiba
coloc., *enfurecer-se. - Omi pasa djanan ku ki raiba, i lambu kabesa mas i miti
na fugu (T.M.) -. (PASSAR COM A RAIVA).
pasa ku sonu
coloc., *adormecer. - Kontra djintis pasa ku sonu, Sara lanta (T.M.) -. (deriv.
PASSAR COM O SONO).
pasa sabi
coloc., *passar bem; estar bem de saúde; divertir-se. - Anta ami n’ na pasa sabi
dja gos (T.M.) -. (deriv. PASSAR SÁBIAMENTE).
pasa val
v., *emprestar ou pedir em empréstimo, normalmente uma quantia de dinheiro,
por meio de um recibo. (deriv. PASSAR UM VALE).
pasada
1.n., *lembranças; coisas que aconteceram; recordação. - Si bu misti obi
pasada di badjudesa di bu mame, suta fidju di donakasa (T.M.) -. (deriv.
PASSAR). N.S. PASSADA significa passo; da pasada; konta pasada.
2.n., *notícia; anedota; conversa. - Si bu ka na ba konta pasada, ami n’ na
kambantau (T.M.) -.
pasadjeru 1
n., (PASSAGEIRO). N.F. vd. pasajeru. N.S. V.B.
pasadjeru 2
adj., *transitório; de pouca importância. - kontentamenti pasadjeru di kada omi
na bu udju (H.M.) -. (PASSAGEIRO). N.F. neol.
pasadju
1.n., *acto de passar; local onde se passa; preço do bilhete de transporte. - I
paga si pasadju i mbarka (L.S.) -. (PASSAGEM). N.F. pasajen.
2.n., *passagem de graça; boleia. - Noba ka ta pidi pasadju (L.A.) -. N.S. sin.
buleia.
pasadu
1.part., *que passou; decorrido; transitado. - I anos tudu, te na mis pasadu, i di
familia di PAIGC, purke si kusas bai i tciga son nde ki tciganu tudu no na seta ki
kota di risponsabilidadi (R98) -. (PASSADO). N.S. oranu pasadu.
2.n., *o tempo decorrido. - i kunsa konta Ratu si pasadu (L.S.) -.
pasajen
n., - l ta riprizenta un lugar di pasajen di Europa pa Asia (R95) -. (PASSAGEM).
N.F. paroxítona, neol., vd. pasadju.
pasajeru
n., *indivíduo que é transportado em automóvel, barco ou avião. - e ta karga
pasajerus ku si bagajens i limaria (P.dosS.) -. (PASSAGEIRO). N.F. neol.,
pasadjeru 1.
pasanta
1.v.caus., *fazer passar; entregar; transmitir. - N’ pasanta pa bos kil ku n’ risibi
(N.T.) -. (deriv. PASSAR).
2.v.caus., *ultrapassar. - Ka bu pasanta mas di kil ku sta skritu (N.T.) -.

528
pasaporti
n., *documento que permite de abandonar o próprio país para entrar noutros. - i
ten subsidiu ke ministeriu ta benefisiaba na parti di pasaporti (R95) -.
(PASSAPORTE). N.F. neol.
paseiu
1.n., *acto de passear. - I falanu kuma i na bai da un paseiu, ma te gosi i ka riba
(Cecomes) -. (PASSEIO). N.F. proparoxítona, neol.
2.n., *parte lateral da rua para os peões. - Kamara ki ten pa fala djintis kuma pa
e para djuga na paseiu (R95) -.
pasensa
n., *capacidade de esperar; virtude que consiste em suportar as contrariedades
da vida de forma calma. - Abron pera ku pasensa kil ku Deus purmiti (N.T.) -.
(PACIÊNÇIA).
pasenseru
n., *que espera pacientemente; que sofre sem murmurar; paciente. - Bo sedu
tambi pasenseru (N.T.) -. (deriv. PACIÊNCIA).
pasia
v.intr., *percorrer a pé, ou num meio de transporte, certa distância para distrair-
se; divagar. - i bai pasia pa i bibi un kopu (R95) -. (PASSEAR). N.F. paroxítona.
pasianta sintidu
coloc., *deixar vaguear o pensamento. (deriv. FAZER PASSEAR O SENTIDO).
N.S. V.M.
pasia-pasia
v.intr., *continuar a passear. - I fika na pasia-pasia (T.M.) -. (deriv. PASSEAR).
N.M. redobro.
pasivu
1.adj., *que não age nem reage. - i ta fika pasivu (R95) -. (PASSIVO). N.F. neol.
2.adj., *em gramática, diz-se dos verbos e das frases em que o sujeito sofre a
acção.
paskal
adj., *referente à Páscoa. - Na si misteriu paskal i rializa obra adimiradu (L.Cat.)
-. (PASCAL). N.F. neol.
Paskua
n., *festa dos Judeus que comemoram a saída do Egipto; festa dos Cristãos
que celebram a Ressurreição de Jesus Cristo. - Povu ta selebra Paskua pabia
e rapara kuma libertason bin di Deus (L.S.) -. (PÁSCOA). N.F. proparoxítona.
pasma
v.intr., *sentir espanto ou admiração; ficar estupefacto. - Otca n’ odjal, n’ pasma
ku garandi dimirason (N.T.) -. (PASMAR).
pasmadu
part., *espantado; que fica estupefacto. (PASMADO). N.F. neol. N.S. V.B.
pastor
1.n., *o que guarda e apascenta o gado. - bon pastor sta pruntu pa muri pa si
karnel (N.T.) -. (PASTOR). N.F. neol.
2.n., *sacerdote protestante. - Pregason di pastor Domingos (R98) -.
pastor di baka
1.n., *pássaro que segue as vacas. (deriv. PASTOR DE VACAS). N.M. lexia
complexa. N.S. sin. kunankoi.
2.n., *pessoa que acompanha as vacas na pastagem. N.S. V.A.
pastru

529
n., *termo comum que indica as aves, geralmente de um certo tamanho. -
Mininu bai odja un pastru na kanta sabi na un po ki staba riba di fonti, i pega
badja (F.M.) -. (deriv. PÁSSARO). N.S. pastru é hiperónimo de AVE e de
PÁSSARO; sin. katcu.
pasu
n., *acto de avançar ou recuar um pé para andar; andamento. - Pabia ke n’ ta
sinti, na pasu firmi di djopoti di ki bedju ke na terbesa rua, si dingui ki dingui ku
falta di fiansa? (O.S.) -. (PASSO).
pata di pe
1.n., *pegada; vestígio de pé dos seres humanos ou de pata dos animais. - Bu
odja, ali pata di pe di nha fidju (T.M.) -. (deriv. PATA DE PÉ). N.M. lexia
complexa. N.S. PATA designa o pé e a perna dos animais, enquanto pata di
pe indica também a pegada deixada no solo pelo ser humano.
2.n., *planta de pé do animal ou do ser humano. - pes ku tene pata di pe, pitu di
pe (N.M.) -.
patakon
n., *moeda antiga. - bo djuda mata pa odja ki un sinku patakon (A.S.) -.
(PATACÃO).
patcali
v., - Na djius Bidjugu kurpu di kaudu patcali i na fedi (M.M.) -. N.F. vd. patcari.
patcanga 1
n., *tipo de pistola metralhadora. - na un grupu, ku bu ta odjaba di kinzi
kamaradas, bu na odjaba tris pistola, dus patcanga, pa nfrenta un kuartel (C.P.)
-.
patcanga 2
n., *tipo de música ou dança originária da América Latina. - I parsi ki konjuntu ki
ta tokau diferentis stilus: toka Rumba, toka Kusunde, toka Patcanga IN96) -.
patcari
v., *espalhar-se em grande quantidade e por todos os lados. - duensa tciu na
mundu, kau stanu kansadu, duensa patcari (J.D.) -. N.F. patcali.
patci di fugu
*tocha; archote; tocha; luzeiro; tudo o que serve para esclarecer; facho. - pega
patci di fugu, lumia kaminhu pa bu fidjus ianda (N.Me.) -. (deriv. FACHO DE
FOGO). N.F. patcu di fugu. N.M. lexia complexa.
patcu di fugu
n., - I bai la ku elis, ku lanternas ku patcu di fugu ku armas (N.T.) -. (deriv.
FACHO DE FOGO). N.F. vd. patci di fugu. N.M. lexia complexa.
patena
n., *na liturgia cristã, prato metálico onde o sacerdote coloca a hóstia quando
celebra a Missa. - ora di limpa patena ku kalise, padri na rasa na silensiu
(L.Cat.) -. (PATENA). N.F. neol.
patenti
n., *graduação de um militar. - Aos no djagasi, kumpanheris di djintis sin
patenti, ninguin ka sibi el i kin (O.S.) -. (PATENTE). N.F. neol.
pateta
n., *parvo. (PATETA). N.S. V.B., sin. parbu; palerma.
pati
v.tr., *dar; oferecer; distribuir. - e bin patil ropas ku sapatus ku kadernu (N.M.) -.
(PARTIR). N.F. parti. N.S. pati é hipónimo de PARTIR, que significa também
ausentar-se.

530
pati-pati
1.v., *chafurdar; escorregar; deslizar; (PATINAR). N.F. oxítona. N.M. redobro.
N.S. V.A.
2. *diz-se de um lugar sujo de água e lama. - kau pati-pati tudu -.
pati-pati ku
v.prep., , * fazer tentativas; lutar para fazer um trabalho que não é da própria
competência; não ser capaz de acabar um trabalho a tempo. - i pati-pati ku
tarbadju -. N.F. oxítona N.M. redobro. N.S. V.A.
patidu
part., *oferecido; dado; distribuído. - Un alguin ku na tarbadja, si pagamentu i ka
sedu suma i patidu nan, ma i ta risibi ki ki mersi (N.T.) -. (PARTIDO). N.S.
patidu é hipónimo de PARTIDO, que significa também que se ausentou.
patina
v.intr., *deslizar com patins de rodas. - Na bu manera di sinan patina na bu
kabelus bonitu di loiru (J.D.) -. (PATINAR).
pativu
n., *velhaco; maroto. (PATIFE). N.S. V.B.
patris
n., *compatriota; conterrâneo; fidalgo. - apelu ku n’ tene pa lansa nha patris, pa
e toma konsiensia di kuma limaria, no ta konsideral un parti di no vida (IN96) -.
(PATRÍCIO). N.F. oxítona, neol.
patron
1.n., *dono de casa ou de empresa. - Si patron sinti garandi pena del i largal, i
purdal tudu ki dibiba (N.T.) -. (PATRÃO).
2.n., *patrono; protector. - Bo bai, bo salba bo patron (L.S.) -.
patu
n., *nome comum de várias aves palmípedes, quer da família dos Anatídeos,
quer da família dos Anserídeos, mais corpulentas dos patos. - Bu ka sibi kuma
patu i ta sta na iagu, i ta bota obu suma manera ku no ta bota? (T.M.) -.
(PATO). N.S. patu é hiperónimo de PATO e de GANSO; patu-feron; patu-
gansu; patu-mareku; patu-murgudjon.
patu-feron
n., *ave palmípede da família dos Anserídeos, que possui um aguilhão,
designado ferrão, em cada asa. (PATO-FERRÃO). N.M. lexia composta. N.S.
V.B., n.v. “Plectropterus gambensis”.
patu-gansu
n., *ave palmípede da família dos Anserídeos; ganso do Egipto. (deriv. PATO
GANSO). N.M. lexia composta. N.S. V.A.; n.v. “Alopochen aegyptiacus”.
patu-mareku
n., *espécie de ave palmípede da família dos Anatídeos; marreco; marreca.
(PATO-MARRECO). N.M. lexia composta. N.S. V.B., n.v. “Anas querquedula
crecca”.
patu-murgudjon
n., *espécie de ave palmípede da família dos Colombídeos, capaz de
mergulhar e de permanecer, durante algum tempo, submersa. (MERGULHÃO).
N.M. lexia composta. N.S. V.B.
pauta 1
v., *deslocar-se em espírito abandonando o corpo; utilizar força mágica. - Si
kurpu bai, i fika si kaska la, i na pauta (T.M.) -. (deriv. PAUTAR). N.F.
proparoxítona. N.S. PAUTAR significa riscar à maneira de pauta; talvez a

531
derivação guineense tem a ver com as faculdades paranormais obtidas depois
de ter feito o pacto ou pauta com o diabo.
pauta 2
n., *força mágica própria dos feiticeiros. - i na bua son ku un ladu, pauta staba
tok kuas na fin (T.M.) -. (deriv. PAUTA). N.F. proparoxítona. N.S. PAUTA
significa tabela ou lista dos alunos de um curso; talvez a derivação guineense
tem a ver com as faculdades paranormais obtidas depois de ter feito o pacto ou
pauta com o diabo.
pauteru
n., *pessoa dotada de faculdades telepáticas; pessoa com faculdades
paranormais que lhe permitem conhecer coisas distantes ou deslocar-se em
espírito; vidente; telepata. - Kil pauteru djubi na spidju i odja kuma tal badjuda
falsia (F.M.) -. (deriv. PAUTAR). N.S. PAUTAR significa riscar à maneira de
pauta; talvez a derivação guineense tem a ver com as faculdades paranormais
obtidas depois de ter feito o pacto ou pauta com o diabo.
paviu
n., - i ka na paga paviu ku na fuma (N.T.) -. (PAVIO). N.F. paroxítona; vd.
pabiu.
pavon
n., *ave da Guiné-Bissau, de tamanho modesto com bico largo e forte; turaco;
pavão-cinzento. (deriv. PAVÃO). N.S. V.B., (PAVÃO) é a ave característica da
Ásia que se encontra, domesticada, em Portugal; n.v. “Crinifer piscator”.
pe
1.n., *a parte do membro inferior do corpo humano que assenta no chão; a
mesma parte, junto com a perna. - E pegal e maral korda na pe ku mon (N.M.) -
. (PÉ). N.S. finka pe; kabritu pe di rotca; laba pe; masa pe; panha pe; pata
di pe; pui pe;.
2.n., *a parte do membro inferior do corpo humano, entre o joelho e o tornozelo;
perna. N.S. bariga di pe; butcu di pe; distindi pe; kursa pe; latci pe; udju di
pe.
3.n., *cada um dos membros dos animais ou a sua extremidade; pata. - i tira
saku bas di sabaku i pindral na pe di tcoka (F.M.) -. (deriv. PÉ). N.S. pe é
hiperónimo de PÉ, de PERNA, e de PATA. N.S. nheme pe di katcur; pe-di-
purku.
4.n., *rebento; árvore ou planta. - duzentus i tal pekadur ba rinka-rinka pe di
kadju (R95) -. N.M. pe di + [nome da árvore ou do fruto]. N.S. pe di designa o
rebento ou a planta e po di designa o tronco ou a árvore depois do abate; pe
di banana; pe di mangu.
pe na tcon
coloc., *diz-se de uma pessoa descalça. - Omi garandi pe na tcon oi, i medunhu
(J.D.) -. (deriv. PÉS NO CHÃO).
pe teptepidu
coloc., *pé chato. (deriv. PÉ). N.S. V.M.
pe-di-purku
n., *utensílio de ferro que se usa como alavanca; pé-de-cabra. (deriv. PÉ DE
PORCO ). N.M. lexia composta. N.S. V.B.
pedra
n., *substância dura que forma as rochas; rocha. - kolon kastiga no povu,
kastiga no omis garandis, karga pedra, karga tudu kusa (R98) -. (PEDRA). N.S.
duensa di pedra; pedra di fugon; tcuba di pedra.

532
pedra di fugon
n., *uma das três pedras que formam o fogão tradicional guineense mais
simples. - Tris pedra di fugon i malgosadu, pa ka bianda falta na kasa (M.M.) -.
(PEDRA DE FOGÃO). N.M. lexia complexa.
pedrada
n., *ferimento com pedra. (PEDRADA). N.S. V.B.
pedrera
n., *mina de pedras. (PEDREIRA). N.S. V.B.
pedreru
n., *pessoa que executa trabalhos em alvenaria e materiais de revestimento;
construtor de casas. - si pedreru ka kumpu, nde ki labradur na mora? (L.S.) -.
(PEDREIRO). N.S. sin. pangadur.
pega
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que exprime a ideia de [tornar contínuo uma
acção ou estado]. - mame bota po na mon i pega djanan na tcora (T.M.) - Omi
pega badja djanan (T.M.) - Lebri pega fala; sinhora na djungu, katibu na rema
(R95) - E pega na lanta na kumpu skada (T.M.) -. (PEGAR).
2.v., *unir; tomar; agarrar; aderir. - i sutadu pabia i pega na kaminhu ku ka bali
(P.dosS.) - Lubu pega na kuatru buli di binhu i dal (T.M.) - kadakin pega di sil
(T.M.) -. (PEGAR). N.S. pega biku; pega boka; pega kaminhu; pega lutu;
pega tesu.
pega biku
coloc., *pedir em casamento a filha recém-nascida. - kasamenti ta dadu
forsadu: si alguin padi, omi ta fala i pega biku parel o pa si fidju (R95) -. (deriv.
PEGAR O UMBIGO). N.S. costume de pegar nas mãos, no sentido próprio,
antes dos outros, o cordão umbilical como acto de pedir a mão da recém-
nascida (P.Bull).
pega boka
coloc., *levar a mão à boca em sinal de espanto. - Omi pega boka, pega boka, i
fala: abo ku na bimba ta kontan e kusa, kusa ku na den (T.M.) -. (deriv. PEGAR
A BOCA).
pega kaminhu
coloc., *partir; ir. - I rabida i pega kaminhu (T.M.) -. (deriv. PEGAR O
CAMINHO).
pega lutu
coloc., *travar luta; lutar; fazer jogo de combate. - e pega un bruta di lutu e ta
kai e ta lanta i ka pudi kapli (N.M.) -. (deriv. PEGAR A LUTA).
pega n’utru
1.coloc., *ajudar-se; ser unidos. - Mame ka falta fala: bo pega n’utru (I.eI.) -.
(deriv. PEGAR UNS AOS OUTROS).
2.coloc., *brigar corpo a corpo. Mininus ba pega n’utru e gueria (T.M.) -.
pega tesu
coloc., *perseverar; segurar; empenhar-se; esforçar-se. - e pega-tesu tok e
kaba kebur - pega tesu na lei Skritura dianti di djinti (N.T.) -. (deriv. PEGAR
TESO).
pegadu
1.part., *unido, colado. - Na purnomis pusual ku komplementus sta skirbidu
tudu pegadu ku verbu, suma: i diskisil (Men) -. (PEGADO).
2.part., *segurado; agarrado. - Pratu di vidru ka ta pegadu ku mon di kandja,
pabia i ta lalu (L.A.) -.

533
peganda
1.v.caus., *acender o fogo ou a lanterna; acender. - I peganda lanterna tudu i
pui (T.M.) -. (deriv. PEGAR). N.S. peganda significa ACENDER e peganta
significa PEGAR.
2.coloc. peganda fugu, *acender o fogo. - Kamabis peganda dja fugu na
bantaba (N.M.) -. (deriv. PEGAR O FOGO).
3.coloc. peganda kanhutu, *acender o cachimbo. - Patin de fugu pa n’
peganda kanhutu (A.P.) -.
peganta
v.caus., *fazer pegar; unir; segurar. - I bon djintis ntindi es kusa, purki algun
grupu delis, ke sta la aos, peganta arma e na fuguia? (R98) -. (deriv. PEGAR).
N.S. peganda significa ACENDER e peganta significa UNIR.
peka
v.intr., *cometer pecado; errar; transgredir um preceito ou regra. - Rabi, kin ki
peka pa es alguin padidu segu? nos i el propi o si papes? (N.T.) -. (PECAR).
pekadu
1.n., *transgressão de preceito religioso ou moral. - Pai, n’ peka kontra bo
(L.Cat.) -. (PECADO). N.S. fasi pekadu.
2.n., *falta; culpa. - Basta, n’ kanta Kriol pa n’ sinti sin pekadu (J.D.) -.
pekadur
1.n., *nome que designa a pessoa humana; gente; alguém. - no buska nobu
rumus ku pensamentu di nobresa, kapas di da tudu pekadur balur ki tene (R95)
-. (deriv. PECADOR). N.F. oxítona; pl. pekaduris. N.S. PECADOR designa o
penitente.
2.n., *pessoa que peca; penitente. (PECADOR). N.S. pekadur é hiperónimo de
PECADOR e de SER HUMANO.
pekadur-matadu
n., *assassínio; homicídio. (deriv. PECADOR MATADO). N.M. lexia composta.
N.S. V.B., sin. krimi.
pekenu-almosu
n., *pequena refeição que se toma de manhã. - Tambe i prisis pa bu tene bu
losas ku bu ta utiliza na mumentu di almosu o djanta o pekenu almosu (IN96) -.
(PEQUENO ALMOÇO). N.F. neol. N.M. lexia composta. N.S. V.A, sin.
matabitcu.
pela
1.v.tr, *tirar o pêlo. - Aos bu na kontan ke ke pela djugude (F.J.) -. (PELAR).
2.v.intr., *perder o pêlo ou o cabelo. (PELAR-SE).
peladu 1
part., *sem pêlo. (PELADO). N.S. V.B.
peladu 2
n., *os tomates enlatados. (deriv. PELADO). N.F. italiano “pelati”. N.S. V.A.
pele
n., *membrana que forma a superfície externa do corpo de muitos animais;
epiderme. - si no misti fasi un komparason, lingua materna i suma pele di
pekadur, lingua sugundu o terseru i suma si bistidu (L.S.) -. (PELE). N.F. neol.
N.S. sin. kuru.
pelmenus
loc.adv., - I pelmenus n’ ta odja guintis (F.S.) -. (PELO MENOS). N.F. vd.
pelumenus.
pelumenus

534
loc.adv., *exprime a condição mínima e indispensável para que algo se faça; no
mínimo. - Si no na pui sentru di saudi, pelumenus no ten ke tene medikus
(IN96) - O pelumenus pa no miliora situason (R95) -. (PELO MENOS). N.F.
pelmenus.
pembi
1.v.tr., *ter no regaço; andar com alguém ou levar alguém ao colo. - n’ pembi
mininu tok n’ kansa (C.S.) -.
2.v.tr., *ajudar a crescer. - N’ pembiu to ku bu sedu alguin (N.V.) -.
pena 1
v.tr., *tirar as penas a; deplumar. - bu na pui iagu di pena galinha purmeru
(N.M.) -. (DEPENAR).
pena 2
1.n., *cada um dos órgãos que cobrem o corpo das aves; pluma. - lebri toma
djugude, i penal i fuma (L.S.) -. (PENA).
2.n., *tubo de pena de algumas aves que se usava para escrever; caneta.
pena 3
n., *dor; dó; aflição; compaixão. - n’ sinti son pena pabia di bu kansera (Ceef) -.
(PENA). N.S. pena é hipónimo de PENA, que significa também punição, cujo
equivalente é kastigu; bali pena; sinti pena; sin. dur.
penadu
part., *deplumado. (DEPENADO). N.S. V.B.; PENADO significa alguém que
está aflito.
penaliza
v.tr., *castigar; aplicar penalidade. - n’ fala kuma pa ka kondena so pa kondena
o enton pa ka penaliza so pa penaliza, ma tambe pa randja soluson (R95) -.
(PENALIZAR). N.F. neol. N.S. penaliza é hipónimo de PENALIZAR, que
significa também causar dor.
penisilina
n., *antibiótico extraído de um fungo do género Penisílio, da família das
Aspergiláceas. - Si bu kura ki kau tris dias, i kunsa ku intca, bu ta toma
antibiotiku ku penisilina (Igr.I.) -. (PENICILINA).
penitensa
n., *arrependimento e sacrifícios para expiação dos pecados. - fasi penitensa di
kuaresma (L.Cat.) -. (PENITÊNCIA). N.F. neol.
pensa
1.v.tr., *considerar; supor; imaginar. - bu ta pensa fidju bai skola, o fidju bai
mandadu ku bu mandal, bu ka ta sibi kuma i ba panti i na adikiri dja un visiu
(R95) -. (PENSAR). N.F. neol.
2.v.intr., *reflectir; formar ideias; ter uma opinião. - Ma ke ki n’ pensa ne Guine
li: i ka duvida pa ninguin, i ka ten roson ki obriga aos un dia no sta ne situason
(R98) -. N.S. pensa é hipónimo de PENSAR, que significa também cuidar, cujo
equivalente é kuda.
pensamentu
n., *ideia; reflexão; consideração; projecto. - Kada alguin sta ku si pensamentu,
pabia bu ka pudi entra na kabesa di alguin, nin sibi kusa ki tene na kabesa
(IN96) -. (PENSAMENTO). N.F. neol.
penson
1.n., *hotel familiar e modesto; casa de hóspedes; casa que vende comida. - i
montal riba di si buru i lebal pa un penson (N.T.) -. (PENSÃO).
2.n., *renda vitalícia ou temporária.

535
pensu
1.n., *curativo. (PENSO). N.S. V.A.; sin. pensu-rapidu; adezivu.
2.n., *faixa de material absorvente utilizada pelas mulheres durante o período
menstrual; penso higiénico.
pensu-rapidu
n., *curativo; adesivo e penso preparados para cobrir uma ferida. (deriv.
PENSO RÁPIDO). N.F. proparoxítona. N.M. lexia composta. N.S. V.A., sin.
pensu; adezivu.
Pentekostis
1.n., *na religião cristã, festa que decorre no quinquagésimo dia depois da
Páscoa e que comemora a descida do Espírito Santo sobre os Apóstolos. - n’
na fika na Efesu te Pentekostis (N.T.) -. (PENTECOSTES). N.F. paroxítona,
neol.
2.n., *no Antigo Testamento, festa dos Judeus que comemora a entrega das
tábuas da Lei a Moisés, no monte Sinai. - Otca dia di Pentekostis tciga, e staba
tudu djuntadu na mesmu lugar (N.T.) -.
Pepel
n., *termo comum para indicar os membros do povo Pepel, pertencente ao
grupo linguístico Norte Bak, da subfamília Oeste-atlântica; Papel. - Si abo i Fula
o Mandinga, Biafada o Pepel, rasa gos ka ten na Guine (N.Tu.) -. (PEPEL;
PAPEL).
pera 1
1.v., *atender; aguardar. - Bu subi riba di tarafe bu ba sinta la, pa bu pera ora
ku iagu bacha pa bu pudi disi (C.P.) - (ESPERAR). N.F. a vogal [e] do verbo
pera é aberta, isto é [anterior-baixa], e distingue-se da correspondente do
substantivo pera, que é fechada, isto é [anterior-média]. N.S. sin. salga.
2.v., *esperar; confiar. - Bisau na peraba kuma setor privadu na ba da un ma
garandi dinamismu na dizinvolvimentu di industria (R95) - Anos no na peraba
kuma el ku na liberta Israel (N.T.) -. N.F. spera. N.S. ant. disispera.
pera 2
n., *fruto da pereira, planta da família das Rosáceas. (PERA). N.F. a vogal [e]
do substantivo pera é fechada, isto é [anterior-média], e distingue-se da
correspondente do verbo pera, que é aberta, isto é [anterior-baixa]. N.S. V.B.
pera-bakati
n., *abacate, fruto do abacateiro, da família das lauráceas. (PERA ABACATE;
ABACATE). N.M. lexia composta. N.S. V.B.; n.v. da planta: “Laurus persea”;
sin. abakati.
peranti
con., *preposição que indica [diante de]; na presença de; em face de. - Peranti
manobra di rei Faruk, partidu reforsa inda mas (R95) -. (PERANTE). N.F. neol.
N.S. sin. dianti di.
perda
n., *privação de uma coisa que se possuía; carência; perca. - Perda di pezu ku
kunsa na bu kurpu, diareia ku mas utrus komplikason na bu saudi, i ta signifika
kuma bu sta infetadu ku Sida (Cecomes) -. (PERDA). N.F. neol., perka.
peregrinason
1.n., *viagem a algum lugar santo; romaria. (PEREGRINAÇÃO). N.F. neol.
2.n., *viagem por terras distantes; a vida terrena em comparação à vida depois
da morte. - na kabantada di no peregrinason na tera (L.Cat.) -.
peregrinu

536
1.adj., *que anda em peregrinação. - ami ku bos, abos ku mi almas peregrinus
na Meka, kantu tempu dja n’ ka odja bos (J.D.) -. (PEREGRINO). N.F. neol.
2.n., *pessoa que se desloca a um lugar santo por devoção; romeiro.
perfetu
adj., - Na no mundu, no ka na odja ninguin ku pudi fasi kusa di un manera
perfetu (L.S.) -. (PERFEITO). N.F. neol., vd. pirfitu.
perga 1
v.tr., *fixar ou segurar com pregos. - Lebri panha kil po, i perga na kabesa di
Lubu to ki entra (L.S.) -. (PREGAR). N.F. prega 1.
perga 2
v., *fazer sermões; predicar; aconselhar. (PREGAR). N.F. prega 2. N.S. V.B.
pergadu
part., - Pa nos, i pergadu na krus (L.Cat.) -. (PREGADO). N.F. vd. pregadu.
pergunta
1.v., - E djintis ta pergunta: i ten o nau manera di trata lichus di ospital? (R95) -.
(PERGUNTAR). N.F. neol., vd. punta.
2.n., - No na disa e pergunta pa i fika sin (R98) -. (PERGUNTA). N.F. neol., vd.
purgunta 2.
perka
n., - Amigus, bo dibi di obiba nha konsidju pa ka sai di Creta, pa libraba di danu
ku perka (N.T.) -. (PERCA). N.F. vd. perda.
perla
n., *pérola. (PERLA). N.S. V.B.
permanenti
adj., *constante; duradouro; imutável. - Troku i kazu di diskuson permanenti
(P.dosS.) -. (PERMANENTE). N.F. neol.
perna
1.n., *parte do membro inferior do corpo humano entre o quadril e o joelho;
coxa. - Nten seta ku kabesa, i rabida i pui kutubel riba di si perna pa i pudi
pembi kabesa na mon pa sukuta si mame (J.S.) -. (PERNA). N.S. no corpo
humano, perna traduz COXA e o equivalente de PERNA, que designa a parte
entre o joelho e o tornozelo, é pe.
2.n., *a parte mais desenvolvida dos membros dos animais vertebrados.
perola
n., *concreção calcária que se forma nas conchas de alguns moluscos, em
especial a ostra; pessoa bondosa. - Un nogosianti i odja un perola di garandi
balur (N.T.) -. (PÉROLA). N.F. proparoxítona.
perta
1.v.tr., *estreitar com força; afrontar; perseguir; magoar; diminuir. - E rodian, e
perta-pertan, na nomi di Sinhor n’ bin moni elis; e suma baguera ke pertan
(L.Cat.) -. (APERTAR).
2.v.intr., - Sinhor bu kaminhu perta (L.Cat.) -. (tornar-se estreito).
pertadu
part., *estreito; perseguido; comprimido. - kumpraduris na un kau pertadu mal
organizadu (P.dosS.) -. (APERTADO).
pertensi
v.intr., *fazer parte de; ser propriedade de. - Purtantu i pertensi tudu komunidadi
di Bachil (R95) -. (PERTENCER). N.F. neol.
pertu 1
adj., *a pouca distância; próximo; confinante. - no prokura sirvisus di saudi ma

537
pertu (R97) -. (PERTO).
pertu 2
adv., *advérbio de lugar que indica um espaço ou um tempo próximo. - Ali fonti
li pertu! (P.B.) -. (PERTO). N.S. ant. lundju.
pertu di
con., *locução prepositiva que significa [próximo de]. - bindiduris ki ta fasi nogos
pertu di n’utru (P.dosS.) - Pertu di me-dia i torna sai (N.T.) -. (PERTO DE). N.S.
ant. lundju di.
pertusi
v.caus., *fazer-se perto; aproximar-se; avizinhar-se. - Tcoka pertusi di kil
bagabaga son, bagabaga iabri djanan na metadi (L.S.) -. (deriv. PERTO). N.F.
proparoxítona. Peruanu
n., *membro do povo peruviano ou peruano, habitante do Peru. (PERUVIANO;
PERUANO). N.S. V.B.
pes 1
n., *unidade monetária da Guiné-Bissau depois da independência desde o ano
1976 até o ano 1996; moeda. - i ten taxistas ki ta prifiri pega sinku mil pes ora ki
tenba pa risibi, pa isemplu, seti mil pes (P.dosS.) -. (PESO). N.F. pezu.
pes 2
n.pl., - Tcoka ba sugundi, i ba buli sinsa i lanta, i ialsa pes riba (F.M.) -. (PÉS).
N.F. vd. pe.
pesa
n., *cada uma das partes de uma máquina; parte de um todo. - Falta di karus
nobus, karensia di pesas pa kumpu kilis ki dana (P.dosS.) -. (PEÇA). N.F. neol.
pesa-suselenti
n., *peça de substituição. (PEÇA SOBRESSELENTE). N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
pesegu
n., *fruto do pessegueiro, da família das Rosáceas. (PÊSSEGO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
peska
n., *pescaria. - Agrikultura ku peska e ka ta da fartura pa tudu populason
P.dosS.) -. (PESCA).
pesoa
n., - Fanadu ta djuda tciu na modifika pesoa propi di alguin (IN96) -. (PESSOA).
N.F. paroxítona, neol., vd. pusua.
peste
n., *doença infecciosa de origem asiática. (PESTE). N.S. V.B.
peta
n., *mentira. (PETA). N.S. V.B.
petcu
n., *termo calão que designa uma bebida alcoólica. - Petcu ka pudi lebisinu
(C.V.) -. N.F. fam.
peteli
v., *abrir muito; abrir os olhos. - Nhu Sergio ka peteli (J.D.) -. N.F.
proparoxítona. N.S. peteli bunda.
peteli bunda
coloc., *abrir o traseiro com as mãos na direcção de alguém para lhe dar azar
ou como sinal de desprezo. N.M. proparoxítona. N.S. V.M.
peteli-peteli

538
v., *abrir os olhos com mais força; estar sempre a abrir ou arregalar os olhos. -
fomi na peteli-peteli udju na barigas di prentcentces ki e nudju (F.S.) -. N.M.
redobro.
peza
1.v.tr., *avaliar; determinar o peso de. - Djintis garandi e pesa es kombersas na
se kabesa i bin kaba pa da mindjer roson (L.S.) -. (PESAR).
2.v.intr., * ter o peso de; afligir; tornar-se incómodo. - I kiston di Viriato Pan i na
pezau na bu konsiensia tciu (R95) -.
pezu 1
n., *gravidade inerente aos corpos; carga. - kil ki staba bas kansa i ka pudiba
sufri mas pezu di kil utrus, enton i busi bas delis, e kunsa na kai un son un son
(L.S.) -. (PESO). N.F. neol.
pezu 2
n., *moeda. - Oitenta mil pezu (R95) -. (PESO). N.F. vd. pes. N.S. pezu,
antigamente, era a moeda de cinco francos franceses.
pia
1.n., *recipiente para pôr líquidos. (PIA).
2.n., *sanita. - fora di kriansas no dibi di pul dentru di pia (R97) -.
piada
n., *dito engraçado. - Reis ka tene piada -. (PIADA). N.S. bota piada.
pidi 1
v.tr., *solicitar alguma coisa de alguém; rogar; suplicar. - i pidi un kopu di binhu
(A.P.) -. (PEDIR). N.F. a vogal i é alta média-central, muito breve. N.S. pidi é
hiperónimo de PEDIR, que significa também mendigar, cujo equivalente é pidi-
pidi; pidi diskulpa; pidi purdon; pidi simola.
pidi 2
n., *gases, geralmente ruidosos, expelidos pelo ânus; traque. - Si bu tira pidi,
mundu ta sinti (L.A.) -. (PEIDO). N.F. a vogal i é alta anterior-palatal, longa.
N.S. tira pidi.
Pidi 3
1.n., *nome da polícia secreta do tempo colonial, cuja sigla era PIDE, Polícia
Internacional de Defesa de Estado. - no kamarada sibi rispundil, nde ku fasi
kauza mortu di kil ofisial di Tuga ku kil maus di Pidi ku ba muri na Norti (C.P.) -.
(PIDE).
2.n., *termo normalmente usado quando se refere a uma pessoa que tem
atitudes de polícia secreta; alguém que não guarda segredos, que denuncia os
outros ou, politicamente, com ideias diferentes.
pidi diskulpa
coloc., *apresentar desculpas. - Mininus medi e kunsa na pidi diskulpa (F.M.) -.
(deriv. PEDIR DESCULPAS).
pidi purdon
coloc., *apresentar desculpas. - Nha mame, nha mame n’ na pidi purdon, oh
nha mame bu ta purdan dja (A.B.) -. (PEDIR PERDÃO).
pidi simola
coloc., *esmolar; mendigar. - mininu ku si latasinhus na pidi simola di baraka pa
baraka (P.dosS.) -. (PEDIR ESMOLA).
pidi-pidi
v.intr., *mendigar; esmolar. - Es abitu di pidi-pidi na fera i forti na Senegal, suma
tambe na paizis vizinhus (P.dosS.) -. (deriv. PEDIR). N.M. redobro.
pididu

539
1.part., *solicitado; rogado; suplicado. - Kil ku dadu tciu i ta pididu tciu (N.T.) -.
(PEDIDO).
2.n., *o que se pediu; súplica; petição. - Es i ultimu pididu ku n’ na fasiu (F.J.) -.
piedadi
n., *compaixão. (PIEDADE). N.S. V.B.
pika
1.v.tr., *ferir ou furar com objecto pontiagudo; ferir com bico. - bu na pika karni
pikininu (R95) -. (PICAR). N.S. pika-boi.
2.v.tr., *morder dos insectos. - ora ku ten un iagu paradu na un kau, muskitu e
na bai na ki susidadi, e na bin pika alguin (IN96) -.
3.v.tr., *partir em pequenos bocados carne ou peixe. - bu na pika karni pikininu
(R96) -.
4.v.intr., *cair no anzol, tentando de comer a isca.
pika-boi
n., *nome dado a um pássaro que anda na costa dos bovinos, comendo
insectos e parasitas. Pika-boi i mau ku firida di baka -.(PICA-BOI). N.F. neol.
N.S. V.A., n.v.”Buphaga africana”.
pika pa
v.prep., atirar-se a pique. - Alma-biafada lanta i bua riba i pika pa pis na iagu
(T.M.) -. (deriv. A PIQUE).
pikada
n., *mordedura de insecto, marca ou ferida feita com objecto pontiagudo. -
atraves di pikada di insetu (R95) -. (PICADA).
pikadu
part., *mordido; ferido. (PICADO). N.S. V.B.
pikareta
n., *utensílio de ferro para escavar terrenos duros. - I na odja dja tudu soldadi
ku si pikareta na mon (C.P.) -. (PICARETA).
pikininu
1.adj.dim., *que é de tamanho muito reduzido; pequeno. - i ten son un avion
pikininu ki ta fasi karera pa Senegal (P.dosS.) -. (deriv. PEQUENINO).
2.adj., *que é de tenra idade; pequenito. - nha fidjus pikininu inda, bo disan n’
kria elis (J.A.) -. N.S. pikininu é hiperónimo de PEQUENO e de PEQUENINO.
pila
1.v.tr., *pisar no gral com o pilão, quer para descascar, quer para moer. - Tudu
dia i ta kusnha bianda, i pila forinha, i lebal (T.M.) -. (PILAR).
2.coloc., pila arus, *descascar o arroz. - i ten ke pila kil arus kinti-kinti (C.P.) -.
3.coloc., pila forinha, *moer a farinha.
piladu
part., *descascado; moído. - bu ta toma ki tempras ki piladu dja bu kambia riba
di galinha (N.M.) -. (PILADO).
piladur
n., *instrumento para pilar; pessoa que pila. (PILADOR). N.S. V.B.
pilar
n., *coluna simples que serve de apoio a um edifício ou a uma ponte. - si pe i
suma pilar di fugu (N.T.) -. (PILAR). N.F. neol.
pilia
n., *instrumento que dá energia eléctrica. (PILHA). Radiu di dozi pilia -. N.F.
proparoxítona. N.S. V.A.
pilikana

540
n., *ave palmípede aquática da família dos Pelicânidas, com um bico muito
grande e uma bolsa membranosa por baixo da mandíbula inferior. - Pilikana bin
sinta na boka di Pis-kabalu (T.M.) -. (PELICANO). N.F. pilikanu. N.S. n.v.
“Pelicanus onocrotalus”.
pilikanu
n., - ora ku Sareia sai na mar, sai pa ronka si bonitasku, gargadjadas di pilikanu
ta bin tcolonan (D.N.) -. (PELICANO). N.F. neol., vd. pilikana.
pilon
n., *almofariz de madeira onde os cereais são descascados; gral. - E ta pui
tceben na pilon e kunsa pila (F.M.) -. (deriv. PILÃO). N.S. PILÃO significa po di
pila.
pilotu
1.n., *o que governa o barco ou o avião; aviador. - parsin kuma bon pilotu ki sta
gosi na lemi (C.V.) -. (PILOTO).
2.adj., *diz-se do que serve de modelo. - skola pilotu forma dja kuadrus (C.P.) -.
pimenta
n., *fruto da planta homónima da família das Piperáceas. - Utru ta fasi orta di
kamati, pimenta, kandja (N.M.) -. (PIMENTA). N.F. pimenta-pretu. N.S. n.v.
“Piper nigrum”; sin. malgueton; sin. pobar.
pimenta-pretu
n., (PIMENTA-PRETA). N.F. neol., vd. pimenta. N.M. lexia composta. N.S. V.B.
pimenton
n., *fruto da planta homónima da família das Solanáceas; pimento. (deriv.
PIMENTÃO). N.S. V.B., n.v. “Capsicum annuum”; pimenton é hiperónimo de
PIMENTO, que designa o fruto, e de PIMENTÃO ou PIMENTEIRO, que
designa a planta.
pimpinhi
v., *ter a barriga flatulenta ou inchada, devido à acumulação de gases; ter dor
de barriga ou prisão de ventre. - bariga pimpinhi -. N.F. oxítona. N.S. V.A.
pimpinhidu
part., *diz-se da reacção de barriga flatulenta, devido à acumulação de gases. -
kurpus fungulidu, barigas pimpinhidu (O.S.) -. (deriv. PIMPONEAR).
pimpini
v., *murmurar; rosnar. N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
Pindjikiti
n., *nome do porto de Bissau no qual aconteceu o massacre de vários
marinheiros no dia 3 de Agosto de 1959. - fera i no Pindjikiti, si bu fasi diskarna
la, bu na bin prisisa del tudu manera (R95) -. (PIJIKITI). N.F. oxítona.
pindra
1.v.tr., *suspender; colocar alto. - Utru dia i ba tira bumba bedju, i pui nobu, i
kunsa pindra bulis (F.M.) -. (PENDURAR). N.F. prinda.
2.v.intr., *estar suspenso. - tudu povus e ten diritu pa se atmosfera, ku sedu seu
ku pindra riba delis, pa ka i puluidu (R96) -. (PENDURAR-SE).
pindra-pindradu
part., *suspenso. - No ropa ta fika pindra-pindradu (T.M.) -. (deriv.
PENDURADO). N.M. redobro.
pindradu
part., *suspenso; colocado alto. - Iagu pindradu: koko (Co.D.B.) -.
(PENDURADO). N.F. prindadu.
pineria 1

541
v., *passar a farinha pelo crivo; joeirar. (PENEIRAR). N.F. proparoxítona. N.S.
V.A.
pineria 2
n., *instrumento que serve para joeirar. (PENEIRA). N.F. proparoxítona. N.S.
V.A.
pinga
1.v.tr., *deixar cair gota a gota; gotejar. - Su misti, no ta pinga iagusinhu la
(R96) -. (PINGAR).
2.v.intr., *chover pouco; deixar cair de si um líquido aos pingos. - Si bu odja
kuma karna na pinga, bu ta sibi kuma i gurdu (L.A.) -.
pinga-pinga
v., *continuar a deixar cair de si um líquido aos pingos. - I bisti un ropa ku
pinga-pinga sangui (N.T.) -. (deriv. PINGAR). N.M. redobro.
pingadu
part., *coberto de pingos. (PINGADO). N.S. V.B.
pingu
n., *gota; pinga. - I santcu ku dispindral i bibi tudu, i kaba i ka sobran nin un
pingu (A.P.) -. (PINGO).
pinha 1
v., *juntar; aglomerar. - Fasi un ladu kinti, bu pinha tudu dus ladus pa e djunta
(Igr.I.) -. (APINHAR).
pinha 2
1.n., *fruto do pinheiro, da família das Pináceas. (PINHA).
2.n., *anona; fruto da Anona ou Anoneira da família das Anonáceas. N.S. V.B.,
n.v. “anona muricata”; sin. anona.
pinhor
n., *empenho; garantia. (PENHOR). N.S. V.B.
pinhora
v., *dar ou apreender como garantia. (PENHORAR). N.S. V.B.
pinsel
n., *instrumento para pintar; broxa. (PINCEL). N.S. V.B.
pinta
v., *aplicar cores; colorir. - pinta unhas, pinta boka (N.M.) -. (PINTAR). N.S. sin.
tinta.
pinta-pinta
v., *colorir de várias cores. (PINTAR). N.M. redobro. N.S. V.B.
pinta-pintadu
part., *de várias cores; polícromo. (deriv. PINTADO). N.M. redobro. N.S. V.B.
pintada
n., *galinha-da-Guiné; galinha-da-Índia; galinha d’Angola. (PINTADA). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. galinha-pintadu; galinha di matu.
pintadu
part., *caiado; corado; envernizado. - Nin rostu pintadu o di bonitasku ka ta
fasin diskisi aonti, pa kerensa ku n’ ten na bo (Dj.) -. (PINTADO).
pintainhu
n.dim., - Falkon ku Pintainhus (L.S.) -. (PINTAINHO). N.F. paroxítona, neol., vd.
pinton.
pintca
1.v.tr., *empurrar, dar impulsos. - kin ku opta pa pintca kareta e ta pintca kareta
(R98) -. (PINCHAR).

542
2.v.intr., *lançar-se com energia. - Kadakin na pintca pa bai (T.M.) -.
pintca-pintca
v., *continuar a dar empurros; esforçar-se de ir por diante ou para diante. - No
kustuma dja ku e no liberdadi, pintca-pintca medu na kaba (J.D.) -. (deriv.
PINCHAR). N.M. redobro.
pintcadu
part., *empurrado; dado impulso. - Governu ta konsidera di kuma no pintcadu
pa tras (R98) -. (PINCHADO).
pinti
1.n., *instrumento para pentear os cabelos. (PENTE). N.S. pinti di po.
2.n., *instrumento de tear do tecelão. - Na djanela nde ke nha udju ta pasa, na
pinti di nha fisial (O.S.) -. N.S. panu di pinti.
pinti di po
n., *pente africano de madeiro com os dentes compridos. (deriv.PENTE DE
PAU). N.F. pinti. N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
pintia
1.v., *compor o cabelo com pente. - kunformu i pintia uru na konkonhi (L.S.) -.
(PENTEAR). N.F. paroxítona.
2.coloc., pintia kabelu, *alisar o cabelo com pente. - ora ku bu djundjun’a, laba
bu rostu, bu pintia kabelu (N.T.) -.
pintiadu
part., *diz-se de cabelos bem compostos. (PENTEADO). N.S. V.B., kabelu
pintiadu.
pintiadur
n., *aquele que penteia. (PENTEADOR). N.S. V.B.
pintidju
n., (PINTELHOS). N.F. arc., vd. pintinhu. N.S. V.A.
pintinhu
n., *conjunto dos cabelos da pube. (PINTELHOS). N.F. pintidju. N.S. V.A.;
PINTELHOS é palavra calão e na Madeira chama-se PINTINHO.
pinton
n., *dim. de pinto; cria de galinha; pintainho - i ba tira pinton na sangra (F.M.) -.
(deriv. PINTÃO). N.F. pintainhu.
pintor
n., *artista que pinta. (PINTOR). N.S. V.B.
pintu
n., *cria de galinha; franguinho. (PINTO). N.S. V.B.
pintura
n., *desenho; quadro. (PINTURA). N.S. V.B.
pion 1
n., *pessoa que anda a pé. - i prisizu kolaborason di tudu kondutoris, tambe di
pions ki na sirkula na via publika (R95) -. (PEÃO). N.F. neol.
pion 2
n., *brinquedo em forma de pêra que roda em torno de um eixo. - no na badja
suma pion riba di pitu di sabura (T.Tc.) -. (PIÃO). N.F. neol.
pioneru
n., *precursor. (PIONEIRO). N.S. V.B.
pior

543
adj.comp., *comparativo de mau; que é de qualidade inferior; menos vantajoso.
- Asin, ultimu mintida i ta sedu pior di ki purmeru (N.T.) -. (PIOR). N.S. sin. mas
pior.
piora
v.intr., *mudar para pior; deteriorar. - sirbis di taxi kunsa na piora (P.dosS.) -.
(PIORAR). N.F. neol. N.S. piora é hipónimo de PIORAR que significa também
pejorar, cujo equivalente é pioranta; ant.
mindjoria 1.
pioranta
v.caus., *fazer tornar pior. - mesinhu piorantan -. (deriv. PIORAR). N.S. V.A.,
ant. mindjoria 1.
pipi
n., *urina de crianças. N.F. oxítona; Italiano e Francês “pipi”. N.S. V.A.
pipichu
n., *órgão copulador masculino; pénis; falo. - Es i ke na nha pipichu?
(Cecomes) -. (deriv. PIPI). N.S. sin. matcundadi.
pipinu
n., *fruto do pepineiro, planta herbácea da família das Cocurbitáceas. - no laba
tudu kusa ke no na kume, no laba pipinu (R97) -. (PEPINO). N.S. n.v. da planta:
“Cucumis sativus”.
pirbita
n., - Uniku manera di pirbita pis i pa fumal (M.M.) -. (APROVEITAR). N.F. vd.
purbita.
pirdi
1.v.tr., *ficar sem; deixar de ter. - no ta pirdi manga di tempu (R95) -.
(PERDER).
2.v.intr., *ser derrotado; ficar em desvantagem no jogo. - logu kin ku dibi di
ganha i ta pirdi (R95) -.
3.v.intr., *desaparecer; corromper-se; ficar desnorteado. - bon pastor i bai na
buska kil ke pirdi, un son! (L.Cat.) -. (PERDER-SE).
pirdi kaminhu
coloc., *desnortear-se. (deriv. PERDER O CAMINHO). N.S. V.B.
pirdi sintidu
coloc., *desmaiar. - Si i pirdi sintidu, bu ka pudi nin bibintil nada (Igr.I.) -.
(PERDER OS SENTIDOS).
pirdidu
1.part., *que se perdeu. - kazu pirdidu (R99) -. (PERDIDO).
2.part., *desnorteado; extraviado; errante. - Ami n’ sta un bokadu pirdidu (R95) -
.
pirdinti
1.v.caus., *causar a perda de. - No na pirdinti lei pabia di fe? (N.T.) -. (deriv.
PERDER).
2.v.caus., *fazer desnortear; corromper. - Aos fama pirdintiu sintidu, pupas di
saias nobu kunfundiu kabesa (D.N.) -.
pirdintidu
1.part.caus., *corrupto; perdido. (deriv. PERDIDO).
2.part.caus., *feito desaparecer voluntária ou involuntariamente. N.S. V.A.
pirdintidur
n., *corruptor. N.S. V.B.
pirdison

544
n., *desgraça; ruína; irreligiosidade. - kaminhu i garandi ku ta bai pa pirdison
(N.T.) -. (PERDIÇÃO).
pirfiri
v.tr., *escolher; gostar mais de; dar preferência a. - No ta pirfiri fontis simplis ku
kumunidadi pudi djuda kumpu di ki fontis ku na pirsisa di bomba ku ikipamentu
tciu (Igr.I.) -. (PREFERIR). N.F. prifiri.
pirfitu
adj., *que não tem defeito; exemplar. - I ka pirsis pa bo sedu pirfitu pa pudi tciga
pertu di Deus; el i gosta di nos mas di ki no pudi pensa (Igr.I.) -. (PERFEITO).
N.F. perfetu.
pirguisa 1
v., *dar-se à preguiça; agir de maneira indolente; não prestar atenção. - Lifanti
ka pirguisa ku si dinti (L.A.) -. (PREGUIÇAR). N.S. ant. dispirguisa.
pirguisa 2
n., *aversão ao trabalho; indolência. - Kabas di siti nunka bu ka pudi fergal ku
pirguisa, pabia i ka ta limpu (L.A.) -. (PREGUIÇA). N.F. priguisa.
pirguisus
adj., (PREGUIÇOSO). N.F. oxítona, vd. priguisozu. N.S. V.B.
pirigozu
adj., *que tem risco ou pode causar dano. - bo na toma pasajeru na ki kurva, i
pirigozu (R95) -. (PERIGOSO). N.F. pirigus.
pirigu
n., *risco; ameaça. - i ten sertu pirigus si bu ka kontrola iagu diritu (Igr.I.) -.
(PERIGO).
pirigus
adj., - duensa pirigus ki i panha (Cecomes) -. (PERIGOSO). N.F. oxítona, vd.
pirigozu.
pirikitu
n., *ave trepadora da família dos Psitacídeos. - n’ tene tudu: boka di patu
tambe; di pirikitu tudu n’ tene aos (R95) -. (PERIQUITO). N.S. n.v. “Poicephalus
senegalus”.
piris
n., *pratinho. (PIRES). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
piriudu
1.n., *tempo decorrido entre dois acontecimentos. - i ten piriudu ki maioria parti
limaria ta sta prenha, purtantu nes altura i pirsis pa ruduzi montia (IN96) -.
(PERÍODO). N.F. proparoxítona.
2.n., *época.
pirmi
v.tr., *fazer pressão em; espremer. - bu ta pila malgueta bu pirmi limon bu pul
na kaleron (N.M.) -. (PREMER). N.F. primi. N.S. makina di pirmi.
pirmidu
part., *espremido; comprimido. - no matu, ku manga di utrus kusas, pega na
pirmiduba dja ku tudu forsa (R98) -. (PREMIDO). N.F. primidu.
pirmison
n., *autorização; licença; concessão. (PERMISSÃO). N.S. V.A., sin. lisensa;
sin. otrizason.
pirmiti 1
v.tr., - i pirmiti povu di Guine i ka fasil (R98) -. (PROMETER). N.F. vd. purmiti.
pirmiti 2

545
v.tr., *autorizar; consentir; dar licença para. - Deus ka misti un povu nunde ki lei
ta pirmiti furtu (L.S.) -. (PERMITIR).
pirmitidu 1
part., - no lantandaba kiston di kil finalistas di fakuldadi di medisina, nde ke no
pirmitidu kuma kil finalistas, dentru un puku tempu, e staba pa kolokadu (R95) -.
(PROMETIDO). N.F. vd. purmitidu.
pirmitidu 2
part., *autorizado; consentido; tolerado. - Anta i pirmitidu tene imajens di santu,
di bu antipasadu, bu garandis, pa lembra delis? (L.S.) -. (PERMITIDO).
pirsibi
v., *entender; compreender. - Es ke no misti disa djintis klaru li pa djintis pirsibi
e kiston (R98) -. (PERCEBER).
pirsibidu
part., *entendido; ouvido; compreendido. (PERCEBIDO). N.S. V.B.
pirsigui
1.v.tr., *importunar; molestar; castigar. - N’ na manda elis profetas ku apostulus;
e na mata utrus e na pirsigui utrus (N.T.) -. (PERSEGUIR).
2.v.tr., *correr atrás de; seguir, procurando alcançar. - karu di Tuga na pirsiguil
(C.P.) -. N.S. sin. kuri tras di.
pirsiguidu
part., *importunado; castigado; vexado. - ora ku no pirsiguidu, no ta saporta, ora
ku no kobadu, no ta torna ku palabra mansu (N.T.) -. (PERSEGUIDO).
pirsiguidur
n., *pessoa que persegue ou importuna ou castiga. (PERSEGUIDOR). N.S.
V.B.
pirsiguison
n., *tratamento violento movido contra alguém por motivos políticos ou
religiosos ou étnicos. - Kantu pirsiguison ku n’ saporta la, ma Deus libran di
tudu! (N.T.) -. (PERSEGUIÇÃO).
pirsis
adj., *necessário; indispensável. - i pirsis pa kau limpu pa no tene saudi (R95) -.
(PRECISO). N.F. oxítona, prisis.
pirsisa
v., *ter necessidade de; carecer de. - N’ pirsisa son di nha manduku di bakia ku
nha lamparan (Igr.I.) -. (PRECISAR). N.F. neol., prisisa.
pirtindi
v.tr., *exigir. (PRETENDER). N.S. V.B.
pirtindidu
part., *exigido. (PRETENDIDO). N.S. V.B.
pirtindidur
n., *candidato. (PRETENDENTE). N.S. V.B.
piru
n., *ave da família dos fasianídeos, originária da América. (PERU; PERUA).
N.F. oxítona. N.S. V.B., piru é hiperónimo de PERU e de PERUA.
pis
n., *vertebrado aquático com o corpo coberto de escamas e com respiração
branquial. - Forsa di pis iagu (L.A.) -. (PEIXE). N.S. kaldu di pis; os di pis;
spinha di pis.
pis a bardamerda

546
coloc., *peixe cosido com limão e malagueta. (deriv. PEIXE A BARDAMERDA).
N.S. V.M.
pisadu
1.adj., *que pesa muito. - I bua, mala bin pisadu kel, i ka pudi larga mala (T.M.)
-. (PESADO).
2.adj., *; árduo; fatigante; cansativo. - Kargu staba pisadu riba di pobris (Igr.I.) -.
pis-banda
n., *linguado. (deriv. PEIXE BANDA). N.M. lexia composta. N.S. V.B., n.v.
“Solea solea”.
pis-berga
n., *peixe seláquio da família dos Carcarídeos; peixe martelo. - Katore ta fasidu
prinsipalmenti ku pis ki tene os moli, suma pis-reia, kaudu, pis-berga (N.M.) -.
(deriv. PEIXE VERGA). N.M. lexia composta. N.S. sin. pis-martel.
pis-bus
n., *grande mamífero aquático da família dos Sirénios; manatim. - N’ misti pis-
bus (M.M.) -. (PEIXE-BOI). N.M. lexia composta. N.S. n.v. “Trichechus
senegalensis”.
pis-choke
n., *tremelga; tremão; treme-mão; espécie de peixe seláquio da família dos
Torpedinídeos. (deriv. PEIXE CHOQUE). N.M. lexia composta. N.S. V.B.
pis-gudja
n., *espécie de peixe da família dos Xifiídeos; agulhão. (PEIXE-AGULHA). N.M.
lexia composta. N.S. V.B.
pis-kabalu
n., *hipopótamo; cavalo-marinho, da família dos Hipopotamídeos. - I bin odja
Pis-kabalu na iagu (T.M.) -. (deriv. PEIXE CAVALO). N.M. lexia composta. N.S.
P.arc. “peixe cavalo”; n.v. “Hippopotamus amphibius”.
pis-kuidju
n., *variedade de peixe que tem dentes anteriores muito desenvolvidos,
semelhantes aos incisivos de um coelho. (deriv. PEIXE COELHO). N.M. lexia
composta. N.S. V.M., n.v. “Ephippion guttiferum”.
pis-lun’a
n., *bezedor; espécie de peixe da família dos Molídeos. (PEIXE-LUA). N.M.
lexia composta. N.S. V.B.
pis-mantcadu
n., *espécie de peixe. - tudu koldadi di pis: bagri, pis-mantcadu, pis-sapatu
(M.M.) -. (deriv. PEIXE MACHADO). N.M. lexia composta. N.S. n.v.
“chetodipterus goreensis”.
pis-martel
n., *peixe seláquio da família dos Carcarídeos; cornuda. (PEIXE-MARTELO).
N.M. lexia composta. N.S. V.B., pis-martel é um esqualo de grande dimensão
e muito perigoso nas águas da Guiné-Bissau; sin. pis-berga.
pis-reia
n., *peixe da família dos Raiídeos; arraia; raia. - Pis-reia gosi mas tciu (M.M.) -.
(deriv. PEIXE RAIA). N.M. lexia composta. N.S. n.v. “Dasyatis say”.
pis-sapatu
n., *variedade de peixe. - Tudu koldadi di pis: bagri, pis-mantcadu, pis-reia
(M.M.) -. (deriv. PEIXE SAPATO). N.M. lexia composta.
pis-sareia
n., *espécie de peixe da família dos Caragídeos. (deriv. PEIXE XARÉU). N.M.

547
lexia composta. N.S. V.B.; n.v. “Caranx senegalus”.
pis-sera
n., *espécie de peixe seláquio da família dos Pristídeos; espadarte. (PEIXE-
SERRA). N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin. pis-spada.
pis-sereia
n., - sereia tudu ora e na fasi fasanha na mar (M.M.) -. (PEIXE SERÉIA). N.F.
vd. sareia.
pis-spada
n., *espécie de peixe seláquio da família dos Pristídeos; espadarte. (deriv.
PEIXE ESPADA). N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin. pis-sera; pis-spada é
um esqualo de tamanho grande, diferente do (PEIXE-ESPADA) português, de
tamanho pequeno.
pis-tceben
n., *peixe-ouriço. - No tene tudu, te pis-tceben tambe (M.M.) -. (deriv. PEIXE
CHABÉU). N.M. lexia composta. N.S. n.v. “Diodon hystrix”.
pis-tinta
n., *molusco cefalópode da família dos Sepiídeos; choco. (deriv. PEIXE
TINTA). N.M. lexia composta. N.S. V.B., n.v. “Sepia officinalis”; SIBA é a
concha interna do choco, também designada por osso de choco.
piside
n., *vaso para guardar as hóstias. - Dipus i na toma patena o piside (L.Cat.) -.
(PÍXIDE). N.F. proparoxítona, reli.
pisina
n., *reservatório de água. - Tambi i kumpu muru di pisina di Sela (Igr.I.) -.
(PISCINA). N.F. neol.
piska
1.v.tr., *apanhar peixe. - utru otel tene son botis pa pudi ba ta leba klienti pa bai
tan piska pis pa tira foto (N.M.) -. (PESCAR).
2.v.intr., *praticar o desporto ou o trabalho da pesca. - tudu dia e ta bai piska na
mar (R98) -.
piska-piska
n., *dispositivo de sinalização dos carros. (PISCA-PISCA). N.S. V.B.
piskiza
n., *acto de pesquisar; investigação científica; inquirição. - Institutu Nasional di
Studus i Piskiza (R95) -. (PESQUISA). N.F. neol.
piskus
n., *parte do corpo entre a cabeça e o tronco; colo. - Omi garandi, obu na
piskus: Kokeru (J.M.B.) -. (PESCOÇO). N.F. oxítona.
piskus di garafa
n., (deriv. PESCOÇO DE GARRAFA). N.S. V.A., sin. garganti di garafa.
pista 1
1.v.tr., *ceder por algum tempo uma coisa a alguém. - Anta bu fia kuma bu na
pista Gazela bodi pa i bin patiu un son. I pagau sin?(T.M.) - bo fasi ben, bo
pista, ka bo pera pagamentu (N.T.) -. (EMPRESTAR). N.F. neol.
2.v., *pedir uma coisa a alguém por um certo tempo; contrair empréstimo. - Si
bu pudi pista un lona garandi pa pui riba di tudu pa panha umidadi, es i muitu
bon (Igr.I.) -. (PEDIR EMPRESTADO). N.S. sin. impresta; pista é hiperónimo
de EMPRESTAR e de PEDIR EMPRESTADO.
pista 2
n., *faixa tratada e pavimentada para corridas, jogos, danças, ou outra

548
utilização; peugada; pegada. - avenida katorzi di Novembru i autentiku pista di
rali (R95) -. (PISTA).
pistadu
1.part., *pedido em empréstimo por um certo tempo. - pa i sta na dispozison di i
pistadu pa un klubi (R95)-. (PEDIDO EMPRESTADO).
2.part., *dado em empréstimo. (EMPRESTADO). N.S. pistadu é hiperónimo de
PEDIDO EMPRESTADO e de EMPRESTADO.
pistana
n., *cílio; celha. - riba di udju i sta sobrinsela, i sta pistana (N.M.) -. (PESTANA).
N.S. sin. kabelu di udju.
pistola
n., *arma de fogo, semiautomática, de cano curto. - Se e tira nin ki tiru di pistola
no na ruspundi ma duru (R98) -. (PISTOLA).
pita
v., *tocar o apito; buzinar; tocar a buzina. - ka bu diskisi kuma bu pirmitinba
leban Santome pa ba mostran familia, no pita karu pip-piu (J.D.) -. (APITAR).
pitada
n., *porção de substância pulverizada, especialmente de tabaco moído ou rapé.
- N ‘ ka dau pitada (P.B.) -. (PITADA).
pitadu
part., *buzinado. (APITADO). N.S. V.B.
pitc-patc
n., *prato típico da Guiné-Bissau à base de ostras ou outros ingredientes. N.S.
V.A.
pitc-patci
n., *comida leve e mole para os doentes. N.S. V.A., sin. badadji.
piti-piti 1
v., *tornar-se excessivamente gordo. - Bu piti-piti -. N.M. redobro. N.S. V.A.
piti-piti 2
intens., *onomatopeia que designa a agitação repetida das asas. - Falkon piti-
piti ku aza el son na kampada, i na djubi manera di bua kontra i kansa (T.M.) -.
piti-pitidu
part., * que se tornou excessivamente gordo; diz-se de pessoa com corpo
obeso e flácido. N.M. redobro. N.S. V.A.
pitisku
n., *iguaria muito apetitosa; acepipe; pitéu. - Na bar i ten tudu tipus di bibidas ku
pitisku (N.M.) -. (PETISCO). N.F. neol.
pitroliu
n., *óleo mineral do qual se obtém muitos produtos, como a gasolina, o gasóleo
e o combustível utilizado para iluminação, chamado também petróleo. - Guine
ten manga di rekursus ku pudi sploradu, suma madera, pis, pitroliu (N.M.) -.
(PETRÓLEO). N.F. proparoxítona.
pitu 1
n., *parte do tronco, do pescoço ao abdómen, que contém os pulmões e o
coração. - i mara panu na pitu i na badja i na kanta (N.M.) -. (PEITO). N.S.
duensa di pitu; padja di kema pitu; rinka pitu.
pitu 2
n., *instrumento que produz um som agudo quando soprado; buzina de carro.
(APITO). N.S. V.B.
piza

549
1.v.tr., *calcar com os pés; reprimir. - e ten ku piza riba di teknikus ku no tene li
pa pudi da koperanti mas forsa, pa elis propi e ba buska kil dolar ke ta nogosia
ku elis (IN96) -. (PISAR). N.F. neol. N.S. sin. masa 1.
2.v.intr., *sofrer um hematoma.
pizadela
n., *tumefacção sanguínea causada pela ruptura de vasos; negra; equimose.
(deriv. PISADURA). N.S. V.M.
pizadu
part., *calcado com os pés. - mininus gosi ka pudi dja bin djubi karnaval purki, si
e bin, e na kuri sertus riskus di e pizadu i di e sutadu (R95) -. (PISADO). N.F.
neol.
plaka 1
1.v.tr., *acalmar; sossegar. (APLACAR; PLACAR).
2.v.intr., *tornar-se plácido. N.S. V.B.
plaka 2
n., *chapa de metal ou de outra substância. - I ten un plaka la ke ta pruibi pa e
para e fasi karga o diskarga (R95) -. (PLACA). N.F. neol. N.S. sin. sinal di
tranzitu.
plakadu
part., *calmado; engodado. (APLACADO; PLACADO). N.S. V.B.
planeta
n., *astro sem luz própria; o nosso planeta Terra. - na parti di adultus ki ta
odjadu na planeta, si maioria i mindjeris (R95) -. (PLANETA). N.F. neol.
plania 1
1.v.tr., *alisar a madeira. (APLAINAR). N.F. proparoxítona.
2.v.tr., *nivelar. (APLANAR). N.S. V.B.
plania 2
v.tr., *fazer planos; projectar; idealizar. - uza prezervativu i un forma di plania
tambe; purtantu i un forma di ivita gravides ke abo ka misti (R95) -. (PLANEAR).
N.F. proparoxítona.
plania 3
n., *instrumento de carpinteiro que serve para alisar a madeira. (PLAINA). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
planiadu 1
1.part., *alisado. (APLAINADO).
2.part., *nivelado. (APLANADO). N.S. V.B.
planiadu 2
part., *projectado; ideado. (PLANEADO). N.S. V.B.
planifikason
n., *acto de planear ou programar; organização. - planifikason di familia (R95) -.
(PLANIFICAÇÃO). N.F. neol.
planta 1
v., - N tene manga di djintis ke se ambison i di korta, e ka na planta (IN96) -.
(PLANTAR). N.F. neol., vd. paranta 2.
planta 2
n., *qualquer vegetal; árvore; arbusto. - planta i seka, pabia i ka tenba rais
(N.T.) -. (PLANTA). N.S. planta é hipónimo de PLANTA, que significa também
mapa e parte inferior do pé, cujos equivalentes são mapa e pata di pe.
plantason
n., *conjunto de vegetais plantados num terreno. - projetu chines di plantason di

550
arus (R98) -. (PLANTAÇÃO).
planu
n., *projecto; desígnio. - Logu i fasi si planu (A.P.) -. (PLANO). N.F. neol.
plastiku
1.n., *nome dado a vários tipos de materiais sintéticos empregados no fabrico
de muitos objectos. - bo mitil dentru di saku di plastiku (R97) -. (PLÁSTICO).
N.F. proparoxítona, neol. N.S. saku di plastiku.
2.n., *nome dado a um tipo de sandália muito comum na Guiné-Bissau;
sandália de plástico.
plisa
v., *fazer pregas estreitas e paralelas em tecidos; frisar; encrespar. (PLISSAR).
N.S. V.M., ant. displisa.
plisadu
part., *que tem pregas. (PLISSADO). N.S. V.M.
plural
adj., *em gramática, forma gramatical que indica mais de um. - tersera pusua di
singular ku plural (Dea) -. (PLURAL). N.F. neol. N.S. ant. singular.
po 1
n., *substância reduzida a partículas muito ténues; poeira; farinha; cinza. - liti
en po (R96) -. (PÓ). N.F. neol. N.S. po di tinta; sin. puera.
po 2
1.n., *termo que entra na composição dos nomes vulgares dos troncos das
árvores cortadas; madeiro. - Talves bu pudi uza po di bambu (Igr.I.) -. (PAU).
N.M. po di + o nome do madeiro. N.S. po di designa o tronco ou a árvore
depois do abate e pe di designa o rebento ou a planta; bitcu di po; po di
bitcu; po di insensu; po di karbon; po di konta; po di mandioka; po di
mankone; po di mizeria; po di praia; po di sangui; po di tagara; po di
tarafe; rinka po.
2.n., *madeira; bastão; termo que entra na composição de nomes que
designam objectos semelhantes a pauzinhos. - Kabaru ora ki na badja i ta pega
un po ki parsi bingala (N.M.) -. N.S. pinti di po; po di bandera; po di buli; po
di firkidja; po di fos; po di kurpu; po di mantcadu; po di panga bife; po di
pila; po di sigaru; po di toka.
3.n., po di kurpu, *o corpo humano; a pessoa humana. - Deus fasi aliansa ku
diretu, na po di kurpu di Abron (L.S.) -.
4.n. kabesa di po, *cimo de uma árvore. (deriv. CABEÇA DE PAU). N.M. lexia
complexa.
5.n. kurpu di po, *tronco de uma árvore. (deriv. CORPO DE PAU). N.M. lexia
complexa.
po di bandera
n., *haste da bandeira. (PAU DE BANDEIRA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
po di bitcu
n., *essência florestal. (PAU-BICHO). N.M. lexia complexa. N.S. V.B., n.v.
“Antiaria africana”.
po di buli
n., *colher de pau utilizado para remexer o arroz ou outro cozinhado. - I toma
po di buli i buli arus (N.M.) -. (deriv. PAU DE BULIR). N.M. lexia complexa.
po di firkidja
n., *vara bifurcada que serve de suporte ao telhado; forquilha. (deriv. PAU DE
FORQUILHA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.

551
po di fos
n., (deriv. PAU DE FÓSFORO). N.F. vd. fos. N.S. V.B.
po di insensu
n., *essência florestal. (PAU-INCENSO). N.M. lexia complexa. N.S. V.B., n.v.
“Daniellia oliveri”.
po di karbon
n., *essência florestal utilizada para preparar o carvão. (PAU-CARVÃO). N.M.
lexia complexa. N.S. V.B., n.v. “Prosopis africana”.
po di konta
n., *essência florestal. - bu tene sempri kil tronkus di bisilon, po di sangui o po
di konta ki ta sumiadu pa propi povu (IN96) -. (PAU-CONTA). N.M. lexia
complexa. N.S. n.v. “Afzelia africana”.
po di kurpu
n., *nome dado ao corpo humano; corpo. - Tene dur na po di kurpu (A.C.) -.
(deriv. O PAU DO CORPO). N.M. lexia complexa.
po di mandioka
1.n., *caule da planta que serve para a reprodução depois de dividido em
estacas de 15 cm de comprimento. (PAU DE MANDIOCA). N.M. lexia
composta.
2.n., *tubérculo. (deriv. PAU DE MANDIOCA). N.F. vd. mandioka. N.S. V.A.
po di mankone
n., *essência florestal. (PAU-MANCONE). N.M. lexia complexa. N.S. V.B., n.v.
“Erithophleum guineensis”.
po di mantcadu
n., *cabo de machado. (deriv. PAU DE MACHADO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
po di mizeria
n., *essência florestal, cujas estacas, rijas e muito ligeiras, são utilizadas para a
cobertura de palhota. (deriv. PAU DE MISÉRIA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.; n.v. “annisophilea laurina”.
po di panga bife
n., *tábua de bater a carne. (deriv. PAU DE ESPANCAR BIFE). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
po di pila
n., *instrumento para pilar, da forma de um bastão; pilão; mão de almofariz. -
Badjuda lanta i ba lambu pilon, i firmantal i pui arus nel, i toma po di pila i pega
na pilal (F.M.) -. (deriv. PAU DE PILAR). N.M. lexia complexa.
po di praia
n., *mandioca. (deriv. PAU DE PRAIA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B., n.v.
“Manihot esculenta”; sin. mandioka.
po di sangui
n., *essência florestal, com madeira castanho-avermelhada, muito apreciada
para trabalhos de marcenaria. - po di sangui kila gos, kila ka ten, son korta
(IN96) -. (PAU-SANGUE). N.M. lexia complexa. N.S. n.v. “Pterocarpus
erinaceus”.
po di sigaru
n., *um cigarro. (deriv. PAU DE CIGARRO). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.,
sin. sigaru.
po di tagara
n., *essência florestal, cuja madeira branca é utilizada para preparar utensílios

552
da cozinha, como os grandes pratos ou tigelas. (PAU-TAGARRA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A.; n.v. “Alstoia congensis”.
po di tarafe
n., *tronco ou ramos do pau-tarrafe, habitualmente utilizados na cobertura das
casas. (PAU-TARRAFE). N.F. vd. tarafe. N.M. lexia complexa. N.S. n.v.
“Rizophora mangle”.
po di tinta
n., *a cor reduzida em substância pulverizada. (deriv. PÓ DE TINTA). N.M.
lexia complexa. N.S. V.B.
po di toka
n., *baqueta. (deriv. PAU DE TOCAR). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
po-di-arus
n., *pó-de-talco; produto de beleza. (PÓ-DE-ARROZ). N.M. lexia composta.
N.S. V.B., sin. talku.
po-fidalgu
n., *parasitas vegetais. (PAU FIDALGO). N.M. lexia composta. N.S. V.B.
po-pretu
n., *essência florestal, cuja madeira é de cor quase preta. (PAU-PRETO). N.M.
lexia composta. N.S. V.B., n.v. “Dalbergia latifolia”.
pobar
n., *pó de grãos de pimenta-preta moídos. N.F. paroxítona. N.S. V.A. n.v. “Piper
nigrum”, sin. malgueton; sin. pimenta-pretu.
pobresa
n., *indigência; miséria; escassez. - na rikesa o na pobresa (Igr.I.) -.
(POBREZA). N.S. ant. rikesa.
pobri
1.adj., *que tem poucas posses; indigente. - I tenba un omi pobri ku un mindjer
pobri (T.M.) -. (POBRE). N.S. ant. riku.
2.n., *pessoa que não tem meios suficientes para sobreviver. - Sai dipresa na
ruas ku bekus di prasa, bu tisi ki pobris ku mankus ku segus (N.T.) -.
pobu
n., *o conjunto dos habitantes de um país; multidão; população. - sufrimentu
kamaradas, el ki no forsa, forsa di pobu (C.S.) -. (POVO). N.F. povu; pubis.
N.S. djunta pobu.
podi-ben
n., *jogo de escondidas. - Sukundi-sukundi: podi-ben, si djustu di mi, nha Patita
kamalion bo tokan n’ badja (D.N.) -. N.M. lexia composta. N.S. sin. kabra-segu;
sin. sukundi-sukundi.
podri 1
v.intr., *tornar-se podre; estragar-se. - Bu ka na disa bu santu povu pa i podri
(N.T.) -. (APODRECER). N.F. podrisi; pudrisi.
podri 2
adj., *estragado; putrefacto. - E diskunfia kuma i pabia di ki tubaron podri ke ta
bota (M.M.) -. (PODRE).
podrisa
n., *estado do que se encontra putrefacto; podridão. - e na libradu di
katiberasku di podrisa (N.T.) -. (deriv. PODRE).
podrisi
v.intr., - Ora ki katcus di tceben kunsa podrisi, i ta bai leba elis pa kadjigui (F.M.)
-. (APODRECER). N.F. proparoxítona, vd. podri 1.

553
podrisidu
part., *estragado. (APODRECIDO). N.S. V.B.
poera
n., - e ba ta miti si pon o kusas ke na bindi na saku di oliadu asin nin moskas,
nin poera ka ta toka nel (R95) -. (POEIRA). N.F. paroxítona, neol., vd. puera.
poesia
n., *composição poética. - Na poesia ke nha libertadi sta (O.S.) -. (POESIA).
N.F. paroxítona, *composição poética. puesia.
poeta
n., *pessoa que escreve em versos; escritor de poesias. - I suma ku utru di bo
poetas fala: no sedu tambi fidjus di Deus (N.T.) -. (POETA). N.F. paroxítona.
Polaku
n., *membro do povo polaco ou polónio, habitante da Polónia. (POLACO).
2.adj., *que é da Polónia. - chefi di istadu polaku misti kaba ku Parlamentu
(R95) -.
polbora
n., *substância explosiva. (PÓLVORA). N.F. proparoxítona, polvora. N.S. V.B.
polbu
n., *molusco cefalópode. (POLVO). N.F. polvu. N.S. V.B.
polgada
n., *medida inglesa de comprimento. (POLEGADA). N.S. V.B., polgada
corresponde à medida da segunda falange do dedo polegar e corresponde a
2,54 cm.
polisia
n., - anos no ka pudi ba ta fala tudu kusa i polisia (R95) -. (POLÍCIA). N.F.
proparoxítona, neol., vd. pulisia.
politika
n., - E ta da se skola di politika (C.P.) -. (POLÍTICA). N.F. proparoxítona, neol.,
vd. pulitika.
politiku
adj., - No opta pa soluson politiku (R98) -. (POLÍTICO). N.F. proparoxítona,
neol., vd. pulitiku.
polon
n., *espécie de árvore sempre verde e corpulenta, de aparência majestosa,
muito comum na Guiné-Bissau, utilizada pela construção de canoas; é também
considerada árvore sagrada, enquanto protege as tabancas, é tradicional
morada de espíritos, é local de cerimónias, e à sombra dela fazem-se juízos e
consistórios. - Serpenti mora na kumbu di polon (T.M.) -. (POILÃO). N.F. Guin.
N.S. n.v. “Ceiba pentandra” ou “Eriodendron anfractuosum”.
polvora
n., - na un bantaba bu na odja omi ku mindjer tudu ditadu nun kau la, ka ten
problemaba, la i ka pudu fugu ku polvora, la i era militanti di Partidu ki dita la na
kil kau (C.P.) -. N.F. proparoxítona, neol., polbora.
polvu
n., (POLVO). N.F. vd. polbu. N.S. V.B.
pomada
n., *unguento; cosmético. - E riba pa kaza pa bin purpara pomadas ku
purfumus (N.T.) -. (POMADA). N.F. neol.
pomba
n., - Badjuda ku ta masa tcon sabi, ku ta sakudi kurpu suma pomba nobu

554
(T.Tc.) -. (POMBA). N.F. neol., vd. pumba.
pon
1.n., *alimento feito com farinha de trigo ou de outros cereais, água, sal e
fermento e cozido no forno. - Si bu misti, bu ta kume kafriela ku arus, si bu
misti, bu ta kumel ku pon (N.M.) -. (PÃO).
2.n., *alimento; meios de subsistência. - Partinu aos no pon di tudu dia (L.Cat.)
-.
ponta 1
1.v.tr., *mostrar; designar com um gesto. - Mininu ponta ku dedu (L.S.) -.
(APONTAR). N.F. aponta. N.S. ponta dedu;ponta di sol.
2.v.intr., *começar a aparecer; manifestar-se. - i pul iagu tok i na ponta bas di
tceben (N.M.) -.
ponta 2
n., *propriedade agrícola; língua de terra que entra pelo mar ou rio, de fácil
acesso por embarcação. - ku nasimentu di pontas na Guine, tudu dirijentis
ranka kurida pa buska ponta (R98) -. (PONTA). N.S. ponta di orta; sin. orta;
sin. kinta.
ponta 3
n., *limite; extremidade de coisa oblonga. - N’ dau ponta di nha rabu kumpridu
(P.B.) -. (PONTA). N.S. ponta di dedu.
ponta dedu
coloc., *indicar; apontar. (deriv. APONTAR O DEDO). N.S. V.B.
ponta di oredja
n., *extremidade mole do pavilhão da orelha; lóbulo. (deriv. PONTA DA
ORELHA). N.M. lexia complexa. N.S. V.A.
ponta di orta
n., *horta; quintal. (deriv. PONTA DE HORTA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.,
sin. orta.
ponta di sol
n., *o oriente; o leste. - Bu ba buska ponta di sol pa ba sinta nel (C.P.) -. (deriv.
O APONTAR DO SOL). N.M. lexia complexa.
pontada
n., *flanco; ilharga; lado. - pontada tene kostelas (N.M.) -. (deriv. PONTADA).
N.S. PONTADA designa uma dor aguda e de pouca duração sobretudo no
peito e nas costelas; dur di pontada; os di pontada.
pontadur
n., *capataz. (APONTADOR). N.S. V.B.
pontape
n., *pancada com a ponta do pé. - Si buru dau pontape, si bu tornal, bu buru
suma el (L.A.) -. (PONTAPÉ). N.F. oxítona, neol.
pontapia
v., *dar pontapés. (PONTAPEAR). N.F. paroxítona. N.S. V.M.
pontaria
n., * acto de apontar uma arma de fogo; mira. - Konformu i na bai, asin ki na
trena pontaria na kaminhu ku si lamparan (Igr.I.) -. (PONTARIA). N.S. sin. mira.
pontca
n., *bebida de aguardente, açúcar, água e, às vezes, frutas várias. (PONCHE).
N.S. V.B.
ponteru
n., *proprietário de uma plantação agrícola ou ponta. - e ministrus tudu i

555
ponteru, elis e tene se orta (IN96) -. (PONTEIRO). N.S. ponteru é hipónimo de
PONTEIRO, que significa também agulha de relógio.
pontu 1
n., - Kal interesi ki ten pa parti di povu distrui es pontus? (R98) -. (PONTE). N.F.
vd. puntu 1.
pontu 2
n., - no dibi di pui un pontu final (R95) -. (PONTO). N.F. vd. puntu 2.
popa
n., *parte posterior de uma embarcação. - e bota kuatru feru di fundia na popa
(N.T.) -. (POPA). N.F. náut.
poportada
n., *molho de farinha de arroz com carne de porco e arroz branco cozido. - Bu
gosta di metadi suma poportada (L.A.) -.
popular
adj., *que é de agrado do povo; vulgar; notório. - El propi i popular (IN84) -.
(POPULAR). N.F. neol.
populason
n., - Dia mondial di populason i na kumumoradu aos (R95) -. (POPULAÇÃO).
N.F. vd. pupulason.
porka
n., *fêmea de parafuso. (PORCA). N.S. V.B.
porkadia
n., - Es i kal koldadi porkadia? (M.K.) -. (PORCARIA). N.F. paroxítona, vd.
porkaria.
porkaria
n., *sujidade; imundície. - kil kau ke ta bindi nel sta rodiadu di manga di porkaria
(R95) -. (PORCARIA). N.F. paroxítona, neol., porkadia.
porta
n., *abertura para dar entrada ou saída; peça de madeira ou ferro que serve
para fechar as aberturas das casas ou móveis. - I kin? ientra, porta ka fitca
(Cecomes) -. (PORTA).
porta di tras
n., *porta de serviço. (deriv. PORTA DETRÁS). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
porta-vos
n., *pessoa que transmite as palavras de outrem. - Porta-vos di FIFA (R95) -.
(PORTA-VOZ). N.F. neol. N.M. lexia composta.
porteru
n., *indivíduo encarregado de guardar a porta de uma casa; guarda-portão. -
Porteru ta iabril porta (N.T.) -. (PORTEIRO). N.F. neol.
porton
n., *aumentativo de porta; porta grande. - Otca ki tciga pertu di porton di prasa, i
kontra ku djinti ku na leba un difuntu (N.T.) -. (PORTÃO).
Portugal
n., - brinkadera ki ta lembraba karnaval di Portugal (P.dosS.) -. (PORTUGAL).
N.F. neol., vd. Purtugal.
Portuguis
n., - manga delis ka obi Kriol nin Portuguis (P.dosS.) -. (PORTUGUÊS). N.F.
oxítona, vd. Purtuguis.
posi
n., *poder; direito sobre alguma coisa. - tomada di posi (R95) -. (POSSE). N.F.

556
neol.
posinhu
n.dim., *pau pequeno. - kabalu falal pa i maral nun posinhu seku (L.S.) -.
(PAUZINHO).
posta
1.v., - Utru ta posta pa manga di dinheru son na djugu di Djon ku elis (A.P) -.
(APOSTAR). N.F. arc., vd. aposta 1.
2.n., - Logu omi pirdi posta i fika mininu baka (T.M.) -. (APOSTA). N.F. arc., vd.
aposta 2.
postal
1.adj., *referente ao correio. - kacha postal (Igr.I.) -. (POSTAL). N.F. neol.
2.n., *bilhete-postal. - mininus ta manda elis un postal (R95) -.
postu
n., - Postu sanitariu (C.P.) -. (POSTO). N.F. neol., vd. pustu.
potci-potci
v., *agitar a água; chapinar; chapinhar. N.F. Mandinga “pòtcipotci” que designa
a parte de uma lagoa com água pouco profunda. N.M. redobro. N.S. V.B.
potcoli
v., *espapaçar; esborrachar; esmagar. - Lifanti fala: pera son, bu na ri, ma n’ na
potcoliu gosi ki bu kurpusinhu (P.B.) -. N.F. oxítona.
potcolidu
part., *esborrachado; rebentado. N.S. V.M.
potensia
1.n., *poder; força; vigor. - Djubi si potensia, kusa ke misti i ta fasil (L.Cat.) -.
(POTÊNCIA). N.F. proparoxítona, neol.
2.n., *em matemática, número ou base elevado a um determinado valor ou
expoente.
potika
v., *pentear o cabelo a modo de tranças. N.F. proparoxítona. N.S. V.M., sin.
kordia kabelu.
poti-poti 1
v., *ser mole; ser lodoso; diz-se de uma ferida em estado de infecção. - arus
poti-poti - ferida poti-poti -. N.F. Mandinga “pòtoo” que significa ser lodoso. N.M.
redobro. N.S. V.A.
poti-poti 2
n., *sítio lodoso. - Poti-poti sta pa tudu ladu (R95) -. N.F. Mandinga “pòtoo”.
potpotidu
part., *que está em putrefacção; lamacento; podre. N.F. Mandinga “pòtoo”. N.S.
V.M.
potok
1.intens., *adjunto de intensidade com a função de marcar o grau superlativo
ou a intensidade máxima do processo ou do estado. - i susu potok -. N.S. V.A.,
moli potok.
pot-potidura
n., *sujidade. - Pot-potidura di djusta nan ku mantcukut (C.T.daM.) -. N.F.
Mandinga “pòtoo”. N.M. redobro. N.S. sin. susudadi.
povu
n., - no Guine na bai dianti, pabia kadakin na sinti gustu de tera li, ki un tera
sabi dimas, un tera nunde ki povus mama (R98) -. (POVO). N.F. neol., vd.
pobu.

557
povuason
n., *população; os habitantes de um território. (POVOAÇÃO). N.F. neol. N.S.
V.B., sin. povu.
pozison
n., *colocação; disposição; atitude. - kil tropa tudu toma se pozison (C.P.) -.
(POSIÇÃO). N.F. neol.
praga
n., *acto de pedir um mal para alguém; maldição; calamidade. - Ka bu fasi kila
mas, si kila la bu na tene praga garandi (J.D.) -. (PRAGA). N.S. sin. maldison;
da praga.
praia
n., *a beira do mar, ordinariamente de areia. - E tadja praia e tudji Bidjugus pa
nada la o panha kombe (M.M.) -. (PRAIA). N.F. proparoxítona.
pranta
v., *meter na terra; transplantar; cultivar. (PRANTAR; PLANTAR). N.F. neol.,
vd. paranta 2. N.S. V.B.
prantadu
part., - Kil ku prantadu ku kil ku nasi i ka djuntu (L.A.) -. (PRANTADO). N.F.
neol., vd. parantadu 2.
prantca
n., *tábua. - Alal sin prantca, sin mutur, Anhu kamba (F.S.) -. (PRANCHA).
prantcon
n., *prancha grande. (PRANCHÃO). N.S. V.B.
prasa 1
1.n., *aglomerado urbano; centro residencial e comercial; cidade. - I para bin na
prasa i na djuda si tiu pabi na Brus (N.M.) -. (PRAÇA). N.S. sin. sidadi; sin.
vila; as primeiras praças, ou entrepostos comerciais fortificados, da Guiné-
Bissau foram Cacheu, em 1587-88, e Santa Cruz de Guínala, em 1592-95.
2.n., *na cidade designa o centro comercial, a feira ou o mercado. - e ta bin
bindi na prasa (N.M.) -. N.S. prasa é hiperónimo de PRAÇA e de CIDADE.
prasa 2
n., *militar sem patente; soldado. (PRAÇA). N.S. V.B.
prata
n., *metal branco, brilhante, muito usado em ligas de moedas e joalharia, cujo
símbolo é [Ag]. - Kadaun risibi un mueda di prata (N.T.) -. (PRATA).
pratia
v., *revestir com uma camada de prata. (PRATEAR). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
pratiadu
part., *revestido de prata, de cor pratiada. - N’ na buska nha poeta, sombra
pratiadu di mundu (O.S.) -. (PRATEADO).
pratika 1
v., *pôr em prática; fazer; realizar. - N’ ta fasi apelu pa tudu djintis ki ta pratika
es fanadu di mindjer pa e tenta djubi manera di kaba ku el purki i ka muitu bon
(IN96) -. (PRATICAR). N.F. neol.
pratika 2
n., *maneira de proceder; costume; experiência. - Ma i ka koretu, i ka koretu es
pratika (R95) -. (PRÁTICA). N.F. proparoxítona, neol.
pratikadu
part., *posto em prática; feito; realizado. - atu di ilegalidadi ke pratikadu ate es
pontu (R99) -. (PRATICADO). N.F. neol.

558
pratikamenti
adv., *por experiência; para todos os efeitos. - Pratikamenti tudu padida pudi
mamanta si fidju (R96) -. (PRATICAMENTE). N.F. neol.
pratikanti
n., *ajudante. (PRATICANTE). N.S. V.B.
pratiku
adj., *que diz respeito à prática; experiente. - no kolaboradora na bin tciganta
mas si konsidjus pratikus pa padidas (R96) -. (PRÁTICO). N.F. proparoxítona,
neol.
pratu
1.n., *peça de louça ou outro material em que se come ou serve comida. - e
dibi di laba pratu ku kudjer limpu (R95) -. (PRATO).
2.n., *cada uma das iguarias de uma refeição. - Ora ku bu na kusinha es pratu
bu na randja tceben ku kombe (N.M.) -.
pratu-fundu
n., *diz-se de prato de sopa, mais fundo. (deriv. PRATO FUNDO). N.M. lexia
composta. N.S. V.B., sin. pratu-razu.
pratu-razu
n., *diz-se de prato ladeiro, pouco fundo. (deriv. PRATO RASO). N.M. lexia
composta. N.S. V.B., ant. pratu-fundu.
prazu
n., *período; tempo determinado. - I guvernu dibi di djubi manera di da elis
prazu, kantu tempu ku na sta li na Guine (IN96) -. (PRAZO). N.F. neol.
prediu
n., *edifício com vários andares; casa. - no tene ki prediu li di bairu di Ajuda
(IN96) -. (PRÉDIO). N.F. proparoxítona, neol.
prefasiu
n., *na liturgia cristã, a parte da Missa que precede a grande oração
eucarística; prólogo. - Prefasiu di Difuntus (L.Cat.) -. (PREFÁCIO). N.F.
proparoxítona, neol.
prega 1
v.tr., *cravar. - prega arami di tetu na tudu parti di dipozitu (Igr.I.) -. (PREGAR).
N.F. vd. perga 1.
prega 2
v., *predicar. - ma anos no ta prega Kristu krusifikadu, ku sedu ofensa pa
Djudeus i tulesa pa Gregus, ma pa kilis ku Deus tcoma, i djiresa di Deus (N.T.) -
. (PREGAR). N.F. vd. perga 2.
prega 3
n., *dobra que se faz numa peça de vestuário. (PREGA). N.F. neol. N.S. V.B.
pregadu 1
part., *fixado com pregos; cravado. - Jesus muri pregadu na krus (L.Cat.) -.
(PREGADO). N.F. pergadu.
pregadu 2
part., *proclamado; anunciado. - E Bon Noba di Renu i na pregadu na tudu
mundu (N.T.) -. (PREGADO).
pregadur
n., *orador sagrado. - E ku manda n’ fasidu pregadur ku apostolu (N.T.) -.
(PREGADOR).
pregason
n., *prédica; sermão. - e ripindi ku pregason di Jonas (N.T.) -. (PREGAÇÃO).

559
pregu
n., *haste de metal com cabeça num dos extremos e ponta aguçada noutro;
cravo. - bu ta aprindi kuma pregu ta pregadu na tabua (IN96) -. (PREGO).
prekupa
v., - Ami na tera n’ prekupa (J.D.) -. (PREOCUPAR). N.F. vd. priokupa.
premia
v.tr., *recompensar. (PREMIAR). N.F. proparoxítona. N.S. V.B., sin.
rekumpensa; da premiu.
premiadu
part., *recompensado. (PREMIADO). N.S. V.B.
premiu
n., *recompensa; remuneração; distinção. - I ten un konkursu di lutu pa un
garandi premiu (F.J.) -. (PRÉMIO). N.F. proparoxítona. N.S. da premiu.
prenda
n., *dádiva; presente. - n’ na bin kumpra prenda n’ na da bos (R95) -.
(PRENDA). N.F. neol.
prenha 1
1.v.intr., *estar ou ficar grávida. - Un omi kasaba dus mindjer; e bin prenha na
mesmu mis, na mesmu anu (L.S.) -. (EMPRENHAR). N.S. prenha é hipónimo
de EMPRENHAR que significa também [tornar prenhe], cujo equivalente é
prenhanta; sin. sta prenha.
2.v.intr., *diz-se das espigas dos cereais.
prenha 2
1.adj.f., *em estado de gravidez. (PRENHE).
2.adj., *cheio; pleno. - Ku no mon prenha di fomi (Dea) -. N.S. sin. gravida 2.
prenhada
n.f., *diz-se de uma mulher grávida. - Si prenhada kai ataki, i pabia i tene
tenson di sangui altu (Igr.I.) -. (deriv. EMPRENHAR).
prenhanta
v.caus., *tornar prenhe; fazer conceber; engravidar. - Pape di badjuda manda
tcomal, i puntal kuma ki fasi tok i prenhanta si fidju (L.S.) -. (EMPRENHAR).
N.S. prenhanta é hipónimo de EMPRENHAR que significa também [ficar
prenhe], cujo equivalente é prenha.
prentcentce
n., *criança. - Anos tudu no dibi di ama prentcentces pa i pudi kirsi na sabura
(R96) -. N.S. sin. kriansa.
pres
n., *valor pecuniário de um objecto; custo. - E fasi konta di pres di librus (N.T.) -
. (PREÇO). N.F. presu. N.S. ruma pres.
presa
n., *grande rapidez; urgência; impaciência. - Lubu ku presa na limbi dja bis
(P.B.) -. (PRESSA). N.F. neol., vd. dipresa. N.S. ten presa; ten dipresa.
presensa
n., *existência ou comparência de uma pessoa num lugar determinado. -
Djuntadu na bu presensa (L.Cat.) -. (PRESENÇA). N.F. neol., pursensa.
presenti
1.adj., *que está num determinado lugar. (PRESENTE).
2.n., *dom; dádiva, donativo. (PRESENTE).
presidensia
n., - mesa di presidensia di Asembleia (R99) -. (PRESIDÊNCIA). N.F.

560
proparoxítona, neol., vd. prisidensia.
presidenti
n., - Obrigadu presidenti (R95) -. (PRESIDENTE). N.F. neol., vd. prisidenti.
presta
1.v.tr., *conceder; dedicar. - kadakin ten kau ki na presta si sirvisu (R95) -.
(PRESTAR).
2.v.intr., *ser apto; valer; servir. - kila i di sil ma i ka presta nada (R98) -.
presu
n., - kal presu ki na nganha pa ba pui si fidju la? (R95) -. (PREÇO). N.F. neol.,
vd. pres.
pretasku
adj., *qualidade do que é negro; preto. (deriv. PRETO). N.S. V.B.
pretsi
v.caus., (TORNAR PRETO). N.F. vd. pretusi. N.S. V.A.
pretu
1.adj., *cor oposta do branco; escuro; negro. - Ora di tindji saia e ta pul koris
pretu ku burmedju (N.M.) -. (PRETO). N.S. kakuba pretu; ant. branku.
2.n., *pessoa com a pele mais escura. - Portuguis ta fala mikozi, ma pretu ta
fala oson, n’ ta kural tambe (IN99) -.
pretusi
v.caus., *escurecer; africanizar; tornar-se preto. (deriv. PRETO). N.F.
proparoxítona, pretsi. N.S. V.A.
pretusidu
part., *africanizado; feito preto. (deriv. PRETO). N.S. V.A.
prevenson
n., *conjunto de medidas tomadas para prevenir; precaução; profilaxia. -
prevenson kontra duensa di Sida (R95) -. (PREVENÇÃO). N.F. neol. N.S. toma
prevenson.
previni
1.v.tr., *precaver; impedir; evitar. - utru objetivu i pa e previni propagason di
duensa (R95) -. (PREVENIR). N.F. neol., privini.
2.v.intr., *acautelar-se. - Purke i ka ten kusa suma previni (R95) -. (PREVENIR-
SE). N.S. sin. toma prevenson.
prezervativu
n., *involucro de borracha muito fina e resistente utilizado nas relações sexuais
como contraceptivo ou como protecção contra determinadas doenças. - Abo,
bu fala kuma bu ka gosta di uza prezervativu (R95) -. (PRESERVATIVO). N.F.
neol. N.S. sin. kamisinha.
prezu
1.adj., *metido em prisão; detido. - no misti sibi si inda i sta prezu (R99) -.
(PRESO). N.F. prindidu.
2.n., *pessoa que está em prisão; prisioneiro. - Kapiton ntrega prezus na mon di
Djeneral di tropa (N.T.) -.
prifiri
v., - E prifiri kumpra se bon kusas di ronku (N.M.) -. (PREFERIR). N.F. vd.
pirfiri.
priguisa
n., - i ten kilis ku na ianda na priguisa, e ka na fasi nada (N.T.) -. (PREGUIÇA).
N.F. vd. pirguisa 2.
priguisozu

561
adj., *que tem preguiça; que não gosta de trabalhar; lento; indolente. - no ka
seduba priguisozu na bo metadi (N.T.) -. (PREGUIÇOSO). N.F. neol.,
pirguisus. N.S. sin. mandrion.
primariu
adj., *que está primeiro; principal. - kudadus primariu di saudi (Igr.I.) -.
(PRIMÁRIO). N.F. proparoxítona.
primi
v.tr., - Limon, kortal bu primil na un litru di iagu, i sta bon pa bibi (R98) -.
(PREMER). N.F. vd. pirmi.
primidu
part., *espremido; comprimido. (PREMIDO). N.F. vd. pirmidu. N.S. V.B.
primu
n., *filho de tia ou de tio em relação aos sobrinhos destes; qualquer parente. -
nha primu Seko Sanha ke risibi elis (R95) -. (PRIMO; PRIMA). N.S. sin. primu-
ermon.
primu-ermon
n., * filho de tia ou de tio em relação aos sobrinhos destes. - Es i nha primu-
ermon (V.D.) -. (deriv. PRIMO IRMÃO). N.M. lexia composta. N.S. sin. primu.
prinda
v., - Lubu prinda la, djuntu ku Lebri (Ch.Mb.) -.(PENDURAR). N.F. neol., vd.
pindra.
prindadu
part., - I tarda prindadu la (Ch.Mb.) -.(PENDURADO). N.F. neol., vd. pindradu.
prindi 1
v.tr., *segurar com a mão; atar; capturar. - i manda ordi pa e prindi kil dus
ermons (L.S.) -. (PRENDER).
prindi 2
v., - bo toma sintidu ku kilis ku ta bai kontra nsinu ku bo prindi (N.T.) -.
(APRENDER). N.F. vd. aprindi.
prindidu
part., *feito prisioneiro; preso. - manga di djinti prindidu e lebadu (A.T.) -.
(PRENDIDO). N.F. vd. prezu.
prinsesa
n., *esposa de príncipe; filha de família reinante. (PRINCESA). N.S. V.B.
prinsipal
adj., *o mais importante; essencial. - Bandin, merkadu prinsipal la na prasa
(R98) -. (PRINCIPAL). N.F. neol. N.S. sin. fundamental.
prinsipalmenti
adv., *sobretudo; especialmente. - Liti di mame i mindjor alimentu pa mininus,
prinsipalmenti duranti kuatru o seis mis di vida di mininu (R96) -.
(PRINCIPALMENTE). N.F. neol.
prinsipe
n., *filho ou membro da família reinante. (PRÍNCIPE). N.F. proparoxítona, neol.
N.S. V.B.
prinsipiu
1.n., *começo; origem; causa primária. - Prinsipiu i ka nada, fin ki tudu (L.A.) -.
(PRINCÍPIO). N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin. kunsada.
2.n., *opinião; norma; lei geral. - Ami sempri n’ ta parti di prinsipiu kuma djinti
dibi di ba kuridji des mumentu ke sibi kuma es kusa ku n’ na fasi i ka kuretu
(IN96) -.

562
priokupa
1.v.tr., *causa preocupação a; inquietar. - no papia na un kusa ke na
priokupanu tciu (R95) -. (PREOCUPAR). N.F. neol., prekupa.
2.v.intr., *sentir preocupação; inquietar-se. - no dibi di priokupa ku ijeni (IN96) -.
(PREOCUPAR-SE).
priokupadu
part., *que tem preocupação; inquieto. - Pupulason ta mostra muitu priokupadu
ku kustu di vida (R96) -. (PREOCUPADO). N.F. neol.
priokupason
n., *inquietação; cuidado. - Nha priokupason i di bisti mesmu ki ratadju ma pa n’
ianda na rua di Bisau rostu riba (IN96) -. (PROCUPAÇÃO). N.F. neol.
prioridadi
n., *precedência; anterioridade. - Pabia di kila i dadu prioridadi (R95) -.
(PRIORIDADE). N.F. neol.
prisidensia
n., *cargo e funções de presidente; acto de presidir. (PRESIDÊNCIA). N.F.
proparoxítona, presidensia. N.S. V.A.
prisidenti
n., *o que preside; título do chefe de Estado. - N’ ta pidi prisidenti di Asembleia
pa no vota un risoluson (R99) -. (PRESIDENTE). N.F. presidenti.
prisis
adj., - ke ki prisis i korajen (C.V.) -. (PRECISO). N.F. oxítona, vd. pirsis.
prisisa
v., - Fijon ta nansi, i ka prisisa muitu iagu di tcuba, serenu di noti ta djusta (F.M.)
-. (PRECISAR). N.F. neol., vd. pirsisa.
prisizamenti
adv., *rigorosamente; exactamente. - Divorsiu prisizamenti sempri ta ten lugar
ora ke bin ba odjadu infrason par un di un parti (R95) -. (PRECISAMENTE).
N.F. neol.
privadu
adj., *que não é público; que não é do estado; particular. - i ten skolas privadu
pa koitadi tambe (MR98) -. (PRIVADO). N.F. neol.
privini
- luta pa privini asidentis ki ten asoladus no sidadi di Bisau (R95) -.
(PREVENIR). N.F. neol., vd. previni.
prizon
n., *cadeia; calabouço; cárcere. - suma ki lojiku, i pudu na prizon di Sugunda
Skuadra (R95) -. (PRISÃO). N.F. neol. N.S. sin. kalabus.
prizoneru
n., *pessoa que está detida em prisão. - Varius utrus kamaradas kai prizoneru,
utru muri na kil momentu la (C.P.) -. (PRISIONEIRO). N.F. neol. N.S. sin.
kalabuseru.
proba 1
v.tr., *demonstrar com provas; testemunhar; tornar evidente. - e ka pudi proba
kusas ke na akusan nel gosi (N.T.) -. (PROVAR). N.F. prova 1. N.S. purba é
hiperónimo de PROVAR, que significa também degustar, cujo equivalente é
purba.
proba 2
1.n., *indício, testemunho; demonstração. - Abos propi bo sibi kuma ki da proba
di si balur (N.T.) -. (PROVA). N.F. prova 2.

563
2.n., *situação difícil. - firmesa ta djuda pasa proba, pasa proba ta da speransa
(N.T.) -. N.S. sin. probason.
3.n., *exame escolar. N.S. sin. izami.
probadu
1.part., *demonstrado. - akuzason i ten ku sedu probadu pa boka di dus o tris
tustumunha (N.T.) -. (PROVADO). N.F. provadu.
2.part., *que sofreu provação. - Fe ku probadu ten garandi balur mas di ki uru
(N.T.) -.
probason
n., *dificuldade; desgraça; prova. - Pa pudi sibi si na bardadi djuramentu di dus
djintis i tok mortu rapati elis, probason ten ku bin dipus di alguns mizis o anus di
kazamentu (Igr.I.) -. (PROVAÇÃO). N.S. sin. proba 2.
problema
n., - Kila ka ten problema (R95) -. (PROBLEMA). N.F. neol., vd. prublema.
produson
n., - Bu pudi uza iagu pa aumenta produson di bu terenu (Igr.I.) -.
(PRODUÇÃO). N.F. neol., vd. pruduson. N.S. sin. produtu.
produtu
n., - no na tisi prumeru produtus di no tcon pa kaza di Sinhor (Igr.I.) -.
(PRODUTO). N.F. neol., vd. prudutu. N.S. sin. produson.
profesa
v., *confessar publicamente; praticar. - no na profesa no fe na verdaderu, iternu
divindadi (L.Cat.) -. (PROFESSAR). N.F. neol.
profesia
n., *predição do futuro; vaticínio. - E djintis mostra bardadi di profesia di Isaias
ku fala: bo na sukuta, ma bo ka na ntindi (N.T.) -. (PROFECIA). N.F.
paroxítona, neol.
profesor
n., - profesor ta skribi na kuadru, alunu ta falal, nau, profesor, i ka sin, kil letra
trokial (C.P.) -. (PROFESSOR). N.F. neol., vd. pursor.
profeta
n., *pessoa que prediz o futuro por inspiração divina; adivinho; vidente. -
Profeta tene suma mison papia na tudu kau, pa tudu alguin (L.S.) -.
(PROFETA). N.F. neol., prufeta.
profetisa 1
v., *predizer o futuro por inspiração divina; prever antecipadamente. - Abo i
Kristu, profetiza pa nos, divinha kin ku dau! (N.T.) -. (PROFETIZAR). N.F. neol.
profetisa 2
n.f., *mulher que prediz o futuro; vidente. (PROFETISA). N.F. neol. N.S. V.A.
profisional
adj., *que prepara para certas profissões; diz-se de equipamento sofisticado. -
skola profisional (IN96) -. (PROFISSIONAL). N.F. neol.
profison
n., - ora ku fala bu ama e profison, bu ten ke sakrifika pa ki profison ku abo
livrimenti bu kudji (IN96) -. (PROFISSÃO). N.F. neol., vd. prufison.
programa
n., - Bu sigui no programa desdi inisiu? (R95) -. (PROGRAMA). N.F. neol., vd.
prugrama.
projeta
v., *planear; formar um projecto de. - anos no ten ku projeta no kriansa i

564
purparal pa futuru (R95) -. (PROJECTAR). N.F. neol.
projetu
1.n., *o que tencionamos fazer; desígnio; plano. - No ilabora projetu (R95) -.
(PROJECTO). N.F. neol., prujetu.
2.n., *organização ou empresa que executa uma acção de desenvolvimento. -
projetu di algudon na Lesti di pais (R98) -.
proklama
1.v., *aclamar; anunciar em voz alta. - no na proklama bu resureson (L.Cat.) -.
(PROCLAMAR). N.F. neol.
2.v., *decretar; reconhecer solenemente. - diklarason di diritus di mininu
proklama kuma mundu dibi di da mininu mindjor ki tene (R96) -.
prokura 1
v., *buscar; pesquisar. - i nesesariu prokura un soluson (R98) -. (PROCURAR).
N.F. neol., prukura.
prokura 2
1.n., *busca; pesquisa. (PROCURA). N.F. neol.
2.n., *demanda; desejo de adquirir. - Ku es prokura garandi dimas sirbis di taxi
kunsa na piora (P.dosS.) -.
prokurador
n., *administrador; representante. - Prokurador djeral di Republika (R95) -.
(PROCURADOR). N.F. neol.
prokuradoria
1.n., *gabinete ou ofício do procurador. (PROCURADORIA). N.F. neol.
2.n., *na Guiné-Bissau, diz-se da Procuradoria Geral da República. - No bai pa
ba ruspundi prokuradoria (R95) -.
prokuradu
part., *buscado. - I bin kunsa prokuradu kanua (R95) -. (PROCURADO).
promoson
1.n., *melhoria; progresso. - tarbadju di promoson umanu (L.Cat.) -.
(PROMOÇÃO). N.F. neol. 2.n., *subida de categoria no emprego ou na escola.
promovi
v.tr., *desenvolver, fomentar; aumentar. - no pensa no dibi di promovi setor
privadu (MR98) -. (PROMOVER). N.F. neol.
prontia
v., - Gosi e prontia pa bai palasiu pa bai odja regulu (A.P.) -. (APRONTAR).
N.F. paroxítona, neol., vd. pruntia.
prontu
adj., - Anos no sta prontu pa kila (R95) -. (PRONTO). N.F. neol., vd. pruntu.
pronunsia 1
1.v.tr., *dizer; recitar. - Si palabras di guera i kolisensa, pronunsiadu di mil i un
manera, konformu orijen di kin ki pronunsial (P.dosS.) -. (PRONUNCIAR). N.F.
proparoxítona, neol., purnunsia 1.
2.v.tr., *decretar; publicar.
3.v.intr., *emitir opinião. - son parlamentu ku pudi pronunsia si kontra i dibi di
mandadu tropas pa mison na strandjeru (R95) -.
pronunsia 2
n., *maneira de expressar os sons de uma língua; sotaque. (PRONÚNCIA).
N.F. proparoxítona, neol., purnunsia 2. N.S. V.B.
pronunsiadu
part., *proferido com clareza. - palabras di Sinhor dibi di pronunsiadu ku

565
klaresa, siparadu, suma ki dibi di sedu (L.Cat.) -. (PRONUNCIADO). N.F. neol.
pronunsiamentu
n., *revolta. (PRONUNCIAMENTO). N.F. neol. N.S. V.B.
propaganda
n., *conjunto de actos destinados a difundir uma doutrina, uma ideia ou um
produto. - E lanta se propaganda na radiu (C.P.) -. (PROPAGANDA). N.F. neol.
propi
1.adj., *mesmo; pessoal; particular. - mindjer budjugu propi ku ta buska omi ki
misti pa kasal (N.M.) -. (PRÓPRIO).
2.adj., *apropriado; adequado; característico. - na altura propi di disfili (R95) -.
3.adv., *exactamente; no sentido exacto, precisamente. - i ka un kusa normal,
no sibi propi situason di Guine (R95) -. (deriv. PROPRIAMENTE). N.S. propi é
hiperónimo de PRÓPRIO e de PROPRIAMENTE.
proposta 1
v., *propor; sugerir; apresentar. - I propostan pa n’ bai Bubaki -. (deriv.
PROPOSTA). N.S. V.A., sin. propui.
proposta 2
n., *proposição; oferta; moção. - Komentariu di guvernu kontra proposta di
Partidus (R98) -. (PROPOSTA). N.F. pruposta.
propui
v., *apresentar; sugerir. - un programa “mon ku fundinhu” di Liga guinensi di
diretus umanus, ku no na propui pa bo obi (R96) -. (PROPOR). N.F. paroxítona,
neol. N.S. sin. proposta 1.
prosimu
1.adj., *vizinho; perto; imediato. - Ate prosimu semana no na torna kontra li mas
(R97) -. (PRÓXIMO). N.F. proparoxítona.
2.n., *cada pessoa considerada como semelhante ou irmão. - Ama bu prosimu
suma abo mesmu (R98) -.
prostituison
n., *comércio de favores sexuais; vida que leva quem faz comércio de sexo. -
Droga tciu, prostituison tciu, asaltu di mons armada tciu, bu ka ta ntindi (IN96) -.
(PROSTITUIÇÃO). N.F. neol.
protaina
n., *composto orgânico formado por aminoácidos, muito importante na
constituição dos seres vivos. - Pa tene bon sangui, i prisis protainas ku
vitaminas (Igr.I.) -. (PROTEÍNAS). N.F. paroxítona, neol.
protazi
n., *a oração condicional, introduzida pela conj. se, num período ipotético.
(PRÓTASE). N.F. proparoxítona. N.S. V.A., ant. apodasi.
proteson
n., *abrigo; amparo; cuidado; defesa. - proteson kontra tudu forma di splorason
ku diskriminason (R96) -. (PROTECÇÃO). N.F. neol.
proteson vejetal
n., *conjunto de meios utilizados a fim de combater as doenças das plantas. -
Asosiason di Mariama manda tcoma grupu di proteson vejetal pa djubi duensa
ki kai na plantas dentru di orta (Cenfa) -. (PROTECÇÃO VEGETAL). N.F. neol.
N.M. lexia composta.
protiji
v., - i ten manera di protiji fonti pa bu pudi buska iagu limpu (Igr.I.) -.
(PROTEGER). N.F. neol., vd. prutiji.

566
prova 1
v.tr., - Tudu dia n’ ta proval li gora de (R95) -. (PROVAR). N.F. neol., vd. proba
1.
prova 2
n., - Pursor na fasiba prova (N.M.) -. (PROVA). N.F. neol., vd. proba 2.
provadu
part., *demonstrado. - e lambu dukumentu ke provadu ke bindi arma (R98) -.
(PROVADO). N.F. neol. vd. probadu.
proverbiu
1.n., *máxima expressa em poucas palavras e rica em imagens e
ensinamentos; sentença moral; ditado. - i ta mostra kuma proverbiu i bardadi ku
fala: Katcur ta riba pa si ramasadura (N.T.) -. (PROVÉRBIO). N.F.
proparoxítona, neol. N.S. sin. ditu.
2.n., *livro da Bíblia do Antigo Testamento. - Livru di Proverbiu i fala sin: Na
kasabi i bon tene un alguin pertu di bo di ki un ermon di lundju (R98) -.
providensia
1.n., *Deus como protector do Mundo e dos seres vivos. - Ku un providensia
adimiradu Bu ta ordena ivuluson di tempus (L.Cat.) -. (PROVIDÊNCIA). N.F.
proparoxítona, neol., purvidensa.
2.n., *prevenção.
provoka
v.tr., *causar; originar; incitar; desafiar. - purkus pa li, e na entra e na sai,
kabras djuntu ku pekaduris, kusa ku pudi bin provoka duensas (R95) -.
(PROVOCAR). N.F. neol.
prublema
n., *dificuldade; dúvida; questão posta para ser resolvida. - E ta sta dianti di
prublemas di duensa, sin kondisons pa e pudi kuradu (R96) -. (PROBLEMA).
N.F. purblema; problema.
prublematika
n., *conjunto das questões postas por um determinado assunto. - asuntus ku
sta ligadu ku prublematika di rispitu pa diritus umanus na teras afrikanus ku
tene Purtuguis suma lingua di tarbadju (R95) -. (PROBLEMÁTICA). N.F.
proparoxítona, neol.
prudenti
adj., *que tem prudência; cauteloso; previdente. - Servu fiel, prudenti (L.Cat.) -.
(PRUDENTE). N.F. neol.
pruduson
n., *o que é produzido; realização; produto. - Es tarbadju i konta ku pruduson i
aprizentason di Antoniu (R98) -. (PRODUÇÃO). N.F. produson. N.S. sin.
prudutu.
prudutu
n., *coisa produzida; resultado; obra; fruto. - Djuda kampunes pa e pudi tira si
prudutu di matu, pa pudi odja un pres djustu na fera (Igr.I.) -. (PRODUTO). N.F.
produtu. N.S. sin. pruduson.
pruduzi
1.v.tr., *dar frutos; fabricar. - Tera ku ta pruduzi tciu bida dja lala (Igr.I.) -.
(PRODUZIR). N.F. neol.
2.v.tr., *criar; originar. - i ten projetu bon ku ta pruduzi dizinvolvimentu (Igr.I.) -.
pruduzidu
part., *criado; fabricado; originado. - Librusinhu pa Dizinvolvi Saudi na kaza,

567
pruduzidu pa kumite pa avansa leitura (Igr.I.) -. (PRODUZIDO). N.F. neol.
prufeta
n., (PROFETA). N.F. vd. profeta. N.S. V.B.
prufison
n., *emprego; ofício; ocupação; mister. - Nhu na kunfundi es prufison bonitu ku
di djidiundadi (R98) -. (PROFISSÃO). N.F. profison.
prufuma
v., - i prufuma ku prufumi (N.M.) -. (PERFUMAR). N.F. vd. purfuma.
prugrama
1.n., *prospecto; projecto. - Nes prugrama no tene sinku konsidju basiku (R96) -
. (PROGRAMA). N.F. programa.
2.n., *índice das matérias de um curso escolar.
3.n., *transmissão da Rádio ou da Televisão. - no ta kontenti pa prugrama ki ta
da (R98) -.
prugresu
n., *aumento gradual; crescimento; desenvolvimento. - Prugresu, pas,
dizinvolvimentu di e povu li, i mati na palavra di ordi di Partidu (R98) -.
(PROGRESSO). N.S. sin. dizinvolvimentu; sin. krisimentu.
prugridi
v., *crescer; aumentar gradualmente; desenvolver. - si ivuluson na dipindi di
sirkustansia i di ke manera ki na prugridi (MR98) -. (PROGREDIR). N.S. sin. bai
dianti; sin. dizinvolvi.
prugunta
v., - E na prugunta kal ki mensajens ki dadu (R95) -. (PERGUNTAR). N.F. vd.
punta.
pruibi
v.tr., *impedir que se faça; interdizer. - Ke ku manda bo na fasi kusa ku lei pruibi
fasi na dia di diskansu? (N.T.) -. (PROIBIR). N.F. paroxítona, neol. N.S. sin.
tudji.
pruibidu
part., *interdito; impedido. (PROIBIDO). N.F. neol. N.S. V.B., sin. tudjidu.
prujetu
n., - prujetu di vida komun (R95) -. (PROJECTO). N.F. vd. projetu.
prujidika
v., - Es koperason ke na fasi i na prujidikanu (IN96) -. (PREJUDICAR). N.F. vd.
prujudika.
prujudika
v.tr., *causar prejuízo; danificar. - e na prujudika se propi ermons (IN96) -.
(PREJUDICAR). N.F. prujidika.
prukura
v., - ora ku bu na bari, bu ten ku prukura bari ki kantus di kasa tudu (IN96) -.
(PROCURAR). N.F. vd. prokura.
pruma
v.tr., *pôr na vertical; endireitar. (APRUMAR). N.S. V.B.
prumadu
part., *endireitado. (APRUMADO). N.S. V.B.
prumedu
quant., - Es i na kambau suma prumedu liti di bu mame (L.A.) -. (PRIMEIRO).
N.F. vd. purmeru.
prumeru

568
quant., - prumeru kusa bu ka na mora na kasa di alguin sin paga renda (N.M.) -.
(PRIMEIRO). N.F. vd. purmeru.
prumesa
n., - N’ na fika li, ku prumesa di kuma n’ na sta ku bos dia des de mis (R95) -.
(PROMESSA). N.F. vd. purmesa.
prumu
n., *instrumento para verificar a direcção vertical. (PRUMO). N.S. V.B.
prunha
1.n., *fruto do abrunheiro da família das Rosáceas. (ABRUNHO). N.S. V.B.
2.n., *fruto da ameixeira, da família das Rosáceas; ameixa. N.S. V.B.; n.v.
“Prunus domestica”.
pruntasku
*facilidade de execução; rapidez; prontidão. - i nota pa pruntasku di Yonta
(G.F.) -. (deriv. PRONTO).
pruntia
1.v.tr., *pôr pronto; preparar. - Bo pruntia soldadu, ku mas di kabalu, ku lanseru,
pa bai Sesareia aos novi ora di noti (N.T.) -. (APRONTAR). N.F. paroxítona,
prontia.
2.v.intr., *preparar-se. - Bo pruntia pa dia ku Sinhor na bin (N.T.) -.
(APRONTAR-SE).
pruntu
1.adj., *preparado; disposto para; acabado. - Ora ku bianda sta pruntu, fasi
forsa bu kumel kinti-kinti (Igr.I.) -. (PRONTO). N.F. prontu.
2.interj., *interjeição que significa [está tudo preparado]. - Pruntu, tira kasrola ku
pedra di markason (M.M.) -.
prupara
v.tr., - Ora ku bu prupara tudu e kusas, bu na panha galinha bu na matal (R96) -
. (PREPARAR). N.F. neol., vd. purpara.
pruposta
n., - Pruposta aprizentadu aonti di noti (R95) -. (PROPOSTA). N.F. vd.
proposta.
prupozitu
1.n., *intenção; intento. (PROPÓSITO). N.F. proparoxítona, neol.
2.loc.adv., di prupozitu, *intencionalmente. - i ka kuma n’ na fasil di prupozitu
(R95) -. (DE PROPÓSITO).
prusesu
1.n., *maneira de fazer uma coisa; evolução. - prusesu di dizinvolvimentu di un
povu i ten ke sedu kusa ku na kudjidu pa kil propiu povu (R9&) -.
(PROCESSO).
2.n., *acção judicial.
prusigui
v., - No na prusigui ku utrus notisias (R95) -. (PROSSEGUIR). N.F. neol., vd.
pursigui.
prutiji
v., *socorrer; defender; cuidar. - Familiaris prisiza aprindi di prutiji i di kuida di
duenti (R95) -. (PROTEGER). N.F. protiji.
pruveta 1
v., - I misti pa pruveta kil terenu (R98) -. (APROVEITAR). N.F. neol., vd.
purbita.
pruveta 2

569
n., *vaso cilíndrico de vidro. (PROVETA). N.S. V.B.
pruvinsia
n., *divisão territorial de certos estados. - Es i lista di chefis di pruvinsia ku bai
mora na Jerusalen (Igr.I.) -. (PROVÍNCIA). N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin.
rijon.
pruzuntu
n., *perna posterior do porco depois de salgado, curado e seco. (PRESUNTO).
N.S. V.B.
psikolojiku
adj., *que é relativo à psicologia. - e papia di temas, suma dimografiku, juridiku,
psikolojiku (R95) -. (PSICOLÓGICO). N.F. proparoxítona, neol.
pua
n., *ponta aguçada. (PUA). N.S. V.B.
pubis
n.pl., - I distindi stera di tcur, pubis, pubis tudu kontra, tera na tcora pena (C.S.)
-. (POVO). N.F. paroxítona, arc., vd. pobu.
publika
v.tr., *tonar público; divulgar. - e kume e farta e bai publika bu puder (L.Cat.) -.
(PUBLICAR). N.F. neol.
publikamenti
adv., *à vista de todos; em público. - i ka asin publikamenti pa dinheru djugadu
(R95) -. (PUBLICAMENTE). N.F. neol.
publiku
1.adj., *que é de todos; conhecido de todos; notório. - anos no ten ku rispita
opinion publiku (R98) -. (PÚBLICO). N.F. proparoxítona, neol.
2.n., *o povo em geral. - Antis di indipendensia, taxi tenba na numeru sufisienti
pa publiku di Bisau (P.dosS.) -. N.F. proparoxítona.
pucha
v.tr., *esforçar-se para atrair a si; arrastar; levar. - Si no pui fugon mindjoriadu,
utru bias mindjer na bin pidi kil panela di sol ku ta pucha iagu di regua orta, nos
painel solar ki ta tcomadu (M.M.) -. (PUXAR). N.S. pucha kombersa.
pucha kombersa
coloc., *induzir ou levar a conversa para um determinado assunto. - Purki
konformu pucha kombersa ta sai asin ki ta fika, bu ta fika bu na aprindi (IN96) -.
(PUXAR A CONVERSA).
puchu
n., *ânus das aves. - Galinha bu na kortal, bu tiral ki puchu (R96) -. (deriv.
PUXO).
puder
1.n., *possibilidade; força física; autoridade. - nunde ku es sai ku djiresa ku
puder di fasi e milagris? (N.T.) -. (PODER).
2.n., *soberania; hegemonia. - i bin fika na puder el son suma dunu di tcon
(P.dosS.) -.
pudera
v., *ter poder sobre alguém. - Suma poeta, e mundu ke Deus dan ta leban, i ta
ngodan, i ta pudera di mi, i pudera di nha alma (O.S.) -. (APODERAR-SE).
puderozu
adj., *que tem muita força ou poder; potente. - Milagri ta mostranu kuma Jesus i
salbadur puderozu di mundu -. (PODEROSO). N.F. neol., puderus. N.S. tudu-
puderozu.

570
puderus
adj., (PODEROSO). N.F. oxítona, vd. puderozu. N.S. V.A.
pudi
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que exprime o conceito [possibilidade]. - Taxista
pudi para manga di bias na strada i tciganta pasajerus (P.dosS.) - Kuspi i pudi
ka sedu un mau jestu, ora ki fasidu na kau propi ki dibi di fasidu (R95) -.
(PODER). N.S. sibi exprime o conceito [habilidade].
2.v., *ter direito de; ter força para. - Bu ka pudi, nin Guinensi ka sta la (R95) -
Bisenti spurmenta lambu po, i ka pudi (Dea) - pobris ta bai konformu e pudi
(P.dosS.) -. (PODER). N.S. ka pudi; pudi ku.
pudi ku
v.prep., *ser mais forte; diz-se também de um medicamento que é eficaz para
combater uma doença; poder contra. - Pis-kabalu falal: abo, bu pudi ku mi?
(L.S.) -. (deriv. PODER COM). N.S. PODER COM significa suportar, ter
capacidade para.
pudin
n., *doce preparado em banho-maria. (PUDIM). N.S. V.B.
pudu
part., *colocado; posto. - Sal ka ta pudu na iagu si bu ka sta prontu pa kusinha
(L.A.) -. (deriv. PÔR).
puera
n., *terra seca reduzida a partículas muito fina; pó. - N’ sunha turbada di puera
toma konta di tera, po di matu na kai, iagu di tcuba na bida kaskadju, limaria na
muri, es i ka bon sinal (N.M.) -. (POEIRA). N.F. paroxítona, poera. N.S. sin. po.
puesia
n., - Bu gosta di fasi puesia? (R95) -. (POESIA). N.F. paroxítona, vd. poesia.
pui
1.v.tr., *colocar; meter. - E ta fasi un sirkulu e pui dus o tris na metadi pa ba
toka tambur (N.M.) -. (PÔR). N.M. pui unido ao pronomes pessoais objecto dá
as formas: pun; puu; pul; punu; pui bos; pui elis. N.S. P.arc. “poer”; pui
kadiadu, pui kampu; pui menda; pui mesa; pui mon; pui mon na alguin; pui
mon riba di, pui na ordi; pui ntranku; pui pe; pui sal; pui sintidu; pui termu.
2.v.tr., *escrever; atribuir. - ninguin aos i padi si fidju i pui nomi di antigu
kombatentis di liberdadi patria (R99) -.
pui kadiadu
coloc., *fechar. (PÔR CADEADO). N.S. V.A., sin. lakaria.
pui kampu
coloc., *acampar. (deriv. PÔR O CAMPO). N.S. V.B.
pui koroa
coloc., *coroar; premiar. - Bu pul koroa di gloria ku onra (N.T.) -. (PÔR
COROA). N.F. koroa 1.
pui menda
coloc., *remendar (PÔR UM REMENDO). N.S. V.A.; sin. bota rumbu.
pui mesa
coloc., *preparar os pratos para se servir a refeição. (PÔR A MESA). N.S. V.A.
pui mon
coloc., *responsabilizar-se de uma coisa; colaborar. - Deus fala: pui mon n’
djudau (L.A.) -. (deriv. PÔR AS MÃOS). N.S. pui mon na alguin; pui mon riba
di.
pui mon na alguin

571
v.prep., *bater a alguém; bater em alguém; castigar. - Si bo torna fasil, n’ na pui
mon na bos (A.T.) -. (deriv. PÔR AS MÃOS EM).
pui mon riba di
v.prep., *gesto litúrgico de estender as mão sobre a cabeça de alguém ou
sobre as ofertas, como sinal de consagração ou de bênção. - n’ ta lembrau pa
bu disperta ki don ku Deus dau otca n’ pui mon riba di bo (N.T.) -. (deriv. PÔR
AS MÃOS A RIBA DE).
pui na ordi
coloc., *ordenar; organizar; tomar medidas ríspidas com relação às crianças. -
N’ fikau na Kreta pa bu pudi pui na ordi kusas ku falta inda (N.T.) -. (PÔR EM
ORDEM).
pui ntranku
coloc., *segurar com tranca ou tranco; trancar. - e pui si portas, si fitcaduras ku
ntrankus (A.T.) -. (deriv. PÔR O TRANCO).
pui pe
coloc., *marcar presença; ir. - Lubu torna pui pe na tarbadju (A.P.) -. (deriv.
PÔR O PÉ).
pui sal
coloc., *adicionar sal na comida; temperar com sal. - bu ta pui sal ku bu sibi
kuma i ka na salga (R95) -. (PÔR SAL).
pui sintidu
coloc., *prestar a devida atenção. - No pui sintidu na tarbadju, pa no para
sukuta arus di loja (IN84) -. (deriv. PÔR O SENTIDO).
pui termu
coloc., *terminar; acabar. (PÔR TERMO). N.S. V.A.
puk
intens., *adjunto de intensidade com a função de acrescentar o sema
[completamente]. - nha orta di kadju kema nan puk (C.V.) -.
pukenta
v.caus., * incomodar; molestar. - ka bu pukenta kon ku na bin lanta i bai (G.F.) -
. (deriv. APOUCAR).
pukentadu
part., *aflito; incomodado; molestado. - si bida pukentadu (T.Tc.) -. (deriv.
APOUCAR).
pukentadur
n., *importuno. (deriv. APOUCAR). N.S. V.B.
pukentasku
n., *incómodo; maçada; importunação. (deriv. APOUCAR). N.S. V.M.
puku
1.adv., *advérbio de quantidade que significa [pequena quantidade; não muito].
- i bibi, i bibi, falta puku bariga rebenta ku el (P.B.) -. (POUCO).
2.quant., *adjectivo indefinido que significa [pequeno; limitado]. - i tene afinal
puku interesi pa guvernantis (R95) - no sibi kuma, na no tera, no tene puku
kaus di diverson (R95) -. (POUCO).
puku bias
loc.adv., *raramente; poucas vezes. N.S. V.B.
puku-puku
loc.adv., *gradualmente; pouco a pouco; a pouco e pouco. - Asin puku-puku
frakesa ta bin (Igr.I.) -. (POUCO A POUCO). N.M. redobro.
pula

572
v., *saltar. (PULAR). N.S. V.B.
pulada
n., *salto. (PULO). N.S. V.B.
pulga 1
v., *tomar uma purga; administrar uma purga. (PURGAR). N.S. V.B.
pulga 2
1.n., *medicamento que limpa os intestinos; purgante. (PURGA). N.S. sin.
pulganti.
2.n., *planta medicinal da família das euforbiáceas, utilizada no tratamento de
picada de cobra e dor de barriga; purgueira. - rapati ramus di pulga o di kalker
arvuri pertu di kaza (Igr.I.) -. (deriv. PURGA). N.S. n.v. “Jatropha curcas”; sin.
pulguera.
pulga 3
n., *insecto díptero saltador parasita de homem e de outros animais. (PULGA).
N.S. V.B.
pulgadu
part., *purificado; livrado. (PURGADO). N.S. V.B.
pulganti
n., *laxante. (PURGANTE). N.S. V.B., sin. pulga.
pulgatori
n., *lugar da religião cristã onde as almas dos justos, conforme o ensinamento
da tradição, passam um período de purificação. (PURGATÓRIO). N.F.
purgatoriu. N.S. V.B.
pulguera
n., (PURGUEIRA). N.F. vd. pulga 2. N.S. V.B.
puli
v.tr., *engraxar; lustrar os sapatos; dar brilho aos móveis. (POLIR). N.S. V.A.
pulisia
1.n.f., *instituição encarregada de manter a ordem pública. - I lanta serka pa
suta i kuri i ba roga na pulisia (N.M.) -. (POLÍCIA). N.F. proparoxítona, polisia.
2.n., *agente da polícia. - si un pulisia pudu di sirvisu na un kau, i ka bon pa si
dunu konta pulisia Kriol, pa i bai ba konta si chefi (R95) -.
pulitika
n., *ciência ou arte de governar; princípios directores da acção de uma
instituição. - ne momentu anos no na fasi un utru pulitika na Ministeriu di
Idukason (MR98) -. (POLÍTICA). N.F. proparoxítona, politika.
pulitiku
1.adj., *que diz respeito à política; astuto. - Nha kumisariu pulitiku fala pa
ditanda arma (R98) -. (POLÍTICO). N.F. proparoxítona, politiku.
2.n., *pessoa que se dedica à política; estadista. - no misti lembranta tudu
kamaradas kuma, es ke es pulitikus faima par el, ke sedu ministrundadi o utru
kuru (R98) -.
pulmon
n., *cada uma das duas partes que constituem o órgão respiratório, cuja função
principal é captar o oxigénio e purificar o sangue. - Lebri ka toka na korson ku
pulmons (F.M.) -. (PULMÃO). N.F. neol. N.S. sin. bof-bof.
pulsera
n., *bracelete. (PULSEIRA). N.S. V.B.
pulsu
n., (PULSO). N.F. neol. N.S. V.B., sin. tcabi di mon.

573
puludja
n., *hemorróidas ou hemorróides. N.F. oxítona. N.S. V.M., sin. almorodia.
puluison
n., *degradação ambiental provocada por substâncias nocivas à natureza. -
puluison ta kauza fortis problemas di ambienti (R95) -. (POLUIÇÃO). N.F. neol.
pulutu
n., - Na dia ki ka sabi mi i den, n’ ta pega na nha remu pa n’ buska bon pulutu
(R.S.) -.(PILOTO). N.F. vd. pilotu.
pumba
n., *várias espécies de aves columbinas. - i bai obi un pumba na kanta sabi
(T.M.) - i bai pa panhal son, pumba bua (T.M.) -. (POMBO; POMBA). N.F.
pomba.
pumba di kaminhu
n., *ave da família dos Columbídeos; rola. (deriv. POMBA DE CAMINHO). N.M.
lexia complexa. N.S. V.B.
pumba di kaskadju
n., *ave da família dos Columbídeos; pomba silvestre. (deriv. POMBA DE
CASCALHO). N.M. lexia complexa. N.S. V.B., sin. pumba di matu.
pumba di kaza
n., *raça doméstica de ave columbina. - E bai tambi pa oferta konformu lei di
Sinhor: dus pumba di kaza o dus pumba di matu (N.T.) -. (deriv. POMBA DE
CASA). N.M. lexia complexa. N.S. ant. pumba di matu.
pumba di matu
n., *espécie selvagem de ave columbina. (deriv. POMBA DE MATO). N.M. lexia
complexa. N.S. sin. pumba di kaskadju; ant. pumba di kaza.
pumba-verdi
n., *espécie de ave columbina de cor verde. (deriv. POMBA VERDE). N.M.
lexia composta. N.S. V.B., n.v. “Vinago calva”.
punduntun
n., *diz-se de uma pessoa de quem nenhum tem medo; que é último ou que
vem depois de todos. - Punduntun ki salta klas (F.S.) -.
pungut
n., * pedaço; porção. - pungut di mandioka -. N.F. oxítona. N.S. V.A.
punguti
v., tirar uma porção como, por exemplo, de bolo. - Pungutin padas di bulu -.
N.S. V.A.
punhal
*faca. (PUNHAL). N.S. V.B., sin. faka.
punhala
v.tr., *esfaquear. (APUNHALAR). N.S. V.B.
punhalada
n., *facada. (PUNHALADA). N.S. V.B., sin. fakada.
punhaladu
part., *esfaqueado. (APUNHALADO). N.S. V.B., sin. fakiadu.
punhaladur
n., *esfaqueador. (APUNHALANTE). N.S. V.B., sin. fakiadur.
punheta
n., *masturbação. (deriv. PUNHO). N.S. V.M.
punhu
n., *a mão fechada. (PUNHO). N.S. V.B., punhu di faka.

574
punhu di faka
n., *cabo da faca. (deriv. PUNHO DE FACA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
punta
1.v., *pedir informações; interrogar. - N’ misti punta na nomi di ki, djintis na
sumia mina antipesual li? (R98) -. (PERGUNTAR). N.F. purgunta; pergunta;
prugunta.
2.v.pron., *interrogar-se. - i ta sedu bon pa bu punta bu kabesa sertu kusas
antis di kunsa (Igr.I.) -. (PERGUNTAR-SE).
punta-punta
v., *continuar a interrogar ou a sondar; indagar. - e sai pa punta-punta e bin te
Farim (R95) -. (deriv. PERGUNTAR). N.M. redobro.
puntadu
part., *interrogado; inquirido. - I bin puntadu, i fala, nau i ka tene tabela (R95) -.
(PERGUNTADO).
puntu 1
n., *construção que põe em comunicação dois lugares separados por um curso
de água; pavimento do navio. - Kil dia parmanha, ami ku nha mala na mon, n’
kaminha pa puntu Kais (A.B.) -. (PONTE). N.F. pontu 1.
puntu 2
1.n., *signo ortográfico que se coloca sobre algumas letras; sinal de pontuação
que encerra um enunciado ou período. (PONTO). N.F. pontu 2.
2.n., *parte de um assunto. - es ki puntus mas importantis ke no na bin
aprizenta na es no djumbai di aos (R97) -. N.S. puntu di vista.
3.n., *lugar fixo e determinado. - i pudi odjadu baris finus nalguns puntus di
Bisau (P.dosS.) -.
puntu di vista
n., *modo de ver ou julgar um assunto. - na nha puntu di vista (IN96) -. (PONTO
DE VISTA). N.M. lexia complexa. N.S. sin. vizon.
pupa 1
1.v., *gritar; dar aplausos. - E pupa sakur (A.P.) -. (APUPAR).
2.v., *dar gritos de dor; chorar. - lubu na pupa, el i na suta son, tok lubu kansa i
muri (P.B.) -.
3.v., *diz-se duma ave a dar gritos ou pios. - Djambatutu pupa tu-tu-tu na
metadi di padja (T.M.) -.
pupa 2
1.v., *economizar; evitar despesas. - Kila i ka na pui Junta Militar pupa si sforsu
(R98) -. (POUPAR).
2.v., *preservar; salvar. - manera di pupa vida, manera di difindi umanidadi
(J.D.) -. N.S. sin. purda.
pupa 3
1.n., *ninfa dos lepidópteros; crisálida. (PUPA).
2.n., *mulher jovem e formosa; ninfa. - Pupas di saias nobu (D.N.) -. N.F. fig.
pupu 1
v., *defecar; expelir excrementos; cagar. - Ka bu pupu na fonti di bu kunhadu,
pabia si bu pupu la, bu ka na ba bibi la mas (L.A.) -. (deriv. PUPU). N.F.
oxítona. N.S. sin. koko; PUPU significa [nádegas] na linguagem infantil.
pupu 2
n., *excrementos; cocó. - Moskas ta sinta na manga di koldadi di susidadi suma
lichu, pupu, kusa podri (Igr.I.) -. (deriv. PUPU). N.F. oxítona. N.S. sin. koko;
PUPU significa [nádegas] na linguagem infantil.

575
pupu 3
n., *grito; choro. - i obi mas barudju, pupus, gargadjadas di djintis suma e na
gueria nan (M.K.) -. (APUPO).
pupulason
n., *totalidade dos indivíduos de um território; povo. - Kuma ku no fasi ku no
pupulason? (R98) -. (POPULAÇÃO). N.F. populason.
pur
con., *preposição. - Dezoitu mil Frankus CFA pur mis (R98) -. (POR). N.F.
neol., vd. pa 1. N.S. pur akazu; pur konseguinti; pur konsekuensia; pur
meiu di; tintin pur tintin.
pur akazu
loc.adv., *sem pensar; fortuitamente; acidentalmente. - dokumentu li ta fala e
fuguial pur akazu (R95) -. (POR ACASO).
pur konseguinti
loc.adv., *por isso; conseguintemente. - Pur konseguinti n’ pensa kuma i ka na
tenba razon di sedu (R95) -. (POR CONSEGUINTE).
pur konsikuensa
con., *locução prepositiva que indica [por isso]; em consequência. (POR
CONSEQUÊNCIA). N.S. V.A.
pur meiu di
con., *locução prepositiva que indica [através de]. - pa no pidi Tuga no
indipendensia pur meiu di politika (C.P.) -. (POR MEIO DE). N.F. neol.
purada
n., *pancada. (PORRADA). N.S. V.B.
purba
v., *experimentar, ensaiar, degustar. - Bu purba liti bu pidi baka (L.A.) -.
(PROVAR). N.S. purba é hiperónimo de PROVAR, que significa também
testemunhar, cujo equivalente é proba; purbanta.
purbanta
v.caus., *fazer degustar. - purbantan kil kusa -. (deriv. PROVAR). N.S. V.A.
purbeta
v., - No djubi manera di purbeta di si puder (Ceef) -. (APROVEITAR). N.F. vd.
purbita.
purbita
1.v.tr., *tirar proveito de; utilizar. - Kin ku ta bakia limaria, i ka ta purbita si liti?
(N.T.) -. (APROVEITAR). N.F. pirbita; purbeta; pruveta 1.
2.v.intr., *dar proveito; ser útil. - n’ pudi pati pobris tudu ku n’ tene, n’ pudi da
nha kurpu propi pa i sedu kemadu, ma si n’ ka tene amor i ka ta purbitan nada
(N.T.) -.
purbitu
n., *ganho; lucro; benefício. - I ka son kuma i bon, ma i di purbitu pa tudu djinti
(N.T.) -. (PROVEITO).
purblema
n., - Agora purblema garandi sta la, pabia i ka sibidu ku kal di kil tris rapas ki
badjuda pudi kaza (F.M.) -. (PROBLEMA). N.F. vd. prublema.
purda
1.v.tr., *conceder o perdão; absolver; desculpar. - Deus ta purdanu si anos no
ta purda no ermons (L.S.) -. (PERDOAR).
2.v.tr., *poupar. - I sibi kuma Mortu ka ta purda ninguin (P.B.) -. N.S. sin. pupa
2.

576
purdadu
part., *absolvido; desculpado. - Kil ku purdadu puku i ta ama puku (N.T.) -.
(PERDOADO).
purdon
n., *remissão de culpas; absolvição; indulgência. - Purdon pa kil ku iara (N.T.) -.
(PERDÃO).
pure
n., *pureia. (PURÉ). N.F. oxítona. N.S. V.B.
puresa
n., *isenção de mácula; limpidez. - sedu isemplu pa krentis na amor, na fe, na
puresa (N.T.) -. (PUREZA). N.F. neol.
purfia 1
1.v.tr., *questionar; recusar; contradizer. - Mininu ka purfial, i bai par el (T.M.) -.
(PORFIAR).
2.v.intr., *teimar; insistir; altercar. - Si el i purfia i ta bai, no ta bai la no ba djubi
(R98) -.
purfia 2
n., *discussão; obstinação. - Ma libra di purfias tulu ku djus (Igr.I.) -. (PORFIA).
purfiadu
part., *teimoso. (PORFIADO). N.S. V.B.
purfuma
v.tr., *deitar perfume sobre; aromatizar. - ora ku bu purfuma kurpu, bu ta prutiji
propi bu saudi (IN96) -. (PERFUMAR). N.F. prufuma.
purfumadu
part., *que exala perfume; aromático. - Maria unta Jesus ku oliu purfumadu
(N.T.) -. (PERFUMADO).
purfumu
n., *cheiro agradável; aroma. - i unta nha pe ku purfumu (N.T.) -. (PERFUME).
purgatoriu
n., - Kin ki sta na seu ka ta lembra di kil ki sta na purgatoriu (J.M.B.) -.
(PURGATÓRIO). N.F. proparoxítona, neol., vd. pulgatori.
purgunta 1
v., - I no ta purgunta: pabia di ke ku manda es kusas ta akontisi? (R95) -.
(PERGUNTAR). N.F. neol., vd. punta.
purgunta 2
1.n., *interrogação. - dutur di lei i spurmenta Jesus ku e purgunta: Mestre, kal ki
mandamentu mas garandi na lei? (N.T.) -. (PERGUNTA).
2.n., *esclarecimento; exigência de explicação de algo que esteja por
esclarecer e que pode originar a uma confusão; mal entendido. - Pabia di ke ku
manda i tenba kin ku dibi di djulgadu i utrus ka dibi di djulgadu na djustisa di
Guine? Es i un purgunta ke sempri no ta pui na ar (R95) -.
purismu
n., *maneira excessivamente escrupulosa de falar ou de escrever. (PURISMO).
N.S. V.B.
puritanismu
n., *doutrina dos que pretendem ser os intérpretes fiéis da Bíblia.
(PURITANISMO). N.S. V.B.
purke
con., *conjunção subordinativa que introduz orações causais. - I ten utru parti
tan ki negativu, purke kazu di tene kaza-un, kaza-dus atualmenti na Guine i

577
fama (IN96) -. (PORQUE). N.F. purki.
purki
con., - Purki no kansa, no pirdi manga di djintis na luta di libertason nasional
(R98) -. (PORQUE). N.F. vd. purke.
purku
n., *mamífero doméstico, não ruminante, da família dos Suídas. (PORCO). N.S.
bakiadur di purku; banha di purku; pe-di-purku; purku-spinhu; purku di
matu.
purku di matu
n., *mamífero artiodáctilo da família dos Suídeos; javali; porco montês. - Purku
di matu toma un dinti i mitil dentru di ki kau la, pa i pudi iabril (T.M.) -. (deriv.
PORCO DE MATO). N.M. lexia complexa. N.S. n.v. “sus scrofa”.
purku-matis
n., *mamífero roedor da família dos histricídeos; porco-espinho. -Timba ku
purku-matis ku saninhu (T.M.) -. N.S. n.v. “hystrix cristata”; sin. purku-spinha.
purku-spinha
n., *mamífero com o corpo revestido de picos eriçaveis. - I bai i kontra purku-
spinhu ku tenta takal ku si feretcas (M.K.) -. (PORCO-ESPINHO). N.M. lexia
composta. N.S. n.v. “hystrix cristata”; sin. purku-matis.
purmera
1.adj.f., número ordinal que indica o que está no começo de uma série. -
purmera klasi (MR98) -. (PRIMEIRA). N.F. vd. purmeru.
2.adv., *diz-se de um produto da melhor qualidade. - Lingron pa Bidjugu i suma
pis purmera (N.M.) -. (DE PRIMEIRA).
purmeru
1.quant., *número ordinal. - Purmeru kusa ki n’ na fasi i leitura di bu karta (R95)
-. (PRIMEIRO). N.F. prumeru; prumedu.
2.adv., *advérbio que significa primeiramente; antes; mais cedo. - Pa bu kaza
bu toma bu noiba bu leba pa bu kaza, purmeru bu ta manda kabas (R98) -.
(PRIMEIRO). N.S. sin. na kunsada.
purmesa
n., *coisa prometida; obrigação; compromisso. - No ka pudi fasi nin un purmesa
pabia i ten limiti di numeru di pididus (Igr.I.) -. (PROMESSA). N.F. prumesa.
purmiti
v., *comprometer-se a dar; fazer uma promessa de. - Mama, n’ purmitiu n’ ka
dau, diskulpan (R.S.) -. (PROMETER). N.F. pirmiti 1.
purmitidu
part., *que se prometeu; destinado. - e ka tciga di iangasa ki kusas ke purmitidu
(N.T.) -. (PROMETIDO). N.F. pirmitidu 1.
purnomi
n., *em gramática, diz-se da palavra que substitui ou remete para um nome ou
outra parte do enunciado. - Na purnomis pusual ku komplementus sta skirbidu
tudu pegadu ku verbu (Dea) -. (PRONOME).
purnunsia 1
v., - Mbon, ke ki n’ ten pa purnunsia sobri kasa di limaria di floresta i siguinti
(IN96) -. (PRONUNCIAR). N.F. paroxítona, vd. pronunsia 1.
purnunsia 2
n., - I ten ke ten ki abo ten ki fasi pa ki povu, di kompromisu ku bu toma i
purnunsias ku fasi na mumentu di indipendensia (IN96) -. (PRONÚNCIA). N.F.
proparoxítona, vd. pronunsia 2.

578
puron
n., *parte do navio ou do avião destinado a conter a carga; cave. - Jonas disiba
dja na puron, nunde ki dita, i durmi sonu pisadu (Igr.I.) -. (PORÃO).
purpara
1.v.tr., *pôr pronto; aprontar; arranjar. - Dipus di djintis kaba purpara tudu,
karnaval ta bin tciga gora pa tene durason di kuatru dias (A.C.) -. (PREPARAR).
N.F. prupara.
2.v.tr., *compor; dosear. - Tudu dia parmanha i labal kurpu, i purpara utru
mesinhu i maral na pes (T.M.) -.
3.v.intr., *vestir-se; aprontar-se; ataviar-se. - Ora tan ki alguin na purpara pa sai,
i bisti saia di bas, i kalsa sapatu i tualeta i sai i bai (N.M.) -.
4.v.intr., *instruir-se; adquirir conhecimentos. - Ami n’ konduzi prumeru grupu di
mininas pa strandjeru pa ba purpara di infermera (C.P.) -.
purparadu
1.part., *aprontado; arranjado. - N’ tene dja nha sia purparadu (N.T.) -.
(PREPARADO).
2.part., *instruído; habilitado. - Kilis ku staba purparadu e ientra ku el pa festa
(N.T.) -.
purparason
n., *acção de preparar; aptidão. - bu ten ke sibi papia Purtuguis, bu ten ke obi
Kriol dritu, bu ten ke ten un purparason di bazi (IN96) -. (PREPARAÇÃO).
purpura
n., *substância corante de cor vermelha escura; tecido vermelho. - Ki mindjer
bistiba ropa kur di purpura ku burmedju (N.T.) -. (PÚRPURA). N.F.
proparoxítona, neol.
pursensa
n., - n’ odja un garandi multidon di djinti ku staba sikidu dianti di tronu na
pursensa di Karnel (N.T.) -. (PRESENÇA). N.F. arc., vd. presensa.
pursenta
v., - Dipus e pursenta kusas ke tisi pa patil (N.T.) -. (APRESENTAR;
PRESENTAR). N.F. vd. aprizenta.
pursentadu
part., - bu ten ku pursentadu dianti di rei Garandi (N.T.) -. (APRESENTADO;
PRESENTADO). N.F. vd. aprizentadu.
pursentajen
n., *número de partes em cada cem partes; quantia na razão de uns tantos por
cento. - e ta verifikadu uns pursentajen djintis ke ta namora pa namora pa
futuru konjuntu (IN96) -. (PERCENTAGEM). N.F. paroxítona, neol. N.S. sin.
pursentu.
pursentu
quant., *número de partes em cada cem partes; percentagem. - kazu konkretu
di pitroliu: oitenta i sinku pursentu di Senegal, kinzi pursentu pa Guine-Bisau
(R99) -. (PORCENTO). N.F. neol. N.S. sin. pursentajen.
pursigui
v.tr., *levar em diante. - anos no ka na pursigui kombati (R98) -.
(PROSSEGUIR). N.F. prusigui.
pursiguimentu
n., *continuação; prossecução. - Na pursiguimentu di tema abordadu (IN96) -.
(PROSSEGUIMENTO).
purson

579
n., *parte de um todo; parcela. - lei prutiji na mumentu di siparason, kin ki dibi
fika ku ke, di kal purson ki dibi fika kel (R95) -. (PORÇÃO). N.F. neol.
pursor
n., *aquele que ensina; mestre. - Aos na skola pursor papianu di Sida
(Cecomes) -. (PROFESSOR). N.F. profesor. N.M. pl. pursoris.
pursora
n.f., *mulher que ensina; mestra. - kuma ki nomi di bu pursora? (R95) -.
(PROFESSORA).
purtantu
con., *conjunção coordenativa que exprime [consequência] ou [conclusão]. - no
tene mininus pa nutri, purtantu no tene un grandi pezu (R95) -. (PORTANTO).
N.F. neol.
purtci
v., *fazer ruído com os lábios expelindo o ar; desdenhar; desprezar;
escarnecer. N.S. V.B.
purtcidu
part., *escarnecido; desprezado. N.S. V.B.
purtu
n., *lugar onde os navios podem fundear e onde se embarca e desembarca;
lugar de refúgio. - N’ sai di purtu pa tabanka, n’ fasi un kuartu di ora (N.M.) -.
(PORTO).
Purtugal
n., *um dos países da União Europeia, cuja língua deu origem à maioria do
léxico do Guineense. - I fala i na bai Purtugal (IN96) -. (PORTUGAL). N.F.
Portugal.
Purtuguis
1.adj., *relativo a Portugal. - kolon purtuguis (R98) -. (PORTUGUÊS). N.F.
oxítona, Portuguis.
2.n., *habitante de Portugal; língua portuguesa. - garandi masa di populason ka
ta domina Purtuguis (MR98) -.
puru
1.adj., *que não é produto de um cruzamento. - ami Mandinga puru (R98) -.
(PURO). N.F. neol.
2.adj., *inocente; claro; natural. - Tudu i puru pa djinti puru, ma nada i ka puru
pa kilis ki susu (N.T.) -.
purventura
adv., *talvez. (PORVENTURA). N.F. neol. N.S. V.B., sin. talbes; talves.
purvidensa
1.n., *a sabedoria de Deus que dirige os acontecimentos do mundo.
(PROVIDÊNCIA). N.F. vd. providensia. N.S. V.B.
2.n., *cautela; precaução. (PREVIDÊNCIA; PROVIDÊNCIA).
pus 1
n., *líquido espesso que se forma por efeito de inflamação; matéria. (PUS). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. maldadi; sin. materia.
pus 2
intens., *adjunto de intensidade com a função de marcar o grau superlativo. -
Garafa ku na pudu iagu ku el dibi di labadu limpu pus (Igr.I.) -.
pusibilidadi
n., - n’ ka na ba tenta vivi fora di nha pusibilidadis (IN96) -. (POSSIBILIDADE).
N.F. neol., vd. pusiblidadi.

580
pusiblidadi
n., *capacidade; meios de que se dispõe. - si familia ka sta na pusiblidadi
(N.M.) -. (POSSIBILIDADE). N.F. pusibilidadi.
pusivel
adj., *que pode ser; que se pode fazer; praticável. - Si pusivel, pui ridia na
djanela ku portas (Igr.I.) -. (POSSÍVEL). N.F. paroxítona, neol. N.S. ant.
impusivel.
pusta
v., (APOSTAR). N.F. arc., vd. aposta. N.S. V.B.
pustema
v., *causar injúria; estragar; magoar; maltratar. - Bu ndjutin pabia ami i di
mbera, bu pusteman pabia ami i di mbera (O.S.) -. (APOSTEMAR).
pustemu
1.n., *abcesso; edema. - pustemu ku flema na un kurpu (F.S.) -. (APOSTEMA).
2.n., *castigo; maus tratos.
pustu
n., *alojamento de tropas ou polícia; instalação para socorros médicos. -
Midana lebal Pustu Sanitariu (Dea) -. (POSTO). N.F. postu.
pustu di saudi
n., *pequeno centro dentro de cada aldeia ou de um conjunto de aldeias a fim
de melhorar a saúde pública e de prestar os primeiros socorros;
estabelecimento de saúde pública. - No ta kura djintis na no pustu di saudi
(J.S.) -. (POSTO DE SAÚDE). N.M. lexia composta. N.S. sin. sentru di saudi.
pusua
n., *ser humano, homem ou mulher; indivíduo dotado de razão e de
consciência. - Guera i mesinhu na metadi di dus pusua (L.A.) -. (PESSOA).
N.F. paroxítona, pesoa.
puta
n., *prostituta. (PUTA). N.S. V.B., sin. djaka.
putcak
intens., N.F. vd. putcuk. N.S. V.A.
putcuk
intens., *adjunto de intensidade com a função de marcar o grau superlativo de
sujo. - I ba nada na lama to ki susu putcuk (T.M.) -. N.F. oxítona, putcak.
putensial
1.adj., *eventual; virtual. (POTENCIAL). N.F. neol.
2.n., *capacidade de acção. - aos un dia i ten un putensial garandi di padjiga
mundu intidu (R95) -.
putensialidadi
n., *virtualidade; capacidade de que se dispõe. - putensialidadis ikonomikas
(R95) -. (POTENCIALIDADE). N.F. neol.
puti
n., *vaso grande de barro para líquidos. - Mindjer lambu puti pa ba fonti, i dal kil
mininu i falal pa i pegal (T.M.) -. (POTE). N.S. sin. djaru.
puu
contr., *crase do v. [pui] e do pron.pess.compl.d. 2ªsing. [u]. - Kin ku puu suma
chef o djuis riba di nos? (N.T.) -. (deriv. PÔR-TE).
puzison
1.n., *situação de uma pessoa ou coisa; colocação. - puzison di omi na kaza i
suma chef di familia (Igr.I.) -. (POSIÇÃO).

581
2.n., *local ocupado por forças militares. - ataka puzisons inimigus (R98) -.
puzitivu
adj., *favorável; útil; verdadeiro. - N’ pensa kuma asin ki bon, son asin ku no
pudi tene rizultadus puzitivus (MR98) -. (POSITIVO). N.F. neol.

582
R, r
*Vigésima primeira letra ou grafema do alfabeto que representa o fonema
[líquida não-vibrante alveolar]. (R). N.S. O som do Guineense é mais brando do
equivalente português.
rabada
1.n., *parte das ancas e das nádegas. - omis ta kumpra so panu pa mara na
ombra, utru na rabada (N.M.) -. (RABADA). N.S. buli rabada; ramanga
rabada.
2.n., *traseiro; ânus. - Si mininu sai di retret o i kaba pupu, bu limpa rabada
(R95) -. N.F. fam.
3.n., *parte traseira dos animais. - Katcuris e na tcera rabada di n’utru (L.S.) -.
N.S. rabada é hipónimo de RABADA, que significa também rabo de peixe, cujo
equivalente é rabu di pis.
rabadinha
n.dim., *nádegas não grandes e jeitosas; ilharga; flanco. (RABADINHA). N.S.
V.B.
rabadona
n.aum., *nádegas grandes. (deriv. RABADA).
rabaneti
n., *planta da família das Crucíferas, cuja raiz é comestível. (RABANETE). N.S.
V.B., n.v. “Raphanus sativus”.
rabata
v.tr., *tirar ou roubar com violência. - Manhoti ku Falkon torna rabata elis se
fidjus (P.B.) -. (ARREBATAR).
rabata-rabata
1.v.tr., *continuar a tirar algo sem esperar pela vez ou sem escrúpulo; apanhar
algo com atrapalhação ou azáfama. (deriv. ARREBATAR). N.M. redobro.
2.v.intr., *continuar a encolerizar-se. - Tabanka di Mbana na rabata-rabata
(M.M.) -. (deriv. ARREBATAR-SE).
rabatadu
part., *tirado com violência. - nin si karnelis di rebanhu rabatadu, nin si bakas ka
ten na koral, inda asin n’ na fika alegri na Sinhor (Igr.I.) -. (ARREBATADO).
rabatason
n., *violência; arrebatamento. (deriv. ARREBATAR). N.S. V.B.
rabenta
v., - Turbada lanta, i na lambu kanua te kanua ta rabenta (T.M.) -. (REBENTAR;
ARREBENTAR). N.F. vd. rebenta.
rabes
n., *reverso; ao contrário; desgraça. - rabes di kudjer (F.S.) -. (REVÉS). N.F.
oxítona, vd. rebes.
rabesku
n., *ornato configurado com imagens de plantas, flores, frutos e animais.
(ARABESCO). N.F. arabesku. N.S. V.B.
rabida
1.v.tr., *remexer; tornar a virar: mudar. - suma Esau, otca i misti risibi benson di
iardansa, i tudjidu el, pabia i ka odja manera di rabida kil ki fasi (N.T.) -.
(REVIRAR). N.F. proparoxítona.
2.v.intr., *voltar atrás; virar-se; voltar-se. - Otca ku n’ rabida, n’ odja seti kanderu

583
di uru (N.T.) -. (REVIRAR).
rabidadu
part., *mudado; virado. - Anos no na rabidadu (N.T.) -. (REVIRADO).
rabista
v.tr., *passar revista a; examinar; inspeccionar. - E rabista kasa tudu ma nada e
ka odja (C.V.) -. (REVISTAR). N.F. proparoxítona.
rabistadu
part., *inspeccionado. (REVISTADO). N.S. V.B.
rabistadur
n., *examinador. (REVISTADOR). N.S. V.B.
rabola
v., *mover-se como uma bola; rolar; dançar, movendo as nádegas. - Manuane
ka bo para rabola, fala Nunes so asin ku ta rabola (I.eI.) -. (REBOLAR).
rabolta
v., - Kusa ku tisi rabolta di dia seti (R98) -. (REVOLTA). N.F. vd. rivolta 1.
rabona
n., *rabo grande. (deriv. RABONA). N.S. V.B., (RABONA) significa casaco de
cerimónia, curto e com ábas.
rabu
1.n., *região posterior mais ou menos prolongada do corpo de muitos animais. -
Baka ku ka ten rabu Deus ku ta banal (L.A.) -. (RABO). N.S. rabu burmedju;
rabu di pis.
2.n., *ânus. - n’ na findiu rabu -. N.F. fam.
rabu di pis
n., *rabada; barbatana caudal. (deriv. RABO DE PEIXE). N.M. lexia complexa.
N.S. sin. barbatana.
rabu-burmedju
n., *peixe da espécie tainha, de tamanho maior e com o rabo avermelhado.
(deriv. RABO VERMELHO). N.M. lexia composta. N.S. V.B.
radi
n., *utensílio agrícola que serve para revirar a terra. - pega tarsadu bu pabi,
pega radi bu labra (C.S.) -. (ARADO). N.F. aradi.
radista
n., *pessoa que transmite mensagens através da rádio; radiotelegrafista. - skola
pilotu forma dja kuadru, kilis ke bai pa radiu e sedu radista, radista mesmu na
momentu di kombati (C.P.) -. (deriv. RÁDIO).
radiu
1.n., *aparelho de radiofonia que transmite sons à distância. - Pera n’ na pidi es
ovinti pa i bacha vulumi di radiu un bokadinhu (R95) -. (RÁDIO). N.F.
proparoxítona.
2.n., *radiodifusão; posto emissor sonoro. - kila i ka Radiu Difuzon Nasional, i
Radiu di kunfuson Nasional (R98) -.
radiugrafia
n., *fotografia obtida por meio de raios X. (RADIOGRAFIA). N.S. V.B.
radiu-ovinti
n., *pessoa que ouve rádio. - no na papia tambe na karta di no radiu-ovintis,
kada semana no ta risibi kartas (R98) -. (RÁDIO + OUVINTE). N.F. neol. N.M.
lexia composta.
rafelga
n., *chuva desviada pelo vento; salpicos de chuva fina; chuvisco. N.S. V.B.;

584
P.arc. “rafalo”, termo náutico, que significa vento impetuoso.
rafia 1
v., *afagar; seduzir; raptar uma mulher. - E dadu se bulu pa rafia (R95) -
.(RAFIAR). N.F. proparoxítona.
rafia 2
n., *nome de algumas palmeiras que fornecem fibras resistentes. (RÁFIA). N.F.
proparoxítona; neol. N.S. V.B., n.v. “Raphia exica”; sin. tara 3.
rafiadu
n., *acariciado; raptado; seduzido. (RAFIADO). N.S. V.B.
rafila
v., *resistir; discutir; resmungar; recalcitrar; morder o freio. - i kusa kansadu pa
bu rafila kontra mantampa (N.T.) -. (REFILAR). N.F. proparoxítona. N.S. sin.
mermeri.
rafinka
v.intr., *fincar fortemente; porfiar com força; mandar sentar de uma forma
ríspida. - Matcu-dunu disi suma iagu di obulun, susu di laba susidadi, sin
paraderu di rafinka (R.N.) -. (REFINCAR).
rafoga
v., *passar por azeite ou gordura a ferver. - Si bu na rafoga arus branku, bu ta
pui kasarola na fugu sin iagu, bu pui oliu tok i tempra, bu pui sebola (N.M.) -.
(REFOGAR).
rafogadu
1.n., *prato de arroz feito à base de cebola e óleo e, às vezes, com outros
temperos saturados de gordura. - Dipus gora bu ta fasi arus branku o rafogadu
branku, si bu misti bu ta rafoga ku kalda (N.M.) -. (REFOGADO).
2.part., *passado por gordura ou azeite.
raforma
1.v., (REFORMAR). N.F. vd. reforma 1.
2.n., - Si raforma na sedu si mortu (J.D.) -. (REFORMA). N.F. vd. reforma 2.
raforsa
v., - Es ki purblema ke no pidi kamarada di Junta, pa raforsanu ku ki djinti (R98)
-. (REFORÇAR). N.F. vd. reforsa.
ragala
v.tr., *abrir muito os olhos. (ARREGALAR; REGALAR). N.F. proparoxítona.
N.S. V.B.
raganha
v.tr., *entreabrir-se muito, como, por exemplo, a boca que mostra os dentes, o
tecto de uma casa com parte da palha levada pelo vento. -Bentu leba padja,
kasa raganha tudu -. (ARREGANHAR). N.S. V.A.
ragas
n., *concavidade entre a cintura e os joelhos de uma pessoa sentada; colo. -
Noemi toma mininu i pul na si ragas, i toma konta del (Igr.I.) -. (REGAÇO). N.F.
oxítona.
ragasa
1.v.tr., *arregaçar; recolher; enrolar. - ragasan na kambansa di basamar (O.S.) -
. (REGAÇAR). N.F. proparoxítona.
2.v.tr., *despir; pôr à vista.
ragasadu
part., *posto no regaço; enrolado. (ARREGAÇADO). N.S. V.B.
ragu

585
n., *molho de carne moída e de tomates. (RAGÚ). N.F. oxítona. N.S. V.B.
rai
n., (RAIO). N.F. arc., vd. raiu. N.S. V.B.
raiadu
1.part., *listrado. (RAIADO).
2.n., *pano listrado. N.S. V.B.
raiba 1
v.intr., *manifestar furor ou ódio; irritar-se, zangar-se. - kasamenti di dus koitadi,
korson ku ta raiba ka bali (J.D.) -. (RAIVAR). N.F. proparoxítona. N.S. sin.
panha raiba.
raiba 2
1.n., *furor; ira; ódio. - Suma fereru staba ku raiba, i ka rapara fala di si fidju
(A.P.) -. (RAIVA). N.F. proparoxítona. N.S. lestu panha raiba; panha raiba;
pasa ku raiba.
2.n., *doença que atinge certos animais, especialmente o cão; hidrofobia; rábia.
raibus
adj., *furioso; colérico. (RAIVOSO). N.F. oxítona. N.S. V.B., sin. nervus.
rainha
1.n.f., *esposa do rei; soberana de uma nação. - Rainha di sul i na lanta na
djuisu ku djintis di aos, i na kondena elis (N.T.) -. (RAINHA). N.F. paroxítona.
2.n.f., *a principal ou a mais bela. - i na bin bai kudjidu kal ki mindjor maskara,
tambe kin ki sedu rainha des karnaval 95 (R95) -.
raini
v., *criticar; dizer mal de alguém, disputar; ridicularizar. - profeta dibi di raini,
kritika situason di indjustisa pa pudi mudal (L.S.) -. (RENHIR). N.F.
proparoxítona, reini.
rais
1.n., *parte da planta que absorve a água e os sais minerais necessários à sua
alimentação; rizoma; tubérculo; bulbo ou bolbo. - kuranderu ta koba si rais e na
trata se mesinhus (IN96) -. (RAIZ). N.F. oxítona, ris. 2.n., *origem; princípio. -
amor di dinheru i rais di tudu koldadi di mal (N.T.) -.
raiu
n., *traço de luz emitido pelo astros ou outros corpos luminosos. - I na lampraba
suma lus, raius bibu e sai na si mon (Igr.I.) -. (RAIO). N.F. proparoxítona, rai.
rakada
v., *guardar em lugar seguro; conservar. - Omi ta toma si arus i rakada pa
kualker mistida ki ta bin tene pa trata, sirmonia o utru kusa (N.M.) -.
(ARRECADAR). N.F. proparoxítona.
rakadadur
n., *guardador; cobrador. (ARRECADADOR). N.S. V.B.
rakadason
n., *lugar onde se guardam coisas; depósito. - no bai, n’ ta mostrau rakadason
nde ke ta pui bala nel (C.P.) -. (ARRECADAÇÃO).
raklama
v., *exigir o que foi injustamente tomado; protestar; reivindicar. - no odja
pupulason na raklama (R98) -. (RECLAMAR). N.F. reklama.
rakruta 1
v.tr., *alistar para o serviço militar. - (RECRUTAR). N.F. proparoxítona, rekruta
2.
rakruta 2

586
n., *militar ou soldado novo. (RECRUTA). N.F. proparoxítona, neol., rakruta 2.
N.S. V.A., sin. soldadu 1.
rakua
v.intr., *andar para trás; retroceder. - No rakua, no torna sinta, pasifikamenti
(R98) -. (RECUAR). N.F. proparoxítona.
rakuadu
part., *posto ou que foi para trás. (RECUADO). N.S. V.B.
rakuanta
v.caus., *fazer recuar. (deriv. RECUAR). N.S. V.M.
rala
v.tr., *triturar. (RALAR). N.S. V.B.
raladera
n., *utensílio para ralar algumas substâncias alimentícias. (RALADOR). N.S.
V.B.
raladu
part., *moído. (RALADO). N.S. V.B.
rali
n., *competição de veículos motorizados; rally. - avenida katorzi di Novembru i
autentiku pista di rali (R95) -. (RALI). N.F. oxítona, neol.
Ramadan
n., *nono mês do ano maometano dedicado ao jejum, à oração e à leitura mais
frequente do Alcorão. - festas di ramadan (R97) -. (RAMADÃO; RAMADÃ).
Ramadon
n., *grande jejum diário dos muçulmanos durante todo o nono mês do
calendário islâmico. - festa ki na marka fin di mis di djundjun di Ramadon (R95)
-. (RAMADÃO). N.F. Árabe “ramadan”, que designa o nono mês do calendário.
ramanga
1.v., *caminhar, das mulheres, puxando as ancas para cima; saracotear. -
Mindjeris di Guine bonita Bisau, kada ora ke na pasa e na ramanga (I.eI.) -.
(REMANGAR; ARREMANGAR). N.S. ramanga rabada.
2.v., *dobrar as mangas de uma peça de vestuário.
ramanga rabada
coloc., *menear com graça as ancas; saracotear. - Nha sinhara ta fadja kurpu
suma fidju dos i ta ramanga rabada i sibi i ria prasa (N.V.) -. (deriv.
REMANGAR A RABADA). N.S. sin. buli rabada.
ramasa
v., *expelir pela boca substâncias indigestas contidas no estômago; vomitar. -
Indjeson di kininu i bon son si duenti na ramasa (Igr.I.) -. (deriv. REMESSAR;
ARREMESSAR). N.F. proparoxítona. N.S. ARREMESSAR significa lançar para
longe; sin. vomita.
ramasadura
n., *acção de vomitar; vómito. - pa no libra no fidjus di panha e duensa di
panga-bariga ku ramasadura (R95) -. (deriv. ARREMESSAR). N.S. sin. vomitu.
ramata
v.tr., *fazer remate. (REMATAR). N.S. V.B.
ramatismu
n., *doença que causa a inflamação e a degenerescência das articulações.
(REUMATISMO). N.S. V.B.
ramboia
v., *dançar; fazer paródia. N.F. proparoxítona.(deriv. RAMBÓIA). N.F.

587
proparoxítona. N.S. V.B.
ramboiada
n., *dança; festa; divertimento; estúrdia; paródia. - Son kin ki tciga prumeru ki
pudi mati ramboiada (J.S.) -. (deriv. RAMBÓIA). N.S. sin. pandiga.
ramboiadur
n., *dançador; pessoa que gosta de festas; boémio. (deriv. RAMBÓIA). N.S.
V.B.
ramelga 1
v., *formar ramela. - Ora ke mandrugada abri si udjus ke serenu ramelga, n’ ta
lanta n’ dobra nha stera (C.S.) -. (RAMELAR).
ramelga 2
n., *substância amarelada que aparece nos bordos da conjuntiva. (RAMELA;
REMELA). N.S. V.B.
ramenda
v., - N’ sai pa ramenda (F.S.) -. (deriv. REMENDAR). N.F. vd. remenda.
rampa 1
v.tr., *cortar um terreno para o aplanar; nivelar. - n’ na pidi ministru, si pudi, pa i
rampanu so kaminhu (R95) -. (RAMPEAR).
rampa 2
n., *plano inclinado; ladeira. - Djangada ngosta na rampa (V.D.) -. (RAMPA).
ramu
n., *parte do tronco ou do caule de um organismo vegetal. - I bin sinta na ramu
di kadju (T.M.) -. (RAMO).
ramu-nobu
n., *rebento. (deriv. RAMO + NOVO). N.M. lexia composta. N.S. V.B.
randja
1.v.tr., *conseguir; obter; achar. - E randja tan garfu ku faka ku kudjer (R959 -.
(ARRANJAR). N.S. randja bida.
2.v.tr., *procurar. - i lebal pa si kasa i bai randja un kuartu i pul pa i ba ta durmi
inkuantu i na kural (N.M.) -.
3.v.tr., *inventar; criar; causar. - e randjal kunfuson garandi (R98) -.
randja bida
coloc., *instalar-se bem na vida; encontrar um emprego. - nha ermon sta fora di
tera, i ba randja bida (J.S.) -. (deriv. ARRANJAR A VIDA). N.S. sin. buska bida.
randjadur
n., *abastecedor. (ARRANJADOR). N.S. V.B.
ranha
v., *ferir ao de leve com as unhas ou outro objecto pontiagudo. - Fidju di gatu ta
ranha (J.S.) -. (ARRANHAR; RANHAR).
ranhadu
part., *ferido com as unhas. (RANHADO; ARRANHADO). N.S. V.B.
ranhadura
n., *arranhadela; arranhão. (ARRANHADURA). N.S. V.B.
ranhu
n., *muco segregado pelas mucosas nasais. - nta ki ranhu tan, kuma ku na ba
ta tene kila? (R95) -. (RANHO). N.S. sin. muku; sua ranhu.
ranhura
n., *fenda; racha. (RANHURA). N.F. neol. N.S. V.A., sin. ratca.
ranka
1.v.s.aux., - Lifanti ranka kuri ku forsa, i ba fidi pe di kabasera ku dinti, i ntola

588
nel (F.M.) -. (deriv. ARRANCAR). N.F. neol., vd. rinka.
2.v., - kil populason nvadi kau pa ba ranka ki frutas (R95) -. (ARRANCAR). N.F.
neol., vd. rinka.
rankur
n., *ódio profundo; aversão. - no ka na sinti rankur di ninguin (Ceci) -.
(RANCOR). N.F. neol.
ransus
adj., *que tem ranço ou sabe a ranço. (RANÇOSO). N.F. oxítona. N.S. V.B.
rantcu
n., *comida distribuída aos militares; refeição. (RANCHO). N.S. V.B.
rapa 1
v., *cortar rente, barba ou cabelo. - Otca mininu i garandi, e ba tira mandjidura
na kabelu di mininu: kau ke mandjilba, la ke na kunsa rapal (F.M.) -. (RAPAR).
N.S. rapa barba; rapa kabelu; rapa kabesa.
rapa 2
n., *jogo de rapa; piorra de quatro faces com as palavras que indicam os
movimentos do jogo: rapa, tira, deixa, põe. (RAPA). N.S. V.B.
rapa barba
coloc., *barbear-se. (RAPAR A BARBA). N.S. V.P.
rapa kabelu
coloc., *cortar completamente os cabelos; cortar rente os cabelos. - Si pa un
mindjer tiskia kabelu, o i rapa, i borgonha, i mindjor kubri ku veu (N.T.) -.
(RAPAR OS CABELOS). N.S. sin. rapa kabesa; sin. tiskia kabelu.
rapa kabesa
1.coloc., *cortar o cabelo completamente. - Bu ta paga dispeza pa elis pa e pudi
rapa kabesa (N.T.) -. (deriv. RAPAR A CABEÇA). N.S. sin. rapa kabelu.
2.coloc., *cerimónia feita às crianças de religião muçulmana.
rapada
v., (REPARAR). N.F. proparoxítona, arc., vd. rapara. N.S. V.B.
rapadu
part., *com os cabelos cortados completamente. (RAPADO). N.S. V.B.
rapadur
n., *cortador de cabelo. (RAPADOR). N.S. V.B., RAPADOR significa pessoa
que trabalha com o rapão, isto é, com o utensílio para apanhar o sal na salina.
rapara
v.intr., *reconhecer. - N’ misti obi bu fala, pa n’ pudi rapara kaminhu di nha
distinu (D.N.) -. (REPARAR). N.F. proparoxítona, rapada. N.S. rapara é
hipónimo de REPARAR que significa também consertar, cujo equivalente é
kumpu.
raparadur
n., *observador. (REPARADOR). N.S. V.B.
rapariga
1.n.f., *moça. - Programa di skolarizason di rapariga (MR98) -. (RAPARIGA).
2.n.f., *namorada.
raparti
v., - I bin tciga dia di raparti arus (L.S.) -. (REPARTIR). N.F. vd. rapati.
rapartidur
n., *distribuidor. (REPARTIDOR). N.S. V.B.
rapartison
n., *divisão; partilha; escritório. (REPARTIÇÃO). N.S. V.B., sin. rapatimentu.

589
rapas
1.n., *moço; homem novo. - tudu rapas ku omi bedju kume tok kumida kaba
(Ceef) -. (RAPAZ). N.F. oxítona. N.M. pl. rapazis.
2.n., *amante; namorado. - Si badjuda tene si rapas legal i ka misti odjal na utru
kerensa (N.M.) -.
rapasa
v., *tornar a passar; trespassar; traspassar; desencontrar. - Kada semana ku na
rapasa, n’ ka ta disdja pasal sin bo (Dj.) -. (REPASSAR).
rapasadu
part., *trespassado; traspassado; desencontrado. (REPASSADO). N.S. V.B.
rapasinhu
n.dim., *criança de sexo masculino. (RAPAZINHO).
rapati
1.v.tr., *partilhar. - Lubu ku Karnel fola e rapati karni (A.P.) -. (REPARTIR). N.F.
raparti.
2.v.tr., *separar; dividir. - djinti bin miti na metadi e rapati elis (R95) -.
3.v.tr., *diminuir; espalhar. - Lubu kunsa na rapati dja fugu (T.M.) -. N.S. rapati
guera.
3.v.intr., *abrandar; diminuir. - Violensia des koldadi rapati (P.dosS.) -.
(REPARTIR-SE).
rapati guera
coloc., *separar pessoas que estão a brigar. (deriv.REPARTIR A GUERRA).
N.S. V.P.
rapati kaminhu
coloc., *separar-se; dividir-se; divorciar-se. - Asin ku e rapati kaminhu (A.P.) -.
(deriv. REPARTIR O CAMINHO)
rapatimentu
n., *divisão; desunião; repartição. - I esis ku ta tisi rapatimentu na metadi di
djintis (N.T.) -. (REPARTIMENTO). N.S. sin. rapartison.
rapia
v., *causar sensação de frio; horripilar; ter arrepios. - noba di banhu rapian
kurpu (R.N.) -. (ARREPIAR). N.F. proparoxítona.
rapidamenti
adv., *depressa; com rapidez. - anos no ka pudi ba fala no kaba kel rapidamenti
(IN96) -. (RAPIDAMENTE). N.F. neol. N.S. sin. rapidu; sin. kinti-kinti.
rapidu
1.adj., *que se move com rapidez; veloz. - TAP ku TAGB e sedu meius mas
rapidu pa tciganta Guinensis na utrus bandas di mundu (P.dosS.) -. (RÁPIDO).
N.F. proparoxítona, neol.
2.adv., *depressa. - Kolera i un duensa ke ta mata rapidu (IN96) -. (RÁPIDO).
N.S. sin. rapidamenti.
rapika
n., *tocar os sinos de modo festivo; diz-se das palmas das mãos que batem
uma contra a outra. - palmu na rapika -. (REPICAR). N.F. proparoxítona. N.S.
V.A., rapika palmu.
rapika palmu
coloc., *bater palmas. (deriv. REPICAR PALMAS). N.S. V.A., sin. toka palmu.
rapikadu
part., *ressoado; tocado. - latas na rapikadu, buzinas na rega oredjas (F.S.) -.
(REPICADO).

590
raposa
1.n., *mamífero carnívoro, da família dos Canídeos, de cauda comprida e
felpuda, que ataca aves e pequenos animais. (RAPOSA). N.S. n.v. “Canis
vulpes”.
2.n., *pessoa astuta. - Bo bai konta ki raposa kuma ali n’ na serka dimoniu
(N.T.) -.
raprindi
v.tr., *censurar; corrigir; advertir. - Si bu ermon peka kontra bo, raprindil (N.T.) -.
(REPREENDER). N.F. riprindi.
raprindidur
n., *admoestador; repreensor. (REPREENDIDOR). N.S. V.B.
raprindison
n., *censura; admoestação. (REPREENSÃO). N.S. V.B.
raproba
1.v.tr., *desaprovar; censurar. (REPROVAR).
2.v.intr., *chumbar; ser reprovado. - esis ta purfia ku bardadi, e pirdi
ntindimentu; e raproba na fe (N.T.) -.
rapuchadu
n., *espécie de caramelo composto de açúcar solidificado e de outras
substâncias. - Pabia di ke ke, ora ke no na pasa, bo fika bo na djubinu suma
mininu ke ka iangasa rapuchadu? (A.S.) -. (REBUÇADO). N.F. neol. N.S. sin.
amendua.
rapudju
n., (REPOLHO). N.F. vd. repoliu. N.S. V.M.
raru
adj., *não frequente. (RARO). N.S. V.B.
rasa 1
v., *dizer orações; orar; pregar. - n’ panta djanan na sonu, n’ korda n’ lanta n’
sinta na kama, n’ bensi, n’ rasa No Pape n’ rasa tris Ave Maria (N.M.) -.
(REZAR). N.F. vd. raza.
rasa 2
1.n., *cada uma das famílias em que se divide a raça humana. - Tudu rasa na
tera e na tcora riba del (N.T.) -. (RAÇA).
2.n., *grupo de pessoas com características linguísticas e sociais comum; etnia.
- i ten manga di utrus kusas ke ta fasidu na utrus rasas, suma rasa di Pepel,
suma rasa di Mandjaku (R95) -.
3.n., *espécie. - Tarbadju son pa bon rasa di badjuda, pa limpa kau pa sirbi
klientis (M.M.) -.
rasadu 1
part., *diz-se de uma oração que é recitada e não cantada, orado; pregado. -
Dipus i ten kantiga di Gloria, o Gloria i ta rasadu (N.M.) -. (REZADO).
rasadu 2
part., *diz-se de uma caneca muito cheia; enchida completamente. (RASADO).
N.S. V.B.
rasadur
1.n., *devoto. - Bu bida bu toma konta di polon bu na sardia di un ladu pa utru,
bu pensa i pa rasadur? (F.J.) -. (REZADOR).
2.n., *aquele que não bebe bebidas alcoólicas.
rasga
v., *romper; fazer rasgão ou fenda. - i rasga kurtina (N.T.) -. (RASGAR).

591
rasgadu
part., *despedaçado; dilacerado. (RASGADO). N.S. V.B.
rasismu
n., *teoria que defende a superioridade de uma raça humana em detrimento de
outras. - kilis ke na sufri pabia di indjustisa ku di rasismu na mundu intidu
(L.Cat.) -. (RACISMO). N.F. neol.
raskunhu
n., *apontamento; esboço. (RASCUNHO). N.S. V.B.
rasmunga
v., *murmurar. (RESMUNGAR). N.S. V.B.
rason 1
n. , *motivo. - I ten me rason pa no fika turmentadu ku kusas ke na bin bin?
(L.Cat.) -. (RAZÃO). N.F. razon.
rason 2
n., *porção de víveres necessária para o consumo diário. (RAÇÃO). N.S. V.B.
raspa 1
1.v.tr., *passar, roçando; friccionar, riscar. - Kamalion rabida i raspa fos e miti
na lugar, lugar pega kema (T.M.) -. (RASPAR).
2.v.tr., *desbastar uma superfície; alisar. - raspa ki simentu ku seku mal,
kabanta paredi ku un bokadinhu mas simentu (Igr.I.) -.
3.v.tr., *ralar. - i raspa nhambi di matu ku kaska di kombe pa ki kaska di riba sai
(N.M.) -.
raspa 2
n., *instrumento que serve para raspar; raspadeira. (RASPA). N.S.V.B.
raspadu
part., *lixado. (RASPADO). N.S. V.B.
raspadur
n., *polidor. (RASPADOR). N.S. V.B.
rasposta
n., *aquilo que se diz ou se escreve a fim de responder a uma pergunta ou a
uma provocação. - Antis di rasposta tciga, Lubu pui pe na tarbadju (M.K.) -.
(RESPOSTA). N.F. risposta. N.S. da rasposta.
rasposteru
n, *pessoa que responde de maneira impertinente. (deriv. RESPOSTAR). N.S.
V.M.
rasta 1
1.v.tr., *levar de rastos; levar com ímpeto. - utru djintis bin ka pudi e muri, iagu
na rasta elis (N.M.) -. (ARRASTAR). N.S. kabelu di rasta.
2.v.intr., *andar de rastos; rastejar. - tudu koldadi di limaria ku pastru, ku kilis ku
ta rasta ku bariga, ku limaria di mar (N.T.) -. (ARRASTAR-SE).
rasta 2
n., *arranjo de cabelo muito comprido, à maneira da seita Rastafari. - N’ kumpra
kabelu pa fasi rasta -. N.S. V.A; RAS TAFARI, que significa “testa que crê”, é o
nome dos membros duma seita da Jamaica, os quais têm também o costume
de não cortar cabelo.
rastadu
part., *levado à força; levado de rastos. - no na odja manga di po inda na stadra
e manga delis ke rastadu e tira pa no pudi abri kaminhu (C.P.) -.
(ARRASTADO).
rastadur

592
n., *diz-se de pessoa que arrasta ou conduz à força. (ARRASTADOR). N.S.
V.B.
rastu
n., *vestígio; pegada. - i ka odja rastu di iran-segu (P.B.) -. (RASTO; RASTRO).
ratadja
1.v.tr., *cortar. (RETALHAR).
2.v.tr., *magoar. (RETALHAR). N.S. V.B.
ratadjadu
part., *cortado; magoado. (RETALHADO). N.S. V.B.
ratadjadur
1.n., *pessoa que corta em pedaços. (RETALHADOR).
2.n., *pessoa que magoa alguém. (RETALHADOR). N.S. V.B.
ratadju
1.n., *resto de fazenda; pedaço de qualquer coisa. - I toma ratadju branku i
mara kilis ki na kriaba (L.S.) -. (RETALHO).
2.n., *pedaço de pano velho; farrapo. - ropa, mesmu ku bisti ratadju, i dibi di
limpu; kila ki fundamental di ropa (IN96) -.
ratca 1
1.v.tr., *abrir no meio; fender. - Lebri ratca manduku i renkua te! (T.M.) -.
(RACHAR). N.S. ratca kadera; ratca tara.
2.v.intr., *fender-se. - Kachon fasi suma ki na ratca (L.S.) -. (RACHAR-SE).
3.v., *diz-se da acção do sol quando o calor é intenso; arder. - Sol na ratca -.
ratca 2
n., *fenda; estilhaço. - Lion otca i turmenta pa masal, el Lakaran mitil dentru di
ratca di dedu i subil riba i ba sail na naris, Lion muri kinti-kinti (A.W.) -.
(RACHA). N.S. ratca di lenha; sin.ranhura.
ratca di lenha
n., *pedaço de madeira cortado de maneira a arder mais facilmente; acha.
(deriv. RACHA DE LENHA). N.M. lexia complexa.
ratca di sibi
n., *uma quarta ou uma sexta parte do tronco de cibe depois de rachado pelo
comprimento; barrote de cibe. (deriv. RACHA DE CIBE). N.F. Guin., sibi. N.M.
lexia complexa. N.S. V.B.
ratca kadera
coloc., *partir as ventas a alguém. (deriv. RACHAR A CADEIRA). N.S. V.P.; sin.
findi kadera.
ratca tara
1.coloc., *desfiar pequenas tiras de tara para produzir esteiras ou cestos.
(RACHAR TARA).
2.coloc., *namorar; namoriscar; ter intimidade; fazer convívio. - Biafada ku
Kotedua e na ratca tara riba di polon (T.M.) -. (deriv. RACHAR TARA). N.S. sin.
namora.
ratcadu
part., *fendido; roto. (RACHADO). N.S. V.B.
ratcadur
1.n., *pessoa que corta a lenha; lenhador. (RACHADOR).
2.n., *talhador; cortador de carne no matadouro. N.S. V.A.
ratidja
v., *fazer em pedaços; despedaçar. - Kurpu di padida kabesa di fadiga garganti
ratidja kantiga (F.S.) -. (RETALHAR). N.F. proparoxítona.

593
ratina
n., *o calor do sol; canícula. - parmanha, volta di onzi oras, bas di ratina di sol
(R98) -. (deriv. RATINA).
ratu
n., *nome de numerosas espécies de mamíferos roedores, que existem em
quase todo o mundo. - Serka dus ratu, tudu pudi kapiliu (L.A.) -. (RATO).
ratuera
n., *armadilha. (RATOEIRA). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
raza 1
v., *dizer orações; orar; pregar. No na raza tudu djuntu (L.Cat.) -. (REZAR).
N.F. rasa 1. N.S. sin. ora 1.
raza 2
n., *acção de orar. - interu na fasidu amanha dipus di raza musulmanu (R95) -.
(REZA).
razon
n., - No ta punta pa kal razon (R98) -. (RAZÃO). N.F. neol., vd. rason 1.
re 1
n., *segunda nota da escala musical natural. (RÉ). N.S. V.B.
re 2
n., *a parte do navio que vai da popa ao mastro principal. (RÉ). N.S. V.B.,
marcha a re.
rea
1., - I toma reia i pega rea mons ku el (L.S.) -. (AREAR). N.F. vd. reia 1.
2.n., - E panha rea e kubril (T.M.) -. (AREIA). N.F. arc., vd. reia 2.
rebanhu
n., *conjunto de gado lanígero. - i ta ten un son rebanhu ku un son pastor (N.T.)
-. (REBANHO).
rebeldi
1.n., *insurrecto; indisciplinado. - i ten manga delis rebeldis, ku ta papia
palabras amonton pa ngana djinti (N.T.) -. (REBELDE). N.F. neol.
2.n., *pessoa que se rebela. - el ki ta bindi arma na mon di rebeldis la na
Senegal, na Kasamansa (R98) -.
rebenta
1.v.tr., *quebrar com violência; fazer estalar; romper. - i konsigui rebenta kil
kadiadu (C.P.) -. (REBENTAR; ARREBENTAR). N.F. rabenta. N.S. rebenta
fison.
2.v.intr., *fazer explosão; abrir-se. - i pega tcupa tok si bariga intci kun i rebenta,
i kai i muri (L.S.) -.
rebenta fison
coloc., *fazer a colheita dos feijões; fazer estalar. - Otca fijon seku, djintis ta
kunsa rebental (F.M.) -. (deriv. REBENTAR OS FEIJÕES).
rebenta-konta
n., *variedade de peixe com muitas espinhas. (deriv. REBENTAR A CONTA).
N.M. lexia composta. N.S. V.B., n.v. “Elops senegalensis”; o nome deriva da
grande quantidade de espinhas presentes no corpo desse peixe, tão
numerosas que não se podem enumerar.
rebentadu
part., *explodido; brotado; eclodido. (REBENTADO). N.S. V.B.
rebentamentu
n., *explosão. - rebentamentu di un guera (R95) -. (REBENTAMENTO).

594
rebentu
n., *gomo ou gema nos vegetais. - i soronda sin ka para ku rebentus nobu
(L.Cat.) -. (REBENTO). N.F. neol.
rebes
1.n., *reverso. (REVÉS). N.F. oxítona, rabes.
2.n., *contracorrente num rio; corrente marítima que altera a sua direcção.
(REVESSA).
3.n., *pessoa rebelde.
4.adv., *ao contrário. - Pubis nterga se distinu na mon di kilis ku luta, ke se
fiansa: kusa sainu rebes (T.Dj.) -. N.S. sin. azavesas.
reboka
v.tr., (REBOCAR). N.F. neol., vd. roboka. N.S. V.B.
redjeru
n., *pequeno curso de água; sulco ou rego por onde passa água. (deriv.
REGAR). N.S. V.M.
redenson
1.n., *resgate; salvação. (REDENÇÃO). N.F. neol. N.S. sin. salbason.
2.n., *resgate dos homens pela morte de Cristo. - Redenson i sta dja pertu
(L.Cat.) -.
Redentor
n., *nome dado a Cristo, pelo facto de resgatar os homens dos seus pecados. -
Kristu, Mestre i Redentor (L.Cat.) -. (REDENTOR). N.F. neol. N.S. sin.
salbadur.
redi
n., - Pui un redi na boka di tubu (Igr.I.) -. (REDE). N.F. vd. ridia.
referendu
n., *direito de os cidadãos darem a sua opinião sobre questões de interesse
geral. - referendu di dia un di Marsu (R95) -. (REFERENDO). N.F. neol.
refleson
n., *pensamento; meditação. - Purtantu n’ pensa kuma i ten ke ten un refleson
(IN96) -. (REFLEXÃO). N.F. neol.
reforma 1
1.v.tr., *reorganizar; corrigir. (REFORMAR). N.F. neol., raforma. N.S. V.A.
2.v.intr., *obter a reforma; aposentar-se. (REFORMAR-SE). N.F. neol.,
raforma.
reforma 2
n., *mudança para melhor; aposentação. - UAP i fika i na adiministra asuntus di
Stadu sin fasi kualker reforma sosial (R95) -. (REFORMA). N.F. neol., raforma.
reformadu
part., *que obteve a sua reforma; aposentado. - Inkuantu reformadu, e pudi
djuda, pa e ka fika paradu sin subsidiu, pa i tene subsidiu suplimentar (R95) -.
(REFORMADO). N.F. neol.
reforsa
v., *tornar mais forte; fortalecer. - pa pudi reforsa unidadi afrikana (R96) -.
(REFORÇAR). N.F. neol., raforsa.
rega
v., - Buzinas na rega oredjas (F.S.) -. (REGAR). N.F. neol., vd. regua.
regadur
n., *instrumento para irrigar. - N’ prisisa di regadur pa nha orta (J.L.R.) -.
(REGADOR).

595
regra
n., *norma; preceito; lei. - Purda dibi di sedu regra o lei di kriston, pabia, tudu
iara ki alguin na iaral, i ka pudi djusta ku dibida ki es alguin tene dianti di Deus
(L.S.) -. (REGRA).
regu
n., *sulco; camalhão. (REGO). N.S. V.B.
regua 1
v.tr., *banhar com água. - Si bu misti kume fruta, bu ten ku regua (L.A.) -.
(REGAR). N.F. proparoxítona.
regua 2
n., *instrumento para traçar linhas rectas. - Alguin dan un kana ku parsi suma
regua, i falan: lanta bu midi (N.T.) -. (RÉGUA). N.F. proparoxítona.
reguadu
part., *irrigado. - Palabra di Deus i un sementi: ora ki lanta na un bon terenu, ke
ta reguadu ku grasa di Deus, i ta padi manga di frutu (L.Cat.) -. (REGADO).
regula
v., - Profetas ten ku regula se don di profesia (N.T.) -. (REGULAR). N.F.
proparoxítona, vd. rugula.
regulamentu
n., - konta kal ki na sedu regulamentu (R95) -. (REGULAMENTO). N.F. neol.,
vd. rugulamentu.
regulu
n.m., *chefe de um povo, pequeno território ou aldeia. - Na tabanka i ta sta un
regulu o rainha ki na kordena tudu tabanka (N.M.) -. (RÉGULO). N.F.
proparoxítona.
rei
n.m., *soberano de um reino; chefe político de um território ou chão. - Rei Saul
mata si miliaris, Davi mata si des miliaris (Igr.I.) -. (REI).
rei di bagabaga
rainha das térmites. (deriv. REI DAS BAGABAGA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.M.
rei di baguera
n., *a única abelha que produz ovos num enxame; abelha-mestra; abelha-
rainha. - Rei di baguera tcoma lebri pa i bai djuda elis (A.P.) -. (deriv. REI). N.M.
lexia complexa. N.S. sin. baguera-mestra.
reia 1
v., *limpar com areia; esfregar. (AREAR). - Reia dinti ku karbon (P.B.) -.N. F.
proparoxítona.
reia 2
n., *conjunto de partículas granulosas provenientes da desagregação das
rochas compactas. - Dun di un udju i ka ta brinka ku reia (L.A.) -. (AREIA). N.F.
proparoxítona, rea. N.S. kau di reia.
reini
v., (RENHIR). N.F. proparoxítona, vd. raini. N.S. V.B.
rejon
n., - Gosi son pa n’ djanti pa rejon (M.J.) -. (REGIÃO). N.F. neol., vd. rijon.
rejonal
adj., *relativo a uma região; local. - diretor rejonal adjuntu (MR98) -.
(REGIONAL). N.F. neol.
rek

596
intens., *adjunto de intensidade que específica o sentido de justeza ou de
propriedade. - Ami gora, pasta di ministru di Agrikultura i ta djustan rek!
(C.deB.) -. N.S. sin. tas.
rek-rek
n., *chocalho; maracá. N.F. Balanta “reke-reke”. N.M. redobro. N.S. V.B.
rekadu
n., *aviso verbal ou escrito enviado por uma pessoa a outra; mensagem;
mandado. - E manda rekadu pa tudu montiaduris (L.S.) -. (RECADO). N.S. sin.
mensajen.
reklama
v., - Greve entra na dia-dia di funsionarius ki ta reklama pa governu paga si
vensimentus atrazadus (P.dosS.) -. (RECLAMAR). N.F. neol., vd. raklama.
reklamadu
part., *reivindicado. (RECLAMADO). N.S. V.B.
reklamason
n., *protesto. (RECLAMAÇÃO). N.S. V.B.
rekruta 1
v.tr., - E kunsa na rekruta bos pa leba pa ba purpara na Bubaki e na ngana bos
(R98) -. (RECRUTAR). N.F. proparoxítona, neol., vd. rakruta 1.
rekruta 2
n., - I dismobilizadu 819 rekrutas (R95) -. (RECRUTA). N.F. proparoxítona,
neol., vd. rakruta 2.
rekumenda
v., *aconselhar. - no na rekumenda mas un bias pa djintis toma sintidu, kadakin
trata si fonti dritu i tapal ora ki kaba utilizal (R97) -. (RECOMENDAR). N.F. neol.
rekumendason
n., - Ma bonitu na sedu inda ora ke anos no na pui na pratika es ku no pui suma
rekumendason (MR98) -. (RECOMENDAÇÃO). N.F. neol., vd. rikumendason.
rekumpensa 1
v.tr., *premiar. (RECOMPENSAR). N.S. V.B., sin. premia.
rekumpensa 2
n., *prémio. (RECOMPENSA). N.S. V.B., sin. premiu.
rekumpensadu
part., *premiado. (RECOMPENSADO). N.S. V.B.
rekursu
1.n., *acção de recorrer; expediente; remédio; solução. (RECURSO). N.F.
neol., rukursu.
2.n., *refúgio; abrigo.
3.n.pl., *elementos de produção; bens; meios de fortuna. - Mindjoria jeston di
rekursus umanus i finanserus (MR98) -. (RECURSOS).
rekusa 1
v., *negar. - Badjuda logu i ka ta setal i ta rekusa inda (N.M.) -. (RECUSAR).
N.S. sin. nega.
rekusa 2
n., acto ou efeito de negar; negação. - Vitoria di amor di Deus riba di malvadesa
ku di rekusa di pekaduris (L.S.) -. N.S. sin. negason.
rekusadu
part., *negado. - Dialugu i rekusadu (R98) -. (RECUSADO).
rekusadur
n., *pessoa que nega. (RECUSADOR). N.S. V.B.

597
rekusason
n., *negação; recusa. (deriv. RECUSAR). N.S. V.B.
relason
1.n., *ligação; conexão entre dois objectos. (RELAÇÃO). N.F. neol.
2.n.pl., *conhecimentos; acto sexual. - Jose kaza ku Maria, ma nunka i ka ten
relason ku el tok i padi si purmeru fidju, i pul nomi di Jesus (N.T.) -.
(RELAÇÕES).
relativu
1.adj., *que tem relação com; condicional; limitado. (RELATIVO). N.F. neol.
2.adj., *em gramática, diz-se da proposição introduzida por um pronome
relativo. - Purnomi relativu ta skirbidu ku, suma: ke ku n’ misti (Men) -.
relijon
n., - kil djintis e ten se relijon (R95) -. (RELIGIÃO). N.F. neol., vd. rilijon.
reloju
n., *instrumento que serve para indicar as horas. - I pui fiu na garganti, i pui
brinku na oredja, i pui reloju na mon, i sai i bai (N.M.) -. (RELÓGIO). N.F. neol.
N.S. sin. orlodju.
rema
v., *mover com remos. - Lubu panhal i pul na barku i na rema (R95) -.
(REMAR).
remadur
n., *pessoa que rema. (REMADOR). N.S. V.B.
remedi
n., *cura; medicamento; solução. - Si iagu mas forinha, i ka ten remedi (L.A.) -.
(REMÉDIO). N.F. remediu.
remedia
v.tr., *corrigir. (REMEDIAR). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
remediadu
part., *corrigido. (REMEDIADO). N.S. V.B.
remediu
n., - Fodjas di ki arvuri i ta sirbi pa remediu (N.T.) -. (REMÉDIO). N.F.
proparoxítona, neol., vd. remedi.
remenda
v., *imitar; imitar alguém com a voz ou com os gestos; mascarar. - Logu kin ku
ta remenda baka ora ki na bai pa badja i ta bisti ki kusas ke ta mara na kurpu e
kaba e pui kabesa di baka na se kabesa (N.M.) -. (ARREMEDAR; REMEDAR).
N.F. ramenda. N.S. Português REMENDAR significa pôr um remendo ou
corrigir, cujo equivalente é menda.
remendu
n., *pedaço de pano. - remendu nobu ta rumpi ki parti di bistidu bedju (N.T.) -.
(REMENDO). N.F. neol. N.S. sin. menda 2.
remison
n., *perdão. (REMISSÃO). N.S. V.B.
remiti
v., *perdoar. (REMITIR). N.S. V.B.
remitidu
part., *perdoado. (REMITIDO). N.S. V.B.
remoka
v., (REMOCAR). N.F. neol., vd. romoka. N.S. V.B.
remoku

598
n., (REMOQUE). N.F. neol., vd. romoku. N.S. V.B.
remu
n., *haste de madeira com que se faz deslocar uma embarcação. - Kanua sin
remu ka ta kamba mar (L.A.) -. (REMO).
rena
v., *governar como soberano; imperar. - Li, ne moransa, ami ke na rena (F.J.) -.
(REINAR).
renadu
1.part., *governado pelo rei. (RENADO).
2.n., *duração do governo de um rei. (RENADO). N.S. V.B.
renansa
n., *governo de um rei; reinado; realeza. - Si renansa ka na kaba (L.Cat.) -.
(deriv. REINAR).
renda 1
1.v.tr., *alugar; dar de aluguer. - i renda labraduris ki orta (N.T.) -.
(ARRENDAR).
2.v.tr., *tomar de aluguer ou de arrendamento. - Paulu mora dus anu intidu na
ki kaza ki renda (N.T.) -. N.S. sin. luga.
renda 2
n., *trabalho em malha feito com fio de linha ou seda. - Na ospital gora, bu ta
tciga la, e ta sinta e na fasi se renda (R95) -. (RENDA).
renda 3
n., *preço de aluguer. - bu ka na mora na kasa di alguin sin paga renda (N.M.) -
. (RENDA).
rendadu 1
part., *alugado. (ARRENDADO). N.S. V.B.
rendadu 2
n., *tecido feito à base de rendas. (RENDADO). N.S. V.A.
rendadur
n., *alugador; senhorio ou arrendatário. (deriv. ARRENDAR). N.S. V.B.;
rendadur é hiperónimo de ARRENDATÁRIO, que designa a pessoa que toma
de aluguer ou locatário, e de SENHORIO, que designa a pessoa que dá de
aluguer; rendadur é equivalente de ALUGADOR.
renderu
n., *locatário; arrendatário; inquilino. (RENDEIRO). N.S. V.B.
renega
v., *recusar. (RENEGAR). N.S. V.B.; sin. nega.
renegadu
part., *não reconhecido. (RENEGADO). N.S. V.B.
renku
n., *fila. (RENQUE). N.S. V.B.
renkua
v., *alinhar; pôr em renque; pôr-se em fila. (deriv. RENQUE). - Lojas sai e
renkua: e intci kusas kun (L.S.) -. N.F. proparoxítona.
renkuadu
part., *alinhado. (deriv. RENQUE). N.S. V.B.
renoba
v., (RENOVAR). N.F. vd. renova. N.S. V.B.
renova
v.tr., *tornar novo; melhorar. - El i renova antigu kondison di omi (L.Cat.) -.

599
(RENOVAR). N.F. neol., renoba.
renu
1.n., *estado que tem por soberano um rei. - Fe ku pui elis e vensi renus, e fasi
kusa djustu e iangasa kil ku Deus pirmiti (N.T.) -. (REINO).
2.n., *o reino de Deus pregado pela Bíblia e por Jesus Cristo. - Renu di Deus i
ka kumida, nin bibida, ma i pa ten vida djustu ku pas ku alegria ku Spiritu Santu
ta da (N.T.) -.
repara
v.tr., *consertar. (REPARAR). N.F. neol. N.S. V.B.; repara é hipónimo de
REPARAR que significa também [observar]; rapara traduz observar; sin.
kumpu.
reparadu
part., *consertado. (REPARADO). N.S. V.B.; sin. kumpudu.
repoliu
n., *variedade de couve cujas folhas formam um conjunto apertado. - Utru ta
fasi orta di kamati, alfasi, pimenta, repoliu pa bai bindi na fera (T.M.) -.
(REPOLHO). N.F. proparoxítona. N.S. n.v. “Brassica oleracea”, sin. rapudju.
reproba
v., *rejeitar. (REPROVAR). N.F. reprova. N.S. V.B.
reprobadu
part., *chumbado no exame. (REPROVADO). N.S. V.B.
reprobason
n., *chumbo no exame; rejeição. (REPROVAÇÃO). N.S. V.B.
reprova
v., (REPROVAR). N.F. neol., vd. reproba. N.S. V.B.
republika
n., *forma de governo em que o chefe de Estado é eleito pelos cidadãos ou
seus representantes. - sidadons vota pa kudji presidenti di republika (P.dosS.) -
. (REPÚBLICA). N.F. proparoxítona.
repui
v., *restituir; devolver. - no fala kuma no na repui djustisa la (R98) -. (REPOR).
N.F. paroxítona, neol. N.S. sin. torna.
res-di-tcon
n., *pavimento de uma casa ao nível da rua. - No ka pudi parti di prinsipiu kuma
Bisau ten ke sedu so sidadi di kasa di res-di-tcon (IN96) -. (RÉS-DO-CHÃO).
N.M. lexia composta.
resensia
v., *avaliar o número de; enumerar. - Anos no ka ba resensia parteras pa kunsa
manda fidju di Kasine (R95) -. (RECENSEAR). N.F. paroxítona, neol.
resensiamentu
n., *inscrição de pessoas para avaliar o seu número e a sua condição
sociocultural e religiosa. - E purmeru resensiamentu i fasidu otca Sireniu era
gubernadur di Siria (N.T.) -. (RECENSEAMENTO). N.F. neol.
reseta 1
v., *prescrever o medicamento para o doente tomar. - Mediku pudi resetau
antibiotiku, ma ka bu bai kumpral na fera, bai pa farmasia pabia la i ta guardadu
diritu (Igr.I.) -. (RECEITAR). N.F. neol.
reseta 2
1.n., *prescrição que o médico escreve como tratamento de uma doença. - Ora
ku bu toma reseta na mon di dutur, bai pa farmasia bu kumpra mesinhu, bu ta

600
bibi konformu ku mediku splikau (Igr.I.) -. (RECEITA).
2.n., *fórmula para a preparação de certos medicamentos ou produtos
culinários. - N’ tene es reseta ki n’ na dau: galinha guizadu ku kamaron ku midju
(R96) -.
resgata
v., *livrar do cativeiro. - Ke ku alguin pudi da pa torna resgata si alma? (N.T.) -.
(RESGATAR). N.F. neol. N.S. sin. liberta.
responsabel
adj., - No tene un responsabel di pustu di saudi (Cenfa) -. (RESPONSÁVEL).
N.F. paroxítona, vd. responsavel.
responsavel
adj., *encarregado; que tem responsabilidade. - Anos i djintis responsavel (R95)
-. (RESPONSÁVEL). N.F. paroxítona, responsabel; risponsavel.
resta
1.v.intr., *ficar; sobreviver. - Tudu tarda ku po tarda riba, na tcon ki na bin resta
(L.A.) -. (RESTAR). N.F. neol.
2.v.intr., *sobrar; sobejar. - n’ pensa kuma i ka restan fala mas nada (MR98) -.
restanti
1.adj., *que resta; que sobeja. (RESTANTE). N.F. neol.
2.n., *o resto. - Kin ku sta labadu i pirsisa di laba son pe, pabia restanti sta tudu
labadu (N.T.) -. N.S. sin. restu.
restauranti
n., *casa onde se servem refeições, mediante pagamento. - es baris e sta
lundju di sedu restauranti pabia pezu mas garandi i bibidas (P.dosS.) -.
(RESTAURANTE). N.F. neol.
restu
n., *o que sobra. - i mata baka i folal, i na kume kada dia un padas, i salga restu
pa dia di fomi (P.B.) -. (RESTO). N.S. sin. restanti; sin. sobra 2.
resureson
n., *acto de reaparecer vivo depois de ter morrido. - Kal spransa ki resureson di
Kristu ta tisinu? (L.S.) -. (RESSURREIÇÃO). N.F. risureson.
resusita
v., *voltar ou fazer voltar a vida. - Bu fia kuma bu na bin resusita? (L.S.) -.
(RESSUSCITAR).
resusitadu
part., *que tornou à vida. - lembransa di Sinhor resusitadu (L.Cat.) -.
(RESSUSCITADO).
reta
v., *ter erecção do órgão copulador masculino. (deriv. ERECTO). N.S. V.M.,
sin. lanta.
reti
v., *conservar; não largar da mão; ter firme. - kapasidadi di sistema di reti
alunus i di fasi pa i tciga pelumenus te sesta klasi (MR98) -. (RETER). N.F.
neol.
retiku
n., *herege. (HERÉTICO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
retira
v., *desistir; afastar-se. (RETIRAR). N.S. V.A.
retret
n., *sanita; latrina; casa de banho. - Koba retret lundju un bokadu di fonti (Igr.I.)

601
-. (RETRETE). N.F. neol. N.S. sin. kuartinhu.
retu
1.adj., *sem curvatura; a prumo; direito. (RECTO).
2.adj., *sincero; íntegro; justo. - bo vida retu i ta sedu bo armadura di pitu (N.T.)
-.
revela
v., *dar a conhecer; manifestar. - Bu revela misteriu sukundidu disna di tempu
antigu (L.Cat.) -. (REVELAR). N.F. neol.
revelason
1.n., *manifestação. (REVELAÇÃO). N.F. neol.
2.n., *acção pela qual Deus faz conhecer verdades. - revelason di Jesus Kristu i
revelason di Deus Pape, Deus Fidju ku Deus Spiritu Santu (L.S.) -.
reverendu
n., *sacerdote; padre missionário. (REVERENDO). N.S. V.B.
ri
1.v., *emitir riso; sorrir; assumir uma expressão alegre. - N’ fika son n’ na ri
(N.M.) -. (RIR).
2.v., *escarnecer; fazer troça de alguém. - Djinti e ri del (N.T.) -.
ria
v.intr., *descer; pôr-se no chão. - purmeru duenti ku riaba la, dipus di iagu
bulbuli, ta fika kuradu (N.T.) -. (ARRIAR; ARREAR). N.S. ria é o equivalente de
ARRIAR, v.intr., e rianta é o equivalente de ARRIAR, v.tr.; sin. disi.
ria di barku
v.prep., *desembarcar. - Otca ki ria di barku, un omi, ku teneba spiritu mau, i bai
kontra ku el (N.T.) -. (deriv. ARRIAR DO BARCO). N.M. colocação. N.S. ant.
kamba na barku.
riabri
v., *tornar a abrir; retomar. - no torna riabri strada (C.P.) -. (REABRIR). N.F.
neol.
riada
n., *chão inclinado para onde se desce; descida. - I mas mindjor pa kumpu
dipozitu na pe di un riada di pedra (Igr.I.) -. (deriv. ARRIAR).
riadu
part., *posto no chão; baixado. (ARREADO). N.S. V.B.
riaji
v., *fazer reacção; opor-se; resistir. - un prisidenti di Republika si gosta di si
povu, i ka ta riaji suma manera ki fasi sin (R98) -. (REAGIR). N.F. neol.
rial
adj., *verdadeiro; efectivo. - no kapasidadi masima rial i pa oitenta mininus
(R95) -. (REAL). N.F. neol.
rialidadi
n., *o que existe de facto; certeza. - manga di djintis ta fala Sida i kusa ke ta
papiadu son: kusa ten nan na rialidadi (R95) -. (REALIDADE).
rializa
v., *tornar real; cumprir; efectuar. - kusas ke no tene pa ba rializa (MR98) -.
(REALIZAR). N.F. neol.
rializadu
part., *concretizado; efectuado. - i na rializadu tudu dia pa djintis di tranzitu
alguns kontrolus (R95) -. (REALIZADO). N.F. neol.
rialmenti

602
adv., *verdadeiramente; efectivamente. - bisti rialmenti ta karateriza pesoa
(IN96) -. (REALMENTE). N.F. neol.
rianta
1.v.caus., *pôr no chão; fazer descer. - Garandis fala kuma bon kombersa ku ta
rianta santcu na po (Igr.I.) -. (deriv. ARRIAR). N.S. rianta kargu; sin. disi.
2.v.caus., *diminuir. - un bon lutadur ten di kume pur dia un purku ki un bidon di
kadju: Tiu bu ka pudi rianta un bokadu? (F.J.) -. N.S. rianta é o equivalente de
ARRIAR, v.tr., e ria é o equivalente de ARRIAR, v.intr.
rianta kargu
coloc., *pôr no chão a carga; descarregar; tirar a carga. - I rianta si kargus i riba
(N.M.) -. (ARRIAR A CARGA).
riantada
n., *pessoa reenviada; mulher ou menina grávida. (deriv. ARRIAR). N.S. V.B.
riantadu
part.caus., *posto no chão; feito descer ou baixar. - Kilis gora ke ta miasa nha
bida, elis ke na riantadu te fundu di tera (L.Cat.) -. (deriv. ARRIAR).
riason
n., *resposta a uma acção anterior; acção oposta a outra. - Kumunikadu ke ta
mostra riason di Kumandu Supremu di Junta Militar (R98) -. (REACÇÃO). N.F.
neol.
riba 1
v.intr., *voltar; tornar; regressar. - i ta bai tambe ku nobas i ta riba ku manga di
utrus noba freskus - e riba e bin toma Tuga e leba (C.P.) -. (ARRIBAR). N.S.
P.arc. FAZER ARRIBADA, isto é, entrar num porto não previsto por motivos de
força maior.
riba 2
1.adv., *advérbio de lugar que significa [a parte superior]; acima; arriba; em
cima. - Salton tambe i pega na pe di palmera i sibi, i sibi te riba (T.M.) -. (EM
RIBA). N.S. ant. bas.
2.con., riba di, *locução prepositiva que significa [em cima de]; sobre. - i kai
riba di kosta di karanguis (T.M.) -. (EM RIBA DE). N.S. sin. sima di.
riba di tudu
loc.adv., *locução adverbial que significa [principalmente]; sobretudo. - Kareras
di barku ta fasidu riba di tudu pa Bolama, Bubaki, Maio, Kasine, Katio i utrus
parti di Sul (P.dosS.) -. (deriv. A RIBA DE TUDO).
riba ku tras
coloc. *recuar. - Lubu riba ku tras i madja porta (A.P.) -. (deriv. ARRIBAR
ATRÁS). N.S. sin. riba pa tras; sin. riba tras.
riba pa tras
coloc., *recuar. - E riba pa tras e ka odja kaminhu (L.S.) -. (deriv. ARRIBAR
PARA ATRAS). N.S. sin. riba ku tras, sin. riba tras.
riba tras
coloc., *recuar. - Kobra kuma riba tras ka ta kebra kosta (L.A.) -. (deriv.
ARRIBAR ATRAS) -. N.S. sin. riba ku tras; sin. riba pa tras.
ribada
n., *encosta; escarpa; rampa. - un dia alguin sai i na bin na kabalu, i saiba di
ribada (L.S.) -. (ARRIBADA). N.F. neol.
ribanta
1.v.caus., *fazer voltar; obrigar a regressar. - no bai fala Cabral pa i ribanta tudu
es djinti ke bai pa Europa (C.P.) -. (deriv. ARRIBAR).

603
2.v.caus., *tornar a levar; tornar a trazer; devolver. - Abo i rasa djikindur: ora ku
bu bibintil son i ta ribanta tudu kil ki furta (T.M.) -.
ribantadu
part.caus., *restituído; devolvido. - Alguns skolas ki tomaduba di Igreja Katolika
na altura di Indipendensia e ribantadu dja pa si dunus (P.dosS.) -. (deriv.
ARRIBAR).
ribi
v., *passar do estado sólido ao estado líquido; derreter; dissolver. - strelas na
iardi e na ribi (N.T.) -. N.S. sin. bida iagu.
ribidu
part., *derretido; delido. N.S. V.B.
ridia
n., *aparelho de pesca com buracos de determinada largura. - e na botaba ridia
na mar pabia e seduba piskadur (N.T.) -. (REDE). N.F. proparoxítona, redi.
ridia di bota
n., *tarrafa; chumbeira. (deriv. REDE DE BOTAR). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B., sin. ridia di mon.
ridia di mon
n., *tarrafa; rede de botar. (deriv. REDE DE MÃO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.A., sin. ridia di bota.
riduson
n., *diminuição; abatimento. - riduson di dispezas militar (95) -. (REDUÇÃO).
N.F. neol.
rifiri
1.v.tr., *contar; citar. - i ten sertus personalidadis, ku no ka na bin rifiri li, ke ta
ofindi pulisia (R95) -. (REFERIR).
2.v.intr., *aludir; dizer respeito. - Ami n’ na rifiri, ami n’ na basia na ke ku ovintis
na falan (R95) -.
rifujiadu
n., *pessoa que se viu obrigada a abandonar o próprio país. - I ka so rifujiadus
ku na sufriba (N.M.) -. (REFUGIADO). N.F. neol.
rijimi
n., *forma de governo; sistema. - Dotrina di rijimi ilaboradu progresivamenti
(R95) -. (REGIME). N.F. neol.
rijista
v., *inscrever; anotar; assinalar. - di kazus ku no rijista dja, mas di sinkuenta i
sinku pursentu e ta bin kaba sempri pa sina un akordu komun (R95) -.
(REGISTAR). N.F. neol.
rijon
n., *divisão territorial da república da Guiné-Bissau, que compreende oito
circunscrições administrativas: Bafatá, Biombo, Bolama-Bijagós, Cacheu,
Gabu, Oio, Quínara e Tombali, tendo a capital Bissau um estatuto autónomo. -
konflitu di terenus na rijon di Kacheu (R95) -. (REGIÃO). N.F. rejon. N.S. sin.
pruvinsia.
rikesa
1.n., *abundância de bens; recursos que têm grande valor económico. - I tcoma
si tarbadjaduris i nkarga elis di si rikesa (N.T.) -. (RIQUEZA). N.S. ant. pobresa.
2.n., *fortuna; prosperidade. - Toma es anel i na sedu bu rikesa (F.M.) -.
rikiri
v.tr., *exigir; solicitar. (REQUERER). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.

604
rikiridu
part., *pedido. (REQUERIDO). N.S. V.B.
rikiridur
n., *requerente. (REQUEREDOR). N.S. V.B.
rikirimentu
n., *petição escrita, dirigida a uma autoridade competente. - I ten ki divorsiu
litijozu nde ki pudu rikirimentu di fatu unilateral (R95) -. (REQUERIMENTO).
N.F. neol.
rikisi
v.intr., *tornar-se rico; melhorar. - Fala elis pa e fasi ben, pa i rikisi ku bon obra
(N.T.) -. (ENRIQUECER). N.F. proparoxítona.
rikiti
v.tr., *apertar a pele entre os dedos e as unhas; beliscar. - Rabu di santcu
kumpridu, ma si bu rikitil i ta sinti dur (L.A.) -. N.F. proparoxítona.
rikitidu
part., *beliscado. N.S. V.B.
rikizitu
n., *condição necessária; exigência legal. - bu dibi di runi tudu es rikizitus (IN96)
-. (REQUISITO). N.F. neol.
rikon
n., *muito rico; ricaço. (deriv. RICO). N.M. aum. N.S. V.B.
rikonsilia
1.v.tr., *restabelecer a paz e as boas relações. (RECONCILIAR). N.F.
proparoxítona, neol.
2.v.intr., *fazer as pazes. - e ta rikonsilia e retoma mas se lar (R95) -.
(RECONCILIAR-SE).
rikonsiliason
n., *restabelecimento de relações entre pessoas que estavam zangadas. - el i
sta la na nomi di pas ku rikonsiliason pa es povu i pa buska soluson, pa tisi pas
pa es no tera (R98) -. (RECONCILIAÇÃO). N.F. neol.
riku
1.adj., *que tem riquezas. - Tudu riku ku bu riku bu ka pudi kumpu kasa di feru
(T.M.) -. (RICO). N.S. ant. pobri.
2.adj., *fértil. - Guine i un tera riku, tudu kusa ku bu sumia i ta da bon frutu
(N.M.) -.
3.n., *homem rico. - Un riku ku na buska vida ku ka ta kaba (N.T.) -.
rikudji
v., - E rikudji tudu informason ke ten (R95) -. (RECOLHER). N.F. vd. rukudji.
rikudjidu
part., *recebido; guardado. (RECOLHIDO). N.S. V.B.
rikumendason
n., *aviso; conselho. - El ku manda Paulu ta da rikumendasons pa kilis ki dibi di
diriji Igreja (N.T.) -. (RECOMENDAÇÃO). N.F. rekumendason.
rikunhisi
1.v.tr., *distinguir. - no rikunhisil suma rei (N.T.) -. (RECONHECER). N.F.
proparoxítona.
2.v.tr., *agradecer; mostrar reconhecimento. - Djinti suma es i bon pa rikunhisi
elis (N.T.) -.
rikunhisidu
part., *agradecido; admitido como legítimo. - djinti ku rikunhisidu suma

605
gubernaduris di djintius e ten forsa nelis (N.T.) -. (RECONHECIDO).
rikunhisimentu
n., *aceitação como legítimo e verdadeiro. (RECONHECIMENTO). N.S. V.A.
rikunsa
v., *começar novamente. - i izisti pusibilidadi pa rikunsa es nogosiason? (R95) -
. (RECOMEÇAR).
rilampagu
n., *clarão vivo originado pela descarga de corrente eléctrica entre duas
nuvens. - I kunsa fasi rilampagu ku barudju di turbada (N.T.) -. (RELÂMPAGO).
N.F. proparoxítona, neol., orlampu.
rilatoriu
n., *exposição por escrito sobre um determinado assunto. - Es dadu sta na un
rilatoriu sobri situasons di populason mundial (R95) -. (RELATÓRIO). N.F.
proparoxítona, neol.
rilijon
n., *crença e culto prestado a um ser superior, do qual o homem depende. -
Koldadi di rilijon ku ka ten kulpa dianti di Deus i es: pa bai djuda orfon ku viuvas
na se kansera, tambi pa libra di podrisa de mundu (N.T.) -. (RELIGIÃO). N.F.
relijon.
rilijozu
adj., *pio; devoto; santo. - omis rilijozu ku bin di tudu nason di mundu (N.T.) -.
(RELIGIOSO).
rimiti a
v.prep., *enviar; entregar. - i ten e proposta di rimitil a komison di asuntus
ikonomiku (R95) -. (REMETER). N.S. rimiti kontra; rimiti na; rimiti pa.
rimiti kontra
v.prep., *agredir. (deriv. ARREMETER CONTRA). N.S. V.A.
rimiti na
v.prep., *confiar em. (REMETER-SE A). N.S. V.A.
rimiti pa
v.prep., *submeter algo a alguém; confiar. - i ka rimiti es fatus ki pidinu pa
komison parlamentar di inkeritu (R99) -. (REMETER POR).
rimitidu
part., *enviado; entregado. - Anos i di opinion pa rilatoriu rimitidu a tribunal
(R99) -. (REMETIDO).
rin
n., *órgão excretor; - Tiu, ka bu pui mon na kil rins, su tiral es baka na kai i muri
(L.S.) -. (RIM). N.S. RIM tem o plural RINS.
rindi
1.v.tr., *substituir. - ora ki kansa, utru ta rindil (N.M.) -. (RENDER).
2.v.tr., *produzir. - nin si lugaris ka rindi kusa di kume, ma inda asin n’ na fika
alegri na Sinhor (Igr.I.) -.
3.v.intr., *ser abundante. - Suma tcuba ka tcubi tciu, parsi arus ka rindi (Dea) -.
rindidu
adj, *em grande quantidade; abundante. - Uniku, ne momentu, nde ku no tene
sibi, i un bokadinhu rindidu, i son Sul (IN96) -. (deriv. RENDIDO).
rindimentu
n., *lucro; produtividade. - Da nsinamentu di nobu djitu pa tarbadju di agrikultura
ku na rapati sforsu di omi o ku na tisi mas rindimentu - (Igr.I.) -.
(RENDIMENTO).

606
rinka
1.v., *verbo semiauxiliar que exprime o aspecto incoativo da acção com o sema
[de repente]; tirar com violência. - Miti ki miti kasa fugu, i rinka kuri i bin konta
Lebri (Ch.Mb.) -. (deriv. ARRANCAR). N.F. ranka. N.S. rinka-rinka; rinka kuri.
2.v.tr., *puxar ou tirar com força; desenraizar. - I pega rins i rinkal i pul na boka
(L.S.) -. (ARRANCAR). N.F. ranka. N.S. rinka dinti; rinka pitu; rinka po; rinka
udju.
rinka dinti
coloc., *extrair um dente. (ARRANCAR DENTE). N.S. V.A.
rinka kuri
coloc., *começar de repente a correr; desatar a correr. - I rinka kuri pa bai
difindi si fidjus (A.P.) -. (deriv. ARRANCAR A CORRER).
rinka pitu
coloc., *pôr o peito para fora; dar-se ares de importante. N.S. V.M.
rinka po
coloc., *desenraizar uma árvore. - I rinka po na orta -. (deriv. ARRANCAR O
PAU). N.S. V.A.
rinka udju
coloc., *arregalar os olhos; olhar de maneira firme; abrir muito os olhos. - I ba
firma la na utru ladu i na rinka udju (M.M.) -. (deriv. ARRANCAR OS OLHOS).
N.S. ARRANCAR significa puxar ou tirar com força.
rinka-rinka
v., *continuar a desenraizar; desenraizar todos juntos. - duzentus i tal pekadur
ba rinka-rinka pe di kadju (R95) -. (deriv. ARRANCAR). N.M. redobro.
rinkadur
n., *instrumento para extirpar; pessoa que extrai. (ARRANCADOR). N.S. V.B.,
rinkadur di dinti.
rinkadur di dinti
n., *dentista. (deriv. ARRANCADOR DE DENTES). N.M. lexia complexa. N.S.
V.A.
riorganiza
v., *organizar de novo; melhorar. - i bin tciga altura ki nesesariu riorganiza kil
milisias armadu (C.P.) -. (REORGANIZAR). N.F. neol.
ripa
n., *tira de madeira estreita e comprida; pedaço de madeira. - bu pudi fasi un
kanal ku dus ripas (Igr.I.) -. (RIPA).
riparason
n., *conserto. - no pudi fasi riparason di ki pikenus avions (R95) -.
(REPARAÇÃO). N.F. neol.
ripindi
v., *mudar de parecer; reconhecer; reconsiderar. - Si i ripindi, bu ta purdal
(N.T.) -. (ARREPENDER-SE).
ripindidu
part., *que sente contrição; contrito. - i sinti ripindidu, i bai ribanta ki trinta
mueda di prata (N.T.) -. (ARREPENDIDO).
ripindimentu
n., *sentimento de remorso; contrição. - e ianda na manera ku ta mostra
ripindimentu (N.T.) -. (ARREPENDIMENTO).
ripiti
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que exprime a ideia de repetição duma acção ou

607
dum estado. - i bai ripiti sekal tok i seku (N.M.) -. (REPETIR). N.F. oxítona. N.S.
sin. torna.
2.v.tr., *dizer ou fazer de novo. - djinti ripiti mesmu konversa (R95) -.
3.v.intr., *acontecer de novo. - Kuma ki storia di Abron pudi ripiti aos un dia?
(L.S.) -.
ripitidu
part., *dito ou feito de novo. - Ki semana n’ ripiti programa, pabia i tinhaba
nesesidadi di ripitidu, djintis fala pa ripiti (R98) -. (REPETIDO).
ripitidur
n., (REPETIDOR). N.S. V.B.
riprindi
v., - Paulu riprindi Pedru na Antiokia (N.T.) -. (REPREENDER). N.F. vd.
raprindi.
riprizenta
v., *ser procurador de; significar. - kila ta konsigui manda so alguns djintis pa
riprizental (R98) -. (REPRESENTAR). N.F. neol.
riprizentason
n., *exposição. (REPRESENTAÇÃO). N.F. neol. N.S. V.A.
ris
n., - Nha djorson i rasa ris, ris di banana, korta mansi (E.D.) -. (RAIZ). N.F. arc.,
vd. rais.
risibi
1.v.tr., *tomar; aceitar; ficar com alguma coisa dada. - N’ risibi un karta di
direson di ospital (R95) -. (RECEBER).
2.v.tr., *acolher; hospedar. - Rei risibi elis dritu (A.P.) -.
3.v.tr., *ter como vencimento ou pagamento; cobrar. - ma si bu risibi un salariu
ki ka na pirmitiu nin pa un kusa ku fadi pa utru, kuma ku bu pudi fasi planu
familiar? (IN96) -.
4.v.tr., *tomar como esposo ou esposa; casar. - desdi ki n’ risibi nha mindjer, so
filisidadi (R98) -.
risibidu
part., *acolhido. - Na kaza ku bo risibidu nel, bo fika la te dia ku bo na sai na ki
tabanka (N.T.) -. (RECEBIDO).
risibimentu
n., *acolhimento; pagamento. (RECEBIMENTO). N.S. V.B.
risibu
n., *declaração de ter recibido alguma coisa. - basta bu tene risibus (R95) -.
(RECIBO). N.F. neol. N.S. sin. fatura.
risinu
n., *planta da família das Euforbiáceas, cujas sementes se utilizam para extrair
o óleo purgativo. (RÍCINO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B., n.v. “Ricinus
communis”.
risistensa
n., *oposição; defesa. (RESISTÊNCIA). N.S. V.B.
risistenti
adj., *duradouro; teimoso. (RESISTENTE). N.S. V.B.
riska 1
1.v.tr., *fazer riscos; marcar. - Intci kau ku bu riska, ku lama masadu, te kau di
pega kasrola (M.M.) -. (RISCAR).
2.v.tr., *eliminar; suprimir. - Di nin un manera n’ ka ta riska si nomi na libru di

608
bibus (N.T.) -.
riska 2
1.v.tr., *pôr em perigo. - Bo rispita djintis suma es, pabia i riska si vida, kuas pa
muri (N.T.) -. (ARRISCAR).
2.v.intr., *expor-se a risco. (ARRISCAR-SE).
riskadu 1
1.adj., *que tem riscos; marcado. (RISCADO).
2.part., *banido; expulso. (RISCADO). N.S. V.B.
riskadu 2
part., *perigoso. (ARRISCADO).
risku 1
n., *traço feito com lápis ou outro instrumento. - i fasi un risku na tcon (F.M.) -.
(RISCO).
risku 2
n., *perigo que se corre. - jovens i djintis ku mas ta kuri risku di fika infetadu
(Cecomes) -. (RISCO).
risoluson
n., *decisão. - manga di bias e disizon i pulitika (IN96) -. (RESOLUÇÃO). N.F.
neol.
risolvi
1.v., *decidir; deliberar. - Djinti di igreja risolvi kuma Paulu ku Barnabe ku utrus
di Antiokia ta bai pa Jerusalen (N.T.) -. (RESOLVER). N.F. rosolbi.
2.v.tr., *dar solução a; esclarecer. - Kal ki soluson ku mas na risolvi ki
problemas? (Igr.I.) -.
3.v.intr., *decidir-se. - ali ku n’ risolvi pasa tcuba nel (N.T.) -. (RESOLVER-SE).
risolvidu
1.part., *decidido. - i risolvidu pa no mbarka pa Italia (N.T.) -. (RESOLVIDO).
2.part., *solucionado. - i ta tomadu i mitidu na gaveta, nada ka ta risolvidu (R98)
-.
rispira
v., *executar a função de respiração; fazer entrar o ar nas vias respiratórias e
sair delas. - Ami n’ rispira un bentu ku nunka ka faltan (J.D.) -. (RESPIRAR).
N.F. neol.
rispirason
n., *função por meio da qual se introduz o ar e se expele anidrido carbónico.
(RESPIRAÇÃO). N.F. neol. N.S. V.A.
rispita
1.v.tr., *ter em consideração. - i pa mindjeris rispita si omis suma tambi ku omis
dibi di rispita si mindjeris (Igr.I.) -. (RESPEITAR).
2.v.tr., *cumprir; observar. - rispita tudu leis di tabanka (L.S.) -.
rispitadu
part., *que tem o respeito das pessoas; considerado. - kadakin dibi di rispitadu
ku tudu ke ki tene (L.S.) -. (RESPEITADO).
rispitu
n., *consideração; reverência. - i na difindi rispitu ku indipendensia di tera (R98)
-. (RESPEITO). N.S. a rispitu di; alguin di rispitu; falta di rispitu.
rispitus
adj., *cortês. (RESPEITOSO). N.F. oxítona. N.S. V.B.
risponsabilidadi
n., *qualidade de quem está apto a responder pelos seus actos ou por uma

609
coisa que lhe foi confiada. - Tcoma nomi di alguin i risponsabilidadi garandi,
tcomal pa tcoma i lebsimenti pa si dunu (L.S.) -. (RESPONSABILIDADE). N.F.
neol.
risponsabiliza
1.v.tr., *tornar responsável. - kin ku povu dibi di risponsabiliza des situason aos
ki sta na Guine-Bisau? (IN96) -. (RESPONSABILIZAR).
2.v.intr., *tornar-se responsável. - utru tene mindjer na kaza e ta randja mas
kumprimisu ke sibi propi kuma e ka sta altura di risponsabiliza (IN96) -.
(RESPONSABILIZAR-SE).
risponsavel
adj., - afinal bu ta sibi kuma el ki risponsavel pa tal (IN96) -. (RESPONSÁVEL).
N.F. paroxítona, neol., vd. responsavel.
risposta
n., - Rei falal: Bon, ami tan, nha risposta ku ami n’ dau i es (T.M.) -.
(RESPOSTA). N.F. neol., vd. rasposta.
rispundi
v., - I rispundi perguntas ki djintis kolokal (R95) -. (RESPONDER). N.F. vd.
ruspundi.
rista
n., *espinha de peixe. (ARESTA). N.S. V.B.
ristritu
adj., *reduzido; limitado. - i ta djugadu sukundidu na un kau afastadu, na un kau
ristritu, i ka sin publikamenti (R95) -. (RESTRITO). N.F. neol.
risu
1.adj., *duro; rígido; forte. - bu kunsa toma iagu ku na djusta arus pa i ka moli
pa ka i risu tambi (N.M.) -. (RIJO). N.S. bida risu; molostra risu; risu korson;
risu kabesa; risu mon; risu udju; sintidu risu.
2.adv., *advérbio com a função de marcar a intensidade do processo expresso
pelo verbo; com força. - Si bo ka na kanta risu aos, bo ka na toma panu (T.M.) -
. (deriv. RIJO).
risu boka
coloc., *diz-se de pessoa teimosa ou difícil de convencer. (deriv. DE CABEÇA
RIJA). N.S. V.M.
risu kabesa
1.coloc., *que é teimoso; obstinado; testudo. - Kitana, abo bu risu kabesa
(Ceef) -. (deriv. DE CABEÇA RIJA).
2.n., *obstinação; teimosia. - El i firmanta mas kil aliansa ke no risu kabesa pui
no pirdi (L.Cat.) -. N.M. lexia composta.
risu korson
coloc., *diz-se de uma pessoa insensível ou de coração duro. - Jesus djubi elis
di roda, ku raiba, ma tambi ku tristesa manera ke risu korson (N.T.) -. (DE
CORAÇÃO RIJO).
risu mon
coloc., *diz-se de uma pessoa avarenta. - Bo sibi klaru kuma no palabra nunka
ka sedu di ngodu nin pa sukundi risu mon (N.T.) -. (deriv. DE MÃO RIJA).
risu udju
coloc., *diz-se de uma pessoa que olha com insolência o seu interlocutor;
descarado; traquinas; ousado. (deriv. DE OLHO RIJO). N.S. V.P.
risureson
n., - Risureson di Jesus i no garantia kuma, si no tene fe nel, no na otca

610
amizadi ku Deus (L.S.) -. (RESSURREIÇÃO). N.F. vd. resureson.
ritira
v., *afastar-se; ir-se embora. - Junta ritira di aria si setor di Mansoa (R98) -.
(RETIRAR-SE). N.F. neol. N.S. ritira é hipónimo de RETIRAR, que significa
também tirar ou puxar para trás, cujo equivalente é tira.
ritratu
n., *fotografia. (RETRATO). N.F. neol. N.S. V.A., tira ritratu.
ritu
1.n., *conjunto de regras de uma cerimónia religiosa; cerimónia religiosa. - Si
Misa kaba ku utru ritu liturjiku, es ritu di konkluson ta disadu (L.Cat.) -. (RITO).
N.F. neol.
2.n., *conjunto de cerimónias de uma religião; culto.
riu
1.n., *corrente de água que desagua no mar ou noutro rio; torrente. - no
konsigui fitca tudu stradas, no konsigui fitca tudu rius (C.P.) -. (RIO).
2.n, *braço de mar que corre como um rio. - Riu ka ta intci mar, mar ku ta intci
riu (L.A.) -.
riuni
v., - Si tarbadju i era riuni populason, tabanka pur tabanka (C.P.) -. (REUNIR).
N.F. paroxítona, neol., vd. runi.
riusinhu
n.dim., *diminutivo de rio. - Si bu na bibi iagu di kobon o di riusinhus, bu dibi di
limpal (Igr.I.) -. (deriv. RIO).
rivindika
v.tr., *reclamar. - e lanta pa rivindika se diritu (R98) -. (REIVENDICAR). N.F.
neol.
rivolta 1
v., *sublevar; amotinar. (REVOLTAR). N.F. neol., rabolta.
rivolta 2
n., *sublevação; motim. (REVOLTA). N.F. neol., rabolta.
rivuluson
1.n., *revolta; sublevação. - Junta Militar pasa sedu la un Junta di povu i
rivuluson pasa sedu rivuluson di pubis (R98) -. (REVOLUÇÃO). N.F. neol.
2.n., *tempo que um astro leva para descrever a sua órbita.
rizisti
v.intr., *opor resistência; lutar. - e sibi kuma omi rizisti ben-ben (R95) -.
(RESISTIR). N.F. neol.
rizultadu
n., - No na ten interesi pa obi rizultadu di bu tarbadju (Igr.I.) -. (RESULTADO).
N.F. neol., vd. ruzultadu.
roba
1.v.tr., *furtar; arrebatar; subtrair. - I kail djanan guera i robal kil karni tudu (L.S.)
-. (ROUBAR). N.F. neol. N.S. roba forsa; roba tempu; sin. furta.
2.v.tr., *raptar. - e na roba elis mindjeris ku limarias (L.S.) -.
roba forsa
coloc., *fazer perder a vantagem ou a superioridade. - fanadu di ospital roba dja
tradison tudu forsa (IN96) -. (deriv. ROUBAR A FORÇA).
roba tempu
coloc., *fazer perder tempo. - Ma pa n’ ka roba manga di tempu, n’ na pidi Nhu
pa ten bondadi pa sukutanu un bokadu (N.T.) -.

611
roboka 1
v.tr., *cobrir com argamassa; revestir com reboco. - Masa mas simentu pa
roboka paredis (Igr.I.) -. (REBOCAR). N.F. reboka.
roboka 2
v.tr., *levar a reboque; arrastar. - Kabra di matu i kunsa nada, santcu falal pa i
robokal tras (L.S.) -. (REBOCAR).
robokadu 1
part., *coberto com reboco. (REBOCADO). N.S. V.B.
robokadu 2
part., *arrastado. (REBOCADO). N.S. V.B.
robokadur 1
n., *pedreiro. (REBOCADOR). N.S. V.B.
robokadur 2
n., *navio pequeno de grande potência que serve para arrastar outro navio.
(REBOCADOR). N.S. V.B.
roboku 1
n., *argamassa que se aplica às paredes. (REBOCO). N.S. V.B.
roboku 2
n., *tracção de um veículo por meio de outro veículo. (REBOQUE). N.S. V.B.
robu
n., *furto; coisa roubada ou despojo. - robu di gadu (R95) -. (ROUBO). N.F.
neol. N.S. sin. furtu.
roda
1.n., *orla; beira; círculo. - iagu di kadju ke na darmadu na roda di strada (R98)
-. (RODA). N.S. na roda di; roda di mar.
2.n., *peça circular que gira em torno de um eixo; roda de veículo. - No bin na
un pesa di seis roda, dus-dus na kada ladu tras, dus na metadi ku dianti (J.D.) -
.
roda di mar
n., *litoral; beira-mar. - E bai tok e tciga na roda di mar, e sinta e na piska (A.P.)
-. (deriv. A RODA DO MAR). N.M. lexia complexa. N.S. sin. kosta.
rodajen
1.n., *acto de andar de carro. - No fala kuma Rua Katorzi Novembru i ten dus
faicha di rodajen (R95) -. (RODAGEM). N.F. neol.
2.n., *utilização prudente de um motor novo ou recém-reparado.
rodape
n., *faixa que protege a parte inferior de uma parede. (RODAPÉ). N.F. oxítona.
N.S. V.B.
rodia
1.v.tr., *andar em volta de; circundar; envolver. - korenti di iagu rodian (Igr.I.) -.
(RODEAR). N.F. paroxítona, neol.
2.v.intr., *girar; subir em espiral. - Iran kunsa na rodia nel (L.S.) -.
rodiadu
part., *circundado; enrolado. - Ki lensu ku staba rodiadu na kabesa di Jesus ka
staba djuntu ku lensolis (N.T.) -. (RODEADO). N.F. neol.
rodja 1
1.v.tr., *tapar com rolha; arrolhar. (ROLHAR). N.S. V.B.
2.v.tr., *calar ou mandar calar alguém.
rodja 2
n., *peça de cortiça ou de outro material para tapar. (ROLHA). N.S. V.B.

612
rodondu
adj., *curvo. - Si pape dal un feru pisadu di kabesa rodondu (L.S.) -.
(REDONDO). N.S. mesa-rodondu.
rodoviaria
1.adj.f., - prevenson rodoviaria (R95) -. (RODOVIÁRIA). N.F. proparoxítona,
neol., vd. rodoviariu.
2.n., *empresa de transportes rodoviários.
rodoviariu
adj., *que se refere a transportes que circulam na rodovia ou estrada de
trânsito. - trafiku rodoviariu disiplinadu (R95) -. (RODOVIÁRIO). N.F.
proparoxítona, neol.
roga
1.v.tr., *pedir por favor; suplicar. - Ora ki kaba labra tudu, i ta roga mindjeris ku
mininus pa sumia (F.M.) -. (ROGAR).
2.v.intr., *pedir protecção; diz-se, por exemplo, em relação a uma criança que
está a ser castigada.
3.v.intr., *interceder; pedir. - N’ na roga pa elis (N.T.) -.
rogadu
part., *pedido. (ROGADO). N.S. V.B.
rogadur
n., *intercessor. (ROGADOR). N.S. V.B.
rogu
n., *pedido. (ROGO). N.S. V.B.
roi
v., (ROER). N.F. neol., vd. rui. N.S. V.B.
roka
v., *intimidar; atacar; ameaçar. - Mininu roka si kumpanher (V.D.) -. (deriv.
ROCAR). N.S. ROCAR significa fazer roque no jogo do xadrez; sin. amiasa.
roku
adj., *que tem o timbre da voz alterado ou cavo por causa da rouquidão. -
Suma i kanta tok sol mansi, i bin roku, kuazi ninguin ka ta konsigui obiba dja
(L.S.) -. (ROUCO). N.F. neol. N.S. sin. fala roku.
rola
1.v.tr., *fazer girar; rebolar. - i rola um pedra garandi pa entrada di supultura, i
bai (N.T.) -. (ROLAR). N.F. neol., vd. rolanta. N.S. rola-pipa.
2.v.intr., *deslocar-se, girando sobre si mesmo; cair, revoluteando. - Ami ku nha
alguin no dunu, no na rola na reia (D.N.) -.
rola-pipa
n., *insecto coleóptero da família dos Escarabeídeos que rola as bostas;
escaravelho. (deriv. ROLAR A PIPA). N.M. lexia composta. N.S. V.B.,
n.v.”Scarabeus stercorarius”.
roladu
part., *dobrado, fazendo rolo. - N’ odja un libru roladu (N.T.) -. (ENROLADO).
N.F. neol.
roladur
n., *enrolador. (ROLADOR). N.S. V.B.
rolamentu 1
n., *mecanismo com esferas que permite enrolar com atrito diminuído.
(ROLAMENTO). N.S. V.B., sin. rolason.
rolamentu 2

613
n., *recenseamento. (ARROLAMENTO). N.S. V.B., sin. rolason.
rolanta
v.caus., *fazer girar; fazer andar à roda. (deriv. ROLAR). N.F. rola. N.S. V.A.
rolantadu
part.caus., *feito girar. - bo ta rolantadu di manga di manera (N.T.) -. (deriv.
ROLAR).
rolason 1
n., *movimento de um corpo. (ROTAÇÃO). N.F. rotason. N.S. V.B., sin.
rolamentu.
rolason 2
n., *recenseamento. ( deriv. ARROLAR). N.S. V.B., rolamentu.
rolu
n., *pergaminho em que se escrevia; rótulo. - Baruki, toma es rolu nobu, bu
skirbi nel tudu palabra ku staba na ki purmeru (Igr.I.) -. (ROLO). N.S. rolu di
futugrafia.
rolu di futugrafia
n., *película; rolo fotográfico. (deriv. ROLO DE FOTOGRAFIA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A.
Romanu
1.adj., *relativo à antiga Roma, capital de um dos maiores impérios da história.
- Un kapiton romanu tenba un kriadu ki kiri tciu (N.T.) -. (ROMANO).
2.n., *habitante de Roma. - i ka kustumu di Romanu pa ntrega alguin pa mortu
sin ki mati dianti di kilis ku akuzal (N.T.) -.
romba
1.v.tr., *deitar abaixo; quebrar. - E romba porta e ientra (A.P.) -. (ARROMBAR).
2.v.intr., *quebrar-se. - abrigu romba, e tapa un porta, ma kil utru porta,
kamarada konsigui sai nel tudu (C.P.) -.
rombadu
n., *quebrado. - I ten kazu di bombordiamentu ku abrigu rombadu, nde ke no
pirdi sinku kamaradas (C.P.) -. (ARROMBADO).
rombadur
n., (ARROMBADOR). N.S. V.B.
romoka
v.tr., *lembrar a uma pessoa o favor recebido; criticar com remoques; cobrar
um favor. - Bu na romokan nan -. (REMOCAR). N.F. remoka.
romokadu
part., *censurado; criticado. - Si bu sibi kuma abo i koitadi, bu sufri ku bu
kuntangu nves di bu ba mansirka na kau ku bu bin romokadu (L.A.) -.
(REMOCADO).
romokadur
n., *chasqueador; censor. (REMOQUEADOR). N.S. V.B.
romoku
n., *insinuação; censura. (REMOQUE). N.F. remoku. N.S. V.B.
ronda 1
1.v.tr., *passear em volta de; espreitar; vigiar. - tarda ki lebri na ronda kil fison
(P.B.) -. (RONDAR).
2.v.intr., *dar voltas; girar. - ka bu bota tripa di baka, bu da manhoti ku na bua e
na ronda (J.D.) -.
ronda 2
n., *acção de rondar; patrulha. - nova ronda negosial (R98) -. (RONDA).

614
rondadur
n., *rondista; sentinela. (RONDADOR). N.S. V.B.
ronia 1
v., *fazer cerimónias religiosas conforme os ritos da Religião Tradicional
Africana; prestar veneração; sacrificar. - Alguin ora ki misti pabi, i na ronia inda i
kunsa ba pabi (F.M.) -. (deriv. ERRÓNEO). N.F. proparoxítona. N.S. ronia
deriva do adjectivo ERRÓNEO, enquanto os locutores cristãos do Guineense
antigo julgavam falsas as cerimónias religiosas dos autóctones: “Nem por isso
deixam de terem erronias e ritos” (André Álvares de Almada).
ronia 2
n., *cerimónia religiosa conforme os ritos da Religião Tradicional Africana. - Si
prumeru dintis di mininu i di riba, ronia ta fasidu, pabia Bidjugu ta fala kil kusa i
ka bali (F.M.) -. (deriv. ERRÓNEO). N.F. proparoxítona. N.S. sin. sirmonia.
roniadu
part., *que foi utilizado como oferta na cerimónia religiosa; imolado como
vítima; sacrificado. - karni di limaria ku roniadu ku el (N.T.) -. (deriv.
ERRÓNEO).
roniadur
n., *participante nas cerimónias da religião tradicional africana. (deriv.
ERRÓNEO). N.S. V.B.
ronka
1.v.tr., *mostrar a própria força ou boniteza. - i kunsa ientra i na ronka si forsa
(A.P.) -. (RONCAR). N.S. ronka forsa; ronka malkriadesa; ronka na sonu.
2.v.intr., *vangloriar-se; pavonear-se. - Abo bu na ronka sin, si n’ panhau, n’ na
rastau n’ botau la na mar (L.S.) -. N.S. ronka é hipónimo de RONCAR, que
significa também respirar com ruído, cujo equivalente é ronka na sonu.
ronka forsa
coloc., *ostentar força física. - Kanhokan i un fazi ku ta buli tciu, e ta ronka forsa
(N.M.) -. (deriv. RONCAR FORÇA).
ronka malkriadesa
coloc., *insultar; mostrar a própria falta de educação; causar distúrbios. - e ka
para ronka malkriadesa (N.M.) -. (deriv. RONCAR MALCRIADEZ).
ronka na sonu
coloc., *roncar; respirar com ruído. (deriv. RONCAR NO SONO). N.S. V.B.
ronkadur
1.n., *alguém que respira com ruído durante o sono. (RONCADOR).
2.adj., *que se veste bem; vaidoso; bazófio. (RONCADOR). N.S. V.B.
ronku
1.n., *vaidade; ronca; bazófia. - Nogosiantis di mundu e bida riku na manga di
ronku di puku borgonha (N.T.) -. (RONCO).
2.n., *ostentação; glória; esplendor. - tera pikininu, ronku di Bisau, Tcon di
Budjugu (J.D.) -.
ropa
n., *peças de vestuário em geral. - E dispi tudu e ditanda ropa e laba kurpu
(T.M.) -. (ROUPA).
ropon
n., *roupa vestida pelos membros de um grupo de colegas; roupa de tomar
banho. (ROUPÃO). N.S. V.M.
rosa 1
1.v.tr., *tocar de leve. - Kin ku bambu na kosta di lifanti i ka ta rosa urbadju

615
(L.A.) -. (ROÇAR).
2.v., *cortar a mata; derribar.
rosa 2
n., *diz-se de propriedade, em São Tomé e Príncipe, onde se cultivam várias
plantas; quinta. (ROÇA). N.S. V.B.
rosolbi
v., - Nhu Formos rosolbi mpinha si ridia pa kapli di foronta (M.M.) -.
(RESOLVER). N.F. vd. risolvi.
roson
1.n., *inteligência; faculdade de pensar e conhecer. (RAZÃO). N.S. da roson;
ten roson.
2.n., *motivo; pretexto. - pa e roson anos tambi, desdi dias ku no obi e noba, no
ka para di ora pa bos (N.T.) -.
3.n., *causa; justiça; verdade. - No luta eh, pa forsa di no roson, no roson eh,
nunka i ka na muda (A.B.) -.
rostu
n., *cara; face. - I laba son si pe ku rostu i sai djanan (T.M.) -. (ROSTO). N.S.
basia di laba rostu; dana rostu; djunda rostu; tapa rostu ku mon.
rota 1
v.intr., *eructar; dar arrotos. (ARROTAR). N.S. V.B.
rota 2
v.intr., *rodar; girar. (ROTAR). N.S. V.A.
rota 3
n., *rumo; caminho. - i ta riba na mesmu rota (P.dosS.) -. (ROTA). N.F. neol.
rotason
n., *movimento circular de um corpo que gira sobre si mesmo ou em torno de
um eixo. - rotason di elikopter (C.P.) -. (ROTAÇÃO). N.F. neol., vd. rolason 1.
rotca
1.n., *agregado de minerais muito duros; pedra. - lifanti bai findji muri riba di un
rotca (F.M.) -. (ROCHA).
2.n., *altura; monte. - I ten dja vinti sinku anu ku na rotcas di Boe i proklamadu
indipendensia di Republika di Guine-Bisau, dipus di kinhentus i vinti oitu anus
bas di dominason di kolon (R98) -.
roti-roti
v., *diz-se dum vestido roto, rasgado; estar frágil; esfarrapar. (deriv. ROTO).
N.M. redobro. N.S. V.B.
roti-rotidu
part., (deriv. ROTO). N.F. vd. rotu. N.M. redobro. N.S. V.A.
rotu
adj., *esfarrapado; feito em farrapos. - No fidjus na kontinua na ianda rotu, ku
batas susu, i ka pudi randja sabon pa labal (R95) -. (ROTO). N.F. neol. N.S. sin.
roti-rotidu.
roza
1.n., *flor da roseira, planta da família das Rosáceas. (ROSA).
2.n., kor di roza, *a cor que resulta da mistura do vermelho com o branco.
(COR-DE-ROSA). N.S. V.B.
rudela
n., *pequena roda; pedaço de frutos ou legumes cortados de forma circular. -
dipus bu na toma un sebola bu kortal rudelas, bu pui riba di kil galinha na
kasilora (N.M.) -. (RODELA).

616
rudela-rudela
n., *conjunto de rodelas. - bu ta kunsa toma gora ki sabola, bu kaskal, bu kortal
rudelas-rudelas, bu largal na ki oliu kinti (R96) -. (deriv. RODELA). N.M.
redobro.
ruduzi
v., *diminuir. - i pirsis pa ruduzi montia (IN96) -. (REDUZIR). N.F. neol.
rufa
v., *processo de reter o ar na boca para aumentar as bochechas; embirrar;
enfiar-se. (ARRUFAR). N.S. V.B.
rufadu
part., *com as bochechas engrossadas pela retenção do ar na boca;
bochechudo; embirrado. (ARRUFADO). N.S. V.B.
rufi-rufi
v., *engordar; ser pomposo. N.S. V.B.
rugula
1.v.tr., *estabelecer regras; conter dentro de certos limites, controlar. - si bu
padi fidjus tciu, bu ka na pudi kiria elis tudu, el ku manda djintis ta rugula padi
manga di fidjus (N.M.) -. (REGULAR). N.F. proparoxítona, regula.
2.v.intr., *controlar-se; guiar-se. - Su ten saku di feru, fasi ke ku bu misti, ma
rugula (J.D.) -. (REGULAR-SE).
ruguladu 1
part., *feito com regras; controlado. - Anta bibida pudi ruguladu? (L.S.) -.
(REGULADO).
ruguladu 2
n., *domínio de um régulo ou chefe tradicional guineense. (REGULADO). N.S.
V.B.
ruguladur
n., (REGULADOR). N.S. V.B.
rugulamentu
n., *estatuto; disposição oficial. - sugundu no regulamentu (R95) -.
(REGULAMENTO). N.F. regulamentu.
rui
v., *falar mal; caluniar; criticar; intrigar. - Bu sinta na bagabaga, bu na rui tcon
(J.S.) -. (ROER). N.F. roi. N.S. rui é hipónimo de ROER, que significa também
cortar com os dentes, cujo equivalente é nheme.
ruidu 1
part., *murmurado. - Regulu Kuta ruidu (R.S.) -. (ROÍDO). N.F. paroxítona.
ruidu 2
n., *rumor. - Ora ku bu sta la, ninguin ka na tursi, pa sinti ruidu di elikopter ki na
bin (C.P.) -. (RUÍDO). N.F. paroxítona.
ruidur
n., *murmurador; caluniador; que atormenta. - E djintis ruiduris e tciu
kechasinhu (N.T.) -. (ROEDOR). N.M. pl. ruiduris.
rukudji
1.v.tr., *guardar; juntar; fazer a colheita de. - Dipus i ta bin rukudji si arus na
bemba (N.T.) -. (RECOLHER). N.F. rikudji.
2.v.tr., *dar hospitalidade a. - Jason rukudji elis na si kaza (N.T.) -.
3.v.intr., *voltar para casa; abrigar-se. - Kobra, si na furanta kabesa, ka bu
turmental pabia i ta rukudji mas i ba sugundi (R98) -.
rukupera

617
v., *voltar a possuir alguma coisa que se perdeu; recobrar. - ora ku bu kema, bu
dibi di bibi tciu pa pudi rukupera kil ku bu pirdi (Igr.I.) -. (RECUPERAR). N.F.
neol.
rukursu
n., - rukursu di arma (R98) -. (RECURSO). N.F. vd. rekursu.
ruma
1.v.tr., *pôr em ordem. - Omis ta bai ruma kasa djuntu ku si mindjeris (F.M.) -.
(ARRUMAR). N.S. ruma kargu.
2.v.tr., *amontoar. - Kadakin ruma si mbokadu di lichu (R98) -.
3.v.tr., *pôr-se de acordo; combinar; justar. - i kontakta kamion pa luga, e ruma
pres (R95) -. N.S. ruma pres; ruma palabra.
4.v.intr., *reunir-se. - Djintis tudu ruma pa djubi kuru di kil limaria (A.P.) -. N.S.
ruma é hiperónimo de ARRUMAR e de REUNIR.
ruma kargu
coloc., *preparar a bagagem. - n’ ka pudi mas sufri, ami n’ na ruma kargu
(Tc96) -. (ARRUMAR A CARGA).
ruma palabra
coloc., *combinar; fazer um acordo. (deriv. ARRUMAR A PALAVRA). N.S. V.M.
ruma pres
coloc., *combinar ou justar o preço. - i kontakta kamion pa luga, e ruma pres
(R95) -. (deriv. ARRUMAR O PREÇO).
rumadu
1.part., *posto em ordem; amontoado. - i odja kau tudu farfaridu, lama ku po
tudu rumadu (A.P.) -. (ARRUMADO).
2.part., *combinado; arranjado. - bu na rumadu kasamenti pa utru sumana
(T.M.) -.
rumason
n., *limpeza; ordem. (ARRUMAÇÃO). N.S. V.B.
rumba
n., *dança de origem africana, característica da ilha de Cuba; baile. - Rumba
kunsa, serveja na kai, i na lanta, gosi kabesa di purku toma sal ku mininus
(Cecomes) -. (RUMBA). N.F. neol.
rumbu
1.n., *buraco; abertura. (ROMBO).
2.n., *pedaço de pano; remendo; emenda. - Ninguin ka ta bota rumbu di
fasenda nobu na bistidu bedju (N.T.) -.
3.n., *losango; figura geométrica com dois ângulos agudos e dois obtusos.
rumpi
1.v.tr., *separar em pedaços; rasgar; abrir a força. - n’ rumpi un barera n’ pasa,
n’ bai pa lundju (J.D.) -. (ROMPER).
2.v.intr., *rasgar-se. - Kalson si rumpi, rabada ka ta sinti, dunu ta sinti (L.A.) -.
(ROMPER-SE). N.S. rumpi utiliza-se falando de materiais não rijos, como um
tecido, e kebra utiliza-se falando de materiais rijos, como um vidro.
rumpidu
part., *rasgado; fendido; roto. - Guardas odjaba un son rumpidu bariga (A.P.) -.
(ROMPIDO).
rumu
n., *caminho; direcção. - Bu bida, bu pirdi rumu (J.B.) -. (RUMO). N.F. neol.
rungudju
1.adj., * diz-se de animal mal castrado; estéril. (RONCOLHO). N.S. V.B.

618
2.adj., *que tem um só testículo.
runhesa
n., *avareza; mesquinhez; acção má; velhacaria; ruindade. - e intci tambi di
nveja, ku matansa, ku guera, ku nganu, ku runhesa (N.T.) -. (deriv. RUIM).
runhu
adj., *diz-se de uma pessoa avarenta ou má. (deriv. RUIM). N.S. V.A.
runhusi
v.caus., *tornar-se avarento. (deriv. RUIM). N.F. proparoxítona. N.S. V.A.
runi
1.v.tr., *juntar, congregar; ter. - un kazal dibi di runi tudu es rikizitus pa pudi
sedu un familia san (IN96) -. (REUNIR). N.F. riuni.
2.v.intr., *ter uma sessão; agregar-se; agrupar-se. - e bin runi ku delegason di
Junta Militar (R98) -.
runidu
part., *junto; agrupado. (REUNIDO). N.S. V.B.
runion
n., *agrupamento de pessoas; assembleia; congresso. - Pa konta fasi runion,
pa splika povu kuma ke dibi di limpa se tabanka (C.P.) -. (REUNIÃO).
rural
adj., *relativo ao campo ou à vida agrícola. - dizinvolvimentu rural (IN96) -.
(RURAL). N.F. neol.
rus
adv., *advérbio que exprime a posição do corpo de ventre para baixo. N.F. vd.
kai rus. N.S. V.A.
ruspundi
v., *dar uma resposta; replicar. - logu regulu ruspundi kuma i na dal si fidju pa i
kasa (A.P.) -. (RESPONDER). N.F. rispundi. N.S. ruspundi mal.
ruspundi mal
coloc., *replicar com maus modos; respingar; protestar. - Konsidja katibus: ka e
ba ta ruspundi mal (N.T.) -. (RESPONDER MAL).
Rusu
1.adj., *relativo à Rússia. - forsa armada rusu (R95) -. (RUSSO).
2.n., *habitante da Rússia; língua russa. - Profesor na papia na Rusu (C.P.) -.
rusumi
v., *abreviar; condensar; sintetizar. - Lei di amor, el ki ta rusumi tudu leis
(L.Cat.) -. (RESUMIR).
rusumu
n., *sumário; compêndio. - Kal ki rusumu di tudu e mandamentu? (L.S.) -.
(RESUMO).
ruti
v., *procurar em quantidade. - produtus bedjus e ta bindidu pa un pres mas
baratu: importadoris ta bai ruti elis e tisi pa Guine (P.dosS.) -. N.S. ruti moku.
ruti moku
coloc., *estar bêbado ou bêbedo. N.S. V.P., sin. kume moku.
ruti-ruti
v., *ser cozido a mais e ficar despedaçado. - pis ruti-ruti -. (deriv. ROTO). N.S.
V.A.
rutunda
n., *praça de forma circular. - largu di rutunda di Karakol (R97) -. (ROTUNDA).
ruzultadu

619
1.n., *consequência; efeito; produto. - i ruzultadu di un bon koperason
multilateral ki ten entri no Guvernu ku FUNUAP (R95) -. (RESULTADO). N.F.
rizultadu.
2.n., *em matemática, conclusão de uma operação matemática.

620
S, s
*Vigésima segunda letra ou grafema do alfabeto que representa o fonema
[fricativa surda alveolar]. (S). N.S. Na grafia do Português o fonema /s/ é
representado também por outras duas letras (C) e (Ç).
sa [-sa]
suf.caus., - sekusa -. N.F. vd. si 4 [-si].
Saara
n., *grande deserto da região norte da África. - influensia di dizertu di Saara
sobri no tera (IN96) -. (SARA). N.F. paroxítona.
sabadu
n., *o sétimo dia da semana. - n’ sai di Bubaki dia sabadu, un di Maiu (N.M.) -.
(SÁBADO). N.F. proparoxítona.
sabaku
n., *a parte do corpo por baixo da articulação do braço com o ombro; axila. - i
tira saku bas di sabaku i pindral na pe di tcoka (F.M.) -. (SOVACO).
sabataba
n., *espécie de tabaco cultivado na Guiné-Bissau. N.F. oxítona. N.S. V.A.; n.v.
“Solanum tabaco”; sin. tabaku.
sabi 1
v., *ter gosto; agradável. - no ta fasi kil ku sabil na si udju (N.T.) -. (deriv.
SABER).
sabi 2
1.adj., *bom; fácil; saboroso. - i bandona tudu es vida sabi li (C.P.) -. (deriv.
SABER). N.S. bianda sabi; brinka sabi; fala sabi; pasa sabi; sabi fasi; sabi
kumpu; sabi djubi, tcera sabi; toka sabi; ant. kasabi.
2.adv., *de modo gostoso; de modo agradável. - Pa no vivi, pa no kumpu
familia, pa no brinka sabi na no tera (G.F.) -.
sabi djubi
coloc., *ser bonito ou agradável de ver. - Si no djustaba, mundu ka na sabi djubi
(J.S.) -. (deriv. SABER).
sabi fasi
coloc., *ser fácil de realizar; ser fácil. (deriv. SABER). N.S. V.B.
sabi kumpu
coloc., *diz-se de algo fácil de consertar ou de uma acção fácil de fazer. (deriv.
SABER). N.S. V.B.
sabidu
1.part., *uma coisa que é conhecida por todos. (SABIDO).
2.n., *sapiente; perito. - Es mundu di sabidu (G.F.) -. (SABIDO).
sabiduria
n., *conjunto de conhecimentos; conhecimento do que é verdadeiro; saber. -
Igreja ta toma na se us, na se tradison, na se sabiduria, na se siensia, na se
arti, na se kultura, tudu kil ke pudi sirbi pa ngaba Deus (L.Cat.) -.
(SABEDORIA). N.F. paroxítona, neol.
sabiu
adj., *que tem sabedoria; erudito. - mindjer forti ku sabiu (L.Cat.) -. (SÁBIO).
N.F. proparoxítona, neol.
sabodja
v., *sujar; emporcalhar o nome de alguém ou uma situação. - Alin li n’ na

621
karmusa, n’ na sabodja kurpu, kurpu ku n’ medi pa tempu gasta! (T.D.) -. (deriv.
SABUJAR). N.S. SABUJAR significa adular com baixeza.
sabola
n., *planta hortense, bulbosa, da família das Liliáceas, muito utilizada na
cozinha guineense. - si bu misti pui sabola, bu ta pul, si bu ka misti, ka bu pui
(R95) -. (CEBOLA). N.F. sebola. N.S. n.v. “Allium cepa”.
sabolinha
n.dim., *cebola pequena de conserva. (CEBOLINHA). N.S. V.B.
sabon
n., *detergente com que se lavam utensílios, roupas e outras coisas. - Bu tene
pasta di dinti ku sabon? (C.V.) -. (SABÃO). N.S. kusnha sabon.
sabonete
N., *sabão fino e perfumado. (SABONETE). N.S. V.B.
sabotajen
n., *acto de danificar clandestinamente um negócio, um instrumento de
trabalho, um acontecimento. - sabotajen ikonomiku ki inimigu na buska pa
paranta no luta (R77) -. (SABOTAGEM). N.F. paroxítona, neol.
saboteru
n., *pessoa que prejudica voluntariamente uma acção. (deriv. SABOTAR). N.S.
V.M.
sabotia
v., *praticar sabotagem em; destruir; danificar. - I ten manga di kamaradas ke
sai fora, sai fora di linha, i ten kilis ke sabotia (C.P.) -. (SABOTAR). N.F.
paroxítona, neol.
sabsin
v.caus., *fazer alguém responsável da sua acção imprudente; lembrar a alguém
as consequências de um malfeito. - Bo na funguli torok, sabsin ku pubis (N.Me.)
-. (deriv. SABER).
sabura
n., *sensação agradável; prazer; gosto. - te gosi nin koldadi sabura n’ ka purba,
anta so pa n’ diskansa (A.S.) -. (SABOR).
sadiku
adj., *pessoa que tem prazer em ver e fazer sofrer. (SÁDICO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
sadju
n., *semente de manga usada à maneira de guizo ou chocalho. - E ta mara
sadju, ki di kuku di mangu, na tudu dus pes dedi tcabi di pe te na djudju (N.M.) -
.
safa
1.v.tr., *tratar, diligenciar. - Ora ke na leban, bo safan nha mortadja (H.M.) -.
(SAFAR). N.S. safa mistida.
2.v.intr., *libertar-se; sair de uma situação difícil. - Alguin diskisi si barkafon,
gosi no safa; tiu, bin no kume (A.P.) -. (SAFAR-SE).
safa mistida
coloc., *tratar e resolver os próprios assuntos; satisfazer uma necessidade ou
desejo. - i ta leba merkaduria pa si kasa pa bai safa si mistida (P.dosS.) -.
(deriv. SAFAR).
safadu
part., *escapado; desavergonhado; sem vergonha. (SAFADO). N.S. V.B.
safoka

622
v.intr., *sofrer asfixia ou falta de ar nos pulmões, pelo mau cheiro ou por outra
causa. (SUFOCAR). N.S. V.M.
safron
n., *planta da família das Iridáceas cujas flores contêm uma substância
utilizada na culinária. (AÇAFRÃO). N.S. V.B., n.v. “Crocus sativus”.
sagra
v.tr., *dedicar a Deus; consagrar. (SAGRAR). N.S. V.B.
sagradu
part., *que se refere à divindade ou ao seu culto; consagrado; que não se pode
tocar. - Mata ka bon pabia bida i sagradu (L.S.) -. (SAGRADO). N.F. neol.
saguia
v., *praguejar; causar mal a alguém por meio de feitiçaria. - E saguian ku es
duensa -. N.F. paroxítona. N.S. V.A., sin. da praga.
sai
1.v., *passar para o exterior de; partir. - n’ kunsa sai di ospital (P.dosS.) -.
(SAIR). N.S. guera sai; sai di tera; sai fep; sai fut.
2.v., *irromper. - i sai un omi ku arma na mon (N.M.) -.
3.v., *escapar. - i sai salbu (C.P.) -.
4.v., *derivar; resultar. - pabia kadju gos la ki dinheru ta sai (R95) -.
sai di tera
coloc., *emigrar; exilar-se. - Abron otca i sai di si tera i ka sibiba nunde ki na bai
(N.T.) -. (deriv. SAIR DA TERRA). N.S. sin. migra.
sai fep
coloc., *sair completamente. (deriv. SAIR). N.S. V.A.
sai fut
coloc., *passar para fora com velocidade. - Onsa i panta i larga mbruta di bosta
i sai fut, i madja mbuka kontra porta (A.P.) -. (deriv. SAIR).
saia
n., *roupa de mulher, apertada na cintura e pendente para baixo. - Si festa ten,
badjudas ta mara saia bonitu ku se konta na rabada, fiu na garganti, blusa nobu
(N.M.) -. (SAIA).
saia-blusa
n., *pássaro cardeal. - Bu leban, n’ misti odjau saia-blusa (R.S.) -. (deriv. SAIA-
BLUSA). N.S. n.v. “Euplectes hordeacea”.
saida
n., *lugar por onde se sai; partida; meio de sair; porta. - Asin no na entra nun
abismu sin saida (R98) -. (SAÍDA). N.F. paroxítona. N.S. saida di sol.
saida di sol
n., *um dos quatro pontos cardeais, aquele onde o sol nasce; levante. - utru
omis ku ta studaba strela e bin di ladu di saida di sol (N.T.) -. (deriv. SAÍDA DO
SOL). N.M. lexia complexa. N.S. sin. lesti; sin. mansida di sol.
saidu
1.part., *ausente. (SAÍDO).
2.adj., extrovertido; diz-se de alguém que se está a tornar mais aberto. N.S.
V.A.
saka
v.tr., *tirar à força; furtar; roubar. - N’ kapli dja di boka di nha mindjer ku es cfa,
n’ na sakal un komple (M.M.) -. (SACAR).
saka-rodja
n., *abre-garrafas. (SACA-ROLHAS). N.M. lexia composta. N.S. V.B.

623
sakadur
part., (SACADOR). N.S. V.B.
Sakala
n., *nome do espírito do fanado do povo Beafada. - Sakala djumunanu
kemansa di lala, iagu sibibu iangasanu na belamar (J.B.) -. N.F. Beafada
“sákala”; proparoxítona.
sakalata
n., - Disal pa i fasi ke ki misti, i fasi sakalata (J.D.) -. N.F. vd. saklata.
sakalatadu
part., - badju sakalatadu ku bu ka ta panha pe (IN96) -. N.F. vd. saklatadu.
saki-saki
v., *agitar-se espasmodicamente ou com contracções involuntárias. - Onsa kai i
saki-saki la tok i muri (A.P.) -. (deriv. SACUDIR). N.M. redobro.
saklata 1
1.v., *criar confusão; dizer palavras sem valor. - Pubis na saklata, baloberu ka
na bin ten (R.N.) -.
2.v.prep. saklata ku, *desentender-se; zangar-se.
saklata 2
n., *confusão; coisa sem valor. - Manga di alunus ku skolas bonitu e largal e
miti na saklata (J.D.) -. N.F. sakalata.
saklatadu
1.part., *sem sentido; sem valor; sem ordem; mal feito. - djintis di Pidi e kunsa
fasi kil se prizon saklatadu di elementus di faktu ke ta pertensiba PAIGC (C.P.) -
. N.F. sakalatadu.
2.adj., *diz-se de pessoa que cria confusão.
saklatadur
n., *falador de coisas sem sentido. N.S. V.A.
saklateru
adj., *que cria confusão. - Mininu bulidur ku ka ta obi di si garandis, mininu
saklateru, ala kansera na bin (J.D.) -.
sakramentu
n., *na religião cristã, os ritos religiosos que são sinais da graça de Deus doada
aos crentes. - I na sakramentu di Batismu ku Eukaristia ki tudu kristons ta
rikunhisi es presensa di Jesus na mundu (L.S.) -. (SACRAMENTO).
sakrariu
n., *na religião cristã, tabernáculo onde se conservam as partículas
consagradas. - prumeru kusa ki na fasi i na finka djudju dianti di sakrariu, nunde
ki Kurpu di Kristu sta nel (N.M.) -. (SACRÁRIO). N.F. proparoxítona, neol.
sakrifika
1.v.tr., *oferecer em sacrifício. - na ki dia e sakrifika manga di limarias (Igr.I.) -.
(SACRIFICAR). N.F. neol.
2.v.intr., *dedicar-se a alguém. - Bideras di Bubaki ta sakrifika tciu pa pudi otca
se kusas di bindi (N.M.) -. (SACRIFICAR-SE).
sakrifikadu
part., *oferecido em sacrifício; dedicado. - suma oferta ku sakrifikadu (N.T.) -.
(SACRIFICADO). N.F. neol.
sakrifis
n., - bariga kotcotcidu sin pon, ospri di tudu dia manga di sakrifis (R.N.) -.
(SACRIFÍCIO). N.F. oxítona, vd. sakrifisiu.
sakrifisiu

624
1.n., *oferta a uma divindade para implorar auxílio; oblação. - Na ki dia e fasi
idulu na forma di bakasinhu e tisi sakrifisiu par el (N.T.) -. (SACRIFÍCIO). N.F.
proparoxítona, neol., sakrifis.
2.n., *privações; sofrimento. - Es luta i un luta duru, sagradu i di sakrifisiu (C.P.)
-.
sakristia
n., *anexo de Igreja onde são guardados os utensílios de culto. (SACRISTIA).
N.S. V.A.
sakriston
n., *ajudante de sacerdote que prepara a igreja e a sacristia. (SACRISTÃO).
N.S. V.A.
saku
n., *espécie de bolsa de pano, de couro ou de outro material para armazenar
géneros ou outros produtos. - I finka saku na metadi di kaminhu (L.S.) -.
(SACO). N.S. saku di obu; saku di plastiku.
saku di obu
n., *escroto. (deriv. SACO DE OVOS). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
saku di plastiku
n., *receptáculo em plástico para guardar coisas. - Batata ke firbintidu dibi di
kubridu i mitidu dentru di un saku di plastiku pa e bindidu djintis (R97) -. (SACO
DE PLÁSTICO). N.M. lexia complexa. N.S. sin. oliadu.
sakudi
1.v.tr., *agitar; livrar-se de. - bo sakudi puera di bo pe (N.T.) -. (SACUDIR). N.F.
proparoxítona.
2.v.intr., *agitar-se em movimento convulsivo. - pape sakudi un bias i muri (L.S.)
-.
sakur
1.n., *auxílio; protecção. - La fundu na koba di mortu n’ tcomau pa sakur, bu obi
nha fala (Igr.I.) -. (SOCORRO).
2.interj., *interjeição que designa [pedido de auxílio]. - Sakur, sakur!, pumba
sakuran (L.S.) -.
sakura
v., *prestar auxílio a; defender. - Palabra salba i signifika: sakura, kaplinti,
liberta di un kasabi o di un mufunesa (L.S.) -. (SOCORRER).
sakuradu
part., *socorrido. (SEGURADO). N.S. V.B.
sakuradur
n., *alguém que presta socorro. (SEGURADOR). N.S. V.B.
sakusinhu
n.dim., *saco pequeno. - E dibi di para pa e randja es sakusinhus e
oliadusinhus, e ba ta pui siti-burmedju e na bindi (R97) -. (SAQUINHO).
sal
n., *composto cristalino de sódio que se encontra diluído na água do mar;
cloreto de sódio. - Sal ka ta pudu na iagu si bu ka sta prontu pa kusinha (L.A.) -.
(SAL). N.S. pui sal.
sala
n., *compartimento principal de um edifício ou apartamento onde geralmente se
recebem visitas ou onde decorrem as refeições; cada uma das divisões de um
edifício público, destinadas a funções determinadas. - Bu kumbidadu sala bu
entra kuartu (L.A.) -. (SALA). N.S. sala di aula.

625
sala di aula
n., *lugar onde a lição, unidade de trabalho escolar, é dada; aula. - skolarizason
dibi di aumenta gradualmenti salas di aula (MR98) -. (deriv. SALA DE AULA).
N.M. lexia composta. N.S. sin. sala.
salada
n., *legumes crus, temperados com sal, azeite e vinagre ou limão. - e ba ta
purpara se salada (R95) -. (SALADA).
saladera
n., *terrina. (SALADEIRA). N.S. V.B.
salale
n., *térmite. (SALALÉ). N.F. Guin., oxítona. N.S. V.B.
salariu
n., *remuneração por um serviço prestado. - salariu el ke ta risolvi tudu
problema di pais (IN96) -. (SALÁRIO). N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin.
vensimentu.
salba
1.v.tr., *tirar de perigo; pôr a salvo. - Bo bai ba salba bo patron (L.S.) -.
(SALVAR). N.F. salva.
2.v.intr., *pôr-se a salvo de algum perigo; obter a salvação eterna. - Povu pudi
salba son si pui na pratika konsidju ki Deus ta dal na Biblia (L.S.) -. (SALVAR-
SE).
salbadu
part., *libertado. (SALVADO). N.S. V.B.
salbadur
1.n., *libertador; redentor. (SALVADOR).
2.n., *nome dado a Jesus Cristo. - Jesus Kristu no Salbadur (L.Cat.) -.
salbas
adj., *silvestre; bárbaro. - Elis tudu e ieraba limarias salbas (A.P.) -.
(SELVAGEM). N.F. oxítona, selvajen.
salbasaria
n., *grosseria. - Salbasaria nunka ka djamudu (R.N.) -. (SELVAJARIA).
salbason
1.n., *salvamento; libertação de uma nação. - Toka-toka i salbason pa manga di
moraduris di Bisau (P.dosS.) -. (SALVAÇÃO).
2.n., *redenção; libertação do pecado. - Anunsiu di bon noba di Salbason (L.S.)
-.
salbu
1.adj., *que não sofreu dano; fora de perigo. (SALVO).
2.adj., *que obteve a bem-aventurança eterna. - i na leban salbu pa si renu na
seu (N.T.) -.
saldu
n., *resto. (SALDO). N.S. V.B.
salera
n., *vaso para conservar a água. - Muru kuma i misti iagu, ma i ka kil ku ta
kubril ku salera (L.A.) -. (CHALEIRA).
salga
1.v., *impregnar de sal; pôr em salmoira. - Ka no kume karni un bias son, no ta
salga utru, no rakada (P.B.) -. (SALGAR).
2.v., *temperar com sal. - Si sal pirdi si gustu, ke ku ta pul mas pa i salga?
(N.T.) -.

626
3.v., *esperar por melhor ocasião. - Aonti n’ salgau -. N.F. fig. N.S. V.A., sin.
pera.
salgadera
n., *lugar ou vasilha onde se salga. (SALGADEIRA). N.S. V.B.
salgadu
part., *impregnado de sal. - Kombe kuma i medi iagu salgadu, ma la ki ta vivi
nel (L.A.) -. (SALGADO).
salgason
n., *salga; salgadura. (SALGAÇÃO). N.S. V.B.
salina
n., *mina de sal; lugar perto do mar. (SALINA). N.S. V.B.
salineru
n., *fabricante de sal. (SALINEIRO). N.S. V.B.
salmelmel
n., *espécie de lagartixa, de cor vermelha na barriga e castanha nas costas.
N.S. V.A.
salmon
n., *peixe da família dos Salmonídeos que vive nas águas do Atlântico, subindo
os rios para desovar. (SALMÃO). N.S. V.B., n.v. “Salmo solar”.
salmora
n., *água saturada de sal para conservar alimentos. (SALMOIRA;
SALMOURA). N.S. V.B.
salmu
n., *cada um dos cânticos da Bíblia; hino de louvor a Deus. - libru di Salmu i ka
kumpudu son di un bias, i konjuntu di 150 Salmus djuntadu na un libru pa pudi
sirbi di orason (L.S.) -. (SALMO).
salon
n., *sala grande que se destina a bailes, concertos e outros acontecimentos. - e
kuri ku elis pa salon di tiatru (N.T.) -. (SALÃO). N.S. sin. kau di badju.
salpikadu
part., *que tem pequenas manchas. (SALPICADO). N.S. V.B.
salta
1.v.intr., *dar saltos. - Salton salta, i kapli na korda i miti dentru di koba (T.M.) -.
(SALTAR).
2.v., *omitir. - Punduntun ki salta klas (F.S.) -.
saltadu
part., *omitido. (SALTADO). N.S. V.B.
saltanda
v.caus., *fazer saltar ou descer. (deriv. SALTAR). N.S. V.A.
salton
n., *peixe da família dos Gobiídeos, frequente no tarrafe, com o corpo pequeno
e alongado, a cauda bem desenvolvida e os olhos salientes e muito separados;
saltão-da-vasa. - E ku manda salton ku tataruga e ka ta kume tceben (T.M.) -.
(SALTÃO). N.S. n.v. “Periophtalmus papilio”.
saltu
n., *acto de saltar; pulo. - i odja un onsa dianti del ku kunsa na riba pa tras pa
pudi purpara un saltu riba del (M.K.) -. (SALTO).
salus
1.n., *ruído provocado pela contracção espasmódica do diafragma. - N’ ta kura
salus, n’ ta kura manga di kusas ki n’ ka pudi propi isplika tudu (IN99) -.

627
(SOLUÇO). N.F. oxítona, salusu.
2.n., *choro. (SOLUÇO).
salusa
1.v., *ter soluços. (SOLUÇAR). N.F. proparoxítona.
2.v., *chorar. - Na turbuserus bonitus n’ ta salusa ku bu iagu-tceru (F.S.) -.
(SOLUÇAR).
salusu
n., - N’ ta kura es kusa, kuma ki ta tcomadu propi, salusu (IN99) -. (SOLUÇO).
N.F. vd. salus.
salva
v., - e salva di asidenti (R95) -. (SALVAR). N.F. neol., vd. salba.
Samaritanu
n., *habitante da Samaria, uma das regiões da Palestina; pessoa caritativa. -
Samaritanu di bon korson (N.T.) -. (SAMARITANO).
samba
n., *dança popular brasileira. - No ka parvu nau, samba i ka di nos, son gumbe
(I.eI.) -. (SAMBA).
sambasuga
n., *verme da família dos Anelídeos, sugador de sangue, com uma ventosa em
cada extremidade e a boca dentro da ventosa anterior. - Sambasuga i tene dus
boka, ma nunka i ka ta murdi si kabesa (L.A.) -. (SANGUESSUGA). N.S. n.v.
“Hirudo”.
sambaturme
n., *vento forte. - n’ misti ntindi e forsa ku na faltan sin, forsa di firmanta firkidja
ke na tadjanu di sambaturme (O.S.) -.
san 1
adj., *que está bom de saúde. - El i pidi iran kusa bon, i pidi pa anos tudu no
san ku mininus, pa arus tciu na lugar (F.M.) -. (SÃO). N.S. bida san.
San 2
adj., *abreviação de santo. - Ivanjeliu di San Lukas (R98) -. (SÃO). N.F. vd.
santu.
sana
1.v., *saudar, fazendo o gesto com a mão. - N’ rapara un son ki na sananu ku
iagu na udju (A.B.) -. (ACENAR). N.S. sana mon.
2.v., *fazer gestos com a mão para chamar a atenção. - E sana se kumpanheris
ku staba na utru barku pa bin djuda elis (N.T.) -.
sana mon
coloc., *chamar a atenção com um gesto da mão ou das mãos. - I sana elis
mon pa e kala (N.T.) -. (deriv. ACENAR COM A MÃO).
sandalia
n., *espécie de sapato com correias que ligam a sola ao pé. - n’ ka mersi
dismantca korda di si sandalia (N.T.) -. (SANDÁLIA). N.F. proparoxítona, neol.
sandis
n., *fatias de pão entre as quais se põe carne, queijo ou outros alimentos;
sanduíche. - Bindiduris di sandis, no djuda n’utru, pabia saudi i rikesa mas
garandi ku un alguin pudi tene (R95) -. (SANDES). N.F. paroxítona.
sangra 1
v.intr., *perder sangue; gotejar; sofrer. - korson patriotiku na sangra (F.S.) -.
(SANGRAR). N.S. sangra é o equivalente de SANGRAR, v.intr., e sangranta é
o equivalente de SANGRAR, v.tr.

628
sangra 2
n., *espécie de gaiola feita de fibras de palmeira, utilizada para transporte de
galinhas ou outros pequenos animais de criação; gaiola. - i tira pinton na
sangra (F.M.) -. (SANGRA).
sangranta
v.caus., *tirar sangue. - tcaga na sangranta -. (deriv. SANGRAR). N.S. V.A.;
sangranta é o equivalente de SANGRAR, v.tr., e sangra é o equivalente de
SANGRAR, v.intr.
sanguenta
v., *manchar-se de sangue; perder sangue. (ENSANGUENTAR). N.F.
pronúncia sangw’enta. N.S. V.A.
sanguentadu
n., *que se manchou de sangue; que perde sangue. (ENSANGUENTADO).
N.F. pronúncia sangwent’adu. N.S. V.M.
sangui
1.n., *líquido vermelho que faz a circulação de matéria nutritiva e oxigénio a
todos os tecidos do corpo. - No ka disidja mas pa sangui darma ne tera li (R98)
-. (SANGUE).
2.n., *vida; raça.
sanha 1
v.intr., *inchar; intumescer; irritar-se; ser cheio de orgulho. - Kuma ku bu pudi
sibi si bu fidju tene bitcus na bariga? Si bariga ta sanha, kurpu ta magru (Igr.I.) -
. (ASSANHAR). N.S. sanha é o equivalente de ASSANHAR, v.intr., e sanhanta
é o equivalente de ASSANHAR, v.tr.; bias sanha.
sanha 2
n., *raiva; rancor; ardor. (SANHA). N.F. neol. N.S. V.B.
sanhadu
part., *irritado; cheio de orgulho; avolumado. - Asin n’ ta kunsi kilis ku sta
sanhadu (N.T.) -. (ASSANHADO).
sanhanta
v.caus., *avolumar; tornar maior; enfurecer; excitar a sanha de. - ka bu
sanhanta bu n’unhas, si bu ranhan bu korson na sangra (H.M.) -. (deriv.
ASSANHAR). N.S. sanhanta é o equivalente de ASSANHAR, v.tr., e sanha é o
equivalente de ASSANHAR, v.intr.
sania
v., *curar; corrigir. - i na tenta sania situason tudu (R98) -. (SANEAR). N.F.
proparoxítona, neol. N.S. sin. sara.
saninhu
n., *pequeno mamífero roedor, da família dos Ciurídeos, de cauda longa;
esquilo. - N’ ka ta kumpra saninhu na koba (L.A.) -. (SANINHO). N.F. Guin. N.S.
n.v. “Heliosciurus rufobrachium caurinus”; “Heliosciurus gambianus
gambianus”.
sanitariu
adj., *relativo à saúde. - brigada sanitariu (C.P.) -. (SANITÁRIO). N.F.
proparoxítona.
santa 1
1.v., *sentar; fixar; preparar. (ASSENTAR). N.S. santa kuarti.
2.v., *aplicar com força; pespegar. - i riba ku tras i santa Lubu mbruta di
santantumba di mbuka (A.P.) -.
3.v., *registar; anotar. N.S. santa prasa.

629
santa 2
adj.f., - Santa Igreja di Deus (L.Cat.) -. (SANTA). N.F. vd. santu.
santa kabelu
coloc., *dar forma ao cabelo com as mãos. (deriv. ASSENTAR O CABELO).
N.S. V.M.
santa kuarti
coloc., * aplanar; nivelar; revestir um piso com lama. - i iurni lama i pui na
kuartis i kunsa santa kuarti (A.P.) -. (deriv. ASSENTAR O QUARTO).
santa prasa
coloc., *alistar-se no exército. (ASSENTAR PRAÇA). N.S. V.B.
santadu
adv., *devagar e com calma. - Dobra kundok no oriki, santadu kumpanha Nhu
tcuba (R.N.) -. (ASSENTADO). N.S. fasi santadu.
santa-krus
n., *crucifixo. (deriv. SANTA CRUZ). N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin.
santu-kristu.
santamaria di
loc.adv., *locução adverbial com a função de acrescentar ao nome o grau
superlativo; enorme; muito grande. - Lebri pega nun santamaria di faka i mata
baka i folal, i na kume kada dia un padas (P.B.) -. (deriv. SANTA MARIA DE).
N.S. Expressão que vem das ladainhas que começam pela invocação Santa
Maria que, com o tempo, significaria toda a ladainha, tudo quanto seja
interminável (P.Bull); sin. bruta di; sin. santantumba di.
santani
v.tr., *ferver com pouca água o peixe ou a carne para prolongar a sua
conservação. N.F. oxítona. N.S. V.A., sin. tesa.
santantumba di
loc.adv., *locução adverbial com a função de acrescentar ao nome o grau
superlativo; muito grande; enorme. - Lubu mansi i bai montia i otca mbruta di
santantumba di Onsa (A.P.) -. N.S. sin. bruta di; sin. santamaria di.
santa-tubabu
n., *cristão de Geba, de Bafatá e de Farim; branco. N.F. arc., Mandinga
tùbaabu. N.M. lexia composta. N.S. V.B.
santcu
n., *termo genérico do grupo de alguns mamíferos da ordem dos Primatas. -
Storia di Santcu ku Kamalion (A.P.) -. N.F. Françês “singe” que designa o
macaco. N.S. santcu di tarafe; santcu-bidjogo; santcu-fidalgu; santcu-fula;
santcu-pretu; sin. makaku.
santcu di tarafe
n., *macaco que vive sobretudo na zona marginal de estuários e rios sujeitos às
marés, onde cresce o pau-tarrafe; macaco de tarrafe. N.M. lexia complexa.
N.S. V.A.; n.v. “Cercophitecus aethiops sabaeus”; sin. santcu-pretu.
santcu-bidjogo
n., *variedade de macaco que vive nalgumas ilhas do Arquipélago de Bijagós e
que tem nariz branco, costa verde, peito branco e rabo preto; macaco Bijagó.
N.M. lexia complexa. N.S. V.A.; n.v. “Cercophitecus nictitans”.
santcu-fidalgu
n., *variedade de macaco chamado macaco fidalgo. N.M. lexia composta. N.S.
V.B.; n.v. “Colobus polykomos polykomos”.
santcu-fula

630
n., *espécie de macaco chamado macaco fula ou macaco vermelho. N.M. lexia
composta. N.S. V.B.; n.v. “Erythrocebus patas patas”.
santcu-pretu
n., *espécie de macaco, chamado macaco preto. N.M. lexia composta. N.S.
V.M.; n.v. “Cercophitecus aethiops sabaeus”; sin. santcu di tarafe.
santidadi
n., *qualidade ou estado do que é santo; virtude. - no vida na mundu i sedu na
santidadi ku bardadi ku bin di Deus (N.T.) -. (SANTIDADE). N.F. neol.
santifikadur
n., *purificador; santificante. (SANTIFICADOR). N.S. V.B.
santifika
v., *tornar santo; canonizar. - Santifika dias di festa (L.S.) -. (SANTIFICAR).
N.F. neol.
santifikadu
part., *purificado; consagrado; canonizado. - Ma bo labadu, bo santifikadu, bo
otcadu djustu na nomi di Sinhor (N.T.) -. (SANTIFICADO). N.F. neol.
santifikason
n., *acção de tornar santo; canonização. - i manda Spiritu Santu pa i kompleta
tudu santifikason (L.Cat.) -. (SANTIFICAÇÃO). N.F. neol.
santinhu
n.dim., *pequena estátua ou imagem de santo. (SANTINHO). N.S. V.B.
santisimu
adj.superl., *grau superlativo de santo. - no na selebra e dia santisimu (L.Cat.) -
. (SANTISSIMO). N.F. neol.
Santome
n., *um dos países da lusofonia, que compreende duas ilhas, São Tomé e
Príncipe. - no ta fala no ermon di mandjuandadi di teras ku ta papia lingu
purtuguis ku sedu di Purtugal, di Angola, di Kabu-Verdi, Mosambiki, Santome,
inda ku di Brazil (R98) -. (SÃO-TOMÉ). N.F. oxítona.
santu
1.n., *indivíduo que morreu em estado de santidade. - Anta i pirmitidu di tene
imajens di santu, di bu antipasadus o di bu garandis pa lembra delis? (L.S.) -.
(SANTO). N.F. san 2.
2.adj., *sagrado; puro. - Deus i santu, i ka djagasi ku nada nin i ka pudi
djagasidu ku nin koldadi kusa ki ka para na kaminhu (L.S.) -. N.F. san 2.
santu-kristu
n., *crucifixo. (deriv. SANTO CRISTO). N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin.
santa-krus.
santuariu
n., *templo onde se venera uma imagem; lugar sagrado. - Asin ke n’ buskau na
santuariu, pa n’ ba odja Bu puder ku Bu gloria (L.Cat.) -. (SANTUÁRIO). N.F.
proparoxítona, neol.
sapa
1.v.tr., *partir material não rijo; cortar. - i toma faka i sapa kabesa di galinha
(F.M.) -. (deriv. SAPAR). N.S. neologia semântica de sapa, cujo equivalente
SAPAR significa trabalhar com a sapa ou pá e também minar; sapa kabesa.
2.v.intr., *partir-se; quebrar-se. - I misti tira kabasa, oredjas sapa (A.P.) -.
sapa kabesa
1.coloc., *cortar a cabeça. - Otca i kaba papia, i tcoma utru alguin pa i bin sapa
kabesa di galinha (F.M.) -. (deriv. SAPAR A CABEÇA).

631
2.coloc., *decapitar; degolar. - Guarda bai pa kalabus i sapa kabesa di Djon i
tisil na un pratu (N.T.) -. N.S. sin. dogola.
sapa-sapa
v., *cortar em pedacinhos; esquartejar. - i sta tudu ntupidu, amanha iagu ta vira
pa strada i ta sapa-sapanu strada (R95) -. (deriv. SAPAR). N.M. redobro.
sapadu
part., *cortado. - Si kurpu ta sapadu pa padas-padas (J.D.) -. (deriv. SAPADO).
N.S. neologia semântica.
sapadur
n., *cortador. (deriv. SAPADOR). N.S. V.B.; neologia semântica de sapadur,
cujo equivalente SAPADOR indica o soldado de artilharia preparado para
assaltar.
sapata
n., *sapato largo e raso. (SAPATA). N.S. V.B.
sapate
n., *erva comestível. - Anti di kurba i mbaransa ku maradura di sapate (E.D.) -.
N.F. oxítona.
sapateru
n., *pessoa que conserta ou fabrica calçado. (SAPATEIRO). N.S. V.B.
sapatia
v., *meter uma perna entre as pernas de alguém a fim de fazê-lo cair; executar
cambapé; dar uma patada. (deriv. SAPATEAR). N.F. paroxítona. N.S. V.A.
SAPATEAR significa dançar, batendo ritmicamente com os tacões dos sapatos.
sapatiada
n., *golpe com o qual o lutador faz cair o adversário, metendo uma perna entre
as dele; cambapé; rasteira. (deriv. SAPATEADA). - Abo, si n’ dau sapatiada, bu
na kai na Ntcude, pera! (M.M.) -. N.F. paroxítona. N.S. SAPATEADA significa
bater os pés no chão ou pateada.
sapatilia
n., *tipo de calçado leve, de lona ou outro material, utilizado nas corridas
desportivas. - e kalsa meia ku sapatu o sapatilia, i dipindi di ropa ki alguin bisti
(N.M.) -. (SAPATILHA). N.F. neol.
sapatu
n., *calçado que protege o pé. - i kalsa bon sapatu (IN96) -. (SAPATO). N.S.
korda di sapatu.
saporta 1
v., No saporta tudu pa ka no pui mpidimentu na Bon Noba di Kristu (N.T.) -.
(SUPORTAR). N.F. vd. suporta. N.S. sin. sufri.
saporta 2
v.intr., *dar-se conta; aperceber-se de repente. - Bodi bin saporta kuma sika
djubi djitu i na pirdi bida (A.P.) -. (deriv. SUPORTAR).
sapu
1.n., *batráquio da família dos Bufonídeos, semelhante a rã, muito útil à
agricultura. - Sapu ku Karanguis (T.M.) -. (SAPO). N.S. fasi sapu.
2.n., *batráquio anfíbio da família dos Ranídeos; rã.
sapusinhu
n.dim., *diminutivo de sapo. - Sapu tcoma Sapusinhu, i falal pa i sinta riba di
kabesa di Alma-biafada (P.B.) -. (SAPOZINHO).
sara 1
v., *curar; tornar são. - Kin ki sarau? (J.L.R.) -. (SARAR). N.S. sin. bida san.

632
sara 2
v., *fechar; diz-se da maneira de encostar a janela ou a porta para esta não
fechar completamente; entreabrir. - ma Nhu Antonio tan, kuma ki sara dentru
sin? I na ronka nan si kuru (C.V.) -. (CERRAR). N.S. P.arc. “sarrar”; sara
noiba.
sara noiba
coloc., *isolar a recém casada. - kabas di siti finka, kabas di kubamba finka,
noiba sara i sinta e na peran (A.B.) -. (deriv. ENCERRAR A NOIVA). N.S. P.arc.
“sarrar”; as Guineenses, senhoras de idade, isolavam a noiva por algum tempo
para lhe darem uma certa formação sobre a casamento (P.Bull).
saradu 1
part., *curado. - Bu panta bu rabatadu, bu fala bu ka saradu (L.A.) -.
(SARADO).
saradu 2
part., *fechado; encerrado. - i matu saradu (C.P.) -. (CERRADO). N.S. P.arc.
“sarrar”.
saraiva
n., *chuva de pedra; granizo. - Garandi tcuba di saraiva kai di seu riba di djinti
(N.T.) -. (SARAIVA). N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin. tcuba di pedra.
Sarakole
n., *termo comum para indicar os membros do povo Saracolé ou Soninké,
pertencente ao grupo linguístico Mande Tan ou do Norte, da subfamília Mande.
(SARACOLÉ). N.F. oxítona. N.S. V.A., sin. Soninke.
sarampa
n., - Ke ke tene e mininu ku sta sin? Sarampa (R.95) -. N.F. vd. sarampu.
sarampu
n., *febre contagiosa provocada por um vírus que tem por sintomas ou
aparecimento de pequenas pintas vermelhas na pele e ataca principalmente as
crianças. - Ora ki fasi novi mis i na ba varsina kontra sarampu (R95) -.
(SARAMPO). N.F. sarampa.
saranda 1
v.tr., *peneirar; joeirar. (CIRANDAR). N.S. V.B.
saranda 2
n., *crivo; peneira grossa. (CIRANDA). N.S. V.B.
sarandadu
part., *peneirado. (CIRANDADO). N.S. V.B.
saranga 1
v., *saracotear; menear com graça. (deriv. SARAMBA). N.S. V.B.
saranga 2
n., *dança; saracoteio; sarambeque. (SARAMBA). N.S. V.B.
sardia
1.v., *andar desorientado; passear sem destino certo. - na ruas di Bisau i na
sardia miliaris di kuadrus ku bin, ku formadu pa dinheru publiku (R98) -. N.F.
paroxítona.
2.v., *pavonear-se, andar com altivez ou com arrogância. - Dembo ientra
kampu i na sardia di un ladu pa utru (Dea) -.
sardinha
n., *peixe da família dos Clupeídeos. - Kadakin ta pintca pa si sardinha (J.M.B.)
-. (SARDINHA).
sardiu

633
n., *pedra preciosa da cor da carne e sem brilho. - alisersu di seis era di sardiu
(N.T.) -. (SÁRDIO). N.F. proparoxítona, neol.
sareia
1.n., *ser lendário, metade mulher e metade peixe. - Yonta bunita suma sareia
di mar di Bolama (G.F.) -. (SEREIA). N.F. proparoxítona; vd. pis-sareia.
2.n., *espécie de peixe. N.F. vd. pis-sareia.
sarna
n., *doença da pele. - N’ ta kura es sarna sin, ma so ku mesinhu di po (IN99) -.
(SARNA). N.S. sin. kaskas.
sarsan
n., *grande grampo para apertar duas tábuas; grampa; apertadeira. N.S. V.B.
saserdoti
1.n., *pessoa que oferece sacrifícios a uma divindade; sacrificador. -
Melkisedeki seduba rei di Salen i saserdoti di Deus (N.T.) -. (SACERDOTE).
N.F. neol.
2.n., *ministro de uma religião ou culto; padre; presbítero.
Satanas
n., *nome dado na Bíblia ao princípio do mal; demónio; diabo. - Satanas i fonti
di tudu mal ku ten na mundu, di tudu mintidas, odiu ku kusas mau (Igr.I.) -.
(SATANÁS). N.F. oxítona. N.S. sin. diabu; sin. dimoniu.
satia
v., *aborrecer; importunar. - E tudji bakas pasia na praia e na satia turista
(M.M.) -. (CHATEAR). N.F. paroxítona, chatia.
satisa
n., *maçada; aborrecimento. - Satisa, pa e bai tudu, nogos dana! (M.M.) -.
(CHATICE). N.F. chatisa.
satisfason
1.n., *explicação; desculpa. - Ora ku na sai, bu ten ke da satisfason, pelumenus
n’ na bai tal kau (IN96) -. (SATISFAÇÃO). N.F. neol.
2.n., *alegria; prazer.
satisfazi
1.v.tr., *saciar; contentar. - liti di mame ta tene iagu sufisienti pa satisfazi
nesesidadi di mininu (R96) -. (SATISFAZER). N.F. neol.
2.v.intr., *sentir prazer; saciar-se. - el i prisiza tambe di satisfazi suma abo
(IN96) -. (SATISFAZER-SE).
saudadi
n., - tera o mar, kantu tempu nha saudadi (J.D.) -. (SAUDADE). N.F. neol., vd.
sodadi.
saudi
n., *ausência de doença; vigor; robustez. - Es tudu i saudi ki no na buska o
duensa? (R95) -. (SAÚDE). N.F. saude. N.S. pustu di saudi; sentru di saudi.
se
det.poss., *adjectivo possessivo 3ª pl. - i ten djintis ke se salariu ka korespondi
(IN96) - pa ovintis da se opinions (R95) - Pa vira se komportamentu, pa vira se
manera di pensa (IN96) -. (SEU; SUA; SEUS; SUAS).
seba
n., *animal estéril. (CEVA). N.S. V.B., sin. sebadu; em Português CEVA
significa a acção de engordar ou a comida que serve para a engorda de
animais.
sebadu

634
adj., *diz-se de um ser vivo estéril; gordo. - Omi mansebu, mindjer sebadu
(J.D.) -. (CEVADO). N.S. sin. seba; em Português CEVADO significa o porco
que se engordou.
sebola
n., - te sebola ta bin di Senegal (R98) -. (CEBOLA). N.F. neol., vd. sabola.
sebu
n., *gordura. (SEBO). N.S. V.B.
seda
n., *fibra fina produzida pela larva de um insecto lepidóptero, denominado
bicho-da-seda. - Si bu ria na kampu, bu fertcadu lensu di seda, pega tesu na
badju (L.A.) -. (SEDA). N.F. neol.
sedi 1
n., *local onde uma empresa tem o seu principal estabelecimento; centro; base;
residência. - Sedi kumpudu pa no diskuti ke ku no na fasi (O.S.) -. (SEDE). N.F.
neol.
sedi 2
n., *sensação causada pela necessidade de beber; secura. - Sedi di iagu na
matan, bu ten ku djudan (P.B.) -. (SEDE). N.S. sedi iagu.
sedi iagu
n., *vontade ou desejo de beber água. - kin ke tene sedi iagu i na pensa nde ke
na ba otca iagu (R98) -. (SEDE DE ÁGUA). N.M. lexia complexa; crase [sedi +
di + iagu].
sedinhu
adv., *muito cedo. (CEDINHO). N.S. V.B.
sedu 1
1.part., *o que é; o que existe. - Bidjugus di djiu di Kanhabaki e sedu un pubis
djiru dimas (A.C.) -. (SEDO; SER).
2.imp., *forma do imperativo; sê; seja; sejamos; sede; sejam. - sedu fiel
(Cecomes) -. (deriv. SER).
sedu 2
adv., *advérbio de tempo que indica um momento antes do tempo próprio. -
parmanha sedu, tudu dia, barakas ta kunsa na montadu (P.dosS.) -. (CEDO).
sefa
1.n., *moeda utilizada na região da África Ocidental Francesa e na Guiné-
Bissau com o nome de franco CFA ou franco XOF. - Adeus pezu, kuma di
kurpu sefa, entra bu ba bota bu sorti tambe (J.D.) -. (CEFA; CFA). N.S. sin.
franku.
2.n., fran di sefa, *franco CFA, quer dizer, da Comunidade Francesa Africana.
- son fran di sefa son, son de ku n’ misti (J.D.) -. (FRANCO DE CEFA). N.M.
lexia complexa.
sega
1.v.tr., *privar da vista. - suma ku Isaias fala utru bias; i sega elis udju, i tapa
elis ntindimentu (N.T.) -. (CEGAR).
2.v.intr., *ficar cego. - Bu oredjas tapa, bu udjus sega, no kurpus ta sangra di
amor (D.N.) -. N.S. sin. bida segu
segu
adj., *que não vê; privado do sentido da visão. - Dus djintis sintaba djuntu, un
son i segu, utru i manku (L.S.) -. (CEGO). N.S. bida segu.
seguera
n., *estado de quem é cego. Seguera panhal (V.D.) -. (CEGUEIRA). N.S.

635
moska di seguera.
segundu
quant., - Na segundu dia e na bai fala bombolon mantenha e na badja (F.M.) -.
(SEGUNDO). N.F. neol., vd. sugundu 1.
seis
quant., *número cardinal. - I tene seis anu, i na studa dja na prumera klasi
(R95) - Djintis fala kuma i ka ta padi, ma i sta dja na mis di seis (N.T.) -. (SEIS).
seisentus
quant., *número cardinal. - ki ta korespondi vida di alguin ki ta ganhaba
seisentus pes (IN96) -. (SEISCENTOS).
seka 1
1.v.tr., *tornar seco; deixar de ter água. - sol i ta lanta, i ta iardi ku si kalur, i ta
seka plantas (N.T.) -. (SECAR).
2.v.tr., *fazer perder a água presente nos vegetais, carne ou peixe, permitindo a
sua conservação. - i ta korta-korta nhambi di matu, i sekal na sol tok i seku
(N.M.) -.
3.v.intr., *expor a pele de um animal ao sol; curtir. - e folal e tira kuru e seka
(L.S.) -.
4.v.intr., *ficar enxuto; murchar. - planta tudu na seka (T.M.) -. N.S. seksa.
seka 2
1.n., *falta de chuva, estiagem. - no floresta na entra na situason difisil, situason
di seka (IN96) -. (SECA).
2.n., *secagem.
sekadu
part., *enxugado. - Fidju di tarafi pudi tan sekadu i guardadu te ora ki alguin
misti kusinhal (N.M.) -. (SECADO).
sekamenti
n., *calças justas, apertadas. (deriv. SECAMENTE). N.S. V.M.
sekenti
adj., *fastidioso; importuno; secador. - Lubu fadiga, i bida i sekenti ku purgunta
(M.M.) -. (SECANTE).
sekeru
n., *diz-se da cultura de arroz em terreno que não é regado. (SEQUEIRO). N.S.
V.B.
sekretaria 1
n.f., *departamento ministerial; escritório. - Sekretaria di Stadu di Djuventudi
(R95) -. (SECRETARIA). N.F. paroxítona, neol.
sekretaria 2
1.n.f., *mulher que exerce as funções de secretário. - El ku se sekretaria ke fala
sin (R96) -. (SECRETÁRIA). N.F. proparoxítona, neol.
2.n.f., *mesa de escritório.
sekretariu
1.n., *pessoa que lavra as actas de uma assembleia; pessoa ao serviço de
outra para tratar assuntos que dizem respeito à correspondência, às chamadas
telefónicas e outros. - Baruki, si sekretariu, dadu lisensa pa i bai ku el (Igr.I.) -.
(SECRETÁRIO). N.F. proparoxítona, neol.
2.n., *entidade governamental que tem a seu cargo uma secretaria de um
ministério. - Sekretariu di Stadu di Planu (R95) -.
seksa
v.caus., *fazer com que a fonte fique sem água. - n’ na seksa fonti -. (deriv.

636
SECAR). N.F. sekusa. N.S. V.A.
seku
1.adj., *privado de água; árido. - nha garganti seku dja (JB97) -. (SECO). N.S.
kabesa-seku; tempu di seku.
2.adj., *diz-se do peixe, carne e legumes que se podem conservar. - Es i lundju
bo, suma pis seku ku roda di mar (L.A.) -.
sekular
adj., *diz-se de um espaço de tempo de cem anos. (SECULAR). N.S. V.B.
sekulu
n., *espaço de cem anos. - Karnaval tciga ku Purtuguis na sekulu XV (P.dosS.)
-. (SÉCULO). N.F. proparoxítona, neol.
sekundariu
1.adj., *diz-se do ensino intermédio entre o básico e o superior. - nsinu
sekundariu (MR98) -. (SECUNDÁRIO). N.F. proparoxítona, neol. N.S. nsinu
sekundariu.
2.adj., *que é de segunda ordem.
sekura
n., *falta de chuva; garganta seca; sede. - tcon fika gora sin iagu; sekura panhal
(T.M.) -. (SECURA). N.F. neol.
sekusa
v.caus., (deriv. SECAR). N.F. proparoxítona, vd. seksa. N.S. V.A.
sel
det.poss., - kaza ki mora nel i ka di sel (IN96) -. (DELE; DELA). N.F. vd. sil.
sela 1
v., *pôr selo ou carimbo em; lacrar ou fechar com lacre. (SELAR). N.F. neol.
N.S. V.B.
sela 2
v., *pôr sela ou selim num animal; aparelhar. (SELAR). N.F. neol. N.S. V.A.
sela 3
n., *arreio que se põe no dorso de um animal para depois se montar. (SELA).
N.F. neol. N.S. V.B.
seladu
part., *a que se pôs selo; carimbado. - No odja un libru roladu, ku skribidu
dentru ku fora, i seladu ku seti selu (N.T.) -. (SELADO). N.S. papel seladu.
selebra
1.v., *realizar uma cerimónia com solenidade; comemorar. - I selebra festa di
Paskua ku si disipulu (L.Cat.) -. (CELEBRAR). N.F. neol.
2.v., *exaltar.
selebrason
1.n., *na liturgia cristã, realização de uma cerimónia de culto. - selebrason di
Misa (L.Cat.) -. (CELEBRAÇÃO). N.F. neol.
2.n., *acção de comemorar um acontecimento. - selebrason di vinti anu di
Indipendensia (R95) -.
selera
v., *aumentar a velocidade. - Talves, ora ki n’ na selera n’ ta papia sin mas kinti-
kinti (R95) -. (ACELERAR). N.F. silera.
seleradur
n., *dispositivo para aumentar a velocidade do motor. - Sol mansi, Nhu Falkon
masa seleradur di turbu (M.M.) -. (ACELERADOR).
selerason

637
n., *aumento de velocidade. (ACELERAÇÃO). N.S. V.B.
seleson
1.n., *escolha criteriosa. - seleson di muzikus (IN96) -. (SELECÇÃO). N.F. neol.
2.n., *conjunto dos melhores atletas. - no seleson sai vitoriozu (IN96) -.
seletra
v., *silabar; ler letra por letra. - n’ seletra nha kasabi (O.S.) -. (SOLETRAR).
seletradu
part., *silabado. (SOLETRADO). N.S. V.A.
seletradur
n., *aquele que lê letra por letra. (SOLETRADOR). N.S. V.A.
seletrason
n., *processo de ler letra por letra. (SOLETRAÇÃO). N.S. V.A.
selin
n., *sela pequena da bicicleta. (SELIM). N.S. V.B.
selis
det.poss., *pronome reflexo-possessivo 3ª pl. utilizado com a prep. di quando
os referentes, que precedem o pronome anafórico, são 3ª pessoa pl. às quais
pertence uma certa coisa considerada. - se mangu la ta sai ma tciu, fora di selis
i ka ta sai (IN96) -. (DELES; DELAS). N.M. deriv. [si + elis]; sing. sil; sel.
selu
1.n., *tudo o que serve para fechar completamente, como marca de
inviolabilidade. - i pui selu, pa i ka ngana nasons mas, tok i kompleta ki mil anu
(N.T.) -. (SELO).
2.n., *pedaço de papel impresso ou estampilha, utilizado na correspondência
como pagamento do serviço de correio.
3.n., *carimbo. - N’ odja utru andju ku tene selu di Deus bibu (N.T.) -.
selula
1.n., *corpo microscópico que é a unidade morfológica dos seres vivos. - Na
selula virus ta distrui material jenetiku (R95) -. (CÉLULA). N.F. proparoxítona,
neol.
2.n., *pequeno compartimento o cela; unidade de uma organização. - Ajentis di
selula antiterorista (R95) -.
selvajen
- badjuda si ka kunsi omi, si i sedu inda virjen, i ta sedu selvajen pa omi (N.M.) -
. (SELVAGEM). N.F. paroxítona, neol., salbas.
semana
n., - No na entra dja na semana di festa (R95) -. (SEMANA). N.F. neol., vd.
sumana.
semprentasku
n., *impertinência; inoportunidade. (deriv. SEMPRE). N.S. V.M.
semprenti
adj., *impertinente; inoportuno; indesejado. - E ka fia osis semprenti, ku karni
larga, ke na djimpini (O.S.) -. (deriv. SEMPRE).
sempri
adv., *advérbio de tempo que significa [em todo o tempo]; sem fim;
eternamente. - Pabia sempri e ta panha pankadas (R95) - Fugu dibi di ten
sempri dunu! (C.V.) - Sempri bo ten koitadis ku bos (N.T.) -. (SEMPRE).
sempri ke
con., *locução conjuntiva subordinativa que introduz orações temporais e
significa [todas as vezes que]. - Sempri ke ta kume, pape ku mame ta diskuti

638
bonitasku di se fidjus (F.M.). (SEMPRE QUE). N.F. neol.
sempri-sempri
loc.adv., *locução adverbial de tempo que significa [normalmente]. - Sempri-
sempri i un di tius di mininu ki ma tene diritu riba del (J.S.) -. (deriv. SEMPRE).
N.M. redobro.
sen
quant., *número cardinal. - Fregues bon i kil ki pudi bai ku sen kuntu pa fera i
riba pa kasa ku kompra di duzentus kuntus (P.dosS.) -. (CEM). N.F. sentu.
sena
1.n., *qualquer acção; acontecimento extraordinário. - mandinherus odja kil
sena i manda un boti i bai sibi i ke (F.M.) -. (CENA). N.F. neol.
2.n., *palco; espectáculo.
senadu
n., *conjunto dos patrícios, membros do Conselho Supremo da antiga Roma;
uma das duas câmaras legislativas de alguns governos. - ANP i tene son un
Kamara, sin Senadu suma ki ta akontisi na alguns paizis (P.dosS.) -.
(SENADO). N.F. neol.
Senegal
n., *país da África Ocidental, cuja língua oficial colonial é o Francês e que,
antigamente, fazia parte da grande região do Senegâmbia. - Na tradison ki bin
di Senegal, nega simola di parmanha i dana nogos di kil dia (P.dosS.) -.
(SENEGAL).
Senegales
1.adj., *relativo ao Senegal. - sidadon senegales (R95) -. (deriv. SENEGAL).
N.F. oxítona.
2.n., *habitante do Senegal. - Fora di Senegales i ten tambe djintis di Konakri,
Gambia, Mali (P.dosS.) -.
senha
n., *recibo; sinal. (SENHA). N.S. V.B.
sensason
n., *impressão provocada num órgão dos sentidos; percepção pelos sentidos;
sentimento. - i konsigui domina tudu si sensason (IN96) -. (SENSAÇÃO). N.F.
neol.
sensibilidadi
n., *faculdade de sentir. - Otoridadi i pekadur, i ten si sentimentus, i ten si
sensibilidadi (R95) -. (SENSIBILIDADE). N.F. neol.
sensura
n., *exame de tudo o que se escreve antes de ser publicado. - Radiu, televizon
o djornal e pudi nega notisia di algun akontisimentu, ma i na papiadu na fera,
sensura ka ten la (P.dosS.) -. (CENSURA). N.F. neol.
sentena
quant., *numeral colectivo que designa um grupo de cem unidades. - Amanha
alguns di nos e na bin misti tene dizenas di dizenas di mindjer, sentenas di
bens, amigus i parentis tudu (R98) -. (CENTENA). N.F. neol.
sentensa
n., *provérbio; máxima. (SENTENÇA). N.S. V.B.
sentimetru
n., *unidade de comprimento que corresponde à centésima parte do metro. - I
djopoti divagarinhu, un pasu un pasu, sentimetru pa sentimetru (Igr.I.) -.
(CENTÍMETRO). N.F. proparoxítona.

639
sentra
v., *centralizar; colocar ou ser colocado no centro. - Anos no pensa kuma li ki
dibi di sentra no atenson (MR98) -. (CENTRAR).
sentradu
part., *colocado no centro; acertado. (CENTRADO). N.S. V.B.
sentral
1.adj., *que está no centro; mais importante. - tema sentral des inkontru li, ku
sedu, introduson di Kriolu na insinu (MR98) -. (CENTRAL). N.F. neol.
2.n., *reunião de geradores que alimenta grande número de consumidores;
parte central de uma organização. - Djintis di sentral e tciu diskulpa suma
mortu; gosi i storia di kombustivel (C.V.) -.
sentraliza
v., *reunir num centro; concentrar; controlar. - no sibi kuma Stadu i ka kapas di
sentraliza tudu kusa el son (IN96) -. (CENTRALIZAR). N.F. neol.
sentru
n., *o meio de qualquer espaço; lugar de convergência. - Utru ta bari so sentru
di kaza (IN96) -. (CENTRO). N.F. neol. N.S. sentru di saudi; sin.metadi.
sentru di saudi
n., *pequena unidade hospitalar. - Ntori tciga na sentru di saudi (M.J.) -.
(CENTRO DE SAÚDE). N.M. lexia complexa. N.S. sin. konsultoriu; sin. pustu
di saudi.
sentu
quant., *número cardinal. - populason guinensi i aumenta 181.410 djinti, ku
sedu un kirsimentu mediu anual di dus pursentu (R95) -. (CENTO). N.F. sen.
sep-sepi
v., *recuperar um pouco a saúde; melhorar. N.S. V.A.
sera 1
v., *cortar com serra ou serrote. - te nde ki Tuga na kaba seral i ta kansa, i ta
odja no kamarada dja na mboskada e na peral (C.P.) -. (SERRAR). N.F. a
vogal e é aberta. N.S. mantampa di sera.
sera 2
n., *instrumento de lâmina comprida e dentada, utilizado para cortar madeira,
pedra, metais e outros. - sera di korta po (C.V.) -. (SERRA). N.F. a vogal e é
aberta. N.S. sin. seroti.
sera 3
n., *substância segregada pelas abelhas, utilizada para fabricar tochas ou dar
lustro a superfícies. (CERA). N.F. a vogal e é fechada. N.S. V.B.
seradu
part., *cortado com serra ou serrote. - utru e dadu ku pedra, e seradu na
metadi, e matadu ku spada (N.T.) -. (SERRADO).
seradura
n., *serrim; farelo de madeira. (SERRADURA). N.S. V.B., sin. serinhu.
serason
n., *oficina de cortar madeira; serraria. - djintis di serason (IN96) -.
(SERRAÇÃO).
serbedja
n., *bebida alcoólica, feita com lúpolo e cevada. - Aos ooh!, son pa laba kurpu
ku serbedja (C.V.) -. (CERVEJA). N.F. serveja.
serbenti
1.n., *ajudante. (SERVENTE). N.F. sirbinti.

640
2.n., *pessoal menor de uma instituição como, por exemplo, a administração
pública. - No tene x serbenti ke no ten ke paga (R95) -.
serbentia
n., *habilidade; valor. - Kil mindjer tene serbentia -. (SERVENTIA). N.F.
paroxítona, sirbintia. N.S. V.A.
seredadi
n., *integridade de carácter; honestidade. - N’ misti un mindjer ku misti seredadi
(J.A.) -. (SERIEDADE). N.F. seriedadi.
seredja
n., *fruto da cerejeira da família das Rosáceas. (CEREJA). N.S. V.B., n.v. da
planta: “Prunus cerasus”.
seren
n., *quistos nos músculos causados por vermes chamados triquinas; triquinose.
N.F. oxítona. N.S. V.M., sin. bichiga di purku.
serenu
n., *ar húmido e vaporoso que, durante a noite, quando o céu é sem nuvens, se
converte em gotas miúdas; orvalho. - i fika un bias na matu modjadu di serenu
(T.M.) -. (SERENO). N.S. sin. urbadju.
Serere
n., *termo comum para indicar os membros do povo Serere ou Nhominca,
pertencente ao grupo linguístico Norte do Senegal, da subfamília Oeste-
atlântica. (SERERE). N.S. V.A., sin. Nhominka.
seriedadi
n., - Fulanu ta ten kara di seriedadi, bunda di sumola (L.A.) -. (SERIEDADE).
N.F. neol., vd. seredadi.
serinhu
n., *serradura; farelo de madeira. (SERRIM). N.S. V.B., sin. seradura.
seriu
1.adj., *que não ri; ponderoso; responsável; honesto. - militanti seriu, kamarada
disididu (C.P.) -. (SÉRIO). N.F. proparoxítona.
2.adj., *de consequências graves. - Kila tudu i prublemas muitu seriu pa familia
(IN96) -.
serka
v., *expulsar. - Djintis falal pa i ka serkal, i tcoka di iran (L.S.) -. (CERCAR).
serka di
con., *locução prepositiva que significa [aproximadamente]; quase. - serka di
sen milions di djintis e na vivi fora di teras nde ke padidu, pa ba buska un vida
mindjor (R96) -. (CERCA DE). N.S. sin. kuas.
serka na
v.prep., *expulsar. - ora ku no kai na iagu pa nada pa kamba, baka turu ta sai i
na serkanu na iagu (N.M.) -. (CERCAR).
serka-serka
1.v., *continuar a perseguir para apanhar ou para afastar. - Logu mininu ta sai
serka-serkal, saninhu ta kuri i ientra na koba (T.M.) -. (deriv. CERCAR). N.M.
redobro.
2.n., *tipo de jogo. - Kal tipu de brinkaderas ku bo ta fasi? No ta fasi serka-serka
na patio (R95) -.
serkadu
1.part., *expulsado; afastado. - Kada tabanka ku n’ bai, n’ ta serkadu (T.M.) -.
(CERCADO). N.S. sin. sirkuladu.

641
2.part., *perseguido por todos os lados. - Pastru serkadu tok un rapas bin
konsigui panhal i dal regulu (F.M.) -.
serku
1.n., *latrina com espaço para as pessoas se lavarem; casa de banho. - Kopu
di bibi ka dibi di labadu kurpu ku el, ku fadi gora pa lebal serku (Igr.I.) -. (deriv.
CERCA).
2.n., *espaço vedado a sebe viva ou a estacaria de pau-a-pique; vedação.
(CERCA). N.S. CERCA designa a vedação como construção permanente e
CERCO designa o acto de cercar; sin. tapadu 1.
seroti
n., *espécie de serra. (SERROTE). N.S. V.B., sin. sera.
serpenti
1.n., *termo comum que designa algumas forças sobre-humanas veneradas
especialmente pelos curandeiros e adivinhos. - Serpenti bin obi si noba, i bida
galinha di matu i ba sinta na polon (T.M.) -. (deriv. SERPENTE). N.F. neol. N.S.
sin. iran.
2.n., *diabo; satanás; demónio. - I prindi dragon, ki antigu serpenti ku tcomadu
diabu o Satanas (N.T.) -. N.S. Português SERPENTE tem o equivalente kobra.
serta
1.v., *dar no alvo. (ACERTAR).
2.v., *adivinhar. - ninguin delis ka serta ku kusa ki ten kil kuru (L.S.) -.
sertadu
part., *bem feito; sucedido. (ACERTADO). N.S. V.B.
sertamenti
*advérbio de afirmação; na verdade; decerto. - Sertamenti e obi (N.T.)-
Sertamenti abo i un delis (N.T.) -. (CERTAMENTE). N.F. neol. N.S. sin. sertu 1.
sertesa
n., *evidência; verdade; convicção. - Ami n’ ten sertesa kuma es i nha oredjas
(A.P.) -. (CERTEZA). N.F. neol. N.S. ant. insertesa.
sertifikadu
n., *documento legal em que se certifica alguma coisa; certidão. - Nha kolegas
propi e tene problema pabia se sertifikadu i ka rikunhisidu na Idukason (IN96) -.
(CERTIFICADO). N.F. neol.
sertu 1
1.adj., *verdadeiro; sem erro. - I ten Sida, duensa ki na mata na mundu intidu
ma i ka odjadu inda mesinhu sertu pa kombatil (P.dosS.) -. (CERTO). N.S. ant.
iaradu.
2.adv., *sem dúvida nenhuma. - Nta Deus i son di Djudeus? I ka Deus di
djintius tambi? Sertu i delis tambi, suma Deus i un son (N.T.) -.
(CERTAMENTE). N.S. sin. sertamenti.
sertu 2
quant., *adjectivo indefinido que indica [alguns de entre muitos]. - i pudi pudu
pa sertu skolas (R95) -. (CERTO).
serveja
n., - Amigu, kantu kuntu di karni i kantu di serveja ku na sai? (Cecomes) -.
(CERVEJA). N.F. neol., vd. serbedja.
sesenta
quant., *número cardinal. - Utru da sesenta bias, utru da sen bias (N.T.) -.
(SESSENTA).
sesta-fera

642
n., *o quinto dia de trabalho da semana. - Na un sesta-fera, di tardi, bentu
freska karas di moraduris di Bisau (Cecomes) -. (SEXTA-FEIRA). N.M. lexia
complexa.
sestu
quant., *número ordinal. - sestu dimingu di tempu komun (L.Cat.) -. (SEXTO).
seta 1
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que exprime o conceito de [aceitação]. - N’ fika n’
na serkal, ma i ka seta kudin (T.M.) -. (ACEITAR). N.S. sin. nega.
2.v.tr., *acolher; aprovar. - Pa e seta bu konsidju (R95) - El i ka seta, sin ke e
fika i na kanta djanan (T.M.) -. (ACEITAR). N.S. kurpu ka seta.
seta 2
1.n., *arma com a ponta farpada que se dispara por meio de um arco; flecha. -
No ka na medi mas setas di dimoniu (L.Cat.) -. (SETA). N.F. neol. N.S. sin.
fretca.
2.n., * ponteiro de relógio.
setadu
part., *aceite; acolhido; admitido; aprovado. - Suma i djiruba, i ta mandaba ben,
tudu si ordi ta setaduba (F.M.) -. (ACEITADO).
setason
n., *aprovação. (ACEITAÇÃO). N.S. V.B.
Setembru
n., *nono mês do calendário gregoriano. - amanha i vinti kuatru di Setembru,
amanha i data di indipendensia (R98) -. (SETEMBRO).
setenta
quant., *número cardinal. - Jesus manda setenta disipulu (N.T.) -. (SETENTA).
setesentus
quant., *numeral cardinal. - So na Bisau no tene seis mil setesentus i vinti i un
kazus di kolera, setenta i dus obitu (R97) -. (SETECENTOS).
seti
quant., *número cardinal. - i pasa dja vinti minutu dipus di seti oras toka. (R95) -
mesmu manera ku segundu ermon ku di tris; i bai te di seti (N.T.) -. (SETE).
setimu
quant., *número ordinal. - jovens kantu mil ku fasi setimu e paraliza e sinta na
tabanka, tarbadju ka ten par elis, pabia di ke? (IN96) -. (SÉTIMO). N.F.
proparoxítona.
setor
1.n., *parte de uma superfície; divisão administrativa de categoria
imediatamente inferior à de região. - dipus ki Tuga sai di no tera, dedi rejon te
na setor i prisididu pa mindjer (C.P.) -. (SECTOR).
2.n., *conjunto de empresas que produzem o mesmo tipo de produto;
subdivisão correspondente a determinado campo de acção. - setor agrikula
(R95) -.
seu
1.n., *espaço onde se movem os astros; atmosfera. - tudu povus e ten diritu pa
se atmosfera, ku sedu, seu ku pindra riba delis, pa ka i puluidu (R96) -. (CÉU).
2.n., *na religião, é o lugar onde está Deus, os anjos e os justos; paraíso. -
Jesus ria di seu pa bin mora na nos, pa sedu pon di vida na kumunhon (L.Cat.)
-.
seu di boka
n., *palato; paladar. (CÉU-DA-BOCA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.

643
seu tindji
coloc., *o céu anuncia chuva. (deriv. O CÉU TINGE-SE). N.S. V.M., sin. tcuba
tindji.
sevada
n., *planta herbácea da família das Gramíneas, utilizada na alimentação
humana e animal e no fabrico da cerveja. - i bai dita pertu di un monti di sevada
(Igr.I.) -. (CEVADA). N.F. neol. N.S. n.v. “Hordeum vulgare”.
sexon
n., *subdivisão administrativa de categoria imediatamente inferior à de sector. -
no ka tene kondison pa tene un sentru di saudi na un sexon; mindjor no randja
animaduris (IN96) -. (SECÇÃO). N.F. neol.
sexu
1.n., *conjunto de caracteres segundo os quais é possível classificar um ser
vivo como macho ou fêmea. - Kil Spiritu ke Deus manda Igreja na dia di
Pentekostis, i ka ta djubi nin pa idadi, nin pa sexu (L.Cat.) -. (SEXO). N.F. neol.
2.n., *os órgãos reprodutores. - omis ke tene problema na sexu, n’ ta kura elis
(IN99) -.
sexual
adj., *relativo ao sexo. - Tene un vida sexual fiel i sugura (R95) -. (SEXUAL).
N.F. neol.
sexualidadi
n., *conjunto de comportamentos relativos ao instinto sexual e à sua satisfação.
- kistons di sexualidadi (R95) -. (SEXUALIDADE). N.F. neol.
sezu
part., *ateado; excitado; acendido. (ACESO). N.S. V.B., sin. sindidu.
sfera
1.n., *corpo sólido, redondo; globo terrestre. (ESFERA). N.F. neol.
2.n., *área de actividade ou de competência. - promovi igualdadi di sexus na
tudu sferas di vida (R95) -.
sforsa
v., *empregar toda a força e energia para conseguir alguma coisa; diligenciar. -
no dibi di sforsa i no sta na fasil dja a nivel di alfabetizason funsional, no sta na
utiliza algun linguas nasional, tal suma Kriolu, Fula i Mandinga (MR98) -.
(ESFORÇAR-SE). N.F. neol.
sforsu
n., *diligência; coragem; ânimo. - Bo fasi un bokadu di sforsu, bo na odja kuma i
ka ta de (R95) -. (ESFORÇO). N.F. neol.
si 1
det.poss., *adjectivo possessivo 3ª pessoa sing. - Si palabras di guera i
kolisensa (P.dosS.) - si diritus i si diveris dianti di si kolegas (P.dosS.) -. (SEU;
SUA; SEUS; SUAS). N.S. si dunu.
si 2
con., *conjunção subordinativa que introduz orações condicionais; contanto
que; caso. - Si prisis kombersa sabi pa konkista klientis, tambe i pirsis bon
manera pa nganha amizadi di bindiduris (P.dosS.) -. (SE).
si 3
con., *conjunção que introduz orações interrogativas indirectas. - pa e djubi si e
ta tciganta ki djintis e da elis utru spasu (R95) -. (SE).
si 4 [-si]
suf.caus., *sufixo acrescentado a adjectivos para formar verbos do causativo

644
directo ou indirecto. - pertusi - pretusi - runhusi - tristisi - tulisi -. N.F. sa [-sa].
si ben ke
con., *locução conjuntiva subordinativa que introduz orações concessivas;
embora; apesar de. - Si ben ke tene konfiansa, ka implika kuma si dunu ka tene
Sida (R95) -. (SE BEM QUE). N.S. sin. mbora.
si Deus kiri
loc.interj., *expressão de esperança e dúvida ao mesmo tempo; talvez; Deus
queira. - Si Deus kiri, n’ ta riba utru bias pa bos (N.T.) -. (SE DEUS QUISER).
si dunu
coloc., *locução que tem o significado [ele] ou [essa pessoa]. - bu ta fasi
pekadur ben, si dunu ta bin tornau mal (T.M.) - Kin ki ka fasi sin, si dunu i
padida di un mama (J.S.) -. (deriv. SEU DONO).
sia 1
v., *tomar a refeição do fim da tarde; jantar. - Tciga di noti, e sia e entra pa ba
dita (T.M.) -. (deriv. CEAR).
sia 2
n., *refeição que se toma ao fim da tarde; a última refeição do dia; jantar. - anos
ku ta da elis djanta ku sia (R95) -. (deriv. CEIA).
siadu
part., *jantado à noite. (CEADO). N.S. V.B.
sibi 1
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que exprime o conceito de habilidade. - sibi tene
fugu (C.V.) - Bu sibi fasi es tudu? (J.S.) - Bu kabalu sibi kuri, bin kume (L.A.) -.
(SABER). N.S. pudi exprime o conceito de possibilidade.
2.v., *ter conhecimento; prever; entender. - i ta sedu difisil sibi nde ki kusa sertu
kaba nel (P.dosS.) - bu ka ta sibi kuma ku na fasi (C.P.)- kin ki sibi si amanha
Elizabeti ka na bin sedu un grandi kusturera (R95) -. (SABER). N.S. sibi diritu.
sibi 2
v., *ir de baixo para cima; elevar-se; trepar. - elikopter ta bin baichu, riba di bu
kabesa, ma dipus ki kunsa fuguiadu, i para, i kunsa ta sibi (C.P.) -. (SUBIR).
N.F. subi. N.S. sibi é hipónimo de SUBIR, v.intr.; sibinti é o equivalente de
SUBIR, v.tr.; sibi palmera.
sibi 3
1.n., *planta da família das palmáceas, muito utilizada como material de
madeiramento das casas, palmeira-leque. - no bai korta fodja di sibi pa djunta
ku padja (C.V.) -. (CIBE). N.F. Mandinga “sìbi” que designa esta espécie de
palmeira. N.S. n.v. “Borassus aethiopum”.
2.n., *parte do tronco depois de rachado pelo comprimento. N.F. vd. ratca di
sibi.
sibi diritu
coloc., *ter a certeza; saber ao certo. - no sibi diritu ke ku pasa ku no
populasons la dentru di sidadi (R98) -. (deriv. SABER DIREITO).
sibi palmera
coloc., *trepar às palmeiras. - Logu santcu kunsa na sibi palmera (L.S.) -.
(SUBIR À PALMEIRA). N.S. korda di sibi palmera.
sibia
v., - rostu riba, mon na bolsu, sibia ku djitu, djitu di panta fomi na beku di Rosio
(T.Tc.) -. (ASSOBIAR). N.F. proparoxítona, arc., vd. subia.
sibidu 1
part., *que é do conhecimento de todos ou de alguém. - ma e sibidu, djinti sibi

645
kal djinti ke bindi arma (R98) -. (SABIDO).
sibidu 2
part., *que se subiu. - Po ka ta sibidu na ramu, so na si pe propi (L.A.) -.
(SUBIDO).
sibidur 1
n., *conhecedor. (SABEDOR). N.S. V.B.
sibidur 2
n., *que trepa às palmeras; trepador de palmera. - Binhor i seduba bon sibidur
di palmeras (F.M.) -. (deriv. SUBIR).
sibiliza
v., (CIVILIZAR). N.F. arc., vd. siviliza. N.S. V.B.
sibinti
v.caus., *fazer subir; içar. - Kunformu i na papia, i na sibinti i na rianta sangra
(T.M.) -. (FAZER SUBIR). N.F. subinti. N.S. sibinti é hipónimo de SUBIR, v.tr.;
sibi 2 é o equivalente de SUBIR, v.intr.
sibintidu
part.caus., *levantado. - Maria sibintidu pa seu (L.Cat.) -. (FEITO SUBIR).
sibiti
v., *desnatar; tirar a nata ao leite. N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
sibiu
n., (ASSOBIO). N.F. proparoxítona, vd. subiu.
SIDA
sigla, *doença contagiosa que ataca o sistema de defesa do corpo. - i ten sida,
aids, ki na mata na mundu intidu ma i ka odjadu inda mesinhu sertu pa kombatil
(P.dosS.) -. (SIDA). N.S. sin. AIDS; sigla para “Sindrome de Imunodeficiência
adquirida”, cujo equivalente em Inglês é AIDS. Os vírus até agora conhecidos
são o HIV1 e o HV2. O HV2 é o mais comum em África.
sidadania
n., *qualidade de cidadão; nacionalidade. - Relason ku ten entri sidadania,
dimokrasia ku diritus umanus i ta prisiza di kunhisimentus nobus (R96) -.
(CIDADANIA). N.F. paroxítona, neol.
sidadi
n., *designação de uma povoação importante de uma nação. - guera staba
konsentradu na sidadi (R98) -. (CIDADE). N.F. neol. N.S. sin. prasa.
sidadon
1.n., *habitante de um país. - forsas rebeldis prindi un sidadon senegales ku un
sidadon guinensi (R95) -. (CIDADÃO). N.F. neol.
2.n., *pessoa que goza de direitos civis num Estado. - E sutanu dianti di djinti
sin e ka fasinu djustisa, kuntudu no sedu sidadon romanu (N.T.) -.
siensia
n., *conjunto organizado de conhecimentos relativos a certos factos ou
fenómenos; saber em geral. - Kada dia siensia na muda, ma elis i ka na djubi
kila, e fala djubi es, i misti tira no sigridu (IN96) -. (CIÊNCIA). N.F.
proparoxítona, neol.
siflis
n., *doença venérea. - Siflis pudi transmitidu di mame pa fidju (R95) -. (SÍFILIS).
N.F. paroxítona. N.S. sin. kabalu 2.
siga
n., *variedade de comida com óleo de palma, quiabo e jacatú. N.F. oxítona.
N.S. V.A.

646
sigaru
n., *tabaco picado e enrolado num pequeno papel para se fumar. - Fuma un
sigaru diskansadu pabia ninguin ka na fasiu mal gos (C.V.) -. (CIGARRO). N.S.
pakoti di sigaru; pau di sigaru.
signifika
v., *ter o sentido de; querer dizer. - nomi di Barnabe, ku signifika kil ku ta da
animu (N.T.) -. (SIGNIFICAR). N.F. neol.
signifikadu
1.n., *sentido; significação. - Ku skola e na bin sibi kal ki signifikadu di e dus
festa, Natal ku Paskua (N.M.) -. (SIGNIFICADO). N.F. neol.
2.part., *denotado. (SIGNIFICADO).
sigrida
v., *dizer alguma coisa em segredo. - Bentu fresku na nha kaminhada, sigridan
seku kombersa kamarada (G.F.) -. (SEGREDAR).
sigridu 1
1.n., *facto ou conhecimento que se procura manter oculto. - Sigridu di dus
garandi ka ta sai fora (L.A.) -. (SEGREDO). N.S. sigridu di Balanta; sigridu di
udju.
sigridu 2
1.adj., *ultra confidencial; encoberto; não revelado. - Votu i sigridu (Cenfa) -.
(SECRETO).
2.loc.adv. na sigridu, *às ocultas; secretamente. - I fasi tudu na sigridu (L.S.) -.
(EM SEGREDO).
sigridu di Balanta
n., *coisa que todos conhecem; segredo de Polichinelo ou de palhaço.
(SEGREDO DE BALANTA). N.M. lexia complexa. N.S. V.A.
sigridu di udju
n., *entendimento entre duas pessoas por meio de uma olhada. - Sigridu di udju
i ora ku ta djubi bu fidju, bu ka prisisa di papia pa ntindi n’utru -. (deriv.
SEGREDO DE OLHOS). N.M. lexia complexa. N.S. V.A.
sigui
1.v.tr., *ir após; acompanhar. - N’ ka kunsi utru tuada, si e ka es un tristi tuada
di nha pasu, ku na sigui tuada di bu pasus (O.S.) -. (SEGUIR).
2.v.tr., *prestar atenção a; observar. - I fala kuma i ta obi programa ke no ta da
tudu sumana, i ta sigui tudu no konsidjus di kolera (R98) -.
3.v.intr., *continuar; prosseguir. - un kusa me ki no odja kuma i un kusa ki dibi di
lebanu pa dianti i kila ku no dibi di sigui nel (R95) -.
siguidur
n., *aquele que segue; discípulo; acompanhante. - si nha renu seduba de
mundu, nha siguiduris ta gueriaba pa n’ ka ntregaduba na mon di Djudeus
(N.T.) -. (SEGUIDOR). N.M. n.pl. siguiduris.
siguimentu
n., *acompanhamento; continuação. - Gabinete tciga di risibi algun kazu di
divorsiu? Kazu sin, kuma ke bo ta da si siguimentu? (R95) -. (SEGUIMENTO).
N.F. neol.
siguinti
adj., *que vem imediatamente depois; subsequente. - buska garafa, intcil ku
iagu, dipus pul na sol tudu dia; bitcus ka pudi vivi na lus forti di dia: ki dia
siguinti bu pudi bibi iagu sin medu (Igr.I.) -. (SEGUINTE). N.F. neol.
siguransa

647
n., - Gosi li na Bisau n’ monta dja nha siguransas tudu ladu (M.J.) -. N.F. vd.
suguransa.
sika
adv., *advérbio de exclusão. - Si kobra na tira kabesa di koba, ka bu ten
dipresa; peral pa i sai te metadi, bu ta kunsa sutal, sika el i ta kapiliu (L.A.) -.
(SENÃO).
sikidu 1
1.v., *estar a pé quedo; estar imóvel. - tudu djinti lanta e sikidu (L.Cat.) -. (deriv.
ESTAR QUEDO). N.S. QUEDO significa quieto, imóvel.
2.v., *estar tranquilo. - Ora ke kusas kunsa kuntisi, bo sikidu, bo ialsa kabesa,
pabia bo libramentu i pertu (N.T.) -.
sikidu 2
adv., *a pé quedo; de pé. - Andju ku n’ odja sikidu riba di mar ku tera i lantanda
si mon direta pa seu (N.T.) -. (deriv. ESTAR QUEDO). N.S. nhara-sikidu.
siklu
1.n., *o período escolar da quinta e sexta classe, que corresponde ao terceiro
ciclo do ensino básico. - Elis e sta dja na tersera klasi, i di li ku mas tempu e na
tciga dja na siklu (R95) -. (CICLO).
2.n., *período de um certo número de anos; conjunto de factos. - siklu di
kombersasons (R98) -.
siko
n., *instrumento musical de forma quadrada. - badju di Barela i un pe na forma
un pe na siko (H.M.) -. (SICÓ). N.F. Guin., oxítona.
sil
det.poss., *pronome reflexo-possessivo 3ª sing. utilizado com a prep. di quando
o referente, que precede o pronome anafórico, é uma 3ª pessoa sing. à qual
pertence; seu; sua; seus; suas. - sol i ten si bonitasku, lua ten di sil (N.T.)-
kadakin ten ku ba ta midi si risponsabilidadi konformu si rialidadi di sil, rialidadi
di si pais, rialidadi di si floresta (IN96) -. (DELE; DELA). N.F. sel. N.M. deriv. si
+ el; pl. selis.
silaba
n., *som ou conjunto de sons de uma palavra que se pronunciam numa só
emissão de voz. - Korti di palabra ta fasidu na kabantada di silaba (Dea) -.
(SÍLABA). N.F. proparoxítona, neol.
silensiu 1
n., *ausência de qualquer ruído; sossego; calma. - Paulu lanta, i sana ku mon
pa pidi silensiu (N.T.) -. (SILÊNCIO).
silensiu! 2
interj., *interjeição que exprime [silêncio]; caluda!. (SILÊNCIO!). N.S. V.B.
silera
v., *aumentar a velocidade. - Ka bu silera, n’ medi (J.D.) -. (ACELERAR). N.F.
vd. selera.
silin
n., *moeda de pouco valor. - sinku djamba ka ta bindidu pa dus silin? (N.T.) -.
(XELIM). N.F. oxítona.
silofanda
n., *presente de viagem que o hóspede apresenta ao hospedeiro. - Es silofanda
li, si no tciga, ami n’ ta pursental la, kau ku no bin mora nel (T.M.) -. N.F.
Mandinga “sílafanda”, que significa presente oferecido pelo hóspede.
sima 1

648
con., - n’ dau tratau na kasa sima fidju di kasa (N.V.) -. N.F. arc., vd. suma.
sima 2
n., *parte mais alta. - Kupilon di sima pa sidadi i seis kuntu (R95) -. (CIMA).
sima di
con., *locução prepositiva que indica [na parte superior]; por cima de. - si utru
bin misti kumpu mas un andar sima del, i ta fasi (IN96) -. (ACIMA DE). N.S. sin.
riba di; ant. bas di.
simana
n., - Badju di dansin normalmenti i ta fasidu so fin di simana di Sesta te
Domingu ku kuarta-fera tambi (N.M.) -. (SEMANA). N.F. vd. sumana.
simbulu
n., *qualquer coisa que se usa para representar outra, material ou imaterial. - n’
na risibi es anel suma un simbulu di no santu union (Igr.I.) -. (SÍMBOLO). N.F.
proparoxítona, neol.
simenta
v., *ligar ou cobrir com cimento; consolidar. - Si bu tene fonti na kintal, kumpu si
boka diritu, simental (Igr.I.) -. (CIMENTAR).
simentadu
part., *ligado ou coberto com cimento. - kau ben simentadu (IN96) -.
(CIMENTADO).
simentason
n., *acto de cobrir com cimento. (CIMENTAÇÃO). N.S. V.B.
simenti
n., - I parsi simenti di mostarda (N.T.) -. (SEMENTE). N.F. vd. simintera.
simentu
n., *mistura em pó feita de cal sílica, óxido de ferro e magnésio. - pui mas
simentu na tcon pa kubri arami (Igr.I.) -. (CIMENTO).
simia
v.tr., - e na splora floresta e ka na simia nada (IN96) -. (SEMEAR). N.F.
proparoxítona, arc., vd. sumia.
simildjanti
adj., *parecido; símil. (SEMELHANTE). N.F. arc. N.S. V.B.
siminariu
1.n., *grupo de estudos. - I ta fasidu siminarius, i fasidu simpozius, i fasidu
konferensias o dibatis (IN96) -. (SEMINÁRIO). N.F. proparoxítona, neol.
2.n., *estabelecimento onde recebem instrução os jovens que se destinam à
carreira eclesiástica.
simintera
n., *parte do fruto que contém o embrião no estado de vida latente; semente. -
Bindi siminteras pa kilis ku ta fasi orta (Igr.I.) -. (SEMENTEIRA). N.F. simenti.
N.S. simintera é hipónimo de SEMENTEIRA, que significa também acto de
semear.
simiteriu
n., *terreno onde se sepultam os defuntos. - I ta moraba na simiteriu (N.T.) -.
(CEMITÉRIO). N.F. proparoxítona.
simola
n., *o que se dá por caridade; dádiva; oferenda. - ora ku bu na pati simola, ka
bu toka tambur bu dianti (N.T.) -. (ESMOLA). N.F. sumola; smola.
simpatia
n., *atracção ente duas pessoas; amizade; inclinação amorosa. - kreditu

649
agrikula i ta dadu mas pa simpatia (IN96) -. (SIMPATIA). N.F. paroxítona, neol.
simpatiku 1
n., *parte do sistema nervoso que regula a vida vegetativa. (SIMPÁTICO). N.S.
V.B.
simpatiku 2
adj., *agradável. - Nha familia gosta di Mario pabia i joven simpatiku, i ta
komporta ben ku tudu djintis (N.M.) -. (SIMPÁTICO). N.F. proparoxítona.
simplis
1.adj., *que não é complicado; fácil de resolver. - kada lison tene un skema
simplis dimas (L.S.) -. (SIMPLES). N.F. paroxítona, neol.
2.adj., *modesto; humilde. - un simplis omi ki bin djudal (N.T.) -.
simplismenti
adv., *advérbio de modo que significa [de modo fácil de perceber]; sem dúvida
alguma. - no na sublinha pura i simplismenti fatus (R98) -. (SIMPLESMENTE).
N.F. neol.
simpoti
n., *espécie de peixe da família dos Esparídeos; sargo; bicudo. N.S. V.A., n.v.
“Lithognatus mormyrus”.
sin 1
adv., *advérbio de afirmação que exprime consentimento. - Sin, n’ ta obi e
programa (R95) - bu ka bai piska? sin, n’ ka bai (L.S.) - bu ka bai piska? nau, n’
bai (L.S.) -. (SIM). N.S. ant. nau; nas respostas às frases interrogativas
negativas, o Guineense responde em harmonia com a interrogação e não com
o sentido real da resposta.
sin 2
adv., *advérbio de afirmação; da mesma maneira; pois é; é verdade. - i sin
tambe ki karu di pulisia pudi ten asidenti (R95) - I kai asin un di mas antigu lei
ku na odjaduba na Beljika (R95) -. (ASSIM). N.F. asin. N.S. sin. sin propi.
sin 3
con., *preposição que indica [ausência], [exclusão] ou [privação]. - fera di
Bandin ki na kirsi sin para (P.dosS.) - anos tudu sin skudju no na pudi ialsa
falas na tudu kantus ku garandi liberdadi (R95) - Mininu sin skola i suma
bonitasku di puti sin iagu (C.V.) -. (SEM).
sin gustu
loc.adv., *sem sabor; contra a própria vontade; insípido. - Bin tcebetan ne
kantiga, diskisi bu bida singustu (O.S.) -. (SEM GOSTO).
sin propi
loc.adv., *advérbio de afirmação; precisamente; exactamente; assim mesmo. - I
sin propi (C.V.) - Sin propi ku n’ ta fala (T.M.) -. (deriv. ASSIM PRÓPRIO). N.S.
sin. sin 2.
sin’an’a
n., *ave pernalta, da família do Ibidídeos, com bico comprido e curvado para
baixo, de cor preta; íbis hagedash. N.S. n.v. “Hagedaeshia hagedash”, V.A.
sina 1
v., *instruir; dar lições a alguém; educar. - No bai pa sina djintis kuma ke dibi di
libra di duensa (R97) -. (ENSINAR). N.F. nsina. N.S. sin. iduka.
sina 2
v., *pôr a assinatura em. - djintis sina un akordu (R98) -. (ASSINAR). N.F.
asina.
sinadu 1

650
part., *instruído; adestrado. - jovens e sinadu novus teknikas di agrikultura ku
kriason di gadu (R98) -. (ENSINADO). N.F. nsinadu.
sinadu 2
part., *firmado. - akordu ke sinadu (R98) -. (ASSINADO).
sinadur 1
n., *pessoa que ensina; professor; mestre. - Mininus pudi sinta na un bon sala
di aula pa sukuta diritu ke ki si sinadur na kontal (JB97) -. (ENSINADOR). N.F.
neol. N.S. sin. pursor.
sinadur 2
n., *garante; assinante. (deriv. ASSINAR). N.S. V.B.
sinal
1.n., *indício; vestígio. - kila i sinal ki pekadur ku bu dan i ka sirbi (R98) -.
(SINAL). N.M. pl. sinalis. N.S. sin. sinalason.
2.n., *símbolo; marca. - Si ka odjadu es intcasku na kuru, i pabia barsina ka
dadu diritu (Men) -. N.S. sinal di tranzitu.
3.n., *aceno. - Kila na dal sinal ku udju (L.S.) -. N.S. fasi sinal.
sinal di tranzitu
n., *sinal instalado em estradas ou em outros sítios para prevenir os
transeuntes ou os condutores de veículos. - Sinalis di transitu i pa djuda kumpri
regras di tranzitu -. (SINAL DE TRÂNSITO). N.M. lexia complexa. N.S. V.A.,
sin. plaka 2.
sinala
1.v., *marcar; distinguir. - Mensagen di Kumandu Supremu pa sinala vinti sinku
anu ku pasa dja ku indipendensia di no tera (R98) -. (deriv. SINALAR;
ASSINALAR). N.S. sinala é hiperónimo de SINALAR, que significa pôr um sinal
para marcar, e de ACENAR, que significa fazer gestos para avisar.
2.v., *fazer acenos; chamar a atenção por meio de gestos; acenar. - E falal pa i
ka kansa kabesa ku splika, pa i sinala son ku dedu (L.S.) -. N.S. sin. fasi sinal.
sinaladu
part., *assinalado; indicado. (SINALADO). N.S. V.B.
sinaladur
n., *pessoa que indica. - Ki Partdidu, nha speransa, nha sintidu, nha kandia,
nha sinaladur (C.S.) -. (ASSINALADOR).
sinalason
n., *assinalamento. (ASSINALAÇÃO). N.S. V.B., sin. sinal.
sinalis
n.pl., - Interdjesons ta mostradu ku sinalis, suma A! (Men) -. N.F. vd. sinal.
sinapa
n., *espécie de peixe da família dos Esparídeos; pargo. - Pis manga del na mar:
tainha, sinapa, bika (M.M.) -. (SINAPA). N.S. n.v. “Pagrus herenbergii”.
sinatura
n., - no rispita no sinatura, kil sinatura no ka na pasal (R98) -. (ASSINATURA).
N.F. vd. asinatura.
sindi
1.v.tr., *pôr fogo a; fazer arder; atear. - ora ki djintis na djumbai di noiti, e ta
sindi vela o kanderu, kil ki alguin tene; si lus tan i ta sindil; si i ka tene tan e ta
sinta na sukuru (N.M.) -. (ACENDER).
2.v.intr., *arder. - n’ obi kebra padja pa randja manera pa i pudi sindi (T.M.) -.
(ACENDER-SE).
sindidu

651
part., *aceso. - Kanderu ka ta sindidu pa i pudu bas di un kachoti, ma riba di un
stanti altu (N.T.) -. (ACENDIDO). N.S. sin. sezu.
sindidur
n., *isqueiro; fósforo. (ACENDEDOR). N.S. V.B., sin. iskeru; fos; fuzil.
sindikatu
n., *associação que tem em vista defender os interesses dos trabalhadores
perante o patronato. - Sindikatu Nasional di Kuadrus Superior di Saudi,
SINKUAS, i ntrega aos na ministeriu di saudi un kadernu rivindikativu (R95) -.
(SINDICATO).
sindji
v.tr., *atar com cinto; abraçar. - Ora ke kabarus na badja e ta fadja bonitu, e ta
sindji panu e mara kabesa ku lensu (N.M.) -. (CINGIR).
sindjidu
part., *ligado com cinto. (CINGIDO). N.S. V.B.
sinelu
n., *tipo de sapato muito simples; chinela; sandália. - Na kasa e ta bisti kalson e
bisti kamisola intirior e kalsa sinelu (N.M.) -. (CHINELO). N.S. sinelu é
hiperónimo de CHINELO e de SANDÁLIA que designa um tipo de calçado não
fechado.
sinema
1.n., *espectáculo de projecção de filmes; filme. - es sinemas i di bachu kalidadi
(P.dosS.) -. (CINEMA). N.S. sin. filmi.
2.n., sala di sinema, *estabelecimento destinado à projecção de filmes. - sala
di sinema ki ten na Bisau i ka tene spasu sufisienti pa risibi manga di publiku
(P.dosS.) -. (SALA DE CINEMA).
sineta
n., *buzina; cascavel. (SINETA). N.S. V.B.
singa
v., *mover-se oscilando de um lado para o outro; cambalear; baloiçar. - No bai
ianda, no bai singa ku bingala na mon (D.N.) -. (GINGAR).
singa-singa
v., *continuar a baloiçar ou cambalear. - Kin ki na singa-singa, sibi kuma el ki
disiu palmera, i tcami nan (T.M.) -. (GINGAR). N.M. redobro.
singular
1.adj., *em gramática, forma gramatical que indica um ou único. - purmera
pusua di singular (Dea) -. (SINGULAR). N.F. neol. N.S. ant. plural.
2.adj., *distinto; notável.
sinhara
n.f., *indica a mulata amigada ou casada à moda da terra com Europeu; dona;
soberana. - Sinhara na djungu, katibu na rema (L.A.) -. (SENHORA). N.F. arc.,
vd. sinhora.
sinhor
1.n., *tratamento de cortesia dado a uma pessoa de sexo masculino. - N’ na
pidi sinhor ministru (R95) -. (SENHOR). N.F. nhor.
2.n., *nome dado a Deus. - no bai ku alegria pa kaza di Sinhor (L.Cat.) -. N.F.
nhor.
3.n., *dono; patrão.
sinhora
1.n.f., *tratamento de cortesia dado a uma pessoa de sexo feminino. - no
konvida sinhora ministra (R95) -. (SENHORA).

652
2.n.f., *dona; soberana. - Katibu na kuda, sinhora panta (R.N.) -. N.F. sinhara.
3.n.f., Nosa Sinhora, *na religião católica, a Virgem Maria. - Mantenha di Andju
pa Nosa Sinhora (L.Cat.) -. (NOSSA SENHORA).
sinhu [-sinhu]
suf.nom., *sufixo que entra na formação de substantivos, com sentido
diminutivo. - bentusinhu - badjudasinhu - ermonsinhu - laguasinhu - barigasinhu
- matusinhu - mininusinhu - burusinhu - djiusinhu - bakasinhu - karnelsinhu -. (-
ZINHO). N.M. sufixo de nomes.
sinikaria
n., *comportamento de uma pessoa cínica; hipocrisia. - Tratu di sinikaria, dinti i
alvu, korson pretu (L.A.) -. (deriv. CÍNICO). N.F. paroxítona.
sinku
quant., *número cardinal. - i ta tira si sinku kuntu i ta kumpra kil sandis (R959 -
Es i dia di sinku (L.A.M.) -. (CINCO).
sinkuenta
quant., *número cardinal. - Un dibil kinhentus mueda di prata, utru sinkuenta
(N.T.) -. (CINQUENTA).
sinon
1.con., *conjunção coordenativa alternativa que significa [ao contrário; mas
antes]. (SENÃO).
2.adv., *a não ser; menos. (SENÃO). N.S. V.B.
sinora
n., *planta herbácea da família das Umbelíferas, cuja raiz é comestível. -
Vitamina A ta djuda udju, tambe i ta gueria kontra duensas: i sta na papaia,
mangu, bobra, sinora (Igr.I.) -. (CENOURA; CENOIRA). N.S. n.v. “Daucus
carota”.
sinsa
n., *resíduo sólido ou pó que resulta de uma combustão. - Sinsa kubri fugu tudu
kuas (A.P.) -. (CINZA).
sinseridadi
n., *qualidade de sincero; franqueza; autenticidade. - oitavu mandamentu ta
sinanu sinseridadi ku lealdadi, es palabra misti fala sedu verdaderu na korson
(L.S.) -. (SINCERIDADE). N.F. neol. N.S. sin. limpu korson.
sinseru
adj., *verdadeiro; leal; auténtico. - Na bu nsinamentu bu ten ku sedu seriu,
sinseru (N.T.) -. (SINCERO). N.F. neol. N.S. sin. leal; sin. limpu korson.
sinsibiba
n., *diz-se de uma pessoa que se comporta como a cigarra, sem ter
preocupação do futuro. - i na labra amanha pa kebur bin ten pa sinsibiba ka
gasidja (T.Tc.) -. (SE EU SABIA). N.F. proparoxítona. N.M. deriv. si n’ sibiba.
sinsin
n., grande antílope de cor castanha.
N.S. V.A., n.v. “Kobus defassa”.
sinta
1.v.intr., *tomar lugar ou assento. - Utru djinti e ta sinta e na djubi badju (N.M.) -
. (SENTAR-SE; ASSENTAR-SE). N.S. sinta é o equivalente de SENTAR-SE e
sintanda é o equivalente de SENTAR.
2.v.intr., *diz-se de um barco ou piroga que não está a flutuar por falta de maré;
encalhar. N.S. barku sinta.
sinta kombersa

653
coloc., *procurar entender-se. - No sibi kuma anos tudu no misti pa e sinta
kombersa (R98) -. (deriv. ASSENTAR A CONVERSA).
sinta ku
v.prep., *diz-se de um homem e uma mulher que vivem maritalmente e com
vínculos legais. - Bu ka ten diritu di sinta ku e mindjer (N.T.) -. (deriv. SENTAR-
SE COM).
sintadu
part., *que se sentou; colocado. - n’ sta li sintadu djuntu di alguns ku n’ tarda
kunsiba dja (MR98) -. (SENTADO).
sintanda
1.v.caus., *fazer sentar; oferecer assento a. - i sintanda elis tudu, i fala elis kau
ke si ermon sta nel i na kastigal (T.M.) -. (deriv. SENTAR). N.S. sintanda é o
equivalente de SENTAR e sinta é o equivalente de SENTAR-SE.
2.v.caus., *pôr num lugar; dar um cargo a alguém. - el ki manda, el ki sintandal
(R99) -.
sintandadu
v.caus., *feito sentar; colocado. - e lebadu pa bantaba nde ki sintandadu na un
banku pa pera ora (F.M.) -. (deriv. SENTAR).
sinti
1.v.tr., *perceber através dos sentidos; ter a consciência de; entender;
pressentir. - Nin si ka falan, n’ sintil na alma, si ka falan nada, n’ ta sintil na
sunhu (J.D.) -. (SENTIR). N.S. sinti pena.
2.v.intr., *experimentar certos sentimentos; ofender-se. - elis e na sintiba mal ku
kila (R98) -. (SENTIR-SE).
3.v.intr., *exalar mau cheiro. - ki karna sinti -. N.S. V.M.
sinti pena
coloc., *ter pena ou compaixão de; lamentar; compadecer-se de. - n’ sinti son
pena pabia di bu kansera (Ceef) -. (SENTIR PENA).
sintidu
1.n., pensamento; mente; espírito. - No pui na un sintidu (N.T.) -.(SENTIDO).
N.S. fala ku sintidu; kanta na sintidu; sintidu risu.
2.n., *orientação; significação; acepção. - merkadu tene un sintidu mas garandi
di kil ki no fala del na kunsada (P.dosS.) -.
3.n., *cada um dos órgãos pelos quais o homem e os animais recebem
impressões exteriores.
4.n., *cautela. - Toma sintidu, ka bu disa e nturdjau (D.N.) -. N.S. sin. kuidadu.
5.n., *sensibilidade; juízo. - Mortu ka ten sintidu -.
sintidu padjiga
coloc., *estar preocupado com muitos problemas ao mesmo tempo. (deriv. O
SINTIDO ESPALHOU-SE). N.S. V.M.
sintidu risu
n., *pensamento duvidoso ou hesitante; mau pressentimento. - Tiu odja si rival,
sintidu risu (F.J.) -. (deriv. SENTIDO RIJO). N.M. lexia complexa.
sintimentu
n., *sensação psíquica; paixão; afecção. - kila ta tisi sintimentu di medu (IN96) -
. (SENTIMENTO).
sintinela
n., *soldado armado ou pessoa que está de vigia. - sintinela disan ientra, fomi
na peran na kasa (T.Tc.) -. (SENTINELA).
sintu

654
1.n., *faixa de couro ou de outro material com que se aperta a cintura. - i ta
mara sintu di kuru na rabada (N.T.) -. (CINTO).
2.n. kabesa di sintu, *peça situada numa das extremidades do cinto com a
função de apertar o cinto, fivela. (deriv. CABEÇA DE CINTO). N.M. lexia
complexa.
sintura
n., *parte do corpo acima dos quadris. - Budjugus e sinta na un banku pertu di
po e mara korda na sintura, e mara na po e tisi saia (N.M.) -. (CINTURA).
sinu
n., *instrumento metálico, geralmente de bronze, com forma de campânula, que
produz sons quando é percutido. - n’ ta sedu suma sinu ku na somna (N.T.) -.
(SINO). N.S. sin. kampana.
sinzentu
adj., *cor da cinza. (CINZENTO). N.S. V.B.
sinzeru
n., *recipiente onde os fumadores deitam a cinza e as pontas dos cigarros.
(CINZEIRO). N.S. V.B.
sior
n., *tratamento de cortesia dado a uma pessoa de sexo masculino. - Sior
diputadus, n’ na bin mostra karta (R99) -. (deriv. SENHOR).
sip
intens., *adjunto de intensidade com a função de especificar o sentido [forte ou
robusto]. - omi sip -. N.S. V.A.
sipaiu
n., *guarda indígena do tempo colonial. - N’ tene nha kabesa sin paga kabesa,
sin sipaiu, n’ tenel ku tadju (N.M.) -. (SIPAIO). N.F. proparoxítona.
sipara
1.v.tr., *desunir; desligar; afastar. - Mindjer bin misti sipara elis, si fidju di kil ki
orfon, ma i ka pudiba distingui elis (L.S.) -. (SEPARAR). N.F. sapara.
2.v.intr., *desligar-se; divorciar-se. - amor di prosimu ku amor di Deus ka pudi
sipara (L.S.) -. (SEPARAR-SE).
siparadu
part., *desunido; afastado. - Partikulas ku ta parsi antis di verbu, ta skirbidu
siparadu, suma: n’ na kanta, n’ ta kanta (Men) -. (SEPARADO).
siparadur
n., *divisor. (SEPARADOR). N.S. V.B.
siparason
n., *divisão; afastamento; ruptura de amizade. - I ten siparasons di grupu dentru
di Forsas Armadas, tudu djinti sibi kila (R98) -. (SEPARAÇÃO).
siparatista
n., *partidário do separatismo político ou religioso. - organizason siparatista
baska (R95) -. (SEPARATISTA).
sirbi
1.v.tr., *estar ao serviço de; auxiliar; cuidar de. - omi ka fasidu pa sirbi tempu,
ma i tempu ki fasidu pa sirbi nteres di omi (L.S.) -. (SERVIR).
2.v.tr., *pôr na mesa. - I sirbi dja kumida pa bin kume (R95) -.
3.v.intr., *substituir; valer; fazer serviço. - Katore i ta sirbi tan di bafatoriu ora ki
djintis na bibi binhu (N.M.) -.
sirbidu
part., *que recebeu serviços; auxiliado; provido. - chefia ka signifika abuza o pa

655
sedu sirbidu, ma sin pa sirbi (L.S.) -. (SERVIDO). N.S. kumida sirbidu.
sirbidur
n., *criado; servo; servente. - un sirbidur di Tuga pudi nkontra ku el na kaminhu
i ba denunsial (C.P.) -. (SERVIDOR).
sirbinti
n., - Kal un delis ki ma ten sirbinti? (J.S.) -. (SERVENTE). N.F. vd. serbenti.
sirbintia
n., *valor. (SERVENTIA). N.F. paroxítona, vd. serbentia.
sirbis
n., *acção de ser útil; acto ou efeito de servir; trabalho; missão. - Sirbis di kareta
mas ta karu dus bias di ki kil di taxi (P.dosS.) -. (SERVIÇO). N.F. oxítona,
sirbisu, sirvisu.
sirbisu
n., - pa no familia kriston, pa i firmantadu na sirbisu di tudu ermon (L.Cat.) -.
(SERVIÇO). N.F. vd. sirbis.
siringa 1
v., *expelir o líquido, borrifando à maneira de um jacto de seringada. - Iagu na
siringa -. (SERINGAR). N.S. V.A.
siringa 2
n., *seringa. - Siringa dibi di sta kuas ditadu riba di kuru (Men) -. (SIRINGA).
sirkula 1
v.tr., *cercar; sitiar. - e kai na mboskada, kamaradas sirkula elis (R98) -.
(CIRCULAR). N.F. proparoxítona, neol.
sirkula 2
v.intr., *transitar; girar. - na altura armas kala, populason na sirkula nun ladu pa
utru, ku manga di difikuldadi (R98) -. (CIRCULAR). N.F. proparoxítona, neol.
sirkuladu
part., *cercado. - Abo nganadu bu ta panta son, tabanka sirkuladu pa tropa
(C.P.) -. (CIRCULADO). N.F. neol.
sirkulu
1.n., *giro; circunferência. - marka un sirkulu na tcon ku dus pos pikininu ligadu
ku un korda (Igr.I.) -. (CÍRCULO). N.F. proparoxítona.
2.n., *circunscrição eleitoral. - Kamarada Ministru di Adiministrason Interna i
garantinu danu pustu di pulisia na no sirkulu (R95) -.
3.n., *em geometria, superfície plana limitada por uma circunferência.
sirmonia
1.n., *forma de culto religioso; sacrifício. - I falal pa i fasi kil sirmonia di
kazamentu (L.S.) -. (CERIMÓNIA). N.F. proparoxítona. N.S. sin. ronia 2.
2.n., *as cerimónias e os ritos de iniciação. - I bin tciga tempu di bai fasi
sirmonia nha tia leban na Febreru di oitenta i oitu (N.M.) -.
sirvisu
n., - bu fasi tudu sirvisu ku bu tcomadu par el (N.T.) -. (SERVIÇO). N.F. neol.,
vd. sirbis.
sis!
interj., *interjeição que exprime [surpresa]; ora essa!; essa agora! - Sis! Ma abo
i mininu di e idadi, abo ku na binba ta kontan e kusa, kusa ku na den (T.M.) -.
(CHI!).
sisal
n., *planta da família das Amarilidáceas; agave. (SISAL). N.S. V.B., n.v. “Stipa
tenacissima”.

656
siserianu
n., *operação em que se extrai o feto vivo por meio de uma incisão nas paredes
do ventre e do útero da mãe. - Si dutur ka pudi kontrola prenhada, i ta fasidu
siserianu, pa tira mininu, pa salba si vida (Igr.I.) -. (CESARIANA). N.F.
sizeriana.
sisiga
v., *acalmar. - Si bu tene alguin fora di tera, sintidu ka sisiga (J.S.) -.
(SOSSEGAR). N.F. proparoxítona, vd. susega.
sisigadu
part., *acalmado. (SOSSEGADO). N.F. vd. susegadu. N.S. V.B.
sisma
n., *dissidência religiosa. (CISMA). N.S. V.B.
sismatiku
n., *pessoa que segue o cisma; separado religiosamente. (CISMÁTICO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
sison
n., *tipo de febre recorrente que normalmente se sofre de tardinho e é causada
pela malária; febre malárica. - Ora ku sison na flakan bridja ku djudju, n’ ten bu
ragas pa gasidjan (H.M.) -. (SEZÃO). N.S. sin. malaria; sin. paludismu.
sistema
1.n., *conjunto de princípios de onde se tiram conclusões; plano. - sistema di
transporti publiku (P.dosS.) -. (SISTEMA).
2.n., *método; modo; forma. - bedju sistema di tardanta kusas na tribunal (R95)
-.
sisti
1.v., *estar presente em; presenciar. - Pa tudu kilis ku sisti aonti manjuandadi di
lakakon, ku disa rastu (N.Me.) -. (ASSISTIR). N.F. asisti. N.S. sin. mati.
2.v., *auxiliar; socorrer. - Bu sta bibu na no metadi, bu ta sistinu ku bu
Providensia (L.Cat.) -.
sita
n., *comida da véspera que serve para a refeição no dia seguinte. - Mpinte
tcora, larma sekal na rostu, mafe ka ten, sita ka ta mansi (T.Tc.) -.
siti
n., - Kil siti propi, el ki mininu ta untadu kel (F.M.) -. (deriv. AZEITE). N.F. vd.
siti-burmedju. N.S. bidadur di siti; kusnha siti; siti-burmedju; siti-dos; siti
di karus; siti di mankara; siti-malgos.
siti di karus
n., *óleo de palmiste ou coconote. (AZEITE DE CAROÇO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A.
siti di mankara
n., *óleo de amendoim ou mandubi ou mendubi. (deriv. AZEITE DE
MANCARRA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
siti-burmedju
*óleo de palma ou de palmeira dendê. - Se manera di tarbadju i ta sta ben
organizadu, suma pa isemplu: pabi, labra, tira siti-burmedju (N.M.) -. (deriv.
AZEITE VERMELHO). N.F. siti. N.M. lexia composta.
siti-dos
n., *óleo vendido na loja. - Mansi di kil dia Rosa mandurga prasa pa ba kumpra
kusas ku ka ten na si armasen, suma tabaku, asukar ku siti-dos (Dea) -. (deriv.
AZEITE DOCE). N.M. lexia composta. N.S. sin. azeiti.

657
sitiko
n., *amuleto que se põe à cintura. N.F. oxítona. N.S. V.M.
siti-malgos
n., *tipo de óleo utilizado na medicina tradicional para friccionar as partes
doentias do corpo. - bu kurpu di bronzi ki fergadu ku siti malgos (A.B.) -. (deriv.
AZEITE AMARGOSO). N.M. lexia composta.
sitiu
n., *lugar; localidade. - i prisis pa no bai pa no odja kil sitiu (C.P.) -. (SÍTIO).
N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin. kau.
situa
v., *pôr em determinado sítio; colocar. - n’ misti situa tris kiston (IN96) -.
(SITUAR). N.F. paroxítona, neol. N.S. sin. pui.
situadu
part., *posto num determinado sítio; colocado. - Padaria ku fera e sta situadu na
mesmu kau (R95) -. (SITUADO). N.F. neol.
situason
1.n., *posição; estado das coisas ou das pessoas. - e situason i kansadu,
populason na kansa (R98) -. (SITUAÇÃO).
2.n., *posição financeira. - situason difisil di ikonomia (P.dosS.) -.
siumi
n., *sentimento de inquietação por suspeita de uma rivalidade; inveja. - bardadi
ku n’ kontau, bo djunta siumis pa Madrid (J.D.) -. (CIÚME). N.F. paroxítona,
neol. N.S. sin. dur di kutuvelu.
sius
adj., *invejoso. (CIOSO). N.F. oxítona. N.S. V.B.
sivil
1.adj., *relativo aos cidadãos de um país; feito segundo a lei civil. - bon
komportamentu moral i sivil (Igr.I.) -. (CIVIL). N.F. neol.
2.adj., *diz-se de um conflito entre facções de uma mesma nação. - elis e
risponsavel na guera sivil na Bosnia (R95) -.
siviliza
v., *tornar civilizado; dar características próprias das sociedades mais
desenvolvidas no que diz respeito ao progresso tecnológico; tornar ou tornar-se
pessoa com maneiras urbanas. (CIVILIZAR). N.F. sibiliza. N.S. V.A.
sivilizadu
1.adj., *que tem características próprias das sociedades mais evoluídas no que
diz respeito ao progresso tecnológico; que tem conhecimentos. - un omi
sivilizadu i dibi di tene lus na kaza i dibi di tene iagu purke tudu ta sirbi pa ijeni i
pa saudi (IN96) -. (CIVILIZADO).
2.adj., *bem-educado; que denota formação cívica. - si no misti sedu un povu
sivilizadu na un sosiedadi dimokratiku sin, no dibi di fasi un idukason ku na
rikunhisi no diritus ku no diveris (R95) -.
sivilizason
n., *conjunto de usos e costumes de uma sociedade com um determinado
desenvolvimento material e tecnológico. - idukason ki no ta risibi di familia nin
sempri i signifika un relason diretu ku no sivilizason, ke sedu no manera di sedu
i di ivuluson sobri problemas di ambienti (R95) -. (CIVILIZAÇÃO).
sizeriana
n., - N’ tcoma inda sizeriana n’ ka tchoma kazu di erna (R95) -. (CESARIANA).
N.F. neol., vd. siserianu.

658
skada
n., *série de degraus para o acesso aos diferentes planos de um edifício;
utensílio para descer ou subir. - n’ misti pa Nhu rei manda kumpunu un skada di
li pa te ke i panha na seu (T.M.) -. (ESCADA).
skala
n., *série de sons que a voz humana ou os instrumentos musicais podem
emitir. (ESCALA MUSICAL). N.S. V.B.
skalada
n., *peixe salgado e depois secado; peixe seco ou escalado. - I un padas di
skalada di dus kuntu (R95) -. (deriv. ESCALADO).
skama 1
v.tr., *tirar as escamas a; descamar. - bu na toma pis tenha o bika bu skamal bu
tiral tripa bu labal limpu (N.M.) -. (ESCAMAR).
skama 2
1.n., *cada uma das lâminas que cobrem a pele de muito peixes e outros
animais. - Na ki ora i kai na si udju kusas suma skama (N.T.) -. (ESCAMA).
2.n., *lâminas que revestem as antigas armaduras. - I pudiba ientra na
armadura pisadu, kasaku di skamas (Igr.I.) -.
skamadu
part., *sem escamas. (ESCAMADO). N.S. V.B.
skandalu
n., *acto que ofende; ofensa. - Tcur di tabanka, tabanka tudu fika kaladu,
kadakin pudi fasi ke ki misti, ma i ka ku skandalu (N.M.) -. (ESCÂNDALO). N.F.
proparoxítona.
skara
v., *expectorar; cuspir. - Si bu skara, i ka ami ku bu skara, i bu kabesa (L.A.) -.
(ESCARRAR).
skeletu
n., *o conjunto dos ossos. - e magru tok os kola na pele, e ka mas skeletu
gurdu (P.B.) -. (ESQUELETO).
skentamenti
n., *blenorragia; gonorreia. - I fala kuma n’ tene skentamenti (Cecomes) -.
(ESQUENTAMENTO). N.F. iskentamentu.
skerda
n., *lado esquerdo. - i ka pudi pintca kareta pa direta, nin pa skerda nin a frenti
(R95) -. (ESQUERDA). N.S. mon skerda.
skerdu
adj., *que fica do lado da mão esquerda. - I pui pe skerdu, tudu dedu sai (T.M.)
-. (ESQUERDO). N.F. iskerdu.
skerdus
adj., *diz-se de uma pessoa que trabalha com a mão esquerda; canhoto.
(ESQUERDO). N.F. oxítona. N.S. V.B.
skilon
n., * variedade de bagre. (ESQUILÃO). N.S. V.M., n.v. “Chrysichthys
nigrodigitatus”.
skina
n., *canto exterior; ângulo de rua. - Na skinas di tcon di Pepel, bedjus na n’uni-
n’uni (G.F.) -. (ESQUINA).
skirbi
v., *exprimir-se por escrito; compor; corresponder-se por carta. - si kontra n’

659
sibiba skirbi, n’ na skribiba tudu (IN99) -. (ESCREVER). N.F. skribi.
skirbidu
part., *escrito; representado por letras. - Riba del i skirbidu un nomi ku ninguin
ka kunsi (N.T.) -. (deriv. ESCREVER). N.F. skribidu; skritu.
skirbidur
n., *autor de composições literárias; escrivão. - bantaba di skirbiduris (Men) -.
(ESCRITOR). N.F. skribidur. N.M. n.pl. skirbiduris.
skisi
v., (ESQUECER). N.F. arc., vd. diskisi. N.S. V.B.
sklarisi
v., *tornar claro; elucidar; informar. - Logu kila pega sklarisi elis (M.M.) -.
(ESCLARECER). N.F. proparoxítona.
sklarisimentu
n., *explicação; informação. - Si alguin misti sibi informason, i ta tciga i punta: i
ta dadu sklarisimentu (R95) -. (ESCLARECIMENTO).
sklui
v., *omitir; impedir a entrada de. - kusa ku ta sklui totalmenti pusibilidadi di
rebeldis risibi adjuda (R95) -. (EXCLUIR). N.F. neol.
skoba 1
1.v.tr., *limpar com escova. (ESCOVAR). N.F. skova. N.S. V.B.
2.n., (ESCOVA). N.F. vd. skova.
skoba 2
n., *utensílio que serve para limpar. (ESCOVA). N.F. skova. N.S. V.B.
skola
1.n., *instituição social que tem o encargo de educar. - ki tempu skola ka ten na
tcon budjugu (N.M.) -. (ESCOLA).
2.n., *estabelecimento onde se ensinam artes, letras e ciências. - I na ba ta
fasidu un skola kada anu na diferenti ilha (JB97) -.
3.n., *aula; sala de aula. - n’ bai skola na terseru piriudu (N.M.) -. N.S. sin. aula.
skolaridadi
n., *frequência escolar. - Anos ku ta paga se skolaridadi (R95) -.
(ESCOLARIDADE). N.F. neol. N.S. sin. skolerindadi.
skolariza
v., *cobrir de rede escolar; submeter ao ensino escolar. - No ten ke kunsa
pensa na skolariza no mininus (IN96) -. (ESCOLARIZAR). N.F. neol.
skolarizason
n., *frequência do ensino escolar. - Anos no sta ku un tacha di skolarizason di
korenta pursentu (MR98) -. (ESCOLARIZAÇÃO). N.F. neol.
skolerindadi
n., *frequência na escola; escolaridade. (deriv. ESCOLA). N.S. V.B., sin.
skolaridadi.
skoleru
n., *aluno de qualquer estabelecimento de ensino. - Lembra tambe di no skolas:
un skoleru ta fasi seti anu ma e ka sibi nin skirbi (C.V.) -. (deriv. ESCOLA). N.S.
sin. studanti.
skorega
v.intr., *DESLIZAR. (ESCORREGAR). N.S. V.B.
skoregason
n., *escorregamento; escorregão. (ESCORREGADELA). N.S. V.B.
skova

660
1.v., (ESCOVAR). N.F. neol., vd. skoba 1.
2.n., - n’ prisisa di skova pa n’ laba dinti (J.L.R.) -. (ESCOVA). N.F. neol., vd.
skoba 2.
skovadu
part., *limpado com escova. (ESCOVADO). N.S. V.A.
skovadur
n., *limpador. (ESCOVADOR). N.S. V.A.
skrabidon
n., *cativeiro. (ESCRAVIDÃO). N.S. V.B., sin. katiberasku.
skrabu
n., *cativo. (ESCRAVO). N.S. V.B.
skribi
v., - Skribi, bu manda kontanu (M.M.) -. (ESCREVER). N.F. vd. skirbi.
skribidu
part., - Nha pobu ka bu medi, n’ ka diskisi di bo, bu nomi i skribidu na nha mon
(L.Cat.) -. (deriv. ESCREVER). N.F. vd. skirbidu.
skribidur
n., - Skribiduris di Biblia sibi kuma pa Deus un dia i suma mil anus, mil anus i
suma un dia (L.S.) -. (ESCRITOR). N.F. vd. skirbidur.
skrita
n., *caligrafia; escrituração. - Sina mininus aprindizajen di leitura i skrita na un
lingua ki sibi (MR98) -. (ESCRITA).
skritoriu
n., *gabinete de trabalho. - Skritoriu di projetus di dizinvolvimentu (Igr.I.) -.
(ESCRITÓRIO). N.F. proparoxítona, neol.
skritu
1.part., - Kuma ki sta skritu na lei? (N.T.) -. (ESCRITO). N.F. neol., vd.
skirbidu.
2.n., *composição escrita. - E ta lei enton memorias di apostolus o skritus di
profetas (L.Cat.) -.
Skritura
n., *conjunto de livros do Antigo e Novo Testamento; Bíblia. - Tudu Skritura,
Bedju ku Nobu Testamentu, i sta unidu na Kristu (Igr.I.) -. (ESCRITURA). N.S.
sin. biblia.
skuadra
n., *secção de uma divisão policial; posto policial. - i pudu na prizon di segunda
skuadra (R95) -. (ESQUADRA). N.F. paroxítona.
skudju
n., *selecção condicionada pelo favoritismo; preferência dada por favor e não
por merecimento. - kusa ku ma ta denba i ki skudju ke ta fasiba ora ke daba
alguin bolsa (C.V.) -. (ESCOLHA).
skudu
n., *unidade monetária de Portugal e de Cabo Verde. - Un alguin ke na ganha
dus mil skudus na tempu kolonial i pudi sustenta si kaza (IN96) -. (ESCUDO).
N.S. skudu é hipónimo de ESCUDO, que designa também uma antiga arma
defensiva, cujo equivalente é djarga.
skuri
v., *acção de um líquido que corre em fio ou em gotas. - Bu toma ki un tcavena
di midju, bu na skuril iagu (R96) -. (ESCORRER).
skurisi

661
v., *obscurecer; tornar escuro. (ESCURECER). N.F. proparoxítona, vd.
sukurisi. N.S. V.B.
skurisidu
part., *obscurecido. (ESCURECIDO). N.S. V.B.
skurisidur
n., *o que escurece. (ESCURECEDOR). N.S. V.B.
skurisimentu
n., *escuridão; perda de luz. (ESCURECIMENTO). N.S. V.B.
Slavu
n., *membro do povo dos Eslavos. (ESLAVO). N.S. V.B.
smola
n., - E fasi ofertoriu djintis na pati smola djuntu ku kantiga (N.M.) -. (ESMOLA).
N.F. vd. simola.
so
adv., - I disal la i ba ta firbi, so ku si iagu (N.M.) -. (SÓ). N.F. neol., vd. son 3.
soberbia
n., *orgulho; soberba exagerada. - Soberbia ka ten trupesa nin banku di sinta
(J.M.B.) -. (SOBERBIA). N.F. proparoxítona.
soberbu
n., *arrogante; vaidoso. - omis di korson soberbu (L.Cat.) -. (SOBERBO). N.F.
neol.
sobra 1
1.v.tr., *guardar; pôr de lado uma parte. - fidju di alguin labal nan te! Bu sobra ki
kau (N.V.) -. (SOBRAR).
2.v.intr., *restar; sobejar. - kilis ke sobra e muda pa utrus tabankas (N.M.) -.
sobra 2
n., *resto; sobejo. (SOBRA). N.S. V.B., sin. restu.
sobradi
n., *soalho; andar de casa. - I ta staba riba di sobradi (F.M.) -. (SOBRADO).
sobramesa
n., *doce ou fruta que se come no fim de refeição. (SOBREMESA). N.S. V.B.
sobri
con., *preposição que significa [acerca de]; a respeito de. - diskursu sobri
prublematika di imigrason (IN96) -. (SOBRE). N.F. neol. N.S. sin. aserka di.
sobrinsela
n, *conjunto de pêlos na parte de cima da órbita dos olhos; sobrolho. - riba di
udju i sta sobrinsela (N.M.) -. (SOBRANCELHA).
sobritudu
adv., *principalmente; em especial. - Sobritudu pa fasi limpesa tambe nunde ke
mindjeris ta bindi (R98) -. (SOBRETUDO).
sobrivivi
v.intr., *ter as condições mínimas para viver; subsistir. - imigrantis, pa e pudi
sobrivivi, e ta bin obrigadu entra na manga di violason di leis importanti di pais
nde ke sta nel (IN96) -. (SOBREVIVER). N.F. neol.
soda
n., *carbonato de sódio. - Si alguin kume soda, ka bu djudal pa i ramasa, pabia i
pudi kema si garganti (Igr.I.) -. (SODA).
sodadi
n., *recordação nostálgica de pessoas ou coisas distantes ou passadas. - Nha
sodadi mas kirsi otca ke n’ sinti kuma storias ke n’ kontadu ka tciu (O.S.) -.

662
(SAUDADE). N.F. saudadi.
soga 1
v., *lavar em segunda água. - Pa n’ soga nha bis antis de i seku, n’ misti pirbita
konta Banhus algun kusas -. (ENXAGUAR). N.F. choga.
Soga 2
n., *uma das ilhas habitadas do Arquipélago de Bijagós. - Pratu di Bidjugu di
Soga (N.M.) -. (SOGA).
soka di midju
n., *espiga de milho a que se retiraram os grãos; carolo. - bu pudi randja un
soka di midju (R96) -. (deriv. SOCA DE MILHO). N.M. lexia complexa. N.S.
SOCA designa o rizoma.
sol 1
n., *o astro principal do nosso sistema planetário. - I na galu ku no ta djubiba
nel ku sol (C.P.) -. (SOL). N.S. sol mansi 1;sol noti 1; sol-mansi 2; sol-noti 2;
kaida di sol; mansir di sol; mansida di sol; nasenti di sol; ponta di sol;
saida di sol; tcepen di sol.
sol 2
n., *quinta nota da escala musical. (SOL). N.S. V.B.
sol kamba
coloc., *o sol pôs-se. (deriv. O SOL CAMBOU). N.S. V.M.
sol mansi 1
1.coloc., *começar a aparecer a luz do dia; amanhecer. - I ta ten kilis ku ta
badja tok sol mansi (A.C.) -. (deriv. O SOL AMANHECE).
2.coloc., *acordar alguém de manhã; despertar alguém do sono. - Ka sol bin
mansinu amarelu na udjus spasmadu (H.M.) -.
sol-mansi 2
n., *o amanhecer; o nascer do sol; é dia. - nunka e ka odja sol-mansi na e tera li
(T.M.) -. (O SOL AMANHECE). N.M. lexia composta.
sol noti 1
coloc., *anoitecer; fazer-se noite. -Kil dia kontra sol na noti, Midana ba odja ku
komite (Dea) -. (O SOL ANOITECE). N.S. sin. noti 1.
sol-noti 2
n., *o anoitecer, depois da caída do sol; o escurecer; é noite. - e na djanti, kuma
pa e djanti anti di sol-noti (T.M.) -. (deriv. O SOL ANOITECE). N.M. lexia
composta.
sola
n., *parte inferior do sapato. (SOLA). N.S. V.B.
solbi
v.tr., *desculpar; perdoar. (ABSOLVER). N.F. absolvi. N.S. V.B.
solbidu
part., *perdoado. (ASSOLVIDO). N.S. V.B.
solbison
n., *perdão. (ABSOLVIÇÃO). N.S. V.B.
solda
v., *ligar; unir. (SOLDAR). N.S. V.B.
soldadu 1
n., *militar sem graduação. - Paulu i dadu lisensa pa i mora na si kaza, ku un
soldadu ku na guardal (N.T.) -. (SOLDADO). N.S. sin. rakruta 2.
soldadu 2
part., *unido com solda. (SOLDADO). N.S. V.B.

663
soldadur
n., *pessoa que solda. (SOLDADOR). N.S. V.B.
soldadura
n., *a parte soldada. (SOLDADURA). N.S. V.B.
solenidadi
n., *na liturgia cristã, celebração festiva muito importante. - Solenidadi di Santa
Maria (L.Cat.) -. (SOLENIDADE). N.F. neol.
solfa
n., *jogo de meninos. N.S. V.P.
solisita
n., *pedir; diligenciar. - pruposta aprizentadu aonti di noti na sintidu di solisita,
ku sedu pidi, utilizason di tudu rekursus ku ten (R95) -. (SOLICITAR). N.F. neol.
solopa
v., *embeber-se de substância líquida; ser muito molhado. - i modja spondja na
binagri tok i solopa (N.T.) -. (ENSOPAR).
solta
v., *libertar; desligar. (SOLTAR). N.S. V.B.
soltadu
part., *desligado. (SOLTADO). N.S. V.B.
solteru
adj., *relativo ao homem que ainda não se casou. - Ntoni solteru nan, tempus
bai anus pasa, Ntoni bin kasa, amigus na rua na miskinha (T.Dj.) -.
(SOLTEIRO).
soltu
part., *desligado; livre. - I ten un tabela ke aprovadu: no tene Babadinka, alen di
utrus operason ki djintis ta fasi, asin soltu (R95) -. (SOLTO).
solu
n., *chão; terreno arável. - i ka ten nin un tekniku ku na bai panha kil solu pa bin
fasil analisi (IN96) -. (SOLO). N.F. neol. N.S. sin. tcon; sin. terenu.
solusiona
v.tr., *dar solução a; resolver. - i tristi pa nos pega na arma pa solusiona es
problema (R98) -. (SOLUCIONAR). N.F. neol.
soluson
n., *resolução de um problema; decisão. - no opta pa soluson politiku (R98) -.
(SOLUÇÃO). N.F. neol., suluson.
soma 1
1.v., *fazer a soma de; adicionar; unir; acrescentar. (SOMAR).
2.v., *unir; acrescentar. - Nunde ku sukuru ta kaba, la ku klarensa ta soma
(L.A.) -.
soma 2
1.n., *conjunto; totalidade. (SOMA).
2.n., *em matemática, o resultado de uma adição. - Sugundu turnu fasidu pabia
kandidatu di PAIGC ka konsigui tene mas di dobru di votus di soma di utrus
kandidatus (P.dosS.) -. N.S. sin. adison.
3.n., *determinada quantia em dinheiro.
somadu
part., *adicionado. (SOMADO). N.S. V.B.
sombra 1
v., *fazer sombra, cobrir de sombra. - Sombra di sibi ka ta sombra bas del, son
la fora (L.A.) -. (SOMBREAR).

664
sombra 2
n., *espaço que o sol não ilumina devido a interposição de um corpo opaco. -
Es kau sta bon, i bonitu, sombra manga del pa diskansa (M.M.) -. (SOMBRA).
sombrinha
n., *guarda-sol; guarda-chuva. (SOMBRINHA). N.S. V.B.
sombrinha di sapu
n., *cogumelo; fungo. - Bu na randja kugumelus freskus, es ku no ta fala tipu
sombrinha di sapu sin (R96) -. (deriv. SOMBRINHA DE SAPO). N.M. lexia
complexa. N.S. sin. guarda-tcuba di sapu.
somenti
adv., *advérbio de exclusão que significa [apenas]; só; unicamente. - ki parki i
somenti pa viaturas ki na ba fasi kompra na ki kau la (R95) -. (SOMENTE). N.F.
neol. N.S. sin. son 3.
somna 1
v., *produzir som; fazer barulho. - Na kil momentu, kau somna, gritu di
kontentamenti ku di dimirason (F.M.) -. (SOAR).
somna 2
n., *barulho; confusão; soada. - Tuada ku n’ ta obi, i somna di fugu ku na iardi
na lenha (O.S.) -. (deriv. SOAR).
somna-somna
n., *barulho. - na metadi di somna-somna di es mundu (L.Cat.) -. (deriv. SOAR).
N.M. redobro.
son 1
n., *ruído; voz. (SOM). N.F. neol. N.S. V.B.
son 2
adj., *único; isolado; sem companhia. - Bo sta firmi na un sintidu son (N.T.) -.
(SÓ).
son 3
1.adv., *advérbio de exclusão; somente. - Si luga taxi son pa el, i na paga un
pres di kumpra baka (P.dosS.) -. (SÓ). N.F. so. N.S. sin. somenti.
2.con., *conjunção subordinativa que introduz orações temporais; mal; logo
que; apenas. - Si galu kanta son, Serpenti ta obi i ta bin (T.M.) -.
son 4 [-son]
suf.nom., *sufixo que entra na formação de substantivos, exprimindo a ideia de
acção ou resultado de acção. - tarpadjason - konsentrason - libertason -
investigason - priokupason - okupason -. (-ÇÃO). N.M. sufixo de verbos.
sonda 1
v., *explorar ou medir com a sonda. - E sonda e otca vinti brasu (N.T.) -.
(SONDAR). N.F. neol.
sonda 2
n., *aparelho para fazer sondagens; instrumento para fazer análise. (SONDA).
N.F. neol. N.S. V.B.
sondadu
part., *investigado. (SONDADO). N.S. V.B.
sondadur
n., *aquele que sonda. (SONDADOR). N.S. V.B.
sondason
n., *perfuração. (SONDAGEM). N.S. V.B.
Soninke
n., *termo para indicar os membros do povo Saracolé, do grupo linguístico

665
Mande Tan; Saracolé. (SONINKÉ). N.F. oxítona. N.S. V.A., sin. Sarakole.
sonu
n., *suspensão da consciência e da motricidade voluntária, aproveitando o
organismo para se recompor da fadiga. - N’ bai pa ba panha sonu son, n’ pega
mas sunha (N.M.) -. (SONO). N.S. pasa ku sonu; ronka na sonu; tcami ku
sonu.
sopa
n., *caldo com maior ou menor consistência, podendo acrescentar-se arroz,
massa, legumes. - peran n’ pasa, nos kabu patin sopa (T,Tcheka) -. (SOPA).
sopa mesa
coloc., *enxugar água sobre a mesa. (deriv. ENSOPAR A MESA). N.S. V.A.;
ENSOPAR significa molhar e não enxugar.
sopona
v., *mijar na cama. - Mininu sopona -. N.S. V.A.
sorizu
n., *acto de sorrir; manifestação de contentamento. - na un tardi muitu tristi pa
mi, bu sorizu i bu kalur bin fikan na nha solidon (T.Dj.) -. (SORRISO). N.F. neol.
soronda 1
v., *crescer de novo; germinar. - no tcon na soronda i na fadja ku bida (L.S.) -.
N.F. Mandinga “sòron” que significa crescer de novo.
soronda 2
1.n., *rebento. N.F. Mandinga “sòron” que designa a erva que cresce de novo.
2.n., *entre os povos Balantas indica também o corte, com terçado, dos
rebentos das plantas lenhosas.
3.n., *nome da Revista Cultural do INEP, o Instituto Nacional de Estudos e
Pesquisa, de Bissau. (SORONDA).
sorti
n., *destino, fortuna; felicidade. - Ki fidju la, Deus largal son ku sorti di kudji
(T.M.) -. (SORTE).
sortia
v.tr., *tirar à sorte. (SORTEAR). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
sortiadu
1.adj., *escolhido por sorteio. (SORTEADO).
2.adj., *diz-se de alguém com sorte; feliz. - Sortiadu i kilis ku ta pui pas na
metadi di djinti, pabia e na tcomadu fidjus di Deus (N.T.) -.
soru
n., *veículo líquido de anticorpos, usado como curativo de certas doenças. -
talves i ta pirsisa di toma soru o antibiotiku (Igr.I.) -. (SORO). N.F. neol.
sorveti
n., *gelado. - No tudji mininus pa e ba ta kumpra e sorveti ke na bindidu pabia
no ka sibi kal tipu di iagu ki preparadu ku el (R95) -. (SORVETE).
sos
n., *parceiro; membro de uma sociedade. - e fika spantadu pabia di ki manga di
pis ke panha, suma tambi Tiagu ku Djon, fidjus di Zebedeu, ki era sos di Simon
(N.T.) -. (SÓCIO). N.S. sin. parseru.
sosial
adj., *relativo à vida e organização da sociedade. - konvivensia sosial (P.dosS.)
-. (SOCIAL). N.F. neol.
sosialismu
n., *doutrina que preconiza a colectivização dos meios de produção e o

666
estabelecimento de uma sociedade sem classes. - sosialismu arabi, Islam
komu guia pa ason sosiu-pulitiku (R95) -. (SOCIALISMO).
sosialista
1.adj., *relativo ao socialismo. - programa nasionalista i sosialista (R95) -.
(SOCIALISTA).
2.n., *pessoa partidária do socialismo.
sosiedadi
1.n., *conjunto de pessoas unidas pela mesma origem e pela mesmas leis. -
fanadu i util pa sosiedadi, ma so ki n’ ka ta konkorda na ki parti feminina suma
ku n’ falaba dja (IN96) -. (SOCIEDADE). N.F. neol.
2.n., *associação.
sosiu-ikonomiku
adj., *que diz respeito aos problemas de natureza social e económica. -
dizinvolvimentu sosiu-ikonomiku (R98) -. (SOCIOECONÓMICO). N.F.
proparoxítona. N.M. lexia composta.
sosiu-pulitiku
adj., *que diz respeito aos problemas de natureza social e política. - puder
ikonomiku i sosiu-pulitiku (P.dosS.) -. (SOCIOPOLÍTICO). N.F. proparoxítona.
N.M. lexia composta.
sotabentu
adj., *o lado oposto àquele donde sopra o vento. (SOTAVENTO). N.S. V.B.;
ant. barlabentu; ilha sotabentu são as ilhas do lado sudeste de Cabo Verde.
sotona
n., *fruto da Guiné semelhante às azeitonas. (AZEITONA). N.S. V.B.
spada
n., *arma branca defensiva e ofensiva, constituída por uma lâmina comprida e
um punho. - Miti spada na si lugar, pabia tudu kil ku pega na spada, ku spada ki
na muri (N.T.) -. (ESPADA). N.F. ispada.
spadja
1.v.tr., *dispersar; divulgar. - i spadja dinheru di torkiaduris, i bati mesas (N.T.) -.
(ESPALHAR).
2.v.intr., *alastrar-se; difundir-se. - Si fama laga, i spadja na tudu tcon di Galileia
(N.T.) -. (ESPALHAR-SE).
spadjadu
1.part., *que se dispersou. - fidjus di Deus ku staba spadjadu (N.T.) -.
(ESPALHADO).
2.part., *que se propagou.
spanson
n., *alargamento; difusão. - atraves di un spanson moderada di insinu (MR98) -.
(EXPANSÃO).
spantu
n., *medo; surpresa. - N’ na tcora, spantu toma konta di mi (Igr.I.) -.
(ESPANTO). N.F. neol. N.S. sin. pantadura.
spasu
1.n., *área; lugar; distância entre duas coisas. - E ta randjadu un spasu
spesifiku pa i djuga (R95) -. (ESPAÇO). N.F. neol.
2.n., *duração; intervalo. - Kila na mesmu dia, na mesmu spasu no fasi si
denunsia publika (R98) -.
spekulason
1.n., *conjectura; opinião sem fundamento; engano. - Tudu na bazi di

667
spekulason (P.dosS.) -. (ESPECULAÇÃO). N.F. neol.
2.n., *operação financeira com lucros exagerados.
spera 1
v., - No na papia diritu ku kil djintis sin spera si pudi fasi kualker kusa (R98) -.
(ESPERAR). N.F. vd. pera.
spera 2
n., *traje que vestem as mulheres em estado de gravidez ou aquelas muito
gordas; camisa grande. - N’ sai pista spera tok n’ kansa n ‘ ka otca (N.M.) -.
(deriv. ESPERAR). N.F. ispera. N.S. ESPERAR significa estar à espera.
speransa
n., *confiança de alcançar algo que se deseja; expectativa. - No ten speransa
suma feru di fundia ku ta sugura no alma firmi (N.T.) -. (ESPERANÇA). N.F.
spransa.
sperta
v., *acordar; tomar consciência. - Otca i bin sperta, i sinta (T.M.) -.
(DESPERTAR). N.S. sin. disperta.
spertadu
part., *acordado. (DESPERTADO). N.S. V.B., sin. dispertadu.
spertadur
n., *relógio com dispositivo para acordar. (DESPERTADOR; ESPERTADOR).
N.S. V.B.
spertasku
n., *astúcia, esperteza; malícia. - la ku spertasku di Lebri (L.S.) -. (deriv.
ESPERTAR). N.S. sin. sperteza.
sperteza
n., *habilidade maliciosa. - no pudi odja kal ki sperteza di Lebri (R95) -.
(ESPERTEZA). N.F. neol. N.S. sin. spertasku.
spertu
1.adj., (ESPERTO). N.F. vd. ispertu 1. N.S. V.B.
2.adj., (EXPERTO). N.F. vd. ispertu 2. N.S. V.A.; spertu é hiperónimo de
ESPERTO que significa inteligente malicioso e de EXPERTO que significa
inteligente com vários conhecimentos úteis.
spesial
adj., *excelente; fora do comum; exclusivo. - tratamentu spesial (R96) -.
(ESPECIAL). N.F. neol.
spesialista
n., *pessoa que se dedica exclusivamente a um determinado ramo de uma
profissão; perito. - I purtantu i ten ku mandadu kil spesialistas pa bai pa ba
izamina, si propi kil terenu ta favurisi (IN96) -. (ESPECIALISTA). N.F. neol.
spesifiku
adj., *exclusivo; restrito. - i ten kazus spesifiku (R95) -. (ESPECÍFICO). N.F.
proparoxítona, neol.
spetakulu
1.n., *representação teatral ou cinematográfica. - Tiatrus ku sala di spetakulu ka
ten na Bisau (P.dosS.) -. (ESPECTÁCULO). N.F. proparoxítona, neol.
2.n., *tudo o que é objecto e curiosidade ou desdém.
spia
v.tr., *espreitar. (ESPIAR). N.S. V.B.
spiadu
part., *espreitado. (ESPIADO). N.S. V.B.

668
spidju
n., *superfície polida que reflecte a imagem dos objectos. - i suma un omi ku na
djubi na spidju si rostu ki padidu ku el (N.T.) -. (ESPELHO). N.S. djubi rostu na
spidju.
spiga
n., *inflorescência; infrutescência. (ESPIGA). N.S. V.B.
spindi kurpu
coloc., *levantar-se ligeiramente de um lugar; estirar-se; espreguiçar-se com os
braços. - Bariga na den tok n’ ka pudi spindi kurpu -. (deriv. DESPENDER O
CORPO). N.S. V.A.
spingarda
n., *arma de fogo de cano comprido; caçadeira. (ESPINGARDA). N.F. neol.
N.S. V.A.
spinha
1.n., *formação esquelética dos peixes. (ESPINHA). N.F. vd. spinha di pis.
2.n., *coluna vertebral. (ESPINHA). N.S. V.B.
spinha di pis
n., *aresta. N.M. lexia complexa. N.S. V.A, sin. os di pis.
spinhu
1.n., *saliência rígida e aguçada no caule e folhas de algumas plantas. -
Soldadus kumpu un koroa di spinhu (N.T.) -. (ESPINHO).
2.n., *planta espinhosa. - bo pudi kudji uvas na pe di spinhu o figus na pe di
spinhu pretu? (N.T.) -.
spion
n., *pessoa que observa secretamente os actos de outrem para depois
informar. - E fika e na montial, e manda spions pa e pudi panhal na algun
palabra (N.T.) -. (ESPIÃO).
spira 1
v., *deixar de respirar; morrer. (EXPIRAR). N.S. V.B.
spira 2
v., *dar espirros; provocar esternutação. - Alguin ke spira na metadi di
kombersa (P.B.) -. ESPIRRAR).
spiriensia
n., *conhecimento adquirido ao longo da vida; habilidade. - si spiriensia mostra
kuma utru nesesidadi dibi di ten prioridadi (Igr.I.) -. (EXPERIÊNCIA). N.F.
proparoxítona.
spiritu
1.n., *sopro vital; alma; vida; energia. (ESPÍRITO). N.F. proparoxítona, spirtu.
2.n., *intenção. - i ta bai ku spiritu di maldadi (R95) -.
3.n., *ser sobrenatural; anjo, demónio. - Ke ku manda no ka pudi serka ki
spiritu? (N.T.) -.
4.n., Spiritu Santu, *na religião cristã, a terceira pessoa da Santíssima
Trindade. - Spiritu Santu, amor di Deus ku si fidju, ta guia tudu pekaduris ki ta
fia na Deus pa i da tistimunhu di si amor (L.S.) -. (ESPÍRITO SANTO).
spiritual
1.adj., *relativo ao espírito; religioso. - tudu djinti tene kurpu ku alma, nesesidadi
material ku nesesidadi spiritual (Igr.I.) -. (ESPIRITUAL).
2.adj., *incorpóreo. - Si kurpu di karni ten, kurpu spiritual ten tambi (N.T.) -.
spirtu
n., (ESPÍRITO). N.F. arc., vd. spiritu. N.S. V.B.

669
splika
1.v.tr., *dar a explicação de; tornar inteligível. - i kansadu pa splika bos, manera
ku bo ka ta lestu ku ntindi (N.T.) -. (EXPLICAR). N.F. isplika.
2.v.tr., *leccionar a respeito de; interpretar. - I splika un bokadinhu di storias di
antigus kombatentis (R98) -.
splikadu
part., *interpretado; explanado. - La i splikadu kuma ke djintis di antigu ta obiba
palabra di Deus (L.Cat.) -. (EXPLICADO).
splikadur
n., *docente; professor. (EXPLICADOR). N.S. V.B.
splikason
n., *ensino prático; esclarecimento; interpretação. - Es i splikason di storia:
simenti i palabra di Deus (N.T.) -. (EXPLICAÇÃO).
splora
1.v.tr., *abusar de outrem para auferir algum benefício. - E ta splora kazas di
viuvas, nkuantu e na fasi orason di findjimentu (N.T.) -. (EXPLORAR). N.F.
isplora.
2.v.tr., * tirar proveito de. - Purke minas, nin un son no ta splora, ma floresta no
odja dja, n’ pensa kuma no dibi di kontinua na ba ta isplora (IN96) -. N.S.
splora é hipónimo d EXPLORAR, que significa também pesquisar, cujo
equivalente é buska.
sploradu
part., *tirado proveito de; aproveitado; abusado. - i ka pabia branku tene
dinheru ki dibi di sploradu (IN96) -. (EXPLORADO).
sploradur
n., *pessoa que explora ou que tira proveito de outrem; speculador. -
sploraduris di no povu (L.Cat.) -. (EXPLORADOR). N.M. n.pl. sploraduris.
splorason
n., *uso da boa fé de alguém para obter um benefício ilicitamente;
aproveitamento. - Strandjerus e ta dadu tan presu altu; es splorason ta odjadu
na tudu feras di Bisau (P.dosS.) -. (EXPLORAÇÃO). N.S. splorason é
hipónimo de EXPLORAÇÃO, que significa também investigação, cujo
equivalente é piskiza.
spondja
n., *animal marinho dos espongiários, cujo esqueleto, depois de preparado,
serve para lavagens, em virtude da sua porosidade e capacidade de absorver
líquidos; objecto para absorver líquidos. - i toma spondja i modjal na binagri
(N.T.) -. (ESPONJA).
spora 1
v., *ejacular. (deriv. ESBORRAR) N.S. V.A.
spora 2
n., *líquido seminal; esperma. (deriv. ESBORRAR). N.S. V.A.
sporta
v.tr., *vender produtos nacionais no estrangeiro. - ke ku no na sporta? (IN96) -.
(EXPORTAR). N.S. ant. mporta.
sportason
n., *saída de géneros de um país para o exterior. - Importason mas garandi di
ki sportason (P.dosS.) -. (EXPORTAÇÃO). N.S. ant. importason.
spoza
n.f., *a consorte do marido; mulher. - No ka ten diritu di leba spoza krenti na

670
bias suma ki utru apostolus? (N.T.) -. (ESPOSA). N.F. neol.
spozu
n., *o consorte da mulher; marido. - Bu kudjil pa sedu spozu di mame di Deus
(L.Cat.) -. (ESPOSO). N.F. neol.
spransa
n., - No ten spransa na korson, n’ fia dimas, no na bin ganha (L.Cat.) -.
(ESPERANÇA). N.F. vd. speransa.
spransa Deus!
loc.interj., (deriv. ESPERAR A DEUS). N.F. vd. paransa Deus!. N.S. V.B.
spresa
v., *dar a entender por gestos ou palavras; exprimir; proferir. - I ta spresa diritu -
. (EXPRESSAR). N.F. neol. N.S. V.A., sin. fala 1.
spresadu
part., *exprimido; falado; proferido. - E nomi ka ta spresadu kualker manera, so
ku bu kolega (N.M.) -. (EXPRESSADO). N.F. neol. N.S. sin. faladu.
sprimenta
v., - Djorontci, pa kin ku sprimental, i na sabi (R95) -. (EXPERIMENTAR). N.F.
vd. spurmenta.
spuma 1
n., *escuma; baba. - N’ misti sukuta bu vos na spuma di mar (N.T.) - i na sakudil
tok sukuma ta sai (N.T.) -. (ESPUMA). N.S. sin. sukuma.
spuma 2
n., *espécie de colchão feito com espuma, um composto de 10% de borracha e
de 90% de ar. (deriv. ESPUMA). N.S. V.A.
spurmenta
1.v., *pôr à prova; tentar; executar. - Bisenti spurmenta lambu po, i ka pudi
(Dea) -. (EXPERIMENTAR). N.F. sprimenta; surmenta.
2.v., *sentir; sofrer. - Jesus spurmenta tambe tentason (N.T.) -.
spurmentadu
1.part., *verificado; tentado; experiente. (EXPERIMENTADO).
2.adj., *experiente. N.S. V.B.
spurmentadur
n., *ensaiador. (EXPERIMENTADOR). N.S. V.B.
st!
interj., *interjeição que exprime [silêncio]. - i ta falal kuma: st!, ami n’ na randjau
korda pa marau, pabia garandi si ka tarbadja i ta maradu (L.S.) -. (PSIU!).
sta
1.v.cop., *verbo copulativo ou de ligação, que, seguido de adjectivo ou
advérbio, apresenta informação acerca do sujeito. - kusa sta dritu (F.M.) -.
(ESTAR). N.S. sta di akordu; sta ku; sta prenha; sta sertu.
2.v., *estar presente; residir. - N’ sta li, n’ sta la: sintidu (Co.D.B.) -.
sta di akordu
coloc., *concordar. - Ami n’ sta di akordu pa pui ospital pa tudu ladu (IN96) -.
(ESTAR DE ACORDO).
sta ku
1.v.prep., *ter. - Son nha ermon ki sta ku febri (J.S.) -. (ESTAR COM). N.S. sta
ku bariga.
2.v.prep., * ter como companhia; relacionar-se com. - Tudu djinti ku sta ku mi e
mandau mantenha (N.T.) -.
3.v.prep., *diz-se de um homem e uma mulher que vivem maritalmente sem

671
vínculos legais. - i sta ku el -.
sta ku bariga
coloc., *estar grávida. - Kil ora ke tciga Balenti rapara djanan na badjuda kuma i
sta ku bariga (F.M.) -. (deriv. ESTAR COM BARRIGA). N.S. sin. tene bariga.
sta na
v. aux., *verbo auxiliar que indica o processo ou o aspecto contínuo da acção. -
Karnaval sta na pirdi si propi balur (R95) -. (ESTAR A). N.S. sin. na 1.
sta prenha
coloc., *diz-se de mulher em estado de gravidez; andar grávida ou prenhe. - i
ten piriudu ki maioria parti limaria ta sta prenha (IN96) -. (ESTAR PRENHE).
sta sertu
coloc., *ser isento de erro; corresponder à verdade. - es te li tudu sta sertu
(R98) -. (ESTAR CERTO).
stabilidadi
n., *firmeza; equilíbrio; segurança. - Un omi ki ka tene stabilidadi, un salariu ben
ikilibradu, i ka pudi pensa sen pursentu komu omi (IN96) -. (ESTABILIDADE).
N.F. neol.
stablisi
v., *começar; instituir. - No stablisi gora un kontatu ku no kolega pa i fasinu un
pontu di situason (R95) -. (ESTABELECER). N.F. proparoxítona.
stadia
n., *estada; permanência num lugar. - Duranti se stadia na Angola, Delegason
na ba mati inkontrus di tarbadju (R95) -. (ESTADIA). N.F. paroxítona, neol.
stadiu
n., *campo para competições desportivas. - stadiu nasional (R95) -.
(ESTÁDIO). N.F. proparoxítona, neol.
stadu
1.n., *nação politicamente organizada; conjunto dos poderes políticos de uma
nação. - no Stadu staba ku nogosiason ku Portugal (C.P.) -. (ESTADO). N.F.
istadu.
2.n., *condição; situação; posição social. - Abo bu tene bu fidju ne stadu li sin,
in! Bu odja e mindjer li, bu odja manera ki si fidju sta? (R95) -.
staju
n., *tempo de prática para o exercício de uma profissão; etapa. - dipus di oitu
mizis di staju (C.P.) -. (ESTÁGIO). N.F. neol.
stala
v., *rebentar; fender-se. (ESTALAR). N.F. neol. N.S. V.B.
stangu
n., - praga di stangu na soronda (H.M.) -. (ESTÔMAGO). N.F. arc., vd.
stomagu.
stanti
n., *móvel formado de prateleiras para guardar livros. - Kanderu ka ta sindidu
pa i pudu bas di kachoti, ma riba di un stanti altu (N.T.) -. (ESTANTE).
stasiona
v., *parar; demorar-se. - diritu di stasiona tropa na Kanal (R95) -.
(ESTACIONAR). N.F. neol.
stasionamentu
n., *acção de deixar o veículo num lugar para isso destinado; paragem. - parki
di stasionamentu (R95)
-. (ESTACIONAMENTO). N.F. neol.

672
stason
n., *centro transmissor de rádio ou televisão. - i dau un radiu ke ta panha son
un stason (C.P.) -. (ESTAÇÃO). N.F. neol. N.S. stason é hipónimo de
ESTAÇÃO, que significa também as divisões climatéricas do ano, cujo
equivalente é tempu.
statistika
n., *ciência que tem por objectivo a análise e interpretação de dados numéricos
relativos a determinados factos. - Anos no ba tarbadja ku statistika (MR98) -.
(ESTATÍSTICA). N.F. proparoxítona, neol.
statutu
n., *lei orgânica de um Estado, associação ou outra entidade. - I ten ke tene un
statutu di koperanti (IN96) -. (ESTATUTO). N.F. neol.
stera
n., *tecido de junco com que se cobre o chão. - Se ermons toma se stera e
dobra-dobra, e toma se panu e mara na garganti, e dispidi se mame (T.M.) -.
(ESTEIRA). N.S. distindi stera; ialsa stera; labanta stera; lebia stera; stera
di mampufa; stera di tara; stera di tcur.
stera di mampufa
n., *esteira fabricada com caules de junco mampufa. (ESTEIRA DE
MAMPUFA). N.M. lexia complexa. N.S. V.A.
stera di tara
n., *esteira fabricada com tiras extraídas da nervura principal das folhas de
palmeira tara (ESTEIRA DE TARA). N.M. lexia complexa. N.S. V.A.
stera di tcur
n., *a esteira utilizada em casa dos familiares e alguém falecido, durante alguns
dias, para lembrar a alma e a presença da pessoa falecida. - I distindi stera di
tcur, pubis tudu kontra, tera na tcora pena (C.S.) -. (deriv. ESTEIRA DO
CHORO). N.M. lexia complexa.
stilu
n., *costume; prática. - na un stilu di mas puru ditadur di Afrika (R98) -.
(ESTILO). N.F. neol.
stima 1
v., *apreciar; ter em conta. (ESTIMAR). N.S. V.B.
stima 2
n., *consideração. (ESTIMA). N.S. V.B.; stima tem o sema [apreciar] e
stimason o sema [avaliar].
stimadu
part., *considerado; apreciado. -I ta stimadu kuma no tene grandi numeru di
imigrantis la fora (IN96) -. (ESTIMADO).
stimadur
n., *apreciador. (ESTIMADOR). N.S. V.B.
stimason
n., *avaliação. (ESTIMAÇÃO). N.S. V.B.; stimason tem o sema [avaliar] e
stima o sema [apreciar].
stimula
v., *despertar; incitar; animar. - subsidiu di izolamentu pa stimula propi
funsionarius (IN96) -. (ESTIMULAR). N.F. neol.
stimulu
n., *incentivo. - juventudi sta dismoralizadu, i ka ten nin un stimulu (IN96) -.
(ESTÍMULO). N.F. proparoxítona, neol.

673
stiva 1
v., *arrumar carga no porão ou mercadorias no armazém. (ESTIVAR). N.S. V.A.
stiva 2
n., *porão. - tarbadju na stiva i son kansera (A.B.) -. (ESTIVA). N.S. stiva é
hiperónimo de ESTIVA, que designa a grade em que assenta a carga no porão,
e de PORÃO.
stivadur
1.n., *carregador de navio. (ESTIVADOR).
2.n. stivadur di fera, *carregador de mercadoria no mercado público. - i pudi
odja stivaduris di fera ki ta karga i diskarga merkadurias (P. dosS.) -.
stola
n., *paramento utilizado nas celebrações litúrgicas cristãs. (ESTOLA). N.F. rel.
N.S. V.B.
stomagu
n., *órgão da digestão. - mikrobius ta ientra na no stomagu atraves di bianda,
iagu o mon susu (Igr.I.) -. (ESTÔMAGO). N.F. proparoxítona, stangu.
stopa
n., *filamentos de vegetais que servem para vedar as fendas das embarcações.
(ESTOPA). N.S. V.A., sin. bisaka.
storia
1.n., *narração por escrito dos acontecimentos e actividades humanas do
passado; os factos do passado por ordem cronológica. - 1994 entra na storia di
Guine-Bisau suma anu ki fasidu purmerus ileisons ku participason di utrus
partidus fora di PAIGC (P.dosS.) -. (HISTÓRIA). N.F. proparoxítona, istoria.
2.n., *pequena narração de ficção oral ou escrita; conto da Guiné; fábula;
historieta; historíola. - Storia di kin ku mas obi Kriol (A.P.) -. N.S. konta storia;
kontadur di storia.
3.n., *invenção; mentira. - Nau, i ka storia, fia kuma Sida ten, abo bu tenel dja
na bu sangui (Cecomes) -.
storiadur
n., *especialista e narrador de acontecimentos do passado; historiógrafo. - Si
storiaduris ten pa skribi, pa e skribi (IN96) -. (HISTORIADOR). N.F. neol. N.M.
n.pl. storiaduris.
strada
n., *caminho para o trânsito de pessoas e veículos; rua. - Gos na roda di strada
e na firbinti batata (R97) -. ( ESTRADA). N.F. neol. N.S. sin. kaminhu.
straga
1.v.tr., *danificar; dissipar. - ora ke na kusinha kusa ku ka bali e na straga saudi
di djintis (R97) -. (ESTRAGAR). N.F. neol. N.S. sin. dana.
2.v.intr., *arruinar-se. - No tene mandiokas, batatas i utrus kulturas na straga na
intirior di no tera, dividu falta di komersializason (R98) -. (ESTRAGAR-SE).
stragadu
part., *danificado. (ESTRAGADO). N.S. V.B.
stragadur
n., *dissipador. (ESTRAGADOR). N.S. V.B.
stragason
n., *estrago; dano. (ESTRAGAÇÃO). N.S. V.B.
stragu
n., *dano; dissipação; ruína. - N’ na lantandal di si stragu, n’ na torna firmantal
(N.T.) -. (ESTRAGO). N.F. neol. N.S. sin. danu.

674
strandjeru
1.adj., *que é relativo a outra nação ou a outro país. - Ruti ka ten diritu na Israel
suma mindjer strandjeru (Igr.I.) -. (ESTRANGEIRO). N.F. istrandjeru.
2.n., *conjunto de todos os países exceptuando o próprio; pessoa natural de
um país estrangeiro. - Pa piskadur di strandjeru, purblema ka ten (M.M.) -.
stranha
v., *achar estranho; admirar-se em frente de uma coisa não habitual. - Nha
ermons, ka bo stranha e forti probason ku bin riba di bos pa spurmenta bos
(N.T.) -. (ESTRANHAR). N.F. neol. N.S. sin. dimira.
stranhadu
part., *desconfiado; admirado. (ESTRANHADO). N.S. V.B.
stranhu
1.adj., *anormal; esquisito. - kusa stranhu ku kuntisi (N.T.) -. (ESTRANHO).
N.F. neol.
2.adj., *estrangeiro; desconhecido. - Si n’ ka ntindi lingu ku na faladu, ki alguin i
na sedu stranhu pa mi (N.T.) -.
strela
n., *astro cintilante com luz própria; qualquer astro. - Nin ku lus di strelas paga,
nin ku matu kema tudu, i ami ku kudji nha kaminhu (J.C.) -. (ESTRELA).
strela di natal
n., *planta da família das Euforbiáceas. (deriv. ESTRELA DE NATAL). N.M.
lexia complexa. N.S. V.B., n.v. “Euphorbia pulcherrima”.
streladu
1.part., *com estrelas. (ESTRELADO).
2.adj., *diz-se do ovo frito e não batido. (ESTRELADO). N.S. V.B.
strita
v., *apertar. (ESTREITAR). N.S. V.B.
stritu
part., *apertado. (ESTREITO). N.S. V.B.
struki bianda
coloc., *comer a gula. N.S. V.M., sin. nhuki.
struma
v., *deitar esterco na terra para a tornar mais fértil; adubar. - Ai nha fidju, nha
orta ku nha mon struma ku koko di baka, tudu kema (C.V.) -. (ESTRUMAR).
strumadu
part., *adubado. (ESTRUMADO). N.S. V.B.
strumason
n., *estrumadela; adubação. (ESTRUMAÇÃO). N.S. V.B.
strumu
n., *fertilizante; adubo. - I ka ta bali pa tcon, nin pa strumu, i son pa bota (N.T.) -
. (ESTRUME).
strutura
n., *conjunto de medidas ou de meios técnicos para conseguir um fim;
organização. - kampunes e ta produziu arus, ma problema i ka tene strutura pa
pudi vakua kil arus (IN96) -. (ESTRUTURA). N.F. neol.
studa
1.v.tr., *examinar; aprender; fixar. - no na torna studa mas un bias ki storia ku
sta na sugundu libru (Dea) -. (ESTUDAR).
2.v.tr., *observar. - utrus omis, ku ta studaba strelas, e bin di ladu di saida di sol
pa Jerusalen (N.T.) -.

675
3.v.intr., *ser estudante; ter aulas. - N’ studaba na Siklu ku ta tcomadu Martinho
(IN96) -.
studadu
part., *planeado. - I ta verifikadu kuma i studadu i tcigadu un konkluson (MR98)
-. (ESTUDADO).
studanti
n., *aluno de qualquer estabelecimento de ensino. - Konsentrason di studantis
na kapital (P.dosS.) -. (ESTUDANTE). N.S. sin. alunu; sin. skoleru.
studu
1.n., *aplicação intelectual para aumentar os próprios conhecimentos. - metudu
di studu ku no fasi era difisil (C.P.) -. (ESTUDO).
2.n., *curso escolar. - i bai pa Bisau pa bai kontinua si studu (N.M.) -. (n.pl.
ESTUDOS).
3.n., *investigação; pesquisa. - numerus ki furnesidu na kuadru di ki studu no
pensa kuma i sta ultrapasadu (MR98) -.
stupidu
adj., *que não tem inteligência suficiente; grosseiro. - kil ku koba si ermon, i
falal stupidu, i mersi bai pa fugu di nfernu (N.T.) -. (ESTÚPIDO). N.F.
proparoxítona, neol.
su
contr., *crase da conj. [si] e do pron. [bu]. - su misti, no ta gueria nin ke gosi
(T.M.) -. (SE TU).
sua
v., *fazer sair o muco nasal, expirando com força; limpar o nariz das
mucosidades. - Lensu di bolsu ku no ta sua ku el, si no pistal el, no uagal
mininjite (R98) -. (ASSOAR). N.S. sua ranhu.
sua ranhu
coloc., *limpar o muco nasal. - Sua ranhu! (J.L.R.) -. (ASSOAR O RANHO).
suadu
part., *limpo o muco do nariz; transpirado. (ASSOADO). N.S. V.B.
sub-
pref., *morfema prefixo de formação de palavras que exprime os semas
[inferioridade] ou [dependência]. - mundial di futibol di sub-vinti (R95) -. (SUB-).
N.M. sub-vinti; sub-diretor; sub-direson.
subi
v., - Saba subi na kil polon i sinta la (R98) -. (SUBIR). N.F. neol., vd. sibi 2.
subia
v., *dar assobios; apitar; silvar. - I ten un kusa ku ta bati na kara, i ta subia, ma i
ka ta odjadu: Bentu (Co.D.B.) -. (ASSOBIAR). N.F. proparoxítona, sibia.
subiadu
part., *apupado. (ASSOBIADO). N.S. V.B.
subiadur
n., *aquele que assobia. (ASSOBIADOR). N.S. V.B.
subida
n., *ascensão; aumento; rampa. - I ta notadu un subida garandi na presus di
kusas di kume ku di bisti (R96) -. (SUBIDA).
subinti
v.caus., - Subinti na minimu di 300 milimetrus na tudu ladu pa tcon ku paredi i
liga diritu (Igr.I.) -. (deriv. SUBIR). N.F. vd. sibinti.
subiu

676
n., *som produzido pela saída do ar por um pequeno intervalo nos lábios ou por
um apito. - alguin ta kiri badjuda, ora ki tciga i ta djubi un subiu ki kombina ku
badjuda, i subia, kila i ta sibi, i ta sai (IN96) -. (ASSOBIO). N.F. proparoxítona,
neol., sibiu.
sublinha
1.v.tr., *acentuar para chamar a atenção; realçar. - Ami n’ sta li pa sublinha
akontisimentus (R98) -. (SUBLINHAR). N.F. neol.
2.v.tr., *fazer um traço por baixo de uma palavra ou frase.
submiti
v., *levar alguma coisa à apreciação de alguém; sujeitar. - No ilabora projetus,
no submiti projetus (R95) -. (SUBMETER). N.F. neol.
subrinha
n.f., *pessoa de sexo feminino em relação aos irmãos de qualquer dos seus
pais; na Guiné-Bissau diz-se também de uma pessoa de sexo feminino em
relação aos indivíduos, não parenteados, de idade muito superior. - Kil si fidju
femia i dibi di dal un di si subrinhas, ki no manera di tabanka sin, primu ten ku
kasa prima (R98) -. (SOBRINHA).
subrinhu
n.m., *indivíduo em relação aos irmãos de qualquer dos seus pais; na Guiné
diz-se também de uma pessoa em relação aos indivíduos, não parenteados, de
idade muito superior. - Subrinhu, bu sinti furaduris na pasa? (A.P.) -.
(SOBRINHO).
subsidiu
n., *auxílio pecuniário ou de outro género. - saudi ten ke kunsa na pensa na
kria subsidiu di izolamentu (IN96) -. (SUBSÍDIO). N.F. proparoxítona, neol.
substitui
v., *pôr em lugar de outra; fazer as vezes de. - no ka ta bin substitui delegasons
ofisial (R98) -. (SUBSTITUIR). N.F. paroxítona, neol.
Sudanes
1.adj., *relativo ao Sudão. - Guvernu sudanes (R95) -. (SUDANÊS). N.F.
oxítona.
2.n., *habitante do Sudão.
sudesti
n., *rumo equidistante do sul e do este; sueste. - Sudesti asiatiku (R95) -.
(SUDESTE).
sufa 1
1.n., *guarda ou ajudante de rei. - Rei manda djanan si sufas pa bin djubi si
kontra i bardadi (T.M.) -. (SUFA). N.F. Fula “sufa” que significa ajudante.
2.n., *pessoa que adula servilmente; bajulador. - E kustuma me kil manera di
dividi pa rena, ma no na kontal ku si sufas di kuma Guine-Bisau sibi diritu ke ki
misti (R96) -.
sufa 2
n., *cadeira. (SOFÁ). N.S. V.A.
sufisienti
adj., *que basta; que satisfaz. - populason ka tenba dja forsa sufisienti pa
aguentanu (C.P.) -. (SUFICIENTE). N.F. neol. N.S. ant. insufisienti.
sufri
1.v.tr., *passar por; suportar; admitir. - No povu i pui kolonialismu sufri dirotas
garandi dimas (C.P.) -. (SOFRER). N.S. sin. padisi.
2.v.intr., *ter sofrimento; experimentar dores físicas e morais. - pa bu toma tera

677
bu ten ke sufri, pa bu toma tera bu ten ke kansa (C.P.) -.
3.v.intr., *tolerar; ter paciência. - Ah! nha Muskuta, sufri (R95) -.
sufridur
adj., *que sofre; paciente. - viva povu sufridur ki kansa (R98) -. (SOFREDOR).
sufrimentu
n., *dor física ou moral; privação; padecimento. - n’ odja bu pena, pena di alma,
sufrimentu di kurpu (C.S.) -. (SOFRIMENTO).
sugui
n., *mercado onde se vende carne. - sabura di sugui (N.Me.) -. (AÇOUGUE).
sugunda-fera
n., *o primeiro dia de trabalho da semana. - na dia des des mis, ku sedu
sugunda-fera (R96) -. (SEGUNDA-FEIRA). N.M. lexia composta.
sugundi
1.v.tr., - i pidi Furadur pa sugundil pabia el ku Onsa e ka ta fila (A.P.) -.
(ESCONDER). N.F. vd. sukundi.
2.v.intr., - gosi son pa no kuri no sugundi na ntudju (Ch.Mb.) -. (ESCONDER-
SE). N.F. vd. sukundi.
sugundi-sugundi
1.v., *continuar a ocultar-se. - Si bu intci bolsu na sugundi-sugundi, un dia bu
kurpu ku na pagal (L.A.) -. (deriv. ESCONDER). N.M. redobro.
2.n., *o jogo das escondidas. - purmeruba no ta fasiba sugundi-sugundi, ki sedu
podi-ben (J.S.) -. N.S. sin. kabra segu; sin. podi-ben.
sugundu 1
quant., *número ordinal. - Omi bai pa sugundu fidju, i falal mesmu kusa (N.T.) -.
(SEGUNDO). N.F. segundu.
sugundu 2
1.con., *preposição que significa [de acordo com]. - Sugundu ANG runion
prisididu pa titular di pasta di adiministrason interna (R95) -. (SEGUNDO). N.S.
sin. konsuanti.
2.adv., *advérbio que significa [em segundo lugar]. - Purmeru, no kudji gudja na
kaminhu, sugundu, no kudji kobadur (T.M.) -. (SEGUNDO). N.S. sin. sugundu
bias.
sugundu 3
n., *sexagésima parte de minuto. (SEGUNDO). N.S. V.B.
sugura
1.v.tr., *pôr no seguro; prender; agarrar; deter. - i pui elis na kalabus, i sugura
se pes na tronku (N.T.) -. (SEGURAR).
2.v.intr., *agarrar-se. - Santcu tciga i ka sugura dja, i mufuna (T.M.) -.
(SEGURAR-SE).
suguradu
part., *garantido. (ASSEGURADO). N.S. V.B.
suguransa
1.n., *garantia; protecção, difesa. - Ninguin ka tene suguransa gos na kil bairu
(R95) -. (SEGURANÇA). N.F. siguransa.
2.n., *pessoa encarregada de vigiar; guarda; polícia. - Kazu pudu na suguransa
(R95) -. N.F. mil.
suguru
1.adj., *tranquilo; livre de perigo; firme; garantido. - es i pudi sedu lugar mas
suguru pa elis (Igr.I.) -. (SEGURO).
2.n., *contrato que previne contra certos riscos.

678
sujeitu
n., *em gramática, constituente essencial da frase, que indica a pessoa ou
coisa que pratica a acção, ou a sofre. - Purnomis pusual di prumeru pusua di
singular, sujeitu, sta skribidu ku [n’], suma: [n’ bai] (Men) -. (SUJEITO). N.F.
proparoxítona.
sujeston
n., *proposta; ideia. - I kila ki sujeston ki n’ tene pa da (R95) -. (SUGESTÃO).
N.F. neol.
sukia
v., *dar socos; esmurrar; sovar. - n’ ta sukia, ma i ka na ar (N.T.) -. (SOCAR).
N.F. proparoxítona.
sukiadu
part., *esmurrado; pessoa que recebeu socos. (SOCADO). N.S. V.B.
sukra
v., *adoçar, temperando com açúcar. (AÇUCARAR). N.S. V.B.
sukradu
part., *adoçado. (AÇUCARADO). N.S. V.B.
sukru
n., *alimento de sabor doce; sacarina. - Omi panhal, i lebal, i pui na saku di
sukru i maral (T.M.) -. (AÇÚCAR). N.F. sukur; asukar.
suku
n., *pancada com a mão fechada; murro. - N’ manda suku pa gueria ku Deus, n’
ka iangasa, mon fika riba: Larandja (Co.D.B.) -. (SOCO). N.S. suku di bas.
suku di bas
n., *espécie de ajuda, gorjeta ou recomendação, em favor de alguém; suborno.
- Alguin ta fala pa bu dal suku di bas, sinkuenta mil, sen mil kontu (IN99) -.
(deriv. SOCO DE DEBAIXO). N.M. lexia complexa. N.S. sin. nkunhu.
sukulbembe
n., *espécie de pimentão, cujos frutos são muito picantes quando maduros. -
Bu korta tambi dus sukulbembe bu pui, bu toma un kubu di gustu pui, bu ier-eri
sal un bokadu (N.M.) -. N.S. n.v. “Uvaria aethiopica”.
sukuma 1
v.intr., *deitar um líquido semelhante a espuma; espumar. - i ta batil na tcon tok
boka ta sukuma (N.T.) -. (ESCUMAR). N.F. proparoxítona.
sukuma 2
n., *bolhas de ar à superfície de um líquido; borra semelhante a espuma. - abo i
udju di tarafe na sukuma di maron (C.S.) -. (ESCUMA). N.F. proparoxítona.
N.S. sin. spuma.
sukumadera
n., *planta medicinal da família das Compósitas. (deriv. ESCUMAR). N.S. V.B.,
n.v. “Vernonia colorata”.
sukundi
1.v.tr., *pôr em lugar oculto; ocultar; dissimular, abrigar. - I pensa kuma ratu na
sukundil anel (F.M.) -. (ESCONDER). N.F. sugundi.
2.v.intr., *pôr-se em lugar onde não se possa ser visto. - I sukundi i na djubi elis
(T.M.) -. (ESCONDER-SE). N.F. sugundi.
sukundidu
part., *ocultado; protegido. - Bo sukuta pa konta bos un bardadi ku sukundiduba
(N.T.) -. (ESCONDIDO).
sukur

679
n., (AÇÚCAR). N.F. paroxítona, vd. sukru. N.S. V.B.
sukurensa
n., *falta de luz; escuridão; escuridade; trevas; cegueira; ignorância. - Bin numia
bo fidjus, numia no sukurensa (L.Cat.) -. (ESCUREZA). N.S. sin. sukuru.
sukurisi
v.tr., *tornar escuro; obscurecer. - pa se udjus sukurisi, pa ka e odja (N.T.) -.
(ESCURECER). N.F. proparoxítona. N.S. sin. bida sukuru.
sukuru
1.n., *recanto sem luz; escuridão; escureza; trevas. - Ku e tcuba ke na kai ku
djitu di misti laba sukuru ke noti bisti (C.S.) -. (ESCURO). N.S. sin. sukurensa.
2.adj., *que não tem luz; não claro; triste. - Miskitu gosta di kau sukuru ku tene
iagu sintadu (Igr.I.) -. N.S. bida sukuru; sukuru tip.
sukuru tip
adj.superl., *muito escuro; diz-se de uma escuridão intensa e silenciosa. (deriv.
ESCURO). N.F. vd. tip. N.S. V.A.
sukuta
1.v.tr., *prestar atenção a; ouvir. - No sukuta kombersa ku no ten ku dotora
Antonia (R95) -. (ESCUTAR). N.F. proparoxítona.
2.v.intr., *auscultar. - Tokadur di bombolon kunsa toka; djintis sinta e na sukuta
(F.M.) -.
sukutadu
part., *atendido. (ESCUTADO). N.S. V.B.
sukutadur
n., *que assiste a um discurso; ouvinte. - No na pidi sukutaduris di no programa
pa no djunta sintidu (R95) -. (ESCUTADOR). N.M. n.pl. sukutaduris. N.S. sin.
obidur; sin. ovinti.
sul
n., *um dos quatro pontos cardeais, aquele oposto ao norte. - Sol mansi, bentu
di sul i na supra (N.T.) -. (SUL).
suli
v.tr., *transvasar; trasfegar; encher. N.S. V.B.
sulidu
part., *transvasado; enchido. N.S. V.B.
suluson
n., - Kal suluson? (R98) -. (SOLUÇÃO). N.F. vd. soluson.
suma
1.con., *conjunção subordinativa que introduz orações comparativas; como;
enquanto. - Suma no sibi, na mundu alguin ka pudi sibi tudu kusa (R95) -. N.F.
sima 1.
2.adv., *advérbio utilizado em frase interrogativas para pedir esclarecimento. -
Ke ki bo ta fasi ku el? Manga di kusas. Suma ke? (T.L.) -. N.S. sin. komu.
suma ke
1.con., *locução conjuntiva subordinativa que introduz orações comparativas;
como que. - i na torna tudu kusa suma ke staba (N.T.) - suma ke i sedu ku si
pape, sin ke sedu ku si mame (T.M.) -.
2.loc.adv., *locução adverbial que indica [grau superlativo]. - Um omi teneba un
orta di fison garandi suma ke (P.B.) - I tenba un rei ku misti kaza si fidju, bunitu
suma ke (P.B.) -.
suma manera
con., *locução conjuntiva subordinativa que introduz orações consecutivas;

680
`maneira que; de tal maneira que. - Augusto, no kontenti dimas suma manera
ku kontanu kuma ku para-fugu ta fasidu (C.V.) -.
suma manera ke
con., *locução conjuntiva subordinativa que introduz orações comparativas; à
maneira que; de tal maneira que. - suma manera ke lei di amor ta mandanu, el
ki ta rusumi tudu leis (L.Cat.) -.
suma tambi
loc. adv., *advérbio de inclusão; como também. - tisin nha tambur, suma tambi
nha siko, pa dia di toka tcur (J.S.) -. (COMO TAMBÉM).
sumana
n., *o período de sete dias entre dois domingos consecutivos; espaço de sete
dias; conjunto dos dias de trabalho. - Tudu sumana i ta mandan karta (N.M.) -.
(SEMANA). N.F. semana; simana.
sumbia
n., *boina; boné característico dos combatentes de liberdade de pátria na
Guiné-Bissau durante a luta de libertação nacional. N.F. proparoxítona. N.S.
V.B.
sumi
v., - nunde ki Kamara ka sta, anos ki ten ke sumi kil funson (R95) -.
(ASSUMIR). N.F. vd. asumi.
sumia
v., *deitar a semente à terra para a fazer germinar; fazer a sementeira de. -
Tudu kil ku bu sumia el ku ta nasi (L.A.) -. (SEMEAR). N.F. proparoxítona,
simia.
sumiadu
part., *disseminado; que recebeu a semente na terra. - Otca monda kaba, e ta
pega sumia parti pa parti di lugar, asin te lugar sumiadu tudu (F.M.) -.
(SEMEADO).
sumiadur
n., *pessoa que espalha as sementes na terra; pessoa que prepara a
sementeira; sementeiro. - Si sumiaduris ka kaba na prumeru dia, utru dia mansi
e ta riba mas sumia (F.M.) -. (SEMEADOR). N.M. n.pl. sumiaduris.
sumola
n., - e ta ba pidil sumola (T.M.) -. (ESMOLA). N.F. vd. simola.
sumu 1
adj.superl., *superlativo de alto; supremo. - sumu saserdoti (L.Cat.) -. (SUMO).
N.F. neol.
sumu 2
n., *bebida que se extrai de algumas substâncias vegetais; suco. - Liti o sumu
ki tene vitamina i bon tambi (Igr.I.) -. (SUMO).
sunha
1.v.tr., *ver em sonhos; prever. - N’ sunha turbada di puera toma konta di tera
(M.M.) -. (SONHAR).
2.v.intr., *ter sonhos. - N’ sunha mas kuma nha vizinha muri (N.M.) -.
sunhadu
part., *imaginado. (SONHADO). N.S. V.B.
sunhu
1.n., *representação mental de um facto ou de uma coisa enquanto se dorme. -
Ka bu ientra na palabra di ki omi djustu pabia, e di noti n’ sufri dimas na sunhu
pabia del (N.T.) -. (SONHO).

681
2.n., *desejo imenso. - N’ na falau, i son abo son, i son abo ki sunhu di nha bida
(T.Dj.) -.
sunkulun
1.n., *espécie de rato que tem o hábito de beber o vinho de palma no cimo da
palmeira; rato-das-palmeiras. N.F. oxítona. N.S. n.v. “Heliosciurus gambianus
gambianus”.
2.n., *pessoa bêbeda ou bêbada. - Djustu-djustu di toma un kopu so i ka tciga
pa tcoman sunkulun (R.S.) -.
suor
1.n., - Bu na bisti un kamisa ku un kalsa parmanha, di tardi i tene dja suor, bu
dibi di tiral pa pui utru (IN96) -. (SUOR). N.F. oxítona, neol., vd. suur.
super-
pref., *morfema prefixo de formação de palavras que exprime o sema
[superioridade]. - Di faktu fera i un kunfuson garandi si no misti komparal ku
lojas super-merkadus (P.dosS.) -. (SUPER-). N.M. super-merkadu; super-
potensia.
superfisi
n., *extensão com as duas dimensões de largura e comprimento. - Kal ki
superfisi di es orta? (Cenfa) -. (SUPERFÍCIE). N.F. neol. N.S. sin. aria.
superior
1.adj., *mais elevado; de nível mais alto. - tribunal superior (R95) -.
(SUPERIOR). N.F. neol.
2.n., *pessoa que manda ou que está à frente da hierarquia. - mesmu ku na
salta bu superior, bu ten ke dal un minimu di kunhisimentu (R99) -.
suporta
v., *sustentar o peso de; sustentar; aguentar; sofrer; tolerar. - Bo na matan nan,
n’ ka pudi suporta (G.F.) -. (SUPORTAR). N.F. neol., saporta 1. N.S. sin. sufri.
suporti
n., *aquilo que sustenta alguma coisa; base. - Si no ka tene suporti ikonomiku,
no na sta sempri na kondenason (IN96) -. (SUPORTE). N.F. neol.
supra
1.v.tr., *assoprar; activar a chama com o sopro; apagar com um sopro. - I supra
fugu forti i disa tceben i firbi tok i kusidu (N.M.) -. (SOPRAR).
2.v.intr., *lançar uma certa quantidade de ar pela boca; diz-se do ar ou vento
que se movimenta. - bentu i na supra na nha kintal, tcuba i na somna (L.Cat.) -.
supradu
part., *ateado; assoprado. (SOPRADO). N.S. V.B.
supru
n., *assopro. (SOPRO). N.S. V.B.
supulta
v.tr., *enterrar. (SEPULTAR). N.F. sepulta. N.S. V.B., sin. ntera.
supultadu
part., *sepulto; enterrado. (SEPULTADO). N.S. V.B.
supultadur
n., *coveiro. (SEPULTADOR). N.S. V.B.
supultura
n., *cova onde se enterram os cadáveres; túmulo. - i pul na un supultura ku
kobadu na rotca (N.T.) -. (SEPULTURA). N.F. neol. N.S. sin. koba 3.
supuzitoriu
n., *medicamento que se introduz no ânus. (SUPOSITÓRIO). N.S. V.B.

682
surbati
v., *beber aos sorvos e ruidosamente. - i na surbati kaldu - (SORVER). N.S.
V.A.
surdu
1.adj., *que está privado do sentido da audição. - Kilis ke segu e na odja, kilis
ke surdu na obi (N.T.) -. (SURDO).
2.n., *pessoa que não ouve ou ouve pouco. - i kura segus, i lantanda mortus i
pui pa mankus ianda, pa surdus obi (L.S.) -.
surdu-mudu
adj., *que é surdo e mudo ao mesmo tempo. - Spiritu surdu-mudu, ami ku
mandau, sai nel! (N.T.) -. (SURDO-MUDO). N.M. lexia composta.
surni 1
v., *fazer um trabalho temporário ou precário. - Na ora ki bu folga, bu pudi surni
(J.S.) -. N.F. Francês “journée” que significa um dia de trabalho. N.S. sin. fasi
surni.
surni 2
n., *contrato temporário; biscate; diz-se de qualquer trabalho temporário feito
para aguentar o custo da vida quotidiana. - Surni i ka tarbadju, nin labaremu i
ka vensimentu (J.S.) -. N.F. Francês “journée”. N.S. fasi surni.
surprindi
v.tr., *aparecer de repente a; causar surpresa a; pasmar. - Es mundu di sabidu,
mundu nobu ku surprindiu (G.F.) -. (SURPREENDER). N.F. neol.
suru-suru
v., *conversar baixo criticando. N.M. redobro. N.S. V.A.
susa
v., *tornar sujo; tornar menos puro. - Fulanu i susa boka, i ka kume siti (L.A.) -.
(SUJAR).
susadu
part., *sujo. (SUJADO). N.S. V.B.
susadur
n., *aquele que suja. (SUJADOR). N.S. V.B.
susedi
v.intr., *acontecer; realizar-se. - ora ku bu fidju na lanta, ka sukundil nada di
tudu akontisimentu ke pudi bin bin susedi ku el (IN96) -. (SUCEDER). N.F.
neol., susudi. N.S. sin. kuntisi.
susega
1.v.tr., *acalmar; tranquilizar. - n’ sinti un bentu manhus na susegan (E.D.) -.
(SOSSEGAR). N.F. sisiga.
2.v.intr., *ter sossego; descansar. - Sinta bu susega, mindjor dia i na bin, el ku
no na pera (T.T.) -.
susegadu
part., *que não tem agitação; tranquilo; calmo. - Bo buska ten un vida susegadu
(N.T.) -. (SOSSEGADO). N.F. sisigadu.
susegu
n., *calma; tranquilidade; paz. - Ora ki vingansa ten, susegu ka ta pudi gasidja
(R95) -. (SOSSEGO).
susesu
n., *bom resultado; êxito. - na kualker parti di mundu ki ka ten lei, nunka kil tera
i ka na ten susesu (R98) -. (SUCESSO). N.F. neol.
susidadi

683
n., *falta de limpeza; imundície. - si bu ka pui tampu, susidadi ku muskitus na
ientra na iagu (Igr.I.) -. (SUJIDADE). N.F. vd. susudadi.
suspenson
1.n., *interrupção; privação temporária de exercícios. - dus djugu di suspenson
(R95) -. (SUSPENSÃO). N.F. neol.
2.n., *conjuntos de molas que suportam o chassi e que servem para atenuar as
oscilações.
suspiru
n., *respiração mais ou menos prolongada; anseio. (SUSPIRO). N.S. V.B.
sustenta
1.v.tr., *aguentar o peso de; suportar; animar; alimentar. - un alguin ke na
ganha dus mil skudus na tempu kolonial i pudi sustenta si kaza (IN96) -.
(SUSTENTAR). N.F. neol.
2.v.pron., *conservar-se firme; resistir. - no pidi pa e susega, e tarbadja e
sustenta se kabesa (N.T.) -. (SUSTENTAR-SE).
sustentadu
1.part., *segurado; suportado; alimentado; firme. - i bai pa lala, na si lugar
nunde ki na sustentadu tris anu i meiu (N.T.) -. (SUSTENTADO).
2.adj., *firme; viável; sustentável. - dizinvolvimentu sustentadu (R99) -.
sustentadur
n., *aquele que protege. (SUSTENTADOR). N.S. V.B.
sustentamentu
n., *sustentação; alimento; amparo. (SUSTENTAMENTO). N.S. V.B.
sustentu
n., *protecção; alimento. - tarbadjaduris ten diritu di se sustentu (N.T.) -.
(SUSTENTO). N.F. neol.
sustu
n., *medo provocado por algo imprevisto; temor; sobressalto. - Ami n’ ka kirsi di
pisadelu pa pisadelu, ku sustu di kada tiru ku fuguiadu (O.S.) -. (SUSTO). N.F.
neol.
susu 1
1.adj., *que não está limpo; sórdido; manchado. - Kaza di Serpenti i susu suma
n’ ka sibi ke (T.M.) -. (SUJO). N.S. susu korson; sin. kontaminadu.
2.adj., *desonesto; suspeito. - djuis ku susu ka ta limpu (H.M.) -.
Susu 2
n., *termo comum para indicar os membros do povo Sosso, pertencente ao
grupo linguístico Mande Fu ou do Sul, da subfamília Mande. (SOSSO). N.S.
V.B., sin. Djalonka.
susu kabesa
coloc., *diz-se de uma pessoa de más intenções. - Bu garandi oh, bu susu
kabesa oh (N.Me.) -. (deriv. DE CABEÇA SUJA). N.S. ant. limpu kabesa.
susu korson
coloc., *diz-se de uma pessoa má. - Anton bu parenti na bin fala kuma ami n’
susu korson, n’ disau muri (T.M.) -. (deriv. CORAÇÃO SUJO). N.S. ant. limpu
korson.
susudadi
n., - susudadi i fonti di duensa (R95) -. (SUJIDADE). N.F. susidadi.
susudadi di oredja
n., *cera dos ouvidos; cerume, cerúmen. (deriv. SUJIDADE DE ORELHA). N.M.
lexia complexa. N.S. V.A.

684
susudi
v., (SUCEDER). N.F. arc., vd. susedi. N.S. V.B.
suta
v., *punir com açoite; bater; espancar. - si bu ka suta muela bu ka na pudi tira ki
parti risu (R96) -. (AÇOITAR; AÇOUTAR). N.S. suta é hiperónimo de AÇOITAR
e de ESPANCAR; suta iagu, sin. da latida.
suta iagu
coloc., *beber bebidas alcoólicas. - I risolvi bai pa un bar pa ba suta iagu pa
pudi raparti kansera di foronta (Cecomes) -. (deriv. AÇOITAR A ÁGUA).
sutadu
part., *punido com açoite; espancado. - e ta sutadu di tudu koldadi manera
(P.dosS.) -. (AÇOITADO).
sutadur
n., *que castiga com açoite. - bispu ku sedu nkargadu di kaza di Deus i dibi di
sedu sin kulpa, i ka dibi di sedu alguin sutadur (N.T.) -. (AÇOITADOR).
suti 1
v., *pôr, fazendo pressão. - i ba buska padja i bin suti bas di kil lenha ki ruma i
miti fugu (A.P.) -. (deriv. AÇOITAR).
suti 2
n., *castigo com açoite; palmada; chicotada. - Disintindimentu na bin, suti na
mati, alau dja ku un bruta di sufrimentu (R95) -. (deriv.AÇOITE). N.S. suti é
hiperónimo de CHICOTADA e de PANCADA.
sution
n., *peça de vestuário feminino que suporta os seios; porta-seios; corpete;
soutien. - Badjudas ta odja disfilis di skolas di samba di Rio di Janeiro i e ta sai
tambe na imita; badjudas ki ta disa mama fora sin sution (P.dosS.) -. (SOUTIÃ).
N.F. neol. N.S. sin. kurpinhu.
suur
1.n., *líquido incolor que é eliminado através os poros da pele. (SUOR). N.F.
oxítona, suor. N.S. sin. kalur.
2.n., *; grande esforço; sacrifício. - Nhu urdinha suur di sangui di Guine (N.Me.)
-. N.F. fig.

685
T, t
*Vigésima terceira letra ou grafema do alfabeto que representa o fonema
[oclusiva surda dental]. (T).
ta
1.v.aux., *verbo auxiliar que indica o aspecto habitual nos verbos. – Parmanha i
ta bai tira binhu i na lebal pa garandis (F.M.) - Alguin ta kiri badjuda i ta namora
ku el i ka ta dicha pape sibi (IN96) -.
2.v.aux., *verbo auxiliar que indica o aspecto contínuo nos verbos. - i misti lus
garandi ku na ta lumia tera (L.S.) - i ka kuma n’ na ta pensa son na no skola
(IN96) -.
tabaku
1.n., *planta herbácea da família das Solanáceas, cujas folhas se empregam
para fumar ou cheirar. (TABACO). N.S. n.v. “Solanum tabaco”.
2.n., *as folhas de tabaco preparadas. - Ami n’ tene tabaku ma n’ ka tene
kanhutu ku fugu (L.S.) -. N.S. fodja di tabaku; tcera tabaku; sin. padja di
kema pitu; sin. sabataba.
3.n. kabesa di tabaku, *conjunto de cinco folhas de tabaco amarradas por
meio de uma sexta folha mais pequena. (deriv. CABEÇA DE TABACO). N.M.
lexia complexa.
tabanka
n., *aldeia; povoação. - djintis tudu sai di tabanka e bai pa matu (N.M.) -.
(TABANCA). N.F. Guin., Temne “ta-banka” que significa fortificações. N.S.
antigamente tabanka significava local defendido por paliçada em estacaria de
pau-a-pique ou com fosso.
tabanka-garandi
n., *vila; cidade. - Djintis e na fasi son festa na tabanka-garandi tudu pabia
pilotu i tiradu (C.V.) -. (deriv. TABANCA GRANDE). N.F. Guin. N.M. lexia
composta.
tabankasinhu
n.dim., *diminutivo de tabanca; pequena aldeia ou povoação. - manera ki
duentis tciuba dja na kasa di Nhu Balenti, el propi manda kumpu un
tabankasinhu pa duentis (F.M.) -. (deriv. TABANCA). N.F. Guin.
tabela
n., *pequeno quadro ou tábua onde se incluem nomes de pessoas ou coisas;
tarifa; horário. - Rapas ka teneba tabela di presu (R95) -. (TABELA).
taberna
n., *casa onde se vendem bebidas e comidas; tasca. - Es bida n’ ka na disal
sin, na taberna, nha bida n’ ka na lebal son ku kopu (R.S.) -. (TABERNA).
tabua
n., - bu ta aprindi kuma ki un pregu ta pregadu na tabua (IN96) -. (TÁBUA). N.F.
proparoxítona, neol., vd. tagua.
tabuada
n., (TABUADA). N. F. neol., vd. taguada. N.S. V.B.
tabule
n., *tambor de grande porte utilizados pelos povos islamizados. - Dipus ki rei
toka tabule, djintis ruma tudu (T.M.) -. N.F. oxítona; Mandinga “tábulle”, que
designa o tambor da mesquita.
tabuleru

686
n., *quadro de madeira para o jogo de dama ou de outro jogo. (TABULEIRO).
N.S. V.B.
tacha
n., *imposto; percentagem. - Tacha di analfabetus i di 88,8%, konformu
numerus ki dadu na boletin spesial di komison nasional di ileisons, 1994
(P.dosS.) -. (TAXA). N.F. neol.
tadja
1.v.tr., *impedir a passagem de; interromper; proteger. - Liti di mame i ta tadja
mininus o i ta livra mininu di panha manga di duensa (R96) -. (ATALHAR).
2.v.tr., *tapar; vedar. - I bon pa tadja fonti ku arami (Igr.I.) -. N.S. tadja é
hiperónimo de ATALHAR e de VEDAR; TALHAR, que significa cortar, tem o
equivalente korta.
tadja prenha
coloc., * evitar engravidar. (deriv. ATALHAR DE EMPRENHAR). N.S. V.M.
tadjadera
n., *protecção; escudo. - Abo bu na bin pa mi ku spada, ku kanhaku, ku
tadjadera (Igr.I.) -. (ATALHADOR; ATALHADEIRA). N.S. TALHADEIRA
significa instrumento com que se talha e ATALHADEIRA significa instrumento
com que obstrui ou obstrói; sin. djarga.
tadjadu
part., *cortado; protegido; tapado. - Se pitu tadjadu ku un armadura suma feru,
ku tcomadu kurasa (N.T.) -. (TALHADO).
tadju
n., *feição; forma. - I un festival di ronka kurpu, ronka mama, ronka tadju, ronka
ropa (Dj.) -. (TALHO).
tafal-tafal
v., *fazer trafulhices; enganar. - i tafal-tafalin -. N.F. oxítona, Mandinga
“táfalitafali” que significa mudar ou alterar os planos. N.M. redobro. N.S. V.A.
tafodja
1.v., (ATAFULHAR; TAFULHAR). N.F. proparoxítona, vd. tofodja. N.S. V.A.
tagara
n., *espécie de recipiente redondo e raso fabricado com a madeira de pau-
tagarra; tigela. - Anta balai ku tagara ki ma sabi uerengui ku el? (J.S.) -. (deriv.
PAU-TAGARRA).
tagua
n., *peça relativamente fina que se obtém do desdobramento dos toros de
madeira. - bu pudi uza padas di tagua (Igr.I.) -. (TÁBUA). N.F. proparoxítona,
tabua.
taguada
1.n., *quadro de algarismos para o ensino e aprendizagem das operações
aritméticas; primeiro livro por que se aprende a contar. - Taguada di dibidi
(Cenfa) -. (TABUADA). N.F. tabuada.
2.n. taguada di dobra kantu bias, *quadro de algarismos da operação
aritmética de multiplicação. (deriv. TABUADA DE DOBRAR QUANTAS
VIAGENS).
3.n. taguada di dibidi, *quadro de algarismos da operação aritmética de
divisão. (deriv. TABUADA DE DIVIDIR)
taguasinhu
n.dim., *diminutivo de tábua; tabuinha. - I pidi un taguasinhu, i skirbi: si nomi i
Djon (N.T.) -. (deriv. TÁBUA).

687
taipu
n., *lama argilosa utilizada no levantamento de paredes; a maneira de fabricar
paredes com lama que é secada ao sol. (TAIPA). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
taka 1
1.v., *engordar; engrossar. - Si bu ka ta fasi tarbadju risu, ma bu ta kume e
kusa tciu, bu na taka dimas! (Igr.I.) -. (deriv. ATACAR). N.S. (ATACAR), em
sentido figurado, significa encher ou atestar.
2.v., taka mus, *ser muito gordo ou forte.
taka 2
v.tr., *assaltar; ir contra alguém para destruí-lo; afrontar. - duensa bai takal la i
muri (F.M.) -. (ATACAR). N.F. vd. ataka.
taka 3
v., *abotoar; atar; ligar. (ATACAR). N.S. V.B., taka boton; ant. distaka.
taka boton
coloc., *abotoar; pregar botões. (deriv. ATACAR BOTÕES). N.S. V.B.
takadu
part., *unido; ligado; engordado. (ATACADO). N.S. V.B., ant. distakadu.
takon
n., *saliência da sola do calçado ao lado do calcanhar. (TACÃO). N.S. V.B.
tal 1
det.dem., *adjectivo demonstrativo que significa este, esse ou aquele. - izersitu
tcomadu pa tal setor, bu pega si tras (C.P.) -. (TAL). N.F. neol.
tal 2
quant., *elemento de um numeral que indica a parte que não se conhece. - n’
tciga tabanka di nha pape, parti di duas i tal (N.M.) -. (TAL). N.F. neol.
talbes
adv., - talbes un dia speransa pudi bin ten (Cecomes) -. (TALVEZ). N.F. arc.,
vd. talves.
talion
n., *porção de terreno, de medida variável, concedida pela câmara municipal.
(deriv. TALHO). N.S. V.A.
talku
n., *pó muito utilizado em farmácias e na cosmética. (TALCO). N.F. neol. N.S.
V.B.
talves
adv., *advérbio de dúvida; porventura. - Bo fasi de, talves alguin ta bin panha
kalker kusa (F.J.) -. (TALVEZ). N.F. oxítona, talbes; talabes.
tama
v.tr., (TOMAR). N.F. arc., vd. toma. N.S. V.B.
tamanhu
n., *dimensão; grandeza; volume. - bu na disidi kal tamanhu di tanki ku bu misti
(Igr.I.) -. (TAMANHO). N.F. neol.
tamara Deus!
loc.interj., *interjeição que exprime [desejo]; oxalá!; queira Deus!. N.S. V.B., sin.
paransa Deus!.
tambakumba
n., *espécie de sorva, muito comum na Guiné-Bissau. - Si bu sibi kuma bu ka
ten bon porta, ka bu nguli kuku di tambakumba (L.A.) -. N.S. n.v. “Parinari
macrophylla”; kor di tambakumba.
tambarina

688
1.n., *fruto da tamarindeira, planta da família das Leguminosas, cuja polpa das
vagens é usada no fabrico de sorvete. (TAMBARINDO). N.S. n.v. da planta
“Tamarindus indica”.
2.n., *nome de uma feira de Bissau. - na fera di Tambarina, ki fera di kirintin
lungu di Titininha, djintis so na fasi diskarna (R98) -.
tambe
- El ku manda tambe pres di merkadurias mas ta karu (P.dosS.) -. (TAMBÉM).
N.F. paroxítona, neol., vd. tambi.
tambi
adv., *advérbio de inclusão; do mesmo modo; igualmente. - lei tambi ta rispundi
e kistons (R95) - i ten tan kilis ku ta bai kumpra un koldadi di bistidu ku ta
kumpudu na tcon di Bidjugus (A.C.) -. (TAMBÉM). N.F. tan 2; tambe.
tambra
n., *fruto da tamareira ou datileira ou palmeira-das-igrejas; dátil. - kil labius
mornadus gustu di tambra na di mi modjadus (E.D.) -. (TÂMARA). N.F.
proparoxítona; Mandinga “támaree” que designa esse fruto. N.S. n.v. da planta:
“Phoenix dactylfera”.
tambur
n., *instrumento musical de percussão formado por uma caixa cilíndrica com
pele esticada em um ou ambos os tampos. - bu diskisi kuma tambur di futuseru
ora ki na toka, si abo i ka futuseru, bu na ta djubi son badju i bu disa futuseru
padja (C.V.) -. (TAMBOR). N.S. tambur é hipónimo de TAMBOR, que significa
também recipiente de gasolina, cujo equivalente é tanki.
tampu
n., *peça móvel com que se tapa um recipiente; testo; tampo. - Kubri bu tanki
ku un tampu di madera (Igr.I.) -. (TAMPA).
tan 1
intens., *adjunto de intensidade com a função de acrescentar o sentido
[certeza]. - Ma anos tan no ka pudi fika sin, di brasu kruzadu (R95) - purke i ten
ku ba fasi tan kil ki ntindi (IN96) -.
tan 2
adv., *forma de truncamento do advérbio tambi. - fera grandi i ta tcomadu tan
fera di koperantis pabia na bardadi e mas ta bai la (P.dosS.) -. (TAMBÉM). N.F.
vd. tambi.
Tanda
n., *termo comum para indicar os membros do povo Tanda, pertencente ao
grupo linguístico Norte Tanda-Jaad-Nun, da subfamília Oeste-atlântica.
(TANDA). N.S. V.A.
tanga
n., *peça de fato de banho de tamanho reduzido. - N’ bin pa ronka tanga, ronka
tanga (R.S.) -. (TANGA). N.F. neol.
tanguma
n., *intérprete; nome dado às mulheres dos lançados ou dos comerciantes dos
séculos XV-XVIII na Costa ocidental africana. N.F. proparoxítona; Árabe
“tarjuma” que significa traduzir; tunguma. N.S. V.B.; “targuman” era o nome
dado aos intérpretes das Embaixadas europeias no Oriente nos séculos XIII-
XV.
tanjelina
n., *fruto da planta de tangerineira ou tangerina, da família das Rutáceas.
(TANGERINA). N.S. V.A., n.v. da planta: “Citrus mandaurensis”.

689
tanki
1.n., *bidão; vasilha metálica, cilíndrica, de grande capacidade; tambor. - No
kumpra un tanki di gazoliu (R95) -. (TANQUE).
2.n., *reservatório. - Pa fasi tanki suma es, bu ka na pirsisa simentu tciu, pabia
arami ta da forsa pa tanki (Igr.I.) -.
tankoi
n., *espécie de antílope-búfalo. - Elis tudu e tene sintidu nun son, ke ta tcoma
tankoi (rasa di gazela); kuri nin un son ka mas el (P.B.) -. N.F. paroxítona. N.S.
n.v. “Pulabis major”.
tantu
1.adv., *advérbio de quantidade; tão; de tal modo; em tão grande quantidade. -
Tantu kil la ta mostra korajen di no populason pa kil lala tudu (C.P.) - E ka ntindi
nin palabras ke na fala, nin asuntu ke na afirma ku tantu konfiansa (N:T:) -.
(TANTO).
2.adv., *advérbio de quantidade utilizado na formação do comparativo de
igualdade. - tantu kilis di prasa suma kilis di matu (N.T.) - tantu kilis ku sibi lei,
suma kilis ku ka sibi (N.T.) -. (TANTO).
tapa
1.v.tr., *cobrir com tampa; fechar; entupir. - bu tapa kaserola diritu (R95) -.
(TAPAR).
2.v.tr., *fazer uma vedação; cercar.
3.v.intr., *desaparecer; perder-se de vista. - I rakua i bin sukundi i tapa un
bokadu (T.M.) -.
4.v.intr., *ser obstruído; cobrir-se. - Bu oredjas tapa, bu udjus sega (J.D.) -.
tapa rostu ku mon
coloc., *proteger-se; envergonhar-se. (deriv. TAPAR O ROSTO COM AS
MÃOS). N.S. V.B.
tapa-tapa
v., *tentar consertar ou cobrir os buracos. - e ta leba un bokadu di tagua e ta bai
tapa-tapa ku el puntu, ora ki pasa dus, tris karus i ta torna kai dentru di iagu
(R95) -. (deriv. TAPAR). N.M. redobro.
tapada 1
n., *vedação; cercado; quintal vedado a sebe viva ou a estacaria de pau-a-
pique. - I ba sukundi na tapada, kau ke ta laba kurpu nel, i ba sukundi la (T.M.) -
. (TAPADA; TAPADO). N.F. tapadu. N.S. sin. vedason.
tapada 2
n., *acto de bater com a ponta do pé em um obstáculo. - Si bu da tapada, ka bu
suta kau ku bu bati pitu nel (T.M.) -. (TOPADA). N.S. da tapada.
tapadu
1.part., *coberto com tampo; fechado. - kaverna garandi ku tapadu boka ku
pedra (N.T.) -. (TAPADO).
2.n., *vedação. - Tapadu fraku, la ku ta kambadu nel (L.A.) -. (TAPADA). N.F.
vd. tapada.
tapona
n., *pancada com a mão na cabeça; bofetada. - utru dal tapona, utru na dal
pontape (T.M.) -. (TAPONA). N.F. neol.
taponia
v., *bater com a mão aberta na cabeça; dar uma tapona. (deriv. TAPONA). N.F.
proparoxítona. N.S. V.B.
tara 1

690
1.v.tr., *pesar para calcular a tara.
2.v.intr., *ficar ou agir como louco. - Karnel i taraba ku raiba (F.J.) -. (TARAR).
tara 2
1.n., *peso do recipiente. (TARA).
2.n., *mancha; defeito. (TARA). N.S. V.B.
tara 3
n., *variedade de palmeira, cujas folhas são utilizadas no fabrico de esteiras;
ráfia. - E ratca tara e misti n’utru e ruma kasamenti (F.M.) -. (TARA). N.F. Guin.
N.S. n.v. “Raphia exica”; ratca tara; sin. rafia 2.
taradu
1.part., *com adjunto o peso da tara. (TARADO).
2.adj., *alguém com defeito. (TARADO). N.S. V.B.
tarafe
1.n., *as árvores que crescem ao longo dos terrenos alagados periodicamente
pelas marés. - si bu foga na iagu, nin ki padja di tarafe ke na pasa, bu ta pega
nel, bu ta kuda kuma i pudi salbau (C.P.) -. (deriv. PAU-TARRAFE). N.F. tarafi.
N.S. n.v. “Luguncularia racemosa”; “Avicennia africana”; “Rhizophora mangle”;
santcu di tarafe.
2.n., *zona marginal de estuários e rios sujeitos às marés. - ninguin ka osaba
dja vivi dentru di tabanka, tudu mundu muda pa tarafe, tudu mundu muda pa
matu (C.P.) -. (TARRAFE).
tarafi
n., - I bai korta tarafi (L.S.) -. (deriv. PAU-TARRAFE). N.F. vd. tarafe.
taranta
1.v.tr., *desnortear. - Udjus di fala mansu, mon ku ialsa, pa n’ tarantan sintidu
ku alma sin rumu (O.S.) -. (ATARANTAR). N.S. sin. disnortia.
2.v.intr., *atrapalhar-se; perder a presença de espírito. - Lubu taranta kil ora
(F.J.) -. (ATARANTAR-SE).
tarbadja
1.v.tr., *lavrar; manipular; aplicar trabalho a. - kil djintis ke dadu terenu e
tarbadja, e tarbadja terenu, gos fruta na da dja (R95) -. (TRABALHAR). N.F.
trabadja.
2.v.intr., *exercer uma actividade; executar uma tarefa. - Mames ku ta tarbadja
fora di kasa e pirsisa lisensa di maternidadi (R96) -.
tarbadjadu
part., *lavrado; feito com arte e cuidado; manipulado. - Tagara ma ten sirbintia
di ki balai: i ta tarbadjadu ku el suma balai (J.S.) -. (TRABALHADO).
tarbadjadur
n., *pessoa que trabalha; empregado; operário; obreiro. - Un tarbadjadur i mersi
pagamentu (N.T.) -. (TRABALHADOR). N.F. trabadjadur. N.M. n.pl.
tarbadjaduris. N.S. sin. operariu.
tarbadju
1.n., *exercício de actividade humana produtiva; labor; ocupação, serviço. - Si
un alguin tene tarbadju, e ta djunta tudu na tabanka e bai tarbadja par el (N.M.)
-. (TRABALHO). N.F. trabadju. N.S. sin. obra.
2.n., *dificuldade. - Nega no kabesa i ka un tarbadju pikininu, i ta kustanu tciu
(L.S.) -.
tarbadju pa kasa
n., *exercício ou trabalho escolar para fazer fora da escola. (deriv. TRABALHO
PARA A CASA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.

691
tarbalhozu
adj., *que causa muita fadiga; difícil - Kila la i tarbalhozu (R95) -.
(TRABALHOSO). N.F. neol. N.S. sin. kansadu.
tarbesa
v.tr., - i ba buska es po kumpridu tudu i bin tarbesa riba di ki koba i pui padja
seku tok i kubril (T.M.) -. (ATRAVESSAR; TRAVESSAR). N.F. vd. terbesa 1.
tarda
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que exprime o conceito de duração prolongada
de uma acção ou estado. - n’ tarda kontal kuma ami n’ mas el (T.M.) - es tarda
seduba dja un kustumu di nos (Igr.I.) -. (TARDAR).
2.v.intr., *demorar; vir tarde. - I ka tarda omis di karetas bin si tras (P.dosS.) -
Tarda ku Lubu sibi kusas djingui (T.M.) - N’ tarda pa odjal (C.V.) -. (TARDAR).
N.S. tarda é o equivalente de TARDAR, v.intr., e tardanta é o equivalente de
TARDAR, v.tr.; i ka na tarda; tarda o tarda.
tarda o tarda
loc.adv., *cedo ou tarde. - Tarda o tarda (P.B.) -. (deriv. TARDAR OU
TARDAR). N.M. colocação.
tardadu
part., *demorado; adiado. (TARDADO). N.S. V.B.
tardanta
v.caus., *fazer demorar; adiar. - Alvu des barajen i pa tardanta iagu nes parti di
riu pa i ka pudi kuri pa mar (Igr.I.) -. (deriv. TARDAR). N.S. tardanta é o
equivalente de TARDAR, v.tr., e tarda é o equivalente de TARDAR, v.intr.
tardi
n., *espaço de tempo entre o meio-dia e o anoitecer. - Un tardi, otca sol na
sukundi, Djokin ku Bisenti sai montia (Dea) -. (TARDE). N.S. bo tardi; di tardi;
mas tardi.
tardinhu
n.dim., *as últimas horas da tarde. - Ora ku bo na ulili matu, i dibi di sedu
tardinhu ora ku sol fria (C.V.) -. (TARDINHA). N.S. di tardinhu.
tarefa
n., *qualquer trabalho; iniciativa; responsabilidade. - I un di tarefa ki sta na
statutu di organizason (IN96) -. (TAREFA).
tarpadja
1.v.tr., *perturbar; pôr em desordem. - Li ki no tarpadja no sai (R98) -.
(ATRAPALHAR). N.F. trapadja.
2.v.intr., *atarantar-se; perder o sangue-frio. - Arus ku ta pui djintis tarpadja:
arus ta dividi djorsons, arus ta dana kasamenti (IN84) -. (ATRAPALHAR-SE).
tarpadjada
n., *confusão; atrapalhação. (TRAPALHADA). N.S. V.B., sin. tarpadjamentu.
tarpadjadu
part., *diz-se de uma pessoa difícil, confusa ou de mau carácter; embaraçado. -
i ta fika tarpadjadu na si sintidu (N.T.) -. (ATRAPALHADO).
tarpadjadur
n., *aquele que causa desordem. (ATRAPALHADOR). N.S. V.B.
tarpadjamentu
n., *embaraço; confusão; atrapalhação. - Ki omis ku kria tarpadjamentu na tudu
parti e tciga li tambi (N.T.) -. (deriv. ATRAPALHAR). N.S. sin. tarpadjada.
tarpadjon
1.n., *trapaceiro. (TRAPALHÃO).

692
2.n., *trapo grande. (TRAPALHÃO). N.S. V.B.
tarpasa 1
v., *enganar; defraudar. (TRAPACEAR). N.S. V.B.
tarpasa 2
n., *manobra astuciosa que tem em vista enganar alguém; engano; burla. - I
misti kaba ku tarpasa (L.Cat.) -. (TRAPAÇA). N.F. trapasa. N.S. sin. nganu;
sin. burla.
tarpaseru
adj., *embusteiro; trapalhão. - i tenba un furadur tarpaseru, ma djiru suma el ka
ten (A.P.) -. (TRAPACEIRO). N.F. trapaseru.
tarsadu
n., *instrumento de corte, muito utilizado nos trabalhos agrícolas; catana;
machete. - Omis garandis ku mindjeris, tudu, sai ku se manduku ku tarsadu pa
tira Tuga (C.P.) -. (TERÇADO).
tartaruga
n., - Tartaruga nega konsidjus di ermon garandi di Djon (L.S.) -.
(TARTARUGA). N.F. neol., vd. tataruga.
tas
intens., *adjunto de intensidade que especifica o sentido de justeza ou de
propriedade. - I kibi na bos tas (A.S.) -. N.S. sin. rek.
tasa
1.n., *competição desportiva, cujo prémio é uma taça. - kuartus di final di tasa
(R95) -. (TAÇA). N.F. neol.
2.n., *copo com pé alto, normalmente utilizado para beber champanhe ou
espumante.
tasi
n., (TÁXI). N.F. vd. taxi. N.S. V.B.
tataruga
n., *nome vulgar dado a répteis quelónios que têm corpo oval envolvido por
uma carapaça constituída por placas ósseas. - Tataruga kuma i misti badja, ma
i ka ten rabada (L.A.) -. (TARTARUGA). N.F. tartaruga. N.S. tataruga di tera;
tataruga-verdi.
tataruga di tera
n., *anfíbio da família dos Testudinídeos, chamado cágado ou sapo-concho.
(deriv. TARTARUGA TERRESTRE). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
tataruga-verdi
n., *grande tartaruga marinha, que tem concha esverdeada ou cor de azeitona.
(TARTARUGA-VERDE). N.M. lexia composta. N.S. V.A., n.v “Chelonia mydas”.
tatca
n., *recipiente largo e pouco fundo, com asas, que se usa para cozinhar. - Bu
na laba kasirola ku bu sibi bu na kusinha nel, si kasirola o si tatca o si kaleron
(R95) -. (TACHO).
taxi
n., *veículo automóvel destinado ao transporte de passageiros. - N’ na
kumpanhau, no panha taxi (Cecomes) -. (TÁXI). N.F. tasi.
taxista
n., *pessoa que conduz um táxi. - I ten tambe taxista ki ta seta da buleia o leba
pasajerus ki ta pidi pabia e ka tene dinheru kompletu pa paga (P.dosS.) -.
(TAXISTA).
te

693
1.adv., *advérbio de inclusão; ainda; mesmo. - No ta odja kuma te na mininu
pikininu sibiba kal ki valur di Cabral (C.P.)- kusa ku pudi te fasil pasa mal (Igr.I.)
-. (ATÉ). N.F. ate.
2.con., *preposição que significa [limite]. - e programa, si kontra bu ta obil te
aos? (R95) - i pirdi fala te dia ke i kansa i muri (T.M.) -. (ATÉ).
te gosi
loc.adv., *até hoje; até este momento. - N’ misti fala kuma finansiamentu te gosi
ka ten (R95) -. (deriv. ATÉ AGORA).
te logu
coloc., *forma de despedida quando se espera voltar ainda no mesmo dia. -
Obrigadu tia, te logu (J.S.) -. (ATÉ LOGO).
teinha
n., *nome comum aos peixes ciprínidas, frequentes em águas costeiras. - piska
teinha (P.B.) -. (TAINHA). N.F. paroxítona. N.S. n.v. “Liza ramada”; kakandja;
rabu burmedju.
teknika
n., *conjunto de processos empregues numa arte, ciência ou profissão;
habilidade. - E aprindi teknika di adubason, di irigason (R98) -. (TÉCNICA). N.F.
proparoxítona, neol.
tekniku
1.adj., *especializado; experiente. - kuadrus teknikus (IN96) -. (TÉCNICO). N.F.
proparoxítona, neol.
2.n., *indivíduo versado numa arte ou numa técnica; perito. - formason di
teknikus (Igr.I.) -.
teknolojia
n., *conjunto dos conhecimentos científicos, processos e métodos de qualquer
arte. - siensia i teknolojia (R95) -. (TECNOLOGIA). N.F. paroxítona, neol.
telefona
v., *comunicar ou falar pelo telefone. - si bu ka mansiba diritu, bu ka na tcigaba
di telefona li pa partisipa na programa (R95) -. (TELEFONAR). N.F. neol.
telefoni
n., *aparelho que transmite a voz à distância. - Telefoni, i sabi tene telefoni: dia
ku n’ ten nha kasa telefoni, nin si na kabesa di kama telefoni na fika (J.D.) -.
(TELEFONE). N.F. neol.
televizon
1.n., *aparelho receptor de televisão. - ekran di televizon (R95) -.
(TELEVISOR). N.F. neol.
2.n., *transmissão de imagens de objectos; estação emissora de programas
televisivos. - diretor di kadeia di televizon rusu (R95) -. (TELEVISÃO). N.F. N.S.
televizon é hiperónimo de TELEVISOR e de TELEVISÃO.
tema 1
v., *porfiar; insistir. - Santcu tema inda, i kumbida Anonsinhu lutu na un kau
nunde reia mas tciu (F.M.) -. (TEIMAR).
tema 2
n., *teimosia, obstinação. (TEIMA). N.S. V.B.
tema 3
n., *assunto a tratar; matéria. - No na bin aborda tema: koperativas agrikula
(IN96) -. (TEMA).
tementi
con., *conjunção subordinativa temporal que traduz [enquanto]. - Tementi bu ka

694
na sinti nha tceru na fugu, sibi kuma n’ ka muri (T.M.) -. (deriv.
ENTREMENTES).
temos
adj., *insistente; obstinado. - Mindjer temos, i nega (R95) -. (TEIMOSO). N.F.
oxítona, ntemus.
temosaria
n., *insistência; obstinação. (TEIMOSIA). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
temperu
n., *condimento para preparar molhos. - Purpara ki temperu di galinha pa bu
kunsa bin guizal kel (R96) -. (TEMPERO). N.S. sin. mantimenti.
templu
n., *edifício público onde se presta culto a uma divindade. - N’ na iandaba na
templu, na kasa di Deus (L.Cat.) -. (TEMPLO). N.F. neol.
tempra 1
1.v.tr., *pôr condimento ou tempero em; condimentar; fortalecer. (TEMPERAR).
N.F. neol.
2.v.intr., *ficar mais saboroso por meio de especiarias ou condimentos. - Bu
laba galinha limpu, bu pui na un kaselora, ku na bin tempral nel (R96) -.
(TEMPERAR-SE).
3.v.intr., *suavizar-se; diz-se da temperatura que se tornou mais agradável. - Kil
kasa i ten fugu, ku ora ku si dunu pegandal, kau tudu ta tempra (A.P.) -.
tempra 2
1.n., *substância com que se tempera a comida. - bu toma sebola bu kortal
rudelas bu pul riba di pis bu fikal te ora ki tempra entral ben (N.M.) -.
(TEMPERO).
2.n., *banho em que mergulham os metais para lhes dar consistência.
(TÊMPERA). N.S. tempra é hiperónimo de TEMPERO e de TÊMPERA.
tempradu
1.part., *fortalecido; que ganhou vigor. - kadaun na tempradu na fugu (N.T.) -.
(TEMPERADO).
2.part., * que levou tempero.
tempransa
n., *moderação; sobriedade. (TEMPERANÇA). N.S. V.B.
tempratura
n., *grau de calor de um corpo ou de um lugar. - Bu ta odja propi kuma no tene
influensia di tempratura di dizertu na no tera (IN96) -. (TEMPERATURA). N.F.
neol.
tempu
1.n., *medida de duração; parte da duração ocupada por acontecimentos. -
Anos lambes tempu ka tenba dja pa no durmi (N.M.) -. (TEMPO). N.S. roba
tempu; tempu di seku; tempu di tcuba.
2.n., *época; época actual. - Nha djambadon i di tempu di Nhu baba (O.S.) -.
3.n., *o estado metereológico da atmosfera; estação. - sukuru di tempu di tcuba
(A.B.) -.
4.n., *em gramática, flexão de um momento de acção de um verbo.
tempu di seku
n., *a estação sem chuva ou estação seca, período que decorre de Novembro
até Maio. - Na tempu di seku e ka lestu ku lofi tceben, son si alguin disdjal
(N.M.) -. (deriv. TEMPO SECO). N.M. lexia complexa. N.S. ant. tempu di
tcuba.

695
tempu di tcuba
n., *a estação das chuvas, período que decorre de Maio até Outubro. - na
tempu di tcuba lofi tceben i tudu dia pabia arus ka ten dja pa kume (N.M.) -.
(deriv. TEMPO DAS CHUVAS). N.M. lexia complexa. N.S. ant. tempu di seku.
ten
1.v.intr., *verbo que exprime o sema [existir], como o equivalente haver na
forma impessoal; existir; ter lugar; acontecer. - i ten manga del na fera
(P.dosS.) -. (TER). N.S. ten é hipónimo de TER que significa também possuir,
cujo equivalente é tene; djitu ka ten!; djitu ten ku ten!; ten di; ten kabesa;
ten ke; ten ku; ten dipresa; ten presa; ten pasensa; ten roson; ten ton.
2.v.tr., *como suporte de uma predicação, exprime também o sema [possuir]. - i
ten manga delis i ka ten korajen (C.P.) -. N.F. vd. tene.
ten di
v.s.aux., *verbo semiauxiliar que exprime o conceito de [dever]; ser obrigado a
fazer alguma coisa; ter que. - Si mortu ten di leban, pa i pera un bokadinhu son;
n’ misti mati sabura di no tera (D.N.) -. (TER DE; TER QUE). N.S. sin. dibi di;
sin. ten ke.
ten dipresa
1.coloc., *estar com urgência. - tras di fera di Bandin, nin ki bu ten dipresa, i
difisil bu pasa la suma ki bu misti (R95) -. (TER PRESSA). N.F. ten presa.
2.n., *estar com impaciência; ter grande necessidade. - i ten dipresa pa
Naninkia tciga (T.M.) -.
ten kabesa
coloc., *ser inteligente; ser hábil; ter bom senso. - Na mundu di aos kin ki ten
kabesa ta safa (J.S.) -. (deriv. TER CABEÇA).
ten ke
v.s.aux., *verbo semiauxiliar que exprime o conceito de [dever]; ten de. - e ten
ke sai (C.P.) - kil insinamentu di Afrika bu ten ke ba insinadu inda na fanadu
(IN96) - bu ten ke tene ki panu limpu (IN96) -. (TER QUE). N.F. ten ku. N.S.
sin. dibi di; sin. ten di; o auxiliar ten, indicador da ideia de [existência],
distingue-se do verbo tene, que indica a ideia de [posse].
ten ku
v.s.aux., - I ten ku paga un mensalidadi skolar (R95) -. (TER QUE). N.F. vd. ten
ke. N.S. sin. dibi di; sin. ten di.
ten pasensa!
1.loc.interj., *interjeição que significa [desculpe!]; [com licença!]. - Ten pasensa,
n’ na kumeu (P.B.) -. (deriv. TER PACIÊNCIA).
2.loc.interj., *interjeição que significa [por favor!]. - Ten pasensa, disanu fidjus
(R98) -.
ten presa
coloc., *estar impaciente. - Si po djimi, ka bu ten presa, pabia na tcon ki na bin
kai (L.A.) -. (TER PRESSA). N.F. neol., vd. ten dipresa.
ten roson
coloc., *estar dentro da verdade; agir de maneira justa. - kin ku ten roson?
(P.B.) -. (TER RAZÃO).
ten ton
coloc., *ser educado; haver estilo. - I furta uru di tia Maria Tombon, i ka ten ton!
(C.S.) -. (deriv. TER TOM).
tenda
1.n., *barraca de lona para acampar. - Tenda fika la te na tempu di Davi (N.T.) -

696
. (TENDA).
2.n., *cortinado veda-mosquitos. - no uza sempri tenda na no kama (Cecomes)
-. N.S. sin. muskiteru.
tene
1.v.tr., *verbo que exprime o sema [possuir]; ser dotado de; trazer consigo. -
Djintis bedju tene se manera di kumpu saia diferenti ku djinti nobu (N.M.) -.
(TER). N.S. tene é hipónimo de TER que significa também existir, cujo
equivalente é ten; tene bariga; tene kabesa.
2.v.tr., *parir; dar à luz. - Ki kuatru irma kadakin tene un fidju matcu (R98) -.
tene bariga
coloc., *estar grávida. - Uankoki bai pa si kasa nde ki sinti kuma i tene bariga
(F.M.) -. (deriv. TER BARRIGA). N.S. sin. sta ku bariga.
tene kabesa
coloc., *ser vidente; ter faculdades paranormais. - Ami gora n’ ma gostaba di
tene kabesa, pa n’ pudiba ta djusta konta ku futuserus (J.S.) -. (deriv. TER
CABEÇA).
tene palabra
coloc., *discutir; altercar. - Sapu, Karanguis ku Kakre e bin tene palabra garandi
entre elis (T.M.) -. (deriv. TER PALAVRAS). N.S. sin. djusia.
tenenti-koronel
n., *grau militar imediatamente inferior ao grau de coronel. - I ka pa bu sai di
akademia bu dadu tenenti-koronel, bu ka kunsi kombati, bu ka kunsi guera
(R98) -. (TENENTE-CORONEL). N.F. mil.
tenhi
v., *insultar; faltar ao respeito a alguém. - Ka bu tenhin, ka bu sanhanta bu
n’unhas (H.M.) -. N.S., sin. koba 2.
tenis
1.n., *jogo de origem inglesa, praticado com raquetas e bola. - na tenis i na
kunsa aos semi-final (R95) -. (TÉNIS). N.F. paroxítona, neol.
2.n., *sapatilha de ténis.
tenson
1.n., *excitação; enervamento. - bu na mitin so nervu, bu na lantandan tenson
na e kau li (R95) -. (TENSÃO). N.F. neol.
2.n., *tensão arterial do sangue. - mesinhu di tenson altu (IN99) -.
3.n., *voltagem em electricidade, voltagem.
tenta
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que exprime a ideia de esforço até uma acção
acontecer. - sempri tenta tenel limpu (IN96) - I pa tenta pui kusas na se dividu
lugar (R95) - no ka dibi di tenta fasi ki ku utru fasi (IN96) -. (TENTAR). N.S. sin.
topoti.
2.v., *seduzir; experimentar. - Ka bu tenta Sinhor bu Deus (N.T.) - el propi i ka
ta tenta ninguin (N.T.) -.
tentadu
part., *provado; seduzido; instigado. - Kadaun i tentadu ora ki si propi diseju
mau na djundal i na ngodal (N.T.) -. (TENTADO).
tentadur
n., *pessoa que seduz; o Diabo. - N’ tenba medu kuma talves tentadur tenta
bos (N.T.) -. (TENTADOR). N.S. sin. dimoniu.
tentason
n., *prova; indução para o mal; desejo. - e na kai na tentason di falta aula pa

697
panti pa djubi djugu (R95) -. (TENTAÇÃO).
tentativa
n., *tentame; ensaio; prova. - tentativa di golpi di Stadu (R95) -. (TENTATIVA).
N.F. neol.
tep
intens., *adjunto de intensidade para marcar o grau superlativo ou a
intensidade máxima do processo ou do estado. N.F. Mandinga “tép” que indica
o sema [completamente]. N.S. V.A., intci tep.
tera
1.n., *o nosso planeta com 6370 km de raio médio; mundo. - Tudu lingu di tera
ta kunsi si nomi (J.L.R.) -. (TERRA). N.F. neol. N.S. sin. tcon; fidju di tera; fora
di tera; lei di tera; sai di tera; tataruga di tera; tera di branku.
2.n., *parte sólida do nosso planeta; solo. - Omi, tcomadu Adon, bin pega
tarbadju di labra tera (Igr.I.) -. N.S. sin. solu; sin. terenu.
3.n., *país. - i na djudanu kumpu tera (R95) -.
tera di branku
n., *Europa; América. (deriv. A TERRA DOS BRANCOS). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
terbesa 1
v., *pôr ao través; cruzar; pôr diante. - Pabia ke n’ ta sinti na pasu firmi di
djopoti di ki bedju ke na terbesa rua, si dingui ki dingui ku falta di fiansa? (O.S.)
-. (ATRAVESSAR; TRAVESSAR). N.F. tarbesa; travesa.
terbesa 2
n., *peça de madeira que une duas outras. - I bai korta po di kankra ku kil di
terbesa (L.S.) -. (TRAVESSA). N.F. tarbesa; travesa; trabesa.
terbesadu
part., *cruzado; posto diante. - mas dianti i torna kontra ku un kobra terbesadu
na kaminhu (M.K.) -. (TRAVESSADO; ATRAVESSADO).
tereku
n., *diz-se duma pessoa tola ou duma coisa muito velha e de pouco valor;
boneco. - i fiu suma tereku (R95) -. (TARECO). N.F. treku.
terenu
n., *espaço de terra; terra arável. - Bu bindi ki terenu pa e pres? (N.T.) -.
(TERRENO). N.F. neol. N.S. sin. tcon.
teritoriu
n., *área de uma jurisdição. - no na difindi no teritoriu nasional (R98) -.
(TERRITÓRIO). N.F. proparoxítona, neol. N.S. teritoriu é hipónimo de
TERRITÓRIO que significa também terreno extenso, cujo equivalente é tcon.
terivel
n., *medonho; assustador; violento. - i un duensa muitu pirigozu i terivel (R98) -.
(TERRÍVEL). N.F. paroxítona, neol.
termomitru
1.n., *instrumento para medir a temperatura dos corpos. (TERMÓMETRO).
N.F. proparoxítona, neol.
2.n., *indicação; medida. - Baris i termomitru des rialidadi (P.dosS.) -.
termu 1
1.n., *limite; fim. (TERMO). N.F. neol. N.S. pui termu.
2.n., *palavra; vocábulo; expressão. - na bon sintidu di termu (R95) -.
termu 2
n., *caixa para manter a temperatura dos alimentos. (TERMO). N.F. neol. N.S.

698
V.A.
teror
n., *grande medo; pânico. - E kunsa ku ki teror pa djubi si kila e ta paraba kil
marcha ki luta kunsaba dja toma (C.P.) -. (TERROR). N.F. neol.
terorismu
n., *sistema de governo que visa impor a sua autoridade pelo terror; tipo de
acções de guerra que provocam insegurança. - Cabral kuma gosi dja i difisil
purke Tuga kunsa dja mata djinti, kunsa dja fasi terorismu (C.P.) -.
(TERRORISMO). N.F. neol.
terorista
1.n., *nome dado, durante o colonialismo, aos combatentes pela independência
da Guiné-Bissau. (TERRORISTA). N.F. neol., tururista.
2.n., *pessoa que age contra o poder do estado com acções violentas. - No ka
misti no Stadu susu, i ta diskunfiadu kuma i terorista, i ta bindi arma (R99) -.
tersa-fera
n., *o segundo dia de trabalho da semana. - i na fasi anu ermon di amanha,
tersa-fera ki na bin (R95) -. (TERÇA-FEIRA). N.M. lexia composta.
terseru
quant., *número ordinal. - Otca ki kebra terseru selu, n’obi terseru kriatura fala:
bin (N.T.) -. (TERCEIRO). N.F. turseru.
tersu
n., *a terça parte do rosário; rosário. - Orason di tersu (L.Cat.) -. (TERÇO).
tesa
1.v.intr., *ficar esticado; ficar rígido. - Si Pis-kabalu djunda tambe, bu odja
Lifanti tesa (L.S.) -. (ENTESAR; TESAR). N.F. ntesa. N.S. tesa é o equivalente
de ENTESAR, v.intr., e tesanta é hiperónimo de ENTESAR, v.tr.
2.v., *pôr tempero e ferver algum tempo a carne ou o peixe para retardar a sua
conservação até o dia seguinte. N.S. sin. santani.
tesanta
v.caus., *continuar a tornar forte ou rijo; continuar a esticar. - bo tesanta bo
korson (N.T.) -. (deriv. ENTESAR). N.F. ntesanta. N.S. tesanta é hiperónimo
de ENTESAR, v.tr., e tesa é o equivalente de ENTESAR, v.intr.
tesanta kurpu
coloc., *esticar o corpo. (deriv. ENTESAR O CORPO). N.S. V.M., sin. tesunti
kurpu.
testa
1.n., *parte superior do rosto; cabeça. - djudju na tcon, kalur na testa (L.Cat.) -.
(TESTA). N.F. neol.
2.n., *fronte. - Pankada di testa sangui ka ta kuri pa totis (L.A.) -.
testamentu
1.n., *documento em que uma pessoa dispõe, para depois da sua morte, de
todos os seus bens. - Si un omi fasi testamentu, ninguin ka pudi padjigal nin
buri utru kusa (N.T.) -. (TESTAMENTO). N.F. neol.
2.n., Bedju Testamentu, *conjunto dos livros da Bíblia, anteriores a Cristo. -
Bedju Testamentu ta mostranu manga di kusa aserka di Kristu (Igr.I.) -.
(VELHO TESTAMENTO).
3.n., Nobu Testamentu, *conjunto dos livros da Bíblia, posteriores a Cristo. -
Tudu skritura, Bedju ku Nobu Testamentu, i sta unidu na Kristu (Igr.I.) -. (NOVO
TESTAMENTO).
testifika

699
v., *testemunhar; atestar; confirmar. - nha pape, ku mandan, tambi i testifika di
mi (N.T.) -. (TESTIFICAR). N.F. neol. N.S. sin. tustumunha 1.
testu 1
n., *tampa para vasilha; bacia de barro. (TESTO). N.S. V.B.
testu 2
n., *parte de um livro; livro escolar. - Nha gardisimintu na bai amadu ermon ku
kolabora ku mi ne tarbadju, ku kuridjil, dipus i selesiona testus (Igr.I.) -.
(TEXTO).
tesu
adj., *esticado; inflexível. - I maral te na si garganti, i maral tesu (L.S.) -.
(TESO). N.S. mara tesu; pega tesu.
tesunti kurpu
coloc., *esticar o corpo. (deriv. TESO + CORPO). N.S. V.M., sin. tesanta
kurpu.
tetanu
n., *doença causada por um bacilo, que entra no organismo através de uma
ferida em contacto com objectos contaminados. - bu barsina tambi kontra
tetanu (Igr.I.) -. (TÊTANO). N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin. duensa di
santcu.
tetu
n., *face superior interna de um espaço coberto; cobertura; tampa. - i kumpu
porton di fonti, i pui tetu riba del (Igr.I.) -. (TECTO). N.F. neol. N.S. sin. ntudju.
tia
n.f., *irmã do pai ou da mãe, do avô ou da avó, esposa do tio. - Kil si tia i eraba
ermonsinhu di pape di Linda (N.M.) -. (TIA).
tiatru
n., *edifício onde se representam obras dramáticas ou espectáculos musicais;
arte de representar. - I ten un grupu tiatral ku ta lugadu pa bai fasi tiatru (N.M.) -
. (TEATRO). N.F. paroxítona, neol.
tidja
n., *peça de barro cozido com que se cobrem os edifícios. - e sibi na kankra e
tira tidja (N.T.) -. (TELHA).
tidjadu
n., *o conjunto das telhas de uma cobertura; tecto. - n’ ka mersi pa Nhu ientra
bas di nha tidjadu (N.T.) -. (TELHADO). N.S. sin. tetu.
tidjolu
n., *adobe. (TIJOLO). N.S. V.B.
tifa
n., *espécie de inhame, com tubérculos de tamanho muito pequeno. (TIFA).
N.F. Guin. ; Balanta “tifa” que significa inhame pequeno. NS. V.A.
tifoid
n., *doença infecciosa, geralmente grave, causada pelo bacilo “Colens
dysentericus”; tifo abdominal. - Duensas suma kolera, tifoid ku bitcus na bariga,
kilas i aparti (Igr.I.) -. (TIFÓIDE). N.F. paroxítona.
tijela
n., *vaso de loiça ou de outro material, largo, sem asas, onde se serve comida.
- Bu randja un tijela largu, bu pui iagu ki na djusta laba tceben pa i duru (N.M.) -
. (TIGELA). N.F. tisela.
tik-tak
n., *som do relógio. (TIQUETAQUE). N.M. lexia composta. N.S. V.B.

700
til
n., *sinal gráfico [~] da língua portuguesa para marcar as vogais nasais. (TIL).
N.S. V.B.
timba
n., *mamífero desdentados que se alimenta especialmente de formigas; urso
formigueiro; papa-formigas. - i odja un koba garandi di Timba i risolvi ientra la
dentru (L.S) -. (TIMBA). N.F. Mandinga “tìmpa” que designa esse mamífero.
N.S. n.v. “Orycteropus afer senegalensis”; mon di timba.
timbadji
v., *ter relações sexuais. N.S. V.M.
Timene
n., *termo comum para indicar os membros do povo Timené, pertencente ao
grupo linguístico Sul, da subfamília Oeste-atlântica. (TIMENÈ). N.S. V.B.
Timor-Leste
N., *país do Sudeste da Ásia, um dos membro do CPLP. - Solusons pa kistons
di Timor-Leste na pasa nesesariamenti pa un intindimentu entri Timorensis
(R95) -. (TIMOR-LESTE). N.F. neol.
Timorensi
1.adj., *relativo a Timor Lorosae. - kauza timorensi (R95) -. (TIMORENSE).
2.n., *habitante de Timor.
tina
n., *vaso grande para pôr água e lavar-se ou lavar a roupa. - anos ku dibi di
pega na tina pa pui iagu no pui tagua di laba la no sinta no laba di nos (R98) -.
(TINA). N.S. badju di tina.
tina di salga
n., *salgadeira. (TINA DE SALGA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
tindji
v.tr., *colorir. - Ora di tindji saia e ta pul koris pretu ku burmedju (N.M.) -.
(TINGIR). N.S. tcuba tindji; sin. tinta.
tindjidu
part., *colorido. (TINGIDO). N.S. V.B.
tindjidur
n., *tintureiro. (TINGIDOR). N.S. V.B.
tinta 1
v., *pintar; pôr a tinta; tingir. (deriv. TINTA). N.S. V.B., sin. pinta; sin. tindji.
tinta 2
n., *líquido de cor com que se escreve, pinta ou tinge. - Sintidu me, kila bida
padja, n’ fiansa na radi di tinta (R.N.) -. (TINTA). N.S. pis-tinta; po di tinta.
tinta di deus
n., *sinal ou pinta na pele. (deriv. TINTA DE DEUS). N.M. lexia complexa. N.S
V.M.
tinteru
1n., *recipiente que contém a tinta de escrever. (TINTEIRO). N.S. V.B.
2n., *tinteiro para impressão.
tintin pur tintin
loc.adv., *com todos os pormenores. (TINTIM POR TINTIM). N.S. V.B.
tintu
adj., *tingido; colorido. (TINTO). N.S. V.A., binhu tintu.
tip
intens., *adjunto de intensidade com a função de acrescentar o sentido [intenso

701
e silencioso]. N.S. V.A., sukuru tip.
tipu
1.n., *género; modelo; exemplar. - No tudji mininus pa e ba ta kumpra e sumus
ke na bindidu, pabia no ka sibi kal tipu di iagu ki purparadu ku el (R95) -.
(TIPO).
2.n., *homem; indivíduo; fulano.
tira 1
1.v.tr., *sacar, extrair. - Ora ke kaba primi bagus e ta tira kil iagu di siti e pul na
tanki (F.M.) -. (TIRAR). N.S. tira fala; tira mesa; tira sangui; tira na.
2.v.tr., *furtar; tomar. - Deus fala pa no ka tira nada di no prosimu (R98) -.
3.v.tr., *fazer sair. - no tene un izersitu forti pa luta, pa tira inimigu dentru di no
tera (C.P.) -.
4.v.tr., *despir; descalçar. - bu tira bu tudu ropa bu sapatu, bu bisti lope bu rodia
panu (C.P.) -.
5.v., *verbo suporte de predicação que se combina com vários nomes para
expressar o sema ou sentido desses nomes; fazer; obter. - n’ tira simola di iagu
na porta n’ sai n’ sinta na baranda (N.M.) -. N.S. tira bariga; tira kabelu; tira
pidi; tira ritratu.
tira 2
n., *pedaço de pano, papel ou metal estreito e comprido; banda. (TIRA). N.F.
neol. N.S. V.B.
tira bariga
coloc., *abortar; provocar um aborto. - El ki manda si alguin prenha i pudi padi i
pirsis pa i padi, pabia tira bariga signifika mata mame o mata fidju o inda mata
mame ku fidju tudu (F.M.) -. (deriv. TIRAR A BARRIGA). N.S. sin. dismantca
bariga.
tira barudju
coloc., *gerar altercação; iniciar uma briga. - Na salon di badju ninguin ka ta osa
badja ku parseru di si kumpanher: i ta tira barudju ku rapas o ku si badjuda
(N.M.) -. (deriv. TIRAR BARULHO).
tira fala
1.coloc., *tolher a palavra ou cortar a palavra a alguém. (deriv. TIRAR A FALA).
N.S. V.B.
2.coloc., *zangar-se com alguém; deixar de falar com alguém. N.S. V.P.
tira fus
coloc., *expelir gases pelo ânus; dar bufas; bufar. N.S. V.M.
tira kabelu
coloc., *cortar o cabelo ou os cabelos. (deriv. TIRAR OS CABELOS). N.S. V.B.,
sin. korta kabelu.
tira mesa
coloc., *retirar da mesa tudo quanto serviu para a refeição; levantar a mesa.
(deriv. TIRAR A MESA). N.S. V.A.
tira na
v.prep., *fazer sair de; sacar de. - I na pui kombe na fugu pa i firbi tok i abri
boka tudu, i ta tira na fugu i kambial na un tijela (N.M.) -. (TIRAR DE). N.S. a
preposição na traduz o equivalente DE; tira na mama.
tira na mama
coloc., *desmamar; desleitar. - E mininu bu tiral na mama (R95) -. (deriv. TIRAR
A MAMA A).
tira pidi

702
coloc., *expelir gases pelo ânus; dar peidos; peidar-se. - lubu larga kurpu: ku
kai ku tira pidi i ki un son (Ch.Mb.) -. (deriv. TIRAR PEIDOS).
tira ritratu
coloc., *fotografar. (deriv. TIRAR O RETRATO). N.S. V.A.
tira sangui
coloc., *fazer análise ou exame ao sangue; sangrar; matar. - Na bo luta kontra
pekadu bo ka rizisti inda tok bo tiradu sangui (N.T.) -. (deriv. TIRAR O
SANGUE).
tiradu
part., *extraído; eliminado; tomado. - lantca ka na bai pabia ki pilotu ku ka bali i
tiradu (C.V.) -. (TIRADO).
tiradur
1.n., *pessoa que tira, faz ou recolhe alguma coisa. - djubi manera di bisia es
montiaduris, tiraduris di mel ku binhu di palma (C.V.) -. (TIRADOR). N.M. n.pl.
tiraduris.
2.n., *militar especializado em dar tiros de arma; fuzileiro. (ATIRADOR). N.S.
tiradur é hiperónimo de TIRADOR e de ATIRADOR; sin. fuguiadur.
tirbida
1.v., *perder a noção da realidade; ficar perturbado. - asin ki nha sintidu na
tirbida (J.D.) -. (TRESVARIAR).
2.v., *virar; mudar de direcção; entornar-se.
tirmi
1.v.intr., *não estar firme; estar agitado. - Kin ki pui kasa tirmi sin? (T.M.) -.
(TREMER). N.F. trimi.
2.v.intr., *ter muito medo; assustar-se. - kil ora i panta tok i na tirmi (T.M.) -.
tirmidura
1.n., *tremor; susto; medo. (TREMURA).
2.n., *estrondo; agitação; oscilação. - Koldadi di kil tirmidura i medunhu dimas
(N.T.) -.
tirmidura di tcon
n., *terremoto; terramoto; abalo ou tremor de terra. - I na ten fomi ku tirmidura di
tcon na manga di kau (N.T.) -. (deriv. TREMURA DE CHÃO). N.M. lexia
complexa.
tirminti
v.caus., *agitar; fazer tremer. - Lebri fasiba dja si planu tudu, pabia Lubu ba
odjal pertu di fugu i na tirminti kurpu (F.M.) -. (deriv. TREMER).
tiru
1.n., *disparo de arma de fogo. - Fuguiadur larga un tiru son, anel korta (A.P.) -.
(TIRO).
2.n., *diz-se da refeição única, quando uma pessoa come só uma vez por dia. -
Ma ke ki un tiru? Sia ka ten (C.V.) -.
tiru kudi
coloc., *soou um tiro!; soaram tiros!. - Tiru kuri ban ba ran ban bamban, anos
gosi tambe no ten ku manda no tiru li dentru (R98) -. (deriv. O TIRO ACODE).
tisa
v.tr., *espertar o lume; incitar. (ATIÇAR). N.S. V.B.
tisadu
part., *incitado. (ATIÇADO). N.S. V.B.
tisana
n., *bebida feita por meio de decocção, maceração ou infusão de ervas

703
medicinais. (TISANA). N.F. neol. N.S. V.B., sin. cha.
tisela
n., - N’ ka laba tisela dipus di sia (J.L.R.) -. (TIGELA). N.F. vd. tijela.
tisga
v., *tornar-se tuberculoso ou tísico. (TISICAR). N.S. V.B.
tisgu
adj., *tuberculoso. (TÍSICO). N.S. V.B.
tisi 1
1.v.tr., *transportar consigo; levar de um ponto para o outro. - manera di tisi
arus ka ten (N.M.) -. (TRAZER).
2.v.tr., *oferecer; dar de presente. - Si n’ tisi elis ovu di galinha i ta kume? (C.P.)
-.
tisi 2
v., *fazer passar os fios de modo a formar tecido; fazer obra de tear. - Bo nota
kuma ku fluris ta kirsi na matu, e ka ta tarbadja nin e ka ta tisi panu (N.T.) -.
(TECER). N.S. tisi kabelu.
tisi kabelu
coloc., *pentear o cabelo em tranças finas e numerosas. - n’ misti ba tisi kabelu
la na utru tera (T.M.) -. (deriv. TECER O CABELO).
tisidu 1
part., *transportado; oferecido. - tudu merkadurias e ta tisidu pa barkus
strandjerus (P.dosS.) -. (TRAZIDO).
tisidu 2
1.part., *entrelaçado; feito no tear. - kapa eraba tisidu di altu te bas (N.T.) -.
(TECIDO). N.S. kabelu tisidu.
2.n., *produto de fios de várias matérias entrelaçados; pano; fazenda. - tris korti
di tisidu (IN96) -.
3.n., *conjunto de células com igual estrutura; estrutura. - tudu no etnias ke
kumpu no tisidu nasional (R95) -.
tisidur
n., *pesoa que tece; tecelão. - i lanta i fala tisidur: n’ na bai (T.M.) -.
(TECEDOR). N.S. tisidur di kabelu; tisidur di panu.
tisidur di kabelu
n., *pessoa que entrança os cabelos dos outros; cabeleireiro. - Tisidur di
kabelu, kila ka ta nganadu (G.F.) -. (deriv. TECEDOR DE CABELOS). N.M.
lexia composta.
tisidur di panu
n., *tecedor; tecelão. - tisidur di panu fala kuma i na lansa un linha i riba di kil
linha i kortala riu (L.S.) -. (TECEDOR DE PANO). N.M. lexia composta. N.S.
sin. fisial.
tisina 1
v., *tornar farrusco; tornar sujo ou preto de carvão. - Panela fala kaleron: ka bu
tisinan (L.A.) -. (TISNAR). N.F. proparoxítona, tisna.
tisina 2
n., *fuligem; sujidade de carvão. - Tisina di kaleron -. (deriv. TISNAR). N.F.
proparoxítona. N.S. V.A.
tisinadu
part., *sujo de carvão. - Panela tisinadu -. (TISNADO). N.F. tisnadu. N.S.V.A.
tiskia
v., *cortar rente lã ou pêlo ou cabelo. - Suma ku karnelsinhu ta mudu dianti di kil

704
ku tiskial (N.T.) -. (TOSQUIAR). N.F. proparoxítona.
tiskia kabelu
coloc., *cortar rente os cabelos. - Asin si mindjer ka kubri kabesa ku veu, i
mindjor i tiskia kabelu (N.T.) -. (TOSQUIAR OS CABELOS). N.S. sin. rapa
kabesa; sin. rapa kabelu.
tisna
v.tr., - Kasabi ta bin tisna sol (R.N.) -. (TISNAR). N.F. neol., vd. tisina 1.
tisnadu
part., - I na e djanela n’ ta mati nteru di sol kansadu, na lala tisnadu (O.S.) -.
(TISNADO). N.F. neol., vd. tisinadu.
tisora
n., *instrumento para cortar, formado de duas lâminas. (TESOURA). N.S. V.B.
tisoreru
n., *encarregado do dinheiro de uma sociedade; pagador. - Erastu, tisoreru di
prasa, ku no ermon Kuartu, tambi manda mantenha (N.T.) -. (TESOUREIRO).
tisoru
n., *riqueza; quantidade de dinheiro ou de outros objectos de valor.
(TESOURO). N.S. V.B.
tistimunha
1.v., - n’ ta tistimunha Banhu: kau pretu nok! (R.N.) -. (TESTEMUNHAR). N.F.
vd. tustumunha 1.
2.n., - pa no bin sedu tistimunhas di bu Ivanjeliu (L.Cat.) -. (TESTEMUNHA).
N.F. vd. tustumunha 2.
tistimunhu
n., - ami tistimunhu bibu pa kila (R98) -. (TESTEMUNHO). N.F. vd.
tustumunhu.
tiston
n., *antiga moeda portuguesa; quantia de pouco valor. - i bin un mindjer viuva
pobri, i pui dus mueda pikininu ku baliba sinku tiston (N.T.) -. (TOSTÃO).
titia
n., *maneira familiar de apelidar uma pessoa de sexo feminino mais velha.
(deriv. TIA). N.M. redobro. N.S. V.B.
titiu
n., *maneira familiar de apelidar uma pessoa de sexo masculino mais velho. -
Titiu, n’ bin buska utrus bakas na bu mon (F.M.) -. (deriv. TIO). N.M. redobro.
titulu
1.n., *inscrição; designação de um livro, jornal ou artigo. (TÍTULO). N.F.
proparoxítona, neol.
2.n., *qualificação que exprime um cargo ou uma dignidade. - pa i tene korajen
ku firmesa di onra si titulu i onra si ramu di formason (R98) -.
tiu
n., *irmão do pai ou da mãe, do avô ou da avó, marido da tia. - Tiu, anos propi
no na muri ku fomi (A.P.) -. (TIO).
to ke
con., - E bai to ke pertu kau di festa (L.S.) -. (ATÉ QUE). N.F. vd. to ku. N.S.
sin. tok.
to ki
con., - Bu na peganda fugareru to ki i pega (R95) -. (ATÉ QUE). N.F. neol., vd.
tok 2.
to ku

705
con., *locução conjuntiva que introduz orações temporais. - ba farfari matu, pabi
matu to ku sol noti (T.M.) -. (ATÉ QUE). N.F. to ke. N.S. sin. tok.
tofodja
1.v., *meter coisas à força e em modo desordenado. (ATAFULHAR;
TAFULHAR). N.F. proparoxítona, tafodja.
2.v., *encher demasiadamente. - Amontondadi tofodja tulu (F.S.) -. N.F. fig.
tok 1
intens., *adjunto de intensidade para marcar o grau superlativo ou a
intensidade máxima do processo ou do estado. - risu kabesa tok -. N.S. V.A.
tok 2
con., *conjunção subordinativa que introduz orações temporais. - I ta ten kilis ku
ta badja tok sol mansi (A.C.) - Omi burgunhu tok i ka sibi ke ki na fasi (T.M.) - i
bin tok i tciga na ki kau nunde ki koba sta nel (T.M.) - Gatu bai studa tok i kaba
si studu (L.A.M.) -. (ATÉ QUE). N.F. trok. N.S. sin. to ku.
toka
1.v.tr., *executar um texto musical; produzir som; fazer soar. - Un omi ta toka
tambur kumpridu (N.M.) -. (TOCAR). N.S. po di toka; toka palmu; toka sabi;
toka tcur; toka-toka. N.S. sin. toka muzika.
2.v.tr., *pôr a mão em; apalpar. - i toka utru i kai (T.M.) -. (TOCAR EM).
3.v.intr., *dar aviso ou sinal por meio de toque. - sinku ora toka (C.P.) -.
4.v.pron.rec., *estar em contacto um com o outro. - E toka n’utru i fala: djubi ki
kusa de! (T.M.) -.
toka muzika
coloc., *executar um texto musical. - Dus bias pur sumana muzika ta toka la
(Cenfa) -. (deriv. TOCAR MÚSICA). N.S. sin. toka.
toka palmu
coloc., *aplaudir; bater palmas; dar palmas. - Ermons, no toka palmu ku alegria
na korson (L.Cat.) -. (deriv. TOCAR PALMAS). N.S. sin. tcebeta palmu.
toka punheta
coloc., *masturbar-se. (deriv. TOCAR + PUNHO). N.S. V.M.
toka sabi
coloc., *executar boa música ou bom ritmo. (deriv. TOCAR SÁBIAMENTE).
N.S. V.B.
toka tcur
coloc., *cumprir as cerimónias e as festas em recordação da pessoa já falecida
algum tempo atrás. - E na toka tcur na tabanka (T.M.) -. (deriv. TOCAR O
CHORO). N.S. si. fasi tcur.
toka-toka
n., *transporte colectivo. - Si taxi ta kudji strada pa ianda nel, toka-toka,
kandonga ki ta sirkula na bairus di Bisau, ki ta risolvi purblemas! (P.dosS.) -.
(deriv. TOCAR). N.M. lexia composta. N.S. O nome toka-toka diz respeito ao
facto que os passageiros são sempre muito apertados e tocam-se.
tokadu
1.part., *feito soar. - Kabas ka ta tokadu na tcur dianti di bombolon (L.A.) -.
(TOCADO).
2.part., *apalpado.
3.adj., *diz-se de uma pessoa que faz parte da família por laços de parentesco.
- Es omi i no parenti tokadu (Igr.I.) -.
tokadur
n., *pessoa que toca um instrumento musical; músico. - Nunka badju ka ta

706
duru, sin tokadur di palmu (L.A.) -. (TOCADOR).
toku
1.n., *som extraído de um instrumento musical. - N’ bin bai Lisboa pa ba toka,
ma toku sain kansadu (J.D.) -. (TOQUE).
2.n., *o que distingue o som de um instrumento do outro; timbre.
toleransia
n., *atitude de admitir aquilo que é diferente; permissão. - pekadur fala dialogu i
toleransia (R95) -. (TOLERÂNCIA). N.F. proparoxítona, neol.
toma
1.v.tr., *pegar em; agarrar; roubar. - i toma po di pila i pega na pila arus (F.M.) -.
(TOMAR). N.F. tama. N.S. toma pa.
2.v.tr., *engolir; ingerir. - N’ ta teneba dur di kabesa, ma kontra n’ toma es
mesinhu, n’ para sintil (J.S.) -.
3.v., *verbo suporte de predicação que se combina com vários nomes para
expressar o sema ou sentido desses nomes. - anos propi ke toma parti na luta
(C.P.) -. N.S. toma dimas; toma konta; toma palabra; toma prevenson.
toma dimas
coloc., *abusar. (deriv. TOMAR DEMAIS). N.S. V.B.
toma konta
coloc., *encarregar-se de; apoderar-se. - bai bu buska Jeremias, bu toma konta
del diritu (Igr.I.) -. (TOMAR CONTA DE).
toma pa
v.prep., *estar a favor de uma pessoa; tomar a defesa de; tomar-se de favor
por. - Katcur gora ka fika kontenti, i sai kuma i na bai buska limaria ku na toma
par el (A.P.) -. (deriv. TOMAR-SE).
toma palabra
coloc., *intervir. - utru lanta i toma palabra pa konta kusa di sil (F.M.) -. (TOMAR
A PALAVRA).
toma prevenson
coloc., *acautelar-se. - I bon bu toma prevenson ku duensa -. (PREVENIR-SE).
N.S. V.A., sin. previni.
toma ton
coloc., *orientar-se; acalmar-se e reflectir. - Sinta bu toma ton, mindjor dia i na
bin (T.T.) -. (deriv. TOMAR O TOM).
tomada
1.n., *acto de tomar; conquista. - tomada di puder (R95) -. (TOMADA). N.F.
neol.
2.n., *terminal de uma instalação eléctrica onde se colhe a corrente.
tomadu
1.part., *agarrado; recebido. - bo ta fasi dukumentu; simplismenti i ta tomadu i
mitidu na gaveta (R98) -. (TOMADO).
2. part., - bibida ki ta tomadu riba di balkon di taberna (P.dosS.) -. (BEBIDO;
COMEDO).
tomati
n.,. - kultivu di tomati (R98) -. (TOMATE). N.F. neol., vd. kamati.
tomba
v., *cair. (TOMBAR). N.S. V.B.
tombadu
part., *caído. (TOMBADO). N.S. V.B.
Tombali

707
n., *Região da Guiné-Bissau que compreende os sectores administrativos de
Catió, Bedanda, Cacine e Quebo. A capital é Catió. - ospital di Tombali (R95) -.
(TOMBALI). N.F. oxítona.
ton
1.n., *som; altura ou extensão de um som; tendência musical. - Virgilio tarda di
badja, i ka obi ton di si tera, gos dja Virgilio na kontenti, si ermons ki na kanta
par el (A.B.) -. (TOM).
2.n., *estilo; boa educação; maneira de adaptar-se. - n’ tornal kombersa, un
bokadinhu ku bon ton ki n’ rispundil (R95) -. N.S. ten ton; toma ton.
tonelada
n., *medida de peso correspondente a mil quilos, cujo símbolo é [T.]. - mangus
ta kai la e ta dana toneladas i toneladas di mangu (IN96) -. (TONELADA). N.F.
neol.
tonle
n., *pessoa ignorante; burro. N.F. oxítona. N.S. V.A.
tono
v.s.aux., *verbo semiauxiliar que exprime a ideia de repetição duma acção ou
de um estado. Sa, tono sta pertu di mi mas (J.D.) -. (TORNAR). N.F. oxítona.
N.S. sin. torna.
tontu
adj., (TONTO). N.F. neol., vd. tuntu. N.S. V.B.
tontura
n., (TONTURA). N.F. vd. tuntura. N.S. V.B.
topoti
v.s.aux., *verbo semiauxiliar que exprime a ideia de esforço até uma acção
acontecer; tentar. - I topoti sibi -. N.F. proparoxítona. N.S. V.A., sin. tenta.
tora
v.tr., *queimar; secar pelo muito sol; tostar. - Turista na kurti iagu di praia, si
mindjer gora dita na reia i na tora na sol (M.M.) -. (TORRAR). N.F. neol.
toradu
part., *tostado. - N’ sibi sertu kuma i na sai, kusidu o toradu (J.B.) -.
(TORRADO). N.F. neol. N.S. sin. ulu-ulidu.
toradur
n., *aparelho para tostar o café. (TORRADOR). N.F. neol. N.S. V.B.
torason
n., *torrefacção. (TORRAÇÃO). N.F. neol. N.S. V.B.
toresma
n., *resíduo de toucinho frito; fritura de fatias de pele de porco. - bu pui tudu
kusa la, desdi toresma, chorisu (R96) -. (TORRESMO).
tori 1
v., *pôr óleo de palma como condimento na comida. - ora ku alguin na kusinha
garandesa, i ta tori pis i leba (N.M.) -. N.F. Bijagó “katóre”.
tori 2
n., *construção alta. - kaida di tori di Siloe (N.T.) -. (TORRE).
torkia
1.v.tr., *dar em troca; permutar; substituir. - Galinha di matu torkia si ropa tudu
(T.M.) -. (TROCAR). N.F. paroxítona, troka 1; trokia.
2.v.tr., *alternar; intercalar. - el i fikaba inda na torkia tiru ku polisias (R95) -.
3.v.tr., *transformar; converter. - Konformu siensia ku teknika dizinvolvi asin
tambi ku omis na torkia se manera di komporta (R95) -.

708
torkia bambaran
coloc., *dar a luz um filho de sexo diferente ao anterior. (deriv. TROCAR). N.S.
V.M.
torkiadu
1.part., *permutado; substituído. - Liti di baka i ka pudi torkiadu ku liti di pitu di si
mame (R96) -. (TROCADO).
2.part., *transformado. - i ten kusa na no bida ki dibi di torkiadu? (L.S.) -.
torkis
n., *instrumento que serve para apertar ou arrancar um objecto; turquês; tenaz.
(TORQUÊS; TURQUÊS). N.F. oxítona. N.S. V.B.
torna
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que exprime a ideia de repetição duma acção ou
de um estado. - No na torna studa mas un bias ki storia ku sta na “Kebur” (Dea)
- kil maldadis ku odjadu duranti sugundu guera mundial, ka na torna seduba
mas (R95) -. N.S. torna fala; sin. tono; sin. ripiti.
2.v., *regressar; restituir; transformar. - Kusa ku pudi torna alguin surdu (Igr.I.) -
mar torna tudu ketu (N.T.) - i ne tempu ku bu na torna Israel si renu? (N.T.) -.
(TORNAR). N.S. sin. repui.
torna boka
coloc., *cumprir uma promessa o voto; restituir a palavra. (deriv. TORNAR A
BOCA). N.S. Na tradição da Religião Tradicional Africana, quando uma pessoa
pede ajuda, nas balobas ou lugares sagrados, tem a obrigação moral de voltar
a cumprir a palavra e agradecer pela ajuda recebida.
torna fala
coloc., *tornar a dizer; dizer outra vez; responder. - Fidju torna fala si pape: i
falan propi kuma abo ku fala pa n’ ba ta maral na un kantu di orta tok sol noti
(P.B.) -. (deriv. TORNAR A FALAR).
tornadu
n., *regressado; restituído. - Mindjer i padja di kankra, si busidu, i ka ta pudi
tornadu la mas (L.A.) -. (TORNADO).
tornia
v., *dar volta a; rodear; não enfrentar directamente. - Purke i era ma fasil tornia
kiston (MR98) -. (TORNEAR). N.F. proparoxítona, neol.
torosa 1
v.tr., - Si bu ka tene di dan, sintin bu largan, ka bu torosan (J.D.) -. (TROÇAR).
N.F. vd. trosa 1.
torosa 2
n., - kunankoi pega fasil torosa (F.M.) -. (TROÇA). N.F. vd. trosa 2.
tortu
1.adj., *que não é direito; oblíquo; torcido. (TORTO). N.F. neol.
2.adj., *desleal; injusto. - asin djustisa ta sai tortu (Igr.I.) -.
tosika
v., *envenenar; respirar mal. - tceru fedi, n’ na tosika -. (INTOXICAR). N.F. neol.
N.S. V.A.
tosinhu
n., *a gordura subcutânea do porco juntamente com o seu couro; lardo.
(TOUCINHO). N.F. neol. N.S. V.B.
total
1.adj., *diz-se de aquilo a que nada falta; completo. - digradason total (IN96) -.
(TOTAL). N.F. neol.

709
2.n., *resultado de uma adição; soma; totalidade.
totalmenti
adv., *advérbio que significa [de maneira total]; completamente. - dus kusa
totalmenti diferenti (IN96) -. (TOTALMENTE). N.F. neol.
totis
*a parte posterior da cabeça; nuca. - kabesa li pa ladu di totis ta risu (R98) -.
(TOUTIÇO). N.F. oxítona.
totoane
n,, *tosse convulsa. - N’ ta kura totoane, ma son ku po na matu (IN99) -.
totoli
1.v., *ser vesgo ou estrábico; olhar de soslaio; vesguear. N.F. proparoxítona,
totoli udju 1.
2.v., *ser torto ou oblíquo. - Mon totoli na kaminhu di karta (F.S.) -. N.F. fig.
totoli udju 1
coloc., vd. totoli udju.
totoli udju 2
n., *pessoa torta dos olhos ou estrábica. - Bu ka na ba dispidi bu dona? Ki totuli
udju fiu? (T.M.) -. N.F. proparoxítona. N.M. lexia composta.
totolotu
n., *jogo de apostas mútuas com sorteio de números. (TOTOLOTO). N.S. V.B.
totona
n., *cérebro; pensamento; inteligência; tutano. (deriv. TOUTA; TOITA). N.S.
V.B., sin. miol.
trabadja
v., - kuatru mizis e ka ta trabadja, e ka ten dinheru (R98) -. (TRABALHAR). N.F.
neol., vd. tarbadja.
trabadjadur
n., - I bai ianda te ke tciga na un kau ku rei buska trabadjaduris (L.S.) -.
(TRABALHADOR). N.F. neol., vd. tarbadjadur. N.M. n.pl. trabadjaduris.
trabadju
n., - Amonton ka sibi si trabadju ta kaba (L.A.) -. (TRABALHO). N.F. neol., vd.
tarbadju.
trabes
n., *flanco; obliquidade. (TRAVÉS). N.F. oxítona. N.S. V.B.
trabesa
v., (ATRAVESSAR). N.F. vd. terbesa. N.S. V.B.
tradisional
1.adj., *que diz respeito à tradição. (TRADICIONAL). N.F. neol.
2.adj., *que é baseado em práticas repetidas ao longo de várias gerações. -
relijon tradisional (L.Cat.) -.
tradison
1.n., *transmissão de notícias, doutrinas, costumes, de geração para geração. -
Tradison i tudu un konjuntu di normas ke ta iardadu di djerason pa djerason
(IN96) -. (TRADIÇÃO). N.F. neol.
2.n., *uso; hábito. - I ten tradison ke ka ten nada ku rialidadi (IN96) -.
traduson
n., *acto ou efeito de traduzir de uma língua para outra. (TRADUÇÃO). N.F.
neol. N.S. V.A., sin. verson.
traduzi
1.v.tr., *verter de uma língua para outra; interpretar. - No ka ten un palabra

710
sertu pa traduzi palabra aliansa na Kriol, ma no pudi fala kuma aliansa i un
kontratu di amizadi (L.S.) -. (TRADUZIR). N.F. neol. N.S. sin. tcolona.
2.v.tr., *pôr em palavras um sentimento; expressar. - propi rekumendasons ta
traduzi kal ku impenhu ke djintis, ke partisipa ne tarbadju, pui (MR98) -.
traduzidu
part., *vertido de uma língua para outra. - Biblia i un libru traduzidu na manga di
lingus (L.S.) -. (TRADUZIDO). N.F. neol.
trafiku
1.n., *negócio ilegal fraudulento; contrabando. - prublema di trafiku ilegal di
armas (R99) -. (TRÁFICO). N.F. proparoxítona, neol.
2.n., *quantidade de meios de transporte em circulação; tráfego; comércio. -
trafiku rodoviaru (R95) -. (deriv. TRÁFICO). N.S. trafiku é hiperónimo de
TRÁFICO e de TRÁFEGO.
trai
v., *atraiçoar; enganar. - riba pa tras i ta signifika trai memoria di no ermons ku
muri pa djustu kauza di libertason di Guine-Bisau (R98) -. (TRAIR). N.F. neol.
N.S. sin. ngana.
traidu
part., *atraiçoado; enganado. (TRAÍDO). N.F. neol. N.S. V.B.
traidur
n., *pessoa que comete uma traição; desleal. - Abaichu traidur di patria! (R98) -.
(TRAIDOR). N.F. neol.
traiseru
n., *desleal. (TRAIÇOEIRO). N.F. neol. N.S. V.A.
traison
1.n., *comportamento contrário à lealdade devida; engano. - Es i traison! (Igr.I.)
-. (TRAIÇÃO). N.F. neol.
2.n., *infidelidade conjugal.
trakola pe
coloc., *cruzar as pernas; cruzar os pés. N.F. proparoxítona. N.S. V.M., sin.
kursa pe.
trakoladu
part., *que anda com movimentos desarticulados; diz-se de uma pessoa que
bamboleia. N.S. V.A.
trankilu
1.adj., *calmo; sossegado. - mundu propi na sta trankilu (R98) -. (TRANQUILO).
N.F. neol.
2.adv., *de maneira sossegada; tranquilamente. - e na vivi trankilu na floresta
(IN96) -. (deriv. TRANQUILO).
transa 1
v., *pentear o cabelo em tranças poucas e grossas. (ENTRANÇAR). N.S. V.B.
transa 2
n., *cabelo entrançado. (TRANÇA). N.S. V.B.
transadu
part., *disposto em forma de trança. (ENTRANÇADO). N.S. V.B.
transfiridu
part., *feito passar de um lugar para outro; mudado de lugar. - I kudi la te i bin
transfiridu pa Bulama na kau di nha rapas (IN96) -. (TRANSFERIDO). N.F.
neol.
transfuson

711
n., *operação que consiste em passar o sangue de um indivíduo para outro. -
Virus ta transmitidu inda pa transfuson di sangui infetadu (R95) -.
(TRANSFUSÃO). N.F. neol.
transmiti
v., *transferir; fazer passar; comunicar. - ora ku mindjer sta gravida, i pudi
transmiti e duensa di siflis pa ki bebe ki tene (R95) -. (TRANSMITIR). N.F. neol.
N.S. sin. kambanta.
transporti
n., *qualquer veículo que serve para deslocar pessoas ou coisas. - transportis
publikus (R95) -. (TRANSPORTE). N.F. neol.
tranzitu
n., *movimentos de peões e de veículos nas estradas. - regras di tranzitu (R95)
-. (TRÂNSITO). N.F. proparoxítona, neol. N.S. sinal di tranzitu; sin. viason.
trapadja
v., (ATRAPALHAR). N.F. vd. tarpadja. N.S. V.B.
trapasa
n., - djugu di sintu, kil di sintu i un trapasa ke sta la (R95) -. (TRAPAÇA). N.F.
vd. tarpasa.
trapaseru
adj., - Ami nha kondison ka pirmiti kila, n’ obrigadu sedu trapaseru (IN96) -.
(TRAPACEIRO). N.F. vd. tarpaseru.
tras
adv., *advérbio de lugar que indica a parte posterior. - I ka tarda omis di karetas
bin si tras (P.dosS.) - Sara pega skada, si ermon tras (T.M.) -. (ATRÁS). N.F.
atras. N.S. ant. dianti; ant. frenti.
tras di
con., *locução prepositiva que significa [na parte posterior de]; por trás de; por
detrás de. - na parti di tras di no ospital di Bisau. (R95) - iagu i na intci na ki
parti tras di barajen (Igr.I.) -. (ATRÁS DE). N.S. kuri tras di; papia tras di.
trasera
n., *as nádegas. - Si bu odja lifanti na nguli kuku, bu ta sibi kuma i fiansa na si
trasera (L.A.) -. (TRASEIRO). N.F. neol.
trastorna
v., *alterar a ordem de; alterar; incomodar. (TRASTORNAR). N.F. neol. N.S.
V.B.
trata
1.v.tr., *cuidar de; ocupar-se de. - no na rekumenda pa kadakin trata si fonti
dritu i tapal ora ki kaba utilizal (R97) -. (TRATAR). N.F. neol.
2.v.intr., *portar-se; ter determinada atitude. - Mindjer ku trata dritu ku si
kunhadu i ta sedu amigu di tudu (Igr.I.) -.
tratadu
1.part., *cuidado; dado tratamento; estudado. - mindjeris ta tratadu un bokadu
mal (Igr.I.) -. (TRATADO). N.F. neol.
2.n., *contrato; acordo internacional. - E na sina tratadus pa pudi kria
kumunidadi di Stadus europeus (IN96) -.
tratamentu
1.n., *conjunto de meios para curar alguém de uma doença. - tratamentu di
paludismu (Igr.I.) -. (TRATAMENTO). N.F. neol.
2.n., * maneira de cuidar de pessoas. - Na Afrika mininus ta fika orfons pabia se
papes muri na guera: mininus meresi e tipu di tratamentus medunhus? (R96) -.

712
tratu
1.n., *tratamento; convivência. (TRATO). N.F. neol. N.S. sin. tratamentu.
2.n. mau tratu, *sofrimentos; castigos. - i sufri mau tratu di si madrasta tok i
kompleta dus anus di bida (F.M.) -. (n.pl. MAUS TRATOS). N.M. lexia
composta.
tratur
n., *veículo automóvel de tracção, usado na lavoura e no transporte de coisas. -
Bo bai ku bu tratur, bo disanu no matu (M.M.) -. (TRACTOR).
trava
1.v.tr., *moderar o movimento de; impedir. - Gosi na manga di teras di mundu,
governus ta toma mididas pa trava Sida (Cecomes) -. (TRAVAR). N.F. neol.
2.v.intr., *ficar imobilizado ou com menor velocidade. - Ka bu trava sin di repenti
n’ pudi kai (J.D.) -.
travesa
v., - bu ten ke pera noiti pa bu pudi travesa kil riu (C.P.) -. (ATRAVESSAR;
TRAVESSAR). N.F. neol., vd. terbesa 1. N.S. sin. kamba.
travon
n., *freio; impedimento. (TRAVÃO). N.S. V.B., sin. freiu.
traza
v., (ATRASAR). N.F. vd. atraza. N.S. V.B.
trazu
n., (ATRASO). N.F. vd. atrazu. N.S. V.B.
treku
n., *palhaço; boneco. (TARECO). N.F. vd. tereku. N.S. V.A.
trena
v., *submeter ou submeter-se a treinos; exercitar; adestrar. - trena djinti pa da
elis nobu pensamentu aserka di dizinvolvimentu (Igr.I.) -. (TREINAR). N.F. neol.
trenadu
part., *exercitado; preparado; adestrado. - djintis ku trenadu dibi di sta pruntu pa
riba pa si tabanka (Igr.I.) -. (TREINADO). N.F. neol.
trenadur
n., *profissional que dirige o treino de um determinado desporto. - trenadur di
Benfika (R95) -. (TREINADOR). N.F. neol.
trenamentu
n., *adestramento. preparação; treino. - programas di trenamentu (Igr.I.) -.
(TREINAMENTO). N.F. neol. N.S. sin. trenu.
trenu
n., *adestramento; treinamento. - Portistas e fasi aos parmanha, duranti
noventa minutu, ultimu trenu antis di bai pa Italia (R95) -. (TREINO). N.F. neol.
N.S. sin. trenamentu.
treta
n., *palavreado; coisas sem importância. - kilis ke fika dentru di sidadi odja di
faktu kuma ka ten nin un Guine mindjor, ka ten nada, i era son treta (C.P.) -.
(TRETA). N.F. neol.
trezi
quant., *número cardinal. - Maisa Gomes Cabral, estudanti di trezi anu di idadi -
. (TREZE).
tribu
1.n., *na Bíblia, divisão do povo conforme os doze patriarcas, filhos de Jacob
ou Israel. - abos ku na siguin bo na sinta tambi na dozi tronu pa djulga dozi tribu

713
di Israel (N.T.) -. (TRIBO). N.F. neol.
2.n., *grupo étnico unido pela língua, usos e costumes; organização social dos
povos com uma economia de subsistência. - anos i ka kontra niun tribu, anos
no na luta pa pas, pa djustisa, pa kada fidju di no tcon (R98) -.
tribunal
n., *lugar onde se julga uma pessoa. - Sol mansi son, n’ sinta na tribunal, n’
manda pa tisi omi (N.T.) -. (TRIBUNAL). N.F. neol.
trigu
n., *planta da família das gramináceas, de cujo grão se obtém farinha alimentar
empregada no fabrico do pão. - Un kilu di trigu na kusta vensimentu di un dia,
tris kilu di sevada na kusta tambi vensimentu di un dia (N.T.) -. (TRIGO). N.F.
neol. N.S. n.v. “Triticum”; forinha-trigu.
trilingui
adj., *que sabe falar três línguas; triglota. - anos no pensa kuma Guine-Bisau
na sedu un pais di futuru trilingui (MR98) -. (TRILINGUE). N.F. neol.
trimi
v.intr., - Djubi na nos kin ki ta trimi (L.S.) -. (TREMER). N.F. neol., vd. tirmi.
trina
n., *recipiente para levar a sopa à mesa. (TERRINA). N.S. V.A.
Trindadi
n., *mistério do Cristianismo que venera Deus Pai, Deus Filho e Deus Espírito
Santo. - Deus Pape, bu revelanu misteriu di Santisima Trindadi, ku sedu
komunhon perfetu ku bu Fidju djuntu ku Spiritu Santu (L.Cat.) -. (TRINDADE).
N.F. neol.
trinsera
n., *vala escavada no terreno onde os combatentes se abrigam para fazer os
disparos. - Cabral fala kuma i nesesariu abri abrigu, pui trinsera pa ora ki no
sinti avion no ten ke entra dentru del (C.P.) -. (TRINCHEIRA). N.F. trintcera.
trinta
quant., *número cardinal. - utru padi trinta, utru padi sesenta, utru padi te sen
bias (N.T.) -. (TRINTA).
trintcera
n., - Tudu fidju di Guine pegaba n’utru komu ermons, e barsa n’utru e luta e
mborka na memu trintcera (R98) -. (TRINCHEIRA). N.F. vd. trinsera.
tripa
n., *denominação dos intestinos dos animais; barriga. - Tripa di galinha, si bu
labal na iagu salgadu, maron ta lebal (L.A.) -. (TRIPA). N.F. neol.
triplu
quant., *número multiplicativo. - un bidera ta kumpra un kusa pa un pres i ta ba
misti bindil dobru o triplu di si kustu normal (IN96) -. (TRIPLO). N.F. neol. N.S.
sin. tris bias.
tris
quant., *número cardinal. - i pudi odjadu tris koldadi di baris (P.dosS.) -.
(TRÊS). N.S. di tris.
trisa-negra
n., *febre amarela que não tem sintomas visíveis exteriormente. (deriv. TRIZ
NEGRA). N.M. lexia composta. N.S. V.B.; TRIZ significa icterícia; sin. febri
amarelu.
trisia
n., *hepatite; icterícia; triz. - Un utru duensa ki sexualmenti transmisivel i trisia

714
(R95) -. (TRÍZIA). N.F. proparoxítona.
trista
n., *excrescência carnosa do galo ou de outros animais. (CRISTA). N.S. V.B.
tristesa
n., *aflição; pena: melancolia. - N’ na bidanta se tristesa kontentamenti (Igr.I.) -.
(TRISTEZA). N.F. neol.
tristi
adj., *privado de alegria; doloroso. - Pabia di ke ku n’ ta odja ladu tristi di vida?
(O.S.) -. (TRISTE). N.F. neol. N.S. fika tristi.
tristisi
v.caus., *tornar alguém triste; contristar; causar desgosto. - E ta tristisi Deus, e
sedu inimigu di tudu djinti (N.T.) -. (ENTRISTECER). N.F. proparoxítona. N.S.
tristisi é equivalente de ENTRISTECER, v.tr., e fika tristi é o equivalente de
ENTRISTECER, v.intr.
trizentus
quant., *número cardinal. - minimu salariu des tera li i trizentus kuntu (IN96) -.
(TREZENTOS).
trok
con., *conjunção subordinativa. - ki omi seta kuma el ku suta omi trok i muri
(R95) -. (ATÉ QUE). N.F. vd. tok 2.
troka 1
v., - Bu pudi troka kalsa bu troka kamisa, ma manha, ninguin ka ta torkial (G.F.)
-. (TROCAR). N.F. neol., vd. torkia.
troka 2
n., *permuta de um objecto por outro; mudança; substituição. - djumbai i troka
di palavras di dus o manga di djintis (N.M.) -. (TROCA). N.F. neol.
trokia
v., - Kamalion na trokia kuru (L.A.) -. (TROCAR). N.F. paroxítona, vd. torkia.
troku
n., *moedas de menor valor. - n’ ka ten troku (P.dosS.) -. (TROCO). N.F. neol.
tronku
1.n., *caule lenhoso das árvores. - I Sul ki mas tene dja tronkus (IN96) -.
(TRONCO).
2.n., *parte mais grossa do corpo humano que suporta a cabeça e os membros.
- Kurpu umanu sta divididu na tris partis: kabesa, tronku, membru (N.M.) -.
tronu
n., *lugar onde os reis se sentam; soberania. - i na sinta na tronu di si gloria
(N.T.) -. (TRONO). N.F. neol.
tropa
1.n., *serviço militar. - no fidjus ku na badjanta tropa e ka kunsi kusa di arma
(R98) -. (TROPA). N.S. sin. izersitu.
2.n., *grande número de soldados; exército. - kal tropa ki firma sin, anta i ka ta
mata djintis? (A.P.) -.
tropesa
v.intr., *dar topada. (TROPEÇAR). N.F. neol. N.S. V.B.
tropesadu
part., *topado. (TROPEÇADO). N.F. neol. N.S. V.B.
trosa 1
v., *escarnecer; ridicularizar. - chefis di saserdoti ku pursoris di lei e na trosalba
(N.T.) -. (TROÇAR). N.F. torosa 1.

715
trosa 2
n., *escárnio; zombaria. - Lubu fala kuma i ka gosta di trosa (L.S.) -. (TROSA).
N.F. torosa 2.
trosadu
part., *ridicularizado. (TROÇADO). N.S. V.B.
trosadur
n., *aquele que faz troça; trocista. (TROÇADOR). N.S. V.B.
trumbeta
n.dim., *instrumento musical. (TROMBETA). N.S. V.B.
trumelga
n., *variedade de peixe, da família dos Torpedinídeos, que produz descargas
eléctricas. (TREMELGA). N.S. V.B.
trupesa
n., - Soberba ka ten trupesa nin banku di sinta (J.M.B.) -. (TRIPEÇA). N.F. vd.
turpesa.
trus
n., *peça de roupa interior dos homens; slip; calções de banho dos homens;
cuecas. - Omis ta bisti trus bas, e bisti kalsa riba (N.T.) -. (deriv. TROUXO).
N.S. TROUXO designa um embrulho pequeno de roupa; sin. bikini.
tuada
1.n., *ruído; barulho. - Bo ka obi kil tuada, tuada di armas garandis? (L.S.) -.
(TOADA).
2.n., *notícia incerta; boato. - N’ bin obi son tuada: mininu Tcerno kasa Tatiana
(R95) -.
3.n., *som; canto. - Mindjer lanta i kanta, i djamu tuada di tudu lingu, lingu di
tudu djinti (O.S.) -.
tuadja
1.n., *pano para enxugar as mãos ou outra parte do corpo. - i limpa elis pe ku
tuadja ki maraba na rabada (N.T.) -. (TOALHA).
2.n., *peça de linho ou algodão com que se cobre a mesa.
tualeta
v., *arranjar-se. - Alguin ta toma ropas kurtu, lebi, pertadu, so ku sution ku
kalsinha i tualeta, pinta unhas, pinta boka, udju, prufuma (N.M.) -. (deriv.
TOILETTE). N.F. neol.
tubabu
n., *nome dado aos Europeus ou brancos; estrangeiro; cristão. N.F. Mandinga
“tùbaabu” que significa Europeu. N.S. V.B.
tubaron
n., *nome dado a vários peixes seláquios ofensivos, ou inofensivos como o
cação. - Ai! tubaron rabatan pe; ai, nha mame n’ muri! (M.M.) -. (TUBARÃO).
tuberkulozi
n., *doença infecto-contagiosa provocada pelo bacilo de Koch. - Programa di
malaria, di onkoi, di tuberkulozi, di lepra, di Sida, ku programa alargadu di
vasinason (R95) -. (TUBERCOLOSE). N.F. neol.
tubi
v., *diz-se de alguém que passa para a religião muçulmana; parar de beber;
tornar-se abstémio. N.F. Mandinga “tùubi” que significa pedir perdão ou
converter-se. N.S. V.B., sin. bida muru; ant. distubi.
tubu
1.n., *canal cilíndrico para condução de líquidos; cano. - Es sugundu tubu ta

716
uzadu ora ku bu na laba tanki pa limpal (Igr.I.) -. (TUBO). N.F. neol.
2.n., *carrinho de linha.
tudji
1.v.tr., *impedir; proibir; privar. - Tapadu ta tudji baka kume fison (L.A.) -.
(TOLHER). N.S. tudji ku; sin. pruibi.
2.v., *recusar; negar. - E tudji bakas pasia na praia kuma e na satia turista
(M.M.) -.
tudji fala
coloc., *tirar a palavra a alguém; não dar a palavra a alguém; não querer falar
com. (deriv. TOLHER A FALA). N.S. V.B.
tudji ku
v.prep., *apropriar-se; privatizar. - Onsa falal kuma el i tudji ku kil mampatas
(L.S.) - e tudji ku kuatru bentu pa ka nin un bentu supra na tera (N.T.) -. (deriv.
TOLHER).
tudjidu
1.part., *impedido; que não teve a oportunidade ou possibilidade. - manga di
bias n’ misti bai djubi bos, ma sempri n’ tudjidu (N.T.) -. (TOLHIDO). N.S. sin.
pruibidu.
2.part., *proibido; negado. - Tudu kin di elis ku pirdi djugu, si dunu ta tudjidu
kumida (A.P.) -.
tudu
1.quant., *adjectivo indefinido que significa [o conjunto de coisas ou de
pessoas]; qualquer; cada. - puntu di inkontru di djintis di tudu bairus, di tudu
klasis i di tudu koldadi di tarbadju (P.dosS.) -. (TODO; TODA; TODOS;
TODAS).
2.quant., *pronome indefinido. - N’ tcoma kil ladron ki sta na Gabu, n’ tcoma
tudu runion (R95) -. (TODO; TODA; TODOS; TODAS).
3.quant., *a totalidade das coisas ou das pessoas. - Tudu seduba organizadu
diritu (P.dosS.) -. (TUDO). N.M. (TUDO) é invariável.
tudu-puderozu
adj., *que pode fazer tudo. - Deus tudu-puderozu (L.Cat.) -. (TODO
PODEROSO). N.M. lexia composta.
tudu bias ke
con., *locução conjuntiva subordinativa que introduz orações temporais; todas
as vezes que. - Tudu bias ke no ta kume es pon, no ta konta bu morte (N.T.) -.
N.F. neol. N.S. sin. kada bias ke.
tudu ora ke
con., *locução conjuntiva subordinativa que indica [temporalidade]; todas as
vezes que; sempre. - i ka kuma tudu ora ke bu bisti i nesesariu bu kai na asnera
o bu furta (IN96) -. N.F. neol. N.S. sin. kada bias ke.
tufli
v., *separar o cabelo tufos; entrançar o cabelo de forma encostada à cabeça. -
Na kabesa un sunhu- iar, tufli na kada omi (H.M.) -. (TUFAR).
tuflidu
part., *inchado em forma de tufos. (TUFADO). N.S. V.B., kabelu tuflidu.
Tuga
n., *termo depreciativo usado para indicar os soldados portugueses que
lutavam contra os Movimentos de libertação. - sin avion Tuga e ka kapas di
fasiba nada dentru di no tera (C.P.) - Tugas ruma se kargu pa e riba se tera
(C.S.) -. (deriv. PORTUGAL).

717
tukuma
v., *dar tudo; encher. - i tukuman tudu -. N.F. proparoxítona. N.S. V.A.
tulera
v., *consentir. - No tulera ki kusa (R98) -. (TOLERAR).
tulesa
n., *asneira; estupidez. - Tulesa di Deus i mas djiresa di pekadur, frakesa di
Deus i mas forsa di pekadur (N.T.) -. (TOLICE).
tulisi
v.caus., *fazer alguém parvo. (deriv. TOLO). N.F. proparoxítona. N.S. V.A.
tulu
adj., *fraco de inteligência; parvo. - Bu pensa kuma n’ tulu, bu pensa kuma n’
parvu (I.eI.) -. (TOLO). N.S. tulisi; sin. parbu.
tumba
n., *túmulo; sepulcro. (TUMBA). N.S. V.B.
tumultu
n., *revolta; desordem. (TUMULTO). N.S. V.B.
tunguma
n., N.F. proparoxítona, Árabe “tarjuma”, vd. tanguma. N.S. V.B.
tungune
n., *nome dado à galinha de pé curto. N.F. oxítona, vd. galinha-tungune. NS.
V.A.
tuntu
adj., *parvo. (TONTO). N.F. tontu. N.S. V.B.
tuntura
n., *perturbação que provoca vertigem ou perca de sentido de orientação;
tonteira. (TONTURA). N.F. tontura. N.S. V.B.
turandja
n., *fruto e planta de uma pequena árvore da família das rutáceas, afim das
laranjeiras. - Vitamina C i ta odjadu na limon, foli, turandja (Igr.I.) -. (TORANJA).
N.S. n.v. da planta “Citrus decumana”.
turbada
n., *tempestade com relâmpagos e trovões. - Aos no na ten turbada pabia seu i
burmedju kargadu (N.T.) -. (TROVOADA).
turbada iarma
coloc., *nublar; escurecer. (deriv. A TROVOADA ARMA). N.S. V.B.
turbuseru
n., *almofada de comprimento igual à largura da cama. - Si n’ ntera rostu na
turbuserus bonitus, n’ ta salusa ku bu iagu-tceru (F.S.) -. (TRAVESSEIRO).
N.S. sin. almofada.
turdona
- Nha turdona muri dja, nha dona sta na tera, nha pape ku nha mame sta ku mi
(J.S.) -. (deriv. DONA). N.F. vd. tuturdona.
turismu
n., *actividade económica relacionada com a deslocação e o alojamento de
turistas; realização de viagens de recreio. - akordu di promoson di turismu
(R95) -. (TURISMO). N.F. neol.
turista
n., *pessoa que viaja por recreio ou com fins culturais. - Turista ta miti na
tabanka e na buska boneku di Bidjugu pa kumpra (M.M.) -. (TURISTA). N.F.
neol.

718
turma
n., *grupo de estudantes que formam uma classe. - bo ka na lembra di kuma no
djuntaba turma na kintu anu? (C.V.) -. (TURMA). N.F. neol.
turmenta 1
1.v.tr., *afligir; importunar. - i ta turmenta povu ku kusas ki na nsina na tudu
Djudeia (N.T.) -. (ATORMENTAR).
2.v.intr., *agitar-se; ficar aflito. - Tudu prasa turmenta (N.T.) -. (ATORMENTAR-
SE).
turmenta 2
1.n., *violenta tempestade. - I fasi turmenta di turbada ku rilampagu (N.T.) -.
(TORMENTA).
2.n., *barulho; agitação. - Turmenta kudi, kadakin na buska si kau di bai (T.M.) -
.
turmentadu
part., *apressado; agitado. - Tudu prasa fika turmentadu (N.T.) -.
(ATORMENTADO).
turnadu
n., *aguaceiro forte; ciclone; furacão. (TORNADO). N.S. V.B.
turnera
*peça para fechar ou regular a passagem de um líquido ou gás. - tambi bu ta
pui turnera na utru boka di tubu -. (TORNEIRA).
turnu
n., *vez. - Dus delis pasa pa sugundu turnu ki fasidu na mis di Agostu (P.dosS.)
-. (TURNO). N.F. neol. N.S. sin. bias 2.
turpesa
n., *assento de três pés; banco. - Tudu dia parmanha, kadakin ta djunda si
turpesa i sinta e na djubi n’utru (A.P.) -. (TRIPEÇA). N.F. trupesa.
tursantu
n., *a festa dos dias 1 e 2 de Novembro. - Tursantu banoba (C.T.daM.) -.
(TODOS OS SANTOS). N.S. Tursantu é ocasião para as comunidades cristã
se lembrarem dos próprios antepassados que, com certeza, enviarão boas
notícias e boa sorte aos vivos.
turseru
quant., - Turseru, no kudji panu (T.M.) -. N.F. arc., vd. terseru.
tursi 1
1.v.tr., *fazer girar sobre si; virar; entortar. - Alguin ora ki misti kumpu korda di
sibi i na buska padja di palmera, i ta labral i ta fidil ku faka i tursil, i ta mara si
pontas i pul na sol (F.M.) -. (TORCER). N.S. tursi kurpu.
2.v.tr., *alterar o significado de uma palavra ou conceito; desviar. - Utru kusa ki
Paulu skirbi, kilis ku ka firmi e ta tursil, suma e ta fasi ku utru skrituras (N.T.) -.
3.v.intr., *mudar de direcção. - Nhu barsina, sin pirdi tempu, i tursi pa bai
konvoka runion, rapas garandi pega si tras (M.J.) -. (TORCER-SE).
tursi 2
v., *ter tosse. - ora ku bu sta la, ninguin ka na tursi, purke, si bu tursi, bu na fasi
barudju (C.P.) -. (TOSSIR). N.F. tusi 1.
tursi kurpu
coloc., *contrair os músculos ou o corpo. - Kamalion i ka tarda son i kunsa na ri,
tok i na tursi kurpu tudu (P.B.) -. (TORCER O CORPO).
tursida
n., *pavio. (TORCIDA). N.S. V.B.

719
tursidu
part., *entortado; enroscado. - no skirbi dja pa konta elis kuma e ka dibi di kume
karni di limaria ku tursidu garganti (N.T.) -. (TORCIDO).
turtura
v., *tormento que se aplica a um condenado; suplício. - prindi djintis i turtura
utru pa bia di ke? (R99) -. (TORTURA). N.F. neol.
turturadu
part., *que sofreu tortura. - inusentis ku turturadu pa inventa nomis di kil djintis
ku pudi staba na es trafiku di armas (R98) -. (TORTURADO).
turturi
v.tr., *puxar dobrando ou entortando. (TORCER). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
turturidu
part., *encaracolado; entortado; torto. (TORCIDO). N.S. V.B.
turu
n., *animal bovino de sexo masculino e não castrado; toiro. - Bu sakudi bu
kabesa suma turu (C.S.) -. (TOURO). N.F. neol. N.S. sin. baka-matcu.
tururista
n., - Tuga ta bai pa ba buska kil ke ta tcama tururista (C.P.) -. (TERRORISTA).
N.F. vd. terorista.
tus
intens., *adjunto de intensidade para indicar a nulidade de uma coisa ou
acção.. N.F. Mandinga “túusi” que significa nada; vd. nin tus.
tusi 1
v., - Tambe Sida i ka ta transmiti ora ku bo na brinka, o pa iagu, o ora ku kil
alguin ki sta infetadu tusi (R95) -. (TOSSIR). N.F. vd. tursi 2.
tusi 2
n., *expiração brusca. - mininjite kuma ke ta sai na kil alguin pa kamba na utru
alguin: atraves di tusi, atraves di kil kusa ke no fala kuma si iagu ta sai na naris
(R98) -. (TOSSE).
tustumunha 1
v., *dar testemunho de; atestar; ver. - Lubu kunsa ku tustumunha Furadur kuma
ku Onsa pasa ku el (A.P.) -. (TESTEMUNHAR). N.F. tistimunha.
tustumunha 2
n., *pessoa que assistiu um acontecimento; pessoa que presenciou um facto e
é chamada a juízo para depor. - Kal tustumunha ku no misti mas? (N.T.) -.
(TESTEMUNHA). N.F. tistumunha.
tustumunhu
n., *declaração de testemunha em juízo; prova. - Ka bu konta mintida nin ka bu
da tustumunhu falsu (L.S.) -. (TESTEMUNHO). N.F. tistimunhu.
tutc
intens., *adjunto de intensidade com a função de acrescentar o sentido [cair
com ruído]. - I dispindra e kai tutc (T.M.) -. N.S. kai tutc.
tutu
n., *serpente muito venenosa; víbora do Gabú. N.F. oxítona; Mandinga “tùtu”
que designa essa espécie de serpente. N.S. V.B., n.v. “Bitis arietans arietans”.
tutulu
n., *carolo; parte do fruto onde são alojados os grãos ou as sementes. N.F.
proparoxítona. N.S. V.B., sin. nhanha.
tuturdona
1.n., *o bisavô ou a bisavó. - Bu dona o bu tuturdona sinti nunde ke sta nel

720
(R95) -. (deriv. DONA). N.F. turdona.
2.n.pl. tuturdonas, *os antigos. - omis ku ta pensa te gosi suma no tuturdonas
(R95) -.
tuturnetu
n., (deriv. NETO). N.F. arc. vd. bisnetu. N.S. V.B.

721
TC, tc
*vigésima quarta letra dupla ou grafema do alfabeto que representa o fonema
[africada surda pré-palatal]. N.S. Em muitos casos o som [tc] ou deriva do
equivalente som presente no sistema fonológico do Português antigo, ou é a
transformação do fone da língua portuguesa [ch].
tcabi
n., *instrumento que serve para abrir a fechadura. - Gosi abo ki toma tcabi di
armasen, bu pasa sedu chefi di armasen (F.J.) -. (CHAVE). N.S. tcabi di
fenda; tcabi di mon.
tcabi di fenda
n., *instrumento utilizado para apertar parafusos; chave de parafusos. (deriv.
CHAVE DE FENDA). N.M. lexia complexa. N.S. V.A.
tcabi di mon
n., *a extremidade inferior do antebraço; pulso. - membrus superioris ki brasu di
mon, kutuvelu, tcabi di mon, palmu di mon (N.M.) -. (deriv. CHAVE DE MÃO).
N.F. arc. N.M. lexia complexa. N.S. sin. pulsu.
tcadau
1.intens., *adjunto de intensidade ao adj. vermelho com a função de especificar
a tonalidade da cor do sangue. - nha sangui di fomi i burmedju tcadau (H.M.) -.
N.F. paroxítona. N.S. burmedju-tcadau.
2.intens., *diz-se da cor rubra do ferro incandescente. - I miti feru na fugu tok i
burmedju-tcadau -.
tcaga
n., *ferida aberta. - Nunka alguin ba ta fala kuma si tcaga na fedi (L.A.) -.
(CHAGA).
tcagadu
part., *ulcerado; ferido. (CHAGADO). N.S. V.B.
tcagus
adj., *coberto de chagas; chaguento. (deriv. CHAGA). N.F. oxítona. N.S. V.M.
tcai 1
v., - Tcain pubis, asin mistida ka pudi kura! (R.N.) -. (deriv. CAIR). N.F. vd. kai
tcai 1.
tcai 2
n., *adultério. - Ah tcai! Ai kaba kasamenti! (C.C.) -. (deriv. CAIR). N.F. vd. kai
tcai 2. N.S. sin. adulteriu.
tcakual
1.n., *calção. - Nha tcakual rumpi tok i kaba (C.S.) -. N.S. sin. kalson.
2.n., *pano amarrado à maneira de calções.
tcalasa 1
v., *dizer piadas; dizer coisas engraçadas, geralmente maliciosas.
(CHALACEAR; CHALAÇAR). N.S. V.M.
tcalasa 2
n., *dito picante; piada. - Kusa pa da tcalasa, n’ larga garasa (E.D.) -.
(CHALAÇA).
tcalasadur
n., *que diz piadas maliciosas; gracejador; brincalhão. (CHALACEADOR). N.S.
V.M., sin. bradjeru.
tcama

722
v., - No tcama bos mas un bias, pabia no dati son no odja fumu na matu i no ka
sibi na nunde ki sai nel (C.V.) -. (CHAMAR). N.F. vd. tcoma.
tcami
v., *embriagar-se; ficar bêbedo. - Ka bo tcami ku binhu ku ta dana vida (N.T.) -.
N.F. Mandinga “tcáki” que significa estar embriagado. N.S. tcami é o
equivalente de FICAR BÊBEDO, v.intr., e tcaminti é o equivalente de
EMBEBEDAR ALGUÉM, v.tr.; tcami ku sonu.
tcami ku sonu
coloc., *cair de sono; ter muito sono. N.S. V.B.
tcamidera
n., *estado de pessoa embriagada; embriaguez; bebedeira. - Ka no ianda na
ukesa, nin na tcamidera (N.T.) -. N.F. Mandinga “tcáki”.
tcamidu
part., *embebedado; embriagado. N.F. Mandinga “tcáki”. N.S. V.B.
tcamidur
n., *pessoa que se embebeda com frequência; bêbedo. - Anta bu sibi men
kuma prenhada tcamidur ta dana saudi di mininu ki tene na bariga? (L.S.) -.
N.F. Mandinga “tcáki”.
tcaminti
v.caus., *embebedar; causa embriaguez a. - fala ku na sain na garganti na
tcaminti azalmas (H.M.) -. N.F. Mandinga “tcáki”. N.S. tcaminti é o equivalente
de EMBEBEDAR ALGUÉM, v.tr., e tcami é o equivalente de FICAR BÊBEDO,
v.intr.
tcan
intens., *adjunto de intensidade com a função de marcar o grau superlativo ou
de especificar a força de uma acção. - Abo ku pun nes mundu li, n’ firma tcan:
no na gardisiu mama (R.S.) -.
tcan-tcan’i
v., *ficar tonto ou aturdido momentaneamente. N.F. oxítona. N.M. redobro.
tcantcan’idu
part., *avariado de cabeça. N.S. V.M.
tcapa 1
v.tr., *consertar; segurar com chapas; arranjar. - E staba na barku e na tcapa se
ridia (N.T.) -. (deriv.CHAPAR; CHAPADA). N.S. CHAPADA, termo náutico,
indica um remendo sobreposto que se faz no pano da vela ou nas chapas das
caldeiras.
tcapa 2
1.n., *folha de metal que se utiliza para cobrir as casas. - kasa di tcapa ki pui o
di lata (C.P.) -. (CHAPA).
2.n., *negativo, em fotografia.
3.n., *chapa de matrícula dos veículos. N.S. sin. matrikula 2.
4.n., *registo fotográfico de órgãos, realizado por meio de raios X; radiografia.
tcapa 3
v., *agarrar; pegar, guiando a queda. - Kilis ke na tcapa polon, tudu ku rabu di
polon, e panha polon (T.M.) -. N.S. L.Franca “tcapar” que significa agarrar.
tcapadu
part., *consertado; remendado; arranjado. (deriv. CHAPADO). N.S. V.B.;
CHAPAR significa [segurar com chapas].
tcapadur
n., *pessoa que conserta a carroçaria dos carros. (CHAPADOR). N.S. V.B.

723
tcapen
n., - Nunde ku bu sai ku es tcapen? (A.P.) -. (CHAPÉU). N.F. paroxítona, vd.
tcepen.
tcapeu
n., - Tcapeu riba di tcapeu: Sebola (Co.D.B.) -. (CHAPÉU). N.F. vd. tcepen.
tcaskia
v.intr., *alterar-se com a ingestão do álcool ou bebida alcoólica; beber muito
sem embebedar-se; estar alegre. (deriv. CHASQUEAR). N.F. proparoxítona;
Mandinga “tcáki” que significa estar embriagado. N.S. V.A; CHASQUEAR
significa [dizer chascos ou zombarias].
tcaskiadu
part., *que está alterado com a ingestão do álcool ou bebida alcoólica;que etá
alegre. - baloberus tcaskiadu (N.V.) -. (deriv. CHASQUEAR).
tcaskiadur
n., *bebedor. (CHASQUEADOR). N.S. V.B.
tcau 1
intens., *adjunto de intensidade ao adj. vermelho com a função de especificar a
tonalidade da cor amarela ou de laranja. N.S. V.A., burmedju-tcau.
tcau 2
interj., *exclamação que serve de cumprimento de despedida. - Tcau, te
manha, bon sonu (Cecomes) -. (CHAU). N.F. Italiano “ciao” que significa até
breve! ou adeus!.
tcavena
n., *taça pequena que serve para tomar café ou chá. (CHÁVENA). N.F.
proparoxítona. N.S. V.A., sin. tcikara.
tcaveru
1.n., *tesoureiro; guarda de chaves. (CHAVEIRO).
2.n., *molho de chaves. N.S. V.A.
tceben
n., *fruto e semente da palmeira de óleo ou palmeira dendê ou palmeira do
azeite; coconote. - N’ bota brasa di fugu na iagu, ma i ka ta paga: Tceben
(Co.D.B.) -. (CHABÉU). N.F. Bijagó “epè” que designa esse fruto. N.S. P.arc.
“chaveos”; kaldu di tceben; katcu di tceben.
tcebeta 1
1.v., *tocar; produzir determinados sons. - Bin nunde mi mininu sin rostu, bin
tcebetan ne kantiga, diskisi bu bida sin gustu (O.S.) -. (deriv. CHEIRICAR). N.F.
paroxítona. N.S. tcebeta palmu.
2.v., *bisbilhotar; meter o nariz em tudo; meter-se em conversa alheia. - Bu
tcebeta na kombersa -.
tcebeta 2
n., *pauzinhos, de trinta cm de comprimento, utilizados nas danças para marcar
o ritmo; diz-se também do pequeno tambor que acompanha o bombolom.
(deriv. CHEIRICAR). N.F. paroxítona. N.S. V.A.
tcebeta palmu
coloc., *bater palmas; aplaudir. - Mindjer lanta i tcebeta palmu, i kanta (O.S.) -.
(deriv. CHEIRICAR PALMAS). N.S. sin. toka palmu.
tcefra
n.f., *pessoa extrovertida; teatral. N.S. V.M.
tcemeni
v.tr., *bater superficialmente e de modo leve. - N’ na tcemeniu gosi ku

724
mantampa -. N.F. proparoxítona. N.S. V.A.
tcentci
v., *o abrir-se dos ovos quando nascem os pintainhos; eclodir. - Galinha tcentci
ovus -. N.F. kentci. N.S. V.A.
tcep
intens., *adjunto de intensidade para marcar o grau superlativo ou a
intensidade máxima do processo ou do estado. N.S. V.A., dos tcep.
tcepen
n., *cobertura para a cabeça. - Kin ku ka ten kabesa ka ta pui tcepen (J.M.B.) -.
(CHAPÉU). N.F. tcapen; tcapeu. N.S. pala di tcepen; tcepen di padja;
tcepen di sol; tcepen di tcuba.
tcepen di padja
n., *chapéu feito com palha. (CHAPÉU DE PALHA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
tcepen di sol
n., *guarda-sol. (CHAPÉU-DE-SOL). N.M. lexia complexa. N.S. V.B., sin.
guarda-sol.
tcepen di tcuba
n., *guarda-chuva. (CHAPÉU-DE-CHUVA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B., sin.
guarda-tcuba.
tcera
1.v.tr., *sentir o odor de alguma coisa aplicando o olfacto. - Katcuris e na tcera
rabada di n’utru (L.S.) -. (CHEIRAR). N.S. fodja di tcera; tcera tabaku; tcera
fedi; tcera sabi.
2.v.intr., *exalar um determinado odor. - mindjer sinti pekadur na tcera (T.M.) -.
tcera fedi
coloc., *exalar mau odor; ser fedorento. - Marta, irma di difuntu, falal: Sinhor, i
na tcera fedi, pabia i ten dja kuatru dia (N.T.) -. (deriv. O CHEIRO FEDE). N.S.
sin. fedi.
tcera sabi
coloc., *exalar bom odor. - Tudu koldadi di madera ku ta tcera sabi (N.T.) -.
(deriv. CHEIRAR).
tcera tabaku
coloc., *inalar pelo nariz tabaco moído ou rapé. - Kin ku kunsa fuma ku tcera
tabaku prumedu? (IN84) -. (CHEIRAR TABACO).
tceranta
v.caus., *fazer cheirar. - Otca ke tciga, kil di mesinhu i bai pertu di badjuda i
tcerantal el, kil korda djanan (F.M.) -. (deriv. CHEIRAR).
tceren
n., *milho triturado. - Tceren pindradu: goiaba (Co.D.B.) -.
tceru
n., *odor; aroma; perfume. - N’ disdja tceru di nha tera ku si tudu kusa sagradu
(O.S.) -. (CHEIRO). N.S. iagu-tceru; mau tceru.
tcia 1
v.tr., *desprezar por meio de um sinal sonoro produzido pelos lábios ou com um
ruído seco da língua no céu da boca; chamar com um sinal. (deriv. CHIAR).
N.S. V.B.
tcia 2
n., *ruído sonoro produzido pelos lábios como sinal de desprezo. - Jajandin
djubi si mon i djubi kosta di mindjer garandi, i ialsa si naris riba i larga un bruta

725
di tcia (M.C.) -. (deriv. CHIO).
tciba
v., *fazer intriga. N.S. V.M., sin. muntrusia.
tcibatu
n., *pessoa mentirosa. - Banhara tciu i pasanta, tcibatus tciu i pasanta (R.S.) -.
N.F. paroxítona. N.S. sin. muntrus.
tcif
intens., *adjunto de intensidade com a função de especificar o sentido [acção
lenta e silenciosa]. - djugudi tciga tcif (T.M.) -.
tcifri
1.n., *apêndice duro na testa dos ruminantes; corno. - i tenba seti kabesa ku
des tcifri (N.T.) -. (CHIFRE).
2.n., *amuleto fabricado com corno de animal. - E tcifri n’ lugal nan, si dunu
brabu kel (F.J.) -. N.S. mara tcifri.
tciga
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que exprime a ideia de levar a, com um certo
traço de conclusão. - kazu bin ba grava tok i tciga na prindi djintis pa tisi Bisau
(R95) - ora ki mininu forma dja badjuda garandi ku tciga ba kasamenti (T.M.) -
n’ tene un kabra la manga di tempu, i tciga dja padi (T.M.) -. (CHEGAR).
2.v.intr., *vir; aproximar-se. - I tciga ku el na kaza (T.M.) - Ali no pudi tciga na
ntindimentu (Igr.I.) -. (CHEGAR).
3.v.intr., *ser suficiente; bastar. - E ba montia, e mata un farfana; ki farfana ka
tciga (T.M.) -. (CHEGAR). N.S. tciga é o equivalente de CHEGAR, v.tr., e
tciganta é o equivalente de CHEGAR, v.tr.
4.v.intr., *forma de cortesia para pedir a uma pessoa que se distancie ou se
afaste um pouco. - di fabur, tciga (L.S.) -.
tcigada
n., *vinda; aparecimento. - Bon tcigada ermons na no metadi (L.Cat.) -.
(CHEGADA). N.S. sin. vinda.
tciganta
1.v.caus., *pôr em contacto; aproximar; fazer chegar. - Taxista pudi para manga
di bias na strada i tciganta pasajerus atrazadu na si kompromis (P.dosS.) -.
(deriv. CHEGAR). N.S. tciganta é o equivalente de CHEGAR, v.tr., e tciga é o
equivalente de CHEGAR, v.tr.
2.v.caus., *forma de cortesia para pedir a uma pessoa que se distancie ou se
afaste um pouco. - Bu tciganta kurpu, bu kibinin n’ sinta (C.S.) -.
tcigantadu
part.caus., *aproximado; feito chegar; posto em contacto. - pa no kombersa
tcigantadu nunde Deus (L.S.) -. (deriv. CHEGAR).
tcikara
n., *pequena taça que serve para tomar café ou chá; chávena. (XÍCARA). N.F.
proparoxítona; chikra; tcikra. N.S. V.B., sin. tcabena.
tcikeru
n., *curral de porcos; pocilga; estábulo; lugar sujo. (CHIQUEIRO). N.F.
proparoxítona. N.S. V.P.
tcikini
v., *fazer cócegas. (COCEGAR). N.F. proparoxítona; Mandinga “tcíkodi” que
significa fazer cócegas. N.S. V.A.
tcikoti
n., - i tira djanan tcikoti i mostra pape ku mame di femia (R98) -. (CHICOTE).

726
N.F. vd. chikoti.
tcikra
n., (XÍCARA). N.F. vd. tcikara. N.S. V.B.
tcin-tcin
n., *processo de pilar o arroz de mais de duas pessoas. - badju dja di padida so
tcin-tcin (F.S.) -.
tcintcor
n., *pequeno pássaro rolieiro, com a cabeça e o peito azul vivos e o dorso
castanho, cujas penas exteriores da cauda são muito compridas; rolieiro-da-
abissinia. - Tcintcor, tcoma tcuba pa mi (R.S.) -. N.S. n.v. “Coracias abyssinica”.
tciron
n., *clitóride; clítoris. N.S. V.B.
tciu 1
adv., *advérbio de quantidade que significa [muito]. - Suma tcuba ka tcubi tciu,
arus ka rindi (Dea) - Ami, n’ gosta tciu di bo! (T.M.) - i tciu pekaduris ta punta es
i koldadi papel ki skola ta djuga? (R95) -. (deriv. CHEIO).
tciu 2
1.adj.indef., *muito. - tene fidju tciu kila i rikesa garandi na tabanka (N.M.) -.
(deriv. CHEIO).
2.adj.indef., *não muito. - Bo ka tciu ku tenba djiresa de mundu (N.T.) -.
3.coloc., tciu i pasa, *muitíssimo. - E tciu e pasa (C.P.) -.
tciu boka
coloc., *diz-se de pessoa que fala sem pensar ou que conta muitas coisas a
diversas pessoas e em diferentes sítios. (deriv. DE BOCA CHEIA). N.S. V.M.
tcoboka
v.tr., *tornar menos basto ou grosso um tronco de madeira; desbastar. N.S.
V.B.
tcobokadu
part., *tornado menos grosso; desbastado. N.S. V.B.
tcobokadur
n., *desbastador; carpinteiro de baixo nível ou barato. N.S. V.B.
tcoi
n, *que é ligeiramente embriagado; alegre. N.F. paroxítona. N.S. V.M., sin.
tcuska.
tcoka 1
1.v.tr., *manter o ovo a temperatura adequada para permitir ao embrião se
desenvolver; incubar. (CHOCAR).
2.v.intr., *apodrecer. N.S. V.A., bianda tcoka.
tcoka 2
n., *ave galinácea da família dos Fasianídeos, cuja carne é muito apreciada;
perdiz. - Tcoka bua mas i ba kamba kil bagabaga (L.S.) -. (CHOCA). N.F. tcoka
di matu. N.S. n.v. “Francolinus bicalcaratus”.
tcoka di kaskadju
n., *codorniz. (deriv. CHOCA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B., n.v.
“Escalfactoria africana”.
tcoka di matu
n., (CHOCA DO MATO). N.F. vd. tcoka. N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
tcokadera
n., *galinha que choca; máquina incubadora. (CHOCADEIRA). N.S. V.B.
tcoki

727
v., *atulhar; encher até não caber mais nada; fazer caber algo num lugar
estreito. - E miti manga di lenha na ki kau, e tcoki fugu (T.M.) -. N.F. tcuki. N.S.
sin. nhuki.
tcokidu
part., *enchido até ao máximo; atulhado. N.S. V.B.
tcokolati
n., *doce de açúcar, leite e cacau. (CHOCOLATE). N.F. chokolati. N.S. V.B.
tcokoli
v., - I tcokoli dus po na tapada -. vd. tcukuli. N.F. proparoxítona. N.S. V.A.
tcokoti
v.tr., *tirar a semente, como o cajú ou os frutos do chabéu, torcendo com os
dedos. N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
tcolona
v., *interpretar; traduzir; explicar. - ora ku Sareia sai na mar, sai pa ronka si
bonitasku, gargadjadas di pilikanu ta bin tcolonan (D.N.) -. N.F. proparoxítona.
tcolonadu
part., *traduzido; explicado. - i tcolonaduba mal na bardadi (R98) -.
tcolonadur
n., *intérprete; tradutor. - Deus da elis tambi profetas pa e sedu tcolonaduris
(L.S.) -. N.M. pl. tcolonaduris.
tcoma
1.v.tr., *pronunciar em voz alta o nome de alguém; convocar. - Elis tambi e ta
tcoma badjuda e mostra ke ki si rapas manda (N.M.) -. (CHAMAR). N.F. tcama.
2.v.tr., *nomear; denominar. - i ta akontisi ki kusa ke no ta tcoma suku di bas, i
logu kin ku dibi di ganha i ta pirdi (R95) -. (CHAMAR-SE).
3.v.intr., *apelidar-se; ter o nome de. - fabrika di sapatu ku tcoma Ianda (R96) -.
(CHAMAR-SE).
tcoma gurgol
coloc., *vomitar. (deriv. CHAMAR O GREGÓRIO). N.S. V.M.
tcoma na sintidu
coloc., * apelar mentalmente. - Fereru tcoma si iran kil ora na sintidu (A.P.) -.
(deriv. CHAMAR NO SENTIDO).
tcomada
1.n., *chamamento; apelo; convocação. (CHAMADA).
2.n., *comunicação telefónica. - I tenba parajens di taxi ku telefoni staba pa
atindi tcomada di pasajerus (P.dosS.) -.
tcombon
n., *osso da perna; osso com pouca carne e muitos nervos. (CHAMBÃO) N.S.
V.B.; CHAMBÃO é a parte da perna ao redor do joelho.
tcon
1.n., *a terra, considerada como um espaço sagrado ou uma divindade que
alimenta os seres. - kal teras ke bo na bin ba difindi? Utrus teras ke bo ka kunsi
o ki tcon ke ieraba di bo pape? (A.S.) -. (CHÃO). N.S. bota tcon; fidju di tcon;
tirmidura di tcon; sin. tera.
2.n., *regulado ou domínios do rei; território que pertence a uma etnia; país. -
Na tcon di Budjugu, na tcon di Mandjaku, na tcon di Pepel, na tcon di Fula, i na
tudu ladu di Guine i ten palmera (T.L.) -.
3.n., *solo; terreno; pavimento. - no durmi na tcon durmi na tarafe, durmi na kau
modjadu (C.P.) -. N.S. sin. solu; sin. terenu.
tconu di kanua

728
n., *duas das três partes que formam a carena da canoa nhominca. - Tabanka
kumpu dja kidja ku tconu -. N.M. lexia complexa. N.S. V.A.
tcora
1.v.tr., *derramar lágrimas por; lamentar; prantear. - Gatu-Lagaria pega tcora si
fidju, pabia i sibi sertu kuma si fidju muri (A.P.) -. (CHORAR).
2.v.intr., *manifestar uma dor profunda, vertendo lágrimas; afligir-se. - E kunsa
ta tcora e ta kesa (A.W.) -.
tcora pena
coloc., *lamentar-se. - Mindjeris di panu pretu, ka bo tcora pena (C.S.) -. (deriv.
CHORAR PENA).
tcoradera
n.f., *pessoa que chora; carpideira. (CHORADEIRA). N.S. V.B.
tcoradu
part., *pranteado. - Tcora na tcoraduba dja, familia tcora (F.M.) -. (CHORADO).
tcoradur
n., *pranteador; pessoa que chora; choramingão. (deriv. CHORAR). N.S. V.B.
tcoranta
v.caus., *fazer chorar; castigar. - Si aos bu ka tcoranta bu fidju, amanha i na
tcorantau (L.A.) -. (deriv. CHORAR).
tcora-tcora
v., *continuar a derramar lágrimas. - Nin di dia nin di noti, i ka ta obiduba utru
kusa fora di kil tcora-tcora di Etudja (F.M.) -. (deriv. CHORAR). N.M. redobro.
tcot-tcot
intens., *adjunto de intensidade com a função de especificar o ruído feito pela
chuva em contacto com o solo. - tcuba na ieri-ieri, tcot-tcot (H.M.) -. N.M.
redobro.
tcuba
n., *a água que cai da atmosfera. - Suma tcuba tcubi, iagu intci lagua, manera
di kamba ka ten (Dea) -. (CHUVA). N.S. tcepen di tcuba; tcuba di pedra;
tcuba tcubi; tcuba tindji; tempu di tcuba.
tcuba branku
coloc., diz-se da chuva miúda contínua e monótona que pode cair o dia inteiro,
normalmente com o céu de cor branca. (deriv. CHUVA BRANCA). N.S. V.M.
tcuba di pedra
n., *granizo. - I kunsa fasi rilampagu ku barudju di turbada; garandi tcuba di
pedra di djelu kai (N.T.) -. (CHUVA DE PEDRA). N.M. lexia complexa. N.S. sin.
saraiva.
tcuba nega
coloc., *a chuva não para. (deriv. A CHUVA NEGA). N.S. V.M.
tcuba tcubi
coloc., *cair água das nuvens; chover. - Si tcuba tcubi, bu ka ta sibi nde ku bu
na pui roda di karu (R95) -. (deriv. A CHUVA CHOVE).
tcuba tindji
coloc., *diz-se do céu que se cobre de nuvens como sinal de chuva; nublar-se.
- No djunta mon pa es tcuba ku tindji pa i ka modjanu (N.M.) -. (deriv. A CHUVA
TINGE-SE).
tcubi
v., acção de cair água, em gotas, das nuvens. - Na tempu di Elias i ka tcubi tris
anu ku seis mis (N.T.) -. (CHOVER). N.S. tcuba tcubi.
tcubiska

729
v., *chover pouco e a miúdo. (CHUVISCAR). N.S. V.B., sin. ieri-eri.
tcudi
v.tr., - Tcudi dedu pa nunde ku i dita nel (A.P.) -. N.F. Mandinga “tcóodi”; vd.
tculi.
tcuf
intens., *adjunto de intensidade que especifica a acção de cair como um
objecto que tomba na água. N.S. V.B.
tcuki
v., *perfurar; introduzir; encher. N.F. vd. tcoki. N.S. V.B.
tcukuli
1.v., *introduzir horizontalmente estacas numa tapada. N.F. proparoxítona;
tcokoli.
2.v., *fazer passar; tentar melhorar um bocadinho uma situação. - Si teneba
djintis di ki tera formadu, i na ma teneba forsa di tcukuli un bokadinhu (R95) -.
tculi
v., *apontar; indicar com o dedo; mostrar. - I tciga i na tculi elis ku ki basora i na
djusia i na koba mal (N.M.) -. N.F. tcudi; Mandinga “tcóodi” que significa indicar
com o dedo. N.S. dedu di tculi; tculi di lebri.
tculi di lebri
coloc., *indicar uma pessoa por meio de um olhar ou gesto, sem dizer o nome.
N.S. V.P.; designar à maneira da lebre.
tcumba
1.v.tr., *ferir com chumbo; tapar com chumbo; reprovar em exame.
(CHUMBAR).
2.v.intr., *ficar reprovado em exame. - i studa na siklu so dus anus i tira sesta
klas pabia des ki kunsa studa nunka i tcumba (N.M.) -.
tcumbadu
part., *reprovado. (CHUMBADO). N.S. V.B.
tcumbarda
n., *anzol sem boia. (CHUMBADA). N.S. V.B.
tcumblut
intens., *adjunto de intensidade que especifica a acção de [mergulhar] ou de
[cair em cheio]. N.S. V.A., kai tcumblut.
tcumbu
n., *elemento da classificação periódica, cujo símbolo é [pb]; liga metálica
utilizada pela formação de cartuchos de caça ou pela chumbada. (CHUMBO).
N.S. V.B.
tcumpi tceben
coloc., *preparar o óleo de palma. - I na tcumpi tceben -. N.S. V.A.
tcumul-tcamal
n., *confusão causada pelo desentendimento. - Kanua sta na tcumul-tcamal -.
N.F. oxítona. N.M. lexia composta. N.S. V.A., sin. djumbulmani.
tcupa
v., *sorver; sugar. - Si bu regua dimas, iagu ku ta sinta dentru di reia i ta tcupa
sal ku sta bas, pa i sibi pa dana terenu (Igr.I.) -. (CHUPAR). N.S. tcupa mama.
tcupa mama
coloc., *sugar leite da mama ou da teta; mamar. - i importanti pa mininu ba ta
tcupa mama tudu ora pa i ba ta djunda liti (R96) -. (CHUPAR ).
tcupa-tcupa
n., *chupeta. (CHUPA-CHUPA). N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin. tcupeta.

730
tcupadera
n., *mamadeira. (CHUPADEIRA). N.S. V.B.
tcupeta
n., *chupa-chupa; sorvete. (CHUPETA). N.S. V.B., sin. tcupa-tcupa.
tcupiti
v., *debicar; ir comendo um pouco de cada prato; a maneira de comer das
galináceas. - Galinha tcupitil i falal: Mbe!, abo para fasi es ku bu na fasi sin
(T.M.) -. N.F. proparoxítona, tcuputi.
tcuputi
v., N.F. proparoxítona, vd. tcupiti. N.S. V.B.
tcur
1.n., *as cerimónias e as festas em recordação da pessoa já falecida algum
tempo atrás. - Baka i pa mata na tcur o pa bindi, i ka pa ba ta kastiga (C.V.) -.
(CHORO). N.S. fasi tcur; kau di tcur; stera di tcur; toka tcur.
2.n., *pranto; lamento; exéquias. - Na Rama i obidu gritu di tcur ku dur garandi
(N.T.) -. N.S. tcur é hiperónimo de CHORO e de EXÉQUIAS.
tcurai
n., *substância resinosa aromática que ao queimar exala perfume; incenso.
N.S. V.M.
tcurak
intens., *adjunto de intensidade com a função de especificar o sentido [acção
com velocidade e ruído]. - Onsa sai na utru ladu di baraka fat, i entra na matu
tcurak (L.S.) -. N.F. tcuruk; Mandinga “tcúrum” que designa a rapidez.
tcuruk
intens., N.F. vd. tcurak; Mandinga “tcúrum”. N.S. V.A.
tcuska
1.v., *bulir; mexer. - bu tcuska dimas -. N.S. V.A., sin. buli.
2.v., *ser alegre; estar ligeiramente embriagado. N.S. sin. tcoi.
tcut
intens., *adjunto de intensidade para marcar o grau superlativo ou a
intensidade máxima do processo ou do estado. N.S. V.A., mela tcut.
tcutci
v., *instigar; incitar; induzir; acicatar. - chefis di saserdoti e na tcutci pobu pa
pidi pa larga Barabas (N.T.) -. (AÇULAR). N.F. Mandinga “tcotci” que significa
beliscar ou picar.
tcutcidu
part., *instigado; açulado. (deriv. AÇULAR). N.F. Mandinga “tcotci”. N.S. V.B.
tcutcidur
n., *instigador; provocador; esporeador; açulador. (deriv. AÇULAR). N.F.
Mandinga “tcotci”. N.S. sin. bokasinhu.

731
U, u
*Vigésima quinta letra ou grafema do alfabeto que representa os fonemas
[vogal alta posterior-velar] e [semivogal bilabial]. (U).
u 1 [-u]
pron.pess.compl.d., *forma enclítica do pronome pessoal complemento directo
2ªsing.; te. - bu ta sinti un kusa i ta pegau li son, i bin kambau pa li, fala ta
pirdiu, iagu ta sai na udju (C.P.) -.
u 2 [-u]
suf.verb., *uma das cinco vogais temáticas que formam os verbos, que não tem
equivalente no Português. N.S. -u é o sufixo dos verbos derivados, em grande
maioria, das línguas africanas.
uaga
1.v.tr., *derramar. - La bu na tciga e na uagau iagu so na kabesa, ki mininu i ta
fria djanan (R95) -. N.F. paroxítona. N.S. uaga bianda.
2.v.tr., *espalhar; semear. - I panha midju i uaga galinha tudu (T.M.) -.
uaga bianda
coloc., *cerimónia que compreende o acto de lançar punhados de arroz
cozinhado à imagem e em memória dos antepassados. - I panha bianda I uaga
dianti di iran (N.M.) -.
uagadu
part., *derramado; semeado. - Si sangui di bodi ku turu ku sinsa di fidju di baka,
uagadu riba di djinti kontaminadu, ta purifika elis, ku fadi gora puder di sangui di
Kristu (N.T.) -.
uagadur
n., *espalhador; semeador. N.S. V.B.
uai!
interj., *interjeição que exprime [impaciência]; hum!. - Uai!, anta, asin ku no
kumbersaba ki dia? (T.M.) -.
uaioo!
interj., *interjeição que exprime [dor] ou [aflição]; ui!. - Uaioo!, Kumadri!, i nha
omi ku ta kai son (T.M.) -.
uak
intens., *adjunto de intensidade ao adjectivo vermelho com a função de
especificar a tonalidade da cor vermelha intensa ou encarnada. - i pega un
bruta di feru, i pui ponta na fugu tok i burmedju uak (P.B.) -. N.S. burmedju-
uak.
uan
intens., *adjunto de intensidade que significa “na metade”. - Ianda dia uan,
kamarada, finkanda bu obra dianti di pubis (C.S.) -. N.F. Mandinga “wáran” que
acrescenta aos verbos que significam “abrir” o sema [completamente].
uandan
intens., *adjunto de intensidade que significa [muito aberto] ou que acrescenta
o sema [completamente]; abertamente. - Es i guera, guera uandan di tudu dia
(C.S.) - boka uandan (E.D.) -. N.F. Mandinga “wáran”.
uansire
n., *espécie de mosca cuja picada causa a doença oncocercose; mosca da
cegueira. (MOSCA DA CEGUEIRA). N.F. oxítona; Fula “uamisiren” que designa
essa mosca; vd. onkoi. N.S. V.B.; n.v. “Simulia perniciosa”; sin. moska di

732
seguera.
uap
intens., *adjunto de intensidade com a função de especificar o sentido [como o
ruído dum objecto entre os ramos]; onomatopeia de quebra. - Aza di Falkon
kudi na ramu di po uap, i kebra (T.M.) -. N.S. kai uap.
uaranhi
v., *cozer o arroz com pouca água até ficar muito solto ou seco. - bu pui iagu ku
sibi kuma i ka na pui nhelen uaranhi uas (R95) -. N.F. Mandinga “wáran” que
significa abrir-se.
uaranhidu
part., *diz-se do arroz cozinhado com pouca água e que está solto. - bianda
uaranhidu -. N.F. Mandinga “wáran’”. N.S. V.A.
uarga
n., *bebida preparada com folhas de chá verde e servida muito quente. - I na
surbati uarga -.N.F. paroxítona. N.S. V.A.
uatc a kacheu
coloc., *dizer as verdades nuas e cruas, à maneira de Cacheu. N.S. V.P.
uba
v., *gritar para exprimir sufrimento; ladrar. - N’ tene bontadi ki ientran suma
difuntu na mindjer di uba risu no rabes di kudjer (F.S.) -. (UIVAR).
ubulun
n, *aluvião de pedras e lama. - Abo i suma ubulun na tchuba di Agostu (J.B.) -.
uda [-uda]
suf.nom., *sufixo que entra na formação de substantivos, exprimindo a ideia de
qualidade, acção ou resultado de acção. - fartuda - larguda - fortuda -. (-URA).
N.M. sufixo de adjectivos.
udju
1.n., *órgão da visão. - Un udju i ka udju (L.A.) -. (OLHO). N.S. djingui udju;
finka udju; konta di udju; panga udju; risu udju; sigridu di udju.
2.n., *rebento.
3.n. branku di udju, *esclerótica. (deriv. BRANCO DE OLHO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.M.
4.n. garan di udju, *pupila; menina-do-olho. (deriv. GRÃO DE OLHO). N.M.
lexia complexa. N.S. V.M.
5.n. kuku di udju, *globo ocular. (deriv. COCO DE OLHO). N.M. lexia
complexa. N.S V.M.
udju di fonti
n., *nascente; mãe de água; olho-d’agua. - na un udju di fonti i pudi sai iagu dos
ku iagu malgos? (N.T.) -. (deriv. OLHO DE FONTE). N.M. lexia complexa.
udju di pe
n., *saliências ósseas que se encontram na região da articulação da perna com
o pé; tornozelo; artelho. - Logu forsa ientra na si pe tudu ku udju di pe (N.T.) -.
(deriv. OLHO + DE PÉ). N.F. decalque semântico das línguas de substrato.
N.M. lexia complexa.
udju di tarafe
n., *rebento de tarrafe, que é transportado pela água até fixar-se e dar origem a
uma nova planta. - Abo i udju di tarafe na sukuma di maron (C.S.) -. (deriv.
OLHO DE TARRAFE). N.M. lexia complexa.
udju n’elelidu
coloc., *olhos estrábicos. (deriv. OLHO). N.S. V.M.

733
uenkeli
v., *ter o pé torto; ter as pernas arqueadas com os joelhos que metem para
fora. N.F. proparoxítona; Mandinga “wénkelen” que significa ser arqueado. N.S.
V.B., ant. nomboli.
uerengui
v., *distender o arroz no balaio para separar o arroz das pequenas partículas. -
Anta balai ku tagara ki ma sabi urengui ku el? (J.S.) -. N.F. Mandinga “warán”
que significa abrir; erenhi.
uh!
interj., *interjeição que exprime [impaciência]; hum!. - Taxi, taxi, eh, uh, i bai;
kuma ku n’ na fasi? (P.dosS.) -. N.F. unh!.
uia
n., *pássaro de cor azul que tem patas e olhos vermelhos. N.F. proparoxítona;
Mandinga “úia” que designa esse pássaro; kauia. N.S. V.A.
uiski
n., *bebida alcoólica. - Madjes, bu pudi toma uiski tambe si bu misti (Cecomes)
-. (UÍSKE).
uit
intens., *adjunto de intensidade para marcar o grau superlativo ou a
intensidade máxima do processo ou do estado. N.F. oxítona. N.S. kinti uit.
ukesa
n., *avidez; voracidade. - Lubu ku si ukesa i ka bin pudi sufri (A.P.) -. (deriv.
OCO).
uku
adj., *ávido; faminto; guloso. - manera ku uku sin, bu na dana kau (L.S.) -.
(OCO).
uli
v., *chamuscar; passar pela chama; queimar a palha debaixo das árvores. N.S.
V.A.
uli-uli
v., - Ora ku bu penal tudu bu kaba, bu ta uli-ulil na fugu pa ki penasinhu pudi
kema (N.M.) -.N.F. vd. ulili. N.M. redobro.
ulili
v., *continuar a queimar a palha debaixo das árvores; continuar a passar pela
chama. - Antigamenti ninguin ka osaba ulili matu sin pidi dunu tcon lisensa
(C.V.) -. N.F. proparoxítona, uli-uli.
ulilidu
part., *chamuscado; crestado; tostado. - Si matu ulilidu di dia uan, fugu ma lestu
ku lastra (C.V.) -.
ultimamenti
adv., *advérbio de tempo que significa [recentemente]. - e bin ultimamenti (R95)
-. (ULTIMAMENTE). N.F. neol. N.S. sin. pa ultimu.
ultimu
1.adj., *que vem no fim de todos; o mais recente; restante. - aos i ultimu dia di
karnaval (R95) -. (ÚLTIMO). N.F. proparoxítona.
2.adj., *o mais recente. - luta di prevenson di asidentis ke djinti odja e ultimu
tempu na sidadi di Bisau (R95) -.
ultrapasa
1.v.tr., *superar; vencer. - djumbai ta djuda djinti ultrapasa sertus prublemas
(IN96) -. (ULTRAPASSAR). N.F. neol.

734
2.v.tr., *ir além de um determinado limite; transpor. - i ultrapasa kinhentus metru
(R95) -.
ultrapasadu
1.part., *que passou; desactualizado. - Ki ke kolonialismu fasi dja kila sta
ultrapasadu, storia lebal (IN96) -. (ULTRAPASSADO). N.F. neol.
2.part., *superado; vencido.
umanidadi
1.n., *o género humano. - manera di pupa vida, manera di difindi umanidadi
(J.D.) -. (HUMANIDADE). N.F. neol.
2.n., *natureza humana. - Kristu seta toma no umanidadi (L.Cat.) -. N.S. sin.
naturesa umanu.
umanu
adj., *relativo ao homem ou à humanidade. - diritus umanus (R96) -.
(HUMANO). N.S. naturesa umanu.
umidadi
n., *vapor de água contido na atmosfera ou na terra; orvalho. - Umidadi ku
serenu bo ngaba Sinhor (L.Cat.) -. (HUMIDADE). N.F. neol.
umildadi
n., *modéstia. - Umildadi garandi ki mostranu na kil sinal, i laba pes di sirbiduris,
el Sinhor (L.Cat.) -. (HUMILDADE). N.F. neol.
umildi
1.adj., *modesto; simples. - ami i mansu umildi di korson (N.T.) -. (HUMILDE).
N.F. neol.
2.n., *pessoa modesta; simples; pobre. - El i mostra sempri miserikordia pa
koitadis ku umildis (L.Cat.) -.
umiliadu
adj., *que foi rebaixado ou vexado. - i umiliadu te na morte di krus (L.Cat.) -.
(HUMILHADO). N.F. paroxítona, neol.
un 1
det.art., *artigo indefinido. - La ku Ratu buska un kau ku ten koba (L.S.) - na
Guine-Bisau merkadu tene un sintidu mas garandi (P.dos S.) -. (UM; UMA).
N.S. bentia un lingu; padida di un mama.
un 2
quant., *número cardinal que significa a unidade. - i tenba un o dus omis pruntu
pa djuda (P.dosS.) -. (UM; UMA). N.S. mil i un; nin un; un son; vinti i un; sin.
un son.
un bias
loc.adv., *de vez; definitivamente. - I lanta i bua un bias pa matu (T.M.) -. (deriv.
UMA VIAGEM).
un son 1
quant., *pronome indefinido que significa único. - Badjuda ten sinku ermon: un
son pauteru (T.M.) - Sene, un son na si mame (T.M.) -. (deriv. UM SÓ).
un son 2
quant., *número cardinal que significa a unidade; um; uma. - Mindjeris ta sirbi
kuntangu na dus kabas, un son pa matcus utru pa femias (N.M.) -. (deriv. UM
SÓ). N.S. sin. un.
un’i
v., - Mursegu un’i rabada pa misa Nhor Deus, i misa si kabesa propi (J.S.) -.
N.F. vd. unhi.
undji

735
v., *untar com óleo. - E ku manda Deus i undjiu ku oliu di alegria (N.T.) -.
(UNGIR). N.F. neol. N.S. sin. unta.
undjidu
part., *que foi untado ou consagrado com óleo. - Reis di tera e lanta, otridadis e
djunta e pui un son kontra Sinhor, kontra si undjidu (N.T.) -. (UNGIDO). N.F.
neol.
Ungris
n., *membro do povo húngaro, habitante da Ungria. (HÚNGARO). N.F. oxítona.
N.S. V.B.
unh!
interj., - I kaplin, ma...Unh! (F.J.) -. N.F. vd. uh!.
unha
n., *lâmina córnea que cobre a extremidade dos dedos de muitos animais. - I
vira i busi unha di onsa (L.S.) -. (UNHA). N.F. n’unha.
unhi
v., *curvar-se; inclinar-se. - Ora ki alguin na laba kurpu, si i unhi i botadu iagu
na kosta, i ta ria pa bariga: si bu laba des manera bu ka ta limpu, si bu misti
limpu, bu ten ku bota iagu di kabesa pa pe (L.A.) -. N.F. un’i; n’unhi. N.S. sin.
mpina.
unhinti
v.caus., *fazer inclinar. - Garandi kandja i ka ta pasa unhinti (L.A.) -.
uni
1.v.tr., *reunir; juntar. - No na pidiu, Sinhor, pa bu uni bu povu na Spiritu di amor
(L.Cat.) -. (UNIR). N.F. neol.
2.v.intr., *tornar-se um só; unificar. - povu propi misti pa no uni (IN96) -.
unidadi
1.n., *coesão; harmonia; união. - unidadi pa no pubis (A.B.) -. (UNIDADE). N.F.
neol. N.S. sin. union.
2.n., *formação militar; núcleo de uma rede de serviços. - Un unidadi di polisia
sul-afrikanu (R95) -.
unidu
part., *junto; ligado. - No sedu unidu na mesma fe i spransa (L.Cat.) -. (UNIDO).
N.F. neol.
uniku
adj., *que não tem outro da sua natureza. - Air-Bissau i uniku impreza ki Guine
tene pa transporti aeriu (P.dosS.) -. (ÚNICO). N.F. proparoxítona, neol. N.S.
sin. un son.
union
n., *unidade; coesão; harmonia. - sinal di union (L.S.) -. (UNIÃO). N.F. neol.
N.S. Union Europeia; sin. unidadi.
Union Eropea
n., (UNIÃO EUROPEIA). N.F. vd. Union Europeia. N.M. lexia composta. N.S.
V.A.
Union Europeia
n., *O novo Estado da Europa, formado de vários estados europeus. - Union
Europeia (P.dosS.) -. (UNIÃO EUROPEIA). N.F. neol., Union Eropea. N.M.
lexia composta.
universal
1.adj., *que abrange tudo. (UNIVERSAL). N.F. neol.
2.adj., *relativo a todo o mundo. - Diklarason universal di diritus di omi (R95) -.

736
universidadi
n., *conjunto de disciplinas, chamadas Faculdades, que integram um curso
superior; academia. - Tuga i ka abrinu skola pa nin un parti, nin Liseu, nin
Universidadi, son kil liseusinhu (C.P.) -. (UNIVERSIDADE). N.F. neol.
universu
n., *conjunto de tudo quanto existe; o mundo. - Bu forma pekadur parsidu ku
bo, bu ntergal bonitasku di universu (L.Cat.) -. (UNIVERSO). N.F. neol.
unson
n., *untadura; untura. (UNÇÃO). N.S. V.B.
unta
v., *olear; massajar ou pintar com substância gordurosa. - i ba kumpra siti i bin
roga si mindjer i untal el tok i burmedju uak (A.P.) -. (UNTAR). N.F. neol. N.S.
sin. undji.
untadu
part., *ungido. - Kil siti propi di pape, el ki mininu ta untadu kel (F.M.) -.
(UNTADO).
untadur
n., *aquele que unta. (UNTADOR). N.S. V.B.
untu
n., *gordura de porco; banha de porco. (UNTO). N.F. neol. N.S. V.B.
unturdia
adv., *advérbio de tempo que significa [anteontem]. - Ke ku manda bu na
purfia? Disna unturdia ki muri (P.B.) - Unturdia no baiba Bula (J.S.) -. (deriv.
OUTRO DIA). N.F. ontordia.
uondjo
1.n., *flor seca de baguiche ou rosela. N.F. oxítona. N.S. V.A.
2.n., sumu di uondjo, *sumo feito de flores secas de rosela, água e açúcar.
N.M. lexia complexa.
urbadju
n., *ar húmido e vaporoso que, durante a noite, quando o céu é sem nuvens, se
converte em gotas miúdas; sereno. - Kin ku mandurga, urbadju ta modjal (L.A.)
-. (ORVALHO). N.S. sin. serenu.
urbaniza
v., *transformar em zona urbana; criar algumas infra-estruturas e serviços
urbanos. - no limpa no kau, no urbaniza no bairus (R95) -. (URBANIZAR). N.F.
neol.
urbanizadu
part., *que se transformou em zona urbana; que criou alguns serviços urbanos.
- bairu sta ben urbanizadu (R95) -. (URBANIZADO). N.F. neol.
urbanizason
n., *criação de núcleos urbanos. - komison di urbanizason (R95) -.
(URBANIZAÇÃO). N.F. neol.
urdidja
n., - Mame sukundi si dur bas di kabas finkandadu na urdidja di kansera (T.Tc.)
-. (RODILHA). N.F. vd. ordidja.
urdinha
v.tr., *mungir. - Nhu urdinha suur di sangui di Guine (N.M.) -. (ORDENHAR).
urdinhadu
part., *mungido. (ORDENHADO). N.S. V.B.
urdinhadur

737
n., *pessoa que ordenha. (ORDENHADOR). N.S. V.B.
urdumunhu
n., *levantamento de pó devido a uma agitação de ar; remoinho. - urdumunhu
djumbulin porta di puera (R.N.) -. (REDEMOINHO).
urfa
v., *tornar-se grosso; abrir a cauda em forma de leque; gabar-se. - Djambatutu
sinta, i urfa, i burmedjanta si udju (P.B.) -. (UFANAR-SE).
uriki
n., (DIQUE). N.F. vd. oriki. N.S. V.B.
urina
v., - djinti na urina la na rua kualker manera (IN96) -. (URINAR). N.F. neol., vd.
orina 1.
urjenti
1.adj., *que não pode ser adiado; iminente; indispensável. (URGENTE). N.F.
neol.
2.adv., *advérbio que significa [sem demora]; urgentemente. - no pidi guvernu
pa i lanta mas urjenti ke pudi (R96) -. (deriv. URGENTE).
ursu
n., *mamífero carnívoro da família dos Ursídeos. - si pe parsi ku pe di ursu, si
boka suma di lion (N.T.) -. (URSO).
uru
n., *elemento metálico utilizado em joalharia e em moedagem, cujo símbolo é
[Au]; coisa de grande valor; oiro. - mara sintu di uru riba di pitu (N.T.) -.
(OURO).
us
1.n., *hábito; costume; moda. - I ka bon pa no torkia o pa bandona no us ke no
antigus dichanu (L.Cat.) -. (USO). N.F. uzu.
2.n., *emprego frequente de uma coisa.
utani
v., * encontrar-se frente a frente com uma situação difícil; estar em aflição. - Bu
utani -. N.F. oxítona. N.S. V.A., sin. nhani: sin. foronta.
util
adj., *que serve para alguma coisa; vantajoso. - i muitu util pa nos (IN96) -.
(ÚTIL). N.F. paroxítona, neol.
utilidadi
n., *vantagem; proveito. - pekadur kapas di muda si vida pa utilidadi di mundu
ku rodial (R95) -. (UTILIDADE). N.F. neol.
utiliza
v., *servir-se de; aproveitar. - el ku manda povu ta utiliza salmu suma si orason
(L.S.) -. (UTILIZAR). N.F. neol.
utilizadu
part., *adoperado; aproveitado. - pekaduris ta utilizadu suma limon, dipus di no
pirmil no bota kaska (R98) -. (UTILIZADO). N.F. neol.
utilizason
n., *uso; aproveitamento. - utilizason di Kriolu o linguas maternas na fasilita
integrason di kriansas na skola (MR98) -. (UTILIZAÇÃO). N.F. neol.
utranu
adv., *o ano passado. - N’ ba otca iagu di utranu ku di es anu djagasi (A.P.) -.
(deriv. OUTRO ANO). N.F. otranu.
utrora

738
1.adv., *advérbio de tempo que significa [noutro tempo]; noutra circunstância;
às vezes. - Utrora na kaminhu n’ ta kalura tciu; n’ buska nha amigu, ma ami n’
ka odjal (L.Cat.) -. (OUTRORA).
2.adv., *antigamente.
utru
1.quant., *adjectivo indefinido que significa distinto; diferente. - I kau frekentadu
prinsipalmenti pa bibiduris ku utru djintis ku ta tarbadja na fera (P.dosS.) -.
(OUTRO; OUTRA; OUTROS; OUTRAS). N.F. utur. N.S. utru bias.
2.quant., *pronome indefinido. - no dibi di djunta ku utru ku tene utru tipu di
speriensia pa no troka (R95) -. (OUTRO; OUTRA; OUTROS; OUTRAS).
utru bias
loc.adv., *de novo; novamente; outra vez. - Utru bas mas, lubu torna riba na
kau di onsa i ba kabanta kil fidju i kumel (L.S.) -. (deriv.OUTRA VIAGEM). N.S.
sin. novamenti.
utru-mundu
1.n., *a vida depois da morte. - Djintis di tabanka fia na utru mundu, dipus di
mortu pekaduris ta sinta na un kau (L.S.) -. (O OUTRO MUNDO). N.M. lexia
composta. N.S. sin. paraizu.
2.loc.adj., di utru mundu, *o que é espantoso ou extraordinário ou até irreal. - i
ka siensia di utru mundu alias ke n’ na papia li, i kusas ke klaru ke djintis sibil
(R98) -. (DO OUTRO MUNDO).
utur
quant., - N’ ta kasa utur mindjer (Ch.Mb.) -. (OUTRO; OUTRA; OUTROS;
OUTRAS). N.F. paroxítona, vd. utru.
uva
1.n., *o fruto da videira, arbusto da família das Vitáceas. - i koba-koba pa masa
uva (N.T.) -. (UVA).
2.n., pe di uva, *videira. - Un omi tadja un orta, i pui pe di uva la (N.T.) -. (deriv.
PÉ DA UVA). N.S. n.v. “Vitis vinifera”; sin. videra.
uza
v., *fazer uso de; empregar. - Utrus badjudas ta uza tambe maskaras pa suta
rapazis (P.dosS.) -. (USAR). N.F. neol.
uzadu
*empregado; aproveitado. - Kuma ku Kriol pudi uzadu na tarbadju di divulgason
tekniku (Men) -. (USADO).
uzu
n., - merkadurias di usu doméstiku (P.dosS.) -. (USO). N.F. neol., vd. us.

739
V, v
*Vigésima sexta letra ou grafema do alfabeto que representa o fonema [fricativa
sonora labio-dental]. (V). N.S. Em muitas palavras derivadas do Português o
som ou fone [v] é substituído pelo som ou fone [b].
vadia
v., (VADIAR). N.F. paroxítona, neol., vd. badia. N.S. V.B.
vadiadur
n., (VADIO). N.F. neol., vd. badiadur. N.S. V.B.
vadiu
adj., (VADIO). N.F. neol., vd. badiu. N.S. V.B.
val
n., *empréstimo provisório, normalmente de dinheiro, por meio de um recibo.
(VALE). N.F. bal. N.S. V.A., pasa val.
valeti
n., *carta de jogo, chamada também conde. (VALETE). N.S. V.B.
vali
n., *depressão de terreno. - Inda di noti n’ ianda na vali, n’ na djubi muru; n’
riba, n’ torna ientra na prasa na porton di vali (A.T.) -. (VALE). N.F. neol.
valia
v., (AVALIAR). N.F. paroxítona, vd. avalia. N.S. V.B.
valiason
n., (AVALIAÇÃO). N.F. vd. avaliason. N.S. V.B.
validadi
n., * diz-se do que é conforme à lei; legitimidade. - e sta kuas pa pirdi validadi
(P.dosS.) -. (VALIDADE). N.F. neol.
validu
1.adj., *que tem validade legal. (VÁLIDO). N.F. proparoxítona, neol.
2.adj., *proveitoso; valioso. - i un stratejia ki dibi di sedu validu tambe pa
arkipelagu di Bidjugu (MR98) -.
valoriza
v., *dar valor a; dar mais qualidade. - Ropa, di fatu, i ta valoriza alguin (IN96) -.
(VALORIZAR). N.F. neol. N.S. sin. valuria.
valur
n., - te na mininu pikininu sibiba kal ki valur di Cabral (C.P.) -. (VALOR). N.F.
neol., vd. balur.
valuria
v., *dar importância. (VALORIZAR). N.F. paroxítona. N.S. V.B., sin. valoriza.
vangardia
n., *primeira linha de um exército; frente. - no vangardia rivolusionariu (R77) -.
(VANGUARDIA). N.F. proparoxítona, neol.
vanjelista
n., - Tudu kuatru vanjelista ta konta misteriu di paichon (L.S.) -.
(EVANGELISTA). N.F. neol., vd. ivanjelista.
vanjeliu
n., - Kuatru Vanjeliu i guia pa kontanu ke ki Jesus fasi ku ke ki fala (L.S.) -.
(EVANGELHO). N.F. proparoxítona, neol., vd. ivanjeliu.
vantajen
1.n., *proveito. - No ka dibi di nega vantajen di mesinhu di tera (L.Cat.) -.

740
(VANTAGEM). N.F. paroxítona. N.S. ant. disvantajen.
2.n., *superioridade.
vara
n., - I na guberna elis ku vara i feru (N.T.) -. (VARA). N.F. neol., vd. bara.
variu
1.adj., *diverso; variegado. - Li na Junta Militar ten varius tribus, ma no barsa
n’utru (R98) -. (VÁRIO). N.F. proparoxítona, neol.
2.adj., *múltiplo. - E gabinete ten rijistadu varius kazus (R95) -.
varsina
1.v., - Djubi, diskansan bo, mininu varsina tudu! (R95) -. (VACINAR). N.F. vd.
barsina.
2.n., - Si fidju tene tudu varsina kompletu i faltal so sarampu pabia i ka fasi inda
oitu mis (R95) -. (VACINA).
varsinason
n., - E varsinason ke ta fasidu i muitu importanti (R98) -. (VACINAÇÃO). N.F.
vd. barsinason.
vasora
n., (VASSOURA). N.F. neol., vd. basora. N.S. V.B.
vaziu
adj., *que não contém coisa alguma; vácuo. - Otca ki tciga i odjal vaziu, baridu,
ben rumadu (N.T.) -. (VAZIO). N.F. paroxítona, neol. N.S. sin. limpu.
veda
v., *tapar. (VEDAR). N.F. neol. N.S. V.B.
vedadu
part., *tapado; cercado. (VEDADO). N.F. neol. N.S. V.B.
vedadur
n., *cercador. (VEDADOR). N.F. neol. N.S. V.B.
vedason
n., *aquilo que tapa; sebe; cerco. (VEDAÇÃO). N.F. neol. N.S. V.A., sin.
tapada.
veia
n., *vaso sanguíneo que leva o sangue dos vasos capilares até ao coração. -
Sangui na veia tarda ki kuri, nha pape duensi (J.D.) -. (VEIA). N.F.
proparoxítona, neol.
veiu
n., *eixo. (VEIO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
vela 1
v., *vigiar; interessar-se. - Papes ku skolas dibi di velaba pa tudu mininus tene
atitudi di rispitu pa mindjer o pa badjuda (R95) -. (VELAR). N.F. neol.
vela 2
n., *peça de lona utilizada para captar a força do vento que ajuda a
movimentação de uma embarcação. - E isa vela garandi di prua, e pui barku
bai pa praia (N.T.) -. (VELA).
vela 3
1.n., *cilindro, feito de substância gordurosa e com um pequeno pavio, que
serve para iluminar. - e sindi vela (N.M.) -. (VELA).
2.n., *peça do motor que permite a combustão do carburante.
veleru
n., *navio com muitas velas; barco com velas. (VELEIRO). N.F. neol. N.S. V.B.
velosidadi

741
n., - e ten ku diminui velosidadi (R95) -. (VELOCIDADE). N.F. neol., vd.
vulusidadi.
veludu 1
n., *tecido com pêlo curto e macio numa das suas faces. (VELUDO). N.S. V.B.
veludu 2
n., *fruto da planta do veludo. - No tene li na no tcon manga di fruta di matu:
foli, veludu, farobas (R98) -. (deriv. VELUDO). N.S. n.v. da planta “Dialium
guineensis”.
venena
v., *contaminar um produto com substâncias tóxicas ou veneno. - pa ka nin un
rais malgos nasi pa kansa bos, i bin venena manga di djinti (N.T.) -.
(ENVENENAR). N.F. neol., benena.
venenadu
part., *intoxicado. (ENVENENADO). N.F. neol., benenadu. N.S. V.B.
venenu
n., *substância tóxica que provoca perturbações no funcionamento do
organismo. - mesinhu i venenu si i bibidu tciu (Igr.I.) -. (VENENO). N.F. neol.,
benenu.
venenus
adj., *tóxico. - Sida venenus suma dinti di kobra (Cecomes) -. (VENENOSO).
N.F. oxítona, neol., benenus.
venera
v., *prestar culto a; tratar com respeito. - no na venera memoria di Virjen Maria
(L.Cat.) -. (VENERAR). N.F. neol.
venerason
n., *reverência; culto de profundo respeito. - padri na beja altar na sinal di
venerason (N.M.) -. (VENERAÇÃO). N.F. neol.
veneria
adj.f., *proveniente das relações sexuais; relativo a Vénus. - duensa veneria ku
bu tene (Cecomes) -. (VENÉREA). N.F. proparoxítona, neol.
venial
adj., *diz-se de um pecado leve. (VENIAL). N.S. V.B.
vensi
v., *ganhar; obter vitória sobre; sair vitorioso. - Vitoria ku vensi mundu i no fe
(N.T.) -. (VENCER). N.F. neol. N.S. sin. nganha.
vensidu
part., *derrotado. - kusa mau na mundu pudi vensidu ku amor di Deus (L.S.) -.
(VENCIDO). N.F. neol.
vensidur
n., *aquele que vence; vitorioso. - vensidur di morte ku pekadu (L.Cat.) -.
(VENCEDOR). N.F. neol.
vensimentu
n., *ordenado; salário. - Idukason tene mesmus purblemas di saudi: falta di
skolas, pursoris e di bon vensimentu (P.dosS.) -. (VENCIMENTO). N.F. neol.
N.S. sin. salariu.
ventinha
n., *aparelho para a ventilação. (VENTOINHA). N.S. V.B.
ventu
n., - Bubaki i sol, mar, bentu, Bubaki i vida (D.N.) -. (VENTO). N.F. neol., vd.
bentu.

742
ventura
n., **empresa arriscada; acontecimento não previsto; sorte. (VENTURA). N.F.
aventura. N.S. V.B.
verbena
n., *festa nocturna com várias diversões; feira popular. - i ka tudu mininu ki ta
bai verbena di noti (R95) -. (VERBENA). N.F. neol.
verbu
1.n., *em gramática, palavra que forma o predicado da frase, designando a
acção ou o estado do nome sujeito. (VERBO).
2.n., *nome de Jesus Cristo, considerado a palavra que Deus enviou ao
mundo. - Verbu toma no frakesa umanu (L.Cat.) -.
verdaderu
adj., - si nomi verdaderu i Mamadu Kasama (R95) -. (VERDADEIRO). N.F.
neol., vd. bardaderu.
verdi
1.adj., *da cor das folhas das árvores. - Taxis di kor pretu ku verdi (P.dosS.) -.
(VERDE). N.F. berdi; birdi. N.S. kakuba verdi; tataruga-verdi.
2.adj., *que ainda não amadureceu. - Kila i midju verdi (R96) -.
verifika
1.v.tr., *examinar; indagar. (VERIFICAR). N.F. neol.
2.v.tr., *confirmar. - i kazus ku ma no ta verifika, i kazu di siparason (R95) -.
verifikadu
part., *confirmado. - Ma kila ka ta verifikadu (IN96) -. (VERIFICADO). N.F. neol.
vernis
n., *substância composta de resina e álcool; corante com álcool. (VERNIZ).
N.F. oxítona. N.S. V.B.
versikulu
n., *cada uma das subdivisões dos capítulos dos Livros da Bíblia; verseto. -
versikulu disoitu konfirma: i ka bon pa omi sta el son (Igr.I.) -. (VERSÍCULO).
N.F. proparoxítona, neol.
verson
1.n., *variante; maneira de contar uma coisa. - es kusas tene varius versons
(R95) -. (VERSÃO). N.F. neol.
2.n., *tradução de uma língua para outra. N.S. sin. traduson.
versu
n., *cada linha de uma composição poética. - No na lei di versu trinta i kuatru
(R98) -. (VERSO).
vespera
n., - no sta na vespera di mas un aniversariu di no indipendensia (R98) -.
(VÉSPERA). N.F. proparoxítona, neol., vd. bespra.
veu
n., *tecido, mais ou menos transparente, com que se cobre o rosto ou outra
coisa. - I mindjor i kubriba ku veu (N.T.) -. (VÉU). N.F. neol.
via
pref., *prefixo que significa [através de] ou [por meio de]. - e na bin via-Bisau
(N.M.) -. (VIA). N.F. neol. N.S. via-mar; via-radiu.
viaja
v., *andar em viagem; transitar de um lugar para outro. (VIAJAR). N.F. neol.
N.S. sin. bai bias.
viajen

743
n., *caminho para ir de um lado para outro. - kin ke kansa i ta ria i sinta i pera
utru kumboiu ke na bin bin i ta kontinua si viajen (R98) -. (VIAGEM). N.F.
paroxítona, neol. N.S. sin. bias.
viason
n., *circulação de veículos; trânsito. - i ta odjadu asidenti di viason (R95) -.
(VIAÇÃO). N.F. neol. N.S. sin. tranzitu.
viatura
n., *qualquer veículo em geral; carro. - bo ta impidi tranzitu normal di utru
viatura ku sta bo tras (R95) -. (VIATURA). N.F. neol. N.S. sin. karu.
vida
n., *estado de ser vivo; conjunto de coisas necessárias à subsistência;
existência saudável. - N’ misti leba nha vida, ma dinheru ka ten pa mi (R.S.) -.
(VIDA). N.F. neol., bida. N.S. a forma vida é mais comum da forma
correspondente bida para distingui-la dos homónimos bida, v., que significa
virar, e bida, n., que significa réptil.
videra
n., *arbusto da família das Vitáceas, cujo fruto, a uva, é utilizado na produção
de vinho. - videra di balur (L.Cat.) -. (VIDEIRA). N.F. neol. N.S. n.v. “Vitis
vinifera”; sin. pe di uva.
vidru
n., *substância transparente, frágil, que se obtém fundindo uma mistura de
quartzo, carbonato de sódio e carbonato de cálcio. - Pratu di vidru ka ta pegadu
ku mon di kandja, pabia i ta lalu (C.P.) -. (VIDRO). N.F. neol., bidru.
vidru di okulu
n., *lente ampliadora de imagem. (deriv. VIDRO DE ÓCULO). N.S. V.A., sin.
luneta.
viga
n., *trave. - N’ pidi tambi karta pa Asafi, guarda di floresta di rei, pa i pudi dan
madera pa vigas di portas di fortalesa di templu (A.T.) -. (VIGA).
vijesimu
quant., *número ordinal. - Vijesimu dimingu di tempu komun (L.Cat.) -.
(VIGÉSIMO). N.F. proparoxítona.
vijilansia
n., *cuidado extremo; prevenção. - komison nasional di vijilansia di ipidimia
(R98) -. (VIGILÂNCIA). N.F. proparoxítona, neol.
vijilanti
adj., *atento; diligente; cuidadoso. - Bu misti pa no sta vijilantis (L.Cat.) -.
(VIGILANTE). N.F. neol.
vijilia
n., *véspera de festa; vela. - Vijilia Paskal (L.Cat.) -. (VIGÍLIA). N.F.
proparoxítona, neol.
vila
n., *povoação maior que a aldeia e menor que a cidade. - Vila di Ingore (R95) -.
(VILA). N.F. neol. N.S. sin. prasa.
vinagri
n., - Si bu ten korson di mel, moska ta sinta riba di bo; ma si bu ten korson di
vinagri, moska ka ta sinta la (L.A.) -. (VINAGRE). N.F. neol., vd. binagri.
vinda
n., *chegada; aparecimento. - Vinda di Renu di Deus i dizenhu fundamental ki
Deus tene riba di mundu i riba di kadakin di nos (L.S.) -. (VINDA). N.F. neol.

744
N.S. sin. tcigada.
vinga
v., *fazer vingança; punir. - no ka dibi di mata pa vinga (L.S.) -. (VINGAR). N.F.
neol., binga.
vingadu
part., *punido; reabilitado. (VINGADO). N.F. vingadu. N.S. V.B.
vingansa
n., - Vingansa ka ta fila ku amor; no ta mostra amor ora ke no ta purda (L.Cat.) -
. (VINGANÇA). N.F. neol., vd. bingansa.
vinha
n., *plantação de videiras. - ka bu bandona kil vinha ke bu mon bin planta
(L.Cat.) -. (VINHA). N.F. neol.
vinhu
n., - n’ ta dal mesinhu di kin ki ta bibi vinhu dimas i ta disgosta di vinhu (IN99) -.
(VINHO). N.F. neol., vd. binhu.
vinka
v., *fazer pregas, passando a ferro um vestido. (VINCAR). N.F. neol. N.S. V.A.
sin. dobra 1; sin. lisa.
vinku
n., *prega de um vestido. - Pui vinku na kamisa -. (VINCO). N.F. neol. N.S. V.A.
sin. dobra 2.
vinti
quant., *número cardinal. - Vinti i tal anu di indipendensia i ka vinti dias (IN96) -.
(VINTE). N.F. binti.
vinti i un
quant., *número cardinal. - es aria i so vinti i un pursentu di kil dinheru di
pasaporti (R95) -. (VINTE E UM). N.F. vinti un.
viola 1
1.v., *transgredir. - nin un di partis ka pudi viola kontratu di lei (R99) -.
(VIOLAR). N.F. neol.
2.v., *atentar contra o pudor de; estuprar.
viola 2
n., *instrumento musical de cordas. - toka viola (IN96) -. (VIOLA). N.F.
paroxítona, biola.
violason
1.n., *transgressão; profanação. - violason di leis (IN96) -. (VIOLAÇÃO). N.F.
neol.
2.n., *estupro.
violensia
n., *acção violenta contra o direito de outrem; crueldade. - Elis tudu e na bin ku
violensia, suma bentu di ladu di saida di sol (Igr.I.) -. (VIOLÊNCIA). N.F.
proparoxítona, neol.
violon
n.aum., *viola grande. - Bubaki i un poema, i un amor, son sabi di nha violon ku
nha alguin (D.N.) -. (VIOLÃO).
vira
1.v.tr., *voltar; emborcar; dobrar. - I pega kabra i vira-viral tok kabra kapili i entra
na matu (L.S.) -. (VIRAR). N.F. neol. N.S. sin. mborka.
2.v.intr., *mudar de direcção. - n’ dati n’ vira tras n’ odja ki alguin na bai (N.M.) -.
viradu

745
1.part., *voltado; orientado. - no programa di aos i un programa spesial ki sta
viradu pa aldeia SOS (R95) -. (VIRADO). N.F. neol.
2.part., *emborcado. N.S. sin. mborkadu.
virgula
n., *sinal de pontuação [,]. - I ta faladu kuma Bolama tene sesenta i sinku
virgula seis pursentu di analfabetus (MR98) -. (VÍRGULA). N.F. proparoxítona.
virjen
1.adj., *diz-se de mulher ou homem que ainda não teve relações sexuais. -
badjuda si ka kunsi omi, si i sedu inda virjen, i ta sedu selvajen pa omi (N.M.) -.
(VIRGEM). N.F. paroxítona, neol.
2.adj., *casto; puro; intacto.
virjindadi
n., *estado de quem é virgem. - Maria otca meresimentu di prenha Jesus na si
virjindadi (L.Cat.) -. (VIRGINDADE). N.F. neol.
virus
n., *microrganismo provocador de muitas doenças. - virus di Sida i un virus ke
ta sta na sangui (R95) -. (VÍRUS). N.F. paroxítona, neol.
vise
1.pref., *morfema prefixo de formação de palavras que exprime o sema
[substituição]. - e ba rabista kasa di vise-ministra di arti (R95) -. (VICE-). N.F.
neol. N.S. vise-presidente.
2.pref., *morfema prefixo de formação de palavras que exprime o sema
[subalternidade].
visiu
1.n., *hábito de acções moralmente condenáveis; libertinagem. - elis propi e
sedu katibu di visius ku na dana elis (N.T.) -. (VÍCIO). N.F. proparoxítona, neol.
2.n., *defeito.
vista
1.n., *o sentido da visão. - kantu mutiladu ku no tene, kantu ku fika sin vista
(C.P.) -. (VISTA). N.F. neol. N.S. puntu di vista.
2.n., *panorama; paisagem. - No ten ku tene un vista di sidadi (IN96) -.
vistidu
n., - bu bisti un bon vistidu, alguin na odjau i ta dau rispitu (IN96) -. (VESTIDO).
N.F. neol., vd. bistidu.
vistu
n., *autorização legal para sair de um país. - Bu ta bai pa tira dukumentu, e ta
fala no bai, te trata dukumentu tudu, n’ tciga so pa pui vistu e ta fala pa bu paga
(IN99) -. (VISTO). N.F. neol.
vistuariu
n., *roupa; fato completo. - vistuariu i ta identifika un omi (IN96) -.
(VESTUÁRIO). N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin. bistidu.
visturia
n., *inspecção. (VISTORIA). N.F. paroxítona. N.S. V.B.
vitamina
n., *substância orgânica que desempenha um papel importante na nutrição. -
Pa tene bon sangui, i pirsis protainas ku vitaminas (Igr.I.) -. (VITAMINA). N.F.
neol.
vitima
1.n., *animal imolado a uma divindade. (VITIMA). N.F. proparoxítona, neol.
2.n., *tudo o que sofre qualquer dano. - Si no kala sempri, no na sedu vitima

746
(R95) -.
vitoria
n., *triunfo; bom resultado. - Patria o morte, vitoria ka na maina (R98) -.
(VITÓRIA). N.F. proparoxítona, neol.
viuva
n.f., *mulher cujo homem faleceu e ainda não se casou outra vez. - I fika viuva
tok i ten kuas oitenta i kuatru anu (N.T.) -. (VIÚVA). N.F. paroxítona, neol.
viuvu
n., *homem cuja mulher faleceu e ainda não se casou outra vez. (VIÚVO). N.F.
paroxítona, neol. N.S. V.B.
viveru
n., *recinto para criação de plantas. - Stablisi viverus di arvuris di fruta (Igr.I.) -.
(VIVEIRO). N.F. neol. N.S. sin. kanteru.
vivi
1.v.intr., *ter vida; existir. - Na prasa djintis ta vivi diferenti ku tabanka (N.M.) -.
(VIVER).
2.v.intr., *morar; residir. - un son ta vivi na un tera, utru ta bin vivi na utru tera
(R95) -.
vividu
1.part., *experimentado; sentido. - Kuma ki parentasku ta vividu na no tabanka?
(L.S.) -. (VIVIDO).
2.part., *residido.
vivinti
v.caus., *fazer viver; fazer existir; criar. - vivinti dentru di nos kil disedju fundu di
bo (L.Cat.) -. (deriv. VIVER).
vivu
adj., - i muda dja politika, i disa ntera pekadur vivu suma Bakoamenandik na
fasi (C.P.) -. (VIVO). N.F. neol., vd. bibu.
vizinhu
1.adj., *que está perto; confinante. - pais vizinhu (R98) -. (VIZINHO). N.F. neol.
2.n., *pessoa que habita perto de outra; próximo. - I tenba un omi ki ta kontaba
mintira tudu ora pa vizinhus ku djintis di tabanka (L.S.) -.
vizita 1
v., *ir ver; inspeccionar. - Paulu bai vizita elis (N.T.) -. (VISITAR). N.F. neol.,
bisita.
vizita 2
1.n., *acção de visitar; pessoa que visita; visitante. - i pudi ba ta risibi vizitas
(IN96) -. (VISITA). N.F. neol., bisita.
2.n., *exame que um médico aos doentes. N.S. sin. konsulta.
vizitadu
part., *inspeccionado. (VISITADO). N.S. V.B.
vizitadur
n., *pessoa que visita. (VISITADOR). N.F. bisitadur. N.S. V.B.
vizon
n., *modo de ver ou julgar um assunto. - oportunidadi pa forma si propi vizon
(Igr.I.) -. (VISÃO). N.F. neol. N.S. sin. puntu di vista.
vogal
n., *termo linguístico que denota o som ou fone produzido pela passagem do
ar, o qual é continuo, não encontrando qualquer obstrução ou fricção no
conduto vocal. - Ora ki pirsis pa mindjor ntindimentu, na plural i ta skirbidu s

747
ora ku palabra na kaba ku vogal (Men) -. (VOGAL).
vokabulariu
n., *dicionário sucinto que ordena alfabeticamente os vocábulos considerados
essenciais de uma língua, com os respectivos significados. - Pa ki vokabulariu
ke ta fala: ora ki alguin na buliu kosta, pa di fatu bu buli bariga (R95) -.
(VOCABULÁRIO). N.F. proparoxítona. N.S. sin. disionariu.
volanti
1.n., *peça do carro para dirigir os movimentos das rodas. (VOLANTE). N.S.
V.B.
volta 1
1.v.intr., *regressar. - djintis pudi volta pa se kasas (R98) -. (VOLTAR). N.F.
neol., bolta 1.
2.v., *recomeçar; tornar. - es asuntu ta volta figura mas komu pontu numeru un
di no ajenda (R95) -. (VOLTAR A).
volta 2
n., *movimento giratório; circuíto; giro. - Volta di mundu i rabu di pomba (L.A.) -.
(VOLTA). N.F. neol., bolta 2.
vomita
v., - bu ka friu nin bu ka kinti, n’ na vomitau (N.T.) -. (VOMITAR). N.F.
proparoxítona, neol., vd. gumita. N.S. sin. ramasa.
vomitu
n., (VÓMITO). N.F. proparoxítona, neol., vd. gumitadera. N.S. V.B., sin.
ramasadura.
vontadi
1.n., *desejo; disposição. - Ai nha fidju, vontadi ku n’ tene di vivi na mar suma
piskadur (J.D.) -. (VONTADE). N.F. bontadi 2.
2.n., *determinação. - Asin e pega ku vontadi pa ki tarbadju bai dianti (Igr.I.) -.
vos
n., *conjunto de sons produzidos pelas cordas vogais e o ar que sai dos
pulmões. - No vos pa i obidu (R95) -. (VOZ).
vota
1.v.tr., *aprovar; eleger. - E dukumentu, n’ pensa, no na ba votal (R99) -.
(VOTAR). N.F. neol.
2.v.intr., *dar o seu voto numa eleição. - 357.682 sidadons vota pa kudji
presidenti di Republika (P.dosS.) -.
votadu
part., *aprovado; elegido. - djinti ta fala, mbon, bu na fasi mas rijonalismu, ma di
faktu la ku no votadu nel (R95) -. (VOTADO). N.F. neol.
votadur
n., *eleitor; votante. (deriv. VOTAR). N.S. V.B.
votason
n., *nomeação por votos; eleição. - Anos no misti pa no bai pa votason (R95) -.
(VOTAÇÃO).
votu
1.n., *opinião expressa a favor ou contra uma medida; votação. - tudu e kusas
ka tarpadja votason ku soma di votus (P.dosS.) -. (VOTO). N.F. neol.
2.n., *desejo; promessa. - No fasi votu pa e koldadi di nudadi tiradu na no
metadi (Igr.I.) -.
vultu
n., *rosto; figura. (VULTO). N.F. neol. N.S. V.B.

748
vulumi
1.n., *em geometria, espaço ocupado por um corpo. (VOLUME).
2.n., *intensidade do som. - n’ na pidi es ovinti pa i bacha vulumi di radiu un
bokadinhu (R95) -.
3.n., *livro; obra impressa.
vuluntariu
n., *pessoa que se oferece espontaneamente para cumprir uma tarefa. - no ka
sibi si no tene algun vuluntariu pa fasi un komentariu (R98) -. (VOLUNTÁRIO).
N.F. proparoxítona, neol.
vulusidadi
n., *rapidez; celeridade. - I falanu kuma karus ke ta sai di Bairu Militar pa bin
fura li na Bra, kuma vulusidadi ke ta ianda kel na ki rua, ninguin ka tene
suguransa gos na kil bairu (R95) -. (VELOCIDADE). N.F. velosidadi.

749
X, x
*Vigésima sétima letra ou grafema do alfabeto que representa o fonema
[fricativa surda velar]. (X).

750
Z, z
*Vigésima oitava letra ou grafema do alfabeto que representa o fonema
[fricativa sonora alveolar].
zagaia
n., *lança curta; azagaia. (ZAGAIA). N.S. V.B.
zagaloti
n., *pequenas balas para carregar os cartuchos de espingarda. (ZAGALOTE).
N.S. V.B.
zanga 1
v., *irritar. (ZANGAR). N.S. V.B.
zanga 2
n., *irritação; ira. (ZANGA). N.S. V.B.
zangadu
part., *irritado; contrariado. (ZANGADO). N.S. V.B.
zela
v., *cuidar com interesse. - I ta zela sempri pa interesi di si fidju (R95) -.
(ZELAR). N.F. neol.
zelu
n., *diligência; dedicação. (ZELO). N.S. V.B.
zeru
n., *algarismo com valor neutro. - No parti di puntu zeru (IN96) -. (ZERO).
zinka
v.tr., *galvanizar com zinco. (ZINCAR). N.S. V.B.
zinkadu
part., *galvanizado com zinco. (ZINCADO). N.S. V.B.
zinku
1.n., *elemento da classificação periódica, cujo símbolo é [Zn]. (ZINCO).
2.n., *folha de zinco. - i ten un kau nunde ku bu pudi buska iagu di tcuba, suma
kankra di zinku? (Igr.I.) -. (deriv. ZINCO). N.F. neol., vd. asinki.
zona
n., *espaço de terreno; região; cinta. - na tempu di guera Bubaki i era zona
libertada, djintis ka na fuguiaba la (N.M.) -. (ZONA). N.F. neol.
zula
v., *anilar; pintar de azul. (AZULAR). N.F. azula. N.S. V.B.
zuladu
part., *anilado; com tonalidade de azul. (AZULADO). N.F. azuladu. N.S. V.B.
zumbidu
n., *ruído dos insectos alados. (ZUMBIDO). N.F. neol. N.S. V.B.

751
Dicionário Português-Crioulo
(-ADA); ada [-ada], suf.nom. (ABAFAR; BAFAR); bafa, 1.v.
(-ANÇA); nsa [-nsa], suf.nom. (ABAFAR); kubri, 3.v.tr.
(-ÃO); on [-on], suf.nom. (ABAINHADO); benhadu, part.
(-AR); a 3 [-a], suf.verb (ABAINHAR); benha, v., vd. mbenha
(-ASCO); asku [-asku], suf.nom. (ABAIXO ASSINADO); bas-sinadu, adj.
(-ÇÃO); son 4 [-son], suf.nom. (ABAIXO DE); bas di, 1.con.
(-DADE); ndadi [-ndadi], suf.nom. (ABAJUR); abadju n., oxítona
(-DO); du [-du], suf.v.pass. (ABANAR); bana, v.tr.
(-DOR); dur [-dur], suf.nom. (ABANDALHADO); abandaliadu, part.
(-EAR); ia [-ia], suf.v.caus.d. (ABANDONADO); bandonadu, part.
(-EIRO); eru [-eru], suf.nom. (ABANDONAR); bandona, 1.v.tr.
(-ER); E 3 [-e], suf.verb. (ABARCAR); abarka, v.tr., toma konta
(-EZA); esa [-esa], suf.nom. (ABASTECER); bastisi, v.tr.,
(-IR); i 4 [-i], suf.verb. proparoxítona
(-MENTE); menti 2 [-menti], suf.adv. (ABASTECIMENTO); abastasimentu, n.,
(-MENTO); menti 1 [-menti], suf.nom. abastisimentu; bastasimentu
(-MENTO); mentu [-mentu], suf.nom., (ABASTECIMENTO); abastisimentu, n.,
vd. menti vd. abastasimentu
(-ONA); ona [-ona], suf.nom. (ABASTECIMENTO); bastasimentu, n.,
(-URA); ubulun, n vd. abastasimentu
(-ZINHO); sinhu [-sinhu], suf.nom. (ABATER); bati 2, 1.v.tr.
(ONOMATOPEIA, as voltas do ção antes (ABATER); bati 2, 2.v.intr.
de deitar-se); bumburdek, n. (ABATIDO); batidu 2, 1.part.
(A FIM DE QUE); afin di, con. (ABATIDO); batidu 2, 2.part.
(A FORÇA); aforsa, adv. (ABATIDO); kaidu, 2.adj.
(A HÓSTIA CONSAGRADA); eukaristia, (ABATIMENTO); abatimentu, n., vd.
2.n. batimentu
(A MAIS); amas, adv., oxítona (ABATIMENTO); batimentu, n.
(A MONTÕES); amonton, adj. (ABECEDÁRIO); betcedari, n.,*
(A PAR DE); a par di, con. (ABELHA-MESTRA); baguera-mestra,
(À PARTE); aparti, adv. n., sin. rei di baguera
(A PARTIR DE); a partir di, loc.adv. (ABENÇOADO); abensuadu, part.,
(A PESSOA QUE TOMA CONTA DA paroxítona, , vd. bensuadu
CRIANÇA); amadur, 3.n. (ABENÇOADO); bensuadu, part.
(A PIQUE); apiki, adv., paroxítona (ABENÇOAR); abensa, v.tr., vd. bensua
(À PRESSA); apresa, adv. (ABENÇOAR); abensua, v.tr., vd.
(À RODA DE); na roda di, con. bensua.
(A SÉRIO); aseriu, adv., proparoxítona (ABENÇOAR); bensua, v.tr.
(À TARDINHA); di tardinhu, loc.adv. (ABERTA); aberta, adj.f., vd. abertu
(A TEMPO); atempu, loc.adv. (ABERTAMENTE); abertamenti, adv.
(À TOA, inutilmente); atoa, 2.adv., (ABERTAMENTE); uandan, intens.
paroxítona (ABERTO); abertu, adj., aberta
(À TOA, sem reflexão); atoa, 1.adv., (ABERTURA); abertura, n.
paroxítona (ABETARDA; BETARDA); abetarda, n.
(A VIANDA ENFORCOU-SE); bianda (ABETUMADO); betumadu, part., sin.
forka, coloc. alkatradu
(À VONTADE); avontadi, adv. (ABETUMAR); betuma, v.tr., sin.
(A); a 1, con. alkatrua
(A); a 2, con. (ABISMO); abismu, n., sin. infernu
(ABACATE); abakati, n., sin. pera-bakati (ABITAR); mbita, v.
(ABAFADO); bafadu, part. (ABLATIVO); ablativu, n.
(ABÓBORA); bobra, n. (ABRIR-SE); kempeli, v.intr.,
(ABOLIÇÃO); abulison, n. proparoxítona
(ABOMINAÇÃO).; abominason, n. (ABRIR-SE); rebenta, 2.v.intr.
(ABOMINAR); bomina, v., vd. abomina (ABRIR-SE); uaranhi, v.
(ABONAÇÃO); abonamentu, n. (ABRIR); abri, v., vd. iabri
(ABONADO); abonadu, part. (ABRIR); erenhi, v., vd. uerengui
(ABONAR); abona, v.tr., bona. (ABRIR); iabri, 1.v.tr.
(ABONAR); bona, v., vd. abona (ABRIR); peteli, v., proparoxítona
(ABONO); abonu, n. (ABRIR); uan, intens.
(ABORRECER); aburisi, v.tr., vd. burisi (ABRIR); uerengui, v.
1. (ABRUNHO); prunha, 1.n.
(ABORRECER); buli 1, 2.v. (ABSOLUTO); absolutu, adj., asolutu.
(ABORRECER); burisi 1, v., (ABSOLUTO); asolutu, adj.
proparoxítona; aburisi (ABSOLVER); absolvi, v.tr., vd. solbi.
(ABORRECIDO); aburisidu, part., vd. (ABSOLVER); solbi, v.tr.
burisidu. (ABSOLVIÇÃO); solbison, n.
(ABORRECIDO); burisidu, part. (ABSORVER); asorbi, v.
(ABORRECIDO); fartu, 2.adj. (ABSORVIDO); asorbidu, part.
(ABORRECIMENTO); aburisimentu, n., (ABSTÉMIO); astemiu, adj.,
vd. burisimentu. proparoxítona
(ABORRECIMENTO); burisimentu, n. (ABSTENÇÃO); astenson, n.
(ABORTO); abortu, n., sin. dismantcu. (ABSTINÊNCIA); astinensia, n.
(ABRAÇADO); barsadu, part., sin. (ABSTRUSO); astrus, adj., oxítona
ngotidu (ABSURDO); absurdu, adj., asurdu.
(ABRAÇAR-SE); barsa, 2.v.pron.rec., (ABSURDO); asurdu, n., vd. absurdu
sin. ngoti (ABUNDÂNCIA).; abundansa, n.
(ABRAÇAR); bafa,3.v. (ABUNDANTE); abundanti, adj.
(ABRAÇAR); barsa, 1.v. (ABURGUESADO); aburguezadu, part.
(ABRAÇO); abrasu, n. (ABUSADO); abuzadu, part.
(ABRANDAR); maina, 2.v.intr. (ABUSAR); abuza, v.intr.
(ABRANGER); abranji, v., abranka. (ABUSIVO); abuzivu, adj.
(ABRANGER); abranka, v.tr., sin. (ABUSO); abuzu, n.
abranji. (ACA); aka, n., Guin. V.A.; aka, ou
(ABRANGER); brandji, v.tr. “kalachnikov”
(ABRANGIDO); brandjidu, part. (ACABADO); kabadu, part.
(ABRE-BOCA); abri-boka, 2n. (ACABADOR); kabantadur, n.
(ABRE-LATAS); abri-lata, n. (ACABAMENTO); kabamentu, n., sin.
(ABREVIAR); korta, 3.v.tr. kabantada
(ABRIDOR); abridur, n. (ACABAR DE MORRER); diskansa,
(ABRIGA); rekursu, 2.n. 3.v.intr.
(ABRIGADOR); abrigadur, n. (ACABAR); kaba, 1.v.s.aux.
(ABRIGAR-SE); rukudji, 3.v.intr. (ACABAR); kaba, 2.v.
(ABRIGAR); abriga, v. (ACADEMIA); akademia, 1.n., paroxítona
(ABRIGO); abrigu, n. (ACADÉMICO); akademiku, n.,
(ABRIL); Abril, n. proparoxítona
(ABRIR O TRASEIRO); peteli bunda, (AÇAFRÃO); safron, n.
coloc., proparoxítona (ACALORAR-SE); kalura, 1.v.intr.
(ABRIR SEMPRE); peteli-peteli, v. (ACAMPADO); kampadu, part.
(ABRIR-SE DOS OVOS; kentci, 2.v.intr., (ACAMPAMENTO); kampamentu, n.
vd. tcentci (ACAMPAR); akampa, v., vd. kampa
(ABRIR-SE); iabri, 3.v.intr. (ACAMPAR); kampa 1, v.
(ACANHADO); akanhadu, adj., V.M., sin. (ACHAR); otca 1, 1.v., sin. odja
burgunhus (ACIDENTE DE VIATURA); dizastri, 2.n.,
(ACARICIAR; CARICIAR); karisia, v., sin. karu foga
proparoxítona (ACIDENTE); asidenti, n.
(ACARINHAR); karinha 1, v.tr. (ÁCIDO); asidu, 1.n.
(ACARRETAR); akareta, v.tr. (ÁCIDO); asidu, 2.adj., proparoxítona
(ACASO); akazu, 1.n. (ÁCIDO); forti 1, 4.adj.
(ACÇÃO COM VELOCIDADE); fit, intens. (ACIMA DE); sima di, con., sin. riba di
(ACÇÃO DE BEBER); olodji, v. (ACLAMAÇÃO); aklamason, n.
(ACÇÃO DE MURMURAR); bokasinhu, (ACLAMADO); aklamadu, part.
2.n. (ACLAMAR); aklama, v.
(ACÇÃO JUDICIAL); prusesu, 2.n. (AÇO); asu, n.
(ACÇÃO MÁGICA, CORTE); korte 1, n. (ACOCORADO); djungutudu, part.
(ACÇÃO); ason 1, n. (ACOCORAR-SE); djungutu, v.,
(ACÇÃO); uda [-uda], suf.nom. proparoxítona
(ACEITAÇÃO); setason, n. (AÇOITADO); sutadu, part.
(ACEITADO); setadu, part. (AÇOITADOR); sutadur, n.
(ACEITAR); seta 1, 1.v.s.aux., sin. nega (AÇOITAR; AÇOUTAR); suta, v.
(ACEITAR); seta 1, 2.v.tr. (ACOMODADO); komodadu, part.
(ACELERAÇÃO); selerason, n. (ACOMODAR); komoda 1, v.tr.
(ACELERADOR); seleradur, n. (ACOMPANHADO); kumpanhadu, part.
(ACELERAR); selera, v. (ACOMPANHADOR); kumpanhadur, n.
(ACELERAR); silera, v., vd. selera (ACOMPANHAMENTO);
(ACENAR); sana, 1.v. kompanhamentu, n.
(ACENAR); sana, 2.v. (ACOMPANHANTE); akompanhanti, n.
(ACENAR); sinala, 2.v., sin. fasi sinal (ACOMPANHAR); kumpanha, v.
(ACENDEDOR); sindidur, n., sin. iskeru (ACONSELHADOR); konsidjadur, n.
(ACENDER FOFO); peganda, 3.coloc. (ACONSELHAR); konsidja, v.
(ACENDER-SE); sindi, 2.v.intr. (ACONSELHAR); kunsidja, v., vd.
(ACENDER); peganda, 1.v.caus. konsidja
(ACENDER); sindi, 1.v.tr. (ACONTECE DE NOVO); ripiti, 3.v.intr.
(ACENDIDO); sindidu, part., sin. sezu (ACONTECER); akontisi, v.intr.,
(ACENO); sinal, 3.n. proparoxítona, , vd. kuntisi
(ACENTO); asentu 1, n. (ACONTECER); kuntisi, v.intr.,
(ACENTUAÇÃO); asentuason, n. proparoxítona
(ACENTUADO); asentuadu, part. (ACONTECIMENTO); akontisimentu, n.,
(ACENTUAR); asentua, v.tr. vd. kuntisimentu
(ACEPÇÃO); sintidu, 2.n. (ACONTECIMENTO); kuntisimentu, n.
(ACERCA DE); aserka di, con., sin. (ACONTECIMENTO); kusa, 2.n.
sobri (ACORDA); lanta, 2.v.intr.
(ACERTADO); sertadu, part. (ACORDADO); kordadu, part.
(ACERTAR); serta, 1.v. (ACORDAR) ; korda, 2.v.intr.
(ACESO); sezu, part., sin. sindidu (ACORDAR); korda 1, 1.v.tr.
(ACESSÍVEL); fasil, 2.adj. (ACORDEÃO); akordion, n., oxítona
(ACESSO); asesu, n. (ACORDEÃO); kordion, n.
(ACESSÓRIO); asesoriu, adj., (ACORDO); akordu, n.
proparoxítona (ACORDO); palabra, 3.n.
(ACHACAR-SE); atcaka, v. (ACORDO); tratadu, 2.n.
(ACHACAR-SE); ieba 1, v. (AÇORIANO); asorianu, n.
(ACHADO); otcadu, part. (ACOSTUMADO); kustumadu, part.
(ACHAQUE); atcaki, n. (ACOSTUMAR-SE); kustuma, v.intr.
(AÇOUGUE); sugui, n. (ADARGAR); ndjerga, v., vd. ndjarga
(ACREDITAR); akredita, v., vd. kerdita (ADEQUADO); propi, 2.adj.
(ACREDITAR); kerdita, v. (ADERIR); liga 1, 3.v.intr.
(ACREDITAR); konfia, 2.v.intr. (ADESIVO); adezivu, n., sin. pensu-
(ACREDITAR); kredita, v., sin. fia rapidu
(ACRESCENTAR); akrisenta, v. (ADEUS); adeus!, interj. ate logu
(ACRESCENTAR); ialsa, 2.v.tr. significa [o desejo de reaparecer no
(ACRESCENTAR); menda 1, 2.v.tr., sin. mesmo dia].
ndjudja (ADIADO); adiadu, adj.
(ACTIVADO); ativadu, part. (ADIAMENTO).; adiamentu, n.
(ACTIVAMENTE); ativamenti, adv. (ADIANTADO); adiantadu, 1.part.
(ACTIVAR); ativa, v.tr. (ADIANTAMENTO); adiantamentu, n.
(ACTIVIDADE); atividadi, n. (ADIANTAR); adianta, v.tr.
(ACTIVISTA); ativista, n. (ADIANTAR); djanti-djanti, v.
(ACTIVO); ativu, 1.adj. (ADIANTAR); djanti, v.
(ACTIVO); ativu, 2.n. (ADIAR); adia, v., paroxítona. sin. maina
(ACTO); atu, 1.n. (ADIÇÃO); adison, n., sin. soma
(ACTO); atu, 2.n. (ADICIONADO); disionadu, part.
(ACTOR); ator, n., pl. atoris (ADICIONAR); disiona, v.tr.
(ACTRIZ); atris, n.f. (ADIVINHA); adivinha, n., vd. dibinha
(ACTUAÇÃO); atuason, n. (ADIVINHA); dibinha 2, 1.n.
(ACTUADO); atuadu, part. (ADIVINHA); divinha 2, n., vd. dibinha
(ACTUAL); atual, 1.adj., oxítona (ADIVINHAR); dibinha 1, v.
(ACTUAL); atual, 2.adj. (ADIVINHAR); divinha 1, v., vd. dibinha
(ACTUALIZADO); atualizadu, part. (ADIVINHAR); serta, 2.v.
(ACTUALMENTE); aos un dia, loc.adv. (ADIVINHO; ADIVINHA); dibinha 2, 2.n.
(ACTUALMENTE); atualmenti, adv., sin. (ADIVINHO); dibinhu, n., sin. pauteru
gosi (ADJECTIVO); adjetivu, n.
(ACTUAR); atua, v., paroxítona (ADJUNTO); adjuntu, adj., diretor-
(AÇÚCAR); asukar, n., paroxítona vd. adjuntu
sukru (ADMINISTRAÇÃO); adiministrason, n.,
(AÇÚCAR); sukru, n. dimistrason; aministrason
(AÇÚCAR); sukur, n., paroxítona vd. (ADMINISTRAÇÃO); aministrason, n.,
sukru vd. adiministrason
(AÇUCARADO); sukradu, part. (ADMINISTRAÇÃO); dimistrason, n., vd.
(AÇUCARAR); sukra, v. adiministrason
(ACUDIR); kudi, 1.v.intr. (ADMINISTRADO); adiministradu, part.
(AÇULAR); tcutci, v. (ADMINISTRADOR); aministradur, n.,
(ACUSAÇÃO); akuzason, n., akuza 2 vd. dimistradur
(ACUSADO); akuzadu, part. (ADMINISTRADOR); dimistradur, n., *
(ACUSADOR); akuzadur, n., pl. (ADMINISTRAR); adiministra, v.,
akuzaduris aministra
(ACUSAR); akuza 1, v.intr. (ADMINISTRAR); aministra, v., vd.
(ACUSAR); konta mintida, 2.coloc. adiministra
(ACUSATIVO; akusativu, n (ADMIRAÇÃO); adimirason, n. vd.
(ACUTILADO); kutuladu, part. dimirason
(ACUTILAR); kutula, v., proparoxítona (ADMIRAÇÃO); dimirason, n.
(ADAPTAR); adapta, v.tr. (ADMIRAÇÃO); n’uu!, interj., sin. ah!
(ADARGA); djarga, n., sin. tadjadera (ADMIRAÇÃO); nubdadi., 2.interj.
(ADARGADO); ndjergadu, part. (ADMIRADO); adimiradu, adj. vd.
(ADARGAR); ndjarga, v. dimiradu
(ADMIRADO); dimiradu, part. (ADVOGADO); Advogadu, n., vd.
(ADMIRADO); pantadu, 2.part. avogadu
(ADMIRADOR); dimiradur, n., (ADVOGADO); avogadu, n.
apaixonado (AEROGRAMA); arograma, n.
(ADMIRAR-SE); dimira, 2.v.intr., sin. (AERONAUTA); aronauta, n.
stranha (AEROPORTO); eroportu, n., paroxítona
(ADMIRAR); adimira, v., vd. dimira (AFASTADO); afastadu, 1.part.
(ADMIRAR); dimira, 1.v. (AFASTAR-SE).; Afasta, 2 v.intr.
(ADMISSÃO); adimison, n., admison (AFASTAR); Afasta, 1.v.tr., fasta
(ADMISSÃO); admison, n. (AFASTAR); fasta, v., vd. afasta
(ADMITIR); adimiti, v. (AFASTE); tciganta, 2.v.caus.
(ADOBE; ADOBO); adubi, n. vd. dubi (AFECTAR); afeta, 1.v.
(ADOBE; ADOBO); dubi, n. (AFECTO); korson, 3.n.
(ADOÇADO); dosadu, part., ant. (AFÉRESE); aferezi, n.
malgosadu (AFIADO); fiadu 2, adj., sin. moladu
(ADOÇAR); dosa, 1.v. (AFIADO); moku, 2.adj.
(ADOECER); duensi, v.intr. (AFIANÇADO); fiansadu, part.
(ADOPÇÃO); adoson, n., oxítona (AFIANÇAR); fiansa 1, v., sin. fia
(ADOPTADO); adotadu, pert. (AFIAR); mola 2, 2.n.
(ADOPTAR); adota, 1.v.tr. (AFILHADO); fidjadu, 2.n.
(ADOPTAR); adota, 2.v.tr. (AFINADO); afinadu, part., V.B, ant.
(ADOPTIVO); adotivu, adj., sin. fidjadu dizafinadu
(ADORAÇÃO); adorason, n. (AFINAL); afinal, adv., sin. pa fin
(ADORADO); adoradu, part. (AFINAL); didi, 2.adv., vd. didime
(ADORADOR); adoradur, n., pl. (AFINAL); didime, 2.adv.
adoraduris (AFIRMAÇÃO); afirmason n.
(ADORAR); adora, v. (AFIRMAR); afirma, v.
(ADQUIRIDO); adikiridu, 1.part. (AFLIÇÃO); uaioo!, interj.
(ADQUIRIDOS); adikiridu, 2.n., (AFLIGIR-SE; tcora, 2.v.intr.
adikiridus, termo jurídico (AFLIGIR); afliji, v.
(ADQUIRIR); adikiri, v.tr. (AFLIGIR); angunia, 2.v.
(ADQUIRIR); dikiri, v., proparoxítona (AFLIGIR); peza, 2.v.intr.
(ADRENALINA); adrenalina, n. (AFLITO); aflitu, adj.
(ADRIÁTICO); adriatiku, adj., (AFLITO); nhani, v., sin. utani
proparoxítona (AFOGAR); foga, 1.v.
(ADUBAÇÃO); adubason, n., vd. (ÁFRICA); Afrika, n., proparoxítona
dubason (AFRICANISTA); afrikanista n.
(ADUBAÇÃO); dubason, n. (AFRICANO); africanu, 2.adj.
(ADUBO); adubu, n., vd. dubu (AFRICANO); afrikanu, 1.n., sin. arc.
(ADUBO); dubu, n. djas
(ADÚLTERA); adultera, n.f., (AFRICANO); djas, n.
proparoxítona (AFRONTA); foronta 2, n.
(ADULTÉRIO); adulteriu, n., (AFRONTADO); forontadu, part.
proparoxítona. sin. tcai (AFRONTAR); foronta 1, 1.v.tr.
(ADÚLTERO); adulteru, n.m, (AFUNDAR); funda 2, v.
proparoxítona (AFUNDAR); murgudja, 1.v.tr.
(ADULTO); adultu, adj. (AGÁ); aga, n., oxítona
(ADVENTISTA); Adventista, n. (AGARRADO); nhifidu, part.
(ADVENTO); aventu, n. (AGARRAR); gara 1, v.tr.
(ADVÉRBIO); averbiu, n., proparoxítona (AGARRAR); nhafi, 2.v.
(AGARRAR); nhafini, v.tr., proparoxítona
(AGARRAR); nhifi, v., vd. nhafi (ÁGUA COM AÇUCAR); aguapu, n.,
(AGARRAR); tcapa 3, v. oxítona
(AGASALHADOR); gasidjadur, n. (ÁGUA DE ARROZ); mamberet, n.,
(AGASALHAR-SE); gasidja, 2.v.intr. oxítona
(AGASALHAR); gasidja, 1.v.tr. (ÁGUA DOCE); dos 2, 2.adj.
(AGASALHO; GASALHO); gasadju, n., (ÁGUA SUJA); iagu djumbuli, coloc.
vd. gasidju (ÁGUA TURVA); iagu funguli, coloc.
(AGASALHO; GASALHO); gasidju, n. (ÁGUA TURVO); mantcukut, n., oxítona
(ÁGAVE); agavi, n., proparoxítona., n.v. (ÁGUA); iagu, 3.n.
“Agave americana” (ÁGUA); iIagu, 1.n.
(AGÊNCIA); ajensia, n., proparoxítona (AGUARDAR); aguarda, v.
(AGENDA); ajenda, n., o v.tr. inklui na (ÁGUAS-MORTAS); iagu-simortu, n.,
ajenda e o v.intr. entra na ajenda. ant. iagu-sibibu
(AGENDA); kanhenhu, 2.n. (ÁGUAS-MORTAS); iagus-mortu, n., vd.
(AGENDADO); ajendadu, adj. iagu-simortu
(AGENTE); ajenti, n. (ÁGUAS-VIVAS); iagu-sibibu, n.
(AGIR); fasi, 2.v. (ÁGUAS-VIVAS); iagus-bibu, n., vd.
(AGITAÇÃO); onda, 2.n. iagu-sibibu
(AGITAÇÃO); tirmidura, 2.n. (AGUDO); agudu, adj.
(AGITAÇÃO); turmenta 2, 2.n. (AGUDO); gudu, 1.adj.
(AGITAR-SE); bulbuli, 2.v.intr. (AGUENTAR); aguenta 1, v., vd.
(AGONIA); agunia, n., paroxítona vd. nguenta
angunia 2 (AGUENTAR); nguenta, v.
(AGONIA); angunia 2, n., paroxítona (ÁGUIA-REAL); aguia-rial, n.
(AGONIZAR); angunia 1, 1.v., paroxítona (ÁGUIA); aguia, n., proparoxítona
(AGORA); gora, 1.adv. (AGULHA); gudja, 1.n.
(AGOSTO); agostu, n. (AH!); aah!, interj.
(AGRADAR); agrada, v. (AH!); aan!, interj.
(AGRADÁVEL); fresku, 3.n. (AH!); aann, interj.
(AGRADECER); gardisi, v.tr., (AH!); ah!, interj.
proparoxítona (AH!); an-an!, interj.
(AGRADECIMENTO); gardisimentu, n. (AH!); an!, interj.
(AGRAVAR-SE); grava 2, v.intr. (AI!); ai, interj., paroxítona
(AGRAVAR; GRAVAR); garba, v., (AINDA MAIS); dapi ku fadi, coloc., vd.
(AGREDECER); rikunhisi, 2.v.tr. ku fadi
(AGRESSIVO); brabu, 2.adj. (AINDA MAIS); ku fadi, con.
(AGRIÃO); agrion, n. (AINDA); inda, adv.
(AGRÍCULA); agrikula, adj., (AIPO); aipu, n.
proparoxítona. koperativa agrikula; (AJEITAR); ndjita, v., sin. fasi djitu
kreditu agrikula; skola agrikula; (AJUDA DE CUSTO); adjuda di kustu,
(AGRICULTOR); agrikultor, n., pl. n.,*
agrikultoris. sin. labradur. (AJUDA); adjuda, n.
(AGRICULTURA); agrikultura, n. (AJUDADO); djudadu, part.
(AGRO-PECUÁRIA); agropekuaria, n., (AJUDANTE); adjudanti, n., vd. djudanti
proparoxítona (AJUDANTE); djudanti, n., sin. djudadur
(AGRÓNOMO); agronimu, adj., (AJUDAR A); djuda, 2.v.prep.
proparoxítona (AJUDAR PILAR); midji, v.
(AGRUPAMENTO); agrupamentu, n., (AJUDAR); auziliar, 2.n.
sin. asosiason; sin. djuntamentu (AJUDAR); djuda, 1.v.tr.
(AGRUPAR-SE); runi, 2.v.intr. (AJUNTAR AS MÃOS); djunta mon 1,
(AGRUPAR; GRUPAR); grupa, v. coloc.
(AJUSTAR CONTAS); djusta konta, (ALCOOLIZADO); alkolizadu, part.
1.coloc. (ALCOOLIZAR); alkoliza, v.
(AJUSTE DE CONTAS); djusta konta, (ALCORÃO); alkoranu, n., alkoron
2.n. (ALCORÃO); alkoron, n., vd. alkoranu
(ALABASTRO); alabastru, n. (ALDEIA); aldeã, n., aldeia. V.A., sin.
(ALADO); ialadu, part., sin. isadu tabanka
(ALAGADO); lagadu, 1.part. (ALDEIA); aldeia, n., vd. aldea
(ALAGAR-SE; ALARGAR-SE); laga, (ALEGAR); alega, v.
1.v.intr., sin. lagua (ALEGORIA); aleguria, n.
(ALAMBIQUE); lambike, n. (ALEGRAR); alegra, v.
(ALAMBRE); lambri, n. (ALEGRE); alegri, adj., sin. kontenti
(ALANHAR); lanha, v.tr. (ALEGRE); tcoi, n, paroxítona sin.
(ALAR); iala, v. tcuska
(ALARGADO); lagadu, 2.part (ALEGRE); tcuska, 2.v., sin. tcoi
(ALARMADO); alarmadu, part. (ALEGRIA); alegria, n.
(ALARMAR); alarma, v.tr. (ALEGRIA); festa, 2.n.
(ALARME).; alarmi1.n. (ALEIJADO); alejadu, adj.
(ALASTRA); alastra, v., vd. lastra. sin. (ALEIJADO); manku, 2.n.
lagua (ALELUIA); aleluia!, interj.
(ALASTRADO); lastradu, part. (ALÉM DE); alen di, 1.loc. adv.
(ALASTRAR); lastra1.v.intr. (ALEMÃO); alamon, n., Almon
(ALAVANCA); labanka, n. (ALEMÃO); almon, n., vd. Alamon
(ALBINISMO); albinismu, n. (ALENTADO); iogolidu, part.
(ALBINO); albinu, n. (ALENTEJANO); alantedjanu, n.
(ÁLBUM); albun, n., paroxítona (ALERGIA); alerdjia, n.
(ALÇA); alsa, n. (ALERTA); alerta, 2 1.n., 2.interj
(ALÇADO); ialsadu, part. (ALERTADO); alertadu, part.
(ALCALINO); alkalinu, adj., ant. asidu (ALERTAR); aalerta, 1, v.
(ALCALÓIDE); alkaloidi, n., (ALFA); alfa, n., ant. omega
proparoxítona (ALFABÉTICO); alfabetiku, adj.,
(ALCANÇADO); alkansadu, part., proparoxítona
(ALCANÇADO); iIangasadu, part. (ALFABETISMO); alfabetismu, n., V. A.
(ALCANÇAR); alkansa, v., sin. iangasa sin. alfabetizason; ant. analfabetismu
(ALCANÇAR); iangasa, 1.v.tr., (ALFABETIZAÇÃO); alfabetizason, n.
proparoxítona (ALFABETIZADO); alfabetizadu, adj.
(ALCANÇAR); kudji, 3.v.tr. (ALFABETIZAR); alfabetiza, v.
(ALÇAR A MÃO); ialsa mon, 2.coloc. (ALFABETO); alfabetu, n.
(ALÇAR); ialsa, 1.v.tr. (ALFACE); alfas, n., oxítona, alfasi
(ALCATRA); alkatra 2, n. (ALFACE); alfasi, n., vd. alfas
(ALCATRÃO); alkatron, n. (ALFACINHA); alfasinha, n.
(ALCATROADO); alkatradu, adj., sin. (ALFAIATE); alfaiati, n.
asfaltadu (ALFÂNDEGA); alfandiga, n.,
(ALCATROAR); alkatra 1, v.tr., proparoxítona
proparoxítona V.A., sin. asfalta (ALFANDEGÁRIO); alfandigariu, adj.
(ÁLCOOL); alkol, n., paroxítona, alkul (ALFARROBA, caroços pilados); netetu,
(ÁLCOOL); alkul, n., paroxítona, arc., vd. n., oxítona
alkol (ALFERES); alferis, n., paroxítona
(ALCOÓLICO); alkoliku, adj., (ALFINETE); alfiniti, n.
proparoxítona (ALFORRIA); alfordia, n.
(ALCOÓLICO); lufa-lufa, v. (ALGA); alga, n.
(ALCOOLISMO); alkolismu, n. (ALGARISMO); algarismu, n., sin.
numeru (ALMIRANTE); almiranti, n.
(ALGARVIO); algarbiu, n., proparoxítona (ALMOÇAR); almosa, v., sin. djanta
(ÁLGEBRA); aldjebra, n., paroxítona (ALMOÇO); almos, n., oxítona, vd.
(ALGÉBRICO); aldjebriku, adj., almosu
proparoxítona (ALMOÇO); almosu, n., almos. sin.
(ALGODÃO); algadon, n., vd. algudon djanta
(ALGODÃO); algudon, n. (ALMOFADA); almofada, n., sin.
(ALGUÉM); alguin, quant., ant. ninguin turbuseru
(ALGUM); algun, quant. (ALÓ SIM!); alo sin!, interj., vd. alo!
(ALHO PORRO); adju-poru n. (ALÔ!); alo!, interj., alo sin!
(ALHO); adju, n., (ALPACA); alpaka, n.
(ALIADO); aliadu, part. (ALQUEIRE); alkeire, n., sin. bucha.
(ALIANÇA); aliansa 2.n., sin. anel (ALQUIMIA); alkimia, n.
(ALIANÇA); aliansa, 1.n. (ALTA); alta 2, 1.n.
(ALIÁS); alias, adv., oxítona (ALTA); alta, 2.n.
(ALICATE); alikati, n. (ALTAMENTE); altamenti, adv.
(ALICERCE); alisersi, n., vd. alisersu (ALTAR); altar, n., pl. altaris
(ALICERCE); alisersu, n., alisersi (ALTERADO); alteradu, adj.
(ALICERCE); fundamentu, 2.n. (ALTERAR); altera, 1.v.
(ALIMÁRIA DE BAIXO); limaria, 3.n., (ALTERNAR); torkia, 2.v.tr.
limaria di bas (ALTERNATIVA); alternativa, n.
(ALIMÁRIA DE RIBA); limaria, 2.n., (ALTEROSO); alteru, adj.
limaria di riba (ALTISSIMO); altisimu, adj.superl.
(ALIMÁRIA DO MAR); limaria, 4.n., (ALTO); altu 1.adj., pres altu
limaria di mar (ALTO); altu 2.adj.
(ALIMÁRIA); limaria, 1.n., proparoxítona (ALTOFALANTE); altufalanti, n.,
(ALIMENTAÇÃO); alimentason, n. autofolanti. sin. megafoni. disispera
(ALIMENTADO); alimentadu, part. (ALTOFALANTE); autofolanti, n., vd.
(ALIMENTAR); alimenta, v.tr., almenta altufalanti
(ALIMENTAR); almenta, v.tr., vd. (ALTURA); altura, 1.n.
alimenta (ALUDIR); rifiri, 2.v.intr.
(ALIMENTO); alimentu, n. (ALUGAÇÃO); lugason, n., sin. aluguer
(ALÍNEA); alinha 2, n. (ALUGADO); lugadu, part.
(ALINHADO); linhadu, part. (ALUGAR); luga, 1.v.tr.
(ALINHAMENTO); alinhamentu, n. (ALUGUER); aluguer, n., oxítona. sin.
(ALINHAR-SE); fila, 2.v.prep. lugason
(ALINHAR); alinha, 1, v. (ALUGUER); luga, 2.v.tr.
(ALISAR); raspa 1, 2.v.tr. (ALUMIAÇÃO); lumiason, n.
(ALISEU); aliseu, n. (ALUMIADO); lumiadu, part.
(ALISTADO); alistadu, part. (ALUMIAR; LUMIAR); lumia, 1.v.tr.,
(ALISTAR); alista, v., sin. santa-prasa proparoxítona
(ALIVIADO); aliviadu, part. (ALUMIAR); numia 2, v.tr.
(ALIVIADO); baganadu, part. (ALUMÍNIO); aluminiu, n.
(ALIVIAMENTO); aliviamentu, n., sin. (ALUNA); aluna, n. f. sin., proparoxítona
aliviu (ALUNO-MESTRE); alunu-mestre, n.
(ALIVIAR); alivia, v., sin. lebia (ALUNO); alunu, n. m. sin., studanti
(ALIVIAR); bagana, v., proparoxítona (ALVA); alva, n.
(ALÍVIO); aliviu, n., sin. aliviamentu (ALVARÁ); alvara, n., oxítona
(ALLAH); alah, n. (ALVO); alvu, n.
(ALMA-DE-BIAFADA); alma-biafada, n. (AMA DE LEITE); ama di liti, n., sin.
(ALMA); alma, n. ama-seku
(AMA-SECA); ama-seku,n. (AMASSAR); masa 1, 3.v.tr.
(AMA); ama 2, n. (AMÁVEL); amabil, adj., paroxítona
(AMABILIDADE); amabilidadi, n. (AMBIÇÃO); ambison, n., oxítona
(AMACHUCAR; MACHUCAR); (AMBICIONADO); ambisionadu, part.
machuka, v., vd. matcuka (AMBICIONAR); ambisiona, v.
(AMACHUCAR; MACHUCAR); matcuka, (AMBICIOSO); korsonudo, n.
v. (AMBIENTE); ambienti, 1.n.
(AMACHUCAR); mopi-mopi, 1.v.tr. (ÂMBITO); ambitu, n., proparoxítona
(AMADA); amada, n.f., sin. namorada (AMBOS); ambus, quant., paroxítona
(AMADO); amadu, 1.part. (AMBULÂNCIA); ambulansia, n.,
(AMADO); amadu, 2.n., sin. namoradu proparoxítona
(AMADOR); amadur, 1.n. (AMEAÇA); amiasa 2, n.
(AMADOR); amadur, 2.n. (AMEAÇADO); amiasadu, part.
(AMADURECER, diz.se das espigas); (AMEAÇAR); amiasa 1, v.tr., sin. roka
prenha 1, 2.v.intr. (AMEBA); amiba, n.,*
(AMAINAR); maina, 1.v.intr., (AMEBÍASE); amibiazi, n., proparoxítona
proparoxítona (AMEIXA); prunha, 2.n.
(AMALDIÇOADO); maldisuadu, part. (AMÉM); amen, interj., oxítona
(AMALDIÇOAR); maldisua, v., (AMÊNDOA); amendua, 1.n.
paroxítona, sin. da praga proparoxítona
(AMAMENTADO); mamantadu, part. (AMENDOEIRA); amenduinha, n.
(AMANHÃ DE MANHÃ); amanha- (AMÉRICA); amerika, 1.n., proparoxítona
parmanha, n., oxítona (AMÉRICA); amerika, 2.n.
(AMANHÃ DE MANHÃ); parmanha- (AMERICANIZADO); amerikanizadu,
sedu, 2.adv., oxítona amanha- part.
parmanha (AMERICANIZAR); amerikaniza, v.
(AMANHÃ); amanha 1, adv., oxítona (AMERICANO); amerikanu, n., adj.
(AMANHÃ); amanha 2, n., oxítona (AMESQUINAR-SE); miskinha, 2.v.intr.
(AMANHÃ); amanha-amanha, adv. (AMESQUINHAR); miskinha, 1.v.tr.
(AMANHECER DO SOL); mansir di sol, (AMETISTA); ametista, n.
n. (AMIANTO); amiantu, n.
(AMANHECER); mansi, 1.v.intr. (ÁMIDO); amidu, n., paroxítona
(AMANHECIDA DO SOL); mansida di (AMIGA); amiga 1.n.f.
sol, 1.n. (AMIGA); amiga, 2.n.f.
(AMANHECIDA); mansida, 1.n. (AMIGADO); amigadu, part.
(AMANSAR); mansa, v.tr. (AMIGAR); amiga 1, v.
(AMANTE); amante, n., apaixonado sin. (AMIGO); amigu, 1.n., ant. inimigu
namoradu (AMIGO); amigu, 2.adj.
(AMAR); ama 1, v.tr. (AMIZADE); amisadi, n., vd. amizadi
(AMAR); kiri, 3.v. (AMIZADE); amizadi, n.
(AMARELO); amarelu, adj. (AMIZADE); mistadi, n., vd. amizadi
(AMARGO); amargu, adj., sin. malgos (AMNISTIA); amnistia, n.
(AMARGOSO); malgos, 1.adj., oxítona (AMOFINADO); mufunadu, part.
(AMARGURA); amargura, n. (AMOFINAR-SE); mufuna, 2.v.intr.
(AMARRADO); maradu, part. (AMOFINAR); mufuna, 1.v.tr.,
(AMARRADURA); maradura, 1.n. proparoxítona
(AMARRAR O DÓ); mara don, coloc. (AMOLADO); moladu, part., sin. fiadu
(AMARRAR); mara, 1.v.tr. (AMOLAR); mola 1, v.
(AMASSADO); masadu, 1.part. (AMOLECER); molisi, v.caus.,
(AMASSADOR); masadur, n. proparoxítona
(AMASSAR); masa 1, 1.v.tr. (AMOLECIMENTO); molisimentu, n.
(AMOLGAL); mopi, 1.v. proparoxítona
(AMONTOAR); ruma, 2.v.tr. (andar à maneira do bêbedo); kinkirin,
(AMOR); amor, n. 1.intens., oxítona
(AMOR); amur, n., vd. amor (ANDAR A PROCURA); ferferi, 2.v.,
(AMORA); amora, n. proparoxítona
(AMOREIRA BRANCA) (AMOREIRA) (ANDAR COMO BÊBADO); kinkirin,
(AMOREIRA NEGRA); morera, n. 2.coloc., ianda kinkirin
(AMORNAR); morna 1, 2.v.intr. (ANDAR DE BRAÇO DADO); ngoti, v.,
(AMOROSO); amorus, adj., oxítona sin. barsa
(AMOSTRA); amostra, n. (ANDAR DEPRESSA); faz, 2.col., ianda
(AMOTINAR); amutina, v. fas
(AMPARO); amparu, n. (ANDAR DEPRESSA); ianda dipresa,
(AMPLIADOR); ampliadur, n. coloc.
(AMPLIAR); amplia, v. (ANDAR PELO MUNDO); ianda, 2.v.tr.,
(AMPLIFICADO); amplifikadu, part. ianda mundu
(AMPLIFICADOR); amplifikadur, n., sin. (ANDAR SEM DESTINO); karampia, v.,
koluna paroxítona sin. n’ai-n’ai
(AMPLIFICAR); amplifika, v. (ANDAR); anda, v.intr., vd. ianda
(AMULETO); dala, n., sin. dumbo (ANDAR); ianda, 1.v.intr.
(AMULETO); dumbo, n., sin. dala (ANDAR); ndianta, 1.v.
(AMULETO); sitiko, n., oxítona (ANDORINHA); andurinha, n.
(AMURA); amura, n. (ANEDOTA); anedota, n.
(ANALFABETISMO); analfabetismu, n., (ANEL); anel, n., sin. aliansa
ant. alfabetismu (ANEXO); anexu, 1.n.
(ANALFABETO); analfabetu, adj., ant. (ANEXO); anexu, 2.n., sin. konko
alfabetizadu (ANFÍBIO); anfibiu, 1.adj., proparoxítona
(ANALGÉSICO); analdjesiku, adj., (ANFÍBIO); anfibiu, 2.n.
proparoxítona (ANGÉLICO); anjeliku, adj.,
(ANALISADO); analizadu, part. proparoxítona
(ANALISAR); analiza, v., sin. fasi analis (ANGINA); andjina, n.
(ANALISAR); djubi, 2.v.tr. (ANGOLA); angola, n.
(ANÁLISE); analis, 1.n., paroxítona (ANGOLANA); angolana, adj.f.
(ANÁLISE); analis., 2.n. (ANGOLANO); angolanu, 1.n.
(ANÁLISE); analisi, 1.n., proparoxítona (ANGOLANO); angolanu, 2.adj.
vd. analis (ÂNGULO); angulu, n., proparoxítona
(ANÁLISE); analisi, 2.n. (ÂNGULO); gudu, 2.adj.
(ANALISTA); analista, 1.n. (ANGÚSTIA); angustia 2, n.
(ANANÁS); ananas, n., oxítona (ANGUSTIADO); angustiadu, part.
(ANÃO); anon, 1.n., oxítona (ANGUSTIAR); angustia 1, v.
(ANÃO); kus, n., sin. fenkoto (ANIL); anil, n.
(ANÃOZINHO); anonsinhu, 2.dim. (ANILADO); aniladu, part.
(ANARQUIA); anarkia, n. (ANILAR); anila, v.tr.
(ANCHOVA); anchua, n. (ANILHA); anilia, 1.n., proparoxítona
(ANCINHAR); n’uri-n’uri, v. (ANIMAÇÃO); animason, n.
(ANCINHAR); n’uri, v.tr. (ANIMADO); animadu, part.
(ANCINHO); ansinhu, n., sin. n’uridur (ANIMADOR); animadur, n., pl.
(ANCINHO); n’uridur, n., sin. ansinhu animaduris
(ANDADO); iandadu, 1.part. (ANIMAL DOMÉSTICO); domestiku,
(ANDADOR); andadur, n., vd. iandadur 2.adj.
(ANDADOR); iandadur, 1.n. (ANIMAL IRRACIONAL); brutu, 2.n.
(ANDAIME; ANDAIMO); ndaimi, n., (ANIMAL); animal, n., sin. limaria
(ANIMAR); anima, v.tr. (ANTES); anti 3, adv.,
(ÂNIMO); animu, n., proparoxítona (ANTES); antis, adv., vd. anti
(ANIS); anis, n., oxítona (ANTI ou ANTI-); anti 1 [anti-], pref.
(ANIVERSÁRIO); aniversariu, n., (ANTIBIÓTICO); antibiotiku, n.,
proparoxítona proparoxítona
(ANJO-DA-GUARDA); andju di guarda, (ANTICOLONIALISTA); antikolon, n.,
n., sin. andju sin. antikolonialista
(ANJO); andju, 1.n., sin. andju di (ANTICONCEPTIVO); antikonsetivu, n.
guarda. (ANTICRISTO); antikristu, n.
(ANJO); anju, n., vd. andju (ANTIFASCISTA); antifasista, n.
(ANO BOM); anu bon n., sin. anu-nobu (ANTIFONA); antifona, n., proparoxítona
(ANO BOM); bon-anu, n., sin. anu-bon (ANTIGAMENTE); antigamenti, adv.,
(ANO); anu, 1.n. sin. utrora; na antiguidadi
(ÂNODO); anodu, n., proparoxítona (ANTIGAMENTE); utrora, 2.adv.
(ANOITECER); notsi, 2.v.intr., sin. noti (ANTIGÁS); antigas, adj., oxítona
(ANOMALIA); anomalia, n., paroxítona (ANTIGO); antigu, 1.adj.
(ANONA); anona, n., sin. pinha (ANTIGUIDADE); antiguidadi, n., pl.
(ANONA); pinha 2, 2.n., sin. anona antiguidadis
(ANÓNIMO); anonimu, adj., (ANTIKOLONIALISTA); antikolonialista,
proparoxítona n., vd. antikolon
(ANORMAL); anormal, adj. (ANTÍLOPE-BÚFALO); tankoi, n.,
(ANOS); anu, 2.n. paroxítona
(ANÓS); tungune, n., oxítona, vd. (ANTIMÓNIO); antimoniu, n.,
galinha-tungune proparoxítona
(ANOTAR); santa 1, 3.v. (ANTIQUADO); antikuadu, adj.
(ANP); ANP, n. (ANTITERRORISTA); antiterorista, n.
(ÂNSIA); ansia, n., proparoxítona (ANTIVENENO); antivenenu, n.
(ANSINHAR); ansinha, v. (ANTÓNIO-BOCA); antoniu-boka, n.
(ANTAGONISTA); antagonista, n. (ANUAL); anual, adj.
(ANTE ou ANTE-); anti 2 [anti-], pref. (ANUALMENTE); anualmenti, adv.
(ANTE-); ante, pref., vd. anti (ANULAÇÃO); anulason, n.
(ANTECIPADO); antisipadu, part. (ANULADO); anuladu, part.
(ANTECIPAR); antisipa, v.tr., sin. (ANULAR); anula, v.tr.
adianta (ANUNCIAÇÃO); anunsiason, n.
(ANTEDATADO); antidatadu, adj. (ANUNCIADO); anunsiadu, part.
(ANTEDATAR); antidata, v. (ANUNCIAR); anunsia, v.tr.
(ANTENA); antena, 1.n. (ANÚNCIO); anunsiu, n.
(ANTENA); antena, 2.n. (ÂNUS); kundindin, n.
(ANTEONTEM); antionti, adv., sin. (ÂNUS); rabu, 2.n.
unturdia; aontordia (ANZOL); ansol, n.
(ANTEPASSADOS); antipasadus, n., (AO AMANHECER DE); mansi,
sin. antigus 3.loc.adv. mansi del
(ANTERIOR); antirior, adj. (AO CONTRÁRIO); akontrariu, adv.,
(ANTERIORMENTE); antiriormenti, adv. proparoxítona
(ANTES DE CRISTO); antekristu, adv. (AO CONTRÁRIO); rebes, 4.adv., sin.
(ANTES DE O SOL AMANHECER); anti azavesas
di sol-mansi, loc. adv. (AO LADO DE); na ladu di, con.
(ANTES DE); anti di, 1.loc.adv. (AO LONGO DE); lungu di, 1.con.
(ANTES DE); anti di, 2.con. (AO QUE PARACE); didime, 1.con.,
(ANTES DE); anti di, 3.con. oxítona
(ANTES DE); antis di, con., vd. anti di (AO QUE PARECE); parsi 3, adv.
(AO); au, prep., au kontrariu; au ladu au (APESAR DE); apezar di, con.
longu; au mesmu tempu (APESAR DE); apezar, con., sin. apezar
(AORTA); aorta, n. di
(APADRINHADO); apadrinhadu, adj. (APICULTOR); apikultur, n., sin.
(APADRINHAMENTO); baguereru
apadrinhamentu, n. (APICULTOR); baguereru, n., sin.
(APADRINHAR); apadrinha, v.tr. apikultur
(APADRINHAR); padrinha, v.tr., vd. (APICULTURA); apikultura, n.
apadrinha (APINHAR); pinha 1, v.
(APAGA LETRA); buracha, 2.n. (APITADO); pitadu, part.
(APAGADO); apagadu, adj. (APITAR); pita, v.
(APAGADO); pagadu 2, part. (APITO); pitu 2, n.
(APAGAR-SE); paga 2, 2.v.intr. (APLACADO; PLACADO); plakadu, part.
(APAGAR); paga 2, 1.v.tr. (APLACAR; PLACAR); plaka 1, 1.v.tr.
(APANHADO); panhadu, 1.part. (APLACAR; PLACAR); plaka 1, 2.v.intr.
(APANHAR); panha, 1.v.tr. (APLAINADO); planiadu 1, 1.part.
(APAPADO); tokadu, 2.part. (APLAINAR); plania 1, 1.v.tr.,
(APARA-LÁPIS); apara-lapis, n., vd. proparoxítona
para-lapis (APLANADO); planiadu 1, 2.part.
(APARA-LÁPIS); para-lapis, n., (APLANAR); plania 1, 2.v.tr.
paroxítona (APLAUDIDO); aplaudidu, adj., sin.
(APARA); apara 2, n. ngabadu
(APARADOR); aparadur, n., sin. guarda- (APLAUDIR); aplaudi, v., proparoxítona
losa sin. ngaba
(APARAR); apara 1, v. (APLAUSO); aplauzu, n., proparoxítona
(APARECER); parsi 1, v.intr. sin. ngabason
(APARECER); ponta 1, 2.v.intr. (APLICAÇÃO); aplikason, n.
(APARELHO); aparedju, n., vd. apareliu (APLICADO); aplikadu, 1.part.
(APARELHO); apareliu, n., (APLICADO); aplikadu, 2.adj.
proparoxítona (APLICAR); aplika, v.tr.
(APARÊNCIA); aparensia, n., (APOCALIPSE; apokalisi, 2.n., vd.
proparoxítona apokalipsi
(APARIÇÃO); aparison, n. (APOCALIPSE); apokalipsi, n.
(APARTADO); apartadu, part. (APOCALIPSE); apokalisi, 1.n.
(APARTAR); aparta, v. (APÓCOPE); apokopi, n., ant. aferezi
(APELADO); apeladu, part. (APODERAR-SE); apodera, v.intr.
(APELAR); apela, v.tr. (APODERAR-SE); pudera, v.
(APELIDAR); apelida, v. (APÓDOSE); apodozi, n., proparoxítona
(APELIDO); apelidu, n., sin. mantenha; ant. protazi
(APELIDO); mantenha, 2.n. (APODRECER); podri 1, v.intr.
(APELO); apelu, n.,* (APODRECER); podrisi, v.intr.,
(APENAS); apenas, adv., paroxítona proparoxítona vd. podri
(APENAS); son 3, 2.con. (APODRECER); tcoka 1, 2.v.intr.
(APERITIVO, deriv. ABRIR A BOCA); (APODRECIDO); podrisidu, part.
abri-boka, 1n. (APOIADO!); apoiadu, 2.interj., apoiadu!
(APERITIVO); aperitivu, n. (APOIADO); apoiadu, 1.part.
(APERTADO); mutcu, adj. (APOIAR-SE EM); apoia, 2.v.prep.,
(APERTADO); pertadu, part. apoia na
(APERTAR); perta, 1.v.tr. (APOIAR-SE); nkunha, 2.v.intr.
(APESAR DE TUDO); me 3, intens., vd. (APOIAR); apoia, 1.v.tr.
men (APOIO); apoiu, n., proparoxítona
(APONTADOR); pontadur, n. (APROPRIAR); apropria, v.tr.,
(APONTAMENTO); apontamenti, n. proparoxítona
(APONTAMENTO); apontamentu, n vd. (APROVAÇÃO); aprovason, n.
apontamenti (APROVADO); aprovadu, part.
(APONTAR); aponta, v.tr., vd. ponta (APROVAR); aprova, v.
(APONTAR); ponta 1, 1.v.tr. (APROVEITAR); pirbita, n., vd. purbita
(APONTAR); tcudi, v.tr., vd. tculi (APROVEITAR); pruveta 1, v., vd.
(APÓS); apos, adv., oxítona sin. dispus purbita
(APOSTA); aposta 2, n. (APROVEITAR); purbeta, v., vd. purbita
(APOSTA); posta, 2.n., arc., vd. aposta (APROVEITAR); purbita, 1.v.tr.
(APOSTADO); apostadu, part. (APROXIMAÇÃO); aprosimason, n.
(APOSTADO); mpostadu, part. (APROXIMADAMENTE);
(APOSTAR); aposta 1, v.intr. aprosimadamenti, adv., sin. kuas
(APOSTAR); mposta, v.tr. (APROXIMAR-SE); panti, v.intr.
(APOSTAR); posta, 1.v., arc., vd. aposta (APROXIMAR); aprosima, v., sin. tciga
(APOSTAR); pusta, v., arc., vd. aposta (APRUMADO); prumadu, part.
(APÓSTATA); apostata, n., (APRUMAR); pruma, v.tr.
prooparoxítona (APTIDÃO); atidon, n.
(APOSTEMA); pustemu, 1.n. (APTIDÃO); fakuldadi, 2.n.
(APOSTEMAR); pustema, v. (APUNHALADO); punhaladu, part., sin.
(APOSTÓLICO); apostoliku, adj., fakiadu
proparoxítona (APUNHALANTE); punhaladur, n., sin.
(APÓSTOLO); apostolu, n., fakiadur
proparoxítona (APUNHALAR); punhala, v.tr.
(APÓSTOLO); apostulu, n., vd. (APUPAR); pupa 1, 1.v.
apostolu (APUPO); pupu 3, n.
(APÓSTROFO); apostrofu, n., (APURADO); apuradu, part.
proparoxítona (APURAR); apura, v.tr.
(APRECIAÇÃO); apresiason, n. (AQUELE; AQUELA; AQUELES;
(APRECIAR); apresia, v.tr., paroxítona AQUELAS); ki 2, det.dem., vd. kil
(APRENDER); aprindi, v.tr. (AQUELE; AQUELA; AQUELES;
(APRENDER); prindi 2, v., vd. aprindi AQUELAS); kil, 1.det.dem.
(APRENDER); studa, 3.v.intr. (AQUELE; AQUELA; AQUILO); kil,
(APRENDIZ); aprindis, n., oxítona 2.det.dem.sing.
(APRESENTAÇÃO); aprizentason, n. (AQUELE); kila, contr.
(APRESENTADO; PRESENTADO); (AQUELES; AQUELAS); kilis,
pursentadu, part., vd. aprizentadu det.dem.pl.
(APRESENTADO); aprizentadu, part. (AQUELOUTRO); kilutru, quant.
(APRESENTADORA); aprizentadora, (AQUENTADO); kentadu, part.
n.f. (AQUENTAR-SE); kenta, 2.v.intr.
(APRESENTAR-SE); aprizenta, 2.v.intr. (AQUENTAR); kenta, 1.v.tr.
(APRESENTAR; PRESENTAR); (AQUETAR-SE); keta, 2.v.intr.
pursenta, v., vd. aprizenta (AQUI ESTÁ); ali li, loc. adv., ala; sin. li;
(APRESENTAR); aprizenta, 1.v.tr. ali; ant. ala la; ala.
(APRONTAR-SE); pruntia, 2.v.intr. (AQUIETAR); keta, 1.v.tr.,
(APRONTAR-SE); purpara, 3.v.intr. (AR); ar, n.
(APRONTAR); prontia, v., paroxítona vd. (ARA); ara 2, n.
pruntia (ÁRABE); arabi, 1.adj., proparoxítona
(APRONTAR); pruntia, 1.v.tr., paroxítona (ÁRABE); tunguma, n., proparoxítona
(APROPRIAÇÃO); apropriason, n. (ARABESCO); arabesku, n., vd. rabesku
(APROPRIADO); apropriadu, adj. (ARABESCO); rabesku, n.
(ARÁBICO); arabiku, adj., proparoxítona (ARGOLAS); argola, 2.n.pl.
(ARABIZADO); arabizadu, v. (ARIANISMO); arianismu, n.
(ARABIZAR); arabiza, v. (ARIANO); arianu, 1.adj.
(ARADO); aradi, n., vd. radi (ARIANO); arianu, 2.n.
(ARADO); derba, n. (ARISTOCRATA); djagra, 2.n.
(ARADO); radi, n. (ARITMÉTICA); aritmetika, n.,
(ARAMAICO); aramaiku, 1.adj., proparoxítona
proparoxítona (ARITMÉTICA); artimetika, n.,
(ARAMAICO); aramaiku, 2.n. proparoxítona, vd. aritmetika
(ARAME QUEIMADO); arami-kemadu, (ARLEQUIM); arlekin, n., oxítona
n. (ARMA); arma 2, n.
(ARAME-FARPADO); arami-farpadu, n. (ARMAÇÃO); armason, 2.n.
(ARAME); arami, n. (ARMAÇÃO); rmason, 1.n.
(ARANHA); aranha, n. (ARMADA); armada, 1.n.
(ARAUTO); arautu, n., paroxítona (ARMADILHA); armadidja, n., sin. lastru
(ARBITRAR); arbitra, v. (ARMADILHA); armadilia, n.,
(ARBÍTRIO); arbitriu, n., proparoxítona proparoxítona vd. armadidja
(ÁRBITRO); arbitru, n., proparoxítona (ARMADILHA); kutundin, n., sin. lastru
(ARCA DA ALIANÇA; arka di aliansa, (ARMADO); armadu, part.
2.n. (ARMADURA); armadura, 1.n.
(ARCA DE NOÉ); arka, 3.n. (ARMADURA); armadura, 2.n.
(ARCA); arka, 1.n. (ARMAMENTO); armamentu, n.
(ARCAICO); arkaiku, adj. (ARMAR-SE); iarma, 2.v.intr.
(ARCAISMO); arkaismu, n. (ARMAR); arma 1, v., vd. iarma
(ARCANJO); arkandju, n. (ARMAR); iarma, 1.v.tr.
(ARCO-IRIS); arku-iris, n., sin. arku di (ARMÁRIO); armariu, n., proparoxítona
bedja; arku di Deus (ARMAZÉM); almasen, n., vd. armasen
(ARCO); arku, 1.n. (ARMAZÉM); armasen, 1.n.
(ARCO); arku, 2.n. (ARMAZÉM); armasen, 2.n.
(ARCO); mansasa, n. (ARMAZENADO); armazenadu, part.
(ARDER); iardi, v.intr. (ARMAZENAR); armazena, v.
(ARDER); kema, 3.v.intr. (ARMAZENISTA); armasenista, n.
(ARDER); ratca 1, 3.v. (ARMEIRO); armeru, n.
(ARDIMENTO); ardimentu, n. (AROMA); aroma, n.
(ARDÓSIA); ardosia, n., proparoxítona (ARPÃO); arpon, n.
(ÁREA); area, n., proparoxítona vd. aria (ARPOADO); arpuadu, part.
(ÀREA); aria, 1.n., proparoxítona sin. (ARPOAR); arpua, v.
superfisi (ARQUEOLOGIA); arkeolodjia, n.
(AREAR); rea, 1., vd. reia (ARQUEÓLOGO); arkeologu, n.,
(AREAR); reia 1, v., proparoxítona proparoxítona
(AREBATAR); barfata, 2.v. (ARQUIPÉLAGO); arkipelagu, n.,
(ARECA); areka, n., proparoxítona
(AREIA); rea, 2.n., arc., vd. reia (ARQUITECTO); arkitetu, n.
(AREIA); reia 2, n., proparoxítona (ARQUITECTURA); arkitetura, n.
(AREJADO); aredjadu, part. (ARQUIVADO); arkivadu, 1.part.
(ARENA); kampu, 2.n. (ARQUIVADO); arkivadu, 2.part.
(ARESTA); rista, n. (ARQUIVAR); arkiva, 1.v.tr.
(ARESTA); spinha di pis, n., sin. os di (ARQUIVAR); arkiva, 2.v.tr
pis (ARQUIVISTA); arkivista, n.
(ARGELINO); arjelinu, n. (ARQUIVO); arkivu, n.
(ARGOLA); argola, 1.n. (ARRANCADOR); rinkadur, n.
(ARRANCAR DENTE); rinka dinti, coloc. (ARROMBADOR); rombadur, n.
(ARRANCAR); aranka, 1.v.tr., sin. rinka (ARROMBAR); romba, 1.v.tr.
(ARRANCAR); ranka, 1 2.v., vd. rinka (ARROTAR); rota 1, v.intr.
(ARRANCAR); rinka, 2.v.tr. (ARROZ DE SEQUEIRO); arus di
(ARRANHADURA); ranhadura, n. sekeru, n., sin. arus pampan ant. arus
(ARRANHAR; RANHAR); ranha, v. di bulanha
(ARRANJADO); rumadu, 2.part. (ARROZ DO FUNDO DE PANELA);
(ARRANJADOR); randjadur, n. kokoroti, n., sin. kemadu
(ARRANJAR); randja, 1.v.tr. (ARROZ NOVO); dempeten, n., oxítona
(ARRASTADO); rastadu, part. (ARROZ PAM-PAM); arus pam-pam, n.,
(ARRASTADOR); rastadur, n. vd. pam-pam
(ARRASTAR-SE); rasta 1, 2.v.intr. (ARROZ SEM SAL); kuntangu, n.
(ARRASTAR); rasta 1, 1.v.tr. (ARROZ SOLTO); uaranhidu, part.
(ARREADO); riadu, part. (ARROZ SUJO)); iurumbudura, n.
(ARREBATADO); rabatadu, part. (ARROZ); arus, 1.n., oxítona
(ARREBATAR); rabata, v.tr. (ARROZ); bianda, 3.n.
(ARRECADAÇÃO); rakadason, n. (ARROZEIRO); arus, 2.n.
(ARRECADADOR); rakadadur, n. (ARRUDA); aruda, n.
(ARRECADAR); guarda 1, 2.v.tr. (ARRUFADO); rufadu, part.
(ARRECADAR); rakada, v., (ARRUFAR); rufa, v.
proparoxítona (ARRUMAÇÃO); rumason, n.
(ARREGAÇADO); ragasadu, part. (ARRUMADO); rumadu, 1.part.
(ARREGALAR; REGALAR); ragala, v.tr., (ARRUMAR A CARGA); ruma kargu,
proparoxítona coloc.
(ARREGANHAR); raganha, v.tr. (ARRUMAR); ruma, 1.v.tr.
(ARREMEDAR; REMEDAR); remenda, (ARSÉNICO); arseniku, n.,
v. proparoxítona
(ARRENDADO); rendadu 1, part. (ARSÉNIO); arseniu, n., proparoxítona
(ARRENDAR); renda 1, 1.v.tr. (ARTE DE ADIVINHAR);
(ARRENEGADO); arnegadu, adj. djambakusindadi, 2.n.
(ARRENEGAR); arnega, v. (ARTE); arti, 1.n.
(ARRENEGO!); arnegu, interj. (ARTEIRO); arteru, 1.n.
(ARREPENDER-SE); ripindi, v. (ARTELEIRIA); arteliaria, n., (paroxítona,
(ARREPENDIDO); ripindidu, part. neol)
(ARREPENDIMENTO); ripindimentu, n. (ARTÉRIA); arteria, 1.n., proparoxítona
(ARREPIAR); rapia, v., proparoxítona (ARTÉRIA); arteria, 2.n.
(ARRIAR A CARGA); rianta kargu, (ARTERIOSO); arterius, adj., oxítona
coloc. (ARTESANATO); artizanatu, n.
(ARRIAR; ARREAR); ria, v.intr., sin. disi (ARTESÃO); artison, n.
(ARRIAR); rianta, 2.v.caus. (ÁRTICO); artiku, adj., proparoxítona
(ARRIBADA); ribada, n. (ARTICULAÇÃO ÓSSEA); djunta 2, 2.n.
(ARRIBAR); riba 1, v.intr. (ARTICULAÇÃO); artikulason, n., sin.
(ARRISCADO); riskadu 2, part., kontrada di os
(ARRISCAR-SE); riska 2, 2.v.intr. (ARTICULAR); artikula, v.
(ARRISCAR); riska 2, 1.v.tr. (ARTIFICIAL); artifisial, adj.
(ARRIVISTA). ; arivista, n. (ARTIFÍCIO); artifisiu, n., proparoxítona
(ARROGÂNCIA); fenti-fenti, 1.v. (ARTIGO); artigu, 1.n.
(ARROGANTE); aroganti, adj. (ARTIGO); artigu, 3.n.
(ARROLAMENTO); rolamentu 2, n., sin. (ARTIMANHA); artimanha, n.
rolason (ARTISTA); artista, n.
(ARROMBADO); rombadu, n. (ARTÍSTICO); artistiku, adj.,
proparoxítona (ASPIRINA); aspirina, n.
(ARTRITE); artriti, n. (ASSADEIRA); iasadera, n., sin. grelia
(ARTROSE); artrozi, n. (ASSADO); asadu, part., vd. iasadu
(ÁRVORE); arvuri, n., proparoxítona sin. (ASSADO); iasadu, part.
po; pe (ASSADOR; ASSADEIRA); iasadur, n.
(ARVORE); n’anhima, n. (ASSALTADO); asaltadu, part.
(ÁRVORE); pe, 4.n. (ASSALTAR); asalta, v.tr.
(AS ALMAS); asalmas, n.pl. (ASSALTO); asaltu, n.
(ÀS ARMAS!); alarmas!, interj., (ASSANHADO); sanhadu, part.
azarmas! (ASSANHAR); sanha 1, v.intr.
(ÀS ARMAS!); azarmas!, interj., vd. (ASSAR-SE NA GRELHA); grelia 1,
alarmas! 2.v.intr.
(ÀS AVESSAS); azavesas, adv., sin. (ASSAR); asa, v., vd. iasa
rebes (ASSAR); iasa, v.tr.
(AS COISAS QUE SÃO VENDIDAS); (ASSASSINADO); asasinadu, 2.part.
kusa ku ta bindidu, n. (ASSASSINAR); asasina, v., sin. mata
(AS PESSOAS DA MESMA ÉPOCA); (ASSASSINATO); asasinadu, 1.n.
djorson, 2.n. (ASSASSÍNIO); asasinu, 2.n., sin.
(ÀS VEZES); as bes, loc.adv. asasinadu
(ÀS VEZES); as ves, loc.adv., vd. as bes (ASSASSINO); asasinu, 1.n.
(ÀS VEZES); asves, adv., oxítona (ASSEGURADO); suguradu, part.
(ÀS VEZES); asvezis, adv., paroxítona (ASSEMBLEIA NACIONAL POPULAR);
(ASA); ansa, 1.n., arc., aza asembleia, 2.n., Asembleia Nasional
(ASA); ansa, 2.n. Popular
(ASA); aza,n.,* vd. ansa (ASSEMBLEIA); asemblea, n.,
(ASFALTADO); asfaltadu, part., sin. paroxítona, vd. asembleia
alkatradu (ASSEMBLEIA); asembleia, 1.n.,
(ASFALTAR); asfalta, v.tr., sin. alkatrua proparoxítona
(ÁSIA); asia, n., proparoxítona (ASSENTADO); santadu, adv.
(ASIÁTICO); asiatiku, n., proparoxítona (ASSENTAR PRAÇA); santa prasa,
(ASMA); asma, n. coloc.
(ASMÁTICO); asmatiku, adj., (ASSENTAR); santa 1, 1.v.
proparoxítona (ASSENTO); asentu 2, n., sin. kadera;
(ASNA); ajina, n., proparoxítona sin. turpesa
asna (ASSIM QUE); asin ke, con.
(ASNA); asna, n. (ASSIM); asin, adv., vd. sin
(ASNEIRA); asnera, n. (ASSIM); sin 2, adv., sin. sin propi
(ASPA); aspa 2, n. (ASSIMILADO); asimiladu, 1.part.
(ASPADO); aspadu, part. (ASSIMILADO); asimiladu, 2.n.
(ASPAR); aspa 1, v. (ASSIMILAR); asimila, v.tr.
(ASPECTO); aspetu, n. (ASSINADO); sinadu 2, part.
(ASPECTO); ladu, 2.n. (ASSINALAÇÃO); sinalason, n., sin.
(ASPERGIDO); asperdjidu, part., sin. sinal
burfadu (ASSINALADOR); sinaladur, n.
(ASPERGIR); asperdji, v.tr., sin. burfa (ASSINAR); asina, v.tr., vd. sina
(ÁSPERO); aspru, adj. (ASSINAR); sina 2, v.
(ASPERSÃO); asperson, n., sin. (ASSINATURA); asinatura, n.
burfason (ASSINATURA); sinatura, n., vd.
(ASPERSÓRIO); aspersori, n. asinatura
(ASPIRAÇÃO); aspirason, n. (ASSÍNDETO); asindetu, n.,
(ASPIRANTE); aspiranti, n. proparoxítona
(ASSISTÊNCIA); asistensia, n., (ATALHAR); tadja, 1.v.tr.
proparoxítona vd. asistensa (ATAQUE); ataki, 1.n.
(ASSISTÊNCIA); asistenta, n. (ATARANTAR-SE); ntaranta, v.
(ASSISTENTE); asistenti, n. (ATARANTAR-SE); taranta, 2.v.intr.
(ASSISTIR); asisti, v., vd. sisti (ATARANTAR); taranta, 1.v.tr., sin.
(ASSISTIR); sisti, 1.v., sin. mati disnortia
(ASSOADO); suadu, part. (ATÉ LOGO); te logu, coloc.
(ASSOAR O RANHO); sua ranhu, coloc. (ATÉ QUE); to ke, con., sin. tok
(ASSOAR); sua, v. (ATÉ QUE); to ki, con., vd. tok
(ASSOBIADO); subiadu, part. (ATÉ QUE); to ku, con., sin. tok
(ASSOBIADOR); subiadur, n. (ATÉ QUE); tok 1, intens.
(ASSOBIAR); sibia, v., proparoxítona, (ATÉ QUE); tok 2, con., sin. to ku
arc., vd. subia (ATÉ QUE); trok, con., vd. tok
(ASSOBIAR); subia, v., proparoxítona (ATÉ); ate, con., vd. te
(ASSOBIO); sibiu, n., proparoxítona, vd. (ATÉ); te, 1.adv.
subiu (ATÉ); te, 2.con.
(ASSOBIO); subiu, n., proparoxítona (ATEISMO); ateismu, n.
(ASSOCIAÇÃO); asosiason, n., sin. (ATEISTA); ateista, n., sin. ateu
agrupamentu (ATENÇÃO); atenson, 1.n.
(ASSOCIAÇÃO); mandjuandadi, 2.n. (ATENDER A); atindi, 2.v.
(ASSOCIAÇÃO); sosiedadi, 2.n. (ATENDER); atindi, 1.v.tr.
(ASSOCIADO); asosiadu, part.,* (ATENDIDO; ATENTO); atindidu, 1.part.
(ASSOCIAR); asosia, v., paroxítona (ATENDIDO; ATENTO); atindidu, 2.part.
(ASSOLADO); asoladu, part. (ATENDIMENTO); atindimentu, n.
(ASSOLVIDO); solbidu, part. (ATENTADO); atentadu, n.
(ASSUMIR); asumi, v. (ATENTO); atentu, adj.
(ASSUMIR); sumi, v., vd. asumi (ATERRO); ateru, n.
(ASSUNÇÃO); asunson, n., oxítona (ATEU); ateu, n., sin. ateista
(ASSUNTO); asuntu, n. (ATIÇADO); tisadu, part.
(ASSUNTO); kampu, 3.n. (ATIÇAR); tisa, v.tr.
(ASTRO-REI); astru-rei, n. (ATINGIDO); atindjidu, 1.part., sin.
(ASTRO); astru, n. iangasadu
(ASTROLÁBIO); astrolabiu, n., (ATINGIDO); atindjidu, 2.part.
proparoxítona (ATINGIR); afeta, 2.v.
(ASTRONOMIA); astronomia, n. (ATINGIR); atindji, v.tr., sin. iangasa
(ASTÚCIA); astusia, n. (ATINGIR); iangasa, 3.v.tr.
(ATACADO); atakadu, 1.part. (ATIRADEIRA); lamparan, n.
(ATACADO); atakadu, 2.part. (ATIRADOR); tiradur, 2.n.
(ATACADO); takadu, part., ant. (ATITUDE); atitudi, n.
distakadu (ATLAS); atlas, n., oxítona
(ATACANTE); atakanti, n. (ATLETA); atleta, n.
(ATACAR); ataka, 1.v.tr. (ATLETISMO); atletismu, n.
(ATACAR); ataka, 2.v.tr. (ATMOSFERA); atmosfera, 1.n.
(ATACAR); taka 2, v.tr., vd. ataka (ATMOSFERA); atmosfera, 2.n.
(ATACAR); taka 3, v., ant. distaka (ATOLADO); ntoladu, part.
(ATAFULHAR; TAFULHAR); tafodja, (ATOLAR-SE); ntola, v.intr.
1.v., proparoxítona vd. tofodja (ATOLAR); ntolanta, v.caus.
(ATAFULHAR; TAFULHAR); tofodja, (ATÓMICO); atomiku, 1.adj.,
1.v., proparoxítona proparoxítona
(ATALHADOR; ATALHADEIRA); (ATOMISMO); atomismu, n.
tadjadera, n. (ATOMIZADO); atomizadu, part.
(ATOMIZAR); atomiza, v.tr. (AUMENTAR); omenta, 2.v.intr.
(ÁTOMO); atomu, n., proparoxítona (AURORA); aurora, n., sin. mandurgada
(ATÓNITO); atonitu, adj. (AUSCULTAR); sukuta, 2.v.intr.
(ATORMENTADO); turmentadu, part. (AUSTRALIANO); australianu, 1.n.
(ATORMENTAR-SE); turmenta 1, (AUSTRALIANO); australianu, 2.adj.
2.v.intr. (AUSTRÍACO); austriaku, n.,
(ATORMENTAR); turmenta 1, 1.v.tr. proparoxítona
(ATRAÍDO); atraidu, part., paroxítona (AUTARQUIA); autarkia, n., paroxítona
(ATRAIR); atrai, v.tr. (AUTARQUIA); otarkia, n., paroxítona
(ATRAPALHADO); tarpadjadu, part. (AUTÊNTICO); autentiku, adj.,
(ATRAPALHADOR); tarpadjadur, n. proparoxítona, sin. bardaderu
(ATRAPALHAR-SE); tarpadja, 2.v.intr. (AUTO-ESTRADA); autorut, n.
(ATRAPALHAR); tarpadja, 1.v.tr. (AUTO-ESTRADA). ; autostrada, n.
(ATRAPALHAR); trapadja, v., vd. (AUTOCARRO); otokaru, n.
tarpadja (AUTONOMIA); autonomia, n.,
(ATRÁS DE); tras di, con. paroxítona
(ATRÁS); atras, adv., vd. tras (AUTOR); autor, n.
(ATRÁS); tras, adv., ant. frenti (AUTORIDADE); otoridadi, n., vd.
(ATRASADO); atrazadu, 1.part. otridadi
(ATRASADO); atrazadu, 2.part. (AUTORIDADE); otridadi, n.
(ATRASADO); atrazadu, 3.adj. (AUTORIZAÇÃO); otrizason, n., sin.
(ATRASAR); atraza, v. lisensa
(ATRASAR); traza, v., vd. atraza (AUTORIZADO); otrizadu, part.
(ATRASO); atrazu, n. (AUTORIZAR); otriza, v.tr.
(ATRASO); trazu, n., vd. atrazu (AUXILIAR); auziliar,1.adj.
(ATRAVÉS DE); atraves di, con., oxítona (AUXILIAR); kudi, 2.v.intr.
(ATRAVESSAR; TRAVESSAR); tarbesa, (AUXILIAR); sisti, 2.v.
v.tr., vd. terbesa (AVALIAÇÃO); avaliason, n.
(ATRAVESSAR; TRAVESSAR); terbesa (AVALIAÇÃO); valiason, n., vd.
1, v. avaliason
(ATRAVESSAR; TRAVESSAR); travesa, (AVALIAR); avalia, v., paroxítona
v., sin. kamba (AVALIAR); kalkula, 2.v.tr.
(ATRAVESSAR); trabesa, v., vd. terbesa (AVALIAR); valia, v., paroxítona vd.
(ATRELADO); atreladu, 1.adj. avalia
(ATRELADO); atreladu, 2.n. (AVANÇADO); avansadu, 1.part.
(ATRELAR); atrela, v.tr. (AVANÇADO); avansadu, 2.adj.
(ATREVER-SE); atribi, v., vd. atrivi (AVANÇADO); avansadu, 3.n.
(ATREVER-SE); atrivi, v. (AVANÇAR); avansa, v.
(ATREVIDO); adiantadu, 2.part. (AVANÇO); avansu, n.
(ATREVIDO); atribidu, adj., vd. atrividu (AVARENTO); avarentu, adj.
(ATREVIDO); atrividu, part. (AVARIA); avaria 2, n., paroxítona
(ATRIBUIR); pui, 2.v.tr. (AVARIADO); avariadu, part.
(ATULHAR); tcoki, v., sin. nhuki (AVARIADO); mbariadu, part.
(ATULHARDO); tcokidu, part. (AVARIADO); tcantcan’idu, part.
(ATUM); atun, n. (AVARIAR-SE); mbaria, v.intr.,
(AULA); aula, n., proparoxítona paroxítona
(AULA); skola, 3.n., sin. aula (AVARIAR-SE); nan’an’i, v.
(AUMENTADO); buridu, part. (AVARIAR); avaria 1, 1.v.tr., paroxítona
(AUMENTAR); aumenta, v., vd. omenta (AVARIAR); mbaria, 2.v.
(AUMENTAR); buri, v. (AVARIAR); mbarianta, v.caus.
(AUMENTAR); omenta, 1.v.tr. (AVC); ataki, 2.n.
(AVE); djamba, n. (BACIA DE CAMA); basia di kama, n.,
(AVE); djume, n. sin. orinol
(AVE); kunankoi, n., paroxítona (BACIA); basia, n.
(AVE); sin’an’a, n. (BAÇO); basu, 1.n.
(AVELHENTADO); bedjantadu, (BADALO); badal, n., sin. feru di sinu
part.caus. (BADJARANCA); badjaranka, n., sin.
(AVELHENTAR); bedjanta, v.caus., Padjadinka
oxítona (BAFATÁ); bafata, n., oxítona
(AVENIDA); avinida 1, n. (BAFO); bafu, n.
(AVENTURA); aventura, n., vd. ventura (BAGA); baga, n.
(AVIAÇÃO); abiason, n., vd. aviason (BAGABAGA); bagabaga, 1.n.
(AVIAÇÃO); aviason, n. (BAGAÇO); bagasu, n., vd. bagas
(AVIADOR); abiadur, n., vd. aviadur (BAGAGEM); bagas, n., oxítona
(AVIADOR); aviadur, n., pl. aviaduris (BAGATELA); bagatela, n., vd. bakatela
(AVIÃO JUMBO); djumbu, n. (BAGATELA); bakatela, n.
(AVIÃO); abion, n., vd. avion (BAGRE); bagri, n.
(AVIÃO); avion, n. (BAGUDO); bagus, n., oxítona
(AVISADO); avizadu, part. (BAGUICHE); badjiki, n., vd. baguitc
(AVISAR); aviza, 1.v.tr. (BAGUICHE); baguitc, 1.n.
(AVISAR); aviza, 2.v.tr. (BAGUICHE); baguitc, 2.n.
(AVISO); avizu, n. (BAILADEIRA); badjadera, n.f.
(AVÓ E AVÔ); dona, n., pl. donas (BAILADO); badjadu, part.
(AVULSO); avulsu, adj. (BAILADOR); badjadur, n.
(AZAR); azar, n., sin. mufunesa (BAILAR); badja, v.
(AZEDADO); azedadu, part. (BAILAR); balia 2, v.intr., paroxítona
(AZEDAR); azeda, v. (BAILE DE TINA); badju di tina, n.
(AZEDO); azedu, adj. (BAILE); badju, n.
(AZEDO); bdau, 1.intens. (BAILE); baili, n., proparoxítona vd.
(AZEITE DE CAROÇO); siti di karus, n. badju
(AZEITE DE OLIVEIRA); azeiti di olivera (BAILE); ololo, 2.n.
n., sin. siti-dos (BAILOIÇO); balansu 2, n.
(AZEITONA); asetona, 1.n. (BAINHA); bainha, 1.n., proparoxítona
(AZEITONA); asetona, 2.n. (BAINHA); bainha, 2.n.
(AZEITONA); azetona, n. (BAIOTE); baioti, n.,*
(AZEITONA); sotona, n. (BAIRRO); bairu, n., proparoxítona
(AZOTO); azoto, n. (BAIXA-MAR); basamar, n., sin. basanti
(AZUL); azul, n. (BAIXADA); bachada, n.
(AZULADO); azuladu, part., vd. zuladu (BAIXADO; ABAIXADO); basadu, adj.
(AZULADO); zuladu, part. (BAIXADO); bachadu, part., vd. basadu
(AZULAR); azula, v., vd. zula (BAIXAR AO HOSPITAL); basa ospital,
(AZULAR); zula, v. coloc.
(AZULEJADO); azuledjadu, part. (BAIXAR; ABAIXAR); basa 1, 1.v.tr.
(AZULEJAR); azuledja, v. (BAIXAR); bacha, v., vd. basa
(AZULEJO); ajuleju, n., azuleju (BAIXEZA; basesa, n.
(AZULEJO); azuleju, n., vd. ajuleju (BAIXO); bachu, adj.
(B.I.); karton, 2.n. (BAIXO); bas 1, 1.adj.
(BABA); babu, n. (BAIXO); bas 2, 1.adv., ant. riba
(BABADO); Babadu, part. (BAJUDA); badjuda, 1.n.f., sin. mosa
(BABAR); baba 1 v. (BAJUDADOR); sufa 1, 2.n.
(BABEL); babel, n. (BAJUDAZINHA); badjudasinhu, dim.
(BACALHAU); bakadjau, n. (BALA); bala, n.
(BALAFÃO); balafon, n. (BANCO SOCORRO)); banku 1, 3.n.
(BALAIO COM TAMPA); kupon, n. (BANCO); banku 1, 1.n., sin. muchu
(BALAIO); balai, n., paroxítona (BANCO); banku 1, 2.n.
(BALAIO); balei, n., vd. balai (BANCO); banku 2, n.
(BALANÇA); balansu 2.n. (BANCO); banku 3, 1.n.
(BALANÇADO); balansadu, part. (BANDA); banda 1, n.
(BALANÇAR); balansa, 1.v. (BANDA); banda 2, n.
(BALANÇAR); balansa, 2.v. (BANDA); banda 3, n., sin. grupu
(BALANÇAR); lonti-lonti, v. (BANDA); konjuntu, 2.n.
(BALANÇAR); mbaransa, 1.v.tr. (BANDEIRA); bandera 1, n.
(BALANÇAR); mbaransa, 2.v.intr. (BANDEJA); bandeja, n.
(BALANCETE); balanseti, n., sin. (BANDIDA); bandida n.f.
balansu (BANDIDISMO; BANDITISMO);
(BALANÇO); balansu 1 1.n. banditismu, n., sin. bandidasku
(BALANDRAU); balandrau, n. (BANDIDO); bandidu, n.m.
(BALANTA MANÉ); balanta, 5.n., (BANDIDO); kabalidu, 2.n.
Balanta Mane (BANDIM); bande, n.
(BALANTA); balanta, 1.n. (BANDIM); bandin, n., vd. Bande
(BALANTAS BRAVOS); balanta, 3.n., (BANDOLIM); bandolin, n.
Balanta Brabu (BANHA DE PORCO); banha di purku,
(BALANTAS DE NHACRA); balanta, n.
2.n., Balanta di Nhakra (BANHA); banha 2, n.,
(BALANTAS NAGA); balanta, 4.n., (BANHADO); banhadu, part.
Balanta Naga (BANHAR); banha 1, v.
(BALÃO); balon, n. (BANHO); banhu, 1 n., sing. nhu
(BALBÚRDIA); balburdia, n., (BANHUM); banhun, n., oxítona
proparoxítona (BANJO); bandju, n.
(BALCÃO); balkon, n. (BANQUETE); banketi, 1.n.
(BALDE); baldi, n., vd. baldu (BANTABÁ); bantaba, n., oxítona
(BALDEAR); baldia, v., paroxítona (BAPTISMO); batismu, n., sin. laba
(BALDO); baldu, n. kabesa
(BALEAR); balia 1, v.tr., proparoxítona (BAPTIZADO); batizadu di boneka, n.
(BALEIA); baleia, n. (BAPTIZADO); batizadu di fidju dos..
(BALIZA); baliza, n., vd. boliza 2.part.
(BALIZA); boliza, n., (BAPTIZADO); batizadu, 1.n.
(BALOBA); baloba, 1.n. (BAPTIZANDO); batizandu, n.
(BALOBA); baloba, 2.n. (BAPTIZAR); batiza, v., sin. laba kabesa
(BALOBEIRO); baloberu, n. (BARABÁS); barabas, n., oxítona
(BALOIÇADO); balosadu, part. (BARACO); djemberen, n.,
(BALOIÇAR); balosa, v. (BARALHADO); baradjadu, part.
(BALOTE); baloti, n. (BARALHADOR); baradjadur, n.
(BAMBARÃ); bambara, n., oxítona (BARALHAR); baradja, v.tr.
(BAMBOLEIA); trakoladu, part. (BARALHO); baradju, n.
(BAMBU); bambu 2, n., oxítona (BARATA); barata 2, n.
(BAMBU); kirintin, n., oxítona (BARATEADO); baratadu, part.
(BANANA); banana, n. (BARATEAR); barata 1, v.
(BANANAL); bananal, n. (BARATEIRO); barateru, n.
(BANCADA); bankada, 1.n. (BARATO); baratu, adj.
(BANCADA); bankada, 2.n. (BARBA); barba 2, 1.n.
(BANCARROTA); bankarota, n. (BARBANTE); barbanti, n.
(BANCO DE “ORI”); banku di ori, n. (BARBARIDADE); barbaridadi, n.
(BÁRBARO); barbaru, n., proparoxítona (BATATA); batata, 1.n.
(BARBATANA); barbatana, n., sin. lemi (BATEDOR); batidur, n.
di kaudu (BATER À PORTA); bati na porta,
(BARBATANA); lemi, 2.n. coloc., sin. konki porta
(BARBEADO); barbiadu, part. (BATER À PORTA); konki, 2. coloc.,
(BARBEAR); barbia, v.tr. konki porta
(BARBEIRO); barberu, n. (BATER ALGUÉM); mukutia, v.,
(BARBO); barbu, n. paroxítona
(BARBUDO); barbudu, adj. (BATER LEVI); tcemeni, v.tr.,
(BARCA); barka, n., sin. boti proparoxítona
(BARCAÇA); barkasa, n. (BATER); bati 1, 1.v.tr.
(BARCO); barku, n. (BATER); konki, 1.v.
(BARCOSINHO); barkusinhu, n.dim. (BATERIA); bataria, 1.n.
(BARDAMERDA); bardamerda, n. (BATES-ME, BATO-TE); kokin kokiu,
(BARES); bar, n., paroxítona coloc.
(BARLAVENTO); barlabentu, adj., ant. (BATIDO); batidu 1, 1.part.
sotabentu (BATINA); batina, n., sin. bata-branku
(BARRA); bara 3, 1.n. (BATIZADO); rapa kabesa, 2.coloc.
(BARRACA); baraka, 1.n. (BATUQUE); batuki. n.
(BARRAGEM); barajen, n., paroxítona, (BAÚ); mala, 2.n.
sin. oriki (BAUXITE); bausiti, n.
(BARRAR); bara 1, 1.v. (BAZÓFIO; BAZOFIADOR); bazofu, adj.
(BARREIRA); barera, n. (BAZUCA); bazuka, 1.n.
(BARRETE); bareti, n., vd. bariti (BEAFADA); biafada, n., sin. Bedjola
(BARRETE); bariti, n., sin. boina (BEATA); beata, n.f.
(BARRIGA DA PERNA); bariga di pe, n., (BEATA); biata, n.
sin. butcu di pe (BEATO); beatu, n.
(BARRIGA); bariga, 1.n. (BÊBADA); sunkulun, 2.n.
(BARRIGASINHO); barigasinhu, n.dim. (BÊBADO); moku, 3.adj.
(BARRIGUDO); barigona, 1.n., sin. (BEBÉ); andju, 2.n.
bariga-gros (BEBÉ); bebe, n., oxítona
(BARRIL); baril, n. (BEBEDEIRA); bidera, n., sin. lapite
(BARRO); baru, n., sin. lama (BEBEDEIRA); tcamidera, n.
(BARROTE); baroti, n. (BÊBEDO); bebedu, adj.
(BARULHENTO); barudjentu, adj. (BÊBEDO); ruti moku, coloc., sin. kume
(BARULHO); barudju, 1.n. moku
(BASE); bazi, 1.n., sin. fundu (BEBEDOR); lapite, 1.n., oxítona
(BASE); bazi, 2.n., (BÊBEDOR); tcamidur, n.
(BASEADO) ; baziadu, part. (BEBER ALCOOL); koki, 2.v.tr.
(BASEAR); bazia. v., paroxítona (BEBER); bibi, 1.v.tr.
(BÁSICO); baziku, adj., proparoxítona (BEBER); bibi, 2.v.
(BASQUETEBOL); basket, n., paroxítona (BEBIDA ALCOÓLICA); nsum-nsum, n.
(BASTA!); basta! 2, interj., sin. djusta! (BEBIDA ALCÓOLICA); petcu, n.
(BASTANTE); bastanti, adv. (BEBIDA); bibida, 1.n., *
(BASTAR); basta 1, v.intr., sin. djusta (BEBIDA); lapite, 2.n., sin. bibidera
(BATA BRANCA); bata-branku, 1.n. (BEBIDEIRA); moku, 4.n.
(BATA); bata, n. (BEBIDO; COMEDO); tomadu, 2. part.
(BATALHA) ; batalia 2, n. (BEBIDO); bibidu, part
(BATALHÃO); batalio, n. (BECO); beku, 1.n.
(BATALHAR); batalia 1, v. (BEIÇO); bis 1, 1.n.
(BATATA-DOCE); batata-dos, n. (BEIJA-FLOR); beja-flur, n.
(BEIJA-MÃO); beja-mon, n. (BÍBLIA); biblia, n., proparoxítona. sin.
(BEIJADO); bejadu, part. Skritura
(BEIJAR); beja, v., sin. da beju (BÍBLICO); bibliku, adj., proparoxítona
(BEIJINHO); bejinhu, n. (BIBLIOTECA); biblioteka, n.
(BEIJO); beju, n. (BICA); bika, n.
(BEIJOCA); bejoka 2, n. (BICHA); bicha, n., sin. forma
(BEIJOCADO); bejokadu, part. (BICHO); bitcu, 1.n.
(BEIJOCAR); bejoka 1, v. (BICICLETA); bisikleta, n.
(BEIRA-MAR); belemar, n. (BICICLETA); biskleta, n., vd. bisikleta
(BEIRA-MAR); beramar, n., vd. belemar (BICO DE MAMA); biku di mama, n.
(BEIRA); bera, n. (BICO DE PERIQUITO); biku di pirikitu,
(BELGA); belga, 1.adj. n.
(BELGA); belga, 2.n. (BICO); biku 2, n.
(BELIDA); bilina, n., sin. katarata (BICUDA); barakuda, n., vd. bekuda
(BELISCADO); rikitidu, part. (BICUDA); bekuda, n.
(BELISCAR); rikiti, v.tr., proparoxítona (BIDÃO); bidon, n.
(BELO); belu, 1.adj. (BIDÉ); bide, n., oxítona
(BELO); belu, 2.adj. (BIFE); bifi, n.
(BEM FEITO); io de, loc. adv. (BIGODE); bigodi 1, n.
(BEM-AVENTURADO); ben-aventuradu, (BIGODE); mostas, n., sin. oxítona
n. bigodi
(BEM-EDUCADO); ben-idukadu, adj. (BIGORNA); bigorna, n.
(BEM-EDUCADO); sivilizadu, 2.adj. (BIGUDI); bigodi 2, n., oxítona
(BEM-PARECIDO); ben-parsidu, adj. (BIJAGÓ); bidjugu, n.
(BEM); ben, 1.n. (BIJAGÓS); bidjogo, n., vd. Bidjugu
(BEM); ben, 2.adv. (BILATERAL); bilateral, adj.
(BEM); okei!, interj. (BILHETE DE IDENTIDADE); bilheti di
(BEMBA); bemba, n. identidadi, n.
(BÊNÇÃO); abenson, n., vd. benson (BILHETE); bildjeti, n., vd. bilheti
(BÊNÇÃO); benson, 1.n. (BILHETE); bilheti, n.
(BENDITO); benditu, adj., sin. bensidu (BILHETEIRA); bilhetaria, n., paroxítona
(BENDITO); bensidu, part. (BINDI) ; bindi 2, n.
(BENDIZER-SE); bensi, 2.v.pron. (BIOMBO); biombo, n.
(BENDIZER); bensi, 1.v.tr. (BIS); bis 2,adv.
(BENEFICIAR); benefisia, v., (BISAVÔ(Ó); tuturdona, 2.n.pl.
proparoxítona (BISBILHOTAR); tcebeta 1, 2.v.
(BENFICA); benfika, n. (BISNETO); bisnetu, n., sin. tuturnetu
(BENGALA); bingala, n. (BISPO); bispu, n.
(BENS); ben, 3.adj., vd. bens (BISSAU); bisau, n., paroxítona
(BENS); bens, n.pl. (BISSILÃO); bisilon, n.
(BENTANA); bentana, n. (BITOLADO); bitoladu, part.
(BENTANINHA); bentaninha, n.dim. (BLASFEMAR); blasfema 1, v. intr.
(BENVINDO); nenon, interj. (BLASFÉMIA); blasfema 2, n.
(BERINGELA); birindjela, n., vd. brinjela (BLINDADO); blindadu, 1.adj.
(BERINGELA); brinjela, n. (BLISCAR); nhopoti, v., proparoxítona
(BERLINDE); bilas, n., paroxítona (BLOCO); bloku, n.
(BETÃO); beton, n. (BLOQUEAR); blokia, v., paroxítona
(BETERRABA); betaraba, n. (BLOQUEIO); blokeiu, n., proparoxítona
(BETUME); betumi, n., sin. alkatron (BLUFO); blufu, n.
(BEXIGA); bichiga 1, n. (BLUFO); buluf, n., vd. blufu
(BEXIGAS); bichiga 2, n. (BLUSA); blusa, n.
(BOA NOITE!); bo noti!, coloc. (BOLSO); bolsu, n.
(BOA NOITE!); bos noti!, coloc. (BOM DIA!); bon dia!, coloc.
(BOA TARDE!); bo tardi!, coloc. (BOM SENSO); djuisu, 2.n.
(BOA TARDE!); bos tardi!, coloc., vd. bo (BOM; BOA); bon 2, adj.
tardi! (BOM!); bon! 1, 1.interj., vd. mbon!
(BOA); tcut, intens. (BOM!); mbon!, 1.interj.
(BOATO); buatu, n. (BOM); bon! 1, 2.con., vd. mbon
(BOATO); tuada, 2.n. (BOM); mbon!, 2.con.
(BOBINA); bobina 2, n. (BOMBA ATÓMICA); atomiku, 2.n.,
(BOBINADOR); bobinadur, n., bomba atomika
(BOBINAGEM); bobinajen, n., (BOMBA); bomba, n., vd. bumba
paroxítona (BOMBA); bumba 2, 1.n.
(BOCA BRANCA); boka-branku, n., sin. (BOMBA); bumba 3, n.
dakoi (BOMBARDA); bamborda, n.,*
(BOCA BRANCO); dakoi, n., sin. boka- (BOMBARDEADO); bombordiadu, part.
branku paroxítona (BOMBARDEAMENTO);
(BOCA); boka 1, n. bombordiamentu, n.
(BOCADINHO); bokadinhu, 1.n.dim. (BOMBARDEAR); bombordia, v.,
(BOCADO); bokadu, 1.n. paroxítona
(BODE); bodi, n. (BOMBARDEAR); bumburdia, v.,
(BOÉ); boe, n., oxítona paroxítona, vd. bombordia
(BOENCA); boenka, n. (BOMBEAR); bumba 1, v.tr.
(BOFES); bof-bof, n.pl., sin. pulmon (BOMBEIRO); bumbeiru, n.,
(BOFETADA); bofotada, n. proparoxítona
(BOFETEADO; ESBOFETEADO); (BOMBOLOM); bombolon, n.
bofotiadu, part. (BOMBOLOM); bumbulun, n., vd.
(BOFETEAR; ESBOFETEAR); bofotia, v. bombolon
(BÓIA); boia 2, n. (BOMBORDO); bambordu, n.
(BOIAR); boia 1, v.intr., proparoxítona (BOMBORDO); bumbordu, n.,vd.
(BOIAR); mboia, v., proparoxítona vd. bambordo
boia (BONANÇA); kalma 2, 2.n.
(BOINA); boina, n., proparoxítona. sin. (BONDADE); bondadi, n., vd. bontadi
bariti (BONDADE); bontadi 1, n.
(BOINA); sumbia, n., proparoxítona (BONECA); boneka, n.
(BOLA DE COMIDA); mundu 2, n. (BONECO); boneku, n.
(BOLA DE MEIA); bola di meia, n. (BONITO); bonitu, 1.adj.
(BOLA); bola, n. (BONITO); bunitu, adj., vd. bonitu
(BOLACHA); bolacha, n. (BOQUEIRA); bokera, n.
(BOLAMA); bolama, n. (BORBOLETA); burbuleta, n.
(BOLAMA); bulama, n., vd. Bolama (BORDA DO LEITO); lampon di kama,
(BOLANHA); blanha, n., vd. bulanha n.
(BOLANHA); bulanha, n. (BORDADO); bordadu, 1.part.
(BOLEIA); buleia, n., paroxítona. sin. (BORDADO); bordadu, 2.n.
pasadju (BORDÃO); bordon, 1.n., sin. bingala
(BOLEIA); pasadju, 2.n., sin. buleia (BORDEADO); burdiadu, part.
(BOLETIM); boletin, n. (BORDEAR); burdia, 1.v., proparoxítona
(BOLO DE FARINHA DE ARROZ E DE (BORDO); bordu, n., vd. burdu
MANCARRA); kanha, n., oxítona (BORDO); burdu, n.
(BOLO); bulu, n., sin. dos (BORRA DE OLEO DE PALMA);
(BOLO); kungutu, n., oxítona sin. kanha kandjirba, n., oxítona
(BOLSA); bolsa, 1.n., sin. barkafon (BORRA); bora 2, n.
(BORRACHA); boracha, n., vd. buracha (BRINCAR); brinka, 1.v.
(BORRACHA); buracha, 1.n. (BRINCO); brinku, n.
(BORRAR AS CUECAS); nhereti trus, (BRINQUEDO); brinkedu, n.
coloc. (BRISA); briza, n., sin. bentusinhu
(BORRAR.SE); nhereti, v. (BRITADEIRA); britadera, n.
(BORRAR); bora 1, v. (BRITAR); brita, v.tr.
(BORRIFADO); burfadu, part. (BROCA); broka 1, n.
(BORRIFAR); burfa, v., sin. asperdji (BRONZE); bronzi, n.
(BOSTA); bosta, n. (BROTADO); brotadu, part.
(BOTA); bota 2, n. (BROTAR); brota, v.intr.
(BOTÂNICA); botanika, n., proparoxítona (BROTAR); nasi, 2.v.intr.
(BOTÃO); boton, n. (BRUMA); kasimba, n.
(BOTAR); bota 1, v. (BRUTO); brutu, 1.adj.
(BOTE); boti, n. (BUBAQUE); bubaki, n.
(BOTIJA DE GÁS); botidja di gas, n. (BUCHO); butcu, 1.n.
(BOTIJA); botidja, n. (BUCO); buko, n., sin. kinkiliba
(BOTIJA); butidja, 1.n., vd. botidja (BUDISTA); budista, n.
(BRAÇA); brasu, 2.n. (BUFA); fus, n.
(BRAÇADEIRA); brasadera, n. (BÚFALO); bufalu, n., proparoxítona sin.
(BRAÇO DIREITO); brasu-diretu, n. bufre
(BRAÇO); brasu, 1.n. (BÚFALO); bufre, n., sin. bufalu
(BRAME); bramu, n., vd. Mankanha. (BUFAR); tira fus, coloc.
sin. Mankanha (BUGANVÍLIA); bongavi, n., oxítona, vd.
(BRANCO); branku, 1.adj., ant. pretu bungavilia
(BRANCO); santa-tubabu, n. (BUGANVÍLIA); bungavilia, n.,
(BRANCURA); brankura, n. proparoxítona
(BRANCURA); fandan, intens., oxítona (BULE); buli 2, n.
(BRANDO); brandu, 1.adj. (BULIDO); bulidu, part.
(BRANDO); fraku, 2.adj. (BULIR); buli 1, 1.v.tr., sin. tcuska
(BRANQUEAR); brankia, v.caus. (BUNDA); bunda, 1.n., sin. mama di
(BRANQUEAR); kora 1, 2.v.tr., bunda
(BRASA DE FOGO); brasa di fugu, n. (BURACO NO TRONCO DE POILÃO);
(BRASA); brasa, n. kumbu di polon, n.
(BRAVEZA); brabesa, n. (BURACO); buraku, 1.n., sin. furu
(BRAVO); brabu, 1.adj. (BURACOSINHO); burakusinhu, n.dim.
(BREJEIRICE); bradjerisa, n. (BURGUESIA); burguezia, n., paroxítona
(BREJEIRO); bradjeru, n., sin. (BURLA); burla, n., sin. tarpasa
tcalasadur (BURLAR); mborla, v.
(BREVE); brevi, 1.adj., sin. kurtu (BURRICE); burisa, n., paroxítona
(BREVE); brevi, 2.adv. (BURRO); buru, 1.n.
(BREVE); kurtu, 2.adj. (BURRO); tonle, n., oxítona
(BREVIÁRIO); breviariu, n., (BURROSINHO); burusinhu, n.dim.
proparoxítona (BUSCA); buska 2, n.
(BRIGADA); brigada, 1.n. (BUSCADO); buskadu, part.
(BRIGADA); brigada, 2.n. (BUSCAR); buska 1, v.tr.
(BRIGADEIRO); brigaderu, n., * (BUSHEL); busa, n., sin. alkeire
(BRILHANTE); brilianti, 1.adj. (BÚSSOLA); busula, n., proparoxítona
(BRILHO); briliu, n., proparoxítona (BUZINA); buzina, n., sin. buzina di karu
(BRINCADEIRA); brinkadera, 1.n. (BÚZIO); bus, n., sin. kaurin
(BRINCADO); brinkadu, part. (CABAÇA); kabas di kubamba, n.
(BRINCAR); brinka sabi, coloc. (CABAÇA); kabas, n., oxítona
(CABAÇA); kalma 3, n. (CAÇAROLA); kasarola, n., vd. kaselora
(CABAÇOZINHO COM ASA); kalmon, (CAÇAROLA); kaselora, n.
n.aum. (CAÇAROLA); kasrola, n., vd. kaselora
(CABANA); baraka, 2.n. (CACHAÇO); katcas, n., oxítona
(CABARO); kabaru, n. (CACHEU); kacheu, n.
(CABEÇA E PÉ DE CABRA FERVIDA); (CACHIMBO); kachimbu, n., sin.
mokoto, n., oxítona kanhutu
(CABEÇA GRANDE); kabesa-gros, n. (CACHIMBO); kanhutu, 1.n.
(CABEÇA); kabesa, 1.n. (CACHO DE BANANA); katcu di
(CABEÇA); kabesa, 2.n. banana, n.
(CABEÇADA); kabesada, n. (CACHO DE CHABÉU); katcu di tceben,
(CABEÇADA); mbuka 2, n. n.
(CABELEIRA); kabelera, n. (CACHO DE MEL); katcu di mel 1, n.
(CABELO DOS OLHOS); kabelu di udju, (CACHO); katcu 1, n.
n., sin. pistana (CACHO); katcu 2, n.
(CABELO; CABELOS); kabelu, 1.n. (CACHORRO-DE-MANGO); katcur di
(CABELO; CABELOS); kabelu, 2.n. mangu, n.
(CABELOS DESPENTEADOS); fani- (CACHUPA); katcupa, n.
fanidu, part. (CACO); kaku, 1.n.
(CABELOS DESPENTEADOS); fiti- (CACO); kaku, 2.n.
fitidu, part. (CACUBA PRETO); kakuba pretu, n.
(CABELOS DESPENTEADOS); kabelu (CACUBA VERDE); kakuba verdi, n.
dispintiadu, n. (CACUBA); kakuba, 1.n.
(CABELOS PENTEADOS); kabelu (CADA ALGUÉM); kada alguin, quant.,
pintiadu, n. sin. kadakin
(CABELOS TECIDOS); kabelu tisidu, n. (CADA DIA); kada dia, loc.adv.
(CABELOS TUFADOS); kabelu tuflidu, (CADA HORA); kada ora, loc.adv.
n. (CADA MÊS); kada mis, loc.adv., sin.
(CABER); kabi 1, v., paroxítona mensal
(CABER); kibi, v.intr. (CADA QUAL); kadakin, quant., sin.
(CABÍ); kabi 2, 1.n., oxítona kada alguin
(CABÍ); kabi 2, 2.n. (CADA QUAL); kadakual, quant., sin.
(CABIDE); kabidu, n. kadakin
(CABO DE AÇO); kabu di asu, n. (CADA UM); kadaun, quant.
(CABO VERDE); kabu-Verdi, n. (CADA VEZ QUE); kada bias ke, con.
(CABO VERDE); kauberdi, n., vd. Kabu- (CADA VEZ); kada bias, loc.adv.
Verdi (CADA VEZ); kadabes, adv., sin. kada
(CABO-VERDIANO); kaberdianu, n. bias
(CABO-VERDIANO); kabrianu, n., vd. (CADA); kada, quant.
kaberdianu (CADÁVEL); kurpu, 2.n.
(CABO); kabu, 1.n. (CADÁVER); kadaver, n., paroxítona sin.
(CABO); kabu, 2.n. dufuntu
(CABRA-CEGA); kabra-segu, n., sin. (CADEADO); kadiadu, n.
podi-ben (CADEIA); kadeia, n., proparoxítona sin.
(CABRA); kabra, n. kalabus
(CABRÃO); kabron, n.aum. (CADEIRA); kadera 1, 1.n.
(CABRITO); kabritu, n. (CADEIRA); kadera 2, n.
(CAÇA); kasa 2, n. (CADERNETA); kaderneta, n.
(CAÇADOR); kasadur, n., sin. (CADERNO); kadernu, n.
montiadur (CADETE); kode, n., oxítona
(CAÇAR); kasa 1, v., sin. montia (CADILHO); kadidju, n.
(CAFÉ); kafe, 1.n., oxítona (CALCULAR); kalkula, 3.v.intr., sin. fasi
(CAFÉ); kafe, 2.n. kalkulu
(CAFRIELA); kafriela, n., paroxítona (CÁLCULO); kalkulu, 1.n., proparoxítona
(CAIAÇÃO); kaiason, n. (CALDA); kalda, 1.n.
(CAIADO); kaiadu, part. (CALDA); kalda, 2.n.
(CAIAR); kaia, v.tr., proparoxítona (CALDEIRADA); kalderada, 1.n.
(CÃIBRA); kaiambra 2, n., paroxítona (CALDEIRÃO); kaleron, n.
(CAÍDA); kaida, n., paroxítona (CALDO BLUFO); kaldu blufu, n.
(CAÍDO); kaidu, 1.part., paroxítona (CALDO DE CHABÉU); kaldu di tceben,
(CAIR DE BORCO); rus, adv., n.
(CAIR DE SONO); tcami ku sonu, coloc. (CALDO DE MANCARRA); kaldu di
(CAIR EM CHEIO); tcumblut, intens. mankara, n.
(CAIR EM LUGAR MOLE); paf, intens. (CALDO DE PEIXE); kanfurbat, n.,
(CAIR NA ÁGUA); tcuf, intens. oxítona
(CAIR NO ANZOL); pika, 4.v.intr. (CALDO); kaldu, n.
(CAIR); kai, 1.v.intr., paroxítona (CALENDÁRIO); kalendariu, 1.n.,
(CAIR); konhos, adv., oxítona vd. kai proparoxítona
konhos (CALENDÁRIO); kalendariu, 2.n.
(CAIR); konkonhi, 1.v.intr. (CÁLICE); kalise, n., proparoxítona
(CAIR); larga kurpu, 2.coloc. (CALMA); kalma 2, 1.n.
(CAIR); latci, v. (CALMAR; ACALMAR); kalma 1, 1.v.tr.
(CAIR); tutc, intens. (CALMO); kalmu, adj.
(CAIXA); kacha, 1.n. (CALO); kalu, n.
(CAIXÃO); kachon, 1.n.aum., sin. (CALOR); kalur, 1.n., sin. kentura
kachoti (CALOTEIRO); kaloteru, n.
(CAIXOTE); kachoti, n., sin. kachon (CAMA); kama, n.
(CAJU); kadjiki, 2.n. (CAMABI); kamabi, n., oxítona
(CAJU); kadjiki, 3.n. (CAMALEÃO); kamalion, n.
(CAL; CALES; CAIS); kal 2, n. (CAMALEÃO); nhoto, n., oxítona, vd.
(CALABOUÇO); kalabus, n., oxítona sin. kamalion
kadeia (CÂMARA-DE-AR); kambardar, n.
(CALADO); kaladu!, interj. (CÂMARA); kamara 1, n., proparoxítona
(CALAFATE); kalfatadur, 2.n. (CAMARADA); kamara 2, n., sin.
(CALAFETADO); kalfatadu, part. kamarada
(CALAFETADOR); kalfatadur, 1.n. (CAMARADA); kamarada, n., sin.
(CALAFETAR); kalfata, v.tr. kamara
(CALAR A BOCA); kala boka, coloc. (CAMARÃO); kamaron, n.
(CALAR CALADO); kala-kaladu 1, coloc. (CAMARÕES SECOS); djorontc, 2.n.
(CALAR); kala 1, v. (CAMBALHORA); kangaluta, n.
(CALAR); rodja 1, 2.v.tr. (CAMBIADO); kambiadu, part.
(CALÇA); bau, n., paroxítona (CAMBIAR); kambia, v.
(CALCANHAR); kalkanhada, n. (CÂMBIO); kambiu, 1.n., proparoxítona
(CALÇÃO); kalson, n., sin. tcakual (CAMBOA; GAMBOA); kambua, n.,
(CALÇÃO); tcakual, 1.n., sin. kalson paroxítona
(CALÇÃO); tcakual, 2.n. (CAMBOTA); kambota, n.
(CALCAR); kalka, 1.v.tr., sin. kumprimi (CAMBRAIA); kambraia, n.,
(CALÇAS); kalsa 2, n. proparoxítona
(CALCINHAS); kalsinha, n. (CAMELO); kamelu, n.
(CALCULADOR); kalkuladur, 1.n. (CAMIÃO); kamion, n.
(CALCULADOR); kalkuladur, 2.n. (CAMINHAR JUNTOS); ndianta, 2.v.
(CALCULAR); kalkula, 1.v.tr., paroxítona (CAMINHAR); mundu kaminhu., 2.v.
(CAMINHO); kaminhu, 1.n., sin. strada (CANHÃO); kanhon, n.
(CAMISA); kamisa, n. (CANHENHO); kanhenhu, 1.n.
(CAMISÃO); kamisoti, n.aum. (CANHOCAN); kanhokan, n., oxítona
(CAMISINHA); kamisinha 1, n., sin. (CANHOTO); kanhotu, adj.
prezervativu (CANIVETE); kaniveti, n.
(CAMISINHA); kamisinha 2, n.dim. (CANJA); badadji, n., sin. pitc-patci
(CAMISOLA); kamisola, n. (CANJA); kandja, n.
(CAMPA); kampa 2, n. (CANJA); kanja, n.
(CAMPAINHA); djaun, n., sin. (CANO); kanu, 1.n.
kampainha (CANO); kanu, 2.n.
(CAMPAINHA); kampainha, n., (CANOA); kanua, n., paroxítona
paroxítona sin. djaun (CANSADO); kansadu, 1.part.
(CAMPANA); kampana, n., sin. sinu (CANSAR-SE DE REPETIR); farta
(CAMPANHA); kampanha, n. bentu., 2.v.
(CAMPEONATO); kampionatu, n. (CANSAR-SE); kansa, 2.v.intr.
(CAMPO); kampu, 1.n. (CANSAR); kansa, 1.v.tr.
(CAMPONÊS); kampunes, n., oxítona (CANSATIVO); pisadu, 2.adj.
sin. labradur (CANSEIRA); kansera, 1.n.
(CAMUFLAR); kamufla, v. (CANTAR); kanta, 1.v.
(CANA + BORDÃO); bordon, 2.n., sin. (CANTEIRO); kanteru, n.
kana (CÂNTICO); kantiku, n., proparoxítona
(CANA-BORDÃO); kana-bordon, n., vd. (CANTIGA); kantiga, n.
bordon (CANTIL); kantil, n.
(CANA); kana 1, 1.n., sin. grogu (CANTINA); kantina, n.
(CANA); kana 1, 2.n. (CANTO); kantu 2, n.
(CANA); kana 2, 1.n., sin. bambu (CANTO); kantu 3, n., sin. kantiga
(CANAFÍSTULA); kanafistra, n. (CANTOR); nhanheru, 1.n.
(CANAL); kanal, n. (CAOS); kaos, n., paroxítona
(CANALHA); kanadja, n. (CAPA); kapa 2, n.
(CANALHADA); kanadjada, n. (CAPACETE); kapasiti, n.
(CANALIZAÇÃO); kanalizason, n. (CAPACIDADE DE ACÇÃO); putensial,
(CANALIZAR); kanaliza, v.tr. 2.n.
(CANCRO); kakre, n. (CAPACIDADE); kapasidadi, 1.n.
(CANCRO); kakri, n., vd. kakre (CAPADO); kapadu, part.
(CANCRO); kankru, n. (CAPADOR); kapadur, n.
(CANDEEIRO); kanderu, n., sin. kandia (CAPÃO); kapon, n.
(CANDEIA); kandia, n., paroxítona sin. (CAPAR); kapa 1, v.
kanderu (CAPATAZ); kapatas, n., oxítona
(CANDIDATO); kandidatu, n. (CAPAZ); kapas, adj., oxítona
(CANDONGA); kandonga 2, n., sin. (CAPELA); kapela, n.
kontrabanu (CAPINAR); farfari, v., proparoxítona sin.
(CANDONGUEIRO); kandongueru, n. kapina
(CANECA); kaneka, 1.n. (CAPINAR); kapina, v., sin. farfari
(CANELA); kanela, n. (CAPITAL); kapital, 1.n.
(CANELADA); kanelada, n. (CAPITALISTA); kapitalista, n.
(CANETA); kaneta, n. (CAPITANIA); kapitania, n., paroxítona
(CANETA); pena 2, 2.n. (CAPITÃO); kapiton, n.
(CANGA); kanga, n. (CAPÍTULO); kapitulu, n., proparoxítona
(CANGURU); kanguru, n. (CAPOEIRA); kapuera, n., paroxítona
(CANHABAQUE); kanhabaki, n. (CAPOTA); kapota 3, n.
(CANHACO); kanhaku, n. (CAPOTAR); kapota 1, v.
(CAPOTE); kapoti, n. (CARPINTARIA); karpinteria, n.,
(CAPTURAR); mara, 3.v.tr. paroxítona
(CAPUZ); kapus, n., oxítona (CARPINTEIRO); karpinteru, n.
(CARA A CARA); kara, 2.loc.adv. (CARRAÇA); djatakolon, n.
(CARA); kara, 1.n. (CARRADA); karada, n.
(CARABINA); karabina, n. (CARRAPATO); karpatu, n.
(CARACOL); olonko, n., paroxítona (CARRASCO); karasku, adj.
(CARÁCTER); karater, 1.n., paroxítona (CARREGADO ÀS COSTAS); bambu 1,
(CARACTERÍSTICA); karateristika, n., 2.v.intr.
proparoxítona (CARREGADO); kargadu, part.
(CARACTERIZAR); karateriza, v. (CARREGADOR); kargadur, n.
(CARALHO); karadju, n. (CARREGAR); karga 1, 2.v.tr.
(CARAMUJO); karmusa 2, n., (CARREGAR); lambu, 1.v.tr.
proparoxítona (CARREIRA); karera, 1.n.
(CARANGO); karanga, n. (CARRETA); kareta, 1.n.
(CARANGUEJO); djapuf, n. (CARRETEIRO); kareteru, n.
(CARANGUEJO); karanguis, n., oxítona (CARRGADO); lambudu, part.
(CARAVANA); karavana,1.n. (CARRIL); karil 2, n., oxítona
(CARBURANTE); karburanti, n. (CARRINHA); karinha 2, n.
(CARDAR); karda, v.tr. (CARRO DE COMBATE); blindadu, 2.n.
(CARDUME); banku 3, 2.n. (CARRO); karu 1, n., sin. viatura
(CARDUME); kardumi, n. (CARTA DE CONDUÇÃO); karta di
(CARECA); kareka, n. konduson, n.
(CARECER); nesesita, 2.v.intr. (CARTA); karta, 1.n.
(CARESTIA); karistia, n., paroxítona (CARTA); karta, 2.n.
(CARGA); karga 2, n., vd. kargu (CARTÃO); karton, 1.n.
(CARGA); kargu 1, n. (CARTÃO); karton, 3.n.
(CARGO); kargu 2, n. (CARTAZ); kartas, n., oxítona
(CARIDADE); karidadi, 1.n. (CARTEIRA); kartera, 1.n.
(CARIL); karil 1, n., oxítona (CARTILHA); kartilia, n., proparoxítona
(CARIMBADO); karimbadu, part. (CARTUCHO); kartus, n., oxítona
(CARIMBADOR); karimbadur, n. (CARUNCHO); broka 2, n., sin. bitcu di
(CARIMBAGEM); karimbason, n. po
(CARIMBAR); karimba, v.tr. (CARVÃO); karbon, n.
(CARIMBO); karimbu, n. (CASA DE BANHO); kasa di banhu, n.,
(CARIMBO); selu, 3.n. sin. kuartinhu
(CARINHO); karinhu, n. (CASA DE TAIPA); kasa di taipu, n.
(CARNAVAL); karnaval, n., sin. nturudu (CASA); kasa 3, 1.n.
(CARNE); karna, n., vd. karni (CASA); kaza 2, n., vd. kasa
(CARNE); karni, 1.n. (CASACO); kasaku, 1.n.
(CARNEIRO); karnel, 1.n. (CASADO); kazadu, 1.part.
(CARNEIRO); karneru, n., vd. karnel (CASADOS); kazadu, 2.n.pl.
(CARO); karu 2, 1.adj. (CASAL); kazal, 1.n.
(CARO); karu 2, 2.adj. (CASAL); kazal, 2.n.
(CARO); kiridu, 2.adj. (CASAMANÇA); kasamansa, n.
(CAROÇO DE UMA PLANTA); ori, 2.n. (CASAMENTAR); kazamenta, v.caus.
(CAROÇO); karus, 1.n., oxítona (CASAMENTO); kasamenti, n., vd.
(CAROLANS); karolan, n. kazamentu
(CAROLO); nhanha, n. (CASAMENTO); kazamentu, n.
(CAROLO); tutulu, n., proparoxítona sin. (CASAR); kasa 4, v., vd. kaza
nhanha (CASAR); kaza 1, 1.v.tr.
(CASAR); kaza, 2.v.intr. (CAUSAR DANO); bindi 1, 3.v.tr.
(CASAR); risibi, 4.v.tr. (CAUSAR); kauza 1, v., proparoxítona
(CASCA); kaska 2, n. (CAUSAR); kria 1, 3.v.tr.
(CASCALHO); kaskadju, n. (CAUSAR); lantanda, 2.v.caus.
(CASCAR); kaska 1, v., sin. diskaska (CAUSATIVO INDIRECTO, suf.); nda [-
(CASCAVEL); kaskabelu, n. nda], suf.v.caus.ind.
(CASO); kazu, n. (CAUSATIVO INDIRECTO, suf.); ndi [-
(CASPA); kaspa, n. ndi], suf.v.caus.ind.
(CASQUILHO); kaskidju, 1.n. (CAUSATIVO INDIRECTO, suf.); nta 1 [-
(CASQUILHO); kaskidju, 2.n. nta], suf.v.caus.ind., vd. nda
(CASSANGA); kasanga, n. (CAUSATIVO INDIRECTO, suf.); nti [-
(CASSETE); kasete, n. nti], suf.v.caus.ind.
(CASSUCAI); kasukai, n., paroxítona (CAUSATIVO, suf.); sa [-sa], suf.caus.,
(CASTANHA); kastanha, n. vd. si
(CASTANHO); kastanhu, adj. (CAUTELA); sintidu, 4.n., sin. kuidadu
(CASTELO); kastelu, n. (CAVADOR); kobadur 1, 1.n.
(CASTIDADE); kastidadi, n. (CAVALA); katcureta, n.
(CASTIGADO); kastigadu, part. (CAVALEIRO); kabaleru, n.
(CASTIGADOR); kastigadur, n. (CAVALO); kabalu 1, 1.n.
(CASTIGAR); kastiga, 1.v.tr. (CAVALO); kabalu 1, 2.n.
(CASTIGO); kastigu, n. (CAVIDADE); kumbu, 1.n.
(CASTIGO); pustemu, 2.n. (CEADO); siadu, part.
(CASTO); virjen, 2.adj. (CEBOLA); sabola, n.
(CATA-VENTO); katabentu, n. (CEBOLA); sebola, n., vd. sabola
(CATANA); katana, n., sin. tarsadu (CEBOLINHA; sabolinha, n.dim.
(CATANDEIRA); katandera, n. (CEDER); bindi 1, 2.v.tr.
(CATARATA); katarata, n., sin. bilina (CEDINHO); sedinhu, adv.
(CATARRO); katar, n., oxítona (CEDO); sedu 2, adv.
(CATECISMO); katesismu, n. (CEFA; CFA); sefa, 1.n., sin. franku
(CATECÚMENO); katekumenu, n., (CEGAR); sega, 1.v.tr.
proparoxítona (CEGO); sega, 2.v.intr., sin. bida segu
(CATEGORIA); katiguria, n., paroxítona (CEGO); segu, adj.
(CATEQUESE); katekesi, n. (CEGUEIRA); seguera, n.
(CATEQUISTA); katekista, 1.n. (CEIFADO); kebradu, 2.part.
(CATEQUISTA); katekista, 2.n. (CELEBRAÇÃO DA MISSA); eukaristia,
(CATIÓ); katio, n., oxítona 3.n., orason di eukaristia
(CATIVO); katibu, 1.n. (CELEBRAÇÃO); selebrason, 1.n.
(CATÓLICA); katolika, adj.f., (CELEBRAÇÃO); selebrason, 2.n.
proparoxítona vd. katoliku (CELEBRAR); selebra, 1.v.
(CATÓLICO); katoliku, adj., (CÉLULA); selula, 1.n., proparoxítona
proparoxítona (CÉLULA); selula, 2.n.
(CATORZE; QUATORZE); katorzi, (CEM); sem, quant.
quant. (CEMITÉRIO); simiteriu, n.,
(CATORZE; QUATORZE); katursi, proparoxítona
quant., vd. katorzi (CENA); sena, 1.n.
(CAULE DE ESSA ESPÉCIE DE (CENOURA; CENOIRA); sinora, n.
PALMEIRA); mantampa di sera, 2.n. (CENSURA); sensura, n.
(CAURIM); kaurin, n. (CENTENA); sentena, quant.
(CAUSA); kauza 2, n., proparoxítona (CENTÍMETRO); sentimetru, n.,
(CAUSA); pa 1, 2.con. proparoxítona
(CAUSA); roson, 3.n. (CENTO); sentu, quant.
(CENTRADO); sentradu, part. (CHAMA); ulili, v., proparoxítona
(CENTRAL); sentral, 1.adj. (CHAMADA); tcomada, 1.n.
(CENTRAL); sentral, 2.n. (CHAMADA); tcomada, 2.n.
(CENTRALIZAR); sentraliza, v. (CHAMAR A ATENÇÃO); atenson,
(CENTRAR); sentra, v. 2.coloc.
(CENTRO DE SAÚDE); sentru di saudi, (CHAMAR-SE); tcoma, 2.v.tr.
n., sin. konsultoriu (CHAMAR-SE); tcoma, 3.v.intr.
(CENTRO); sentru, n., sin.metadi (CHAMAR); tcama, v., vd. tcoma
(CERA); sera 3, n. (CHAMAR); tcoma, 1.v.tr.
(CERCA DE); serka di, con., sin. kuas (CHAMBÃO); tcombon, n.
(CERCA); serku, 2.n. (CHAMUSCAR); uli, v.
(CERCADO); serkadu, 1.part., sin. (CHÃO); tcon, 1.n., sin. tera
sirkuladu (CHAPA DE MATRICULA DE CARRO));
(CERCAR); serka na, v.prep. tcapa 2, 3.n., sin. matrikula
(CERCAR); serka, v. (CHAPA); tcapa 2, 1.n.
(CERCAR); tapa, 2.v.tr. (CHAPA); tcapa 2, 2.n.
(CEREJA); seredja, n. (CHAPADA); da, 4.v.
(CERIMANIA); uaga bianda, coloc. (CHAPADOR); tcapadur, n.
(CERIMÓNIA); sirmonia, 1.n., (CHAPÉU DE PALHA); tcepen di padja,
proparoxítona. sin. ronia n.
(CERRADO); saradu 2, part. (CHAPÉU-DE-CHUVA); tcepen di tcuba,
(CERRAR); sara 2, v. n., sin. guarda-tcuba
(CERTAMENTE); sertamenti, adv., sin. (CHAPÉU-DE-SOL); tcepen di sol, n.,
sertu sin. guarda-sol
(CERTAMENTE); sertu 1, 2.adv., sin. (CHAPÉU); tcapen, n., paroxítona vd.
sertamenti tcepen
(CERTEZA); sertesa, n., ant. insertesa (CHAPÉU); tcapeu, n., vd. tcepen
(CERTIFICADO); sertifikadu, n. (CHAPÉU); tcepen, n.
(CERTO); sertu 1, 1.adj., ant. iaradu (CHAPINAR); potci-potci, v.
(CERTO); sertu 2, quant. (CHARADA); charada, n.
(CERVEJA); serbedja, n. (CHARRO); charu, n.
(CERVEJA); serveja, n., vd. serbedja (CHARUTO); charutu, n.
(CESARIANA); siserianu, n. (CHASQUEADOR); tcaskiadur, n.
(CESARIANA); sizeriana, n., vd. (CHATEADO); chatiadu, part.
siserianu (CHATEAR); chatia, v., paroxítona vd.
(CÉU-DA-BOCA); seu di boka, n. satia
(CÉU); seu, 1.n. (CHATEAR); satia, v., paroxítona
(CEVA); seba, n., sin. sebadu (CHATICE); chatisa, n., vd. satisa
(CEVADA); sevada, n. (CHATICE); satisa, n.
(CEVADO); sebadu, adj., sin. seba (CHATO); chatu, adj.
(CHÁ VERDE); uarga, n., paroxítona (CHAU); tcau 2, interj.,
(CHÁ); cha, n. (CHAUFFEUR); choferu, n., vd. chofer
(CHABÉU); tceben, n. (CHAVE); tcabi, n.
(CHAGA); tcaga, n. (CHAVEIRO); tcaveru, 1.n.
(CHAGADO); tcagadu, part. (CHÁVENA); tcavena, n., proparoxítona
(CHALAÇA); tcalasa 2, n. sin. tcikara
(CHALACEADOR); tcalasadur, n. (CHEFE); chef, n., vd. chefi
(CHALACEAR; CHALAÇAR); tcalasa 1, (CHEFE); chefi, n.
v. (CHEFIA); chefia 2, n., paroxítona
(CHALEIRA); salera, n. (CHEFIAR); chefia 1, v.
(CHAMA); chama, n. (CHEGADA); tcigada, n., sin. vinda
(CHEGAR); tciga, 1.v.s.aux. (CHUCHA); chucha, n.
(CHEGAR); tciga, 2.v.intr. (CHUCHU); chuchu, n., oxítona
(CHEGAR); tciga, 3.v.intr. (CHULÉ); chule, n., oxítona
(CHEGAR); tciga, 4.v.intr. (CHUMBADA); tcumbarda, n.
(CHEIO); tep, intens. (CHUMBADO); tcumbadu, part.
(CHEIRAR TABACO); tcera tabaku, (CHUMBAR); raproba, 2.v.intr.
coloc. (CHUMBAR); tcumba, 1.v.tr.
(CHEIRAR); tcera, 1.v.tr. (CHUMBO); tcumbu, n.
(CHEIRO); tceru, n. (CHUPA-CHUPA); tcupa-tcupa, n., sin.
(CHEQUE); cheki, n. tcupeta
(CHI!); sis!, interj. (CHUPADEIRA); tcupadera, n.
(CHIBATADA); mantampada, n. (CHUPAR); tcupa mama, coloc.
(CHICHI); chichi 2, n., oxítona (CHUPAR); tcupa, v.
(CHICOTADA); chikotada, n. (CHUPETA); tcupeta, n., sin. tcupa-
(CHICOTE); chikoti, n. tcupa
(CHICOTE); mantampa, n. (CHUVA DE PEDRA); tcuba di pedra,
(CHICOTE); tcikoti, n., vd. chikoti n., sin. saraiva
(CHICOTEADOR); chikotiadur,n. (CHUVA); tcot-tcot, intens.
(CHIFRE); tcifri, 1.n. (CHUVA); tcuba, n.
(CHIFRE); tcifri, 2.n. (CHUVISCAR); ier-ieri, v., vd. ieri-ieri
(CHINA); china, 1.n. (CHUVISCAR); ieri-ieri, 1.v., sin.
(CHINELO); sinelu, n. tcubiska
(CHINÊS); china, 2.n. (CHUVISCAR); tcubiska, v., sin. ieri-eri
(CHINÊS); chines, 1.n., oxítona (CIBE); ankol, n., sin. kuku di sibi
(CHIQUEIRO); tcikeru, n., proparoxítona (CIBE); sibi 3, 1.n.
(CHOCA DO MATO); tcoka di matu, n., (CIBE); sibi 3, 2.n., vd. ratca di sibi
vd. tcoka (CICLO); siklu, 1.n.
(CHOCA); tcoka 2, n. (CÍCULO ELEITORAL); sirkulu, 2.n.
(CHOCADEIRA); tcokadera, n. (CIDADANIA); sidadania, n., paroxítona
(CHOCADO); chokadu, part. (CIDADÃO); sidadon, 1.n.
(CHOCALHO DE SEMENTE DE (CIDADÃO); sidadon, 2.n.
MANGO); sadju, n. (CIDADE); prasa 1, 2.n.
(CHOCALHO); rek-rek, n. (CIDADE); sidadi, n., sin. prasa
(CHOCANTE); chokanti, adj. (CIÊNCIA JÚRIDICA); diretu 1, 3.n.
(CHOCAR); kontranda, 2.v. (CIÊNCIA); siensia, n., proparoxítona
(CHOCAR); tcoka 1, 1.v.tr. (CIGARRO); sigaru, n.
(CHOCOLATE); chokolati, n., vd. (CIMA); sima 2, n.
tcokolati (CIMENTAÇÃO); simentason, n.
(CHOCOLATE); tcokolati, n. (CIMENTADO); simentadu, part.
(CHOFER); chofer, n. (CIMENTAR); simenta, v.,
(CHOQUE); choki, 1.n. (CIMENTO); simentu, n.
(CHORADEIRA); tcoradera, n.f. (CINCO DIAS ÚTEIS); fera, 2.n., -fera
(CHORADO); choradu, part. (CINCO); sinku, quant.
(CHORADO); tcoradu, part. (CINEMA); sinema, 1.n., sin. filmi
(CHORAR); tcora, 1.v.tr. (CINGIDO); sindjidu, part.
(CHORO); pupa 1, 2.v. (CINGIR); sindji, v.tr.
(CHORO); tcur, 1.n. (CINQUENTA); sinkuenta, quant.
(CHORO); tcur, 2.n. (CINTO); sintu, 1.n.
(CHOURIÇO); chorisu, n., * (CINTURA); sintura, n.
(CHOVER POUCO); pinga, 2.v.intr. (CINZA); sinsa, n.
(CHOVER); tcubi, v. (CINZEIRO); sinzeru, n.
(CINZENTO); sinzentu, adj. (COBAIA); kubaia, 1.n., proparoxítona
(CIOSO); sius, adj., oxítona (COBARDE); kobardu, adj.
(CIRANDA); saranda 2, n. (COBARDICE); kobardisa, n.
(CIRANDADO); sarandadu, part. (COBERTA); kuberta, n., sin. koltca
(CIRANDAR); saranda 1, v.tr. (COBERTO DE POEIRA); funguli, v.,
(CIRCONFERÊNCIA); sirkulu, 3.n. proparoxítona
(CIRCULADO); sirkuladu, part. (COBERTO DO ROUPA); bistidu, 3.part.
(CIRCULAR); sirkula 1, v.tr., (COBIANA); kobiana, n.
proparoxítona (COBIÇA); kubisa 2, n.
(CIRCULAR); sirkula 2, v.intr., (COBIÇADO); kubisadu, part.
proparoxítona (COBIÇAR ALIMENTOS); mansirka, v.
(CÍRCULO); sirkulu, 1.n., proparoxítona (COBIÇAR); disedju, 2.n.
(CIRUGIA); opera, 2.v. (COBIÇAR); kubisa 1, 1.v.tr.
(CISMA); sisma, n. (COBIÇOSO); kubisus, adj., oxítona
(CISMÁTICO); sismatiku, n., (COBRA DE PALMEIRA); kobra di
proparoxítona palmera, n., sin. kakuba verdi
(CIÚME); siumi, n., paroxítona sin. dur (COBRA); kobra 2, n.
di kutuvelu (COBRADO); kobradu, part.
(CIVIL); sivil, 1.adj. (COBRADOR); kobradur, n.
(CIVIL); sivil, 2.adj. (COBRANÇA); kobransa, n.
(CIVILIZAÇÃO); sivilizason, n. (COBRAR); kobra 1, v.
(CIVILIZADO); sivilizadu, 1.adj. (COBRAR); risibi, 3.v.tr.
(CIVILIZAR); sibiliza, v., arc., vd. siviliza (COBRE); kobri, n.,
(CIVILIZAR); siviliza, v. (COBRIDO); kubridu, part.
(CLANDESTINO); klandistinu, 1.adj. (COBRIR O TECTO); mata lagartu,
(CLANDESTINO); klandistinu, 2.n. coloc.
(CLAQUISTA); klakeru, n. (COBRIR-SE; tapa, 3.v.intr.
(CLARA); klara, n. (COBRIR-SE); kubri, 4.v.intr.
(CLARAMENTE); klaramenti, adv. (COBRIR); kubri, 1.v.tr.
(CLAREZA); klarensa, n., vd. klaresa (COÇAR); kosa, 1.v.tr.
(CLAREZA); klaresa, n., sin. klaridadi (COCEGAR); tcikini, v.
(CLARIDADE); klaridadi, n., sin. klaresa (COÇEIRA); kosera, n.
(CLARINETE); klarineti, n. (COCO DE CIBE); kuku di sibi, n., sin.
(CLARO); klaru, 1.adj. ankol
(CLARO); klaru, 3.adj. (COCÓ); koko 2, n., oxítona
(CLARO); klaru, 4.adv. (COCO); kuku 1, n.
(CLARO); puru, 2.adj., (COCÓ); nheret, n.
(CLASSE); klas, n., vd. klasi (COCONOTE); kokonoti, n., sin. karus
(CLASSE); klasi, n. (COCOROCÓ); kokoroko, n., oxítona
(CLASSIFICAÇÃO); klasifikason, 1.n. (CÓDIGO); kodigu, 1.n., proparoxítona
(CLASSIFICAÇÃO); klasifikason, 2.n. (CÓDIGO); kodigu, 2.n.
(CLIENTE); klienti, n., sin. fregues (COELHO); kuidju, n., paroxítona
(CLIMA); klima, n. (COFO); kofu, n.
(CLÍNICA); klinika, n., proparoxítona (COFO); kufu, n.
(CLISTER); kristel, n. (COFRE); kofri, n.
(CLITORIS); tciron, n. (COGUMELO); kugumelu, n., vd.
(CLOROQUINA); klorokina, n. guarda-tcuba di sapu
(CLUBE); klubi, n., vd. klubu (COIRO; COURO); kuru, 1.n., sin. pele
(CLUBE); klubu, n. (COISA DE POUCO VALOR); fukandjai,
(COADOR); kuadur, n., vd. kuadera 2.n.
(COAR); kua, 1.v.tr. (COISA DE); kusa di, con.
(COISA SEM VALOR); saklata 2, n. (COLUNA VERTEBRAL); kuluna, 2.n.
(COISA VELHA); kambletc, 1n. (COLUNA); koluna, n., vd. kuluna
(COISA); kusa, 1.n. (COLUNA); kuluna, 1.n., sin. firkidja
(COITADINHO); koitadinhu, adj. (COLUNA); kuluna, 3.n
(COITADO); koitadi, adj. (COM CERTEZA); nan, adv.
(COLA); kola 2, n., (COM ELE; COM ELA); kel, contr.
(COLA); kola 3, 1.n. (COM LICENÇA!); kolisensa!, interj.
(COLA); mana 2, 2.n. (COM MUITA ÁGUA); ialali, v., oxítona
(COLABORAÇÃO); kolaborason, n. (COM PELE VERMELHO); burmedju,
(COLABORADOR); kolaboradur, n. 2.n.
(COLABORAR); kolabora, v., sin. (COM POUCO SONORIDADE); bas,2,
kopera 2.adv.
(COLABORAR); kolobra, v., vd. (COM RAPIDEZ); bep, intens.
kolabora (COM); kes, contr.
(COLADEIRA); koladera, n. (COM); ku 1, 1.con.
(COLADO); koladu, part. (COMADRE); kumadri, 1.n.
(COLAR); kola 1, 1.v.tr. (COMANDANTE); komandanti, n.
(COLCHA); koltca, n., sin. kuberta (COMANDAR); komanda, v.tr.
(COLCHÃO); koltcon, n., sin. ispuma (COMANDO); komandu, n., vd.
(COLEGA); kolega, 1.n., sin. mandjua kumandu
(COLEIRA); kola 3, 2.n., pe di kola (COMBATE); kombati, n., sin. luta
(CÓLERA); kolera, n., proparoxítona (COMBATENTE); kombatenti, n.
(COLETE); koliti, n. (COMBATER); kombati 1, v., sin. luta
(COLHÃO); kodjon, n., sin. matcundadi (COMBATER); luta 2, 2.n., sin. kombati
(COLHEITA); kolieta, n., sin. kebur (COMBÉ); kombe, n., oxítona
(COLHER); kudjer, n. (COMBINAÇÃO); kombinason, 1.n.
(COLHER); kudji, 1.v.tr. (COMBINAÇÃO); kumbinason, 1.n., vd.
(COLHERADA); kudjerada, n. kombinason
(COLHERZINHA); kudjersinhu, n.dim. (COMBINAR); kombina, v., vd. kumbina
(COLHIDO); kudjidu, part. (COMBINAR); kumbina, v.
(COLIGAÇÃO); koligason, n. (COMBOIO); kumboiu, n., proparoxítona
(COLISÃO)); choki, 2.n. (COMBORÇA); kumbosa, 1.n.
(COLMEIA); kasa di baguera, n., sin. (COMBORÇARIA); kumbosadia, n.
kolmeia (COMBUSTÍVEL); kombustivel, n.,
(COLMEIA); kolmeia, n., proparoxítona paroxítona
(COLMEIA); kumbu di baguera, n. (COMEÇADO); kunsadu, part.
(COLOCAÇÃO); puzison, 2.n. (COMEÇAR); iabri, 2.v.tr.
(COLOCADO); kulkadu, part. (COMEÇAR); kunsa, 1.v.s.aux.
(COLOCADOR); kulkadur, n. (COMEÇAR); kunsa, 2.v.
(COLOCAR); koloka, v. (COMEÇO); entrada, 2.n.
(COLOCAR); kulka, v., proparoxítona (COMEDO); kumedu, part.
(COLÓNIA); kolonia, n., proparoxítona (COMEDOR); kumedur, n.
(COLONIAL); kolonial, adj. (COMEMORAÇÃO); komemorason, n.
(COLONIALISMO); kolonialismu, n. (COMEMORAÇÃO); kumumorason, n.
(COLONIALISTA); kolon, n. (COMENTAR); komenta, v., vd.
(COLONIZAÇÃO); kolonizason, n. kumenta
(COLONIZADO); kolonizadu, part. (COMENTAR); kumenta, v.
(COLONIZADOR); kolonizadur, n. (COMENTÁRIO); kumentariu, n.,
(COLONIZAR); koloniza, v. proparoxítona
(COLOSTRO); kolosteru, n., (COMER AOS POUCOS); nika bianda,
proparoxítona coloc.
(COMER CHABÉU); n’usi, v.tr. (COMPAIXÃO); dur, 2.n., sin. pena
(COMER MUITO); leteti, 2.v. (COMPAIXÃO); kompaichon, n.
(COMER TUDO); bik, 2.v., kume bik (COMPANHEIRA); kumpanhera, n., vd.
(COMER TUDO); buk, 2.v., kume buk kumpanher
(COMER TUDO); leli, v., sin. fefi (COMPANHEIRO; COMPANHEIRA);
(COMER); kume, 1.v.tr. kumpanher, n.
(COMER); kume, 3.v.intr. (COMPANHEIRO); kumpanheru, n., vd.
(COMER); nhoki, v., vd. nhuki kumpanher
(COMER); nhuki, 1.v. (COMPANHIA); kompainha, n.,
(COMER); nhuki, 2.v. proparoxítona vd. kumpanhia
(COMER); struki bianda, coloc., sin. (COMPANHIA); kumpanhia, 1.n.,
nhuki paroxítona
(COMERCIANTE); komersianti, n., sin. (COMPANHIA); kumpanhia, 2.n.
bindidur (COMPANHIA); kumpanhia, 3.n
(COMÉRCIO); komersiu, n., (COMPARAÇÃO); komparason, n.
proparoxítona (COMPARADO); komparadu, part.
(COMÉRCIO); kumersiu, n., (COMPARAR); kompara, v.tr.
proparoxítona vd. komersiu (COMPASSO); kompasu, 1.n.
(COMÉRCIO); merkadu, 2.n. (COMPASSO); kompasu, 2.n.
(COMÍCIO); kumisiu, n., proparoxítona (COMPETÊNCIA); kompitensia, n.,
(COMIDA DE CASAMENTO); kubamba, proparoxítona
n. (COMPETENTE); kompitenti, 1.adj.
(COMIDA DE VÉSOERA); sita, n. (COMPETIÇÃO); kompetison, n.
(COMIDA); bianda, 2.n., vd. kuntangu (COMPETIDOR); kompetidur, adj.
(COMIDA); kumida, 1.n. (COMPLEMENTAR); komplementa, v.,
(COMIDA); pitc-patci, n., sin. badadji vd. kumplimenta
(COMIDA); tori 1, v. (COMPLEMENTAR); kumplimenta, v.
(COMIDO); nhemedu, part. (COMPLETAMENTE DE BOA SAÚDE);
(COMILÃO); kumelon, n. kenkeren, intens., oxítona
(COMISSÃO); komison, n., vd. kumison (COMPLETAMENTE); iem, intens.,
(COMISSÃO); kumison, n. oxítona
(COMISSÁRIO); komisariu, n., (COMPLETAMENTE); iep, intens.
proparoxítona vd. kumisariu (COMPLETAMENTE); kompletamenti,
(COMISSÁRIO); kumisariu, n adv.
proparoxítona, komisariu (COMPLETAMENTE); puk, intens.
(COMITÉ); komite, n., oxítona vd. (COMPLETAMENTE); pus 2, intens.
kumite (COMPLETAR UM PERIODO DE
(COMITÉ); kumite, n., oxítona TEMPO); fasi, 3.v.
(COMO QUÊ); suma ke, 1.con. (COMPLETAR); kompleta, v.
(COMO QUÊ); suma ke, 2.loc.adv. (COMPLETO); kompletu, 1.adj.
(COMO TAMBÉM); suma tambi, loc. (COMPLEXO); komplexu, 1.adj.
adv. (COMPLEXO); komplexu, 2.n.
(COMO); komu, con., sin. suma (COMPLICAÇÃO); komplikason, n.
(COMO); kuma 1, 1.adv. (COMPLICAR-SE); komplika, 2.v.intr.
(COMO); sima 1, con., arc., vd. suma (COMPLICAR); komplika, 1.v.tr.,
(COMO); suma, 1.con. proparoxítona
(COMO); suma, 2.adv., sin. komu (COMPOR-SE); kumpu, 3.v.intr.
(CÓMODA); komoda 2, n., proparoxítona (COMPOR); kumpu, 1.v.tr., sin.
(COMODIDADE); fasilidadi, 2.n. konserta
(COMPADRE); kumpadri, 1.n. (COMPOR); purpara, 2.v.tr.
(COMPADRE); kumpadri, 2.n. (COMPORTAMENTO); komportamentu,
n. (CONCEBIDO); konsebidu, 2.part.
(COMPORTAR-SE); komporta, 2.v.intr. (CONCEDER); konsidi, v.
(COMPORTAR); komporta, 1.v.tr. (CONCEITO); konseitu, n.,
(COMPOSIÇÃO); skritu, 2.n. proparoxítona
(COMPOTA); kompota, n. (CONCENTRAÇÃO); konsentrason, n.
(COMPRA); kompra, n. (CONCENTRAR); konsentra, 1.v.tr.
(COMPRADO); kumpradu, part. (CONCEPÇÃO); konseson, 1.n.
(COMPRADOR); kumpradur, n., pl. (CONCERTAÇÃO); konsertason, n., sin.
kumpraduris konsertu
(COMPRAR); kumpra, v.tr. (CONCERTADO); konsertadu 2, part.
(COMPREENSÃO); komprenson, n. (CONCERTADOR); konsertadur 2, n.
(COMPREMETER-SE); ntala, 2.v. (CONCERTAR); konserta 2, n.
(COMPRIDO); kumpridu, 1.adj. (CONCERTO); konsertu 2, 1.n., sin.
(COMPRIMENTO); kumprimentu 1, 2.n. konsertason
(COMPRIMENTO); kumprimentu 2, n. (CONCERTO); konsertu 2, 2.n.
(COMPRIMIDO); komprimidu, n., sin. (CONCILIAÇÃO); konsiliason, n.
kininu (CONCLUIR; kabanta, 2.v.caus.
(COMPRIMIR); kalka, 2.v.tr. (CONCLUIR); fitca, 3.v.tr.
(COMPRIMIR); kumprimi, v., sin. kalka (CONCLUSÃO); fechu, 2.n.
(COMPROMETER-SE); kumprimiti, (CONCLUSÃO); konkluson, n., sin.
2.v.intr. kabantada
(COMPROMETER); kumprimiti, 1.v.tr. (CONCLUSÃO); ruzultadu, 2.n.
(COMPROMETIDO); kumprimitidu, part. (CONCORDAR); konkorda, v.intr.
(COMPROMISSO); kompromis, n., (CONCORRER); konkori, v.
oxítona (CONCRETAMENTE); konkretamenti,
(COMPROMISSO); kumprimisu, n., vd. adv.
kompromis (CONCRETO); konkretu, adj.
(COMPUTADOR); komputador, n. (CONCURSO); konkursu, n.
(COMUM); frekenti, 2.adj. (CONDE); kondi, 1.n.
(COMUM); komun, adj. (CONDE); kondi, 2.n.
(COMUNGAR); komunga, v. (CONDENADO); kondenadu, part.
(COMUNHÃO); komunhon, 1.n. (CONDENAR); kondena, v.
(COMUNHÃO); kumunhon, n., vd. (CONDIÇÃO); kondison, 1.n.
komunhon (CONDICIONADO); kondisionadu, part.
(COMUNICAÇÃO); kumunikason (CONDICIONAL); kondisional, 1.adj.
(COMUNICAÇÃO); kumunikason, 1.n. (CONDICIONAL); kondisional, 2.adj.,
(COMUNICADO); kumunikadu, n. (CONDICIONAMENTO);
(COMUNICAR); kumunika, v. kondisionamentu, n.
(COMUNIDADE); komunhon, 2.n. (CONDICIONAR); kondisiona, v.
(COMUNIDADE); komunidadi, n. (CONDUÇÃO); konduson, 1.n.
(COMUNIDADE); kumunidadi, 1.n. (CONDUTOR DE BURRO); chofer-latc,
(COMUNIDADE); kumunidadi, 2.n. n.
(COMUNITÁRIO); kumunitariu, adj., (CONDUTOR); kondutor, n.
proparoxítona (CONDUZIDO); konduzidu, part.
(CONA); kunu, n., sin. mindjerndadi (CONDUZIR); konduzi, 1.v.tr.
(CONA); pampana, n., sin. mindjerndadi (CONFERÊNCIA); konferensia, n.,
(CONAKRI); konakri, n. proparoxítona
(CONCEBER); konsibi, 1.v.tr. (CONFERIDO); konfiridu, part.
(CONCEBER); konsibi, 2.v.tr. (CONFERIR); konfiri, v.
(CONCEBER); konsibi, 3.v.intr. (CONFESSADO); konfesadu, 1.part.
(CONCEBIDO); konsebidu, 1.part. (CONFESSADO); konfesadu, 2.part.
(CONFESSAR); konfesa, 1.v.tr. (CONQUISTAR); konkista 1, v.
(CONFESSAR); konfesa, 2.v.tr. (CONSAGRAÇÃO); dedikason, 2.n.
(CONFESSOR); konfesur, 1.n. (CONSAGRAÇÃO); konsagrason, 1.n.,
(CONFESSOR); konfesur, 2.n. sin. ordenason
(CONFIADO); kunfiadu, adj., sin. (CONSAGRADO); konsagradu, part.
atrevidu (CONSAGRADOR); konsagradur, n.
(CONFIANÇA); Fe, 2.n. (CONSAGRAR); konsagra, 1.v.tr.
(CONFIANÇA); konfiansa, 1.n., sin. (CONSAGRAR); konsagra, 2.v.tr.
fiansa (CONSCIÊNCIA); konsiensia, n.,
(CONFIAR); konfia, 1.v.tr., ant. proparoxítona
diskunfia (CONSCIENTE); konsienti, adj.,
(CONFIRMAÇÃO); konfirmason, n. paroxítona
(CONFIRMAR); konfirma, v. (CONSEGUIDO); konsiguidu, part.
(CONFIRMAR); verifika, 2.v.tr. (CONSEGUINTE); konsiguinti, adj.
(CONFLITO); konflitu, n. (CONSEGUIR); konsigui, v.tr., sin. obti
(CONFORME); konformu, con. (CONSELHEIRO); konselieru, n.,
(CONFORME); kunformu, con., vd. proparoxítona
konformu (CONSELHO DE ANCIÃOS); garandesa,
(CONFORTAR-SE); iari-iari, 3.v. 3.n.
(CONFUNDIDO); djumbulidu, 2.adj. (CONSELHO); konsedju, 1.n., vd.
(CONFUNDIDO); kunfundidu, part. konsidju
(CONFUNDIR); kunfundi, 1.v.tr. (CONSELHO); konsedju, 2.n., vd.
(CONFUSÃO); barudju, 2.n. konseliu
(CONFUSÃO); djumbulmani, n., sin. (CONSELHO); konseliu, n.,
tcumul-tcamal proparoxítona
(CONFUSÃO); djumbulumani, n., vd. (CONSELHO); konsidju, n.
djumbulmani (CONSENSO); konsensu, n.
(CONFUSÃO); fenhi, v. (CONSENTIDO); kunsintidu, part.
(CONFUSÃO); kundumpai, n., (CONSENTIR); kunsinti, v.
paroxítona (CONSEQUÊNCIA); konsikuensia, n.,
(CONFUSÃO); kunfuson, n. proparoxítona
(CONFUSÃO); tcumul-tcamal, n., (CONSERTADO); konsertadu 1, part.
oxítona (CONSERTADO); kusidu 1, 2.part.
(CONGELADOR); kondjeladur, n. (CONSERTADOR); konsertadur 1, n.
(CONGRESSO); kongresu, n. (CONSERTAR); konserta 1, v., sin.
(CONHAGUI); konhagui, 1n. kumpu
(CONHAGUI); konhagui, 2.n. (CONSERTO); konsertu 1, n.
(CONHAQUE); konhaki, n. (CONSERVAÇÃO); konservason, n.
(CONHECEDOR); kunhisidur, n. (CONSERVAÇÃO); seka 1, 2.v.tr.
(CONHECER); kunsi, 1.v.tr. (CONSERVAR); konserba, v., vd.
(CONHECER); kunsi, 2.v.tr. konserva
(CONHECIDO); kunsidu, part., ant. (CONSERVAR); konserva, v.tr.
diskunsidu (CONSIDERAÇÃO); konsiderason, n.
(CONHECIMENTO); kunhisimentu, n., (CONSIDERAR); konsidera, v.
vd. kunsimentu (CONSIQUÊNCIA DE ÁLCOOL);
(CONHECIMENTO); kunsimentu, 1.n. baluma, v.
(CONJUGAR); konjuga, 1.v. (CONSIQUÊNCIA DE ÁLCOOL);
(CONJUGAR); konjuga, 2.v. balumadu, adj.
(CONJUNTO DE FACTOS); siklu, 2.n. (CONSOANTE); konsoanti, n.
(CONJUNTO); konjuntu, 1.n. (CONSOANTE); konsuanti, con., sin.
(CONQUISTA); konkista 2, n. sugundu
(CONSOLAÇÃO); konsolason, n. kontenti
(CONSOLADO); konsoladu, part. (CONTENTAMENTO); kontentamenti, n.
(CONSOLADOR); konsoladur, 1.n. (CONTENTAR-SE); kontenta, 2.v.intr.
(CONSOLADOR); konsoladur, 2.n. (CONTENTAR); kontenta, 1.v.tr.
(CONSOLAR-SE); konsola, 2.v.intr. (CONTENTE); kontenti, adj.
(CONSOLAR); konsola, 1.v.tr. (CONTENTOR); kontentor, n.
(CONSTIPAÇÃO); kostipason, n. (CONTESTAR); diskuti, 2.v.
(CONSTITUCIONAL); konstitusional, (CONTINENTE); kontinenti, n.
adj. (CONTINUAÇÃO); kontinuason, n.
(CONSTITUIÇÃO); konstituison, n. (CONTINUAR); kontinua, 1.v.tr.,
(CONSTRUÇÃO); konstruson, n. paroxítona
(CONSTRUÇÃO); kostruson, n. (CONTINUAR); kontinua, 2.v.intr.
(CONSTRUIR UMA CASA); panga, (CONTINUAR); kuntinua, v., paroxítona,
4.coloc., panga kasa vd. kontinua
(CÔNSUL); konsul, n., paroxítona (CONTO); konta 2, n.
(CONSULTA MÉDICO); konsulta 1, 2.v., (CONTO); kontu, n., vd. kuntu
sin. fasi konsulta (CONTO); kuntu, n.
(CONSULTA); konsulta 2, 1.n. (CONTOS); djumbai 1, 1.v., paroxítona
(CONSULTA); konsulta 2, 2.n., fasi (CONTRA); kontra 2, 1.con.
konsulta (CONTRA); kontra 2, 2.adv.,
(CONSULTADO); konsultadu, part. (CONTRA); kontra 3, con., sin. otca ke
(CONSULTAR); konsulta 1, 1.v.tr. (CONTRABANDO); kontrabanu, n., sin.
(CONSULTÓRIO); konsultoriu, n., klando
proparoxítona (CONTRACEPTIVO); anilia, 2.n.
(CONSUMIR-SE); gasta, 2.v.intr. (CONTRADIÇÃO); kontradison, n.
(CONTA); kalkulu, 2.n. (CONTRAMARÉ); kontra-mare, n.
(CONTA); konta 4, 1.n. (CONTRAMESTRE); kontramestri, n.
(CONTA); konta 4, 3.n. (CONTRÁRIO); kontrariu, adj.,
(CONTA); konta 4, 4.n. proparoxítona
(CONTA); konta 4, 5.n. (CONTRATADO); kontratadu, part.
(CONTACTAR); kontakta, v. (CONTRATAR); kontrata, v.
(CONTACTO); kontaktu, n., (CONTRATO); kontratu, n.
(CONTADO); kontadu 1, part. (CONTRATO); nogos, 2.n., sin.
(CONTADO); kontadu 2, part. nogosiason
(CONTADOR); kontadur 1, n. (CONTRIBUIÇÃO); kontribuson, n.
(CONTADOR); kontadur 2, 1.n. (CONTRIÇÃO); kontrison, n.
(CONTADOR); kontadur 2, 2.n. (CONTROLAR); kontrola, v.
(CONTAGIAR); kambanta, 2.v.caus. (CONTROLE; CONTROLO); kontrol,
(CONTAMINAÇÃO); kontaminason, n. 1.n.
(CONTAMINADO); kontaminadu, part., (CONTROLE; CONTROLO); kontrolu,
sin. susu n., vd. kontrol
(CONTAR A HISTÓRIA DE); konta (CONTROLO); kontrol, 2.n.
storia, coloc. (CONTUDO); kuntudu, con.
(CONTAR COM); konta ku, v.prep. (CONVENÇÃO); konvenson, n.
(CONTAR); konta 1, v.tr. (CONVENCER); konvensi, v.tr.
(CONTAR); konta 3, v.tr., sin. fasi konta (CONVENCIDO); konvensidu, part.
(CONTAR); konta-konta, v. (CONVENTO); konventu, n.
(CONTAR); papia, 2.v.tr. (CONVERSA); djumbai 2, n., paroxítona
(CONTEMPLAÇÃO); kontemplason, n. (CONVERSA); kombersa 2, n.
(CONTEMPLAR); kontempla, v. (CONVERSA); konversa, n., vd.
(CONTENTADO); kontentadu, part., sin. kombersa
(CONVERSA); pasada, 2.n. (CORAJOSO); koradjus, adj., oxítona
(CONVERSADO); djumbaidu, part., (CORAJOSO); korajozu, adj., vd.
paroxítona koradjus
(CONVERSADOR); djumbaidur, n., (CORAJOSO); matcu, 2.adj.
paroxítona (CORAJOSO); mostra matcundadi,
(CONVERSADOR); kombersadur, n. coloc.
(CONVERSÃO); konverson, 1.n. (CORAR); kora 1, 1.v.
(CONVERSÃO); konverson, 2.n. (CORCUNDA); karakunda, n.
(CONVERSAR BAIXO); suru-suru, v. (CORCUNDA); kurkunda, n
(CONVERSAR); kombersa 1, v.intr. (CORDA); daria, n., paroxítona
(CONVERSAR); konversa, v., vd. (CORDA); korda 2, n.
kombersa (CORDA); nasinhu, n.
(CONVERTER-SE); tubi, v., (CORDÃO); kordon, 1.n.
(CONVERTER); konverti, 1.v.tr. (CORDÃO); kordon, 2.n.
(CONVERTER); torkia, 3.v.tr. (CORDÃO); maradura, 2.n.
(CONVERTIDO); konvertidu, part. (CORDEADO); kordiadu, part.
(CONVICÇÃO); konvison, n. (CORDEIRO); kordenason, 2.n., vd.
(CONVIDADO); kumbidadu, part. karnel
(CONVIDADO); kunvidadu, part., vd. (CORDEIRO); korderu, n.
kumbidadu (CORES); koris, n.pl., paroxítona vd. kor
(CONVIDAR); kumbida, v.tr. (CORNETA); korneta, n.
(CONVIDAR); kunvida, v., vd. kumbida (CORO); koru, n.
(CONVITE); konviti, n. (COROA); koroa 2, n., paroxítona
(CONVITE); kumbiti, n., vd. konviti (COROADO); koroadu, part.
(CONVIVER); lida, 2.v.prep. (COROAR); koroa 1, v.,
(CONVOCAR); konvoka, v., (CORONEL); koronel, n.
(COOPERAÇÃO); koperason, n. (CORONHA); koronha, n.
(COOPERANTE); koperanti, n. (CORONHADA); koronhada, n.
(COOPERAR); kopera, v., sin. kolabora (CORPINHO); kurpinhu, n., sin. sution
(COOPERATIVA); koperativa, n. (CORPO HUMANO); po 2, 3.n., po di
(COORDENAÇÃO); kordenason, 1.n. kurpu
(COORDENAR); kordena, v. (CORPO SÓLIDO); sfera, 2.n.
(CÓPIA); kopia 2, n., proparoxítona (CORPO); karni, 2.n.
(COPIADO); kopiadu, part. (CORPO); kurpu, 1.n.
(COPIADOR); kopiadur, n. (CORPORAL); korporal, 1.adj.
(COPIAR); kopia 1, v.tr., paroxítona (CORPORAL); korporal, 2.n.
(COPO); kopu, n. (CORRECTO); koretu, adj., vd. kuretu
(COPO); tasa, 2.n. (CORRECTO); kuretu, adj.
(COQUEIRO); kukeru, n. (CORREIA); koreia, n.
(COR DE TAMBACUMBA); kor di (CORREIO); koreiu, 1.n., proparoxítona
tambakumba, n., sin. kastanhu (CORREMPER-SE); kai tcai 1, 2.coloc.
(COR-DE-ROSA); roza, 2.n., kor di roza (CORRENTE); korenti 1, n.
(COR); kor, n. (CORRENTE); korenti 2, n.
(COR); kur, n., vd. kor (CORRER ATRÁS DE); kuri tras di,
(CORÁ); kora 2, n., oxítona v.prep., sin. pirsigui
(CORAÇÃO); korson, 1.n. (CORRER); kuri, 1.v.intr.
(CORAÇÃO); korson, 2.n. (CORRESPONDÊCIA); koreiu, 2.n.
(CORAÇÃO); kurason, n., vd. korson (CORRESPONDER); korespondi, v., vd.
(CORADO); koradu, 1.part. kuruspundi
(CORADO); koradu, 2.n. (CORRESPONDER); kuruspundi, v.
(CORAGEM); korajen, n., paroxítona (CORRIDA); kurida, n.
(CORRIGIR); kuridji, 1.v.tr. (COVA); koba 3, 1.n.
(CORRIMENTO); korimentu, n. (COVÃO); kobon, n.aum.
(CORROMPER-SE); kurumpi, 2.v.intr. (COVERTER-SE); konverti, 2.v.intr.
(CORROMPER); kurumpi, 1.v.tr. (COXA); perna, 2.n.
(CORROMPER); pirdinti, 2.v.caus. (COXEAR); kocha, v.intr., sin. mankusa
(CORROMPIDO); kurumpidu, part., sin. (COXO); kochu, n., sin. manku
kuruptu (COXO); mankusa, 2.v.inco.
(CORRUPÇÃO); kurupson, 1.n. (COZER); firbi, 2.v.tr., vd. firbinti
(CORRUPTO); kuruptu, adj., sin. (COZIDO); kusidu 2, 1.part., sin.
kurumpidu kusinhadu
(CORTADO); kortadu, part. (COZINHA); fugon, 2.n.
(CORTADO); pantcidu, part. (COZINHADO); fasidu, 2.part.
(CORTADOR); kortadur, n. (COZINHADO); kusinhadu, 1.part.
(CORTAR A PALAVRA); korta palabra, (COZINHADO); kusinhadu, 2.n.
coloc. (COZINHAR); kunha, v., vd. kusnha
(CORTAR O CABELO); korta kabelu, (COZINHAR); kusinha, v., vd. kusnha
coloc., sin. tira kabelu (COZINHAR); kusnha, v.
(CORTAR); korta-korta, v. (COZINHEIRA); kusinhera, n., vd.
(CORTAR); korta, 1.v.tr. kusnhera
(CORTAR); pantci, v. (COZINHEIRA); kusnhera, n.
(CORTE); korte 2, n., vd. korti (COZINHEIRO); kusinheru, n.
(CORTE); korti, 1.n. (CRASE); ki 1, 2.contr.
(CORTE); korti, 2.n. (CRASE); ku 2, 2.contr.
(CORTESIA); fabur, 2.n. (CRAVO-AROMÁTICO); kravu-
(CORTESIA); kortezia, n. aromatiku, n.
(CORTIÇA DA PLANTA); bisaka, 2.n., (CRÉDITO); kreditu, n., proparoxítona
sin. stopa (CREDO); kiredi!, interj.
(CORTINA); kurtina, 1.n. (CREDO); kolo, interj., oxítona
(CORTINA); kurtina, 2.n. (CREDO); kredi!, interj., vd. kiredi
(CORVINA); kurbina, n. (CRENTE); krenti, n.
(CORVO); korbu, n., vd. korvu (CREOLINA); kriolina, n.
(CORVO); korvu, n. (CRESCER); kirsi, 1.v.intr.
(COSER); kusi, v. (CRESCER); soronda 2, 1.n.
(COSIDO); kusidu 1, 1.part. (CRESCIDO); kirsidu, part.
(COSTA); kosta, 2.n., sin. roda di mar (CRESCIMENTO); kirsimentu, n.
(COSTAS DA MÃO); kosta di mon, n. (CRESCIMENTO); krisimentu, n., sin.
(COSTAS); kosta, 1.n. dizinvolvimentu
(COSTELA); kostela, n., sin. os di (CRIA DE GALINHA); frangu, 2.n., vd.
pontada franga
(COSTUME); kustumu, n., sin. us (CRIA); kria 2, n.
(COSTURA); kustura, n. (CRIAÇÃO); formason, 2.n.
(COSTUREIRA); kusturera, n., sin. (CRIAÇÃO); kriason, 1.n.
alfaiati (CRIADA); kriada, n.
(COTA); kota, n. (CRIADO); kriadu, 1.part.
(COTEDÚA); kotedua, n., paroxítona (CRIADOR); kriadur, n.
(COTOVELADA); kutubelada, n. (CRIANÇA); kriansa, n., sin.
(COTOVELAR); kutubela, v. prentcentce
(COTOVELO); kutubel, n. (CRIANÇA); prentcentce, n., sin.
(COTOVELO); kutuvelu, n., vd. kutubel kriansa
(COURAÇA); kurasa, n. (CRIAR CONFUSÃO); saklata 1, 1.v.
(COUVE); kubi, n. (CRIAR-SE); forma 1, 4.v.intr.
(CRIAR); kiria, v., paroxítona, vd. kria (CULTO); kultu, n.
(CRIAR); kria 1, 1.v.tr. (CULTO); ritu, 2.n.
(CRIAR); pruduzi, 2.v.tr. (CULTURA); kultura, 1.n.
(CRIAR); randja3.v.tr. (CULTURA); kultura, 2.n.
(CRIATIVIDADE); kriatividadi, n. (CULTURAL); kultural, adj.
(CRIME); krimi, n. (CUMPRIDOR); kumpridur, n.
(CRIMINOSO); kriminozu, adj., vd. (CUMPRIMENTADO); kumprimentadu,
kriminus part.
(CRIMINOSO); kriminus, adj., oxítona (CUMPRIMENTAR); kumprimenta, v.
(CRIOULO); kiriol, n., vd. Kriol (CUMPRIMENTO); kumprimentu 1, 1.n.
(CRIOULO); kriol, n. (CUMPRIR); kumpri, v.tr.
(CRIOULO); kriolu, n., vd. Kriol (CUMPRIR); rispita, 2.v.tr.
(CRISE); krizi, n. (CUNANTES); kunanti, n., sin.
(CRISMA); krisma, 1.n. Mansonka
(CRISMA); krisma, 2.n., sin. (CUNHA); nkunhu, n.
konfirmason (CUNHADO); kunhadu, n.
(CRISTA); krista, n. (CURA); kura 2, 1.n.
(CRISTA); trista, n. (CURADO); kuradu, part.
(CRISTANDADE); kristandadi, 1.n. (CURANDEIRO); djambakus, n., oxítona
(CRISTANDADE); kristandadi, 2.n. (CURANDEIRO); kuranderu, n., sin.
(CRISTÃO); kriston, 1.n. djambakus
(CRISTÃO); kriston, 2.adj. (CURAR-SE); kura 1, 2.v.intr.
(CRISTO); kristu, n. (CURAR); kura 1, 1.v.
(CRÍTICA); kritika 2, n., proparoxítona (CURATIVO); kurativu, n., sin.
(CRITICADO); kritikadu, part. medikason
(CRITICAR); kritika 1, v., paroxítona (CURRAL); koral, n.,
(CROCHÉ); renda 2, n. (CURSO); kursu, n.
(CRU); kru, adj. (CURTIR); kurti, 1.v.tr.
(CRUCIFICAÇÃO); krusifikason, n. (CURTIR); kurti, 2.v.intr.
(CRUCIFICADO); krusifikadu, part. (CURTIR); seka 1, 3.v.intr.
(CRUCIFICAR); krusifika, v.tr. (CURTO); kurtu, 1.adj., sin. mutcu
(CRUZ); krus, n. (CURVA); dobra 2, 2.n.
(CRUZAR OS PÉS); trakola pe, coloc., (CURVA); kurva 2, n.
proparoxítona (CURVADO); dobradu, 2.part.
(CUBÍCULO); kubiku, n. (CURVADO); kurbadu, adj., sin.
(CUECAS); kueka, n. nkurbadu
(CUIDADO); djitu, 2.n. (CURVADO); n’onkidu, part.
(CUIDADO); kudadi, 1.n. (CURVAR-SE); n’onki, v.
(CUIDADO); kuidadu, part., sin. sintidu (CURVAR-SE); unhi, v., sin. mpina
(CUIDAR DE); kuda na, v.prep. (CURVAR); kurba, v.intr., vd. kurva
(CUIDAR); kuda, 1.v.tr. (CURVAR); kurva 1, v.intr.
(CUIDAR); kuida, v., paroxítona vd. kuda (CUSCUZ); kuskus, 2.n.
(CUIDAR); prutiji, v. (CUSCUZ); kuskus, 3.n.
(CUIDAR); tratamentu, 2.n. (CUSPIDEIRA); kuspidera, n.
(CULINÁRIA); kulinaria, n., (CUSPINHA); kuspinhu, n.
proparoxítona (CUSPIR); kuspi, v.intr.
(CULPA); kulpa 2, 1.n. (CUSTA); kusta 2, n.
(CULPA); kulpa 2, 2.n. (CUSTAR); kusta 1, 1.v.intr.
(CULPA); pekadu, 2.n. (CUSTAR); kusta 1, 2.v.intr.
(CULPADO); kulpadu, part. (CUSTO); kustu, n.
(CULPAR); kulpa 1,v.tr. (CUSTOSO); kustus, adj., oxítona
(CUTILADA); kutulada, n. (DE BORLA); aborlas, loc. adv.,
(DADO); dadu, 1.part. paroxítona.
(DADO); dadu, 2.n. (DE CERTEZA); de 2, intens., ant. men
(DAMA); dama 1, n. (DE CERTEZA); fuf, intens.
(DAMA); dama 2, n. (DE CORAÇÃO RIJO); risu korson,
(DANADO); danadu, part. coloc.
(DANAR); dana, 1.v.tr., sin. straga (DE COSTAS); di kosta, loc.adv.
(DANÇA TRACIONAL); kusunde, n., vd. (DE DIA); di dia, 1.loc. adv., ant. di noti
ksunde (DE FACTO); di faktu, loc. adv.
(DANÇA TRADICIONAL BALANTA); (DE FACTO); di fatu, loc.adv., vd. di
ksunde, n. faktu
(DANÇA); dansa, n., * sin. badju (DE GRAÇA); di grasa, loc.adv., sin.
(DANCING); dansin, n. gratis
(DANO); danu, n., sin. stragu (DE MANEIRA ABSOLUTA); far, intens.
(DANOSO); danus, adj., oxítona (DE MANEIRA QUE); manera ke, con.
(DAR ALGO À); furanta, 2.v.caus. (DE MANHÃ CEDO); parmanha-sedu,
(DAR AULA); da aula, coloc., sin. da loc.adv.
skola (DE MODO MAU); mal di volta., 2.adv.
(DAR AVISO); toka, 3.v.intr. (DE NOITE); di noti, loc. adv., ant. di dia
(DAR BEIJOS); da beju, coloc., sin. beja (DE POUCO VALOR); afetere n.,
(DAR DE COMENTE); kumenti, oxítona. V.M., sin. spera
2.v.caus., sin. nhukuni (DE PRIMEIRA); purmera, 2.adv.
(DAR DE COMER); nhukuni, v.tr., (DE PROPÓSITO); prupozitu, 2.loc.adv.,
proparoxítona sin. kumenti di prupozitu
(DAR DENTADA); murdi, 2.v.intr. (DE REPENTE); di repenti, loc. adv.
(DAR ESPIRROS); spira 2, v. (DE TAL MANEIRA QUE); suma manera
(DAR FERVA); tesa, 2.v., sin. santani ke, con.
(DAR INÍCIO); aranka, 2.v.intr. (DE TARDE); di tardi, loc. adv.
(DAR ORDEM); manda, 2.v.intr. (DE, causa); ku 1, 2.con.
(DAR PANCADAS); da pankada, coloc., (DE); di, 1.con.
sin. panka (DE); di, 2.con.
(DAR PARABÉNS); da parabens, coloc., (DEBATE); dibati 2, n.
sin. filisita (DEBATER); dibati 1, v.
(DAR PONTAPÉ); kupi, v. (DEBICAR, DAS GALINÁCEAS); tcupiti,
(DAR PROTECÇÃO); djingui udju., 3.v. v., proparoxítona
(DAR RAZÃO); da roson, coloc. (DEBICAR, DAS GALINÁCEAS); tcuputi,
(DAR SOCORRO); da sakur, coloc. v., proparoxítona, vd. tcupiti
(DAR TOPADA); da tapada, coloc. (DEBULHAR); dugunha, 1.v.tr.,
(DAR TUDO); tukuma, v., proparoxítona proparoxítona
(DAR UMA CABEÇADA); mbuka 1, v. (DÉCADA); dekada, n., proparoxítona
(DAR UMA RIPOSTA); da rasposta, (DECAIR); kai, 2.v.intr.
coloc. (DECENTRALIZAR;
(DAR VOLTAS); da bolta, coloc. DESCENTRALIZAR); disentraliza, v.
(DAR-SE ARES DE IMPORATNTE); (DECIDIR-SE); disidi, 2.v.intr.
rinka pitu, coloc. (DECIDIR); disidi, 1.v.tr.
(DAR); da, 1.v. (DECILITRO); disilitru, n., proparoxítona
(DAR); longanta, 2.v.caus. (DÉCIMA); disimu, n., proparoxítona
(DARI); dari, n., oxítona (DÉCIMO); desimu, quant.,
(DATA); data, n., sin. tempu proparoxítona
(DE ACORDO COM); di akordu ku, con. (DECISÃO); disizon, n.
(DECISÃO); firmesa, 2.n.
(DECLARAÇÃO; denunsia 2, n., (DEIXADO); disadu, 1.part.
proparoxítona (DEIXAR A SOLIDÃO); disdingui, v.intr.
(DECLARAÇÃO); diklarason, 1.n. (DEIXAR); dicha, v., vd. disa
(DECLARADO); diklaradu, part. (DEIXAR); disa, 1.v.tr.
(DECLARAR); diklara, v. (DEIXAR); larga, 2.v.tr.
(DECORADO); dikoradu, part. (DELE; DELA); del, contr.
(DECORAR); dikora, v. (DELE; DELA); sel, det.poss., vd. sil
(DECORRER); dikuri, v. (DELE; DELA); sil, det.poss., deriv. si +
(DECRETAR); proklama, 2.v. el
(DEDADA); dedada, n. (DELEGAÇÃO); delegason, n.
(DEDAL); didal, n. (DELEGADO); delegadu, n.
(DEDICAÇÃO); dedikason, 1.n. (DELES; DELAS); de 3, contr.
(DEDICADO A); dedikadu, part. (DELES; DELAS); delis, contr.,
(DEDICAR A); dedika, v.tr. paroxítona
(DEDO ANULAR; DEDO ANELAR); dedu (DELES; DELAS); selis, det.poss.
di anel, n. (DELGADO); dalgadu, part.
(DEDO GRANDE); dedu-garandi, n. (DELIBAR); diskolontci, v.tr., ant.
(DEDO); dedu, n. kolontci
(DEFEITO); difeitu, n., proparoxítona (DELIBERAÇÃO); diliberason, n.
(DEFEITO); visiu, 2.n. (DELIBERADO); diliberadu, part.
(DEFENDER); difindi, 1.v. (DELIBERAR); dilibera, v.tr.,
(DEFENDIDO); difindidu, part. proparoxítona
(DEFESA); difeza, n. (DELICADO); delikadu, adj.
(DEFINIÇÃO); difinison n. (DELIDO); dilidu, part.
(DEFINIDO); difinidu, part. (DELIDO); ribidu, part.
(DEFINIR); difini, v. (DELINQUÊNCIA); dilinkuensia, n.,
(DEFINITIVAMENTE); difinitivamenti, proparoxítona
adv. (DELIR); dili, v., oxítona
(DEFINITIVO); difinitivu, adj. (DEMAIS); dimas, 1.adv., oxítona
(DEFRONTAR); difronta, v. (DEMAIS); mampasada, loc.adv.
(DEFUMADO); fumadu, 1.part. (DEMANDA); prokura 2, 2.n.
(DEFUMAR); fuma, 2.v.tr. (DEMCRATIZADO); dimokratizadu, part.
(DEFUNTO); difuntu 1, n., vd. dufuntu (DEMITIDO); dimitidu, part., *
(DEFUNTO); difuntu 2, n., vd. dufuntu (DEMITIR UM EMPREGADO); dispidi,
(DEFUNTO); dufuntu 1, n., sin. kadaver; 2.v.
sin. mortu (DEMITIR); dimiti, v.tr.
(DEFUNTO); dufuntu 2, n. (DEMOCRACIA); dimokrasia, n.,
(DEGOLADO); dogoladu, part. paroxítona
(DEGOLADOR); dogoladur, n. (DEMOCRÁTICO); dimokratiku, adj.,
(DEGOLAR); dogola, v., proparoxítona proparoxítona
(DEGOLAR); sapa kabesa, 2.coloc., sin. (DEMOCRATIZAÇÃO); dimokratizason,
dogola n.
(DEGRADAÇÃO); digradason, n. (DEMOGRAFIA); dimografia, n.,
(DEGRADADO); digradadu, part. paroxítona
(DEGRADAR); digrada, v. (DEMOGRÁFICO); dimografiku, adj.,
(DEITAR ABAIXO); durba, 2.v.tr. proparoxítona
(DEITAR-SE); dita, 2.v.intr. (DEMÓNIO); dimoniu, n., proparoxítona.
(DEITAR); ditanda, 1.v.caus. sin. dimoniu
(deiv. CORTAR A LINHA); korta linha, (DEMÓNIO); spiritu, 3.n.
coloc., sin. mara panu (DEMORA); dimora, n.
(deiv. MUITO); muitu-muitu, adj. (DEMORADO); kumpridu, 2.adj.
(DEMOSTRAÇÃO); proba 2, 2.n., sin. vd. burta di
probason (deriv. A CANOA AFOGOU); kanua
(DENTE DE CARANGUEJO); dinti di foga, coloc., sin. fogansa
karanguis, n. (deriv. A CHUVA CHOVE); tcuba tcubi,
(DENTE); dinti, 1.n. coloc.
(DENTOSO); onhinhu ,n., oxítona (deriv. A CHUVA NEGA); tcuba nega,
(DENTRO DE); dentru di, con. coloc.
(DENTRO); dentru, adv. (deriv. A CHUVA TINGE-SE); tcuba
(DENÚNCIA); denunsia 1, 2.v. tindji, coloc.
(DENUNCIAR); denunsia 1, 1.v., (deriv. A COMIDA ESTÁ SERVIDA);
paroxítona kumida sirbidu, coloc.
(DEPARTAMENTO); dipartamentu, n. (deriv. A GUERRA SAI); guera sai,
(DEPARTAMENTO); divison, 2.n. coloc.
(DEPARTIÇÃO); dipartison, n., sin. (deriv. A LALA QUEIMOU); lala kema,
dipartimentu coloc.
(DEPENADO); penadu, part. (deriv. A MÃO DO TIMBA); mon di
(DEPENAR); pena 1, v.tr. timba, 1.n.
(DEPENDÊNCIA); dipendensia, n., (deriv. A MÃO DO TIMBA); mon di
proparoxítona timba, 2.n.
(DEPENDER); dipindi, 1.v. (deriv. A NOITE DE ONTEM); noti di
(DEPOIS DE AMANHÃ); dipus di aonti, loc.adv.
amanha, n., (deriv. A PARTE AGUDA DA ROCHA);
(DEPOIS DE); dipus di, 1.con. parti gudu di rotca, n.
(DEPOIS DE); dispus di, loc.adv., vd. (deriv. A PARTE DE DENTRO); parti di
dipus di dentru, n., sin. intirior
(DEPOIS DE); dispus di., 2.loc.adv. (deriv. A PARTE DE FORA); parti di
(DEPOIS DO MEIO DIA); di dia, fora, n., sin. esterior
2.loc.adv. (deriv. A PARTE DETRÁS); parti di tras,
(DEPOIS QUE); dipus ke, con. n.
(DEPOIS); dipus, adv. (deriv. A PIQUE); pika pa, v.prep.
(DEPOIS); dispus, adv., vd. dipus (deriv. A RIBA DE TUDO); riba di tudu,
(DEPOSITAR); dipozita, v. loc.adv.
(DEPÓSITO); dipozitu, n., proparoxítona (deriv. A RODA DO MAR); roda di mar,
(DEPRESSA); dipresa, adv. n., sin. kosta
(DEPUTADA); diputada, n.f. (deriv. A TERRA DOS BRANCOS); tera
(DEPUTADO); diputadu, n. di branku, n.
(DERETER); ribi, v., sin. bida iagu (deriv. A TROVOADA ARMA); turbada
(deriv AMASSAR O ARROZ); masa iarma, coloc.
arus, coloc. (deriv. A VIAGEM ACUDIU); bias kudi,
(deriv CANTAR); kanta-kanta, v. coloc., sin. bias sanha
(deriv. A BARRIGA CORTOU); bariga (deriv. A VIAGEM ASSANHOU); bias
korta, coloc. sanha, coloc., sin. bias kudi
(deriv. A BOCA FEDE); fedi boka, (deriv. A VIANDA CHOCOU); bianda
1.coloc. tcoka, coloc.
(deriv. À BRUTA); bruta di, loc. adv., vd. (deriv. ABAFAR O ARROZ); bafa arus,
burta di coloc.
(deriv. À BRUTA); burta di, loc.adv., sin. (deriv. ABAFAR O VINHO); bafa binhu,
santantumba di coloc.
(deriv. À BRUTA); mburta di, loc. adv., (deriv. ABAFAR); bafatoriu, n.,
vd. burta di proparoxítona
(deriv. À BURTA); mburuta di, loc.adv.,
(deriv. ABAFAR); barfata, 1.v., (deriv. ÁGUA CHEIRO); iagu-tceru, n.
proparoxítona (deriv. ÁGUA DE CAJU); iagu di kadju.,
(deriv. ABANAR AS MOSCAS); bana- n., sin. kadju
moska, n. (deriv. ÁGUA DE OLHOS); iagu, 2.n.
(deriv. ABANAR O FOGO); bana-fugu, n. (deriv. ÁGUA DE PAU); iagu di po, n.
(deriv. ABANAR); banadera, n. (deriv. ÁGUA SENTADA); iagu sintadu,
(deriv. ABRIR); abridu, part. coloc.
(deriv. ACABAR O CASAMENTO); kaba (deriv. ÁGUA); iagusinhu, n.dim.
kasamenti, coloc., sin. divorsiu (deriv. AGUENTAR); aguenta 2, n.
(deriv. ACABAR); kabanta, 1.v.caus. (deriv. ÁGUIA DO MAR); aguia di mar,
(deriv. ACABAR); kabantada, 1.n., sin. n.
fin (deriv. AJUDAR); djudadur, n., sin.
(deriv. ACALMAR; CALMAR); kalmanta, djudanti
v.caus. (deriv. AJUNTAR; JUNTAR); djunda-
(deriv. ACALORAR-SE); kalura, 2.v.intr. djunda 1, v.
(deriv. ACENAR COM A MÃO); sana (deriv. ALAGAR; ALARGAR); laganta,
mon, coloc. v.caus.
(deriv. ACHAR); otca 2, con., sin. kontra (deriv. ALAGAR); lagansa, n.
(deriv. ACHAR); otca ke, con., sin. (deriv. ALARGAR; ALAGAR); lagasi,
kontra v.caus., proparoxítona
(deriv. AÇOITAR A ÁGUA); suta iagu, (deriv. ALASTRAR O CORPO); lastra
coloc. kurpu, coloc.
(deriv. AÇOITAR); suti 1, v. (deriv. ALÇAR A BANDEIRA); ialsa-
(deriv. ACORDAR O CORPO); korda bandera, n., ant. basa-bandera
kurpu, coloc. (deriv. ALÇAR A ESTEIRA); ialsa stera,
(deriv. ACOSTUMAR); kustumanta, coloc., sin. labanta stera
v.caus. (deriv. ALÇAR AS MÃOS); ialsa mon,
(deriv. AÇULAR); tcutcidu, part. 1.coloc.
(deriv. AÇULAR); tcutcidur, n., sin. (deriv. ALGUÉM DE RESPEITO); alguin
bokasinhu di rispitu, n.
(deriv. ACUSAR); akuza 2, n., vd. (deriv. ALISADO); lisadu, part.
akuzason (deriv. ALISAR); lisa, v.tr.
(deriv. ACUTILAR A ESCOLA); kutula (deriv. ALIVIAR A ESTEIRA); lebia stera,
skola, coloc. coloc.
(deriv. ADIANTAR); djantidur, n. (deriv. ALONGAR); longanta, 1.v. caus.
(deriv. ADIANTAR); djantini, v.caus., (deriv. ALTO); alta 1,v.intr., sin. bai altu
proparoxítona (deriv. ALTO); altisi, v.caus., altu + si
(deriv. ADOÇAR A CARA); dosa kara, (deriv. AMA); iama, v., paroxítona
coloc. (deriv. AMAINADO); mainadu, part.
(deriv. AFOGADO); fogantadu, (deriv. AMAINAR); mainanta, v.caus.
part.caus. (deriv. AMARGOSO); malgosa, v.,
(deriv. AFOGAR); fogansa, n., sin. proparoxítona
kanua foga (deriv. AMARGOSO); malgosadu, part.,
(deriv. AFOGAR); foganta, v.caus. ant. dosadu
(deriv. AFOGUEAR; FOGUEAR); fuguia, (deriv. AMARGOSO); malgosura, n.
v., paroxítona (deriv. AMARRAR O PANO); mara panu,
(deriv. AGASALHAR); gasidjanta, coloc.
v.caus. (deriv. AMARRAR TESO); mara tesu,
(deriv. AGORA); gos, adv., vd. gosi coloc.
(deriv. AGORA); gosi-gosi, loc.adv. (deriv. AMARRAR UM CHIFRE); mara
(deriv. AGORA); gosi, adv. tcifri, coloc.
(deriv. AMASSAR O PÃO); masapon, n. udju, coloc.
(deriv. AMASSAR UMA LATA); masa (deriv. ARRANCAR); ranka, 1.v.s.aux.,
lata, coloc. vd. rinka
(deriv. AMIGO); amigundadi, n., sin. (deriv. ARRANCAR); rinka-rinka, v.
amizadi (deriv. ARRANCAR); rinka, 1.v.
(deriv. AMIGO); migu, v. (deriv. ARRANJAR A VIDA); randja bida,
(deriv. AMOLECER O CORPO); molinti coloc., sin. buska bida
kurpu, coloc., vd. molisi kurpu (deriv. ARREBATAR-SE); rabata-rabata,
(deriv. AMOLECER O CORPO); molisi 2.v.intr.
kurpu, coloc., proparoxítona (deriv. ARREBATAR); rabata-rabata,
(deriv. ANDADO); andadu, adj. 1.v.tr.
(deriv. ANDAR COMO UM DOIDO); (deriv. ARREBATAR); rabatason, n.
ianda suma dudu, coloc. (deriv. ARREMESSAR); ramasadura, n.,
(deriv. ANDAR); ianda-ianda, v. sin. vomitu
(deriv. ANDAR); iandanta, v.caus. (deriv. ARREMETER CONTRA); rimiti
(deriv. ANDAR); ndireta, v., vd. ndirita kontra, v.prep.
(deriv. ANO NOVO); anu-nobu, n., sin. (deriv. ARRENDAR); rendadur, n.
anu-bon (deriv. ARRIAR DO BARCO); ria di
(deriv. ANTIGO); antigus, n.pl., barku, v.prep., ant. kamba na barku
paroxítona. sin. antipasadus. (deriv. ARRIAR); riada, n.
(deriv. ANTIGOVERNAMENTAL); (deriv. ARRIAR); rianta, 1.v.caus.
antigovernu, adj. (deriv. ARRIAR); riantada, n.
(deriv. ANTIGREVISTA); antigreve, adj. (deriv. ARRIAR); riantadu, part.caus.
(deriv. APALPAR); palpa-palpa, v.tr. (deriv. ARRIBAR ATRÁS); riba ku tras,
(deriv. APANHAR PÉ); panha pe, coloc. coloc. sin. riba pa tras
(deriv. APANHAR RAIVA); panha raiba, (deriv. ARRIBAR ATRAS); riba tras,
coloc., sin. nguispa coloc.
(deriv. APANHAR UMA BARRIGA); (deriv. ARRIBAR PARA ATRAS); riba pa
panha bariga, coloc. tras, coloc., sin. riba ku tras
(deriv. APANHAR); panha tcai, coloc. (deriv. ARRIBAR); riba 2, 1.v.caus.
(deriv. APONTAR O DEDO); ponta (deriv. ARRIBAR); ribantadu, part.caus.
dedu, coloc. (deriv. ARROLAR); rolason 2, n.
(deriv. APOUCAR); pukenta, v.caus. (deriv. ARROZ PINTADO); arus-pintadu,
(deriv. APOUCAR); pukentadu, part. n.
(deriv. APOUCAR); pukentadur, n. (deriv. ARRUMAR A PALAVRA); ruma
(deriv. APOUCAR); pukentasku, n. palabra, coloc.
(deriv. AQUI); li, adv. (deriv. ARRUMAR O PREÇO); ruma
(deriv. ARCO DA VELHA); arku di bedja, pres, coloc.
n., sin. arku-iris (deriv. AS ÁGUAS ENCHEM); intci,
(deriv. ARCO DE DEUS); arku di Deus, 3.v.intr.
n., sin. arku-iris (deriv. ÀS ARMAS!); alarmi2.interj., sin.
(deriv. ARCO DE PUA); arku di pua, n. alarmas!
(deriv. ARMAR BARRACAS); iarma (deriv. ASSANHAR); Sanhanta, v.caus.
baraka, coloc. (deriv. ASSENTAR A CONVERSA);
(deriv. ARRANCADOR DE DENTES); sinta, sinta kombersa, coloc.
rinkadur di dinti, n. (deriv. ASSENTAR O CABELO); santa
(deriv. ARRANCAR A CORRER); rinka kabelu, coloc.
kuri, coloc. (deriv. ASSENTAR O QUARTO); santa
(deriv. ARRANCAR O PAU); rinka po, kuarti, coloc.
coloc. (deriv. ASSIM PRÓPRIO); sin propi,
(deriv. ARRANCAR OS OLHOS); rinka loc.adv., sin. sin
(deriv. ASSINAR); sinadur 2, n. (deriv. BATATA INGLÊS); batata-inglis,
(deriv. ATACAR BOTÕES); taka boton, n.
coloc. (deriv. BATATA); batata-inglis., 2.n., vd.
(deriv. ATACAR). (ATACAR); taka 1, 1.v. batata-dos
(deriv. ATALHAR DE EMPRENHAR); (deriv. BAZÓFIA); bazofaria, n.
tadja prenha, coloc. (deriv. BAZUCA); bazukada, n.
(deriv. ATÉ AGORA); te gosi, loc.adv. (deriv. BEBEDOR); bibidur, 1.n., pl.
(deriv. ATRAPALHAR); tarpadjamentu, bibiduris
n., sin. tarpadjada (deriv. BEBEDORES); bibiduris, n.pl.,
(deriv. AZEITE AMARGOSO); siti- paroxítona, vd. bibidur
malgos, n. (deriv. BEBER DE JOAQUIM-DOIDO);
(deriv. AZEITE DE MANCARRA); siti di bibi di djikindur, n.
mankara, n. (deriv. BEBER); bibinti, 1.v.caus.
(deriv. AZEITE DOCE); siti-dos, n., sin. (deriv. BEBER); bibiron, n., sin.
azeiti mamadera
(deriv. AZEITE VERMELHO); siti- (deriv. BEIÇO DE BAIXO); bis 1, 3.n. bis
burmedju, n. di bas
(deriv. AZEITE); siti, n., vd. siti- (deriv. BEIÇO DE RIBA); bis 1, 2.n. bis
burmedju di riba
(deriv. BACIA DE LAVAR ROSTO); basia (deriv. BEXIGA DE PORCO); bichiga di
di laba rostu, n. purku, n.
(deriv. BAÇO); basa 2, n. (deriv. BICHO CABELO); bitcu-kabelu,
(deriv. BAÇO); basu, 2.n., vd. basa 2 n.
(deriv. BAILAR); badjanta, v.caus. (deriv. BICHO DE PAU); bitcu di po, n.,
(deriv. BAILE DE SALA); badju di sala, sin. broka
n., sin. baili; badju. (deriv. BICHOCA); bitcoka, n.
(deriv. BAILE EM HONRA DO FILHO DE (deriv. BICO DE BARRIGA); biku di
OSSO); badju di fidju dos, n., sin. bariga, n., sin. biku
batizadu di fidju dos (deriv. BICO DE CANETA); biku di
(deriv. BAIXAR A BANDEIRA); basa- kaneta, n.
bandera, n., ant. ialsa-bandera (deriv. BICO DE GALINHA); biku di
(deriv. BAJUDA); badjudesa, n. galinha, n.
(deriv. BALAIO); balai di feki, n. (deriv. BICO); biku 1, n., sin. biku di
(deriv. BANANA); banana-santcu, n. bariga
(deriv. BANDA); banda di, loc. adv. (deriv. BIQUÍNI); bikini, n., paroxítona
(deriv. BANDEIRA); bandera 2, n. sin. trus
(deriv. BANDIDO); bandidasku, n. (deriv. BOCA DE COLHER); boka di
(deriv. BANDO); banu, n. kudjer, n.
(deriv. BANQUETE SAGRADO); banketi, (deriv. BOCA DE FACA); boka di faka, n.
2.n. (deriv. BOCA DE SINO); boka di sinu, n.
(deriv. BAPTIZAR A BONECA); batiza (deriv. BOCA DE VACA); boka di baka,
boneka, coloc., sin. batizadu di boneka n.
(deriv. BAR TAVERNA); bar-taberna, n., (deriv. BOCA LIMPA); limpu boka, coloc.
vd. bar (deriv. BOCA); boka 2, n.
(deriv. BARBA); barba 1, n. (deriv. BOCA); bokasinhu, 1.n., sin.
(deriv. BARRANCO); barankia, v., tcutcidur
proparoxítona (deriv. BOCANHA); bokana, n.
(deriv. BARRIGA GROSSA); bariga- (deriv. BOIAR); boianta, v.caus.
gros, n., sin. barigona (deriv. BOLA DE MANA); bola di mana,
(deriv. BASTAR); bastanda, v.caus., sin. n.
djustanda (deriv. BOLOR); blura, v.
(deriv. BOLSA DE ESTUDO); bolsa, 2.n. (deriv. BURRO); urisi 2, v.caus.,
(deriv. BOLSA DE VALORES); bolsa, proparoxítona
3.n. (deriv. BUSCAR PALABRA); buska
(deriv. BONITEZA); bonitasku, n. palabra, coloc.
(deriv. BONITO); bonitu, 2.adv. (deriv. BUSCAR VIDA); buska bida,
(deriv. BOQUINHA); bokinha, n. coloc., sin. randja bida
(deriv. BOTAR A SORTE); bota sorti, (deriv. BUSCAR); buska-buska, v.
1.coloc. (deriv. CABAÇA); kabaka, v.tr.
(deriv. BOTAR BANDO); bota banu, (deriv. CABACEIRA); kabasera, 1.n.
coloc. (deriv. CABAÇO DE NARIZ); kabaku di
(deriv. BOTAR FALA); bota fala, coloc. naris, n.
(deriv. BOTAR LÁGRIMAS); bota larma, (deriv. CABAÇO; CABAÇA); kabaku, n.
coloc. (deriv. CABAR DE CASAR-SE); kabanta
(deriv. BOTAR O CHÃO); bota tcon, kaza, coloc.
coloc. (deriv. CABEÇA DE CINTO); sintu, 2.n.
(deriv. BOTAR O DITO); bota ditu, kabesa di sintu
coloc., sin. bota piada (deriv. CABEÇA DE PAU); po 2, 4.n.
(deriv. BOTAR O FANADO); bota kabesa di po
fanadu, coloc. (deriv. CABEÇA DE TABACO); tabaku,
(deriv. BOTAR O FANADO); botadur di 3.n. kabesa di tabaku
fanadu, n., sin. n’amane (deriv. CABEÇA SECA); kabesa-seku, n.
(deriv. BOTAR OS OVOS); bota ovu, (deriv. CABELO DA BARBA); kabelu di
coloc. barba, n., sin. barba
(deriv. BOTAR PIADAS); bota piada, (deriv. CABELOS CORDEADOS); kabelu
coloc., sin. bota ditu kordiadu, 3.n.
(deriv. BOTAR ROMBO); bota rumbu, (deriv. CABELOS DE ARRASTAR);
coloc., sin. pui menda kabelu di rasta, n.
(deriv. BOY FERRADO); feradu, 2.n. boi (deriv. CABELOS); kabelu djur-djuridu,
feradu ant. boi kiridu n.
(deriv. BOY QUERIDO); kiridu, 3.n. boi (deriv. CABELOS); kabelu fani-fanidu,
kiridu 1.n.
(deriv. BRANCO DE OLHO); udju, 3.n. (deriv. CABELOS); kabelu fiti-fitidu, 2.n.
branku di udju (deriv. CABELOS); kabelu nhafi-
(deriv. BRANCO); brankisi, v.caus., nhafidu, n.
proparoxítona (deriv. CABER); kibini, v.caus., oxítona
(deriv. BRANCO); brankundadi, n. sin. kibininti
(deriv. BRUTO); brutasku, n. (deriv. CABER); kibinidu, part.caus., sin.
(deriv. BUCHO DE PE); butcu di pe, n. kibinintidu
(deriv. BULIDO); bulbulidu, part. (deriv. CABER); kibininti, v.caus., sin.
(deriv. BULIR A RABADA); buli rabada, kibini
coloc., sin. ramanga rabada (deriv. CABER); kibinintidu, part.caus.,
(deriv. BULIR AS COSTAS); buli kosta, sin. kibinidu
coloc. (deriv. CABO ALTO); kau-altu, n.
(deriv. BULIR O CORPO); buli kurpu, (deriv. CABO DE AREIA); kau di reia, n.
1.coloc. (deriv. CABO DE BAILE); kau di badju,
(deriv. BULIR); bulbuli, 1.v.tr., n.
proparoxítona (deriv. CABO DE CHORO); kau di tcur,
(deriv. BULIR); buli-buli, v., vd. buli n.
(deriv. BULIR); bulidur, n. (deriv. CABO DE ESCONDER); kau di
(deriv. BURACO DE NARIZ); buraku, sugundi, n.
2.n., buraku di naris (deriv. CABO DE LAMA); kau di lama, n.
(deriv. CABO DE SENTAR-SE); kau di sin. prizoneru
sinta, n. (deriv. CALAR); kala 3, intens.
(deriv. CABO PARA COMPOR); kau di (deriv. CALAR); kalanta, v.caus.
kumpu, n. (deriv. CALAR); kalantadu, part.caus.
(deriv. CABO); kau fenhi, coloc. (deriv. CALDEIRÃO); kaleronsinhu,
(deriv. CABO); kau lalu, coloc. n.dim.
(deriv. CABO); kau, n. (deriv. CALDO DE PEIXE); kaldu di pis,
(deriv. CABO); kausinhu, n.dim., n.
(deriv. CABRA DE MATO); kabra di (deriv. CALOR); kalur, 2.n., sin. suur
matu, n. (deriv. CAMARADAGEM); kamaradia, n.,
(deriv. CABRA MACHO); kabra-matcu, paroxítona
n. (deriv. CAMBAR A LUA); kamba lua,
(deriv. CABRA); kabrisindadi, n. coloc.
(deriv. CABRÃO); kabrondadi, n. (deriv. CAMBAR O FOGO); kambafugu,
(deriv. CABRITO PÉ DE ROCHA); n.
kabritu pe di rotca, n. (deriv. CAMBAR); kamba, v.intr.
(deriv. CACHICHA!); kasisa, n. (deriv. CAMBAR); kambansa, n.
(deriv. CACHO CALDEIRÃO); katcu- (deriv. CAMBAR); kambanta, 1.v.caus.
kaleron, n. (deriv. CAMBAR); kambantadu,
(deriv. CACHO DE MEL); katcu di mel 2, 1.part.caus.
n., sin. kasa di baguera (deriv. CAMBAR); kambantadur, n.
(deriv. CACHORRO DE GÊMEO); katcur (deriv. CAMISA DE PUNHO); kamisa di
di djemiu, n. punhu, n.
(deriv. CACHORRO); katcur, n. (deriv. CAMISA DE SOCAR); kamisa di
(deriv. CACHORRO); katcurinhu, n.dim. soka, n.
(deriv. CACHORRO); katcuru, n., vd. (deriv. CAMISOLA DE FRIO); kamisola
katcur di friu, n.
(deriv. CÃIBRA); kaiambra 1, v. (deriv. CAMPANHA); kampada, n.
(deriv. CAÍDA DO SOL); kaida di sol, (deriv. CAMPEONATO DE DEFESO);
1.n., sin. oesti kampionatu di difezu, n.
(deriv. CAIR EM GUERRA); kai guera, (deriv. CAMPO DE AVIAÇÃO); kampu di
coloc., aviason, n., sin. eroportu
(deriv. CAIR); kai konhos, coloc. (deriv. CAMPO QUENTE); kampu kinti,
(deriv. CAIR); kai rus, coloc. coloc.
(deriv. CAIR); kai tcai 1, 1.coloc. (deriv. CANA DE PORTUGAL); kana di
(deriv. CAIR); kai tcai 2, n. Purtugal, n.
(deriv. CAIR); kai tcumblut, coloc., vd. (deriv. CANA-DE-AÇÚCAR); kana 1, 2.n.
tcumblut (deriv. CANAPÉ); kanape, n., oxítona
(deriv. CAIR); kai tutc, coloc. (deriv. CANDONGA); kandonga 1, 1.n.
(deriv. CAIR); kai uap, coloc. (deriv. CANOA DE NHOMINCA); kidja di
(deriv. CAIR); kaidur di tcai, n. kanua, n.
(deriv. CAIR); tcai 1, v., vd. kai tcai (deriv. CANSAR A CABEÇA); kansa
(deriv. CAIR); tcai 2, n., vd. kai tcai kabesa, v.pron.
(deriv. CAIXA POSTAL); kacha, 2.n., (deriv. CANSAR); kansanta, v.caus.
kacha postal (deriv. CANTAR NO SENTIDO); kanta
(deriv. CAIXEIRO); kacheru, n. na sintidu, coloc.
(deriv. CAJU); kadjiki, 1.n., oxítona (deriv. CANTAR); kantadur, n.
(deriv. CALA CALADO); kala-kaladu 2, (deriv. CANTIL); kantilia, n.,
n. proparoxítona
(deriv. CALA); kala 2, n. (deriv. CÃO); kon, n.
(deriv. CALABOUÇO); kalabuseru, n., (deriv. CAPOTE); kapota 2, v.
(deriv. CARETA); kareta, 2.n. fenda, n.
(deriv. CARGAR O JONGAGO); karga (deriv. CHAVE DE MÃO); tcabi di mon,
djongagu, coloc. n., sin. pulsu
(deriv. CARNE DURA); karnadura, n. (deriv. CHEGAR); tciganta, 1.v.caus.
(deriv. CARREGAR A DÓ); karga don, (deriv. CHEGAR); tcigantadu, part.caus.
coloc. (deriv. CHEIO); tciu 1, adv.
(deriv. CARREGAR-SE); karga 1, 1.v.tr. (deriv. CHEIO); tciu 2, 1.adj.indef.
(deriv. CARREGAR); karganta, 1.v.caus. (deriv. CHEIRAR); tcera sabi, coloc., sin.
(deriv. CARTA LIXA); karta-licha, n. fedi
(deriv. CASA DE ARANHA); kasa di (deriv. CHEIRAR); tceranta, v.caus.
aranha, n. (deriv. CHEIRICAR PALMAS); tcebeta
(deriv. CASA DE PALHA); kasa di padja, palmu, coloc., sin. toka palmu
n. (deriv. CHEIRICAR); tcebeta 1, 1.v.,
(deriv. CASA DE TELHAS); kasa di tidja, paroxítona
n. (deriv. CHEIRICAR); tcebeta 2, n.,
(deriv. CASA DE ZINCO); kasa di asinki, paroxítona
n. (deriv. CHIAR); tcia 1, v.tr.
(deriv. CASA); kasadia, n., paroxítona (deriv. CHIO); tcia 2, n.
(deriv. CASCA DE FEIJÃO); kaska di (deriv. CHOCA); tcoka di kaskadju, n.
fison, n. (deriv. CHORAR PENA); tcora pena,
(deriv. CASCÃO); kaskas, n., oxítona coloc.
(deriv. CASCAR); kaskasi, v.caus., (deriv. CHORAR); tcora-tcora, v.
proparoxítona (deriv. CHORAR); tcoradur, n.
(deriv. CASCAR); kaskasidu, 1.adj. (deriv. CHORAR); tcoranta, v.caus.
(deriv. CASTIGAR); kastiga, 2.v.intr. (deriv. CHUCHU); chacha, n.
(deriv. CATAR ÁGUA); kata iagu, coloc. (deriv. CHUVA BRANCA); tcuba branku,
(deriv. CATAR CARANGO); kata coloc.
karanga, coloc. (deriv. CÍNICO); sinikaria, n., paroxítona
(deriv. CATAR); kata, v.tr. (deriv. CLAQUE); klakia, v.,
(deriv. CATIVO); katiberasku, n., sin. proparoxítona
skrabidon (deriv. COADOR); kuadera, n.
(deriv. CAVA); kobadur 2, n. (deriv. COALHO); kuadju, n., sin. spora
(deriv. CAVADO); kobadu 2, part. (deriv. COCO DE OLHO); udju, 5.n.
(deriv. CAVALO); kabala, n., vd. kabalu kuku di udju
(deriv. CAVALO); kabalu 2, n., sin. siflis (deriv. COCO DE OVO); obu, 2.n., kuku
(deriv. CAVAR); koba 2, v., koba mal di obu paroxítona
(deriv. CEAR); sia 1, v. (deriv. COCÓ); koko 1, v., oxítona
(deriv. CEIA); sia 2, n. (deriv. COCO); kokonete, n., vd.
(deriv. CERCA); serku, 1.n. kukunete
(deriv. CERCAR); serka-serka, 1.v. (deriv. COCO); kuku 2, n.
(deriv. CHAGA); tcagus, adj., oxítona (deriv. COCO); kuku-baladu, n.
(deriv. CHAMAR NO SENTIDO); tcoma (deriv. COCO); kukula, 1.v.,
na sintidu, coloc. proparoxítona
(deriv. CHAMAR O GREGÓRIO); tcoma (deriv. COCO); kukunete, n., sin. kuku
gurgol, coloc. (deriv. COFO); kufuli, v., proparoxítona
(deriv. CHAMBRE); chambroti, n. (deriv. COISA MELADA); kusa-meladu,
(deriv. CHAPADO); tcapadu, part. n.
(deriv. CHASQUEAR); tcaskia, v.intr., (deriv. COISA); kusasinhu, n.dim.
proparoxítona (deriv. COISAS DE MULHERES); kusa
(deriv. CHASQUEAR); tcaskiadu, part. di mindjer, n.
(deriv. CHAVE DE FENDA); tcabi di (deriv. COITADO); koitadesa, n.
(deriv. COITAR); koitanda, v.caus. (deriv. CONTAR MENTIRAS); konta
(deriv. COLEGA); kolega, 2.n., mintida, 1.coloc.
(deriv. COLEGA); kolegandadi, n. (deriv. CONTAR O PASSADO); konta
(deriv. COLOCAR O NOME); kulka pasada, coloc.
nomi, coloc. (deriv. CONTUDO MANEIRA); kuntudu
(deriv. COM LICENÇA); kolsensa, v.tr. manera, loc.adv.
(deriv. COM VENTO); kunfentu, n. (deriv. CONVERSA DE COMEÇO);
(deriv. COM); ku 3, con. kombersa di kunsada, n.
(deriv. COMADRE); kumadindadi, n. (deriv. CONVERSA DE ORELHA);
(deriv. COMBORÇA); kumboseru, adj. kombersa di oredja, n.
(deriv. COMEÇAR); kunsada, n. (deriv. COQUE); koki, 1.v.tr.
(deriv. COMER DINHEIRO); kume (deriv. COQUE); kokida, n.
dinheru, coloc. (deriv. COQUE); kokidu, part.
(deriv. COMER O MUNDO); kume (deriv. CORAÇÃO DE ÁRVORE);
mundu, coloc. korson, 4.n.
(deriv. COMER); kume fep, coloc. (deriv. CORAÇÃO DE PALMEIRA);
(deriv. COMER); kume moku, coloc. korson di palmera, n.
(deriv. COMER); kumenti, 1.v.caus. (deriv. CORACÃO LIMPO); limpu
(deriv. COMO DO CORPO?); kuma di korson, coloc., (. sin. sinseridadi
kurpu?, coloc. (deriv. CORAÇÃO SUJO); susu korson,
(deriv. COMO QUE); kuma ke, con. coloc., ant. limpu korson
(deriv. COMPANHEIRO); (deriv. CORDA DE BANDEIRA); korda di
kumpanherasku, n. bandera, n.
(deriv. COMPARAR); komparanta, (deriv. CORDA DE BATATA); korda di
v.caus. batata, n.
(deriv. COMPOR A CONVERSA); kumpu (deriv. CORDA DE SAPATOS); korda di
kombersa, coloc., sin. media sapatu, n.
(deriv. COMPOR A FALA); kumpu fala, (deriv. CORDA PARA SUBIR À
coloc. PALMEIRA); korda di sibi palmera, n.
(deriv. COMPOR A TERRA); kumpu (deriv. CORDEAR O CABELO); kordia
tera, coloc., sin. dizinvolvi kabelu, coloc., sin. potika
(deriv. COMPOR FIO DE LINHA); kumpu (deriv. CORPO DE PAU); po 2, 5.n.
fiu di linha, coloc. kurpu di po
(deriv. COMPOR); kumpudu, part. (deriv. CORRENTE); korentasku, n.
(deriv. COMPOR); kumpudur, n., sin. (deriv. CORRER COM ALGUÉM); kuri
fasidur ku alguin, v.prep.
(deriv. CONCENTRAR-SE); konsentra, (deriv. CORRER DIREITO); kuri diritu,
2.v.intr. coloc.
(deriv. CONFIADO); kunfiadesa, n. (deriv. CORRER); kur-kuri, v., vd. kuri-
(deriv. CONHECER O OLHO); kunsi kuri
udju, coloc. (deriv. CORRER); kuri-kuri, v.
(deriv. CONTA DE MAMPUFA); konta di (deriv. CORRER); kurinti.v.caus.
mampufa, n. (deriv. CORTAR + BARRIGA);
(deriv. CONTA DE OLHO); konta di kortamenti, 2.n., sin. kortamenti di
udju, n. bariga
(deriv. CONTA DELGADA); konta- (deriv. CORTAR O LEITE); korta liti,
delgadu, n., sin. konta coloc.
(deriv. CONTADOR DE HISTÓRIAS); (deriv. CORTAR); kortala, 1.v.tr.,
kontadur di storia, n. proparoxítona
(deriv. CONTADOR DE MENTIRAS); (deriv. CORTAR); kortamenti, 1.n.
kontadur di mintida, n., sin. muntrus (deriv. CORTAR); kortela, v., vd. kortala
(deriv. CORTAR); kortola, v., (deriv. DAR A FUGA); da fuga, coloc.,*
proparoxítona, vd. kortala sin. fusi
(deriv. COSER); kusi na, v.prep. (deriv. DAR BOQUINHAS); da bokinha,
(deriv. COURO); kuru nornoridu, coloc. v., sin. da beju
(deriv. COVA DE AGULHA); koba di (deriv. DAR ESCOLA); da skola, coloc.,
gudja, n. sin. da aula
(deriv. COVA DE BUNDA); bunda, 2.n. (deriv. DAR FALTA); da falta, coloc.
koba di bunda (deriv. DAR FERVURA); da ferba, coloc.
(deriv. COVA DE NARIZ); koba di naris, (deriv. DAR FOLGO); da folgu, coloc.
n. (deriv. DAR INJECÇÃO); da ndjeson,
(deriv. COVA); koba 1, v. coloc.
(deriv. COVA); koba mal, coloc., sin. (deriv. DAR O PASSADO); da pasada,
koba coloc.
(deriv. COVA); kobadu 1, part. (deriv. DAR PRAGAS); da praga, coloc.,
(deriv. COZIDO); kusidu, 2.adj., sin. sin. maldisua
maduru (deriv. DAR QUEIXA); da kesa, coloc.,
(deriv. COZINHAR A CANA); kunha sin. fasi kesa
kana, coloc. (deriv. DAR UM PRÉMIO); da premiu,
(deriv. COZINHAR AZEITE); kusnha siti, coloc.
coloc. (deriv. DAR); da kontrada, coloc.
(deriv. COZINHAR SABÃO); kusnha (deriv. DAR); da latida, coloc., sin. suta
sabon, coloc. (deriv. DE BOCA CHEIA); tciu boka,
(deriv. CRESCER); kirsinti, v.caus. coloc.
(deriv. CRIAÇÃO); kriason, 2.n. (deriv. DE BOCA LEVE); lebi boka,
(deriv. CRIAÇÃO); kriason, 3.n. coloc.
(deriv. CRIADO DE DEUS); kriadu di (deriv. DE CABEÇA LIMPA); limpu
deus, n. kabesa, coloc., ant. susu kabesa
(deriv. CRUZAR AS MÃOS); kruza mon, (deriv. DE CABEÇA RIJA); risu boka,
coloc., vd. kursa mon coloc.
(deriv. CRUZAR AS MÃOS); kursa mon, (deriv. DE CABEÇA RIJA); risu kabesa,
coloc. 1.coloc.
(deriv. CRUZAR OS PÉS); kursa pe, (deriv. DE CABEÇA SUJA); susu
coloc. kabesa, coloc., ant. limpu kabesa
(deriv. CUBO DE GOSTO); gustu, 3.n., (deriv. DE COMPRIDO); di kumpridu,
kubu di gustu loc.adv.
(deriv. CUNHA); nkunha, 1.v.tr., sin. (deriv. DE COR); di kor, coloc.
nkosta (deriv. DE DOIS); di dus, loc.adv.
(deriv. CUNHADO DE CANOA); (deriv. DE MANEIRAS CANSADAS);
kunhadu kanua, n. kansadu manera, coloc.
(deriv. CUNHADO); kunhadadia, n. (deriv. DE MÃO PASSADA); di
(deriv. CUNHADO); kunhadundadi, n., mampasada, loc. adv., *
sin. kunhadadia (deriv. DE MÃO RIJA); risu mon, coloc.
(deriv. CURTIR O VÊ); kurti-ve, n. (deriv. DE OLHO RIJO); risu udju, coloc.
(deriv. CUSCUZ); kuskus, 1.n., oxítona (deriv. DE SENTIDO CURTO); kurtu
(deriv. CUSTAR EU MORRER); kusta n’ sintidu, 1.coloc.
muri, con. (deriv. DE TRÊS); di tris, loc.adv.
(deriv. DANAR O NOME); dana nomi, (deriv. DEDO DE AÇULAR); dedu di
coloc. tcudi, n.
(deriv. DANAR O ROSTO); dana rostu, (deriv. DEDO DE METADE); dedu di
coloc. metadi, n.
(deriv. DANAR-SE); dana, 2.v. pron. (deriv. DEDO DO FIM); dedu di
kabantada, n., sin. dedinhu (deriv. DESDE AGORA); desdi gosi, loc.
(deriv. DEDO); dedinhu, n., sin. dedu di adv.
kabantada (deriv. DESERTAR); dizertadur, n.
(deriv. DEFENDER); difindidur, n. (deriv. DESERTO); dizertu 2, adj.
(deriv. DEITAR AS ARMAS); ditanda (deriv. DESFIAR); disfiadur, n.
arma, coloc. (deriv. DESMANCHAR A BARRIGA);
(deriv. DEITAR-SE DE COSTAS); dita di dismantca bariga, coloc., sin. tira
kosta, coloc., sin. nega bariga
(deriv. DEITAR); dita, 1.v.intr. (deriv. DESONRAR); disonradur, n.
(deriv. DEITAR); ditandadu, part.caus. (deriv. DESPENDER O CORPO); spindi
(deriv. DEMAIS); dimas, 2.interj. kurpu, coloc.
(deriv. DENTE DE PILÃO); dinti, 2.n. (deriv. DEUS NÃO ME DEU UMA
dinti di pilon MULHER); deus ka dan mindjer, n.
(deriv. DENTE DE RIBA); dinti, 3.n. dinti (deriv. DEVAGAR); divagarozu, adj., sin.
di riba amonton
(deriv. DENTE DO OLHO); dinti, 4.n. (deriv. DEVER); dibi 1, v.s.aux., sin. ten
dinti di udju ke
(deriv. DEPOIS DO IRMÃO DE (deriv. DIA DE DESCANSO); diskansu,
AMANHÃ); dispus di ermon di amanha, 2.n., dia di diskansu
n. (deriv. DIARREIA); diarea, v.
(deriv. DERRAMAR SOBRE A VIAGEM); (deriv. DIREITO); diretu 1, 2.n.
darma bias, coloc. (deriv. DISTENDER A ESTEIRA);
(deriv. DERRUBE DA CABEÇA); durba- distindi stera, coloc., ant. ialsa stera
kabesa, n., sin. epilepsia (deriv. DISTENDER OS PÉS); distindi
(deriv. DES + ENCHER); disintci, v., sin. pe, coloc.
basa (deriv. DITADO); ditadu 1, part.
(deriv. DES + FAMA); disfama, v. (deriv. DOBRAR AS MÃOS); dobra mon,
(deriv. DES + INVITAR); disinvita, v. coloc.
(deriv. DES + PLISSAR); displisa, v., (deriv. DOBRAR QUANTAS VIAGENS);
ant. plisa dobra kantu bias, coloc., sin. multiplika
(deriv. DES + PRAIA); dispraia, v.intr., (deriv. DOBRAR); dobranta, v.caus.
proparoxítona (deriv. DOCE); dos tcep, superl.
(deriv. DES-); disdangu, v. intr. (deriv. DOENÇA DE PÉ MOLE); duensa
(deriv. DES+); distubi, v. di pe moli, n.
(deriv. DES+METER); disminti 1, v. (deriv. DOENÇA DE PEDRA); duensa di
(deriv. DES+METER); dismintidu 1, part. pedra, n.
(deriv. DES+METER); dismintidura, n. (deriv. DOENÇA); duensa di santcu, n.
(deriv. DES+PAPEAR); dispapia, v., (deriv. DOMINAR); djumna-djumna, n.
paroxítona (deriv. DOMINAR); djumna, 1.v.s.aux.
(deriv. DESCANSAR A RABADA); (deriv. DONA + COMBORÇA); dona-
diskansa-rabada, n. kumbosa, n.
(deriv. DESCARNAR); diskarna, n. (deriv. DONA); turdona, n., vd.
(deriv. DESCARNAR); diskarnus, adj., tuturdona
oxítona (deriv. DONA); tuturdona, 1.n.
(deriv. DESCER); disinti, v.caus., sin. (deriv. DOR DE PONTADA); dur di
rianta pontada, n.
(deriv. DESCER); disintidu, part.caus., (deriv. DORMIR); durminti, v.caus.
sin. riantadu (deriv. DUAS CASAS); kaza-dus, n.
(deriv. DESCOBRIR); diskubridu, 1.part. (deriv. EM CASO DE); na kazu ke, con.
(deriv. DESCUIDAR); diskudanta, (deriv. EMBARCAR EM CIMA DO
v.caus. CAVALO); mbarka na kabalu, coloc.,
sin. monta na kabalu (deriv. ERA); iera, v., vd. ieraba
(deriv. EMBARCAR NO BARCO); (deriv. ERA); ieraba, v.
mbarka na barku, v.prep., ant. ria di (deriv. ERECTO); reta, v., sin. lanta
barku (deriv. ERRAR); iaramenti, n.
(deriv. EMBUÇAR); mbosa-mbosa, v. (deriv. ERRÓNEO); ronia 1, v.,
(deriv. EMPALMAR); mpulma-mpulma, proparoxítona
n. (deriv. ERRÓNEO); ronia 2, n.,
(deriv. EMPALMAR); mpulma, v. proparoxítona sin. sirmonia
(deriv. EMPENAR A CABEÇA); mpina (deriv. ERRÓNEO); roniadu, part.
kabesa, coloc. (deriv. ERRÓNEO); roniadur, n.
(deriv. EMPENHO); mpinhu, n. (deriv. ESBORRAR); spora 1, v.
(deriv. EMPOLMAR); mpolma, v. (deriv. ESBORRAR); spora 2, n.
(deriv. EMPOLMAR); mpolmadura, n. (deriv. ESCALADO); skalada, n.
(deriv. EMPRENHAR); prenhada, n. (deriv. ESCAPULIR); kapilinti, v.caus.
(deriv. ENCALÇAR); kalsa 1, v.tr. (deriv. ESCARAMUÇAR); karmusa 1, v.,
(deriv. ENCERRAR A NOIVA); sara proparoxítona
noiba, coloc. (deriv. ESCOLA); skolerindadi, n., sin.
(deriv. ENCHER); Iintcisidu, part.caus. skolaridadi
(deriv. ENCHER); intci tep, coloc. (deriv. ESCOLA); skoleru, n., sin.
(deriv. ENCHER); intcisi, v.caus., studanti
proparoxítona (deriv. ESCONDER); sugundi-sugundi,
(deriv. ENCONTRAR); kontrada, n. 1.v.
(deriv. ENCONTRAR); kontranda, (deriv. ESCREVER); skirbidu, part.
1.v.caus. (deriv. ESCREVER); skribidu, part., vd.
(deriv. ENCONTRO DE OSSOS); skirbidu
kontrada di os, n., sin. artikulason (deriv. ESCUMAR); sukumadera, n.
(deriv. ENGANAR O MENINO); (deriv. ESCURO); sukuru tip, adj.superl.,
nganamininu, n. vd. tip
(deriv. ENGODAR); ngodanta, v.caus. (deriv. ESFOLAR O COTOVELO); fola
(deriv. ENGOLIR A ALMA); nguli alma, kutuvelu, coloc.
coloc. (deriv. ESFRIAR O CORAÇÃO); frianta
(deriv. ENGOLIR); nguli-bu-nhinhi, n., korson, coloc.
sin. kana (deriv. ESFRIAR O SENTIDO); frianta
(deriv. ENSOMBRAR); nsomba- sintidu, coloc.
nsombadu, part. (deriv. ESFRIAR); firianta, v., vd. frianta
(deriv. ENSOPAR A MESA); sopa mesa, (deriv. ESFRIAR); frianta, v.caus.
coloc. (deriv. ESPANCAR A BARRIGA); panga-
(deriv. ENTÃO); antade, adv. bariga, n., sin. diareia
(deriv. ENTENDER); ntindinti, v.caus. (deriv. ESPANCAR O BAGUICHE);
(deriv. ENTENDER); ntindintidu, panga baguitc, coloc.
part.caus. (deriv. ESPANCAR O OLHO); panga
(deriv. ENTESAR O CORPO); tesanta udju, coloc.
kurpu, coloc., sin. tesunti kurpu (deriv. ESPANCAR); panga, bariga;
(deriv. ENTESAR); ntesanta, v.caus., vd. panga baguitc; panga udju, 2.v.intr.
tesanta (deriv. ESPANCAR); pangadur, 1.n.
(deriv. ENTESAR); tesanta, v.caus. (deriv. ESPANTAR); pantadura, n., sin.
(deriv. ENTRAR); entranda, v.caus., vd. spantu
ientranda (deriv. ESPANTAR); pantanda, v.caus.
(deriv. ENTRAR); ientranda, v.caus. (deriv. ESPERAR A DEUS); paransa
(deriv. ENTREMENTES); tementi, con. Deus!, loc.interj.
(deriv. ERA); eraba, v. (deriv. ESPERAR A DEUS); spransa
Deus!, loc.interj., vd. paransa Deus! (deriv. FAMÍLIA); familia, 2.n.
(deriv. ESPERAR) ; spera 2, n. (deriv. FANAR); fananta, v.caus.
(deriv. ESPERAR); ispera, n., vd. spera (deriv. FARROMBA); faromparia, n.,
(deriv. ESPERTAR); spertasku, n., sin. paroxítona
sperteza (deriv. FARTAR O VENTO); farta bentu,
(deriv. ESPUMA); spuma 2, n. coloc.
(deriv. ESQUECIMENTO); diskisimentu, (deriv. FARTAR); fartanda, v.caus.
n. (deriv. FASTIO); fastenta, v.caus., sin.
(deriv. ESTÂNCIA); istansia, n., nfastia
proparoxítona (deriv. FATO DE BANHO); fatu di
(deriv. ESTAR COM BARRIGA); sta ku banhu, n.
bariga, coloc., sin. tene bariga (deriv. FAZER A BOCA PEQUENA); fasi
(deriv. ESTAR PARA,; na 1, v.aux., sin. bokasinhu, coloc.
sta na (deriv. FAZER A INJECÇÃO); fasi
(deriv. ESTAR QUEDO); sikidu 1, 1.v., ndjeson, coloc.
(deriv. ESTAR QUEDO); sikidu 2, adv. (deriv. FAZER A RONDA); fasi ronda,
(deriv. ESTEIRA DO CHORO); stera di coloc.
tcur, n. (deriv. FAZER A VIDA); fasi bida, coloc.
(deriv. ESTRANHAR); distranha, v. (deriv. FAZER ASSENTADO); fasi
(deriv. ESTRANHAR); distranhadu, part. santadu, coloc.
(deriv. ESTRELA DE NATAL); strela di (deriv. FAZER CORRER O CARRO);
natal, n. kurinti karu, coloc.
(deriv. FACA DE TORNA); faka di (deriv. FAZER FINCA-PÉ); finka pe,
atorna, n. coloc.
(deriv. FACHO DE FOGO); patci di fugu, (deriv. FAZER FURAR A BOCA); furanta
n. boka, coloc., sin. miti boka
(deriv. FACHO DE FOGO); patcu di (deriv. FAZER JEITO); fasi djitu, coloc.,
fugu, n., vd. patci di fugu sin. ndjita
(deriv. FALA FALADA); fala-faladu, n. (deriv. FAZER MANGAÇÃO); fasi
(deriv. FALA FICADA); fala-fikadu, n. mangason, coloc.
(deriv. FALA FILADA); fala-filadu, n. (deriv. FAZER O CHORO); fasi tcur,
(deriv. FALA NÃO SÁBIA); fala ka sabi, coloc., sin. toka tcur
n. (deriv. FAZER O SAPO); fasi sapu,
(deriv. FALA ROUCA); fala roku, n. coloc.
(deriv. FALA SÁBIA); fala sabi, 2.n., fala- (deriv. FAZER PASSEAR O SENTIDO);
sabi pasianta sintidu, coloc.
(deriv. FALA); fala-fala, 2.n. (deriv. FAZER PECADOS); fasi pekadu,
(deriv. FALA); faladu, 2.n. coloc.
(deriv. FALAR COM O SENTIDO); fala (deriv. FAZER); fasidur, n., sin.
ku sintidu, coloc. kumpudur
(deriv. FALAR MAIS); fala mas, coloc. (deriv. FEBRE); febri 1, v.
(deriv. FALAR MAL); fala mal, coloc. (deriv. FEBRE); febri-febri, v.
(deriv. FALAR QUE); fala 1, 3.coloc. (deriv. FECHAR O CORPO); fitca kurpu,
(deriv. FALAR SABIAMENTE); fala sabi, coloc., sin. nega
1.coloc. (deriv. FEITIÇO); futisindadi, n.
(deriv. FALAR); fala mantenha, coloc. (deriv. FEITIÇO); futisndadi, n., vd.
(deriv. FALAR); fala-fala, 1.v. futisindadi
(deriv. FALSEAR); falsiadur, n. (deriv. FÊMEA); femiandadi, n., sin.
(deriv. FALTA DE SABER); falta di sibi, mindjerndadi
n., sin. ignoransa (deriv. FENDER A CADEIRA); findi
(deriv. FALTAR); falta rispitu, coloc. kadera, coloc., sin. findi rabu;
(deriv. FENDER O RABO); findi rabu, sin. fidju
coloc., sin. findi kadera (deriv. FINANCIAR); finansiadur, n.
(deriv. FERIDA BRANCA); fidida (deriv. FINAR); finu 1, v.
branku, n. (deriv. FINCAR OS JOELHOS); finka
(deriv. FERIDA); fidida, n. djudju, coloc.
(deriv. FERIR AS GENGIVAS); fidi (deriv. FINCAR OS OLHOS); finka udju,
djindjirba, coloc. coloc.
(deriv. FERIR O ELEFANTE); fidi lifanti, (deriv. FINCAR); finkanda, v.caus.
coloc. (deriv. FINCAR); finkandadu, part.caus.
(deriv. FERIR OS LÁBIOS); fidi bis, (deriv. FIO DE CABELO); fiu di kabelu,
coloc. n.
(deriv. FERIR); fidi, 1.v. (deriv. FIO DE CONTA); fiu di konta, n.,
(deriv. FERIR); firi, 2.v.intr. sin. konta
(deriv. FERRARIA); ferdia, v.tr. (deriv. FIO DE LINHA); fiu di linha, n.
(deriv. FERRARIA); feredia, v.tr., vd. (deriv. FIO DE PALHA); fiu di padja, n.
ferdia (deriv. FIRMAR); firmadu, 1.part.
(deriv. FERRO DE ALISAR); feru di lisa, (deriv. FIRMAR); firmanta, 1.v.caus.
n. (deriv. FIRMAR); firmantadu, part.caus.
(deriv. FERRO DE FUNDEAR); feru di (deriv. FLEIMA DO CORAÇÃO); flema di
fundia, n., sin. fundiadera korson, n.
(deriv. FERRO DE FURAR); feru di fura, (deriv. FOGO DO CANDEEIRO); fugu di
n., sin. furadur kanderu, n.
(deriv. FERRO DE SINO); feru di sinu, (deriv. FOGO SELVAGEM); fugu-salbas,
n., sin. badal. n.
(deriv. FERRO TEMPERADO); feru (deriv. FOGUEAR); fuguiadur, n., sin.
tempradu, n. tiradur
(deriv. FERRO); feradu, 1.part. (deriv. FOLHA DE CHEIRAR); fodja di
(deriv. FERVER); firbinti, v.caus. tcera, n.
(deriv. FERVER); firbintidu, part.caus. (deriv. FOLHA DE TREINO); fodja di
(deriv. FIAR); fia 1, 2.v., trenu, n.
(deriv. FICAR); fika, 5.v.tr. (deriv. FOLHEAR); disfodja, v.
(deriv. FICAR); fikadu, 1.part. (deriv. FOME); faimadesa, n.
(deriv. FICAR); fikanda, v.caus. (deriv. FOME); fomenta 1, v.caus.
(deriv. FIDALGO); fidalgundadi, n. (deriv. FOME); fomentadu 1, part.caus.
(deriv. FILA); filadu ku, con. (deriv. FOME); fomenti, adj.
(deriv. FILAR); filanta, 1.v.caus. (deriv. FORA DE AQUILO); fora di kila,
(deriv. FILAR); filantadu, part.caus. con.
(deriv. FILHO DE CABRA); fidju di (deriv. FORA DE NÓS); fora di nos, n.
kabra, n. (deriv. FORA DE TERRA); fora di tera,
(deriv. FILHO DE CONTA); fidju di loc. adv.
konta, n. (deriv. FORA); fora 2, n.
(deriv. FILHO DE GEBA); fidju di Djiba, (deriv. FORÇA); forsudu, adj.
n. (deriv. FORMAR); formanta, v.caus.
(deriv. FILHO DE OSSO); fidju dos, n. (deriv. FORMIGA CABO-VERDIANA);
(deriv. FILHO DE PAU-TARRAFE); fidju firminga, 2.n. firminga kabrianu
di tarafi, n. (deriv. FORMIGA DE ASAS); firminga di
(deriv. FILHO DE SAPO); fidju di sapu, aza, n.
n. (deriv. FORMIGA PRETA); firminga, 3.n.
(deriv. FILHO FÊMEA); fidju-femia, n.f., firminga pretu
sin. fidju (deriv. FORQUILHAR); firkidjanta,
(deriv. FILHO MACHO); fidju-matcu, n., v.caus.
(deriv. FORTE); fortisi, v.caus., (deriv. GRÃO DE MACHO); garan di
proparoxítona matcundadi, n., sin. kuku di obu
(deriv. FORTE); fortuda, n. (deriv. GRÃO DE OLHO); udju, 4.n.
(deriv. FRACO); flaka, v.intr. garan di udju
(deriv. FRACO); flakanta, v.caus. (deriv. GUARDA DE CORPO); guarda di
(deriv. FRACO); fraka, v. kurpu, n.
(deriv. FRETADO); fretandadu, (deriv. GUARDA-CHUVA DE SAPO);
part.caus. guarda-tcuba di sapu, n., sin.
(deriv. FRETAR); fretanda, v.caus. sombrinha di sapu
(deriv. FUGA); fuganta, v.caus. (deriv. GUERRA); baguera, n.
(deriv. FUGIR); fusinti, v.caus. (deriv. GUERRA); guerinha, n.dim.
(deriv. FUMAR A ORDEM); fuma ordi, (deriv. GUERREAR); guerianta, v.caus.
coloc. (deriv. GULOSO); glusidadi, 1.n.
(deriv. FUNDEAR); fundiadera, n., sin. (deriv. HERDAR); ardansa, n.
feru di fundia (deriv. HERDAR); iardansa, n., vd.
(deriv. FUNDILHOS); fundinhu, n. ardansa
(deriv. FUNDO); fundu 1, 2.adv. (deriv. HOMEM COMPRIDO); omi
(deriv. FURAR); fura-fura, v.intr. kumpridu, coloc.
(deriv. FURAR); fura, 2.v.tr. (deriv. HOMEM DE CABEÇA); omi di
(deriv. FURAR); furanta, 1.v.caus. kabesa, n.
(deriv. FURTAR A BOCA); furta boka, (deriv. HOMEM DE GENTE); omi di
coloc. djinti, n.
(deriv. FUTRICAR); futrika, n. (deriv. HOMEM MULHER); omi-mindjer,
(deriv. GALAR); galadur, n. n., sin. homosexual
(deriv. GALINHA DE MATO); galinha di (deriv. HORTA); orteru, n.
matu, n. (deriv. ILHÉU); djiu, 2.n.
(deriv. GALINHA PORQUÊ); galinha- (deriv. IMPIGEM PRETA); mpintcu-
purke, n. pretu, n.
(deriv. GALO BRANCO); galu-branku, n. (deriv. IMPIGEM VERMELHA); mpintcu-
(deriv. GARGANTA DE GARRAFA); burmedju, n., sin. lepra
garganti di garafa, n., (deriv. INCHAÇO; INCHAÇÃO);
(deriv. GENCIANA); djensianu, n. intcasku, n.
(deriv. GENTE ARRUMADA); djintis- (deriv. INGRATO); ngratesa, n., sin.
rumadu, n. ingratidon
(deriv. GENTE JUNTADA); djintis- (deriv. INHAME DE MATO); nhambi di
djuntadu, n. matu, n.
(deriv. GINGAR O OLHO); djingui udju, (deriv. INHAME DE QUINTAL); nhambi,
coloc. 2.n., nhambi di kintal
(deriv. GINGAR); djinguidu, part. (deriv. INTEIRAMENTE); intidu, 2.adv.
(deriv. GINGAR); djinguinti, v.caus. (deriv. IR AO ALTO); bai altu, coloc., sin.
(deriv. GIRO); djiresa, n. bai matu; bai fora
(deriv. GIRO); djiru, adj. (deriv. IR AO MATO); bai matu, coloc.,
(deriv. GOIVADO); guibadu, part. sin. bai altu;
(deriv. GOIVAR); guiba, v., proparoxítona (deriv. IR FORA); bai fora, 1.coloc., sin.
(deriv. GORDO); gurdusinti, v.caus. bai matu
(deriv. GOSTO); gustundera, n. (deriv. IR JUNTO); bai djuntu, coloc.
(deriv. GOVERNAR A CABEÇA); (deriv. IRMÃO DE AMANHÃ); ermon di
guberna, 3.v.pron. amanha, adv.
(deriv. GRAÇA); garasa, 1.n. (deriv. IRMÃO FEMEA); ermon-femia,
(deriv. GRANDE MULHER); mindjer- n., proparoxítona sin. ermon
garandi, n. (deriv. IRMÃO GRANDE); ermon-
garandi, n. basta!
(deriv. IRMÃO MACHO); ermon-matcu, (deriv. JUSTAR); djustanda, v.caus.
n., sin. ermon (deriv. JUSTAR); djustandadu,
(deriv. ISSO QUE MANDA); E ku manda, part.caus.
con., vd. el ku manda (deriv. JUSTO DE); djustu di, loc.adv.
(deriv. ISSO QUE MANDA); el ku (deriv. KOKE); kokidur, n.
manda, con. (deriv. LADRÃO); ladrondadi, n., sin.
(deriv. ISSO QUE MANDA); kumanda, furtu
con., vd. el ku manda (deriv. LAGARTO); lagartu, 1.n.
(deriv. JACTAR-SE); ndjatamentu, n. (deriv. LAGOA); lagua 1, v.intr.,
(deriv. JANTA); djanta 2, n., sin. almosu proparoxítona. sin. laga
(deriv. JANTAR); djanta 1, v., sin. (deriv. LAGOA); laguanta, v.caus.
almosa (deriv. LAGOA); laguasinhu, n.dim.
(deriv. JARDIM-DE-INFÂNCIA); djardin (deriv. LAMAÇAL); lemisa, v.,
infantil, n., sin. djardin proparoxítona
(deriv. JARDIM-DE-INFÂNCIA); djardin, (deriv. LÂMPADA DE MÃO); lampada di
2.n., sin. djardin infantil mon, n., sin. lus di mon
(deriv. JEITO NÃO TEM); djitu ka ten!, (deriv. LÂMPADA); lampra, v.intr.
coloc., ant. djitu ten ku ten! (deriv. LÂMPADA); lampranta, v.caus.
(deriv. JEITO TEM DE TER); djitu ten ku (deriv. LARANJA); larandja, 2.n.
ten!, coloc., ant. djitu ka ten! (deriv. LARGAR O CORPO); larga
(deriv. JOÃO BICO); djon biku, n. kurpu, 1.coloc.
(deriv. JUDEU); djidiu, n., paroxítona (deriv. LASTRO); lastru, n., sin.
(deriv. JUDEU); djidiundadi, n. armadidja
(deriv. JUNGIDO); djundjilanidu, part. (deriv. LATO); lat-latidu, part.
(deriv. JUNTA DE MÃOS); djunta mon 2, (deriv. LATO); lati-lati, v.
coloc. (deriv. LATO); lati, 1.v.
(deriv. JUNTADO; AJUNTADO); (deriv. LATO); latidu, part.
djundadu, part. (deriv. LAVAR A BOCA); laba boka,
(deriv. JUNTAR A CABAÇA); djunta coloc.
kabas, coloc. (deriv. LAVAR A CABEÇA); laba kabesa,
(deriv. JUNTAR A MÃE); djunta mame, coloc., sin. batiza
coloc. (deriv. LAVAR A CRUZ); labakrus, n
(deriv. JUNTAR CONVERSAS); ndjudja (deriv. LAVAR A LUA); laba lua, coloc.,
kombersa, coloc. sin. odja lua
(deriv. JUNTAR O PAI); djunta pape, (deriv. LAVAR A VERGONHA); laba
coloc. burgunhu, coloc.
(deriv. JUNTAR O POVO); djunta pobu, (deriv. LAVAR O CORPO); laba kurpu,
1.coloc. coloc.
(deriv. JUNTAR O ROSTO); djunda (deriv. LAVAR OS PÉS); laba pe 1,
rostu, coloc. coloc.
(deriv. JUNTAR O SENTIDO); djunta (deriv. LAVAR OS REMOS); labaremu,
sintidu, coloc. n.
(deriv. JUNTAR; AJUNTAR); djunda- (deriv. LAVAR); laba badjudesa, coloc.
djunda 2, n. (deriv. LEI DA TERRA); lei di tera, 2.n.
(deriv. JUNTAR; AJUNTAR); djunda, v. (deriv. LEITE DE PAU); liti di po, n.
(deriv. JUNTAR); djudja-djudja, v., vd. (deriv. LEITE DORMIDO); liti-durmidu,
ndjudja n.
(deriv. JUNTAR); djuntamentu, n., sin. (deriv. LEMBRAR); lembranta, 1.v.caus.
agrupamentu (deriv. LEMBRAR); lembrantadu,
(deriv. JUSTAR); djusta! 2, interj., sin. part.caus.
(deriv. LEMBRAR); lembrensi, n. (deriv. MACHO MULHER); matcu-
(deriv. LEME); lemi di kaudu, n., sin. mindjer, 1.n.
barbatana (deriv. MACHO); matcundadi, 1.n.
(deriv. LENCO DE MÃO); lens di mon, n. (deriv. MÃE); mame, n., oxítona
(deriv. LER); leinti, v.caus., paroxítona (deriv. MAFÉ); mafe, n.
(deriv. LESTO DE APANHAR RAIVA); (deriv. MAIS + MELHOR); mas mindjor,
lestu di panha raiba, coloc. adj.comp., sin. mindjor
(deriv. LETRA GRANDE); gurdu, 3.adj. (deriv. MAIS + PIOR); mas pior,
(deriv. LETRA GRANDE); letra-garandi, adj.comp., sin. pior
n. (deriv. MAIS GRANDE); ma garandi,
(deriv. LETRA PEQUENINA); letra- 1.adj.comp., sin. maior
pikininu, n. (deriv. MAIS GRANDE); ma garandi,
(deriv. LEVANTAR A ESTEIRA); labanta 2.adj.comp.
stera, coloc., sin. ialsa stera (deriv. MAL DE VOLTA); mal di volta, n.
(deriv. LEVANTAR-SE VIVO); bibu, (deriv. MAL TOMADO); maltomadu, adj.
3.coloc., vd. lanta bibu (deriv. MALAGUETA PRETA); malgueta-
(deriv. LEVANTAR-SE VIVO); lanta, pretu, n.
3.v.intr., sin. reta (deriv. MALAGUETA); malgueton, n.,
(deriv. LEVANTAR); labantandadu, sin. pimenta
part.caus., sin. labantadu (deriv. MALDITA FIDALGA); mandita-
(deriv. LEVANTAR); lanta bibu, coloc. fidalgu, n.
(deriv. LEVANTAR); lantandadu, (deriv. MALDITA); mandita, n.
part.caus. (deriv. MAMAR O BEIÇO); mama bis,
(deriv. LEVAR VONTADE); leba bontadi, coloc.
coloc. (deriv. MAMAR); mamanta, v.caus.
(deriv. LEVE); lebia don, coloc. (deriv. MAMAS DE BUNDA); mama di
(deriv. LEVE); lebia, v.tr., proparoxítona bunda, n.
(deriv. LEVE); lebsi, v.tr. (deriv. MANCAR); manka, v.
(deriv. LEVE); lebsidu, part. (deriv. MANCEBO); mansebundadi, n.
(deriv. LEVE); lebsimenti, n. (deriv. MANCO); mankisi, v.caus.,
(deriv. LIMÃO FRANCÊS); limon- proparoxítona, vd. mankusa
fransis, n., oxítona (deriv. MANCO); mankusa, 1.v.caus.,
(deriv. LIMPAR A CONVERSA); limpsa proparoxítona
kombersa, coloc. (deriv. MANDAR A BOLA); manda bola,
(deriv. LIMPAR O SENTIDO); limpsa coloc.
sintidu, coloc. (deriv. MANDAR A CABAÇA); manda
(deriv. LIMPAR O VIDRO); limpa-bidru, kabas, coloc.
n. (deriv. MANDUCO DE HOMEM);
(deriv. LIMPO); limpsa, v.caus. manduku di omi, n.
(deriv. LIVRO); librusinhu, n.dim. (deriv. MANDUCO); mandukada, n.
(deriv. LOBO); lubu, n. (deriv. MANDUCO); mandukia, v.caus.,
(deriv. LONGE); lundjisi, v.caus., paroxítona
proparoxítona vd. lundjusi (deriv. MANGA DE VIAGENS); manga di
(deriv. LONGE); lundjusi, v.caus., bias, loc.adv.
proparoxítona (deriv. MANGA); manga di, quant.
(deriv. LUA).; lun’ada, n. (deriv. MANHA FEIA); fiu manha, n.
(deriv. LUTA); lutu, n. (deriv. MANJACA); djaka 2, n., sin. puta
(deriv. LUXO); lucha, v. (deriv. MANJUA); mandjuandadi, 1.n.
(deriv. LUZ DE MÃO); lus di mon, n., sin. (deriv. MANOBRAR); manobrenti, n.
lampada di mon (deriv. MANTIMENTO); mantimenti, n.,
(deriv. MAÇAR O PÉ); masa pe, coloc. sin. temperu
(deriv. MANUEL FOGÃO); manel-fugon, (deriv. MIJAR); misadura, n.
n. (deriv. MINAR O CABO); mina kau,
(deriv. MÃO DE CALDEIRÃO); mon di 1.coloc.
kaleron, n. (deriv. MINAR); minajen, n., paroxítona
(deriv. MÃO MOLE); moli mon, coloc. (deriv. MINAR); minanta, v.caus.
(deriv. MÁQUINA DE PREMER); makina (deriv. MININO DE CRIAÇÃO); mininu di
di pirmi, n. kriason, n., sin. kriason
(deriv. MAR); maron, n., sin. onda (deriv. MINISTRO); ministrundadi, n.
(deriv. MARAR UM NÓ); mara no, coloc. (deriv. MISTER; MESTER); misti,
(deriv. MARLOTA); marlota 2, n. 1.v.s.saux.
(deriv. MÁRMORE); marmulanu, n. (deriv. MISTER); mistida, 1.n.
(deriv. MASCARAR-SE); maskaradu, (deriv. MISTER); mistidu, part.
1.part. (deriv. MÓ; MOLA); mola 2, 1.n.
(deriv. MASCOTE); maskoti, n. (deriv. MOCA); moka 2, n.
(deriv. MATAR A BARRIGA); mata (deriv. MOCAR O CHÃO); moka-tcon, n.
bariga, coloc. (deriv. MOLESTAR RIJO); molostra
(deriv. MATAR A PRÓPRIA CABEÇA); risu, coloc.
mata kabesa, v.pron. (deriv. MOLÉSTIA); molostru, n.
(deriv. MATAR OS MOSQUITO); mata- (deriv. MOLHAR A BOCA); modja boka,
muskitu, n., coloc.
(deriv. MATAR); matadu, part. (deriv. MONDO DE VIANDA); mundu di
(deriv. MATO FECHADO); matu-fitcadu, bianda, n., sin. kadjiki
n. (deriv. MONTE); muntu di baguera, n.
(deriv. MATO); matusinhu, n.dim. (deriv. MORAR); moransa, n.
(deriv. MATRONA); matrona, n., sin. (deriv. MORAR); moranta, v.caus.
partera (deriv. MORRER); muridu, part., vd.
(deriv. MAU GOVERNO); malgubernu, mortu
n. (deriv. MORTE); mortandadi, n., vd.
(deriv. MAU); maundadi, n., sin. maldadi mortundadi
(deriv. MEDO); medi, v.intr. (deriv. MORTE); mortundadi, n.
(deriv. MELAR); mela tcut, coloc., vd. (deriv. MOSCA BRAVA); moska-brabu,
tcut n.
(deriv. MELAR); melanta, v.caus. (deriv. MOSCA); moskia, v.,
(deriv. MENOS); menusa, 1.v.tr., proparoxítona
proparoxítona (deriv. MOURO); murundadi, n.
(deriv. MENOS); menusadu, part. (deriv. MUDAR); mundanta, 1.v.caus.
(deriv. MENTIROSO); muntrundadi, n. (deriv. MUDAR); mundantadu,
(deriv. MENTIROSO); muntrusia, v., 1.part.caus.
proparoxítona sin. tciba (deriv. MUITO BEM); muitu bon!,
(deriv. MENTIROSO); muntrusundadi, loc.interj.
n., vd. muntrundadi (deriv. MULHER); mindjerndadi, 1.n.,
(deriv. MERCÚRIO); merkuriu 2, n., vd. sin. femiandadi
merkuru (deriv. MURMURAR); mermeri, v.,
(deriv. MERCÚRIO); merkuru, n. proparoxítona sin. rafila
(deriv. MERDA); merdia, v.caus., (deriv. NA FIM); na fin, loc.adv., sin.
paroxítona finalmenti
(deriv. MERGULHAR); murgudjanta, (deriv. NA HORA QUE); oki, 1.con.
v.caus. (deriv. NA HORA QUE); ora ke, 1.adv.,
(deriv. MESMO); me 2, 1.adj. vd. oki
(deriv. METER-SE POR DENTRO DO (deriv. NA HORA QUE); ora ke, 2.con.,
MATO); miti matu, coloc. vd. oki
(deriv. NA METADE DE); na metadi di, (deriv. O CHEIRO FEDE); tcera fedi,
con., sin. entri coloc.
(deriv. NÃO INCOMODAR); (deriv. O CORAÇÃO FENDE-SE);
disinkomoda, v. korson findi, coloc.
(deriv. NÃO PODER); ka pudi, coloc. (deriv. O CORPO FICA CANSADO);
(deriv. NÃO TARDARÁ); i ka na tarda, kurpu kansadu, n.
loc.adv. (deriv. O CORPO NÃO ACEITA); kurpu
(deriv. NÃO VALER); kabalindadi, n. ka seta, coloc.
(deriv. NÃO VALIDO); kabalidu, 1.adj., (deriv. O MAR ACALMA); mar-kalma, n.
ant. balidu (deriv. O MAR ESFRIA); mar-fria, n.
(deriv. NASCENTE DO SOL); nasenti di (deriv. O MENINO CANSA); mininu
sol, n. kansadu, n.
(deriv. NEGAR A FALA); nega fala, (deriv. O MOTOR CANSOU-SE); mutur
coloc. kansa, coloc.
(deriv. NEGAR O VELHO); nega bedju, (deriv. O PAU DO CORPO).; po di
coloc. kurpu, n.
(deriv. NEM UM CABO); ninkau, adv., (deriv. O QUE SEDO); ku sedu, con.,
paroxítona sin. ker dizer
(deriv. NETO); tuturnetu, n., arc. vd. (deriv. O SINTIDO ESPALHOU-SE);
bisnetu sintidu padjiga, coloc.
(deriv. NO SENTIDO); na sintidu, (deriv. O SOL AMANHECE); sol mansi
loc.adv. 1, 1.coloc.
(deriv. NOBREZA); nobresa, n. (deriv. O SOL ANOITECE); sol-noti 2, n.
(deriv. NOITE); noti 1, v.intr., sin. notsi (deriv. O SOL CAMBOU); sol kamba
(deriv. NOITE); notsi, 1.v.caus. coloc.
(deriv. NOROESTEAR); norostia, v., (deriv. O TIRO ACODE); tiru kudi, coloc.
proparoxítona (deriv. OBEDECER); obdisidur, n.
(deriv. NOVA); banoba, n., sin. noba (deriv. OCO); ukesa, n.
(deriv. NOVA); banoberu, 1.n. (deriv. OFICIAL DE MARINHA); fisial di
(deriv. NU PRETO); nun pritu, coloc. marinha, n.
(deriv. NUMA VIAGEM); na un bias, (deriv. OLEADO); oliadu, n., sin. saku di
loc.adv. plastiku
(deriv. NUNCA + SIM); kasin, adv. (deriv. OLHAR A LUA); odja lua, coloc.,
(deriv. NUNCA); ka 1, neg. sin. laba lua
(deriv. NUNCA); ka 2 [ka-], pref. (deriv. OLHO + DE PÉ); udju di pe, n.
(deriv. O APONTAR DO SOL); ponta di (deriv. OLHO DE FONTE); udju di fonti,
sol, n. n.
(deriv. O BARCO SENTOU-SE); barku (deriv. OLHO DE TARRAFE); udju di
sinta, coloc. tarafe, n.
(deriv. O CABO ALAGOU-SE); kau laga, (deriv. OLHO); udju n’elelidu, coloc.
coloc. (deriv. ONDE?; POR ONDE?); nunde,
(deriv. O CABO CALOU-SE); kau kala, 1.con.
coloc. (deriv. ONTEM + OUTRO DIA);
(deriv. O CABO ESFRIOU); kau fria, aontordia, adv., ontordia. sin. unturdia;
coloc. sin. antionti
(deriv. O CAMINHO ABRIU-SE); (deriv. OS; AS; LHES); elis 2,
kaminhu iabri, coloc. 1.pron.pess.compl.s.prep., paroxítona
(deriv. O CARRO AFOGOU); karu foga, (deriv. OSSO DA PONTADA); os di
coloc., sin. dizastri pontada, n., sin. kostela
(deriv. O CÉU TINGE-SE); seu tindji, (deriv. OSSO DE JOELHO); os di
coloc., sin. tcuba tindji djudju, n
(deriv. OSSO DE PEIXE); os di pis, n., n.
sin. spinha di pis (deriv. PANO DE COBRIR); panu di
(deriv. OSSO DE RABADA); os di kubri, n.
rabada, n. (deriv. PANO DE LÂMPADA); panu-
(deriv. OUSAR); osanti, adj. lampradu, n.
(deriv. OUTRO ANO PASSADO); oranu (deriv. PANO DE PENTE); panu di pinti,
pasadu, loc.adv. n.
(deriv. OUTRO ANO); oranu, adv. (deriv. PAPAR O MEL); papamel, n.
(deriv. OUTRO ANO); otranu, adv., vd. (deriv. PAPÉ); papesinhu, n.dim., sin.
utranu padrastu
(deriv. OUTRO ANO); utranu, adv. (deriv. PAPEAR ATRÁS DE); papia tras
(deriv. OUTRO DIA); ontordia, adv., di, v.prep.
paroxítona, vd. aontordia (deriv. PAPEAR GREGO); papia ngregu,
(deriv. OUTRO DIA); unturdia, adv. coloc.
(deriv. PACA); paka-paka, v., sin. (deriv. PAPEAR RIJO); papia risu, coloc.
kadjabrandadi (deriv. PAPEAR); papia, 1.v., paroxítona
(deriv. PACA); paka, 1.v. (deriv. PAPEAR); papiadur, n., sin.
(deriv. PACIÊNCIA); pasenseru, n. faladur
(deriv. PACOTE DE CIGARROS); pakoti (deriv. PARA CATAR); parakata, n.,
di sigaru, n. oxítona
(deriv. PAGAR A CABEÇA); paga- (deriv. PARA O ANO); paranu, adv.
kabesa, n., sin. mpustu (deriv. PARAR A RABADA); para
(deriv. PAGAR A GRANDEZA); paga rabada, coloc.
garandesa, coloc. (deriv. PARAR O FOGO); para-fuguia, n.
(deriv. PALA DO CHAPÉU); pala di (deriv. PARAR); paranta 1, v.caus.
tcepen, n. (deriv. PARAR); parantadu 1, part.caus.
(deriv. PALHA BRAVA); padja-brabu, n. (deriv. PARECER SER JUNTO); parsi ku
(deriv. PALHA DE BRANCO); padja di djuntu, coloc.
branku, n. (deriv. PARECER); parsinti, v.caus.
(deriv. PALHA DE LOURO); padja-lur, n. (deriv. PARECIDO); parsintidu,
(deriv. PALHA DE PALMEIRA); padja di part.caus.
palmera, n. (deriv. PARIDA DE UMA MAMA); padida
(deriv. PALHA MOLHADA); padja- di un mama, coloc.
modjadu, 1.n. (deriv. PARIR DE ELEFANTE); padi di
(deriv. PALHA MOLHADA); padja- lifanti, n.
modjadu, 2.n. (deriv. PARIR); mparia, n., proparoxítona
(deriv. PALHA NOVA); padja-nobu, n., (deriv. PARIR); padi, 2.v.
sin. padja-verdi (deriv. PARIR); padidur, n.
(deriv. PALHA PARA QUEIMAR O (deriv. PARIR); padiduris, n.pl.,
PEITO); padja di kema pitu, n., sin. paroxítona
tabaku (deriv. PARIR); padinti, v.caus.
(deriv. PALHA SECA); padja-seku, n. (deriv. PASSAR A CONVERSA); pasa
(deriv. PALHA VERDE); padja-verdi, n., kombersa, coloc.
sin. padja-modjadu (deriv. PASSAR COM A MÃO); pasa ku
(deriv. PALHA); padja di kankra, n. mon, v.prep.
(deriv. PALMA); palmu 2, 2.n. (deriv. PASSAR COM O SONO); pasa
(deriv. PALMO); palmu di mon, 2.n. ku sonu, coloc.
(deriv. PAM-PAM); pam-pam 2, n. (deriv. PASSAR SÁBIAMENTE); pasa
(deriv. PANCADA); pankadia, v. sabi, coloc.
(deriv. PANELA); panelasinhu, n.dim. (deriv. PASSAR UM VALE); pasa val, v.
(deriv. PANO BRANCO); panu-branku, (deriv. PASSAR UMA AFRONTA); pasa
foronta, coloc. (deriv. PÉ); pe teptepidu, coloc.
(deriv. PASSAR); pasada, 1.n. (deriv. PÉ); pe, 3.n.
(deriv. PASSAR); pasanta, 1.v.caus. (deriv. PECADOR MATADO); pekadur-
(deriv. PÁSSARO); pastru, n., sin. katcu matadu, n., sin. krimi
(deriv. PASSEAR); pasia-pasia, v.intr. (deriv. PECADOR); pekadur, 1.n.,
(deriv. PASTOR DE VACAS); pastor di oxítona
baka, 1.n., sin. kunankoi (deriv. PEDAÇO); padasa-padasa, v.
(deriv. PATA DE PÉ); pata di pe, 1.n. (deriv. PEDAÇO); padasa, v.
(deriv. PATO GANSO); patu-gansu, n. (deriv. PEDIR DESCULPAS); pidi
(deriv. PAU DE BULIR); po di buli, n. diskulpa, coloc.
(deriv. PAU DE CIGARRO); po di sigaru, (deriv. PEDIR); pidi-pidi, v.intr.
n., sin. sigaru (deriv. PEGAR A BOCA); pega boka,
(deriv. PAU DE ESPANCAR BIFE); po di coloc.
panga bife, n. (deriv. PEGAR A LUTA); pega lutu,
(deriv. PAU DE FORQUILHA); po di coloc.
firkidja, n. (deriv. PEGAR O CAMINHO); pega
(deriv. PAU DE FÓSFORO); po di fos, kaminhu, coloc.
n., vd. fos (deriv. PEGAR O FOGO); peganda,
(deriv. PAU DE MACHADO); po di 2.coloc. peganda fugu
mantcadu, n. (deriv. PEGAR O UMBIGO); pega biku,
(deriv. PAU DE MANDIOCA); po di coloc.
mandioka, 2.n., vd. mandioka (deriv. PEGAR TESO); pega tesu, coloc.
(deriv. PAU DE MISÉRIA); po di mizeria, (deriv. PEGAR UNS AOS OUTROS);
n. pega n’utru, 1.coloc.
(deriv. PAU DE PILAR); po di pila, n. (deriv. PEGAR UNS AOS OUTROS);
(deriv. PAU DE PRAIA); po di praia, n., pega n’utru, 2.coloc.
sin. mandioka (deriv. PEGAR); pegadu, 2.part.
(deriv. PAU DE TOCAR); po di toka, n. (deriv. PEGAR); peganta, v.caus.
(deriv. PAU-TAGARRA); tagara, n. (deriv. PEITO); kanhutu, 2.n. pitu di
(deriv. PAU-TARRAFE); tarafe, 1.n. kanhutu
(deriv. PAU-TARRAFE); tarafi, n., (. vd. (deriv. PEITO); mindjerndadi, 2.n. pitu
tarafe di mindjerndadi
(deriv. PAUTA); pauta 2, n., (deriv. PEIXE A BARDAMERDA); pis a
proparoxítona bardamerda, coloc.
(deriv. PAUTAR); pauta 1, v. (deriv. PEIXE BANDA); pis-banda, n.
(deriv. PAUTAR); pauteru, n. (deriv. PEIXE CAVALO); pis-kabalu, n.
(deriv. PAVÃO); pavon, n. (deriv. PEIXE CHABÉU); pis-tceben, n.
(deriv. PAVEIA); pabidura, n. (deriv. PEIXE CHOQUE); pis-choke, n.
(deriv. PAVEJAR); pabi 1, v. (deriv. PEIXE COELHO); pis-kuidju, n.
(deriv. PAVEJAR); pabi 2, n. (deriv. PEIXE ESPADA); pis-spada, n.,
(deriv. PAVEJAR); pabidu, part. sin. pis-sera
(deriv. PAVEJAR); pabidur, n. (deriv. PEIXE MACHADO); pis-
(deriv. PÉ DA UVA); uva, 2.n., pe di uva mantcadu, n.
sin. videra (deriv. PEIXE RAIA); pis-reia, n.
(deriv. PÉ DE CABACEIRA); kabasera, (deriv. PEIXE SAPATO); pis-sapatu, n.
2.n., pe di kabasera (deriv. PEIXE TINTA); pis-tinta, n.
(deriv. PÉ DE FEIJÃO); fison, 2.n., pe di (deriv. PEIXE VERGA); pis-berga, n.,
fison sin. pis-martel
(deriv. PÉ DE FIGO); figu, 2.n., pe di (deriv. PEIXE XARÉU); pis-sareia, n.
figu (deriv. PELADO); peladu 2, n.
(deriv. PÉ DE PORCO); pe-di-purku, n. (deriv. PENDURADO); pindra-pindradu,
part. (deriv. PÔR AS MÃOS A RIBA DE); pui
(deriv. PENSO RÁPIDO); pensu-rapidu, mon riba di, v.prep.
n., proparoxítona sin. pensu (deriv. PÔR AS MÃOS EM); pui mon na
(deriv. PEQUENINO); pikininu, alguin, v.prep.
1.adj.dim. (deriv. PÔR AS MÃOS); pui mon, coloc.
(deriv. PERDER O CAMINHO); pirdi (deriv. POR FAVOR CHEGA); di fabur,
kaminhu, coloc. di fabur tciga 2.coloc,
(deriv. PERDER); pirdinti, 1.v.caus. (deriv. PÔR O CAMPO); pui kampu,
(deriv. PERDER); pirdintidu, 2.part.caus. coloc.
(deriv. PERDIDO); pirdintidu, (deriv. PÔR O PÉ); pui pe, coloc.
1.part.caus. (deriv. PÔR O SENTIDO); pui sintidu,
(deriv. PERGUNTAR); punta-punta, v. coloc.
(deriv. PERTO); pertusi, v.caus., (deriv. PÔR O TRANCO); pui ntranku,
proparoxítona coloc.
(deriv. PÉS NO CHÃO); pe na tcon, (deriv. POR VIA DE ISSO QUE MANDA);
coloc. pabia di ke ku manda, con.
(deriv. PESCOÇO DE GARRAFA); (deriv. POR VIA DE ISSO QUE); pabia di
piskus di garafa, n., sin. garganti di ke ku, con.
garafa (deriv. POR VIA DE); pabia di, con.
(deriv. PILÃO); pilon, n. (deriv. POR VIA); pabia di pabia,
(deriv. PIMENTÃO); pimenton, n. loc.adv.
(deriv. PIMPONEAR); pimpinhidu, part. (deriv. POR VIA); pabia, 1.adv.
(deriv. PINCHAR); no pintca,1.loc.interj. (deriv. PÔR-TE); puu, contr.
(deriv. PINCHAR); pintca-pintca, v. (deriv. PÔR); pudu, part.
(deriv. PINGAR); pinga-pinga, v. (deriv. PORCO DE MATO); purku di
(deriv. PINTADO); pinta-pintadu, part. matu, n.
(deriv. PINTÃO); pinton, n. (deriv. PORTA DETRÁS); porta di tras,
(deriv. PIORAR); pioranta, v.caus., ant. n.
mindjoria (deriv. PORTUGAL); tuga, n.
(deriv. PIPI); pipichu, n., sin. (deriv. PRATO FUNDO); pratu-fundu, n.,
matcundadi sin. pratu-razu
(deriv. PISADURA); pizadela, n. (deriv. PRATO RASO); pratu-razu, n.,
(deriv. PÓ DE TINTA); po di tinta, n. ant. pratu-fundu
(deriv. PODER COM); pudi ku, v.prep. (deriv. PREGUIÇAR); dispirguisa, v.,
(deriv. PODRE); podrisa, n. ant. pirguisa
(deriv. POIS); ampus, 1.conj., oxítona (deriv. PRETO); pretasku, adj.
(deriv. POMBA DE CAMINHO); pumba (deriv. PRETO); pretusi, v.caus.,
di kaminhu, n. proparoxítona
(deriv. POMBA DE CASA); pumba di (deriv. PRETO); pretusidu, part.
kaza, n., ant. pumba di matu (deriv. PRIMO IRMÃO); primu-ermon,
(deriv. POMBA DE CASCALHO); pumba n., sin. primu
di kaskadju, n., sin. pumba di matu (deriv. PRONTO); pruntasku, adj.
(deriv. POMBA DE MATO); pumba di (deriv. PROPOSTA); proposta 1, v., sin.
matu, n., sin. pumba di kasa propui
(deriv. POMBA VERDE); pumba-verdi, (deriv. PROPRIAMENTE); propi, 3.adv.
n. (deriv. PROVAR); purbanta, v.caus.
(deriv. PONTA DA ORELHA); ponta di (deriv. PUNHO DE FACA); punhu di
oredja, n. faka, n.
(deriv. PONTA DE HORTA); ponta di (deriv. PUNHO); punheta, n.
orta, n., sin. orta (deriv. PUPU); pupu 1, v., oxítona sin.
(deriv. PONTADA); pontada, n. koko
(deriv. PUPU); pupu 2, n., oxítona sin. (deriv. RAMBÓIA); ramboiada, n., sin.
koko pandiga
(deriv. PURGA); pulga 2, 2.n., sin. (deriv. RAMBÓIA); ramboiadur, n.
pulguera (deriv. RAMO + NOVO); ramu-nobu, n.
(deriv. PUXAR); busi, 1.v.tr. (deriv. RAPAR A CABEÇA); rapa
(deriv. PUXAR); busidu, part. kabesa, 1.coloc., sin. rapa kabelu
(deriv. PUXO); puchu, n. (deriv. RATINA); ratina, n.
(deriv. QUARTINHO); kuartinhu, n., sin. (deriv. REBENTAR A CONTA); rebenta-
kasa di banhu konta, n.
(deriv. QUARTO DE BANHO); kuartu di (deriv. REBENTAR OS FEIJÕES);
banhu, n., sin. kasa di banhu rebenta fison, coloc.
(deriv. QUE DEUS TE MANTENHA); (deriv. RECUAR); rakuanta, v.caus.
mantenha, 1.n. (deriv. RECUSAR); rekusason, n.
(deriv. QUEBRA); kebra 2, 2.n., vd. (deriv. REDE DE BOTAR); ridia di bota,
kebur n., sin. ridia di mon
(deriv. QUEBRA); kebur, n., sin. kolieta (deriv. REDE DE MÃO); ridia di mon, n.,
(deriv. QUEBRADO); kebra-kebradu, sin. ridia di bota
part. (deriv. REGAR); redjeru, n.
(deriv. QUEBRAR); kebradur, 1.n. (deriv. REI DAS BAGABAGA); rei di
(deriv. QUEIMADO); kemadu, 2.n., sin. bagabaga, n.
kokoroti (deriv. REI); rei di baguera, n., sin.
(deriv. QUEIXAR-SE); kesadur, n. baguera-mestra
(deriv. QUEM QUE OLHAR); kin-ki-odja, (deriv. REINAR); renansa, n.
loc.adv. (deriv. REMANGAR A RABADA);
(deriv. QUENTE); kinti uit, coloc. ramanga rabada, coloc., sin. buli
(deriv. QUENTE); kinti-kinti, loc.adv. rabada
(deriv. QUENTE); kintisi, v.caus., (deriv. REMENDAR); ramenda, v., vd.
proparoxítona remenda
(deriv. QUERER MAL); kiri mal, coloc., (deriv. REMESSAR; ARREMESSAR);
(deriv. QUERER); kirimentu, n., sin. ramasa, v., proparoxítona sin. vomita
kerensa (deriv. RENDIDO); rindidu, adj
(deriv. QUINHOAR COM); kinhu ku, (deriv. RENQUE); renkua, v.,
v.prep. proparoxítona
(deriv. QUININO); kininu, 2.n., (deriv. RENQUE); renkuadu, part.
(deriv. RABADA); rabadona, n.aum. (deriv. REPARTIR O CAMINHO); rapati
(deriv. RABO DE PEIXE); rabu di pis, n., kaminhu, coloc.
sin. barbatana (deriv. REPICAR PALMAS); rapika
(deriv. RABO VERMELHO); rabu- palmu, coloc., sin. toka palmu
burmedju, n. (deriv. RESPOSTAR); rasposteru, n
(deriv. RABONA); rabona, n. (deriv. RICO); rikon, n.
(deriv. RACHA DE CIBE); ratca di sibi, (deriv. RIJO); risu, 2.adv.
n. (deriv. RIO); riusinhu, n.dim.
(deriv. RACHA DE LENHA); ratca di (deriv. ROCAR); roka, v., sin. amiasa
lenha, n. (deriv. RODELA); rudela-rudela, n.
(deriv. RACHAR A CADEIRA); ratca (deriv. ROLAR A PIPA); rola-pipa, n.
kadera, coloc., sin. findi kadera (deriv. ROLAR); rolanta, v.caus.
(deriv. RACHAR TARA); ratca tara, (deriv. ROLAR); rolantadu, part.caus.
2.coloc., sin. namora (deriv. ROLO DE FOTOGRAFIA); rolu di
(deriv. RÁDIO); radista, n. futugrafia, n.
(deriv. RAMBÓIA); ramboia, v., (deriv. RONCAR FORÇA); ronka forsa,
proparoxítona coloc.
(deriv. RONCAR MALCRIADEZ); ronka (deriv. SAPAR); sapa, 1.v.tr.
malkriadesa, coloc. (deriv. SAPATEADA); sapatiada, n.,
(deriv. RONCAR NO SONO); ronka na paroxítona
sonu, coloc. (deriv. SAPATEAR); sapatia, v.,
(deriv. ROTO); roti-roti, v. paroxítona
(deriv. ROTO); roti-rotidu, part., vd. rotu (deriv. SARAMBA); saranga 1, v.
(deriv. ROTO); ruti-ruti, v. (deriv. SECAMENTE); sekamenti, n.
(deriv. ROUBAR A FORÇA); roba forsa, (deriv. SECAR); seksa, v.caus.
coloc. (deriv. SECAR); sekusa, v.caus.,
(deriv. RUIM); runhesa, n. proparoxítona, vd. seksa
(deriv. RUIM); runhu, adj. (deriv. SEGREDO DE OLHOS); sigridu
(deriv. RUIM); runhusi, v.caus., di udju, n.
proparoxítona (deriv. SEMPRE); semprentasku, n.
(deriv. SABER DIREITO); sibi diritu, (deriv. SEMPRE); semprenti, adj.
coloc. (deriv. SEMPRE); sempri-sempri,
(deriv. SABER); sabi 1, v. loc.adv.
(deriv. SABER); sabi 2, 1.adj., ant. (deriv. SENEGAL); senegales, 1.adj.,
kasabi oxítona
(deriv. SABER); sabi djubi, coloc. (deriv. SENHOR); nhu, n.f.
(deriv. SABER); sabi fasi, coloc. (deriv. SENHOR); sior, n.
(deriv. SABER); sabi kumpu, coloc. (deriv. SENHORA); nha 2, n.f., sin. nhara
(deriv. SABER); sabsin, v.caus. (deriv. SENHORA); nhara, n.
(deriv. SÁBIO); kasabi, n., ant. sabi (deriv. SENHORAS); banharas, pl., sing.
(deriv. SABOTAR); saboteru, n. nhara
(deriv. SABUJAR); sabodja, v. (deriv. SENTAR-SE COM); sinta ku,
(deriv. SACO DE OVOS); saku di obu, n. v.prep.
(deriv. SACUDIR); saki-saki, v. (deriv. SENTAR); sintanda, 1.v.caus.
(deriv. SAFAR); safa mistida, coloc. (deriv. SENTAR); sintandadu, v.caus.
(deriv. SAIA-BLUSA); saia-blusa, n. (deriv. SENTIDO RIJO); sintidu risu, n.
(deriv. SAÍDA DO SOL); saida di sol, n. (deriv. SER); sedu 1, 2.imp.
(deriv. SAIR DA TERRA); sai di tera, (deriv. SERPENTE); serpenti, 1.n., sin.
coloc., sin. migra iran
(deriv. SAIR); sai fep, coloc. (deriv. SEU DONO); si dunu, coloc.
(deriv. SAIR); sai fut, coloc. (deriv. SINALAR; ASSINALAR); sinala,
(deriv. SALA DE AULA); sala di aula, n., 1.v.
sin. sala (deriv. SOAR); somna 2, n.
(deriv. SALTAR); saltanda, v.caus. (deriv. SOAR); somna-somna, n.
(deriv. SANGRAR); sangranta, v.caus. (deriv. SOCA DE MILHO); soka di midju,
(deriv. SANGUE QUENTE); kinti sangui, n.
coloc. (deriv. SOCO DE DEBAIXO); suku di
(deriv. SANTA CRUZ); santa-krus, n., bas, n., sin. nkunhu
sin. santu-kristu (deriv. SOM DA CAMPAINHA; din,
(deriv. SANTA MARIA DE); santamaria 1.intens.
di, loc.adv., sin. bruta di (deriv. SOMBRINHA DE SAPO);
(deriv. SANTO CRISTO); santu-kristu, sombrinha di sapu, n.
n., sin. santa-krus (deriv. SUBIR); sibidur 2, n.
(deriv. SAPADO); sapadu, part. (deriv. SUBIR); subinti, v.caus., vd.
(deriv. SAPADOR); sapadur, n. sibinti
(deriv. SAPAR A CABEÇA); sapa (deriv. SUJIDADE DE ORELHA);
kabesa, 1.coloc. susudadi di oredja, n.
(deriv. SAPAR); sapa-sapa, v. (deriv. SUPORTAR); saporta 2, v.intr.
(deriv. TABANCA GRANDE); tabanka- (deriv. TIRAR A MESA); tira mesa, coloc.
garandi, n. (deriv. TIRAR BARULHO); tira barudju,
(deriv. TABANCA); tabankasinhu, n.dim. coloc.
(deriv. TÁBUA); taguasinhu, n.dim. (deriv. TIRAR O RETRATO); tira ritratu,
(deriv. TABUADA DE DIVIDIR); taguada, coloc.
3.n. taguada di dibidi (deriv. TIRAR O SANGUE); tira sangui,
(deriv. TABUADA DE DOBRAR coloc.
QUANTAS VIAGENS); taguada, 2.n. (deriv. TIRAR OS CABELOS); tira
taguada di dobra kantu bias kabelu, coloc., sin. korta kabelu
(deriv. TALHO); talion, n. (deriv. TIRAR PEIDOS); tira pidi, coloc.
(deriv. TAPAR O ROSTO COM AS (deriv. TISNAR); tisina 2, n.,
MÃOS); tapa rostu ku mon, coloc. proparoxítona
(deriv. TAPAR); tapa-tapa, v. (deriv. TOCAR + PUNHO); toka
(deriv. TAPONA); taponia, v., punheta, coloc.
proparoxítona (deriv. TOCAR MÚSICA); toka muzika,
(deriv. TARDAR OU TARDAR); tarda o coloc., sin. toka
tarda, loc.adv. (deriv. TOCAR O CHORO); toka tcur,
(deriv. TARDAR); tardanta, v.caus. coloc., si. fasi tcur
(deriv. TARTARUGA TERRESTRE); (deriv. TOCAR PALMAS); toka palmu,
tataruga di tera, n. coloc., sin. tcebeta palmu
(deriv. TECEDOR DE CABELOS); tisidur (deriv. TOCAR SÁBIAMENTE); toka
di kabelu, n. sabi, coloc.
(deriv. TECER O CABELO); tisi kabelu, (deriv. TOCAR); toka-toka, n.
coloc. (deriv. TOILETTE); tualeta, v.
(deriv. TEMPO DAS CHUVAS); tempu di (deriv. TOLHER A FALA); tudji fala,
tcuba, n., ant. tempu di seku coloc.,
(deriv. TEMPO SECO); tempu di seku, (deriv. TOLO); tulisi, v.caus.,
n., ant. tempu di tcuba proparoxítona
(deriv. TER BARRIGA); tene bariga, (deriv. TOMAR DEMAIS); toma dimas,
coloc., sin. sta ku bariga coloc.
(deriv. TER CABEÇA); tene kabesa, (deriv. TOMAR O TOM); toma ton, coloc.
coloc. (deriv. TOMAR-SE); toma pa, v.prep.
(deriv. TER COURO); kuru, 3,.coloc. (deriv. TORNAR A BOCA); torna boka,
tene kuru coloc.
(deriv. TER PACIÊNCIA); ten pasensa!, (deriv. TORNAR A FALAR); torna fala,
1.loc.interj. coloc.
(deriv. TER PALAVRAS); tene palabra, (deriv. TORNAR VELHO); bedjisi,
coloc., sin. djusia v.caus., proparoxítona
(deriv. TER TOM); ten ton, coloc. (deriv. TORNAR VELHO); bedjusi,
(deriv. TESO + CORPO); tesunti kurpu, v.caus., proparoxítona
coloc., sin. tesanta kurpu (deriv. TOUTA; TOITA); totona, n., sin.
(deriv. TIA); titia, n. miol
(deriv. TINTA DE DEUS); tinta di deus, (deriv. TRABALHO PARA A CASA);
n. tarbadju pa kasa, n.
(deriv. TINTA); tinta 1, v., sin. pinta (deriv. TRÁFICO); trafiku, 2.n.
(deriv. TIO); titiu, n. (deriv. TRANQUILO); trankilu, 2.adv.
(deriv. TIRAR A BARRIGA); tira bariga, (deriv. TREMER); tirminti, v.caus.
coloc., sin. dismantca bariga (deriv. TREMURA DE CHÃO); tirmidura
(deriv. TIRAR A FALA); tira fala, 1.coloc. di tcon, n.
(deriv. TIRAR A MAMA A); tira na mama, (deriv. TRIZ NEGRA); trisa-negra, n.,
coloc. sin. febri amarelu
(deriv. TROCAR); torkia bambaran, (deriv. VIANDA AQUENTADA); bianda
coloc. kentadu, coloc.
(deriv. TROUXO); trus, n., sin. bikini (deriv. VIDEIRO); bidera, 1,n.f.
(deriv. UFANAR + PEITO); orfanta pitu, (deriv. VIDRO DE ÓCULO); vidru di
coloc. okulu, n., sin. luneta
(deriv. UFANAR-SE); orfa, v. (deriv. VIGIAR); bisia katcu, coloc.
(deriv. UM SÓ); un son 1, quant. (deriv. VINHO TAPADO); binhu
(deriv. UM SÓ); un son 2, quant., sin. un ntampadu, n.
(deriv. UMA VIAGEM); un bias, loc.adv. (deriv. VIR LÍ); bin li, coloc.
(deriv. URGENTE); urjenti, 2.adv. (deriv. VIR); bin, 1.v.s.aux., ant. bai
(deriv. VACA BRUTA); baka-brutu, n. (deriv. VIRADO); bidantadu, part.caus.
(deriv. VACA FÊMEA); baka-femia, n. (deriv. VIRAR MAGRO); bida magru,
(deriv. VACA); baka-badjuda, n. coloc.
(deriv. VACA); baka, n. (deriv. VIRAR O AZEITE); bidadur di
(deriv. VACA); bakia, v.tr., paroxítona siti, n.
(deriv. VACA); bakiadur di kabra, n. (deriv. VIRAR OS OLHOS); bidanta
(deriv. VACA); bakiadur di purku, n. udju, coloc.
(deriv. VACA); bakiadur, 1.n., pl. (deriv. VIRAR-SE ÁGUA); bida iagu,
bakiaduris coloc., sin. ribi
(deriv. VACA); bakiamentu, n. (deriv. VIRAR-SE MOURO); bida muru,
(deriv. VACA). ; bakiadu, part. coloc., sin. tubi
(deriv. VACINAÇÃO); barsina., 2.n. (deriv. VIRAR-SE RIJO); bida risu coloc.,
(deriv. VALENTIA); balentasku, n., sin. sin. durisi
balentia (deriv. VIRAR); bidadur, 1.n.
(deriv. VALER); bali, 1.v.tr. (deriv. VIRAR); bidanta, v.caus.
(deriv. VARREDOR DE PALHA); baridur (deriv. VIVER); vivinti, v.caus.
di padja, n. (deriv. VOAR); buanta, v.caus.
(deriv. VARRER A PALHA); bari padja, (deriv. VOMITAR); gumitadera, n.
coloc. (deriv. VOTAR); votadur, n.
(deriv. VELUDO); veludu 2, n. (deriv. VOZ ADOÇADA); fala dosadu, n.
(deriv. VENDER A BANDEIRA); bindi (deriv. ZINCO); asinki, n., sin. lata
bandera, coloc. (deriv. ZINCO); zinku, 2.n., vd. asinki
(deriv. VENDER O CORPO); bindi (deriv.. COMPLETAR O ANO); kompleta
1,5.coloc., bindi kurpu anu, coloc.
(deriv. VENTILAR UMA LÍNGUA); bentia (deriv.AÇOITE); suti 2, n.
un lingu, coloc. (deriv.CHAPAR; CHAPADA); tcapa 1,
(deriv. VERMELHO); burmedjanta, v.tr.
v.caus. (deriv.LEVE); lebisi, v.caus.,
(deriv. VERMELHO); burmedju-tcadau, proparoxítona, vd. lebsi
adj., vd. tcadau (deriv.OUTRA VIAGEM); utru bias,
(deriv. VERMELHO); burmedju-tcau, loc.adv., sin. novamenti
adj., vd. tcau (deriv.PENTE DE PAU); pinti di po, n.
(deriv. VERMELHO); burmedju-uak, (deriv.REPARTIR A GUERRA); rapati
adj., vd. uak guera, coloc.
(deriv. VESTIR-SE LEVEMENTE); bisti (DEROTADO); batidu 1, 2.part.
lebi, coloc. (DERRAMADO); darmadu, 1.part.
(deriv. VESTIR-SE PARA O ENTRUDO); (DERRAMADO); uagadu, part.
bisti nturudu, coloc. (DERRAMAR); darma, 1.v.
(deriv. VESTIR); bisti badjuda, coloc., (DERRAMAR); uaga, 1.v.tr., paroxítona
sin. mara panu (DERROTA); dirota, n.
(DERROTADO); pirdi, 2.v.intr.
(DERRUBADO; DERRIBADO); durbadu, (DESCALÇO); diskalsu, adj.
part. (DESCANSADO); diskansadu, part.
(DERRUBAR-SE); durba, 3.v.intr. (DESCANSAR); diskansa, 1.v.tr.j
(DERRUBAR; DERRIBAR); durba, 1.v.tr. (DESCANSAR); susega, 2.v.intr.
(derv. VIR); bin, 2.v.intr. (DESCANSO); diskansu, 1.n.
(DES- E DIS-); dis [dis-],2.pref. (DESCARADO); disinkaradu, adj., sin.
(DES-; DIS-); dis [dis-], 1.pref. atrividu
(DESABAFAR); disbafa, v. (DESCARGA DE ARMAS DE FOGO);
(DESABOTOADO); distakadu, 2.part., fugu, 3.n.
ant. takadu (DESCARGA); diskarga 2, 1.n.
(DESABOTOAR); distaka, 2.v., ant. taka (DESCARGO); diskargu, n.
(DESACORDO); disakordu, n. (DESCARREGADO); diskargadu, part.
(DESACORDO); divirjensia, 2.n. (DESCARREGADOR); diskargadur, n.
(DESACOSTUMADO); diskustumadu, (DESCARREGAR); diskarga 1, v.tr., sin.
part. disimbarka
(DESACOSTUMAR); diskustuma, v. (DESCASCADO); kaskadu, part.
(DESAFIAR); disafia, v.tr. (DESCASCADOR; DESCASCADORA);
(DESAFINADO); dizafinadu, part., ant. kaskadur, n.
afinadu (DESCASCADOR); kaskadora, n.
(DESAFINAR); dizafina, v. (DESCASCAR O ARROZ); pila, 2.coloc.,
(DESAFIO); disafiu, n., paroxítona pila arus
(DESAFRONTAR); disforonta, v.tr. (DESCASCAR); diskaska, v., sin. kaska
(DESAMARRADO); dismaradu, part. (DESCER A PALMEIRA); disi palmera,
(DESAMARRAR); dismara, v. coloc.
(DESANIMADO); dizanimadu, part. (DESCER); disi, 1.v.tr.
(DESANIMADO); nornoridu, part. (DESCER); disi, 2.v.intr., sin. ria
(DESANIMAR-SE); dizanima, 2.v.intr. (DESCIDA); disida, n.
(DESANIMAR); dizanima, 1.v.tr., sin. (DESCOBERTO); diskubertu, n., vd.
diskoradja diskubridu
(DESANIMAR); nornori, 2.v. (DESCOBRIDOR); diskubridur, n.
(DESÂNIMO); dizanimu, n., (DESCOBRIMENTO); diskubrimentu, n.
proparoxítona (DESCOBRIR); diskubri, 1.v.tr.
(DESAPARECER); disaparisi, v.intr., (DESCOMPOR); diskumpu, v.
proparoxítona (DESCOMPOSTO); diskumpudu, part.
(DESAPARECER); disaparsi, v.intr. (DESCONFIADO); diskunfiadu, part.,
(DESAPARECER); disparsi, 1.v.intr. ant. kunfiadu
(DESAPARECER); mina 1, 2.n. (DESCONFIANÇA); diskunfiansa, n.,
(DESAPARECER); tapa, 4.v.intr. ant. fiansa
(DESARMADO); dizarmadu, part. (DESCONFIAR); diskunfia, 1.v.tr.,
(DESARMAR); dizarma, v. paroxítona
(DESASTRE); dizastri, 1.n. (DESCONHECER); diskunsi, v.tr.
(DESATENDER); diskisi, 3.v. (DESCONHECIDO); diskunsidu, part.,
(DESAVENÇA); disavensa, n. ant. kunsidu
(DESAVIDO); disabidu, adj. (DESCONHECIDO); stranhu, 2.adj.
(DESBASTADO); tcobokadu, part. (DESCONHECIMENTO); nosentasku,
(DESBASTADOR); tcobokadur, n. 2.n.
(DESBASTAR); tcoboka, v.tr. (DESCONSOLADO); diskonsoladu,
(DESBLOQUEAR); disblokia, v. part.
(DESBOTAR); disbota, v. (DESCONSOLAR); diskonsola, v.
(DESBOTOAR); disbotoa, v. (DESCONTADO); diskontadu, part.
(DESCALÇAR); diskalsa, v.tr. (DESCONTAR); diskonta, 1.v.tr.
(DESCONTENTAMENTO); (DESENCORAJAR); dizinkoradja, v.,
diskontentamenti, n., ant. proparoxítona
kontentamenti (DESENFAIXAR); disfadja, v., ant. fadja
(DESCONTENTAR); diskontent, v.tr. (DESENFERRUJADO); disferusadu,
(DESCONTENTE); diskontenti, adj. part., ant. ferusadu
(DESCONTO); diskontu, n. (DESENFERRUJAR); disferusa, v.tr.,
(DESCUIDADO); diskudadu, part. proparoxítona, ant. ferusa
(DESCUIDAR-SE); diskuda, 2.v.intr. (DESENGATAR); disingata, v., ant.
(DESCUIDAR); diskuda, 1.v.intr. ngata
(DESCULPA); diskulpa 2, 1.n. (DESENGODAR); dizingoda, v.tr.
(DESCULPADO); diskulpadu, part. (DESENHADOR); dizenhadur, n.
(DESCULPAR-SE); diskulpa 1, 2.v.intr. (DESENHAR); dizenha, v.
(DESCULPAR); diskulpa 1, 1.v.tr. (DESENHO); dizenhu, 1.n.
(DESDE); dedi, con., vd. des (DESENRASCAR-SE); dadji, v., sin.
(DESDE); des 3, con. dubria
(DESDE); desdi, con., vd. des (DESENRASCAR); disaraska, v.
(DESDE); disna, con. (DESENROLAR); disrola, v., sin.
(DESDOBRAR); disdobra, v. distindi
(DESEJADO); didjadu, part., vd. (DESENROLAR); disroladu, part.
disdjadu (DESENROSCAR); disrosga, v.
(DESEJADO); disdjadu, part. (DESENTENDER-SE); dizintindi,
(DESEJAR); didja, v.tr., vd. disdja 2.v.intr.
(DESEJAR); disdinguinti, v.caus. (DESENTENDER); dizintindi, 1.v.tr.
(DESEJAR); disedja, v., vd. disdja (DESENTENDIMENTO);
(DESEJAR); disidja, v., vd. disdja disintindimentu, n., ant. ntindimentu
(DESEJAR); misti, 2.v. (DESENTERRADO); disinteradu, part.
(DESEJO); dididju, n., vd. disedju (DESENTERRADO); disteradu, part., vd.
(DESEJO); disdja, 2.v. disinteradu
(DESEJO); disedju, 1.n. (DESENTERRAR); disintera, v.tr.
(DESEJO); diseju, n., vd. disedju (DESENTERRAR); distera, v.tr., vd.
(DESEJO); sunhu, 2.n. disintera
(DESEMBARAÇADO); disimbarasadu, (DESENTULHADO); disintudjadu, part.
part. (DESENTULHAR); disintudja, v.
(DESEMBARAÇAR); disimbarasa, v. (DESENTUPIDO); disintupidu, part.
(DESEMBARCADO); disimbarkadu, (DESENTUPIR); disintupi, v.
part. (DESENVOLVER-SE); dizinvolvi, 2.v.
(DESEMBARCAR); disimbarka, v., ant. pron., sin. kumpu tera
mbarka (DESENVOLVER-SE); kirsi, 2.v.intr.
(DESEMBRULHAR); disimbuldja, v.tr. (DESENVOLVER); disinbolbi, v., vd.
(DESEMPENADO); disimpenadu, part. dizinvolvi
(DESEMPENAR); disimpena, v. (DESENVOLVER); dizinvolvi, 1.v.tr.
(DESEMPENHAR); disimpenha, v.tr. (DESENVOLVIDO); dizinvolvidu, part.
(DESEMPREGO); dizimpregu, n. (DESENVOLVIMENTO);
(DESENCALHADO); disinkadjadu, part. dizinvolvimentu, n., sin. krisimentu
(DESENCALHAR); disinkadja, v. (DESENVOLVIMENTO); formason, 3.n.
(DESENCANTADO); disinkantadu, part. (DESERTIFICAÇÃO); dizertifikason, n.
(DESENCANTAR); disinkanta, v. (DESERTO); dizertu 1, n.
(DESENCANTO); disinkantu, n. (DESERTO); limpu, 4.adj.
(DESENCONTRAR); disinkontra, v. (DESESPERADO); disisperadu, part.
(DESENCORAJAR); diskoradja, v.tr., (DESESPERAR); disispera, v., ant.
proparoxítona spera
(DESESPERO); disisperu, n. (DESLOCAR-SE); disloka, 2.v.intr.
(DESFALECER); disfalisi, v.intr., (DESLOCAR); disloka, 1.v.tr.
proparoxítona sin. dismaia (DESMAIADO); dismaiadu, part., sin.
(DESFALECIDO); disfalisidu, part. sin. disfalisidu
dismaiadu (DESMAIAR); dismadja, v., vd. dismaia
(DESFALECIMENTO); disfalisimentu, (DESMAIAR); dismaia, v., proparoxítona
n., sin. dismaiu sin. disfalisi
(DESFAVORECIDO); disfavurisidu, (DESMAIO); dismaiu, n., proparoxítona
part. (DESMAMADO); dismamadu, part.
(DESFAZER); disfasi, v.tr. (DESMAMADO); dismamantadu, v.caus.
(DESFEITO); disfasidu, part. (DESMAMAR); dismama, v.intr.
(DESFIAR); disfia, v.tr. (DESMAMAR); dismamanta, v.caus.
(DESFILAR); disfila, v.intr. (DESMANCHADO); dismantcadu, part.
(DESFILE); disfili, n. (DESMANCHAR); dismantca, v.tr.
(DESFRUTAR); disfruta, v. (DESMANCHO); dismantcu, n.
(DESGASTAR); disgasta, v. (DESMANDAR); dismanda, v.
(DESGELADO); disdjeladu, part. (DESMASCARADO); dismaskradu, part.
(DESGELAR); disdjela, v. (DESMASCARAR); dismaskra, v.
(DESGOSTADO); disgustadu, part., (DESMENTIDO); dismintidu 2, part.
(DESGOSTAR); disgosta, v. (DESMENTIR); disminti 2, v.tr.
(DESGOSTO); disgustu, n., ant. gustu (DESMERECER); dismersi, v.
(DESGOVERNAR); disgoverna, v.tr. (DESMERECIDO); dismersidu, adj.
(DESGRAÇA); disgrasa, n., ant. grasa (DESMOBILIZAÇÃO); dismobilizason,
(DESGRAÇADO); disgrasadu, adj. n.
(DESIGUAL); mansia, v.intr., (DESMORALIZAR); dismoraliza, v.
proparoxítona (DESMOTIVAR); dismotiva, v.
(DESIGUALDADE); dizigualdadi, n., ant. (DESNATADEIRA); disnatadera, n.
igualdadi (DESNATADO); disnatadu, part.
(DESINCHADO); disintcadu, part., sin. (DESNATAR); disnata, v.
disinflamadu (DESNATAR); sibiti, v., proparoxítona
(DESINCHAR); disintca, v., sin. (DESNORTEADO)); pirdidu, 2.part.
disinflama (DESNORTEAR); disnortia, 1.v., sin.
(DESINFECÇÃO); disinfeson, n. taranta
(DESINFECTAR); disinfeta, v., ant. (DESNORTEAR); sardia, 1.v., paroxítona
infeta (DESNUTRIÇÃO); disnutrison, n.
(DESINFLAMADO); disinflamadu, part., (DESNUTRIÇÃO); kotcotcidu, part.
sin. disintcadu (DESNUTRIÇÃO); nhongoli, v.,
(DESINFLAMAR); disinflama, v. proparoxítona
(DESINFORMAR); dizinforma, v. (DESNUTRIÇÃO); nhongolidura, n.
(DESINQUIETAR); disinketa, v., ant. (DESOBEDECER A); disobdisi, 1.v.tr.,
keta proparoxítona
(DESISTIR DE); dizisti, 1.v.prep. (DESOBEDECER); disobdisi, 2.v.intr.
(DESISTIR); disa, 3.v.intr. (DESOBEDECIDO); disobdisidu, part.
(DESISTIR); disisti, v.intr. (DESOBEDIÊNCIA); disobdiensia, n.
(DESISTIR); dizisti, 2.v.intr. (DESOBEDIENTE); disobdienti, adj.
(DESJUNTADO); disdjundadu, part. (DESOBRIGA); disobriga 2, 1.n.
(DESJUNTAR); disdjunda, v.tr. (DESOBRIGADO); disobrigadu, 1.part.
(DESLAVADO); dislabadu, part. (DESOBRIGAR); disobriga 1, v.
(DESLAVAR); dislaba, v., sin. disbota (DESOCUPAR-SE); dizokupa, 2.v.intr.
(DESLIGADO); disligadu, part. (DESOCUPAR); dizokupa, 1.v.tr.
(DESLIGAR); disliga, v. (DESONRA); disonra 2, n.
(DESONRAR); disonra 1, v.tr. (DESPREZADOR); ndjutidur, n.
(DESONRAR); dizora, v., vd. disonra (DESPREZAR); dispreza, v.
(DESORDEM); disordi, n. (DESPREZAR); purtci, v.
(DESORGANIZADO); disorganizadu, (DESPREZO); dispresu, n.
part. (DESQUERER); diskiri, v.tr.
(DESORGANIZADO); farfadja, 2.v. (DESRAMAR); disrama, v.
(DESORIENTAR-SE); dizorienta, (DESRESPEITAR); disrispita, v.
1.v.intr. (DESRESPEITO); disrispitu, n., sin.
(DESORIENTAR); dizorienta, 2.v.tr. falta di rispitu
(DESPACHADO); dispachadu, part. (DESTACADO); distakadu, 1.part.
(DESPACHANTE); dispachanti, n. (DESTACAMENTO); distakamentu, n.
(DESPACHAR); dispacha, v.tr. (DESTACAR); distaka, 1.v.
(DESPACHO); dispachu, n. (DESTAPADO); distapadu, part.
(DESPAPEADO); dispapiadu, part. (DESTAPAR); distapa, v.
(DESPEDIDO); afastadu 2.part. (DESTE; DESTA; DESTES; DESTAS);
(DESPEDIR-SE); dispidi, 1.v. des 2, contr.
(DESPENDURADO); disprindadu, part., (DESTINADO); distinadu, part.
vd. dispindradu (DESTINAR); distina, v.
(DESPENDURAR-SE); dispindra, (DESTINO); distinu, 1.n.
2.v.intr. (DESTRANCAR); distranka, v.
(DESPENDURAR); dislendri, v., ant. (DESTRUIÇÃO); distruison, n.
lendri (DESTRUÍDO); distruidu, part., sin.
(DESPENDURAR); dispindra, 1.v.tr. disfasidu
(DESPENDURAR); disprinda, v.tr., vd. (DESTRUIDOR); distruidur, n.
dispindra (DESTRUIR); distrui, v., oxítona sin.
(DESPENSA); dispensa 3, n. disfasi
(DESPENTEADO); dispintiadu, part. (DESUNIR); dividi, 2.v.tr., sin. separa
(DESPENTEADO); nhafi-nhafidu, part. (DESVALER); disbali, v.
(DESPENTEAR OS CABELOS); djur- (DESVANTAGEM); disvantajen, 1.n.,
djuri, v. paroxítona
(DESPERTADO); dispertadu, part., sin. (DESVIAR-SE); disvia, 2.v.intr.
spertadu (DESVIAR); disvia, 1.v.tr., paroxítona
(DESPERTADO); spertadu, part., sin. (DESVIO); disviu, n., paroxítona
dispertadu (DETALHADAMENTE); ditalhadamenti,
(DESPERTADOR; ESPERTADOR); adv.
spertadur, n. (DETER); panha, 3.v.tr.
(DESPERTAR); disperta, 1.v.tr. (DETERMINAÇÃO); vontadi, 2.n.
(DESPERTAR); sperta, v., sin. disperta (DETERMINADO); markadu, 2.part.
(DESPESA); dispeza, n. (DETERMINAR); soma 2, 3.n.
(DESPIR-SE); dispi, 2.v.intr. (DEUS; DEUSES); deus, 2.n.
(DESPIR; tira 1, 4.v.tr. (DEUS); deus, 1.n.
(DESPIR); dispi, 1.v.tr. (DEUSES); deusis, n.pl., proparoxítona
(DESPIR); ragasa, 2.v.tr. vd. Deus
(DESPISTAR); dispista, v. (DEVAGAR); dibagar, adv., ant. dipresa
(DESPORTIVO); disportivu, adj. (DEVAGAR); divagar, adv., vd. dibagar
(DESPORTO); disportu, n. (DEVASTAR); divasta, v., sin. dana
(DESPRENDER-SE); konkonhi, 2.v. (DEVEDOR); dibidur, n., pl. dibiduris
(DESPRENDER-SE); konkonhi, 3.v. (DEVER); dibi 2, v.
(DESPRENDIDO); dispindradu, part. (DEVER); diver, n., pl. diveris. sin.
(DESPREZADO); ndjutidu, part. diretu
(DESPREZADO); purtcidu, part. (DEVERES); diveris, n.pl., paroxítona
sin. diretu (DIFERENTE); diferenti, adj.
(DEVIDO); dibidu, 1.part. (DIFÍCIL); difisil, adj., paroxítona. ant.
(DEVIDO); dividu, adj. fasil
(DEVOÇÃO); devoson, n. (DIFÍCIL); kansadu, 2.part.
(DEVOLVER); divolvi, v., vd. divulvi (DIFICULDADE); difikuldadi, n.
(DEVOLVER); divulvi, v.tr. (DIFICULDADE); tarbadju, 2.n.
(DEVOLVIDO); divulvidu, part. (DIFICULDADES); kut-kuti, v., sin. n’oti-
(DEZ); des 1, quant. n’oti
(DEZANOVE); disanovi, quant. (DIFICULTAR); difikulta, v.
(DEZASSEIS); disaseis, quant. (DIFUNDIR); difundi, v.tr.
(DEZASSETE); disaseti, quant. (DIFUSÃO); difuzon, 1.n.
(DEZEMBRO); dizembru, n. (DIGESTÃO); dijiston, n.
(DEZENA); dizena, quant. (DIGNIDADE); dignidadi, n.
(DEZOITO); disaoitu, quant., (DIGNO); dignu, adj.
proparoxítona (DILUIR); mui, 2.v.intr.
(DIA A DIA); dia-dia, loc. adv. (DILÚVIO); diluviu, n., proparoxítona
(DIA DE FINADOS); dia di finadus, n. (DIMENSÃO); dimenson, n.
(DIA DE HOJE); dia di aos, coloc. (DIMINUIÇÃO); diminuson, n.
(DIA DE REPOUSO); feriadu, 2.n. (DIMINUIR); diminui, v., paroxítona
(DIA DOMINGO); dia dimingu, 2.n. (DIMINUIR); menusa, 2.v.intr.
(DIA DOMINGO); dia dimingu, n., vd. (DIMINUIR); rapati, 3.v.tr.
dimingu (DINAMISMO); dinamismu, n.
(DIA SANTO); dia-santu, n. (DINAMIZAR); dinamiza, v.
(DIA); dia, 1.n. (DÍNAMO); ddinamu, n., proparoxítona
(DIA); dia, 2.n. (DINHEIRO); dinheru, 1.n.
(DIABO); diabu, 1.n., sin. dimoniu (DINHEIRO); kapital, 2.n.
(DIACONISA); diakunisa, n.f. (DINHEIRO); masa 2, 3.n.
(DIÁCONO); diakunu, n., proparoxítona (DIOCESANO); dosesanu, adj.
(DIALOGAR); dialoga, v. (DIOCESE); diosesi, n.
(DIÁLOGO); dialogu, n., proparoxítona (DIPLOMACIA); diplomasia, n.,
(DIÁLOGO); dialugu, n., proparoxítona, paroxítona
vd. dialogu (DIQUE); oriki, n., sin. barajen
(DIAMANTE); brilianti, 2.n. (DIQUE); uriki, n., vd. oriki
(DIAMANTE); diamanti, n. (DIRECÇÃO); direson, 1.n.
(DIANTE DE); dianti di, 1.con., sin. (DIRECTAMENTE); diretamenti, 1. adv.
peranti (DIRECTO); diritu 3, adj.
(DIANTE DE); dianti di, 2.loc.adv. (DIRECTOR ADJUNTO); diretor, 2.n.,
(DIANTE); dianti, adv., sin. frenti; ant. diretor adjuntu
tras (DIRECTOR GERAL); diretor-jeral, n.,
(DIANTEIRA); diantera, n. pl. diretoris
(DIANTEIRO); dianteru, 1.adj. (DIRECTOR); diretor, 1.n., sin. dirijenti
(DIANTEIRO); dianteru, 2.n. (DIRECTORES); diretoris, n.pl.,
(DIÁRIO); diariu,n., proparoxítona paroxítona, vd. diretor
(DIARREIA); diareia, n., proparoxítona, (DIREITA); direta, 1.adj. f.
sin. panga-bariga (DIREITA); direta, 2.n.
(DIARREIA); kortamenti di bariga, n. (DIREITO); diretu 1, 1.n., *
(DICIONÁRIO); disionariu, n., (DIREITO); diretu 2, adj.
proparoxítona (DIREITO); diritu 1, n., vd. diretu
(DIETA); dieta, n. (DIREITO); diritu 2, adv.
(DIFERENÇA); diferensa 2, n. (DIREITO); djus, n.
(DIFERENÇAR); diferensa 1, v. (DIREITO); dritu, adv., vd. diritu
(DIRIGENTE DE FANADO); n’amane, n., (DISTÂNCIA); distansia 2, n.,
paroxítona sin. botadur di fanadu proparoxítona
(DIRIGENTE); dirijenti, n., sin. diretor (DISTANCIADO); distansiadu, part.
(DIRIGIDO); dirijidu, 1.part. (DISTANCIAR); distansia 1, v.,
(DIRIGIR-SE); diriji, 1.v.tr., 3.v.intr. paroxítona
(DIRIGIR); diriji, 1.v.tr. (DISTANTE); distanti, adj.
(DIRIGIR); konduzi, 2.v.tr. (DISTAR); dista, v.intr.
(DISCILINA ESCOLAR); dizenhu, 3.n. (DISTENDER); distindi, v.
(DISCIPLINA); disiplina 2, 1.n. (DISTENDIDO); distindidu, part.
(DISCIPLINA); kadera 1, 2.n. (DISTINÇÃO); distinson, 1.n.
(DISCIPLINADO); disiplinadu, part. (DISTINGUIR-SE); distingui, 2.v.intr.
(DISCIPLINAR); disiplina 1, v. (DISTINGUIR); distingui, 1.v.tr.
(DISCÍPULO); disipulu, n., proparoxítona (DISTINTO); distinguidu, adj.
(DISCO); disku, n. (DISTINTO); singular, 2.adj.
(DISCORDAR); disakorda, v. (DISTRACÇÃO); distrason, 1.n.
(DISCÓRDIA); diskordia, n., (DISTRACÇÃO); distrason, 2.n.
proparoxítona (DISTRAÍDO); distraidu, part.
(DISCOTECA); diskoteka, n. (DISTRAIR); distrai, v., paroxítona
(DISCRIMINAÇÃO); diskriminason, n. (DISTRIBUIÇÃO); distribuison, n.
(DISCURSAR); diskursa, v., sin. papia (DITADO); ditadu 2, n., sin. ditu
(DISCURSO); diskursu, n., sin. palabra (DITADOR); ditadur, n.
(DISCUSSÃO); diskuson, n. (DITADURA); ditadura, n., ant.
(DISCUSSÃO); diskutison, n., vd. dimokrasia
diskuson (DITO); ditu, n.
(DISCUSSÃO); palabra, 4.n. (DIVERGÊNCIA); divirjensia, 1.n.,
(DISCUTIDO); diskutidu, part. proparoxítona
(DISCUTIDO); djusiadu, part. (DIVERSÃO); diverson, n., sin. djugu
(DISCUTIDOR); diskutidur, n. (DIVERSIDADE); diversidadi, n.
(DISCUTIR); diskuti, 1.v. (DIVERSO); diversu, 1.adj.pl., sin.
(DISERTAR); dizerta, v.tr. diferenti
(DISFARÇAR); disfarsa 1, v. (DIVERSOS); diversu, 2.adj.pl., sin. tciu
(DISFARCE); disfarsa 2, n. (DIVERTIDO); divirtidu, part.
(DISJUNTIVO); disdjuntivu, adj. (DIVERTIMENTO); divirtimentu, n., sin.
(DÍSPAR); dispar, adj., oxítona brinkadera
(DISPARADO); disparadu, part. (DIVERTIR-SE); dibirti, v., vd. divirti
(DISPARAR); dispara, v. (DIVERTIR-SE); divirti, 2.v.intr., sin.
(DISPARIDADE); disparidadi, n. brinka
(DISPARO); disparu, n. (DIVERTIR); divirti, 1.v.tr.
(DISPENSA); dispensa 2, n. (DÍVIDA); dibida, n., proparoxítona
(DISPENSADO); dispensadu, part. (DÍVIDA); divida, n., proparoxítona, vd.
(DISPENSAR); dispensa 1, v. dibida
(DISPENSÁRIO); dispensariu, n., (DIVIDENDO); dividendu, n., ant.
proparoxítona divizur
(DISPERSAR-SE); padjiga, 4.v.intr. (DIVIDIDO); dibididu, part., vd. divididu
(DISPONÍVEL); disponivel, adj., (DIVIDIDO); divididu, part.
paroxítona, sin. pruntu (DIVIDIR-SE); dividi, 4.v.intr.
(DISPOSIÇÃO); dispozison, n. (DIVIDIR); dibidi, v., vd. dividi
(DISPOSTO); dispostu, adj. (DIVIDIR); dividi, 1.v.tr.
(DISPUTA); disputa, n. (DIVIDIR); rapati, 2.v.tr.
(DISPUTA); kiston, 2.n. (DIVINA); divina, adj.f.
(DISPUTADO); disputadu, part. (DIVINDADE); divindadi, n.
(DIVINIZAÇÃO; ADIVINHAÇÃO); n.
divinason, n., sin. bota sorti (DOENÇA); duensa, n.
(DIVISA); diviza, n. (DOENÇA); koramenti, n., vd.
(DIVISÃO DE TROPAS); kumandu, 1.n. koramentu
(DIVISÃO); dividi, 3.v.tr. (DOENÇA); ntetet, n.
(DIVISÃO); divison, 1.n. (DOENTE); duenti, 1.adj.
(DIVISÃO); divison, 3.n. (DOENTIO); murnhengu, 1.adj.
(DIVISÃO); divizon, n., vd. divison (DOER); de 1, v.intr.
(DIVISO); divizu, adj., sin. divididu (DOIDICE); dudesa, n., sin. lukisa
(DIVISOR); divizur, n., ant. dividendu (DOIDO); dudu, adj.
(DIVORCIAR); divorsia, v., (DOIS; DUAS); dus, quant.
proparoxítona (DÓLAR); dolar, 1.n., paroxítona
(DIVÓRCIO); divorsiu, n., proparoxítona (DOM); don 1, n., sin. oferta
(DIVULGAÇÃO); divulgason, n. (DOMÉSTICA); domestika, n.f.,
(DIVULGADO); divulgadu, part., sin. proparoxítona
faladu (DOMÉSTICO); domestiku, 1.adj.,
(DIVULGAR); divulga, v. proparoxítona
(DIVULGAR); padjiga, 2.v.tr. (DOMINAÇÃO); dominason, n.
(DIZ); kuma 2, con. (DOMINADO); dominadu, part.
(DO ESTADO); tcep, intens., dos tcep (DOMINAR); domina, 1.v.tr.
(DO OUTRO MUNDO); utru-mundu, (DOMINGO); dimingu, 1.n.
2.loc.adj. (DOMINGO); dumingu, n., vd. dimingu
(DO); do, n. (DOMÍNIO); dominiu, n., proparoxítona
(DÓ); don 2, n. (DONA DA CASA); dona di kasa, n.
(DOAÇÃO); duason, n. (DONA DA CASA); donakasa, n.
(DOADO); duadu, part. (DONA); sinhora, 2., n.
(DOADOR); duadur, n., pl. duaduris (DONETE); doneti, n.
(DOAR); darma, 3.v.tr. (DONO; DONA); dunu, n.
(DOAR); doa, v.tr. (DONO); dun, n., vd. dunu
(DOBRA); dobra 2, 1.n, sin. vinku (DONS); dons, n.pl.
(DOBRADA); dobrada, n. (DOR DE COTOVELO); dur di kutuvelu,
(DOBRADIÇA); dobradisa, n. n., sin. siumi
(DOBRADO); dobradu, 1.part. (DOR); dur, 1.n.
(DOBRAR-SE); dobra 1, 4.v.intr. (DOR); oi!, interj., paroxítona
(DOBRAR); dobra 1, 1.v.tr. (DORMIR); durmi, v.
(DOBRAR); dupuni, 1.v., proparoxítona (DOUTOR); dutur, 1.n.
(DOBRO); dobru, quant., sin. dus bias (DOUTORA); dotora, n.f., vd. dutur
(DOC. LAVRADO E ASSINADO); fasidu, (DOUTRINA E PRÁTICA PARTICULAR);
3.part. filosofia, 2.n.
(DOCA); doka, n., sin. istaleru-naval (DOUTRINA); dotrina, n.
(DOCE DE ARROZ); batanga, n. (DOUTRINA); dutrina, n., vd. dotrina
(DOCE); dos 1, n., pl. dosis. sin. bulu (DOUTRINA); tradisional, 2.adj.
(DOCE); dos 2, 1.adj., ant. malgos (DOZE); dozi, quant.
(DOCE); lapa, n. (DRAGÃO); dragon, n.
(DOCUMENTO); dokumentu, n., vd. (driv. CAIR); kainti, v.caus.
dukumentu (DROGA); droga, n.
(DOCUMENTO); dukumentu, n. (DROGA); iamba, n.
(DOENÇA DE PEITO); duensa di pitu, (DUAS PARTES DE CANOA); tconu di
n. kanua, n.
(DOENÇA DE PELE); oson, n. (DUQUE); duki, n.
(DOENÇA DO SONO); duensa di sonu, (DURAÇÃO); durason, n.
(DURANTE); duranti, con. (EDUCAR); forma 1, 2.v.tr.
(DURAR); dura, v. (EDUCAR); iduka, 1.v.tr., sin. sina
(DUREZA); duresa, 1.n. (EDUCAR); iduka, 2.v.tr.
(DURO); duru, 1.adj., sin. risu (EDUCAR); pembi, 2.v.tr.
(DURO); kinkiti, v., proparoxítona vd. (EDUCATIVO); idukativu, adj.
kinguiti (EFECTIVAMENTE); ifetivamenti, adv.
(DÚVIDA); duvida 2, n., proparoxítona (EFEITO); efeitu, n., proparoxítona
(DÚVIDA); men, 1.intens. (EFÉMERO); efimeru, adj.,
(DÚVIDA); men, 2.intens. proparoxítona
(DUVIDAR); duvida 1, v., proparoxítona (EFICIÊNCIA); efisensa, n.
(DUVIDOSO); duvidozu, adj. (EFICIENTE); efisienti, adj.
(DUZENTOS); duzentus, quant. (EFUSÃO); efuson, n., sin.
(DÚZIA); duzia, n., proparoxítona deramamentu
(É); i 2, 2.cóp. (EGÍPCIO); edjipsiu, n., proparoxítona
(E); i 3, con., sin. ku (EGIPTO); edjitu, n.
(EBANISTA); ebanista, n. (EGOÍSMO); egoismu, n., paroxítona
(ÉBANO); ebanu, n. (EGOISTA); egoísta, adj.
(ECLESIÁSTICO); eklesiastiku, 1.n., (EH!); eh!, interj., vd. eih!
proparoxítona (EH!); eih!, interj.
(ECLESIÁSTICO); eklesiastiku, 2.n. (ÉIXO); echu, n., vd. eichu
(ECLESIÁSTICO); eklesiastiku, 3.adj. (ÉIXO); eichu, n., proparoxítona
(ECLESIOLOGIA); eklesiolojia, n. (ELABORAÇÃO); ilaborason, n.
(ECLIPSE); eklisi, n. (ELABORAÇÃO); ilaburason, n., vd.
(ECLÍPTICA); eklitika, n., proparoxítona ilaborason
(ECLODIR); tcentci, v. (ELABORAR); ilabora, v.
(ECO); eku, n. (ELÁSTICO); ilastiku, 1.n.
(ECOLOGIA); ikolojia, n., paroxítona (ELÁSTICO); ilastiku, 2.adj.,
(ECOLÓGICO); ikolojiku, adj., proparoxítona
proparoxítona (ELE, ELA); i 1, pron.pess.suj.
(ECOLOGISTA); ikolojista, n., (ELE; ELA); el 1, pron.pess.suj.
proparoxítona (ELE; ELA); el 2, pron.pess.compl.prep.
(ECONOMIA); ikonomia, n., paroxítona (ELECTRICIDADE); iletrisidadi, n.
(ECONÓMICO); ikonomiku, 1.adj., (ELECTRICISTA); iletrisista, n
proparoxítona (ELÉCTRODO); eletrodu, n.
(ECONOMISTA); ikonomista, n. (ELECTRÓNICA); iletronika, n.,
(ECONOMIZAR); ikonomiza, v., sin. proparoxítona
pupa (ELECTROTÉCNICO); iletrotekniku, n.,
(ECRÃ); ekran, n. proparoxítona
(ECUMÉNICO); ikumeniku, adj., (ELEFANTE); lifanti, n.
proparoxítona (ELEGANTE); finu 2, 2.adj.
(ECUMENISMO); ikumenismu, n. (ELEGER); eliji, v.tr., sin. kudji
(EDEMA); edema, n., sin. intcasku (ELEGIDO); ilijidu, part.
(EDIFÍCIO); idifisiu, n., proparoxítona (ELEIÇÃO); ileison, n.
sin. kostruson (ELEITOR); ileitur, n.
(EDITO); editu, n. (ELEMENTAR); ilementar, adj.
(EDITORA); editora, n. (ELES, ELAS); E 1, pron.pess.suj.
(EDITORIAL); editorial, n. (ELES; ELAS); elis 1, pron.pess.suj.,
(EDUCAÇÃO); idukason, 1.n., sin. nsinu paroxítona
(EDUCADO); formadu, 2.part. (ELES; ELAS); elis 2,
(EDUCADO); idukadu, part. 2.pron.pess.compl.prep.
(EDUCADOR); idukadur, n. (ELEVADOR); elevadur, n.
(ELIMINAÇÃO); iliminason, n. v.caus.
(ELIMINADO); iliminadu, part. (EMBOBINAR); bobina 1, v.
(ELIMINAR); ilimina, 1.v.tr. (EMBOLIA); embolia, n., paroxítona
(ELIMINATÓRIA); iliminatoria, n., (ÊMBOLO); embolu, n., proparoxítona
proparoxítona (EMBORA); mbora, con.
(EM ALGUM); nalgun, contr. (EMBORCADO; viradu, 2.part., sin.
(EM ARITMÉTICA); grau, 3.n. mborkadu
(EM BRANCO); branku,3.loc.adv. (EMBORCADO); mborkadu, part., sin.
(EM CHEIO); map, intens. viradu
(EM DIA); dia, 3.loc.adv. (EMBORCAR); mborka, 1.v.intr., sin.
(EM GRAMÁTICA); tempu, 4.n. vira
(EM LUGAR DE); konta 4, 2.n. (EMBOSCADA); imboskada, n., vd.
(EM LUGAR DE); na lugar di, con. mboskada
(EM MATIMÁTICA); kuadra 1, 2.v. (EMBOSCADA); mboskada, n.
(EM QUANTIDADE); ruti, v. (EMBRENHAR-SE); iuli, v., paroxítona
(EM QUÍMICA); fos, 2.n. (EMBRIAGADO); tcamidu, part.
(EM RIBA DE); riba 2, 2.con., riba di (EMBRIAGAR-SE); foga, 2.v.
(EM RIBA); riba 2, 1.adv., ant. bas (EMBRIAGAR); moksi, v.caus.
(EM SEGREDO); mukur-mukur, loc.adv. (EMBRULHAR-SE); mbuldja, 2.v.intr.
(EM SEGREDO); sigridu, na sigridu 2, (EMBRULHAR); mbuldja, 1.v.tr.
2.loc.adv. (EMBRULHAR); mbuludja, v., vd.
(EM VEZ DE); mbes, con. mbuldja
(EM VEZ DE); nves, con., vd. mbes (EMBRULHO); mbuludju, n.
(EM); en 1, con. vd. na (EMBUÇADO); mbosadu, part.
(EMACIADO); masiadu, part. (EMBUÇAR); mbosa, 1.v.
(EMACIAR); masia, v., paroxítona (EMENDA); menda 2, n., sin. remendu
(EMAGRECER); kolontci, 1.v., (EMENDADO); mendadu, part.
(EMAGRECER); magrisi, v., (EMENDADOR); mendadur, n.
proparoxítona sin. bida magru (EMENDAR); menda 1, 1.v.tr.
(EMAGRECIDO); magrisidu, part. (EMENTA); ementa, n., sin. menu
(EMANCIPAÇÃO); imansipason, n. (EMERGÊNCIA); imerjensia, n.,
(EMANCIPADO); imansipadu, part. proparoxítona
(EMANCIPAR); imansipa, v. (EMIGRAÇÃO); imigrason, n., vd.
(EMBAINHAR); mbenha, v. migrason
(EMBAIXADA); imbachada, n., vd. (EMIGRAÇÃO); migrason, n.
mbachada (EMIGRANTE); imigranti, n.,
(EMBAIXADA); mbachada, 1.n. (EMIGRAR); imigra, v., vd. migra
(EMBAIXADA); mbachada, 2.n. (EMIGRAR); migra, v., sin. sai di tera
(EMBAIXADOR); imbachadur, n., vd. (EMINÊNCIA); eminensa, n.
mbachadur (EMISSÃO); imison, n.
(EMBAIXADOR); mbachadur, n. (EMISSORA); emisora, n.
(EMBALAGEM); embalajen, n., (EMITIDO); emitidu, part.
paroxítona, sin. mbuludju (EMITIR); pronunsia 1, 3.v.intr.
(EMBALAR); mbala, 1.v. (EMOÇÃO); imoson, n.
(EMBARAÇAR); kunfundi, 2.v.tr. (EMOCIONADO); imosionadu, adj.
(EMBARCADO); mbarkadu, part. (EMPACOTADO); mpakotadu, part.
(EMBARCAR); mbarka, 1.v.tr. (EMPACOTAR); mpakota, v.tr.
(EMBARGO); embargu, n. (EMPALHADO); mpadjadu, part.
(EMBATE); pak, intens. (EMPATADO); mpatadu, 1.part.
(EMBATER); madja, 2.v.intr. (EMPATAR); impata, v., vd. mpata
(EMBEBEDAR ALGUÉM); tcaminti, (EMPATAR); mpata, v.
(EMPATE); mpati, n. (ENCARGAR; ENCARREGAR).; nkarga,
(EMPENADO); mpinadu, part. v.tr.
(EMPENAR); mpina, v., sin. unhi (ENCARGO); inkargu, n.
(EMPENHAR); impinha, v.tr., vd. (ENCARNAÇÃO); inkarnason, n.
mpinha (ENCARNADA); uak, intens.
(EMPENHAR); mpinha, v. (ENCARREGADO; ENCARGADO);
(EMPENHO); impenhu, n., vd. mpenhu nkargadu, 1.part.
(EMPENHO); mpenhu, n. (ENCARREGADO); inkargadu, part.
(EMPÍRICO); empiriku, adj., (ENCARREGADO); nkargadu, 2.n.
proparoxítona (ENCHENTE); intcente, n., ant. basanti
(EMPIRISMO); empirismu, n. (ENCHER DEMAIS); tofodja, 2.v.
(EMPREGADO DOMÉSTICO); kriadu, (ENCHER MUITO); leteti, 1.v.,
2.n. proparoxítona
(EMPREGADO); mpregadu, n. (ENCHER-SE); intci, 2.v.intr.
(EMPREGADOR); mpregadur, n. (ENCHER); intci, 1.v.tr.
(EMPREGAR); imprega, v. (ENCHER); intcinti, v.caus vd. intcisi
(EMPREGAR); mprega, v., vd. imprega (ENCHER); suli, v.tr.
(EMPREGO); impregu, n. (ENCHIDO); intcidu, part.
(EMPREITEIRO); impreteru, n. (ENCHIDO); sulidu, part.
(EMPRENHAR); prenha 1, 1.v.intr. (ENCOLHER-SE); nkotca, 1.v.intr.
(EMPRENHAR); prenhanta, v.caus. (ENCOLHIDO); nkotcadu, part.
(EMPRESA); impreza, n. (ENCOMENDA); inkomenda, n.
(EMPRESÁRIO); imprezariu, n., (ENCOMENDA); kumenda 2, n., vd.
proparoxítona inkomenda
(EMPRESTADO); pistadu, 2.part. (ENCOMENDADO); kumendadu, part.
(EMPRESTAR; PEDIR EMPRESTADO); (ENCOMENDAR); kumenda 1, v.tr.
impresta, v. (ENCONTRADO); diskubridu, 2.part.
(EMPRESTAR); pista 1, 1.v.tr. (ENCONTRAR); diskubri, 2.v.
(EMPRÉSTIMO); imprestimu, n., (ENCONTRAR); kontra 1, v.
proparoxítona (ENCONTRAR); nkontra, v., vd. kontra
(EMPURAR); pintca, 2.v.intr. (ENCONTRO); inkontru, n., sin. runion
(EMPURRAR); mpura, v., sin. pintca (ENCONTRO); nkontru, n., vd. inkontru
(ENCAIXADO); nkachadu, part. (ENCORAJAR); inkoradja, v.tr.,
(ENCAIXAR); nkacha, 1.v., proparoxítona vd. nkoradja
proparoxítona (ENCORAJAR); nkoradja, v.tr., ant.
(ENCAIXAR); nkacha, 2.v. diskoradja
(ENCALHAR); nkadja, v.intr. (ENCOSTAR-SE); nkosta, 1.v.tr.
(ENCALHAR); nkadjanta, v.caus. (ENCOSTAR-SE); nkosta, 2.v.intr.
(ENCALHAR); sinta, 2.v.intr. (ENCOSTAR); ngosta, v., vd. nkosta
(ENCAMINHAR); diriji, 2.v.tr. (ENCOSTAR); nkosta, 3.v.intr.
(ENCAMINHAR); guia 1, 2.v.tr. (ENCURTAR-SE); nkotca, 2.v.intr.
(ENCAMINHAR); inkaminha, 1.v.tr. (ENCURTAR); nkurta, v.
(ENCANTADO); inkantadu, part. (ENCURVADO); nkurbadu, 1.part.
(ENCANTADOR); inkantadur, n. (ENCURVAR); nkurba, v.
(ENCANTAR); inkanta, v.tr. (ENDEREÇO); indiresu, n.
(ENCANTAR); nkanta, v.tr. (ENDIREITADO); ndiritadu, part.
(ENCANTO); inkantu, n. (ENDIREITAR); filanta, 2.v.caus.
(ENCANTOAR); nkantua, v., (ENDIREITAR); ndiantadu, part.
proparoxítona (ENDIREITAR); ndirita, v.
(ENCARAR); nkara, v. (ENDOIDECER); dudisi, v.caus.,
(ENCARCERAR); fitca, 4.v.tr. proparoxítona
(ENDURECER); durisi, v.caus., (ENGANAR); konta mintida, 3.coloc.
proparoxítona (ENGANAR); ngana, 1.v.tr., sin. trai
(ENDURECER); kinguiti, v., (ENGANAR); tafal-tafal, v., oxítona
proparoxítona (ENGANO); nganu, n., sin. tarpasa
(ENDURECIDO); durisidu, part. (ENGATADO); ngatadu, part.
(ENDURECIMENTO); ndurisimentu, n. (ENGATAR); ngata, v.intr., ant.
(ENERGIA); forsa 2, 2.n. disingata
(ENERGIA); inerjia, n. (ENGENHAR); ndjenha, v.
(ENERVAR); nerva, v. (ENGENHAR); nguenha, v., vd. ndjenha
(ENFAIXADO; FAIXADO); fadjadu, part. (ENGENHEIRO); injinheru, n.
(ENFAIXAR; FAIXAR); fadja, v., ant. (ENGODAR-SE); ngorda, 2.v.intr.
disfadja (ENGODAR); ngoda, v.tr.
(ENFASTIAR-SE); nfastia, 2.v.intr. (ENGODO); ngodu, n.
(ENFASTIAR); nfastia, 1.v.tr., paroxítona (ENGOLE-MALAGUETA); nguli-
(ENFEBRECER); febrisi, v., malgueta, n.
proparoxítona (ENGOLIR); nguli, v.tr.
(ENFEIXAMENTO); fadjamentu, n. (ENGOLIR); toma, 2.v.tr.
(ENFERMAJEM); infermajen, n., (ENGORDADO); ngordadu, part.
paroxítona (ENGORDAR); ngorda, 1.v.tr.
(ENFERMARIA); infermaria, n. (ENGORDAR); rufi-rufi, v.
(ENFERMEIRA); infermera, n. (ENGRAÇADO); gustus, 2.adj.
(ENFERMEIRO); infermeru, n., vd. (ENGRAÇADO); ingrasadu, adj.
nfermeru (ENGRACHAR); ngracha, v.tr.
(ENFERMEIRO); nfermeru, n. (ENGRANDECER); garandisi, 1.v.caus.,
(ENFERMEIRO); nfurmeru, n., vd. proparoxítona
nfermeru (ENGRAVIDAR); gravida 1, 1.v.intr.,
(ENFERRUJADO); ferusadu, part. proparoxítona sin. prenha
(ENFERRUJAR); ferudja, v., (ENGRAXADOR); grachadur, n.
proparoxítona, vd. ferusa (ENJEITAR); ndjata, 2.v.
(ENFERRUJAR); ferusa, v., (ENJOADO); ndjuadu, part.
proparoxítona (ENJOAR); ndjua, v., paroxítona
(ENFIADO); fiadu 1, part. (ENLAMEADO); lamiadu, part.
(ENFIAR); fia 2, v.tr. (ENLAMEAR); lamia, v., proparoxítona
(ENFORCAR); forka, 1.v. (ENODOAR-SE); noda 1, 2.v.intr.
(ENFORCAR); forka, 2.n. (ENODOAR); noda 1, 1.v.tr.
(ENFORCAR); nforka, v., vd. forka (ENOJAR-SE); nudju 1, v.
(ENFORNADO); furnadu, part. (ENORME); manduku di, loc.adv.
(ENFORNAR); furna, v. (ENORME); santantumba di, loc.adv.,
(ENFRAQUECER); frakisi, v.caus., sin. bruta di
proparoxítona (ENQUANTO); inkuantu, con., vd.
(ENFRENTAR); foronta 1, 2.v.tr. nkuantu
(ENFRENTAR); nfrenta, v.tr. (ENQUANTO); nkuantu, con.
(ENGANADO); ambantadu, 2.part.caus. (ENRIQUECER); rikisi, v.intr.,
(ENGANADO); nganadu, part. proparoxítona
(ENGANADOR); nganadur, n. (ENROLADO); roladu, part.
(ENGANAR-SE); ngana, 2.v.pron. (ENSAIADO); spurmentadu, 2.adj.
(ENGANAR); bara 1, 2.v. (ENSAIAR); insaia, v., proparoxítona
(ENGANAR); fasi kadjabrandadi, coloc., (ENSAIO); insaiu, n., proparoxítona
sin. kai tcai (ENSANGUENTADO); sanguentadu, n.
(ENGANAR); ingana, v., vd. ngana (ENSANGUENTAR); sanguenta, v.
(ENGANAR); kambanta, 3.v.caus. (ENSINADO); nsinadu, part., vd. sinadu
(ENSINADO); sinadu 1, part. (ENTREGADO); ntergadu, 1.part.
(ENSINADOR); sinadur 1, n., sin. pursor (ENTREGADO); ntregadu, part., vd.
(ENSINAMENTO); nsinamentu, n. ntergadu
(ENSINAR); guia 1, 3.v.tr. (ENTREGAR NAS MÃOS); munduntu,
(ENSINAR); nsina, v., vd. sina v.caus.
(ENSINAR); sina 1, v., sin. iduka (ENTREGAR-SE); nterga, 3.v.intr.
(ENSINO BÁSICO); nsinu baziku, n. (ENTREGAR); da, 3.v.
(ENSINO SECUNDÁRIO); nsinu (ENTREGAR); nterga, 1.v.tr.
sekundariu, n. (ENTREGAR); ntrega, v., vd. nterga
(ENSINO SUPERIOR); akademia, 2.n. (ENTRELAÇADO); djur-djuridu, part.
(ENSINO); insinu, n., vd. nsinu (ENTRETANTO); entritantu 1, con.
(ENSINO); nsinu, n., sin. idukason (ENTRETANTO); entritantu 2, adv.
(ENSOPAR); solopa, v. (ENTREVISTA); intervista 2, n.
(ENTALAR-SE); ntala, 1.v. (ENTREVISTA); intrivista 2, n., vd.
(ENTANCAR); ntanka, v. intervista
(ENTÃO!); enton, 2.interj. (ENTREVISTADO); intrivistadu, part.
(ENTÃO); anta, adv. (ENTREVISTAR); intervista 1, v.tr.
(ENTÃO); enton, 1.adv. (ENTREVISTAR); intrivista 1, v., vd.
(ENTÃO); kuma 1, 2.adv., sin. kuma di intervista
kurpu? (ENTRISTECER); tristisi, v.caus.
(ENTÃO); nta 2, 1.adv. (ENTRONCAMENTO); ntronkamentu, n.
(ENTÃO); nton, adv., vd. enton (ENTRUDO); ntrudu, n., vd. nturudu
(ENTENDEDOR); intindidur, adj. (ENTRUDO); nturudu, n., sin. karnaval
(ENTENDER-SE); ntindi, 2.v.pron.rec. (ENTULHADO); ntudjadu, part.
(ENTENDER); intindi, v., vd. ntindi (ENTULHAR); ntudja, v.
(ENTENDER); ntindi, 1.v. (ENTULHO); ntudju, n., sin. tetu
(ENTENDIMENTO); intindimentu, n., vd. (ENTUPIR-SE); ntupi, 2.v.intr.
ntindimentu (ENTUPIR); ntupi, 1.v.tr.
(ENTENDIMENTO); ntindimentu, n., ant. (ENUMERAÇÃO); ladainha, 2.n.
disintindimentu (ENVENENADO); benenadu, part., vd.
(ENTERRADO); nteradu, part. venenadu
(ENTERRAR); ntera, v. (ENVENENADO); venenadu, part.
(ENTERRO); nteru, n., sin. tcur (ENVENENAR); benena, v., vd. venena
(ENTESAR; TESAR); ntesa, v., vd. tesa (ENVENENAR); venena, v.
(ENTESAR; TESAR); tesa, 1.v.intr. (ENVERGONHAR-SE DE); burgunhu 1,
(ENTRADA); entrada, 1.n. v.intr.
(ENTRADA); ientrada, n., vd. entrada (ENVERGONHAR); burgunhanta,
(ENTRADO); ientradu, 2.part. v.caus.
(ENTRADO); ientradu, part. (ENVERGONHARPOR OUTERM);
(ENTRANÇADO); transadu, part. burgunhantadu, part.caus.
(ENTRANÇAR); transa 1, v. (ENVIADO); dirijidu, 2.part.
(ENTRAR DE IPROVISO); fat, 2.v., (ENVIAR); inkaminha, 2.v.tr.
ientra fat (ENVIAR); lansa 1, 2.v.tr.
(ENTRAR NO BARCO); mbarka, 2.v.intr. (ENVOLVER-SE); mbosa, 2.v.
(ENTRAR NO CARRO); mbarka, 3.v.intr. (ENVOLVER-SE); nvolvi, 2.v.intr.
(ENTRAR); entra, v., vd. ientra (ENVOLVER); involvi, v., vd. nvolvi
(ENTRAR); ientra, v. (ENVOLVER); mara, 2.v.tr.
(ENTRAVE); intravi, n., vd. ntravi (ENVOLVER); nvolvi, 1.v.tr.
(ENTRAVE); ntravi, n. (ENVOLVIDO); nvolvidu, part.
(ENTRE METADE); entrimetadi, adv. (ENXADA); intcada, n.
(ENTRE); entri, con. (ENXAGUADO); chogadu, part.
(ENXAGUAR); choga, v., vd. soga (ESCOLARIZAÇÃO); skolarizason, n.
(ENXAGUAR); nsoga, v. (ESCOLARIZAR); skolariza, v.
(ENXAGUAR); soga 1, v. (ESCOLHA); skudju, n.
(ENXÓ); intcon, n. (ESCOLHER); kudji, 2.v.tr.
(ENXOFRE); nsofri, n. (ESCONDER-SE); sugundi, 2.v.intr., vd.
(EPICUREU); epikureu, n., paroxítona sukundi
(EPIDEMIA); ipidimia, n., paroxítona (ESCONDER-SE); sukundi, 2.v.intr.
(EPIFANIA); epifania, n., paroxítona (ESCONDER); sugundi, 1.v.tr., vd.
(EPILEPSIA); epilepsia, n., paroxítona sukundi
sin. durba-kabesa (ESCONDER); sukundi, 1.v.tr.
(EPILEPSIA); mal di volta., 3.intens. (ESCONDIDO); sukundidu, part.
(ÉPOCA); epoka, n., proparoxítona (ESCORREGADELA); skoregason, n.
(ÉPOCA); piriudu, 2.n. (ESCORREGADO); lalu-kaminhu, n.
(ÉPOCA); tempu, 2.n. (ESCORREGADO); laludu, part.
(EQUIPA); ikipa, n. (ESCORREGAMENTO); laludura, n.
(EQUIPAMENTO); ikipamentu, n.,* (ESCORREGAR); diskorega, v.intr.
(ERA CERTO); er sertu, coloc. (ESCORREGAR); lalu, 1.v.intr.
(ERA, ERA); er, er, coloc. (ESCORREGAR); skorega, v.intr.
(ERA); era, v., vd. eraba (ESCORRER); skuri, v.
(ERRADO); iaradu, part., ant. sertu (ESCOVA); skoba 1, 2.n., vd. skova
(ERRAR); ara 1, v., vd. iara (ESCOVA); skoba 2, n.,
(ERRAR); iara, 1.v.s.aux. (ESCOVA); skova, 2.n., vd. skoba
(ERRAR); iara, 2.v. (ESCOVADO); skovadu, part.
(ERRO); eru, n. (ESCOVADOR); skovadur, n.
(ERVA MEDICINAL); djalonka 1, n. (ESCOVAR); skoba 1, 1.v.tr.
(ERVA); sapate, n., oxítona (ESCOVAR); skova, 1.v., vd. skoba
(ESBORRACHADO); potcolidu, part. (ESCRAVIDÃO); skrabidon, n., sin.
(ESCADA); skada, n. katiberasku
(ESCALA MUSICAL); skala, n. (ESCRAVO); skrabu, n.
(ESCALDAR); kema, 2.v.tr. (ESCREVER); skirbi, v.
(ESCAMA); skama 2, 1.n. (ESCREVER); skribi, v., vd. skirbi
(ESCAMA); skama 2, 2.n. (ESCRITA); skrita, n.
(ESCAMADO); skamadu, part. (ESCRITO); skritu, 1.part., vd. skirbidu
(ESCAMAR); skama 1, v.tr. (ESCRITOR); djidiu di kaneta, n.
(ESCÂNDALO); skandalu, n., (ESCRITOR); skirbidur, n.
proparoxítona (ESCRITOR); skribidur, n., vd. skirbidur
(ESCAPAR); kuri, 3.v.tr. (ESCRITÓRIO); skritoriu, n.,
(ESCAPAR); sai, 3.v. proparoxítona
(ESCAPULIR-SE); kapili, 1.v., (ESCRITURA); skritura, n., sin. biblia
proparoxítona sin. fusi (ESCUDO); skudu, n.
(ESCAPULIR-SE); kapli, v., vd. kapili (ESCULPIDO); gravadu, 2.part.
(ESCARRAR); skara, v. (ESCUMA); sukuma 2, n., proparoxítona.
(ESCAVADOR); kobadur 1, 2.n. sin. spuma
(ESCLARECER); risolvi, 2.v.tr. (ESCUMAR); sukuma 1, v.intr.,
(ESCLARECER); sklarisi, v., proparoxítona
proparoxítona (ESCURECEDOR); skurisidur, n.
(ESCLARECIMENTO); sklarisimentu, n. (ESCURECER); fungulinti, v.caus.
(ESCOLA); skola, 1.n. (ESCURECER); skurisi, v.,
(ESCOLA); skola, 2.n. proparoxítona vd. sukurisi
(ESCOLARIDADE); skolaridadi, n., sin. (ESCURECER); sukurisi, v.tr.,
skolerindadi proparoxítona sin. bida sukuru
(ESCURECIDO); skurisidu, part. garbata
(ESCURECIMENTO); skurisimentu, n. (ESGARAVATAR); kiskisi, v.,
(ESCUREZA); sukurensa, n., sin. proparoxítona sin. gasali
sukuru (ESGRAVATADO); garbatadu, part.
(ESCURO); sukuru, 1.n., sin. sukurensa (ESLAVO); slavu, n.
(ESCURO); sukuru, 2.adj. (ESMAGAR); potcoli, v., oxítona
(ESCURO); tip, intens. (ESMOLA); karidadi, 2.n.
(ESCUTADO); sukutadu, part. (ESMOLA); simola, n.
(ESCUTADOR); sukutadur, n., sin. (ESMOLA); smola, n., vd. simola
obidur (ESMOLA); sumola, n., vd. simola
(ESCUTAR); obi, 2.v.tr. (ESPAÇO); aria, 2.n.
(ESCUTAR); sukuta, 1.v.tr., (ESPAÇO); spasu, 1.n.
proparoxítona (ESPADA); ispada, n., vd. spada
(ESFAIMADO); faimadu, part. (ESPADA); spada, n.
(ESFAIMAR-SE); faima, v.intr. (ESPALHADA); padjigada, n.,
(ESFAQUEADO); fakiadu, part., sin. (ESPALHADO); padjigadu, part.
punhaladu (ESPALHADO); spadjadu, 1.part.
(ESFAQUEADOR); fakiadur, n., sin. (ESPALHADOR); uagadur,n.
punhaladur (ESPALHAR-SE); padjiga, 3.v.intr.
(ESFAQUEAMENTO); fakiamentu, n. (ESPALHAR-SE); patcari, v.
(ESFAQUEAR); fakia, v.tr. (ESPALHAR-SE); spadja, 2.v.intr.
(ESFARINHADO); forinhadu, 1.part. (ESPALHAR); padjiga, 1.v.tr.,
(ESFARINHAR); forinha 1, 1.v.tr. proparoxítona
(ESFERA); sfera, 1.n. (ESPALHAR); spadja, 1.v.tr.
(ESFOLADO); foladu, part. (ESPALHAR); uaga, 2.v.tr.
(ESFOLADOR); foladur, 1.n. (ESPANCADO); pangadu, part.
(ESFOLAR); fola, 1.v. (ESPANCAR); panga, 1.v.tr.
(ESFOMEADO); fomiadu, adj. (ESPANCAR); panka, v.tr., sin. da
(ESFORÇAR-SE); n’oti-n’oti, v., sin. kut- pankada
kuti (ESPANTADO); pantadu, 1.part.
(ESFORÇAR-SE); sforsa, v. (ESPANTADOR); pantadur, n.
(ESFORÇAR); luta 1, 2.v.intr. (ESPANTAR-SE); panta, 2.v.intr.
(ESFORÇO); forsa 2, 3.n. (ESPANTAR); panta, 1.v.tr.
(ESFORÇO); sforsu, n., (ESPANTO); mbe!, interj.
(ESFREGA); djadar, n., oxítona (ESPANTO); spantu, n., sin. pantadura
(ESFREGAÇÃO); fergason, n. (ESPECIAL); spesial, adj.
(ESFREGAÇÃO); fregason, n., vd. (ESPECIALISTA); analista, 2.n.
fergason (ESPECIALISTA); spesialista, n.
(ESFREGADO); fergadu, part. (ESPÉCIE DE BEBIDA); kandonga 1,
(ESFREGAR O CORPO); buli kurpu, 2.n.
2.coloc. (ESPECIE DE LAGARTIXA); salmelmel,
(ESFREGAR); ferga, v. n.
(ESFREGAR); n’anhi-n’anhi, v. (ESPÉCIE DE PALMEIRA); mantampa
(ESFRIAR); firia, v., paroxítona, vd. fria di sera, 1.n.
(ESFRIAR); fria, v.intr. (ESPÉCIE DE PEIXE); kola-koberta, n.
(ESGARAVATADOR); garbatadur, n. (ESPÉCIE DE PEIXE); sareia, 2.n., vd.
(ESGARAVATAR O NARIZ); lokoti pis-sareia
naris, coloc., proparoxítona (ESPÉCIE DE SÁURIO); kuto, n.,
(ESGARAVATAR; ESGRAVATAR); oxítona
garbata, v., proparoxítona sin. gasali (ESPÉCIE DE SORVA); tambakumba, n.
(ESGARAVATAR); gasali, v., sin. (ESPÉCIE DE TÚBERO); manfafa, n.
(ESPÉCIE MALA DE MÃO); barkafon, n. proparoxítona
(ESPÉCIE); rasa 2, 3.n. (ESPUMA); spuma 1, n., sin. sukuma
(ESPÉCIEDE CHACAL); djurtu, 1.n. (ESQUADRA); skuadra, n., paroxítona
(ESPECÍFICO); spesifiku, adj., (ESQUECER); diskisi, 1.v.,
proparoxítona proparoxítona
(ESPECTÁCULO); spetakulu, 1.n., (ESQUECER); skisi, v., vd. diskisi
proparoxítona (ESQUECIDO); diskisidu, 1.part.
(ESPECTÁCULO); spetakulu, 2.n. (ESQUECIMENTO); iskesimentu, n., vd.
(ESPECULAÇÃO); spekulason, 1.n. diskisimentu
(ESPECULAÇÃO); spekulason, 2.n. (ESQUELETO); skeletu, n.
(ESPELHO); spidju, n. (ESQUENTAMENTO); iskentamentu, n.,
(ESPERANÇA); speransa, n. vd. skentamenti
(ESPERANÇA); spransa, n., vd. (ESQUENTAMENTO); skentamenti, n.
speransa (ESQUERDA); skerda, n.
(ESPERAR); pera 1, 1.v. (ESQUERDO); iskerdu, adj., vd. skerdu
(ESPERAR); pera 1, 2.v., ant. disispera (ESQUERDO); skerdu, adj.
(ESPERAR); salga, 3.v., sin. pera (ESQUERDO); skerdus, adj., oxítona
(ESPERAR); spera 1, v., vd. pera (ESQUILÃO); skilon, n.
(ESPERTEZA); sperteza, n., sin. (ESQUINA); skina, n.
spertasku (ESQUINA)); beku, 2.n.
(ESPERTO); ispertu 1, adj., sin. djiru (ESSOUTRO); esutru, det.
(ESPERTO); spertu, 1.adj., vd. ispertu (ESTABELECER); stablisi, v.,
(ESPETAR); lofi, 1.v.tr. proparoxítona
(ESPIADO); spiadu, part. (ESTABILIDADE); stabilidadi, n.
(ESPIÃO); spinhu, 2.n. (ESTAÇÃO); stason, n.
(ESPIAR); spia, v.tr. (ESTAÇÃO); tempu, 3.n.
(ESPIGA); spiga, n. (ESTACIONAMENTO); stasionamentu,
(ESPINGARDA); spingarda, n. n.
(ESPINHA); spinha, 1.n., vd. spinha di (ESTACIONAR); para, 3.v.intr.
pis (ESTACIONAR); stasiona, v.
(ESPINHA); spinha, 2.n. (ESTADIA); stadia,n., paroxítona
(ESPINHO); spinhu, 1.n. (ESTÁDIO); stadiu, n., proparoxítona
(ESPINHOSA); nhara-sikidu, n. (ESTADISTA); pulitiku, 2.n.
(ESPÍRITO SANTO, deriv. AJUDAR); (ESTADO); istadu, n., vd. stadu
adjudadur, n., vd. Djudadur, sin. (ESTADO); kunkurun, 1.intens., oxítona
adjudanti sin. kun
(ESPÍRITO SANTO); spiritu, 4.n., (ESTADO); stadu, 1.n.
Spiritu Santu (ESTÁGIO); staju, n.
(ESPÍRITO); spiritu, 1.n., proparoxítona (ESTALAR); stala, v.
(ESPÍRITO); spirtu, n., vd. spiritu (ESTALEIRO); istaleru-naval, n.
(ESPIRITUAL); spiritual, 1.adj. (ESTANTE); stanti, n.
(ESPIRRAR); spira 1, v. (ESTAR A); sta na, v. aux.
(ESPLENDOR); ronku, 2.n. (ESTAR AFRONTADO); foronta 1,
(ESPONJA); spondja, n. 3.v.intr., sin. utani
(ESPOSA); mindjer, 2 n. (ESTAR CERTO); sta sertu, coloc.
(ESPOSA); spoza, n. (ESTAR COM); sta ku, 1.v.prep.
(ESPOSO); spozu, n. (ESTAR COM); sta ku, 2.v.prep.
(ESPREITADOR); djimpinidur, n. (ESTAR COM); sta ku, 3.v.prep.
(ESPREITAR-SE); djumpuni, v., (ESTAR DE ACORDO); sta di akordu,
proparoxítona, vd. djimpini coloc.
(ESPREITAR); djimpini, v.tr., (ESTAR EM AFLIÇÃO); utani, v., oxítona
sin. nhani (ESTÔMAGO); stangu, n., arc., vd.
(ESTAR LARGO); iogoli, v., stomagu
proparoxítona (ESTÔMAGO); stomagu, n.,
(ESTAR MEIO ADORMECIDO); djungu, proparoxítona
v.intr. (ESTOPA); stopa, n., sin. bisaka
(ESTAR MUITO CHEIO); kunkurun, 2.v., (ESTRA ISOLADO); dingui, 2.v.intr.
farta kunkurun (ESTRÁBICA); totoli udju 2, n.,
(ESTAR PRENHE); sta prenha, coloc. proparoxítona
(ESTAR PRESENTE); mati, 1.v.tr. (ESTRADA); strada, n., sin. kaminhu
(ESTAR SALIENTE); kukula, 2.v. (ESTRADO para vigiar); benten, n.
(ESTAR SOLITÁRIO); dingui, 1.v.intr. (ESTRAGAÇÃO); stragason, n.
(ESTAR); sta, 1.v.cop. (ESTRAGADO); stragadu, part.
(ESTÁS ENGANADO); foi, v. (ESTRAGADOR); stragadur, n.
(ESTATÍSTICA); statistika, n., (ESTRAGAR-SE); nhabi 2, v.intr.
proparoxítona (ESTRAGAR-SE); straga, 2.v.intr.
(ESTATUTO); statutu, n. (ESTRAGAR); straga, 1.v.tr., sin. dana
(ESTÁVEL); firma, 2.v.intr. (ESTRAGO); stragu, n., sin. danu
(ESTE; ESTA; ESTES; ESTAS); E 2, (ESTRANGEIRO); istrandjeru, adj., vd.
det.dem. strandjeru
(ESTE; ESTA; ESTES; ESTAS); es, (ESTRANGEIRO); ospri, 2.n.
1.det.dem., vd. e (ESTRANGEIRO); strandjeru, 1.adj.
(ESTE; ESTA; ISTO); es2.det.dem.sing., (ESTRANGEIRO); strandjeru, 2.n.
pl. esis (ESTRANGEIRO); tubabu, n.
(ESTE); estin, det.dem. (ESTRANHADO); stranhadu, part.
(ESTEIRA DE MAMPUFA); stera di (ESTRANHAR); stranha, v., sin. dimira
mampufa, n. (ESTRANHO); stranhu, 1.adj.
(ESTEIRA DE TARA); stera di tara, n. (ESTREITAR; strita, v.
(ESTEIRA); stera, n. (ESTREITO); perta, 2.v.intr.
(ESTÉRIL); rungudju, 2.adj. (ESTREITO); stritu, part.
(ESTERILIZAÇÃO); lakia, 2.v. (ESTRELA); strela, n.
(ESTES; ESTAS); esis, det.dem.pl., (ESTRELADO); streladu, 1.part.
paroxítona sing. es (ESTRELADO); streladu, 2.adj.
(ESTILO); stilu, n. (ESTRUMAÇÃO); strumason, n.
(ESTILO); ton, 2.n. (ESTRUMADO); strumadu, part.
(ESTIMA); stima 2, n. (ESTRUMAR); struma, v.
(ESTIMAÇÃO); stimason, n. (ESTRUME); strumu, n.
(ESTIMADO); stimadu, part. (ESTRUTURA); strutura, n.
(ESTIMADOR); stimadur, n. (ESTRUTURA); tisidu 2, 3.n.
(ESTIMAR); stima 1, v. (ESTUDADO); studadu, part.
(ESTIMULAR); stimula, v. (ESTUDANTE); studanti, n., sin. alunu
(ESTÍMULO); stimulu, n., proparoxítona (ESTUDAR); studa, 1.v.tr.
(ESTIRAR-SE) ; lastra2.v.intr. (ESTUDO); studu, 1.n.
(ESTIVA); stiva 2, n. (ESTÚPIDO); buru, 2.adj.
(ESTIVADOR); stivadur, 1.n. (ESTÚPIDO); stupidu, adj.,
(ESTIVADOR); stivadur, 2.n. stivadur di proparoxítona
fera (ESTUPRO); violason, 2.n.
(ESTIVAR); ntiba, v. (ETAPA); etapa, n.
(ESTIVAR); stiva 1, v. (ETERNO); iternu, adj.
(ESTOLA); stola, n. (ÉTICA); moral, 2.adj.
(ESTÔMAGO); bariga, 2.n. (ETNIA); etnia, n., paroxítona sin. rasa
(ESTÔMAGO); bimbin, n., oxítona (ÉTNIA); rasa 2, 2.n.
(ÉTNICO); etniku, adj., proparoxítona (EXÉRCITO); izersitu, n., sin. tropa
(EU); ami, pron.pess.suj., oxítona proparoxítona
(EU); n’, pron.pess.suj. (EXÉRCITO); tropa, 2.n.
(EU); n’, pron.pess.suj., 1ªsing. (EXIGÊNCIA); izijensia, n.,
(EUCARISTIA); eukaristia, 1.n., proparoxítona
paroxítona (EXIGIR); iziji, v.tr.
(EUROPA); europa, n., vd. Oropa (EXISTÊNCIA); izistensia, 1.n.,
(EUROPA); oropa, n. proparoxítona
(EUROPEIA); europeia, adj.f., (EXISTIR); izisti, 1.v.intr.
proparoxítona (ÊXITO); ezitu, n., proparoxítona
(EUROPEU); europeu, 1.n., paroxítona (EXPANSÃO); spanson, n.
(EVANGELHO); ivanjeliu, n., (EXPERIÊNCIA); spiriensia, n.,
proparoxítona proparoxítona
(EVANGELHO); vanjeliu, n., (EXPERIMENTADO); spurmentadu,
proparoxítona vd. ivanjeliu 1.part.
(EVANGÉLICO); ivanjeliku, adj. (EXPERIMENTADOR); spurmentadur,
(EVANGELISTA); ivanjelista, n. n.
(EVANGELISTA); vanjelista, n., vd. (EXPERIMENTAR); sprimenta, v., vd.
ivanjelista spurmenta
(EVAPORAÇÃO); bapurason, n. (EXPERIMENTAR); spurmenta, 1.v.
(EVAPORADO); bapuradu, part. (EXPERTO); ispertu 2, adj.
(EVAPORAR); bapura, v. (EXPERTO); spertu, 2.adj., vd. ispertu
(EVAPORAR); bentia, 2.v. (EXPIRAR); spion, n.
(EVIDENTE); klaru, 2.adj. (EXPLICAÇÃO); satisfason, 2.n.
(EVITADO); ivitadu, part. (EXPLICAÇÃO); splikason, n.
(EVITAR); ivita, v. (EXPLICADO); splika, 2.v.tr.
(EVITAR); nvita, v., vd. ivita (EXPLICADO); tcolonadu, part.
(EVOLUÇÃO); ivuluson, n. (EXPLICADOR); splikadur, n.
(EX-); ex (ex-), pref. (EXPLICADOR); tcolonadur, n.
(EXAGERAR); izajera, v. (EXPLICAR); isplika, v., vd. splika
(EXAGERO); izajeru, n. (EXPLICAR); splika, 1.v.tr.
(EXALAR MAU CHEIRO); sinti, 3.v.intr. (EXPLICAR); tcolona, v., proparoxítona
(EXALTA); kanta, 2.v.tr. (EXPLORAÇÃO); splorason, n.
(EXALTAR); izalta, v.tr., sin. selebra (EXPLORADO); sploradu, part.
(EXALTAR); selebra, 2.v. (EXPLORADOR); sploradur, n.
(EXAME); izami, n., sin. proba (EXPLORAR); isplora, v., vd. splora
(EXAME); proba 2, 3.n., sin. izami (EXPLORAR); splora, 1.v.tr.
(EXAMINADO); djubidu, part. (EXPLORAR); splora, 2.v.tr.
(EXAMINAR); djubi, 3.v.tr. (EXPORTAÇÃO); sportason, n., ant.
(EXAMINAR); izamina, v. importason
(EXCEPCIONAL); partikular, 2.adj. (EXPORTAR); sporta, v.tr., ant. mporta
(EXCESSO); timbadji, v. (EXPRESSADO); spresadu, part., sin.
(EXCISÃO); fanadu, 2.n. faladu
(EXCLUIR); sklui, v. (EXPRESSÃO); termu 1, 2.n.
(EXEMPLO); isemplu, n. (EXPRESSAR); spresa, v., sin. fala
(EXEMPLO); izemplu, n., vd. isemplu (EXPRESSAR); traduzi, 2.v.tr.
(EXERCER AUTORIDADE); guberna, (EXPRIÊNCIA); lison, 2.n.
2.v. (EXPRIMENTAR); tenta, 2.v.
(EXERCÍCIO); izersisiu, 1.n., (EXTERIOR); esterior, 1.adj., sin. parti
proparoxítona di fora
(EXERCÍCIO); izersisiu, 2.n. (EXTRAÍDO); furadu, 2.part.
(EXTROVERTIDA); bidjafera, n. (FALTA DE DENTE); n’alu, n.
(FA); fa, n. (FALTA DE RESPEITO); falta di rispitu,
(FÁBRICA); fabrika 2, n., proparoxítona n., sin. disrispitu
(FABRICADO); fabrikadu, part. (FALTA); falta 2, 1.n.
(FABRICAR); fabrika 1, v., proparoxítona (FALTADO DE RESPEITO); faltadu,
sin. kumpu part.
(FACA); faka, n. (FALTAR A); falta 1, 1.v.tr.
(FACADA); fakada, n., sin. punhalada (FALTAR); munguti, v., proparoxítona
(FAÇANHA); fasanha, n. (FAMA); fama, n.
(FÁCIL); fasil, 1.adj., paroxítona ant. (FAMA); nomi, 3.n.
difisil (FAMÍLIA); familia, 1.n.
(FÁCIL); lebi, 2.adj. (FAMÍLIA); kasa 3, 2.n.
(FACILIDADE); fasilidadi, 1.n. (FAMILIAR); familiar, 1.adj.
(FACILMENTE); fasilmenti, adv. (FAMOSO); famozu, adj., vd. famus
(FACTO); fatu 1, n. (FAMOSO); famus, adj., oxítona
(FACTOR); fator, 1.n., sin. kondison (FANADO); fanadu, 1.n.
(FACTURA); fatura, n., sin. risibu (FANAR); fana, 1.v.intr.
(FACULDADE); fakuldadi, 1.n. (FANFARRA); fanfaron, adj.
(FADIGA); fadiga 2, n. (FANFARRÃO); fanfara, n., oxítona sin.
(FADIGADO); fadigadu, part. bazofu
(FADIGAR-SE); fadiga 1, 2.v.intr. (FANTA); fanta, n.
(FADIGAR); fadiga 1, 1.v.tr. (FANTASIA); fantazia, 1.n., paroxítona
(FAÍSCA); faiska 2, n. (FANTASMA DA NOITE); fengato, n.,
(FAISCAR); faiska 1, v.intr. oxítona vd. Fenkoto
(FAIXA); faicha, n. (FANTASMA DA NOITE); fenkoto, n.,
(FALA); fala 2, n. oxítona, fengato
(FALADO); faladu, 1.part., sin. papiadu (FANTASMA); fantasma, n.
(FALADOR); faladur, n., sin. papiadur (FARDA); farda, n.
(FALAR ALTO); guirta, 2.v.intr. (FARDADO); fardadu, part.
(FALAR BAIXO); oi-oi, v. (FARELO); farel, n., vd. forel
(FALAR); fa 1, 1.v., sin. papia (FARELO); forel, n.
(FALAR); papia, 3.v.tr. (FARFALHAR); farfadja, 1.v.
(FALCÃO); falkon, n. (FARFANA); farfana, n.
(FALECER); falisi, v., proparoxítona, vd. (FARIM); farim, n.
falsi (FARINHA DE TRIGO); forinha-trigu, n.
(FALECER); falsi, v., sin. muri (FARINHA); forinha 2, n.
(FALECIDO); falsidu, 1.part. (FARINHAR); pila, 3.coloc., pila forinha
(FALECIMENTO); falisimentu, n. (FARISEU); fariseu, n., paroxítona
(FALÊNCIA); falensia, n., proparoxítona (FARMACÊUTICO); farmaseutiku, adj.,
(FALHAR); falia, v., proparoxítona proparoxítona
(FALIDO); falidu, adj. (FARMÁCIA); farmasia, n.,
(FALIR); fali, v.intr. proparoxítona
(FALSEADO); falsiadu, part. (FAROL); farol, 1.n., pl. farois
(FALSEAMENTO); falsiamentu, n. (FAROL); farol, 2.n.
(FALSEAR); falsia, v.tr., paroxítona (FAROLIM); farolin, n.
(FALSIDADE); falsidadi, n., sin. mintida (FARP); FARP, sigla
(FALSIFICAÇÃO); falsifikason, n., sin. (FARPADO); farpadu, adj., vd. arami-
nganu farpadu
(FALSO); falsu, 1.adj., sin. muntrus (FARRAPO); ratadju, 2.n.
(FALSO); findjidu, 2.adj. (FARROBA; ALFARROBA); faroba, n.,
(FALSO); muntrus, 2.adj. vd. foroba
(FARROBA; ALFARROBA); foroba, n. (FAZER INCLINAR); unhinti, v.caus.
(FARTAR); farta, 1.v. (FAZER INTRIGA); tciba, v., sin.
(FARTO); fartu, 1.adj. muntrusia
(FARTURA); fartura, n. (FAZER JESTO SECRETO); n’omoni,
(FASCISMO); fasismu, n., ant. v., oxítona, vd. n’umuni
dimokrasia (FAZER JESTO SECRETO); n’umuni,
(FASCISTA); fasista, n. v., oxítona, n’omoni
(FASTIENTO); fastenti, adj. (FAZER LEVANTAR); lantanda,
(FASTO); fastu, n., sin. luchu 1.v.caus., sin. labanta
(FATALIDADE); distinu, 2.n. (FAZER PASSAR); tcokoli, v., vd.
(FATIA); fatia 2, n. tcukuli, 2v. proparoxítona
(FATIADO); fatiadu, part. (FAZER PASSAR); tcukuli, 2.v.
(FATIAR); fatia 1, v.tr. (FAZER PERDER TEMPO); roba tempu,
(FATO-MACACO); fatu-makaku, n. coloc.
(FATO); fatu 2, n. (FAZER POTE); panga, 3.coloc., panga
(FAVA); faba, n. puti
(FAVOR); fabur, 1.n., di fabur (FAZER POUCO DE); goza, 2.v.tr.
(FAVOR); garasa, 2.n., vd. grasa (FAZER PREGAS); dobra 1, 2.v.tr., sin.
(FAVORÁVEL); favoravel, adj., vinka
paroxítona (FAZER PULAR); djugutanda, v.caus.
(FAVORECER); favurisi, v., (FAZER QUEIXA); fasi kangaluta, v.
proparoxítona (FAZER SAIR); tira 1,. 3v.tr.
(FAZENDA); fasenda, n. (FAZER SUBIR); sibinti, v.caus.
(FAZENDA); tisidu 2, 2.n. (FAZER TENTIVA); pati-pati ku, v.prep.,
(FAZER A CONTA); fasi konta, coloc., oxítona
sin. konta (FAZER TORNAR TURVO); djumbulinti,
(FAZER ANÁLISE); fasi analis, coloc., v.caus.
sin. analiza (FAZER TROÇA DE); fasi trosa, coloc.
(FAZER BEBER); bibinti, 2.v.caus. (FAZER UM SINAL); fasi sinal, coloc.,
(FAZER CÁLCULOS); fasi kalkulu, sin. sinala
coloc., sin. kalkula (FAZER UMA CONSULTA); fasi
(FAZER CARETA); djingui udju., 2.v. konsulta, coloc., sin. konsulta
(FAZER CARETAS); benhenhi, v. (FAZER-SE DE CURANDEIRO);
(FAZER COM JEITO); fasi ku djitu, djambakusindadi, 1.n.
coloc. (FAZER); fasi, 1.v.
(FAZER COMÉRCIO AMBULANTE); (FAZER); tira 1, 5.v.
djilandadi, 1.n. (FÉ); fe, 1.n.
(FAZER CONTRABANDO); djilandadi, (FÉ); konfiansa, 2.n.
2.n. (FEALDADE); fiundadi, n.
(FAZER CURVAR); n’onkinti, v.caus. (FEBRE-AMARELA); febri-amarelu, n.,
(FAZER DEPRESSA; FAZER À sin. trisa-negra
PRESSA); fasi dipresa, coloc. (FEBRE); febri 2, n.
(FAZER DORMIR); djunguntu, v.caus., (FECHADO); fitcadu, part.
paroxítona (FECHADURA); fitcadura, n.
(FAZER ENTRAR); ientrandadu, (FECHAR MÃO PARA DAR SOCO);
part.caus. mundu suku, coloc.
(FAZER ESCÁRNIO DE); fasi diskarna, (FECHAR-SE); fitca, 5.v.intr.
coloc. (FECHAR); fitca, 1.v.tr.
(FAZER GASTOS); fasi gastu, coloc. (FECHO); fechu, 1.n.
(FAZER HORAS DE TRABALHO); surni (FECUNDIDADE); fekundidadi, n.
1, v., sin. fasi surni (FEDER); fedi, v.
(FEDERAÇÃO); federason, n. (FERIR); fidi-fidi, v.
(FEDOR); fedura, n. (FERIR); firi, 1.v.tr., vd. fidi
(FEIJÃO CONGO); fison-kongo, n. (FERIR); maltrata, 2.v.tr.
(FEIJÃO MANCANHA); fison- (FERMENTAR); fermenta, v.
mankanha, n. (FERMENTO); fermentu, n.
(FEIJÃO-FRADE); fison-frade, n. (FEROZ); feros, adj., oxítona
(FEIJÃO); fijon, n., vd. fison (FERRAMENTA); feramenta, n.
(FEIJÃO); fison, 1.n. (FERRÃO); feron, n.
(FEIO); fiu 2, adj. (FERRARIA); feradia,1.n.
(FEIRA); fera, 1.n., sin. merkadu (FERREIRO); fereru, n.
(FEIRA); lumu, n. (FERRO); feru, n.
(FEITIÇARIA); futisaria, n., paroxítona (FERRUGEM); ferus, n., oxítona
(FEITICEIRO); futseru, n., vd. futuseru (FÉRTIL); riku, 2. adj.
(FEITICEIRO); futuseru, n. (FERVER); firbi, 1.v.intr.
(FEITIÇO); futis, n., oxítona (FERVER); santani, v.tr., oxítona sin.
(FEITIÇO); futisu, n., vd. futis tesa
(FEITIO); fitu, n., sin. manera (FERVIDO); firbidu, part.
(FEITO ACABAR); kabantadu, part.caus. (FERVURA); ferba, n.
(FEITO SUBIR); sibintidu, part.caus. (FESTA); festa, 1.n.
(FEITO); fasidu, 1.part. (FESTIVO); festivu, adj.
(FEIXE); fis 1, n. (FEVEREIRO); febreru, n., vd. Fevereru
(FEL); fel, 1.n. (FEVEREIRO); fevereru, n
(FELICIDADE); felisidadi, n., vd. (FIADOR, deriv. ABRIR O VALE); abri-
filisidadi vale, n.
(FELICIDADE); filisidadi, n., ant. (FIADOR) ; fiadur, n.
infilisidadi (FIANÇA); fiansa 2, n., sin. konfiansa
(FELICITAR); filisita, v., sin. da (FIAR-SE); fia 1, 1.v.tr., sin. fiansa
parabens (FIAR); fia 1, 3.v.intr.
(FELIZ); felis, adj., oxítona (FICAR BÊBEDO); tcami, v.
(FELUPE); felupe, n., vd. Fulup (FICAR CALMO); kalma 1, 2.v.intr.
(FELUPE); flup, n., vd. Fulup (FICAR CONCETRADO); mbala, 2.v.intr.
(FELUPE); fulup, n. (FICAR DE PÉ); sikidu 1, 2.v.
(FÊMEA); femia, 1.n.f.., proparoxítona (FICAR DE PERNAS CURVADOS PARA
(FÊMEA); femia, 2.n.f. TRÁS); latci pe, coloc.
(FEMININO); femininu, 1.adj. (FICAR TONTO); tcan-tcan’i, v., oxítona
(FEMININO); femininu, 2.adj. (FICAR TRISTE); fika tristi, coloc.
(FENDA); fenda, n., sin. ratca (FICAR TURVO); djumbuli, 2.v.intr.
(FENDEDOR); findidur, n. (FICAR); fika, 1.v.intr.
(FENDER-SE); findi, 2.v.intr. (FICHA); ficha, n.
(FENDER); findi, 1.v.tr. (FICHEIRO); ficheru, n.
(FENO); fenu, n. (FIDALGO); fidalgu, n.
(FERIADO); feriadu, 1.part., (FIDELIDADE); fidelidadi, n.
proparoxítona (FIEL); fiel, adj., ant. infiel
(FERIAR); feria 1, v. (FIGA CANHOTA); figa-kanhota, n.
(FÉRIAS); feria 2, n. (FIGA); figa, n.
(FERIDA); firida, n. (FÍGADO); figadu, n., proparoxítona
(FERIDO); fididu, part. (FIGO); figu, 1.n.
(FERIDO); firidu, 1.part., vd. fididu (FIGUEIRA); figuera, n., sin. pe di figu
(FERIDO); firidu, 2.n. (FIGURA); figura 2, n.
(FERIR-SE); fola, 2.v. (FIGURAR); figura 1, v.
(FERIR); fertca, 3.v.tr. (FILAR AO VENTO); fila ku bentu, coloc.
(FILAR); fila, 1.v. (FIRMEZA); firmesa, 1.n.
(FILÁRIA); filaria, n., proparoxítona (FIRMEZA); karater, 2.n.
(FILARÍASE); koramentu, 1.n. (FISCAL); fiskal, n.
(FILARÍASE); koramentu, 2.n. (FISCALIZAÇÃO); fiskalizason, n.
(FILARIOSE); kantimbon, n. (FÍSICA); fizika, 1.n., proparoxítona
(FILEIRA); filera, n. (FÍSICO); fiziku, adj., proparoxítona
(FILHA); filha, n.f., vd. fidju (FITA-COLA); fita-kola, n.
(FILHADO); fidjadu, 1.part. (FITA); fita, n.
(FILHASTRO); fidjastru, n. (FIXAR); fixa, v.
(FILHO DA TERRA); fidju di tera, n., sin. (FIXAR); limita, 2.v.tr.
fidju di tcon (FIXAR); marka 1, 2.v.tr.
(FILHO DO CHÃO); fidju di tcon, n., sin. (FIXAR)); firmanta, 2.v.caus.
fidju di tera (FIXO); fixu, adj.
(FILHO ÚNICO); kondon, 2.n., fidju (FLAMENGO); flamengu, n.
kondon (FLANCO); flanku, n.
(FILHÓ); fidjos, n., oxítona (FLAUTA); flauta, n., proparoxítona
(FILHO); fidju, 1.n. (FLECHA); feretca, n., vd. fretca
(FILMAR); filma, v. (FLECHA); fretca, n., sin. seta
(FILOSOFIA); filosofia, 1.n., paroxítona (FLEGMA; FLEIMA); flema, n.
(FILOSOFO); filosofu, n., proparoxítona (FLOR); djasintu, 2.n.
(FILTRADO); filtradu, part. (FLOR); flur, 1.n.
(FILTRAR); filtra, v. (FLORAR); flura, v.
(FILTRO); filtru, n. (FLORESCER); flursi, v., sin. flura
(FIM); fin, 1.n., sin. kabantada (FLORESTA); floresta, n., sin. matu
(FINADO); finadu, 1.adj. (FOCA); foka 2, n.
(FINADO); finadu, 2.n., vd. dia di (FOCAR); foka 1, 1.v.
finadus (FOCO); foku, n.
(FINAL); final, 1.adj., sin. últimu (FOFO); fufu, adj.
(FINALIDADE); fin, 2.n., sin. objetivu (FOGÃO); fugon, 1.n.
(FINALIDADE); finalidadi, n., sin. fin (FOGÃO); fugu, brasa di fugu., 2.n.
(FINALMENTE); finalmenti, adv., sin. na (FOGAREIRO); fugaderu, n., vd.
fin fugareru
(FINANÇAS); finansa, n. (FOGAREIRO); fugareru, n.
(FINANCIAMENTO); finansiamentu, n. (FOGO); fugu, 1.n.
(FINANCIAR); finansia, v., paroxítona (FOGOSINHO); fugusinhu, n.dim.
(FINAR); fina, v. (FOGUETÃO); fugueton, n.aum., sin.
(FINCADO); fikadu, 2.part. fugueti
(FINCAR); finka, v. (FOGUETE); fugueti, n., sin. fugueton
(FINDJIR); findji, v. (FOLCLORE); folklor, n.
(FINGIDO); findjidu, 1.part. (FOLE DE ELEFANTE); foli, 2n., foli di
(FINGIDOR); findjidur, n. lifanti
(FINGIMENTO); findjimentu, n. (FOLE DE MACACO); foli, 3.n., foli di
(FINGIR); nsomba-nsomba, v. santcu
(FINO); finu 2, 1.adj. (FOLE); foli, 1n.
(FINTAR); finta, v. (FOLGA); folga 2, n.
(FIO DE OURO); fiu di uru, n. (FOLGADO); folgadu, part.
(FIO-DE-PRUMO); fiu di prumu, n. (FOLGAR); folga 1, v.
(FIO); fiu 1, n. (FOLGO); folgu, n.
(FIRMAR-SE); firma kan, coloc. (FOLGO); fulgu, n., vd. folgu
(FIRMAR-SE); firma, 1.v.intr. (FOLHA DE TABACO); fodja di tabaku,
(FIRME); firmi, 1.adj. n.
(FOLHA); fodja, 1.n., sin. padja (FORTE); firmi, 2.adj.
(FOLHA); padja, 2.n., sin. fodja; padja di (FORTE); forti 1, 1.adj., ant. fraku
palmera (FORTE); forti 2, adv.
(FOLHO); fudju, n. (FORTE); garandi., 3.adj.
(FOME); fomi, 1.n. (FORTE); nhati 2, n.
(FOMENTADO); fomentadu 2, part. (FORTE); sip, intens.
(FOMENTAR); fomenta 2, v. (FORTIFICAR); fortifika, v.
(FONEMA); fonema, n. (FORTUNA); fortuna, n.
(FONÉTICA); fonetika, n., proparoxítona (FORTUNA); rikesa, 2.n.
(FORA DE HORA); fora di ora, loc.adv. (FÓSFORO); fos, 1.n., sin. po di fos
(FORA DE HORA); fora dora, loc. adv., (FOSSA); fosa, n., sin. koba
vd. fora di ora (FOTO); foto, n., vd. futugrafia
(FORA DE); fora di, 1.con. (FOTOGRAFIA); futugrafia, n., sin.
(FORA DE); fora di, 2.loc. adv. ritratu
(FORA); fora 3, adv., ant. dentru (FOTOSSÍNTESE); fotosintizi, n.,
(FORÇA); forsa 1, 2.v.tr. proparoxítona
(FORÇA); forsa 2, 1.n. (FRACO); fraku, 1.adj., ant. forti
(FORÇA); ieba 2, interj. (FRADE); frade, n., vd. frei
(FORÇA); kan, intens. (FRALDA); fralda, n.
(FORÇADO); obrigadu, 2.interj. (FRANÇA); fransa, n.
(FORÇAR-SE; ESFORÇAR-SE); (FRANCÊS); fransis, 1.adj., oxítona
forsidja, 2.v.intr. (FRANCÊS); fransis, 2.n.
(FORÇAR); forsa 1, 1.v.tr., sin. forsidja (FRANCÊS); fransis, 3.n.
(FORÇAR); forsidja, 1.v.tr., sin. forsa 1 (FRANCO DE CEFA); sefa, 2.n., fran di
(FORÇAS ARMADAS); forsa Armada, n. sefa
(FORMA PERFEITA DO CORPO); (FRANCO); franku, n.
kuturinu, n. (FRANGA); franga, n.
(FORMA); forma 2, 1.n. (FRANGO); frangu, 1.n.
(FORMAÇÃO); formason, 1.n. (FRANJA); frandja, n.
(FORMADO); formadu, 1.part. (FRAQUEZA); frakesa, n.
(FORMADOR); formadur, n. (FRASCO); frasku, n.
(FORMALIZADO); formalizadu, part. (FRASE); frazi, n.
(FORMÃO); furmon, n., oxítona (FRASE); palabra, 2.n.
(FORMAR-SE); forma 1, 3.v.intr. (FRASQUEIRA); fraskera, 1.n.
(FORMAR); forma 1, 1.v.tr. (FRATERNIDADE); fraternidadi, n.
(FORMIGA); firminga, 1.n. (FRECHADO); fertcadu, part.
(FORMIGA); furminga, n., vd. firminga (FRECHAR); fertca, 1.v.tr.
(FORMOSA); formosa, n. (FREGUÊS); fregues, n., oxítona sin.
(FORNECER); furnisi, 1.v.tr., klienti
proparoxítona (FREGUESIA); freguezia, n.
(FORNECIMENTO); furnisimentu, n., (FREI); frei, n., sin. frade
sin. abastasimentu (FREIO); freiu, n., proparoxítona vd.
(FORNO); furnu, n. travon
(FORQUILHA); firkidja, n., sin. po di (FRENTE); frenti, 1.n., sin. dianti
firkidja (FREQUENTE); frekenti, 1.adj.
(FORQUILHA); frikidja, n., vd. firkidja (FRESCO); fresku, 1.adj.
(FORRADO); foradu, part. (FRETADO); fretadu, part.
(FORRAR); fora 1, 1.v. (FRETAR); freta, v.tr.
(FORRO); foru, adj. (FRETE); frete, n.
(FORTALEZA); fortalesa, n. (FRIEZA); friesa, n.
(FORTE); duru, 2.adj. (FRIGIDEIRA); fridjidera, n., vd.
fursidera (FUNDAÇÃO); fundason, n.
(FRIGIDEIRA); fursidera, n., sin. (FUNDADO); fundadu, part.
fritadera (FUNDADOR); fundadur, n.
(FRIO); fresku, 2.adj. (FUNDAMENTAL); fundamental, adj.,
(FRIO); friu, 1.adj. sin. prinsipal
(FRIO); friu, 2.n. (FUNDAMENTALISTA);
(FRITADEIRA); fritadera, n., sin. fundamentalista, n.
fridjidera (FUNDAMENTO); fundamentu, 1.n.
(FRITAMBÁ); frintamba, n., oxítona (FUNDAMENTO); fundu 2, 2.n.
(FRITAR); frita, v.tr. (FUNDAR); funda 1, v.
(FRITO); fritadu, part. (FUNDEADO); fundiadu, part.
(FRITO); fritu, 1.part. (FUNDEAR); fundia, v., paroxítona
(FRITO); fritu, 2.n. (FUNDIR); fundi, v., sin. ribi
(FRITURADO); forinhadu, 2.part. (FUNDO); fundu 1, 1.adj.
(FRONHA); fronha, n. (FUNDO); fundu 2, 1.n.
(FRONTE); testa, 2.n. (FUNDO); fundu 2, 3.n.
(FRONTEIRA); forontera, n. (FUNDO); fundu 3, n.
(FRONTEIRA); frontera, n. (FUNDURA); fundura, n.
(FRUSTRADO); frustradu, part. (FUNIL); bumba 2, 2.n.
(FRUSTRAR); frustra, v. (FUNIL); funil, n., oxítona
(FRUTA-PÃO); fruta-pon, n., vd. furta- (FURADO); furadu, 1.part.
pon (FURADOR); furadur, 1.n.
(FRUTA-PÃO); furta-pon, n. (FURAR); fura, 1.v.tr.
(FRUTA); fruta, n. (FÚRIA); furia, 1.n., proparoxítona
(FRUTO); frutu, 1.n., sin. fidju (FURIOSO); furiozu, adj.
(FUGA); fuga, n. (FURO); furu, n., sin. buraku
(FUGIDO); fusidu, part. (FURTADO); furtadu, part.
(FUGIR); fusi, v., sin. da fuga (FURTADOR); furtadur, n., sin. ladron
(FUGIR); kapili, 2.v. (FURTAR); furta, v., sin. roba
(FUGIR); kuri, 2.v.intr. (FURTAR); lambu, 2.v.tr.
(FULA-FORRO); fula-foru, n., vd. Fula (FURTO); furtu, n., sin. robu
(FULA-PRETO); fula-pretu, n., vd. Fula (FURÚNCULO); frunku, n.
(FULA); fula, 1.n. (FUSCO); fusku, adj.
(FULANO); flanu, n. (FUTA-FULA); futa-fula, n., vd. Fula
(FULANO); fulanu, n., vd. flanu (FUTEBOL); futibol, n.
(FULANO); mangafulanu, n. (FUTEBOL); futubol, n., vd. futibol
(FUMAÇA); fumansa, 1.n. (FUTURO); futuru, n.
(FUMADOR); fumadur, n. (FUZIL); fuzil, n., oxítona sin. iskeru
(FUMAR); fuma, 1.v.tr. (FUZILAR); fuzila, v.
(FUMEIRO); fumer, n. (GABAÇÃO); ngabason, n.
(FUMEIRO); fumeru, n., vd. fumer (GABADO); ngabadu, part.
(FUMO); fumu, n. (GABAR); ngaba, v.tr.
(FUNÇÃO PÚBLICA); funson, 2.n., (GABINETE); gabinete, n.
funson publika (GABÚ); gabu, n., oxítona
(FUNÇÃO); funson, 1.n. (GADO); gadu, n.
(FUNCIONALISMO); funsionalismu, n. (GAFANHOTO); gafanhoti, n., vd.
(FUNCIONAMENTO); funsionamentu, ganfanhoti
n. (GAFANHOTO); ganfanhoti, n.
(FUNCIONAR); funsiona, v. (GAGO); gagu, n.
(FUNCIONÁRIO); funsionariu, n., (GAGUEJAR); gaguisa, v.
proparoxítona (GAIOLA); gaiola, n.
(GAJO); gaju, n. (GASTADOR); gastadur, n.
(GALADO); galadu, part. (GASTAR); gasta, 1.v.tr.
(GALANTE); galanti, adj. (GASTAR); kume, 2.v.tr.
(GALÃO); galon 1, n. (GASTO); gastu, 1.n.
(GALÃO); galon 2, n. (GASTO); gastu, 2.adj.
(GALAR); gala, v. (GATINHAR); n’atinha, v.
(GALÁXIA); galaxia, n., proparoxítona (GATINHAR); natinha, v.intr.
(GALILEU); galileu, 1.n. (GATO-DE-ALGÁLIA); gatu-lagaria, n.
(GALILEU); galileu, 2.n. (GATO); gatu, n.
(GALINHA DE PÉ CURTO); galinha- (GATUNO); ladron, 2.n.
tungune, n., oxítona (GATUNO); malandru, 2.n.
(GALINHA); galinha, 1.n. (GAVETA); gaveta, n.
(GALINHEIRO); galinheru, n. (GAZELA DE LALA); gazela, 2.n.
(GALO); galu, 1. (GAZELA PINTADA); gazela, 3.n.
(GALO); galu, 2.n. (GAZELA); gasela, n., vd. gazela
(GALOCHA); galoja, n. (GAZELA); gazela, 1.n.
(GAMBIANO); gambianu, 1.n. (GEADA); jiada, n.
(GANA); gana, n. (GEBA); djeba, n., vd. Djiba
(gancho de cabelo, D. AVENIDA); (GEBA); djiba, n.
avinida 2, n. (GELADEIRA); djeladera, n.
(GANGA); dongri, n. (GELADO); djeladu, 1.part.
(GANGA); ganga, n. (GELADO); djeladu, 2.n., sin. sorveti
(GANHADO); nganha, 2.v., sin. vensi (GELAR); djela, v.
(GANHAR); ganha, v., vd. nganha (GELEIRA); djelera, n.
(GANHAR); nganha, 1.v.tr. (GELO); djelu, n.
(GANHO); interesi, 2.n. (GEMA); djema, n.
(GANHO); nganhu, n. (GÉMEO); djemia, n., proparoxítona vd.
(GARANTE); garanti 2, n. djemiu
(GARANTIA); garantia, n., paroxítona (GÊMEO); djemiu, adj., proparoxítona
(GARANTIDO); garantidu, part. (GEMER); djimi, v.
(GARANTIDO); suguru, 2.n. (GEMIDO); djimidu, n.
(GARANTIR); garanti 1, 1.v. (GENEBRA); djinebra, n.,
(GARANTIR); garanti 1, 2.v. (GENERAL); djeneral, 1.n.
(GARÇA); garsa, n., sin. kunankoi (GENERAL); djeneral, 2.n.
(GARFAR); garfa, v.tr., sin. nhafi (GENGIBRE); djindjimbera, n., vd.
(GARFO); garfu, n. djindjimbra
(GARGALHADA); gargadjada, n. (GENGIBRE); djindjimbra, n.
(GARGALHAR); gargadja, v.intr. (GENGIVA); djindjirba, n.
(GARGANTA); garganti, n. (GÉNIO); djeniu, n., proparoxítona
(GARGANTEAR); gargantia, v., (GENTE); djinti, n., pl. djintis
paroxítona (GENTE); djinton, 1.n.pl.
(GARINA); garina, n. (GENTE); guinti, n., vd. djinti
(GARLOPA); garlopi, n. (GENTES); djintis, n.pl., vd. djinti
(GAROUPA); garopa, n. (GENTILIDADE); djintiundadi, n.
(GARRA); gara 2, n. (GENTIO); djintiu, n., paroxítona
(GARRAFA); garafa, n. (GEOGRAFIA); jiografia, n., paroxítona
(GARRAFÃO); garafon, n. (GEOMETRIA); jiometria, n., paroxítona
(GARRAFINHA); garafinha, n. (GERAÇÃO); bambaran, 2.n.
(GÁS); gas, n. (GERAÇÃO); djerason, n., vd. djorson
(GASÓLEO); gazoliu, n., proparoxítona (GERAÇÃO); djorson, 1.n.
(GASOLINA); gasolina, n. (GERADOR); djeradur, n., pl. djeraduris
(GERAL); djeral, adj. coloc.
(GERGELIM); djisilin, n. (GOSTAR); gosta, v., sin. misti
(GERMINAR); nasi, 3.v.intr. (GOSTO); gustu, 1.n., ant. disgustu
(GERMINAR); soronda 1, v. (GOSTOSO); gustus, 1.adj., oxítona
(GESTÃO); jeston, n. (GOVERNADO); guvernadu, part.
(GESTO); tculi di lebri, coloc. (GOVERNADOR); gubernadur, n.
(GIGANTE); djiganti, 1.n. (GOVERNANTE); guvernanti, n.
(GIGANTE); djiganti, 2.adj. (GOVERNAR); guberna, 1.v.
(GINGAR); djingui, 1.v. (GOVERNAR); guverna, v., vd. guberna
(GINGAR); singa-singa, v. (GOVERNO); gubernu, n.
(GINGAR); singa, v. (GOVERNO); guvernu, n., vd. gubernu
(GIRAR); rodia, 2.v.intr. (GOZADO); gozadu, part.
(GIRAR); ronda 1, 2.v.intr. (GOZAR); goza, 1.v.
(GIZ); djis, n. (GOZO); gozu, n.
(GLICERINA); gliserina, n. (GRAÇA); benson, 2.n.
(GLÓRIA); gloria, 1.n., proparoxítona (GRAÇA); grasa, 1.n., ant. disgrasa
(GLÓRIA); gloria, 2.n. (GRAÇA); grasa, 2.n.
(GLORIFICAÇÃO); glorifikason, n. (GRAÇAS A); grasas a, con.
(GLORIFICADO); glorifikadu, part. (GRAMA); grama, n.
(GLORIFICAR-SE); glorifika, 2.v.pron. (GRAMÁTICA); gramatika, n.,
(GLORIFICAR); glorifika, 1.v.tr. proparoxítona
(GLORIOSO); gloriozu, adj. (GRAMPA); sarsan, n.
(GOIABA); goiaba, 1.n. (GRAMPO); grampu, n.
(GOIABEIRA); goiaba, 2.n., pe di goiaba (GRANDE GENTE); djinti-garandi, n.
(GOIVA); goiba 2, n., proparoxítona (GRANDE HOMEM); garandi omi, coloc.
(GOIVADO); goibadu, part. (GRANDE HOMEM); grandi omi, coloc.,
(GOIVAR); goiba 1, v.tr., proparoxítona vd. garandi omi
(GOLA); gola, n. (GRANDE HOMEM); omi-garandi, n.
(GOLEADOR); goliadur, n. (GRANDE); garandi, 1.adj.
(GOLEAR); golia, v., proparoxítona (GRANDE); grandi, adj., vd. garandi
(GOLFINHO); golfinhu, n., sin. (GRANDEZA); garandesa, 1.n.
antoninhu (GRANDEZA); garandesa, 2.n.
(GÓLGOTA); golgota, n., proparoxítona (GRANDEZA); grandesa, n., vd.
(GOLO); golu, n. garandesa
(GOLPE DE ESTADO); golpi, 2.n., golpi (GRANJA); granja, n.
di stadu (GRÃO); garan, n.
(GOLPE); golpe, n., vd. golpi (GRÃO); gran, n., vd. garan
(GOLPE); golpi, 1.n. (GRATIDÃO); gratidon, n.
(GOLPEANTE); golpiadur, n. (GRÁTIS); gratis, adv., paroxítona sin. di
(GOLPEAR); golpia, v.tr. grasa
(GOMADEIRA); gomadera, n. (GRAU); grau, 1.n.
(GOMADO); gomadu, part. (GRAU); nivel, 2.n.
(GORDO); gurdu, 1.adj. (GRAVAÇÃO); gravason, n.
(GORDO); gurdu, 2.adj. (GRAVADO); gravadu, 1.part.
(GORDO); mus, intens. (GRAVADOR); gravador, n.
(GORDO); piti-pitidu, part. (GRAVAR); grava 1, v.tr.
(GORDURA DE SERPENTE); (GRAVATA); gravata, n.
bambatulo, 2.n. (GRAVE); gravi, adj.
(GORDURA); gurdura, n. (GRÁVIDA); gravida 2, adj.f.,
(GORGULHO); gurgudju, n. proparoxítona sin. prenha
(GOSTAR MAIS DE); mas gosta di, (GRÁVIDA); prenha 2, 2.adj., sin.
gravida (GUINÉ-CONACRI); laguine, n., oxítona
(GRAVIDEZ); bariga, 3.n. (GUINÉ-CONAKRI); guine-Konakri, n.
(GRAVIDEZ); gravides, n., oxítona (GUINÉ); guine, 1.n., oxítona
(GRAXA); gracha, n. (GUINÉ); guine, 2.n.
(GREGO); gregu, 1.n. (GUINEENSE); guinensi, 1.n.
(GRELHA); grelia 2, n., sin. (GUISADO); guizadu, part.
proparoxítona iasadera (GUISADO); kalderada, 2.n.
(GRELHADO); greliadu, part., paroxítona (GUISAR); guiza, v.
(GRELHAR); grelia 1, 1.v.intr., sin. iasa (GULOSO); glus, adj., vd. golozu
(GREVE); greve, n. (GULOSO); golozu, adj., sin. kumilon
(GRILO); grilu, n. (GUMBE); gumbe, n., vd. ngumbe
(GRIPE); gripi, n. (GUMBE); ngumbe, n.
(GRITADO); guirtadu, part. (HÁ BOCADO); abokadu, adv., dim.
(GRITADOR); guirtadur, n. abokadinhu.
(GRITAR); grita, v., vd. guirta (HABILIDADE); abilidadi, n., sin. djiresa
(GRITAR); guirta, 1.v.intr. (HABILITAÇÃO); abilitason, n.
(GRITO); gritu, n., vd. guirtu (HABILITADO); abilitadu, part.
(GRITO); guirtu, n. (HABILITAR); abilita, v.
(GRITOS); pupa 1, 3.v. (HABITAÇÃO); abitason, n., sin.
(GROGUE); grogu, n., sin. kana moradia kasa.
(GROSSO); gros, adj. (HABITACIONAL); abitasional, adj.,
(GROSSURA); grosura, n. komplexu abitasional.
(GRUMETE); gurmeti, n. (HABITANTE); abitanti, n., pl. abitantis.
(GRUPO ÉTNICO); tribu, 2.n. sin. moradur
(GRUPO); grupu, 1.n. (HABITAR); abita, v.intr.
(GRUPO); grupu, 2.n. (HABITAR); fika, 4.v.intr.
(GUARDA-CHUVA); guarda-tcuba, n., (HÁBITO); abitu, n., proparoxítona. sin.
sin. tcepen di tcuba uzu; sin. kustumu
(GUARDA-COMIDAS); guarda-kumida, (HÁBITO); manha 2, 2.n.
n. (HÁBITO); tradison, 2.n.,
(GUARDA-COSTAS); guarda-kosta, n. (HABITO); us, 2.n.
(GUARDA-COSTAS); guarda-kostera, n. (HABITUADO); abituadu, part., sin.
(GUARDA-FATOS); guarda-fatu, n. kustumadu.
(GUARDA-LOUÇA); guarda-losa, n. (HABITUAR); abitua, v., sin. kustuma.
(GUARDA-SOL); guarda-sol, n., sin. (HARÉM); aren, n., oxítona
tcepen di sol (HARMATÃO); armatan, n., oxítona
(GUARDA); bisiadur, 2.n. (HARMONIA); armonia, n., paroxítona
(GUARDA); guarda 2, 1.n. vd. armunia
(GUARDAR); garda, v., vd. guarda (HARMONIA); armunia, n., paroxítona
(GUARDAR); guarda 1, 1.v.tr. (HARMÓNIO); armoniu, n.,
(GUELRA); guerla, n. proparoxítona
(GUERRA); guera, 1.n. (HARMONIOSO); armunius, adj.,
(GUERREADO); gueriadu, part. oxítona
(GUERREADOR); gueriadur, n. (HARPA); arpa, n.
(GUERREAR); gueria, v., paroxítona sin. (HARPIA); arpia, n., paroxítona
luta (HARPISTA); arpista, n.
(GUERRILHA); guerilha, n. (HASTA PARA COLHER FRUTAS DAS
(GUIA); guia 2, 1.n. ÀRVORES); karoka, n., sin. n’on’in’o
(GUIAR); guia 1, 1.v.intr. (HASTA PARA COLHER FRUTAS DAS
(GUINCHO); nguintcu, n. ÁRVORES); n’on’in’o, n., oxítona sin.
(GUINÉ-BISSAU); guine-Bisau, n. karoka
(HAVAIANO); avaianu, n. (HONRA); onra 2, n.
(HAVANO); avanu, n. (HONRADO); onradu, part.
(HAXIXE); achis, n. oxítona (HONRAR); onra 1, v.tr.
(HEBRAICO); ebraiku, 1.adj., (HORA); ora 2, 1.n.
proparoxítona (HORÁRIO); orariu, n., proparoxítona
(HEBREU); ebreu, n. (HORTA); orta, 1.n., sin. ponta di orta
(HECTARE); ektar, n. (HORTALIÇA); ortalisa, n.
(HELICÓPTERO); elikopter, n., (HORTELÃ); nana, n., sin. ortelon
paroxítona (HORTELÃ); ortelon, n., sin. nana
(HELICÓPTERO); elikopteru, n., (HORTICULTURA); ortikultura, n.
proparoxítona, vd. elikopter (HORTIFRUTIGRANJEIRO);
(HEM!); en! 2, interj. ortifrutigranjeru, n.
(HEMORRÓIDAS; HEMORRÓIDES); (HÓSPEDE); ospri, 1.n.
almorodia, n., proparoxítona. V.A., sin. (HOSPIDAR); risibi, 2.v.tr.
puludja (HOSPITAL); ospital, n.
(HERDAR); arda, v.tr. (HOSPITALIDADE); osprindadi, n.
(HERDAR); iarda, v., vd. arda (HÓSTIA); ostia, n., proparoxítona
(HERDEIRO); arderu, n. (HOTEL); otel, n.
(HERDEIRO); erderu, n., vd. arderu (HUM!); uh!, interj.
(HERÉTICO); retiku, n., proparoxítona (HUMANIDADE); umanidadi, 1.n.
(HERMORÓIDIAS); puludja, n., oxítona (HUMANO); umanu, adj.
sin. almorodia (HUMIDADE); umidadi, n.
(HÉRNIA); erna, n. (HUMILDADE); umildadi, n.
(HERÓI); eroi, n. (HUMILDE); umildi, 1.adj.
(HIDROCELE); idroselu, n (HUMILHADO); umiliadu, adj.,
(HIGIENE); ijeni, n. paroxítona
(HINO NACIONAL); inu, 2.n., inu (HÚNGARO); ungris, n., oxítona
nasional (IÇADO); isadu, part., sin. ialadu
(HINO); inu, 1.n. (IÇAR); isa, v.
(HIPOCRISIA); ipokrisia, n., paroxítona (IDADE); idadi, 1.n.
(HIPÓCRITA); ipokrita, adj., (IDEAL); ideal, 1.adj.
proparoxítona (IDEIA); ideia, n., proparoxítona sin.
(HIPÓTESE); ipotizi, n., proparoxítona opinion
(HISTÓRIA); istoria, n., proparoxítona (IDEIA); opinion, 2.n., sin. ideia
vd. storia (IDENTIDADE); identidadi, 1.n.
(HISTÓRIA); storia, 1.n., proparoxítona (IDENTIDADE); identidadi, 2.n.
(HISTÓRIA); storia, 2.n. (IDENTIFICAÇÃO); identifikason, n.
(HISTORIADOR); storiadur, n. (IDENTIFICAR); identifika, v.
(HOJE); aos, adv., oxítona (ÍDOLO); idulu, n., proparoxítona
(HOLANDÊS); olandes, n., oxítona (IGNORÂNCIA); ignoransa, n., sin. falta
(HOMEM); omi, 1.n. di sibi
(HOMILIA; HOMÍLIA); omelia, n., (IGNORÂNCIA); ngonoransa, n., vd.
paroxítona ignoransa
(HOMOLOGAÇÃO); omologason, n. (IGNORANTE); ignoranti, adj.
(HOMOLOGAR); omologa, v.tr., (IGREJA); grisia, n., proparoxítona vd.
proparoxítona igreja
(HOMOSSEXUAL); omosexual, 1.adj., (IGREJA); igreja, n.
sin. omi-mindjer (IGUAL); igual, adj.
(HOMOSSEXUAL); omosexual, 2.n. (IGUALDADE); igualdadi, n., ant.
(HONESTO); seriu, 2.adj. igualdadi
(HONRA); distinson, 2.n. (IGUANA); linguana, n.
(ILEGÍVEL); ilidjivel, adj. (IMPORTANTI); importanti, adj.
(ILHA DE GALINHA); galinha, 2.n., Djiu (IMPORTAR); importa, 1.v.tr., vd.
di Galinha mporta
(ILHÉU); djiu, 1.n. (IMPORTAR); mporta, 1.v., ant. sporta
(ILHEUZINHO); djiusinhu, n.dim. (IMPOSSÍVEL); impusivel, adj.,
(ILUMINAR); foka 1, 2.v. paroxítona ant. pusivel
(ILUMINAR); lumia, 2.v.tr. (IMPOSTO DE PALHOTA); impustu di
(IMABILIZADO); trava, 2.v.intr. palhota, n.
(IMACULADA); imakulada, adj.f. (IMPOSTO); impustu, n., vd. mpustu
(IMAGEM); imajen, 1.n., paroxítona (IMPOSTO); mpustu, n.
(IMAGEM); imajen, 2.n. (IMPOSTOR); impustur, n., vd. mpustur
(IMAGINAÇÃO); konseson, 2.n. (IMPOSTOR); mpustur, 1.adj.
(IMAGINAR); imajina, v., vd. majina (IMPOSTURICE); mpusturasku, n.
(IMAGINAR); majina, v. (IMPRESSIONAR); djindjan, n.
(IMAME); almami, n. (IMPUTAR); karganta, 2.v.caus.
(IMITAÇÃO); imitason, n. (INCENSAÇÃO); insensason, n.
(IMITADO); imitadu, part. (INCENSADO); insensadu, part.
(IMITADOR); imitadur, n. (INCENSAR); insensa, v.tr.
(IMITAR); imita, v. (INCENSO); insensu, n.
(IMORTAL); imortal, adj. (INCENSO); nsensu, n.
(IMORTALIDADE); imortalidadi, n. (INCENSO); tcurai, n.
(IMPACIÊNCIA); uai!, interj. (INCENTIVO); insentivu, n.
(IMPACTO; IMPACTE); impaktu, n., vd. (INCERTEZA); insertesa, n., ant.
impatu sertesa
(IMPACTO); impatu, n. (INCERTEZA); nos tambi, loc.adv.
(IMPANCIENTE); ardigadu, adj. (INCERTO); insertu, adj., ant. sertu
(IMPEDIDO); mpididu, part., sin. tudjidu (INCHADO); intcadu, part.
(IMPEDIMENTO); mpidimentu, n. (INCHAR); intca, 1.v.tr.
(IMPEDIMENTO); opozison, 2.n. (INCHAR); intca, 2.v.intr.
(IMPEDIR O ACESSO DE); fitca, 2.v.tr. (INCHAR); nhuti, v.
(IMPEDIR); impidi, v. (INCLINAÇÃO); inklinason, n., vd.
(IMPEDIR); mpidi, v., vd. impidi nklinason
(IMPELIR); leba, 3.v.tr. (INCLINAÇÃO); nklinason, 1.n.
(IMPERIAL); bazuka, 2.n. (INCLINAÇÃO); nklinason, 2.n.
(IMPERIALISMO); imperialismu, n. (INCLINADO); nklinadu, 1.part.
(IMPERIALISTA); imperialista, n. (INCLINADO); nklinadu, 2.part.
(IMPÉRIO); imperiu, n., proparoxítona (INCLINAR-SE); n’unhi, v., vd. unhi
(IMPIGEM); impintcu, n., vd. mpintcu (INCLINAR); inklina, v.intr., vd. nklina
(IMPIGEM); mpintcu, n., (INCLINAR); nklina, 1.v.intr.
(ÍMPIO); impiu, adj., proparoxítona (INCLINAR); nklina, 2.v.intr.
(IMPLICADO); implikadu, adj. (INCLINAR); un’i, v., vd. unhi
(IMPLICAR); implika, v. (INCLUIR); inklui, v., paroxítona
(IMPORTAÇÃO); importason, n., ant. (INCOMODADO); nkomodadu, part.
sportason (INCOMODAR); nkomoda, v.tr.
(IMPORTÂNCIA); balur, 3.n. (INCÓMODO); inkomodu, 1.n.,
(IMPORTÂNCIA); importansia, n., proparoxítona
proparoxítona (INCÓMODO); inkomodu, 2.adj.
(IMPORTÂNCIA); interesi, 3.n. (INCORPÓREO); spiritual, 2.adj.
(IMPORTÂNCIA); interesi, 4.n. (INCOSIDERÁVEL); afuan, adv.
(IMPORTANTE); forti 1, 2.adj. (INCUBAR); mborka, 2.v.intr.
(IMPORTANTE); garandi., 4.adj. (INDEPENDÊNCIA); indipendensia, n.,
proparoxítona (INJEÇÃO); gudja, 2.n., sin. ndjeson
(INDEPENDÊNCIA); liberdadi, 2.n. (INJECÇÃO); indjeson, n., vd. ndjeson
(INDEPENDENTE); indipendenti, adj. (INJECÇÃO); ndjeson, n.
(INDEPENDENTEMENTE); (INJÚRIA); indjuria, proparoxítona vd.
indipendentimenti, adv. ndjuria
(INDICAR); tculi, v. (INJÚRIA); ndjuria 2, n., proparoxítona
(INDIVÍDUO); individu, n. (INJURIADO); ndjuriadu, part.
(INDÚSTRIA); industria, n., (INJURIAR); ndjuria 1, v.tr.,
proparoxítona proparoxítona
(INFANTIL); infantil, adj. (INJUSTAMENTE); indjustamenti, adv.
(INFECÇÃO); infeson, n. (INJUSTIÇA); indjustisa, n., ant.
(INFECTADO); infetadu, part. djustisa
(INFECTAR); infeta, v., ant. disinfeta (INJUSTO); indjustu, adj., ant. djustu
(INFELICIDADE); infilisidadi, n. (INJUSTO); tortu, 2.adj.
(INFERIOR); bas 1, 2.adj. (INOCÊNCIA); nosensia, n.,
(INFERIORIDADE); disvantajen, 2.n. proparoxítona, vd. nosentasku
(INFERMO); infermu, n., sin. duenti (INOCÊNCIA); nosentasku, 1.n.
(INFERNO); infernu, n., vd. nfernu (INOCENTE); inusenti, adj., vd. nosenti
(INFERNO); nfernu, n. (INOCENTE); nosenti, adj.
(INFIDELIDADE); traison, 2.n. (INQUÉRITO); inkeritu, n., proparoxítona
(INFIEL); infiel, adj., ant. fiel (INSISTIR); insisti, v., vd. nsisti
(INFINITO); infinitu, 1.n., ant. filisidadi (INSISTIR); nsisti, v., sin. ntema
(INFINITO); infinitu, 2.adj. (INSTALAR-SE); instala, 2.v.intr.
(INFLAÇÃO); inflason, n. (INSTALAR); instala, 1.v.tr.
(INFLAMAÇÃO); inflamason, n. (INSTALAR); nstala, v., vd. instala
(INFLAMADO); inflamadu, part. (INSTALASON); instalason, n.
(INFLAMAR); inflama, v. (INSTITUTO); institutu, 1.n.
(INFORMAÇÃO); informason, n. (INSTITUTO); institutu, 2.n.
(INFORMAÇÃO); istruson, 2.n. (INSTRUÇÃO); istruson, 1.n.
(INFORMAÇÃO); kunsimentu, 2.n. (INSTRUÍDO); purparadu, 2.part.
(INFORMADO); informadu, part. (INSTRUIR-SE); purpara, 4.v.intr.
(INFORMADOR); informadur, n. (INSTRUMENTO MUSICAL); bataria,
(INFORMAR-SE); informa, 2.v.intr. 2.n.
(INFORMAR); informa, 1.v.tr., (INSTRUMENTO PARA LANHAR A
(INFORMAR); nforma, v., vd. informa PALMEIRA); furadur, 2.n., sin. feru di
(INFRA-ESTRUTURA); infrastrutura, n. fura
(INGLATERRA); inglatera, n. (INSTRUMENTO); instrumentu, n.
(INGLÊS); inglis, 1.adj., oxítona (INSTRUMENTO); istrumentu, n.
(INGLÊS); inglis, 2.n. (INSTRUMENTO); orgon, 2.n.
(INGRATIDÃO); ingratidon, n., sin. (INSUFICIENTE); insufisienti, adj., ant.
ngratesa sufisienti
(INGRATO); ingratu, adj. (INSULTAR); tenhi, v., sin. koba
(INGRATO); ngratu, adj., vd. ingratu (INTEGRAR); ntegra, v.tr.
(ÍNGUA); karus, 2.n. (INTEIRO); interu, adj., vd. intidu
(INHAME); nhambi, 1.n. (INTEIRO); intidu, 1.adj.
(INICIATIVA); inisiativa, n. (INTEIRO); kompletu, 2.adj.
(INÍCIO); inisiu, n., proparoxítona (INTEIRO); ntidu, adj., vd. intidu
(INIMIGO); indimigu, n., vd. inimigu (INTELECTUAL); inteletual, 1.adj.
(INIMIGO); inimigu, 1.adj., ant. amigu (INTELECTUAL); inteletual, 2.n.
(INIMIGO); inimigu, 2.n. (INTELIGÊNCIA); intelijensia, n.,
(INIMIZADE); inimizadi, n., ant. amizadi proparoxítona
(INTELIGENTE); intelijenti, adj. (INTRUJÃO); nturdjon, n.
(INTENÇÃO); intenson, n. (INTRUJAR); nturdja, v.tr.
(INTENÇÃO); spiritu, 2.n. (INTRUJICE); nturdjisa, n.
(INTENSO); forti 1, 3.adj. (INVADIDO); nvadidu, part.
(INTENSO); mip, intens. (INVADIR); nvadi, v., sin. okupa
(INTENTONA); intentona, n., sin. golpi (INVADIR); okupa, 2.v.tr., sin. nvadi
(INTER-); inter (inter-), pref. (INVASÃO); okupason, 2.n.
(INTERESSADO); interesadu, part. (INVEJA); imbedja, v., vd. nvedja
(INTERESSADO); nteresadu, part., vd. (INVEJA); mbedja, v., vd. nveja
interesadu (INVEJA); nveja 2, n.
(INTERESSANTE); interesanti, adj. (INVEJAR); kubisa 1, 2.v.tr.
(INTERESSANTE); nteresanti, adj., vd. (INVEJAR); nveja 1, v.
interesanti (INVENÇÃO); storia, 3.n.
(INTERESSAR-SE); interesa, 2.v.intr. (INVENTADO); nventadu, part.
(INTERESSAR); interesa, 1.v.tr. (INVENTAR); inventa, v.tr., vd. nventa
(INTERESSAR); nteresa, v., vd. interesa (INVENTAR); nventa, 1.v.tr.
(INTERESSE); interesi, 1.n. (INVESTIMENTO); investimentu, n.
(INTERESSE); nteres, n., oxítona, vd. (INVOCAÇÃO); invokason, n.
interesi (INVOCAR); nvoka, v.tr.
(INTERESSEIRO); intereseru, adj. (IR AO VIDENTE); ialsa mon, 3.coloc.
(INTERIOR); intirior, 1.n., sin. parti di (IR FORA); bai fora, 2.coloc.
dentru (IR LÁ); bai la, coloc.
(INTERNACIONAL); internasional, adj. (IR POR DIANTE); bai dianti, coloc., sin.
(INTERNAR); interna, v. prugridi
(INTERNATO); internatu, n. (IR); ba 2 [-ba], 1.v.aux.
(INTERNO); intirior, 2.adj. (IR); bai, 2.v.intr.
(INTERPELAÇÃO); interpelason, n. (IRÃ CEGO); iran-segu, 1.n., sin. djiboia
(INTERPRETAR); nterpreta, v.tr., vd. (IRÃ DO FANADO); iran di fanadu, n.
ntrepreta (IRÃ); iran, n.
(INTERPRETAR); ntrepreta, v. (IRMÃ); irma, 1.n., oxítona
(INTERROMPER-SE); korta, 4.v.intr. (IRMÃ); irma, 2.n.
(INTERROMPER-SE); nturumpi, 2.v.intr. (IRMANDADE); ermondadi, n.
(INTERROMPER); korta, 2.v.tr. (IRMANDADE); iermondadi, n., vd.
(INTERROMPER); kortala, 2.v.tr. ermondadi
(INTERROMPER); ntrumpi, v., vd. (IRMÃO CADETE); ermon-kode, n.,
nturumpi oxítona, vd. kode
(INTERROMPER); nturumpi, 1.v.tr. (IRMÃO; IRMÃ); ermon, 1.n.
(INTERROMPIDO); nturumpidu, part. (IRMÃO); iermon, n., vd. ermon
(INTERVALO); intervalu, n. (IRMÃOZINHO); ermonsinhu, n.
(INTERVENÇÃO); intervenson, n. (IRRITADO); iritadu, part.
(INTERVIR); intirvi, v. (IRROMPER); sai, 2.v.
(INTOXICAR); tosika, v. (ISCA); iska 2, n.
(INTRIGA); djugu, 2.n. (ISCAR); iska 1, v.tr.
(INTRODUÇÃO); introduson, 1.n. (ISLÃO); islam, n.
(INTRODUZIDO); intruduzidu, part. (ISOLADO); izoladu, adj.
(INTRODUZIR UMA ESTACA); tcokoli, (ISQUEIRO); iskeru, n., sin. fuzil
v., vd. tcukuli, 1v. proparoxítona (ISRAEL); iIsrael, 1.n.
(INTRODUZIR UMA ESTACA); tcukuli, (ISRAEL); israel, 2.n.
1.v., proparoxítona (ITÁLIA); italia, n., proparoxítona
(INTRODUZIR); introduzi, v. (ITALIANO); italianu, 1.adj.
(INTROMETIDO); mitidu, 2.part. (ITALIANO); italianu, 2.n.
(ITERCEDER); roga, 3.v.intr. (JÍRIA); djiria, n., proparoxítona
(ITERESSAR); importa, 2.v.intr. (JOAQUIM-DOIDO); djikindur, n.
(ITERVALO); spasu, 2.n. (JOAQUIM-DOIDO); djokin-dudu, n., vd.
(ITERVENÇÃO CIRÚRGICA); operason, djikindur
3.n. (JOEIRAR); feki, v.
(JÁ); dja, adv. (JOELHO); djudju, n.
(JÁ); djanan, adv., oxítona (JOGADO); djugadu, part.
(JACA); djaka 1, n. (JOGADOR); djugadur, n.
(JACANCA); djakanka, n. (JOGAR); djuga, v.
(JACARÉ); djakaré, n. (JOGO DE ESCNDIDAS); podi-bem, n.,
(JACATÚ); djagatu, n., oxítona, vd. sin. sukundi-sukundi
djakatu (JOGO); djugu, 1.n.
(JACATÚ); djakatu, n., oxítona (JOGO); ndule, n., oxítona
(JACINTO); djasintu, 1.n. (JOGO); ori, 1.n.,
(JACTAR-SE); ndjata, 1.v. (JOGO); solfa, n.
(JACTO); jatu, n. (JOGOS AS ESCONDIDAS); sugundi-
(JAFAL); djafal, n. sugundi, 2.n., sin. kabra segu
(JAGRA); djagra, 1.n. (JÓIA); joia, n., proparoxítona
(JAGUDI FIDALGO); djugudi fidalgu, n. (JONGAGO); djongagu, n.
(JAGUDI); djugude, n., oxítona (JORNAL); djornal, n.
(JAGUDI); djugudi, n., oxítona, vd. (JORNALISTA); banoberu, 2.n.
djugude (JORNALISTA); djornalista, n.
(JALOFO); djalofo, n. (JOVEM); joven, 1.adj., paroxítona
(JALONCA); djalonka 2, n., sin. Susu (JOVEM); joven, 2.n.
(JAMBATUTU); djambatutu, n. (JOVEM); nobu, 2.adj.
(JAMBO); bridi, n., sin. bridi (JOVEN); djoben, n., vd. joven
(JAMBO); djambo, 1.n., oxítona (JUDEU); djudeu, n.
(JANEIRO); janeru, n. (JUIZ); djuis, n., oxítona
(JANELA); djanela, n. (JUÍZO); djuisu, 1.n., paroxítona
(JANGADA); djangada, n. (JUÍZO); sintidu, 5.n.
(JAPONÊS); djapunes, 1.n., oxítona (JULGADO); djulgadu, part.
(JAPONÊS); djapunes, 2.adj. (JULGAMENTO); djulgamentu, n.
(JAQUETA); djaketi, n. (JULGAR); djulga, v.
(JAQUETA); kasaku, 2.n. (JULHO); juliu, n., proparoxítona
(JARDA); djarda, n. (JUNÇÃO); djunson, 1.n.
(JARDIM); djardin, 1.n. (JUNÇÃO); djunson, 2.n.
(JARDINEIRO); djardineru, n. (JUNGIR); djundji, v.tr.
(JARRO); djaru, n., sin. puti (JUNHO); junhu, n.
(JEITO); djitu, 1.n. (JUNTA); djunta 2, 1.n.
(JEITOSO); djitus, 1.adj. (JUNTADO); djuntadu, part.
(JEJUADOR); djundjuadur, n., vd. (JUNTADO); ndjudjadu, part.
djundjun’adur (JUNTAR AOS POUCOS); iurni-iurni, v.
(JEJUADOR); djundjun’a, v. (JUNTAR-SE; AJUNTAR-SE); djunta 1,
(JEJUAR); djundjua, v., paroxítona, vd. 2.v.intr.
djundjun’a (JUNTAR-SE); djagasi, 2.v.intr.
(JEJUAR); djundjun, 2.n. (JUNTAR; AJUNTAR); djunta 1, .v.tr.
(JEJUM); djundjun, 1.n. (JUNTAR); djunta-djunta, v.
(JEROPIGA); djurpiga, n. (JUNTAR); fora 1, 2.v.
(JETA); djeta, n. (JUNTAR); ndjudja, v., sin. menda
(JIBÓIA); djiboia, n., proparoxítona (JUNTAR); ruma, 3.v.tr.
(JIBÓIA); iran-segu, 2.n. (JUNTO A); djuntu di, 1.con.
(JUNTO DE); djuntu di, 2.con. (LAICO); laiku, adj., proparoxítona
(JUNTO); djuntu 1, 1.adj. (LALA); lala, n.
(JUNTO); djuntu 1, 2.adj. (LALO); lalo, n.
(JUNTO); djuntu 2, adv. (LAMA); lama, 1.n., sin. baru
(JÚPITER); jupiter, 1.n., proparoxítona (LAMACEIRA); lamasera, n.
(JÚPITER); jupiter, 2.n. (LAMACENTO); pot-potidura, n.
(JURADO); djuradu, part. (LAMACENTO); potpotidu, part.
(JURAMENTAR; AJURAMENTAR); (LAMBE); lambe, n., oxítona
djuramenta, v., vd. djurmenta (LAMBER); limbi, v.tr.
(JURAMENTAR; AJURAMENTAR); (LAMBIDA); limbida, n.
djurmenta, v., sin. djura (LAMENTAÇÃO); lamentason, n.
(JURAMENTO); djura, 2.v. (LÂMPADA); lampada, n., proparoxítona
(JURAMENTO); djuramentu, n. vd. farol
(JURAR); djura, 1.v., sin. djurmenta (LANÇA); lansa 2, n., sin. kanhaku
(JÚRI); djuri, n. (LANÇAR); fertca, 2.v.tr.
(JURO); djuru, n. (LANÇAR); lansa 1, 1.v.tr.
(JUSTADO); djustadu, part. (LANCHA); lantca, n.
(JUSTAMENTE); djustamenti, adv. (LANCHÃO); lantcon, n., oxítona
(JUSTAR); djusta 1, 1.v. (LANCHE); lantce, n., sin. merenda
(JUSTAR); djusta 1, 2.v. (LANDUMÃ); landuma, n., oxítona
(JUSTIÇA); djustisa, 1.n., ant. indjustisa (LANHADO; ALANHADO); lanhadu, part.
(JUSTIÇA); djustisa, 2.n. (LANHO); lanhu, n.
(JUSTIFICADO); djustifikadu, part. (LANTERNA); lanterna, n., sin. lampada
(JUSTIFICAR-SE); djustifika, 2.v.pron. di mon
(JUSTIFICAR); djustifika, 1.v.tr. (LÁPIS); lapis, n., paroxítona
(JUSTO); dibidu, 2.adj. (LAPISEIRA); lapisera, n.
(JUSTO); djustu, adj. (LAQUEAR); lakadia, v., paroxítona, vd.
(JUSTO); retu, 2.adj. lakaria
(JUSTO); tas, intens., sin. rek (LAQUEAR); lakaria, v., paroxítona sin.
(JUVENTUDE); djubentudi, n. pui kadiadu
(JUVENTUDE); juventudi, n. (LAQUEAR); lakia, 1.v., proparoxítona
(KARITÉ); bambatulo, 1.n. (LARANJA); larandja, 1.n.
(LÁ); ala la, loc. adv., ALI e de AÍ; sin. la; (LARANJADA); larandjada, n., sin. sumu
sin. ala; ant. ali li (LARGADO); largadu, 1.part.
(LÁ); ala, adv., oxítona ala (LARGAR); larga, 1.v.tr.
(LÁ); la, adv. (LARGO); largu, adj.
(LÃ); lan, n. (LARGURA); largura, n.,
(LABORATÓRIO); laburatoriu, n., (LASCA); laska 2, n.
proparoxítona (LASCAR); laska 1, v.
(LACACOM); lakakon, n., oxítona (LÁSTIMA); lastima 2, n., proparoxítona
(LACRAU); lakaran, n. sin. pena
(LADAINHA); ladainha, 1.n., paroxítona (LÁSTIMA); lastuma, n., proparoxítona
(LADO); ladu, 1.n. sin. dur
(LADRÃO); ladron, 1.adj., sin. furtadur (LASTIMAR); lastima 1, v., proparoxítona
(LADRAR); ladra, v.intr. sin. miskinha
(LAGARTIXA); lagartisa, n. (LATA); lata, 1.n.
(LAGOA); lagua 2, n., paroxítona (LATA); lata, 2.n., sin. asinki
(LAGOSTA); lagosta, n. (LATIM); latin, n.
(LÁGRIMA); lagrima, n., proparoxítona (LATRINA); latrina, n., sin. kuartinhu
vd. larma (LAVA-PÉS); laba pe 2, n.
(LÁGRIMA); larma, n., sin. iagu na udju (LAVADEIRA); labadera, n.
(LAVADO); labadu, 1.part. (LETRA); letra, n.
(LAVAR ROUPA À MÃO); fet-feti, v. (LEVADO); lebadu, 1.part.
(LAVAR); laba, 1.v.tr. (LEVANTADO); labantadu, part., sin.
(LAVOURA); labur, n. labantandadu
(LAVRADO); labradu, 1.part. (LEVANTADO); lebantadu, part.caus.,
(LAVRADO); labradu, 2.part. vd. labantadu
(LAVRADOR); labradur, n., sin. (LEVANTAMENTO); labantamentu, n.
kampunes (LEVANTAR-SE); labanta, 3.v.intr., sin.
(LAVRAR); labra, v.tr. lanta
(LEAL); leal, adj., sin. sinseru (LEVANTAR-SE); lanta, 1.v.intr., sin.
(LEALDADE); lealdadi, n., sin. fidelidadi labanta
(LEÃO); lion, n. (LEVANTAR); labanta, 1.v.tr., sin.
(LEBRE); lebri, n. lantanda
(LECTIVO); letivu, adj. (LEVANTAR); labanta, 2.v.tr.
(LEGALIZADO); legalizadu, part. (LEVAR AO COLO); pembi, 1.v.tr.
(LEGALIZAR); legaliza, v. (LEVAR PARA CAMA); ditanda,
(LEGISLAÇÃO); lejislason, n. 2.v.caus.
(LEGISLATURA); lejislatura, n. (LEVAR TUDO); bari, 2.v.tr.
(LEGOS); legos, n. (LEVAR); iorni, v., paroxítona vd. iurni
(LEI DA TERRA); lei di tera, 1.n. (LEVAR); leba, 1.v.tr.
(LEI); lei 2, 1.n. (LEVAR); leba, 2.v.tr.
(LEI); lei 2, 2.n. (LEVE); lebi, 1.adj.
(LEITÃO); liton, n. (LEVIANDADE); lebiandadi, n.
(LEITE); liti, n. (LEVIANO); lebi, 3.adj.
(LEITOR); leitor, 1n. (LHE); l1 [-l], pron.pess.compl.d.
(LEITURA); leitura, 1.n. (LIBERAL); liberal, adj.
(LEMA); lema, n. (LIBERDADE); liberdadi, 1.n.
(LEMBRANÇA); lembransa, n. (LIBERTAÇÃO); libertason, n.
(LEMBRAR-SE); lembra, v.intr. (LIBERTADO); largadu, 2.part.
(LEME); lemi, 1.n. (LIBERTADO); libertadu, part., sin.
(LENÇO); lens, 1.n. libradu
(LENÇO); lens, 2.n., sin. lens di mon (LIBERTADUR); libertadur, n.
(LENÇO); lensu, n., vd. lens (LIBERTAR DE INTERDIÇÃO OU
(LENÇÓIS); lensolis, n.pl., paroxítona, TABU); dosa, 2.v., ant. malgosa
vd. lensol (LIBERTAR); liberta, v.tr., sin. libra
(LENÇOL); lansol, n., vd lensol (LIÇÃO); lison, 1.n.
(LENÇOL); lensol, 1.n., oxítona, lansol (LICENÇA); lisensa, n.
paroxítona (LICEU); liseu, n., paroxítona
(LENGALENGA); lenga-lenga 2, n., sin. (LIDAR); lida, 1.v.
nhemer-nhemer (LÍDER); lider, n., paroxítona
(LENHA); lenha, n. (LIDERADO); lideradu, part.
(LENTAMENTE E SEM BARULHO); tcif, (LIDO); leidu, part., paroxítona
intens. (LIGA); liga 2, n.
(LEOPARDO); liopardu, n. (LIGAÇÃO); ligason, 1.n.
(LEPRA) ; lepra, n., sin. mpintcu- (LIGADO); ligadu, part.
burmedju (LIGADURA); ligadura, 1.n.
(LER); lei 1, v. (LIGADURA); ligadura, 2.n.
(LESTE); lesti, n. (LIGAR); liga 1, 1.v.tr.
(LESTE); mansida di sol, 2.n., sin. saida (LIGEIRO); lijeru, adj.
di sol (LIMA); lima 2, n.
(LESTO); lestu, adj. (LIMADO); limadu, part.
(LIMÃO); limon, n. (LIVRAR-SE DE); sakudi, 2.v.intr.
(LIMAR); lima 1, v.tr. (LIVRAR-SE); libra, 2.v.intr.
(LIMBO); limbu, n. (LIVRAR); libra, 1.v.tr., sin. liberta
(LIMITAR); limita, 1.v. (LIVRE); liberdadi, 3.n.
(LIMITE); limiti, n. (LIVRE); libri, 1.adj.
(LIMPAR A PALMEIRA); limpa palmera, (LIVRE); livri, adj.
coloc. (LIVRO); libru, n.
(LIMPAR CHABÉU); nhiki, v. (LIXAR); licha, 1.v.tr.
(LIMPAR CHABÉU); nhikidu, part. (LIXAR); licha, 2.v.tr.
(LIMPAR DO MAL); lakati, v. (LIXÍVIA); lisivia, n., proparoxítona
proparoxítona (LIXO); lichu, n.
(LIMPAR O ARROZ, tirar as pedrinhas); (LOCAL); lokal, adj.
ioi, v.tr., paroxítona (LOCUTOR); lukutor, n.
(LIMPAR O ARROZ, tirar os grãos em (LODOSO); poti-poti 1, v.
casca); iurumbu, v. (LÓGICA); lojika, n., proparoxítona
(LIMPAR); limpa, v.tr. (LOGO QUE); ka 3, con., sin. oki
(LIMPEZA); asiedesa, n. (LOGO QUE); logu ke, con.
(LIMPEZA); limpesa, n. (LOGO); logu, 1.adv.
(LIMPO DE CAMPIM); farfaridu, part. (LOGO); logu, 2.con.
(LIMPO); labadu, 2.adj. (LOIBE); loibe, n., oxítona
(LIMPO); limpu, 1.adj. (LOJA NA FEIRA); baraka, 3.n.
(LIMPO); limpu, 2.adj. (LOJA); loja, n.
(LIMPO); limpu, 3.adj. (LOJA); losa 1, n.
(LÍNGUA FULA); fula, 2.n., (LOMBINHO); lumbinhu, n.
(LÍNGUA GREGA); gregu, 2.n. (LOMBO); lumbu, n.
(LÍNGUA); lingu, 1.n. (LOMBRIGA); limbriga, n.
(LÍNGUA); lingu, 2.n. (LONA); lona, n.
(LÍNGUA); lingua, 1.n., proparoxítona vd. (LONGA); longa, n.
lingu (LONGE DE); lundju di, 1.loc.adv., ant.
(LÍNGUA); lingua, 2.n. pertu di
(LINGUADO); linguadu, n., paroxítona (LONGE DE); lundju di, 2.con.
(LINGUEIRÃO; LONGUEIRÃO); lingron, (LONGE); lundju 1, adv., ant. pertu
n. (LONGE); lundju 2, adj.
(LINGUIÇA); longuisa, n. (LONTRA); londre, n.
(LINHA TELEFÓNICA); linha, 2.n. (LOPÉ); lope, n., oxítona
(LINHA); linha, 1.n. (LOSANGO); rumbu, 3.n.
(LINHA); linha, 3.n. (LOUÇA); losa 2, n.
(LINHAÇA); linhasa, n. (LOUCO); luku, adj., sin. dudu
(LINHO); linhu, 1.n. (LOUCO); tara 1, 2.v.intr.
(LINHO); linhu, 2.n. (LOUQUICE); lukisa, n., sin. dudesa
(LÍQUIDAR); bik, 1.intens. (LOURO); loru, n., vd. lur
(LÍQUIDO ALCOÓLICO); bibida, 2.n. (LOURO); lur, n.
(LÍQUIDO); likidu, n., proparoxítona (LOUVAR); djamu, v.tr.
(LISBOA); lisboa, n. (LOUVAR); lova, v.tr.
(LISTA); lista, n. (LOUVOR); luvor, n.
(LITRO); litru, n. (LUA); lua, n.
(LITURGIA); liturjia, n., paroxítona (LUA); lun’a, n.
(LITÚRGICO); liturjiku, adj., (LUANDA); luanda, n.
proparoxítona (LUCRADO); nganhadu, part.
(LIVRADO); libradu, part., sin. libertadu (LUCRAR); lukra, v.
(LIVRAMENTO); libramentu, n. (LUCRO); lukru, n.
(LUGAR DE HABITAÇÃO DE UMA (MADRASTA); madrasta, n., sin.
FAMILIA); gan [gan-], pref. mamesinhu
(LUGAR FIXO); puntu 2, 3.n. (MADRASTA); maidras, n.f., oxítona vd.
(LUGAR); lugar, 1.n. madrasta
(LULA); lula, n. (MADRE); madri, n.
(LUME); lumi, n., sin. fugu (MADRINHA); madrinha, n.
(LUNETA); luneta, n., vd. vidru di okulu (MADRUGADA); mandrugada, n., vd.
(LUSCO-FUSCO); fuska-fuska, n. mandurgada
(LUTA); luta 2, 1.n. (MADRUGADA); mandurgada, n.
(LUTADOR); lutadur, n. (MADRUGAR); mandurga, v.intr.
(LUTAR); iari-iari, 2.v. (MADURO); maduru, 1.adj., sin. kusidu
(LUTAR); luta 1, 1.v.intr., sin. gueria (MÃE D’ÁGUA); mai di iagu, n.
proparoxítona (MÃE); mai, n., vd. mame
(LUTERANO); luteranu, n. (MÃE); nna, n.
(LUVA); luva, n. (MÃEZINHA); mamesinhu, n.dim., sin.
(LUXO); luchu, n. madrasta
(LUXÚRIA); lusuria, n., (MAFÉ); maduru, 2.adj.
(LUZ); lus, n. (MÁFIA); mafia 1, v.
(MÁ VIDA); kadjabrandadi, n. (MAGIA); arti, 2.n.
(MÁ-FÉ); ma-fe, n. (MÁGICO); madjiku, adj., proparoxítona
(MAÇÃ) ; masan, n., oxítona (MÁGOA); magua 2, n., proparoxítona
(MACA); maka, 1.n. (MAGOADO); maguadu, part.
(MACA); maka, 2.n. (MAGOAR); fidi, 2.v.
(MACACO BIJAGÓ); santcu-bidjogo, n. (MAGOAR); magua 1, v., proparoxítona
(MACACO CÃO); makakon, n. (MAGREZA); magresa, n.
(MACACO DE TARAFE); santcu di (MAGRO); magru, adj.
tarafe, n., sin. santcu-pretu (MAIO); maiu, n., proparoxítona
(MACACO FIDALGO); santcu-fidalgu, n. (MAIONESE); maines, n., oxítona
(MACACO FULA); santcu-fula, n. (MAIORIA); maioria, 1.n., paroxítona
(MACACO PRETO); santcu-pretu, n., (MAIORIA); maioria, 2.n.
sin. santcu di tarafe (MAIS PEQUENA); minimu, 2.n.
(MACACO); makaku, 1.n., sin. santcu (MAIS PEQUENO); ma pikininu,
(MACACO); makaku, 2.n. adj.comp.
(MACACO); santcu, n., sin. makaku (MAIS TARDE); mas tardi, loc.adv.
(MACARÉU); makare, n., oxítona (MAIS); ma 1, adv., vd. mas
(MAÇARICO); mansariku, 1.n. (MAIS); mas, 1.adv.
(MAÇARICO); mansariku, 2.n. (MAIS); mas, 2.adv.
(MAÇARICO); masariku, n. (MAIS); mas, 3.adv.
(MAÇAROCA); mansaroka, n. (MAIS); mas, 4.n.
(MACHADO); mantcadu 2, n. (MAIS); torna, 1.v.s.aux., sin. ripiti
(MACHÃO); matcon, n.aum. (MAJESTADE); majestadi, n.,
(MACHETE); mantceti, n. (MAJOR); major, n., vd. mandjor
(MACHO); matcu, 1. (MAJOR); mandjor, n.
(MACHUCADO); matcukadu, part. (MAL FEITO); saklata 1, 2.v.prep.
(MADAMA); madan, n. saklata ku
(MADEIRA); madera, 1.n. (MAL-EDUCADO); maledukadu, adj.,
(MADEIRA); po 2, 2.n. sin. malkriadu
(MADEIRAMENTO); kankra, n. (MAL); mal, 1.n.
(MADEIRAMENTO); maderamentu, n. (MALA); mala, 1.n.
(MADEIRAR); maderia, v., proparoxítona (MALAGUETA); malgueta, n.
(MADEIRO); madera, 2.n. (MALANDRICE); malandrisa, n.
(MALANDRO); malandru, 1.adj. (MANCANHA); mankanha, n., vd.
(MALÁRIA); malaria, n., proparoxítona Mankanhi
sin. paludismu (MANCANHA); mankanhi, n., sin. Bramu
(MALCRIADEZ); malkriadesa, n., vd. (MANCARRA-DE-BIJAGÓ); mankara
markardesa bidjugu, n.
(MALCRIADEZ); markardesa, 1.n. (MANCARRA); mankara, n.
(MALCRIADO); malkriadu, adj., (MANCEBO); mansebu, 1.adj.
paroxítona (MANCHA); mantca 2, n.
(MALDADE); maldadi, 1.n., sin. (MANCHADO); mantcadu 1, part.
malbadesa (MANCHAR); mantca 1, v.tr.
(MALDIÇÃO); maldison, n., sin. praga (MANCO); manku, 1.adj., sin. kochu
(MALDIÇOADO); djanfadu, part. (MANCONE); mankone, n.
(MALDIZENTE); okaleru, adj. (MANCUBA); mankuba, n.
(MALDOENTE); mandinti, adj. (MANDADO); mandadu, 1.part.
(MALEFÍCIO); malfitu, n., sin. praga (MANDAMENTO); mandamentu, n.
(MALES); malis, n.pl., paroxítona, vd. (MANDAR); manda, 1.v.tr.
mal (MANDATO); mandatu, n.
(MALETA); maleta, n. (MANDINGA); mandinga, n.
(MALGOVERNAR); malguberna, v.tr. (MANDIOCA); mandioka, n., paroxítona
(MALHADEIRA); madjadera, 2.n. (MANDIPLE); mandipli, n.
(MALHADELA); madjadera, 1.n. (MANDRIÃO); mandrion, adj., sin.
(MALHADO); madjadu, part., priguisozu
(MALHAR); madja, 1.v.tr. (MANDRIL); mandril, n.
(MALILA); malila, n. (MANDUCO DE FEITICEIRO); manduku
(MALINHA); kartera, 2.n. di futuseru, n.
(MALQUERENÇA); malkerensa, n. (MANDUCO); manduku, n.
(MALSORTEADO); malsortiadu, adj. (MANEIRA DE OLHAR DE TRAVÉS);
(MALTRATAR); maltrata, 1.v.tr. n’ulidura, n.
(MALUCO); maluku, adj. (MANEIRA DE VIVER); izistensia, 2.n.
(MALUQUICE); malukesa, n. (MANEIRA QUE); suma manera, con.
(MALVADEZA; MALVADEZ); (MANEIRA); manera, 1.n.
malbadesa, n., sin. maldadi (MANETA); maneta, 1.n.
(MALVADEZA); malvadesa, n., vd. (MANGA DA ÍNDIA); mangu, 2.n.,
malbadesa mangu di India
(MALVADO); malbadu, adj. (MANGA DA SERRA LEOA); mangu,
(MALVADO); malvadu, 1.adj., vd. 3.n., mangu di Sera Lioa
malbadu (MANGA); manga 2, n.
(MAMA); mama 2, n. (MANGA); mangu, 1.n.
(MAMÃ); mama 3, n., oxítona (MANGAÇÃO); mangason, n.
(MAMADEIRA); mamadera, n., sin. (MANGANÁS); manganas, n., oxítona
bibiron (MANGANÁS); manganasa, n., vd.
(MAMADO); mamadu, 1.part. manganas
(MAMADO); mamadu, 2.part. (MANGAR); manga 1, v.tr.
(MAMAR); mama 1, 1.v.intr. (MANGUEIRA); manguera, n.
(MAMAR); mama1,tcupa mama., (MANHÃ); manha 1, n., oxítona
2.v.intr. (MANHA); manha 2, 1.n., paroxítona
(MAMPATAS); mampatas, n., oxítona (MANHOSO); manhenti, adj., sin. fiu
(MAMPUFA); mampufa, n. manha
(MANA); mana 1, n. (MANHOSO); manhus, adj., oxítona
(MANA); mana 2, 1.n. (MANHOTE); manhoti, n.
(MANÁ); mana 3, n., oxítona (MANÍACO); maniaku, adj.,
proparoxítona (MARIDO); omi, 2.n.
(MANIFESTAÇÃO); manifestason, n. (MARINHEIRO); mandinheru, n., vd.
(MANIFESTAR); manifesta, v.tr. marinheru
(MANILHA); mandidja, n. (MARINHEIRO); marinheru, n.
(MANJACO); mandjaku, n. (MARISCO); marisku, n.
(MANJUA); mandjua, n., paroxítona sin. (MARLOTAR); marlota 1, v.
kolega (MARMELADA); melmelada, n.
(MANJUA); mandjun’a, n., vd. mandjua (MARMELO); melmelu, n.
(MANO); manu, n. (MARMITA); marmita, n.
(MANOBRA MILITAR); operason, 2.n. (MÁRMORE); marmori, n., proparoxítona
(MANOBRA); manobra, n. (MAROTO); marotu, adj.
(MANSIDÃO); mansidon, n. (MARTELO); martel, 1.n.
(MANSO); brandu, 2.adj. (MÁRTIR); martir, n., proparoxítona
(MANSO); mansu, adj. (MAS); ma 2, con.
(MANSONCA); mansonka, n. (MASCABAR); maskaba, 2.v.intr.
(MANTA); manta, n. (MASCAR); maska, v.
(MANTAMPA); kana di palmera., n., (MASCAR); munhungu, 2.v.
(MANTEIGA); mantega, n. (MÁSCARA); kankuran, n.
(MANTER-SE); manti, 2.v.intr. (MÁSCARA); maskara, 2.n.,
(MANTER); manti, 1.v.tr. proparoxítona vd. maskra 2
(MANUAL); manual, n. (MÁSCARA); maskra 2, n.
(MANUTENÇÃO); manutenson, n. (MASCARADA); maskarada, n.
(MÃO DIREITA); mon direta, n. (MASCARADO); maskaradu, 2.n.
(MÃO ESQUERDA); mon skerda, n. (MASCARAR-SE); maskara, 1.v.intr.,
(MÃO-DE-VACA); mon di baka, n. proparoxítona, vd. maskra 1
(MÃO); mon, 1.n. (MASCARAR-SE); maskra 1, v.intr.
(MÃO); mon, 2.n. (MASCAVAR); maskaba, 1.v.tr., oxítona
(MÃO); mon, 3.n. (MASCULINO); maskulinu, adj.m.
(MAOÍSTA); maoista, adj., paroxítona (MASITI); masiti, n.
(MAPA); mapa, n. (MASSA); masa 2, 1.n.
(MÁQUINA); makina, n., proparoxítona (MASSACRADO); masakradu, 1.part.
(MAR VERMELHO); mar Burmedju, n. (MASSACRAR); masakra, v.tr.
(MAR); mar, n. (MASSACRE); masakri, n.
(MAR); riu, 2.n (MASTIGAÇÃO); mastikason, n.
(MARABUTO); marabu, n., oxítona (MASTIGADOR); mastikadur, n.
(MARACUJÁ); marakudja, n., oxítona (MASTIGAR); mastika, v.
(MARANHA); maranha, n. (MASTIGAR); nheme, v.
(MARCA); marka 2, n. (MASTRO); mastru, n.
(MARCA); sinal, 2.n. (MATA-BICHAR); matabitca, v.
(MARCADO); markadu, 1.part. (MATA-BICHO); matabitcu, n., sin.
(MARCAR); marka 1, 1.v.tr. pequenu-almosu
(MARCAR); nota 1, 2.v. (MATA); matu, 2.n.
(MARCAR); nota 2, n. (MATACANHA); djigan, n., oxítona sin.
(MARCHA RÉ); marcha a re, 1.n. matakanha
(MARCHA); marcha 2, n. (MATACANHA); matakanha, n., sin.
(MARCHAR); marcha 1, v.intr. djigan
(MARÇO); marsu, n. (MATADOR); matadur, n.
(MARÉ); mare, n., oxítona (MATADOURO); mataduru, n.
(MARFIM); marfin, n. (MATANÇA); matansa, n.
(MARICAS); matcu-mindjer, 2.n. (MATAR A FOME); mata fomi, coloc.
(MARIDO); maridu, n. (MATAR); ilimina, 2.v.tr.
(MATAR); mata, v. (MÉDICA); medika, n., proparoxítona, vd.
(MATEMÁTICA); fator, 2.n. mediku
(MATEMÁTICA); matimatika, n., (MEDICAÇÃO); medikason, n., sin.
proparoxítona kuratibu
(MATEMÁTICA); matimatiku, 2.n., (MEDICAMENTO); medikamentu, n.,
(MATEMÁTICA); matmatika, n., sin. mesinhu
proparoxítona vd. matimatika (MEDICAMENTO); mesinhu, 2.n.
(MATEMÁTICO); matimatiku, 1.adj., (MEDICAMENTO); nas, n.
proparoxítona (MEDIÇÃO); midison, n.
(MATÉRIA DE ENSINO); disiplina 2, 2.n. (MEDICINA); medisina, n.
(MATÉRIA); materia 1, n., proparoxítona (MÉDICO); dutur, 2.n., sin. mediku
(MATÉRIA); materia 2, n., proparoxítona (MÉDICO); mediku, n., proparoxítona.
sin. maldadi sin. dutur
(MATERIAIS); materialis, n.pl. (MEDIDA); kaneka, 2.n.
(MATERIAL); fizika, 2.adj.f. (MEDIDA); midida, 1.n.
(MATERIAL); material, 1.adj. (MEDIDA); termomitru, 2.n.
(MATERIAL); material, 2.n. (MEDIDO); mididu, part.
(MATERIALISTA); materialista, n. (MÉDIO); mediu, adj., proparoxítona
(MATERNO); maternu, adj. (MEDÍOCRE); mau, 2.adj.
(MATO); matu, 1.n. (MEDIR); midi, 1.v.tr.
(MATRÍCULA); matrikula 2, 1.n., (MEDITAÇÃO); meditason, n.
proparoxítona (MEDITAR); medita, v.
(MATRÍCULA); matrikula 2, 2.n., sin. (MEDITERRÂNEO); mediteraniu, n.,
tcapa proparoxítona
(MATRICULADO); matrikuladu, part. (MEDO); medu, n.
(MATRICULAR-SE); matrikula 1, 2.v.intr. (MEDONHO); medunhu, adj.
(MATRICULAR); matrikula 1, 1.v.tr., (MEDULA); korson, 5.n. korson di po
proparoxítona (MEDUSA); lam-lam, n.
(MAU CHEIRO); mau tceru, n. (MEGAFONE); megafoni, n., sin.
(MAU GOSTO); mau gustu, adj. altufalanti
(MAU); mau, 1.adj. (MEIA-NOITE); me-noti, n., ant. me-dia
(MAURIÂNIANO); nar, n. (MEIA); meia, n.,
(MAXILA); dinguinhu, n., sin. kesada (MEIO AMBIENTE); ambienti, 2.n.
(MÁXIMO); masimu, adj.superl., (MEIO AMBIENTE); meiu-ambienti, n.,
proparoxítona sin. ambienti
(ME); n [-n], pron.pess.compl.d. (MEIO-DIA); me-dia, 1.n., ant. me-noti
(MECÂNICO); mekaniku, n., (MEIO-DIA); me-dia, 2.coloc.
proparoxítona (MEIO); me 1, adj., sin. meiu
(MECANISMO); mekanismu, n. (MEIO); meiu, 1.adj., proparoxítona sin.
(MEDALHA); midalha, n. me
(MÉDIA); media 2, n., proparoxítona (MEIOS DE COMUNICAÇÃO);
(MEDIACAMENTO); bulungudjiba, n., kumunikason, 2.n., meiu di
paroxítona kumunikason
(MEDIADOR); mediadur, n., sin. (MEL); mel, n.
midianeru (MELADO); meladu, part.
(MEDIANEIRO); midianeru, n., sin. (MELANCIA); melansia, n., paroxítona
mediadur (MELÃO); melon, n.
(MEDIANO); medianu, adj. (MELAR); mela, v.intr.
(MEDIANTE); medianti, con. (MELGA); melga, n.
(MEDIAR); media 1, v.tr., paroxítona sin. (MELHOR QUE); matarni, 2.v.prep.,
kumpu kombersa matarni na
(MELHOR); matarni, 1.v. proparoxítona
(MELHOR); mindjor, 1.adj.comp. (MERDA); merda, n.
(MELHORA); mindjoria 2, n., paroxítona (MERDOSO); merdus, adj., oxítona
(MELHORADO); mindjoriadu, part. (MERECEDOR); mersidur, n.
(MELHORAMENTO); mindjoramentu, n. (MERECER); meresi, v., proparoxítona
(MELHORAR); mindjora, v.tr., vd. vd. mersi.
mindjoria (MERECER); mersi, 1.v.tr.
(MELHORAR); mindjoria 1, 1.v.tr., ant. (MERENDA); merenda, n., sin. lantce
pioranta (MERENGUE); merengue, n.
(MELHORAR); mindjoria 1, 2.v.intr., ant. (MERENGUE); merengui, n.
piora (MERGULHADOR); murgudjadur, n.
(MELHORAR); sep-sepi, v. (MERGULHÃO); patu-murgudjon, n.
(MEMBRO); membru, 1.n. (MERGULHAR); murgudjanta., 2.v.intr.
(MEMÓRIA); memoria, n., proparoxítona (MERIDIONAL); meridional, adj.
(MENINA); minina, n. (MERMADO); mermadu, part.
(MENINEZ); mininesa, n. (MERMAR); merma, v.
(MENINGITE); mininjite, n. (MÊS); mis, n.
(MENINO); mininu, n. (MESA DE ESCRITÓRIO); sekretaria 2,
(MENINOZINHO); mininusinhu, n.dim. 2.n.
(MENOS); ma ka, loc. adv. (MESA-REDONDA); mesa-rodondu, n.
(MENOS); menus, 1.adv. (MESA); mesa, 1.n.
(MENOS); menus, 2.con. (MESA); mesa, 2.n.
(MENOS); menus, 3.n. (MESMO); memu, adj., vd. mesmu
(MENSAGEIRO); mensajeru, n. (MESMO); mesmu, 1.adj.
(MENSAGEM); mensajen, n., paroxítona (MESMO); mesmu, 2.adv.
sin. rekadu (MESOPOTÂMIA); mesopotamia, n.,
(MENSAL); mensal, adj., sin. kada mis proparoxítona
(MENSALIDADE); mensalidadi, n. (MESQUITA); miskita, n.
(MENSTRUAÇÃO); misturason, n., sin. (MESTIÇO); mistisu, n., sin. mulatu
laba lua (MESTRE); mestre, 1.n.
(MENTE); menti 3, n. (MESTURADO); djagasidu, 1.part.
(MENTIR); konta kafumban, coloc., sin. (MESTURADO); djagasidu, 2.n.
konta mintida (MESTURAR); djagasi, 1.v.tr.,
(MENTIRA); kafumban, n. proparoxítona
(MENTIRA); mintida, n., sin. kafumban (MESTURAR); djakasi, v., proparoxítona,
(MENTIRA); mintira, n., vd. mintida vd. djagasi
(MENTIROSO); foidur, n., sin. kontadur (METADE); meiu, 2.n., sin. metadi
di mintida (METADE); metadi, n., sin. meiu
(MENTIROSO); muntrus, 1.n., oxítona (METAL); metal, n.
sin. kontadur di mintida (METER A BOCA); miti boka, coloc., sin.
(MENTIROSO); munturus, n., oxítona, furanta boka
vd. muntrus (METER ÁGUA); miti iagu, coloc.
(MENTOLADO); mentolatu, n. (METER MEDO); miti medu, coloc.
(MERCADO); merkadu, 1.n., sin. fera (METER-SE); medu., 2.v.intr.
(MERCADORIA); artigu, 2.n. (METER); miti, 1.v.tr.
(MERCADORIA); merkaduria, n., (METIDO); mitidu, 1.part.
paroxítona sin. kusa di bindi (MÉTODO); metudu, n., proparoxítona
(MERCÊ); fabur, 3.n. sin. manera
(MERCENÁRIO); mersenariu, n., (METRALHADORA); matradora, n., vd.
proparoxítona mitralhadora
(MERCÚRIO); merkuriu 1, n., (METRALHADORA); mitralhadora, n.
(METRALHAR); mitradja, v. (MINHOCA); minhoka, n., vd. manhoka
(METRO); metru, n. (MINI-); mini, adj.
(MEU; MINHA; MEUS; MINHAS); nha 1, (MÍNIMO); minimu, 1.adj.superl.,
det.poss. proparoxítona
(MEXER); bati 1, 3.v.tr. (MINISTÉRIO DA EDUCAÇÃO);
(MEXER); tcuska, 1.v., sin. buli idukason, 2.n., Ministeriu di Idukason
(MEZINHA); mesinhu, 1.n. (MINISTÉRIO); ministeriu, n.,
(MICOSE); mampusma, n. proparoxítona
(MICRÓBIO); mikrobiu, n., (MINISTRA); ministra, n.
proparoxítona (MINISTRO); ministru, 1.n.
(MICROFONE); mikrofoni, n. (MINISTRO); ministru, 2.n.
(MIGALHAS); burbur, n. (MINORIA); minoria, n., paroxítona
(MIJADO); misadu, part. (MINUTO); minutu, 1.n.
(MIJAR NA CAMA); sopona, v. (MINUTO); minutu, 2.n.
(MIJAR); minsa, v., vd. misa (MIOLO); miol, 1.n.
(MIJAR); misa 2, n. (MIOLO); miol, 2.n.
(MIL E UM); mil i un, quant. (MIOLO); miol, 3.n., sin. totona
(MIL); mil, quant. (MIOLO); miolu, n., vd. miol
(MILAGRE); milagri, n. (MIRAR); mira 1, v.tr.
(MILHÃO); milion, quant. (MIRRA); mira 2, n.
(MILHAR; MILHARES); miliaris, quant., (MISERICÓRDIA); miserikordia, n.,
paroxítona proparoxítona
(MILHO BASIL); midju-basil, n. (MISERICORDIOSO); miserikordiozu,
(MILHO CAVALO); midju-kabalu, n. adj., paroxítona
(MILHO PRETO); midju-pretu, n. (MISSA); misa 1, n.
(MILHO TRITURADO); tceren, n. (MISSAL); misal, n.
(MILHO); midju, n. (MISSÃO DO SONO); mison, 3.n.
(MILÍCIA); milisia, n., proparoxítona (MISSÃO); mison, 1.n.
(MILILITRO); mililitru, n. (MISSÃO); mison, 2.n.
(MILIONÁRIO); milionariu, adj., (MISSIONÁRIO); misionariu, 1.n.,
proparoxítona proparoxítona
(MILITANTE); membru, 2.n. (MISSIONÁRIO); misionariu, 2.adj.
(MILITANTE); militanti, n. (MISTÉRIO); misteriu, n., proparoxítona
(MILITAR); militar, 1.adj. (MISTURA); mistura 2, n.
(MILITAR); militar, 2.n. (MISTURADO); misturadu, part.
(MIM).; mi, pron.pess.compl.o. (MISTURAR); mistura 1, v.tr., sin.
(MIMADO); mimadu, part. djagasi
(MIMAR); mima, v. (MIÚDA); miuda, n., sin. miudu
(MIMO); mimu, n. (MIÚDO); miudu, 1.n.
(MIMOSA); mimosa, n. (MIÚDO); miudu, 2.adj., paroxítona
(MINA); mina 2, 1.n. (MOBÍLIA); mubilia, n.
(MINA); mina 2, 2.n. (MOBILIZAÇÃO); mobilizason, n.
(MINADO); minadu, part. (MOBILIZAR); mobiliza, v.
(MINAR O CABO); mina kau, 2.coloc. (MOÇA); mosa, n., sin. badjuda
(MINAR); mina 1, 1.v. (MOÇA); rapariga, 2.n.f.
(MINEIRO); mineru, n. (MOÇAMBICANO); mosambikanu, 1.n.
(MINGUADO); minguadu, part. (MOÇAMBICANO); mosambikanu,
(MINGUAR); mingua, v.intr., 2.adj.
proparoxítona (MOÇAMBIQUE); mosambiki, n.
(MINHA MÃE); ndesan, interj. (MOCAR); moka 1, v.tr.
(MINHOCA); manhoka, n. (MOCHILA); muchila, n.
(MOCHO); muchu, n., sin. banku (MOMENTO); mumentu, 1.n.
(MOÇO); mos, n. (MONA); mona, 1.n.
(MOÇO); mosu, n., vd. Mos (MONARQUIA); monarkia, n., paroxítona
(MODA); moda, n. (MONDADO); mondadu, part.
(MODELO); modelu, n., vd. mudelu (MONDAR); monda, v.
(MODELO); mudelu, n. (MONETÁRIO); monetariu, adj.,
(MODELO); tipu, 2.n. proparoxítona
(MODERAR); kuridji, 2.v.tr. (MONOTEÍSTA); monoteista, adj.,
(MODERAR); midi, 2.v.tr. paroxítona
(MODERNO); modernu, adj., vd. (MONSTRO); mostradu, 2.part.
mudernu (MONSTRO); mostru, n.
(MODERNO); mudernu, adj. (MONTADO); montadu, 1.part.
(MODESTO); simplis, 2.adj. (MONTANHA); montanha, n., sin. monti
(MODO); forma 2, 2.n. (MONTAR A CAVALO); monta na
(MODO); manera, 2.n. kabalu, coloc., sin. mbarka na kabalu
(MODO); modu, n. (MONTAR); monta, 1.v.tr.
(MODO); sistema, 2.n. (MONTAR); monta, 2.v.tr.
(MOEDA); mueda, n., paroxítona (MONTE DE BAGABAGA); muntu di
(MOELA); muela, n. bagabaga, n., sin. djugu-djugu
(MOER); mui, 1.v.tr. (MONTE); monti, n., sin. montanha
(MOER); munhungu, 1.v. (MONTE); muntu, n.
(MOFINA); mufunesa, n. (MONTE); rotca, 2.n.
(MOÍDO); moku, 1.adj. (MONTEADO); montiadu, part.
(MOÍDO); muidu, part., paroxítona (MONTEADOR); montiadur, n.
(MOINHO); muinhu, n., paroxítona (MONTEAR); montia, v., paroxítona
(MOLDAR); molga, v. (MONTURO); muntudu, n.
(MOLE); moli potok, adj.superl. (MORADA); morada, n., sin. moradia
(MOLE); moli, adj. (MORADIA); moradia, n., paroxítona sin.
(MOLE); potok, 1.intens. morada
(MOLEIRA); molera, n. (MORADOR); moradur, n., sin. abitanti
(MOLENGA); molongu, adj. (MORAL); moral, 1.n.
(MOLESTAR-SE); molostra, 2.v.intr. (MORANGO); morangu, n.
(MOLESTAR); molestra, v., vd. (MORAR JUNTOS); mora djuntu, coloc.
molostra (MORAR); mora, v.intr.
(MOLESTAR); molosta, v.tr., (MORAR); vivi, 2.v.intr.
proparoxítona vd. molostra (MORCEGO); mursegu, n.
(MOLESTAR); molostra, 1.v.tr., (MORDEDURA); murdidura, n.
paroxítona (MORDER); murdi, 1.v.tr.
(MOLHADO); modjadu, part. (MORDER); pika, 2.v.tr.
(MOLHAR-SE COMPLETAMENTE); iop, (MORDIDO); murdidu, part.
intens. (MORENO); morenu, adj.
(MOLHAR-SE); modja, 2.v.intr. (MORINGO); moringu, n.
(MOLHAR); modja, 1.v.tr. (MORNA); morna 2, n.
(MOLHO DE CHAVES); tcaveru, 2.n. (MORNAR); morna 1, 1.v.tr.
(MOLHO); mudju, n. (MORNO); mornu, adj.
(MOLUSCO); gandin, n., oxítona (MORRER); muri, v.
(MOLUSCO); kontcurbedja, n. (MORRO DE TÉRMITES); djugu-djugu,
(MOMENTO DETERMINADO); ora 2, n., sin. muntu di bagabaga
2.n. (MORTAL); mortal, 1.adj.
(MOMENTO); momentu, n., vd. (MORTALHA); lensol, 2.n.
mumentu (MORTALHA); mortadja, n.
(MORTALHA); murtadja, n., vd. (MUDADO); mudadu, part., vd.
mortadja mundantadu
(MORTE); diskansu, 3.n. (MUDANÇA); mudansa, n.
(MORTE); morte, n., vd. mortu (MUDAR DE DIRECÇÃO); tursi 1,
(MORTE); mortu 2, n. 3.v.intr.
(MORTO); falsidu, 2.n. (MUDAR DE DIRECÇÃO); vira, 2.v.intr.
(MORTO); mortu 1, 1.n., sin dufuntu (MUDAR); muda, 1.v.tr., vd. mundanta
(MORTO); mortu 1, 2.part. (MUDAR); muda, 2.v.intr., vd. munda
(MOSAICO; MOISAICO); muzaiku 2, (MUDAR); munda, 1.v.intr.
adj., proparoxítona (MUDO); mudu, 1.adj.
(MOSAICO); muzaiku 1, n., (MUDO); mudu, 2.n.
proparoxítona (MUITA); muita, adj.f., proparoxítona vd.
(MOSCA DA CEGUEIRA); moska di muitu
seguera, n. (MUITO APETITOSA)O; glusidadi, 2.n.
(MOSCA DA CEGUEIRA); uansire, n., (MUITO AZEDO); badau, 2.adj., forti
oxítona badau
(MOSCA); moska, n. (MUITO CHEIO); kun, intens., sin.
(MOSQUITEIRO); muskiteru, n., sin. kunkurun
tenda (MUITO CHEIO); kunkulun, 1.intens.,
(MOSQUITEIRO); tenda, 2.n., sin. oxítona, vd. kunkurun
muskiteru (MUITO GORDO); piti-piti 1, v.
(MOSQUITO); miskitu, n. (MUITO GORDO); piti-piti 2, intens.
(MOSQUITO); muskitu, n., vd. miskitu (MUITO SUJO); putcuk, intens., oxítona
(MOSTARA O CÚ); n’unhi bunda, coloc. (MUITO); ampagai, adv., proparoxítona
(MOSTARDA); mostarda, 1.n. (MUITO); muitu, 1.adv.
(MOSTARDA); mostarda, 2.n. (MUITO); muitu, 2.quant.
(MOSTRADO); mostradu, 1.part. (MUITO); mutu, adv., vd. muitu
(MOSTRAR CORAGEM); fasi (MUITO); patcali, v., vd. patcari
matcundadi, coloc., sin. mostra (MUITO); tciu 2, 2.adj.indef.
matcundadi (MUITO); tciu 2, 3.coloc.
(MOSTRAR VALENTE); matcundadi, (MULA); mula, n.
2.n., ant. mindjerndadi (MULATA); mulata, n.
(MOSTRAR-SE); mostra, 3.v.intr. (MULATO); mulatu, n., sin. mistisu
(MOSTRAR); mostra, 1.v.tr. (MULHER); mindjer, 1.
(MOTA); mota, n. (MULHERENGO); mansebu, 2.n.
(MOTIVO); motivu, 1.n. (MULHERENGO); mindjerenti, n.
(MOTIVO); roson, 2.n. (MULO); mulu, n.
(MOTOR); motor, n., vd. mutur (MULTA); multa 2, n.
(MOTOR); mutur, n. (MULTADO); multadu, part.
(MOTORISTA); motorista, n. (MULTAR); multa 1, v.
(MOURO); muru 1, n. (MULTIDÃO DE POVO); masa 2, 2.n.
(MÓVEL); movel, 1.n., paroxítona (MULTIDÃO); multidon, n.
(MÓVEL); movel, 2.adj. (MULTILATERAL); multilateral, adj.
(MOVIMENTAR); movimenta, v., vd. (MULTIPLICAÇÃO); multiplika, 3.v. intr.,
muvimenta sin. dobra kantu bias
(MOVIMENTAR); muvimenta, v. (MULTIPLICAÇÃO); multiplikason, 1.n.
(MOVIMENTO); movimentu, n., vd. (MULTIPLICAÇÃO); multiplikason, 2.n.
muvimentu (MULTIPLICAR POR DOIS); dobra 1,
(MOVIMENTO); murnhengu, 1.n. 3.v.
(MUCO); muku, n., sin. ranhu (MULTIPLICAR-SE); multiplika, 2.v.intr.
(MUÇULMANO); musulmanu, n. (MULTIPLICAR); multiplika, 1.v.tr.
(MÚLTIPLO); variu, 2.adj. (NAMORADO); rapas, 2.n.
(MUNDIAL); mundial, adj. (NAMORAR); namora, v., sin. ratca tara
(MUNDO); mundu 3, n., sin. universu (NAMORO); namoru, n.
(MUNIÇÃO); munison, n. (NÃO ATENDIDO); diskisidu, 2.part.
(MUNIDO DE ARMA); armada, 2.adj.f. (NÃO ENCHER); kolontci, 2.v.
(MURADO); muradu, part. (NÃO ENCHIDO); kolontcidu, part.
(MURCHAR); murtca, v.intr. (NÃO ESTAR FRESCO); lati, 2.v.
(MURCHAR); nornori, 1.v. (NÃO FALAR); tira fala, 2.coloc.
(MURCHAR); seka 1, 4.v.intr. (NÃO METER EM CONTA); diskonta,
(MURMURANDO); n’uni-n’unidu, part. 2.v.tr.
(MURMURAR); n’uni-n’uni, v. (NÃO); nau, adv.
(MURMURAR); pimpini, v., (NARCOTRAFICANTE); narkotrafikanti,
proparoxítona n.
(MURO); mura, n., vd. muru (NARDO); nardu, n.
(MURO); muru 2, n. (NARIZ); naris, n., oxítona
(MÚSCULO POSTERIOR DA PERNA); (NASCENÇA); nasensa, n.
butcu, 2.n.,vd. butcu di pe (NASCENTE); nasenti, n.
(MÚSCULO); muskulu, n., proparoxítona (NASCER); nansi, v., vd. nasi
(MÚSICA); muzika, n., proparoxítona (NASCER); nasi, 1.v.intr.
(MÚSICO); muziku, n. (NASCIDO); nasidu, part.
(MUTILAÇÃO); mutilason, n. (NASCIMENTO); nasimentu, n.
(MUTILADO); mutiladu, part. (NATA); nata, n.
(MUTILAR); mutila, v. (NATAL); natal, n.
(n.pl. ESTUDOS); studu, 2.n. (NATALIDADE); natalidadi, n.
(n.pl. MAUS TRATOS); tratu, 2.n. mau (NATIVO); natibu, n., vd. nativu
tratu (NATIVO); nativu, n.
(NA VERDADE); bardadi, 2.adv. (NATIVO); natural, 2.n.
(NA VERDADE); na bardadi, loc.adv., (NATURAL); natural, 1.adj.
vd. bardadi (NATURAL); puru, 1.adj.
(NABO); nabu, n. (NATUREZA HUMANA); naturesa
(NAÇÃO); nason, n., sin. pais umanu, n.
(NACIONAL); nasional, adj. (NATUREZA HUMANA); umanidadi,
(NACIONALIDADE); nasionalidadi, n. 2.n., sin. naturesa umanu
(NACIONALISMO); nasionalismu, n. (NATUREZA); naturesa, n.
(NACIONALISTA); nasionalista, 1.n. (NÁUTICO); rafelga, n.
(NACIONALISTA); nasionalista, 2.n. (NAVEGAÇÃO); navegason, n.
(NACIONALIZAÇÃO); nasionalizason, (NAVIO); nabiu, n., paroxítona
n. (NAVIO); naviu, n., vd. nabiu
(NAÇÕES ESTRANGEIRAS); esterior, (NECESSÁRIO); nesesariu, adj.,
2.n. proparoxítona
(NADA); nada 2, quant. (NECESSIDADE); mistida, 2.n.
(NADA); nada 3, adv. (NECESSIDADE); nesesidadi, n.
(NADA); nin pliu, quant., sin. nada (NECESSITAR); nesesita, 1.v.tr.
(NADA); nin tus, quant., sin. nin pliu (NEGAÇÃO); negason, n., sin. rekusa
(NADADOR); nadadur, n. (NEGAÇÃO); rekusa 2, n., sin. negason
(NADAR); nada 1, v.intr. (NEGADO); negadu, part.
(NALÚ); nalu, n. (NEGAR); nega, 1.v.s.aux., ant. seta
(NAMORADA); badjuda, 2., n.f. (NEGAR); nega, 2.v., sin. rekusa
(NAMORADA); namorada, n., (NEGATIVO); negativu, adj.
apaixonada (NEGLIGÊNCIA); neglijensia, n.,
(NAMORADO); namoradu, n. proparoxítona
(NEGOCIAÇÃO); nogosiason, 2.n., sin. sin. purmedu
nogos (NO FIM); kabantada, 2.coloc., na
(NEGOCIAÇÕES); nogosiason, 1.n. kabantada
(NEGOCIADO); nogosiadu, part. (NO MEIO DE); na meiu di, con., sin. na
(NEGOCIADOR); nogosiadur, n., sin. metadi di
midianeru (NO; NA; NOS; NAS ); na 2, 1. con.
(NEGOCIANTE); nogosianti, n. (NOÇÃO); noson, n.
(NEGOCIAR); negosia, v., (NOÇÃO); nuson, n., vd. noson
proparoxítona, vd. nogosia (NODJO); nudju 2, n.
(NEGOCIAR); nogosia, 1.v., (NÓDOA); noda 2, n.
proparoxítona (NOITADA); mansida, 2.n.
(NEGÓCIO); negos, n., oxítona vd. (NOITE); noiti, n., proparoxítona vd. noti
nogos (NOITE); noti 2, n.
(NEGÓCIO); nogos, 1.n., oxítona (NOIVA); noiba, n., proparoxítona
(NEGÓCIOS); bisnis, n., paroxítona (NOIVA); noiva, n., vd. noiba
(NEGRA); negra, adj.f., sin. negru (NOIVADO); noivadu, n.
(NEGRO); negru, adj., sin. negra (NOIVO); noibu, n., proparoxítona
(NELE; NELA); nel, contr. (NOIVO); noivu, n., vd. noibu
(NELES; NELAS); nelis, contr., (NOJENTO); nudjenti, adj.
paroxítona (NOME DADO AOS POLÍCIAS); iaiboi,
(NEM NADA); tus, intens., vd. nin tus 2.n.
(NEM QUE); nin ki, conj. (NOME); nomi, 1.n.
(NEM UM); nin un, quant. (NOME); nomi, 2.n.
(NEM); nin, 1.adv. (NOMEAÇÃO); numiason,n.
(NEM); nin, 2.con. (NOMEAR); numia 1, v.tr., proparoxítona
(NENHUM); niun, quant., sin. nin un (NONO); nonu, quant.
(NERVO); nervu, 1.n. (NORDESTE); nordesti, n.
(NERVOS); nervu, 2.n. (NORMAL); normal, adj.
(NERVOSO); nervozu, adj. (NORMALMENTE); normalmenti, adv.
(NERVOSO); nrvus, adj., vd. nervozu (NORTE); norti, n.
(NESTE; NESTA; NESTES; NESTAS); (NORTEAR); nortia, v., paroxítona
ne, contr. (NÓS); anos, pron.pess.suj., oxítona
(NESTE; NESTA; NESTES; NESTAS); (NÓS); no 1, pron.pess.suj.
nes, contr. (NÓS); nos 1, pron.pess.compl.o.
(NETA); neta, n. (NOS); nu 1 [-nu], pron.pess.compl.d.
(NETO); netu, n., sin. neta (NOSSA SENHORA); sinhora, 3., Nosa
(NEVOEIRO); fumansa, 2.n. Sinhora
(NHELEN); nhelen, n. (NOSSO; NOSSA; NOSSOS; NOSSAS);
(NHOMINCA); nhominka, n., sin. Serere no 2, det.poss.
(NINADO); ninadu, part. (NOTAR); lembranta, 2.v.caus.
(NINAR); neni, v. (NOTAR); nota 1, 1.v.
(NINAR); nina, v. (NOTÍCIA); fraskera, 2.n.
(NINFA); pupa 3, 2.n. (NOTÍCIA); notisia, n., proparoxítona sin.
(NINGUÉM); ninguin, quant. noba
(NINHO DAS TERMITAS); bagabaga, (NOTICIÁRIO); notisiariu, n.,
2.n. proparoxítona
(NINHO); ninhu, n. (NOVA); noba, n., sin. notisia
(NÍVEL); grau, 2.n. (NOVAMENTE); novamenti, adj., sin.
(NÍVEL); nivel, 1.n., paroxítona utru bias
(NÍVEL); nivel, n., vd. nivel (NOVE); nobi, quant., vd. novi
(NO COMEÇO); na kunsada, loc.adv., (NOVE); novi, quant.
(NOVECENTOS); novesentus, quant., (OBLAÇÃO); sakrifisiu, 1.n.,
vd. novisentu (OBRA IMPRESSA; vulumi, 3.n.
(NOVELO); nobelu, n. (OBRA); obra, n., sin. tarbadju
(NOVELO); novelu, n., vd. nobelu (OBRIGAÇÃO); kondison, 2.n.
(NOVEMBRO); novembru, n. (OBRIGAÇÃO); obrigason, n.
(NOVENTA); noventa, quant. (OBRIGADO); nenton, interj., vd. nenon
(NOVESENTOS); novisentu, quant. (OBRIGADO); obrigadu, 1.part.
(NOVIDADE); novidadi, n. (OBRIGAR A); fasi, 5.v.
(NOVIDADE); nubdadi, n., vd. nudadi (OBRIGAR); obriga, v.tr.
(NOVIDADE); nudadi, 1.n. (OBRIGATORIAMENTE);
(NOVO TESTAMENTO); testamentu, obrigatoriamenti, adv.
3.n., Nobu Testamentu (OBRIGATÓRIO); obrigatoriu, adj.,
(NOVO); nobu, 1.adj. proparoxítona
(NOVO); novu, adj., vd. nobu (OBSERVAÇÃO); observason, n.
(NU; NUA); nu 2, adj., vd. nun (OBSERVADOR); djubidur, n.
(NU; NUA); nun 2, adj. (OBSERVADOR); observadur, n.
(NUCLEAR); nukliar, adj. (OBSERVAR); sigui, 2.v.tr.
(NUM; NUMA); nun 1, contr. (OBSERVAR); studa, 2.v.tr.
(NÚMERO CARDINAL); numuru, 2.n. (OBSTÁCULO); obstakulu, n.,
numuru kardinal proparoxítona
(NÚMERO ORDINAL); numuru, 3.n. (OBTER); obti, v., sin. konsigui
numuru ordinal (OBTIDO); obtidu, part.
(NÚMERO); numeru, 1.n., proparoxítona (OCASIÃO); kuadra 2, 2.n.
vd. numuru (OCASIÃO); motivu, 2.n.
(NÚMERO); numuru, 1.n., proparoxítona (OCASIÃO); mumentu, 2.n.
(NUNCA MAIS); nunka mas, loc.adv. (OCASIÃO); okazion, n.
(NUNCA); nunka, adv., sin. nunka mas (OCEÂNIA); oseania, n., proparoxítona
(NUTRIÇÃO); nutrison, n. (OCEANO); osianu, n.
(NUTRIR); nutri, v. (OCIDENTAL); osidental, adj.
(NUVEM); nuven, n., paroxítona (OCIDENTE); osidenti, 1.n., sin. oesti
(O AMANHECER); sol mansi 1, 2.coloc. (OCIDENTE); osidenti, 2.n.
(O MUNDO DE HOJE); mundu di aos, (OCO); uku, adj.
n., sin. aos (OCORRER); okuri, v., sin. kuntisi
(O OUTRO MUNDO); utru-mundu, 1.n., (ÒCULO); oklu, n.
sin. paraizu (ÓCULO); okulu, n., proparoxítona vd.
(O QUE PILA MILHO); kutcidur, n. oklu
(O QUE SE LÊ); leitura, 2.n. (OCULTAR-SE); disparsi, 2.v.intr.
(O QUÊ); ke 2, contr. (OCUPAÇÃO); okupason, 1.n.
(O SENHOR); anhu, pron.pess., oxítona (OCUPADO); okupadu, part.
(O SOL AMANHECE); sol-mansi 2, n. (OCUPAR-SE); okupa, 3.v.intr.
(O SOL ANOITECE); sol noti 1, coloc., (OCUPAR); okupa, 1.v.
sin. noti (ODIAR); odia, v., proparoxítona
(O.N.G.); ONG, n. (ODOR); tcera, 2.v.intr.
(OBEDECER A); obdisi, 1.v.tr., (OESTE); oesti, n.
proparoxítona (OFENDER); ofindi, v.tr., sin. koba
(OBEDECER); obdisi, 2.v.intr. (OFENDIDO); ofindidu, part.
(OBEDIÊNCIA); obdiensia, n., (OFENSA); ofensa, n.
proparoxítona (OFERECER); oferesi, v., proparoxítona
(OBJECTIVO); objetivu, n., sin. fin vd. ofrisi
(OBJECTO DE EXPERIMENTO); (OFERECER); ofrisi, v.tr., proparoxítona
kubaia, 2.n. (OFERECER); tisi 1, 2.v.tr.
(OFERECIDO); oferesidu, part., vd. (ONÇA); onsa, n.
ofrisidu (ONCOCERCOSE); onkoi, n.,
(OFERECIDO); ofrisidu, part. paroxítona, vd. uansire
(OFERTA); oferta, n., sin. don (ONDA); onda, 1.n., sin. maron
(OFERTÓRIO); ofertoriu, n., (ONDE; POR ONDE); na nunde, 1.con.,
proparoxítona sin. nunde
(OFICIAL); fisial, n., sin. tisidur di panu (ONDE; POR ONDE); na nunde, 2.con.
(OFICIAL); ofisial, 1.n. (ONDE; POR ONDE); nde, con., vd.
(OFICIAL); ofisial, 2.adj. nunde
(OFICIALMENTE); ofisialmenti, adv. (ONDE; POR ONDE); nunde, 2.con.
(OFICINA); ofisina, n. (ONTEM); aonti, adv.
(OFÍCIO); ofis, n., oxítona (ONU); ONU, n.
(OFÍCIO); ofisiu, n., proparoxítona (ONZE); onzi, quant.
(OFUSCAR); fuska, v. (OPÇÃO); opson, n.
(OH!); aio!, interj. (OPERAÇÃO); operason, 1.n.
(OH!); io, 2.interj. (OPERAR); opera, 1.v.
(OINKA); oinka, n., paroxítona (OPERÁRIO); operariu, n.,
(OIO); oio, n., proparoxítona proparoxítona sin. tarbadjadur
(OITAVO); oitavu, quant. (OPINIÃO); opinion, 1.n.
(OITENTA); oitenta, quant. (OPORTUNIDADE); oportunidadi, n.,
(OITO); oitu, quant. vd. opurtunidadi
(OITOSENTOS); oitusentus, quant. (OPORTUNIDADE); opurtunidadi, n.
(óleo de cozinha, D. AZEITE); azeiti, n., (OPOSIÇÃO); opozison, 1.n.
sin. siti-dos (OPRIMIDO); masakradu, 2.part.
(ÓLEO); oliu, 1.n., proparoxítona (OPRIMIDO); oprimidu, part.
(ÓLEO); oliu, 2.n. (OPTAR); opta, v., sin. kudji
(OLHA LÁ TU); aso!, interj., oxítona (ORAÇÃO); bespra, 2.n.
(olha lá, D. ACÇÃO); ason 2, interj. (ORAÇÃO); orason, n.
(OLHA LÁ); djubila!, interj. (ORAR); ora 1, v., sin. raza
(OLHA!); djubi, 4.interj., djubi! (ORÇA); orsa 2, n.
(OLHA!); ibo, interj., oxítona (ORÇADO); orsadu, part.
(OLHADA); odjada, 1.n. (ORÇAMENTO); orsamentu, n.
(OLHADEIRA); odjada, 2.n. (ORÇAR); orsa 1, v.
(OLHADO); odjadu, part. (ORDEM); mandadu, 2.n.
(OLHADOR); odjadur, n. (ORDEM); ordi, 1.n.
(OLHAR DE MANEIRA COBISADO); (ORDEM); ordi, 2.n.
n’uli, 2.v. (ORDENAÇÃO); ordenason, n., sin.
(OLHAR DE TRAVÉS); n’uli, 1.v. konsagrason
(OLHAR POR TODA A PARTE); djubi- (ORDENADO); ordenadu, n.
djubi, v. (ORDENHADO); urdinhadu, part.
(OLHAR); odja, v. (ORDENHADOR); urdinhadur, n.
(OLHO); udju, 1.n. (ORDENHAR); urdinha, v.tr.
(OLÍMPICO); olimpiku, adj., (ORDINÁRIO); ordinariu, adj.,
proparoxítona proparoxítona
(OLIVEIRA); olivera, n. (ORELHA); oredja, 1.n.
(OMBRO); ombra, n. (ORELHA); oredja, 2.n.
(ÓMEGA); omega, n. (ORFÃO); orfon, n., paroxítona
(OMELETA; OMELETE); omolete, n. (ORGANISMO); organismu, n.
(OMITIR); diskisi, 2.v. (ORGANIZAÇÃO); organizason, 1.n.
(OMITIR); salta, 2.v. (ORGANIZADO); organizadu, part.
(OMOPLATA); pa 2, 2.n. (ORGANIZAR); organiza, v.
(ORGÃO DO PAIGC); no pintca, 2.n. (PACTUAR); nogosia, 2.v.
(ÓRGÃO); orgon, 1.n., paroxítona (PADARIA); padaria, n., paroxítona
(ORGULHAR); orgulha, v. (PADECER); padisi, v., proparoxítona
(ORGULHO); orguliu, 1.n. sin. sufri
(ORGULHO); orguliu, 2.n., (PADEIRO); paderu, n., sin. masapon
proparoxítona (PADRASTO); padrastu, n., sin.
(ORGULHOSO); orguliozu, adj. papesinhu
(ORIENTAÇÃO); direson, 2.n. (PADRE); padri, 1.n.
(ORIENTAÇÃO); orientason, 1.n. (PADRE); padri, 2.n.
(ORIENTAL); oriental, adj. (PADRE); saserdoti, 2.n.
(ORIENTAR-SE); orienta, 2.v.intr. (PADRINHO); padrinhu, 1.n.
(ORIENTAR); orienta, 1.v.tr. (PADRINHO); padrinhu, 2.n.
(ORIENTE); orienti, n. (PADROEIRO); padroeiru, n.,
(ORIGEM); fonti, 2.n. proparoxítona
(ORIGEM); origem, n., paroxítona (PAGADO); pagadu 1, part.
(ORIGEM); prinsipiu, 2.n. (PAGADOR); pagadur, n.
(ORINA); pipi, n., oxítona (PAGAMENTO); pagamentu, 1.n., sin.
(ORTOGRAFIA); ortugrafia, n., pagu
paroxítona (PAGAR); paga 1, v.tr.
(ORVALHO); urbadju, n., sin. serenu (PÁGINA DE LIVRO); fodja, 2.n., sin.
(OS ANTIGOS); djinton, 2.n.pl. pajina
(OS ATINGOS); pape, 2.n.pl., papes (PÁGINA); pajina, n., proparoxítona sin.
(OSGA); osga, n. fodja
(OSSO); os, n. (PAGO); pagu, n., sin. pagamentu
(OSTRA); ostra, n. (PAI EM MANDIGA); baba 2, n.
(OU); o 1, con. (PAI); pai, n., vd. pape
(OUA); OUA, n. (PAIGC); PAIGC
(OURO); uru, n. (PAIOL); paiol, n., vd. paion
(OUSAR); osa, v.tr. (PAIOL); paion, n.
(OUTRO; OUTRA; OUTROS; OUTRAS); (PAÍS); pais, n., oxítona paroxítona. sin.
utru, 1.quant. nason
(OUTRO; OUTRA; OUTROS; OUTRAS); (PAÍS); tcon, 2.n.
utru, 2.quant. (PAÍS); tera, 3.n.
(OUTRO; OUTRA; OUTROS; OUTRAS); (PAÍSES); paizis, n.pl., paroxítona, vd.
utur, quant., paroxítona vd. utru pais
(OUTRORA); utrora, 1.adv. (PAIXÃO); paichon, 1.n.
(OUTUBRO); otubru, n. (PAIXÃO); paichon, 2.n.
(OUVIDO); obidu, part. (PAJADINCA); padjadinka, n., vd.
(OUVIDO); ovidu, n. Badjaranka
(OUVIDOR); obidur, n., sin. sukutadur (PALA); pala, n.
(OUVINTE); ovinti, n., sin. obidur (PALÁCIO); palasiu, n., proparoxítona
(OUVIR); obi, 1.v. (PALAVRA DA LINGUA BIJAGÓS);
(OVELHA); karnel, 2.n. erande, n.
(OVO); obu, 1.n. (PALAVRA DE ORDEM); palabra di
(OVO); ovu, n. ordi, n.
(OXALÁ!); tamara Deus!, loc.interj., sin. (PALAVRA); palabra, 1.n.
paransa Deus! (PALAVRA); palavra, n., vd. palabra
(PÁ); pa 2, 1.n. (PALAVREADO); nhemer-nhemer, n.
(PACA); paka, 2.v. (PALCO); sena, 2.n.
(PACIÊNÇIA); pasensa, n. (PALERMA); palerma, n., sin. parvu
(PACOTE); pakoti, n. (PALESTINIANO); palestinianu, n.
(PALHA SANTA); padja-santa, n. (PAPAGAIO); papagaiu, 1.n.,
(PALHA-DE-AÇO); padja di asu, n. proparoxítona
(PALHA); padja, 1.n., (PAPAI; PAI); pape, 1.n.
(PALHAÇO); paliasu, n. (PAPAIA AMARELA); papaia, 3.n.,
(PALHINHA); padjasinhu, n.dim. papaia amarelu
(PALHOTA); palhota, n. (PAPAIA VERDE); papaia, 4.n., papaia
(PALMA DA MÃO); palmu di mon, 1.n., verdi
vd. palmu (PAPAIA); papaia, 2.n.
(PALMA); palmu 1, 1.n., sin. palmu di (PAPAIERA); papaia, 1.n., proparoxítona
mon (PAPAR); papa 1, v.tr.
(PALMA); palmu 2, 1.n., arc., vd. (PAPEADO); papiadu, part., sin. faladu
palmera (PAPEIRA); ntembembe, n., paroxítona
(PALMADA); palmada, n. (PAPEL SELADO); papel seladu, n.
(PALMATÓRIA); palmatoria, n., (PAPEL); papel 1, n.
proparoxítona (PAPEL); papel 2, n.
(PALMEIRA DE CHABÉU); palmera di (PAPELADA); papelada, n.
tceben, n. (PAPELÃO); papelon, n.aum.
(PALMEIRA-DE-GRANJA); palmera di (PAPELARIA); papelaria, n.
granja, n. (PAPO); papu, 1.n.
(PALMEIRA); palmera, n. (PAR); par 1, n.
(PALMO); palmu 1, 2.n. (PARA AQUI); pa li, loc.adv.
(PALPAR; APALPAR); palpa, v.tr. (PARA BAIXO DE); pa bas di, con.
(PALPITAR); bati 1, 4.v.intr. (PARA BAIXO; POR BAIXO); pa bas,
(PALPITAR); palpita, v. loc. adv.
(PALUDISMO); paludismu, n., sin. (PARA DENTRO; POR DENTRO); pa
malaria dentru, loc. adv.
(PAM-PAM); pam-pam 1, n. (PARA ELE; PARA ELA); parel, contr.
(PANCADA); pankada, n. (PARA FORA; POR FORA); pa fora, loc.
(PANCADARIA); pankadaria, n., adv.
paroxítona (PARA LÁ; POR LÁ); pa la, loc. adv.
(PÂNDEGA); pandiga, n., sin. (PARA SUBIR); kandabu, n., sin. korda
proparoxítona ramboiada di sibi palmera
(PANELA); panela, n. (PÁRA-BRISAS); parabresa, n.
(PANO GRANDE); lankon, n., oxítona (PÁRA-CHOQUES); parachoki, n.
(PANO LISTRADO); raiadu, 2.n. (PÁRA-LAMAS); paralan, n., oxítona
(PANO-CRU); panu-kru, n. (PÁRA-QUEDAS); parakeda, n.
(PANO); banhala, n. (PÁRA-QUEDISTA); parakidista, n.
(PANO); konosaba, n., proparoxítona (PARA); pa 1, 1.con.
(PANO); panu, n. (PARA); pa 1, 3.con.
(PANQUECA); panket, n., (PARA); par 2, con., vd. pa
(PANQUECA); pankete, n., vd. panket (PARABÉNS); parabens, n.
(PÂNTANO); lama, 2.n. (PARÁBOLA); parabola, n.
(PÃO); pon, 1.n. (PARADO); mpatadu, 2.part.
(PÃO); pon, 2.n. (PARADO); paradu, part.
(PAPA); papa 2, n. (PARAFUSAR); parafusa, v.
(PAPA); papa 3, n. (PARAFUSO); parafusu, n.
(PAPÁ); papa 4, n., oxítona sin. pape (PARAGEM); parajen, n., paroxítona
(PAPADA); papu, 2.n. (PARAÍSO); paraizu, n., paroxítona sin.
(PAPADO); papadu, part. utru mundu
(PAPAGAIO BIJAGÓ); papagaiu, 2.n., (PARAÍSO); seu, 2.n.
papagaiu bijago (PARALISAR); paraliza, 1.v.tr.
(PARALÍTICO); paralitiku, adj., (PÁSCOA); paskua, n., proparoxítona
proparoxítona (PASMADO); mpasmadu, part.
(PARALIZADO); paralizadu, 1.part. (PASMADO); pasmadu, part.
(PARALIZADO); paralizadu, 2.part. (PASMAR); mpasma, v.
(PARAR); para, 1.v.tr. (PASMAR); pasma, v.intr.
(PARAR); paraliza, 2.v.intr. (PASSA PRO AQUI E VEJA); panti bo
(PARASITA); mansirkadur, 2.n. djubi, coloc.
(PARASITA); parasita, 1.n. (PASSADO); pasadu, 1.part.
(PARASITA); parasita, 2.n. (PASSAGEIRO); pasadjeru 1, n., vd.
(PARCEIRO); parseru, n., sin. sos pasajeru
(PARCERIA); parseria, n., paroxítona (PASSAGEIRO); pasadjeru 2, adj.
(PARDO); pardu, adj. (PASSAGEIRO); pasajeru, n.
(PARECENÇA); parsensa, n. (PASSAGEM DE CORRENTE
(PARECER COM); nali, v. ELÉTRICO); farol, 3.n.
(PARECER-SE COM); parsi ku, v.prep. (PASSAGEM); pasadju, 1.n.
(PARECER); parsi 2, v.intr. (PASSAGEM); pasajen, n., paroxítona
(PARECIDO); parsidu, part. vd. pasadju
(PAREDE); padiru, n., sin. muru (PASSAPORTE); pasaporti, n.
(PAREDE); paredi, n., sin. muru (PASSAR A NOITE); mansi, 2.v.intr.
(PARENTE); familiar, 2.n. (PASSAR COM A RAIVA); pasa ku
(PARENTE); parenti, n. raiba, coloc.
(PARENTESCO); parentasku, n. (PASSAR); pasa fit, coloc.
(PARIDA); padida, 1.n. (PASSAR); pasa, v.intr.
(PARIDA); padida, 2.n. (PÁSSARO); kauia, n., proparoxítona
(PARIDEIRA); padindera, n. (PASSARO); kinankoi, n., vd. kunankoi
(PARIDO); padidu, part. (PÁSSARO); tcintcor, n.
(PARIR); padi, 1.v. (PÁSSARO); uia, n., proparoxítona
(PARLAMENTO); parlamentu, n. (PASSEAR); pasia, v.intr., paroxítona
(PARÓQUIA); parokia, n., proparoxítona (PASSEIO); paseiu, 1.n., proparoxítona
(PARQUE DE ESTACIONAMENTO); (PASSEIO); paseiu, 2.n.
parki, 2.n., parki di stasionamentu (PASSIVO); pasivu, 1.adj.
(PARQUE); parki, 1.n. (PASSIVO); pasivu, 2.adj.
(PARTE); parti 2, 1.n. (PASSO); pasu, n.
(PARTE); parti 2, 3.n. (PASTADO); ferferidu, part.
(PARTEIRA); partera, n., sin. matrona (PASTAR); ferferi, 1.v.
(PARTICIPAÇÃO); partisipason, n. (PASTOR DE VACAS); pastor di baka,
(PARTICIPANTE); partisipanti, n. 2.n.
(PARTICIPAR); partisipa, v.intr. (PASTOR); bakiadur, 2.n.
(PARTICULAR); partikular, 1.adj. (PASTOR); pastor, 1.n.
(PARTIDO); ladu, 3.n. (PASTOR); pastor, 2.n.
(PARTIDO); partidu, n. (PATA DE PÉ); pata di pe, 2.n.
(PARTIDO); patidu, part. (PATA); pe, pata di pe; pui pe, 2.n.
(PARTIR-SE); sapa, 2.v.intr. (PATACÃO); patakon, n.
(PARTIR); parti 1, 1.v.tr., vd. pati (PATCHANGA); patcanga 1, n.
(PARTIR); pati, v.tr. (PATCHANGA); patcanga 2, n.
(PARTO); partu, n. (PATENA); patena, n.
(PARTURIENTE); barigona, 2.n. (PATENTE); patenti, n.
(PARVO); parbu, adj., sin. parvu (PATETA); pateta, n., sin. parbu
(PARVO); parvu, adj., vd. parbu (PATIFE); pativu, n.
(PARVOÍCE); parbisa, n. (PATINAR); pati-pati, 1.v., oxítona
(PASCAL); paskal, adj. (PATINAR); pati-pati, 2.v.
(PATINAR); patina, v.intr. 1.part.
(PATO-FERRÃO); patu-feron, n. (PEDIDO); pididu, 1.part.
(PATO-MARRECO); patu-mareku, n. (PEDIR EMPRESTADO); pista 1, 2.v.,
(PATO); patu, n. sin. impresta
(PATRÃO); patron, 1.n. (PEDIR ESMOLA); pidi simola, coloc.
(PATRÃO); sinhor, 3.n. (PEDIR PERDÃO); pidi purdon, coloc.
(PATRÍCIO); patris, n., oxítona (PEDIR PROTECÇÃO); roga, 2.v.intr.
(PATRONO); patron, 2.n. (PEDIR); pidi 1, v.tr.
(PAU DE BANDEIRA); po di bandera, n. (PEDITÓRIO, deriv. BOTAR); abota, n.,
(PAU DE MANDIOCA); po di mandioka, wolof “mbotay”, que significa associação.
1.n. P.arc. “botar”, que significa orçar.
(PAU FIDALGO); po-fidalgu, n. (PEDRA DE FOGÃO); pedra di fugon, n.
(PAU-BICHO); po di bitcu, n. (PEDRA); pedra, n.
(PAU-CARVÃO); po di karbon, n. (PEDRADA); pedrada, n.
(PAU-CONTA); po di konta, n. (PEDREIRA); pedrera, n.
(PAU-INCENSO); po di insensu, n. (PEDREIRO); pangadur, 2.n., sin. arc.
(PAU-MANCONE); po di mankone, n. pedreru
(PAU-PRETO); po-pretu, n. (PEDREIRO); pedreru, n., sin. pangadur
(PAU-SANGUE); po di sangui, n. (PEDRINHA NO ARROZ); djadjua, n.,
(PAU-TAGARRA); po di tagara, n. paroxítona
(PAU-TARRAFE); po di tarafe, n., vd. (PEGADO); pegadu, 1.part.,
tarafe (PEGAR); kola 1, 2.v.intr.
(PAU); po 2, 1.n. (PEGAR); pega, 1.v.s.aux.
(PAUZINHO); posinhu, n.dim. (PEGAR); pega, 2.v.
(PAVIO); pabiu, n., paroxítona (PEIDO); pidi 2, n.
(PAVIO); paviu, n., paroxítona vd. pabiu (PEITAR); mpeta, v.
(PAVONEAR-SE); sardia, 2.v. (PEITO); pitu 1, n.
(PAZ); pas, n. (PEIXE MIÚDO); monho, n., oxítona
(PÉ ANTE PÉ); djopoti, v., proparoxítona (PEIXE SECO); kaseke, n., oxítona
(PÉ TORTO); nomboli, v., proparoxítona (PEIXE SERÉIA); pis-sereia, n., vd.
ant. uenkeli sareia
(PÉ TORTO); nombolidu, part. (PEIXE-AGULHA); pis-gudja, n.
(PÉ); pe, 1.n. (PEIXE-BOI); pis-bus, n.
(PEÃO); pion 1, n. (PEIXE-LUA); pis-lun’a, n.
(PEÇA DE VESTUÁRIO); bistidu, 2.n. (PEIXE-MARTELO); pis-martel, n.
(PEÇA SOBRESSELENTE); pesa- (PEIXE-SERRA); pis-sera, n., sin. pis-
suselenti, n. spada
(PEÇA); pesa, n. (PEIXE); djoto, n.
(PECADO); falta 2, 2.n. (PEIXE); pis, n.
(PECADO); pekadu, 1.n. (PELA MANHÃ); parmanha, 1.adv.
(PECADOR); pekadur, 2.n. (PELADO); peladu 1, part.
(PECAR); peka, v.intr. (PELAR-SE); pela, 2.v.intr.
(PEDACINHO); padasinhu, n.dim. (PELAR); pela, 1.v.tr
(PEDAÇO DE TRONCO); dungut, n., (PELE SECA); kaskasidu, 2.adj.
oxítona. sin. mungut (PELE); kuru, 2.n.
(PEDAÇO DE…); mungut, n., oxítona (PELE); pele, n., sin. kuru
sin. dungut (PELICANO); pilikana, n.
(PEDAÇO); padas, n., oxítona (PELICANO); pilikanu, n., vd. pilikana
(PEDAÇO); pungut, n., oxítona (PELO MENOS); pelmenus, loc.adv., vd.
(PEDAÇO); punguti, v. pelumenus
(PEDIDO EMPRESTADO); pistadu, (PELO MENOS); pelumenus, loc.adv.
(PÊLO); kabelu.n.,* (PEQUENO); pikininu, 2.adj.
(PÊLOS); barba 2, 2.n., sin. kabelu di (PERA ABACATE; ABACATE); pera-
barba bakati, n., sin. abakati
(PENA); pena 2, 1.n. (PERA); pera 2, n.
(PENA); pena 3, n., sin. dur (PERANTE); peranti, con., sin. dianti di
(PENALIZAR); penaliza, v.tr. (PERCA); perka, n., vd. perda
(PENDURADO); lendridu, 1.part. (PERCEBER); pirsibi, v.
(PENDURADO); lendridu, 2.part. (PERCEBIDO); pirsibidu, part.
(PENDURADO); pindradu, part. (PERCENTAGEM); pursentajen, n.,
(PENDURADO); prindadu, part., vd. paroxítona sin. pursentu
pindradu (PERDA); perda, n.
(PENDURAR-SE); lendri, v.prep. lendri (PERDÃO); purdon, n.
na (PERDER A CONFIANÇA EM);
(PENDURAR-SE); pindra, 2.v.intr. diskunfia, 2.v.intr., ant. konfia
(PENDURAR); lendri, 1.v. (PERDER DENTE); n’apati n’alu, coloc.
(PENDURAR); pindra, 1.v.tr. (PERDER O RUMO); disnortia, 2.v.intr.
(PENDURAR); prinda, v., vd. pindra (PERDER OS SENTIDOS); pirdi sintidu,
(PENEIRA); pineria 2, n., proparoxítona coloc.
(PENEIRAR); pineria 1, v., proparoxítona (PERDER PEÇA); fokoti, v.,
(PENETRAR); fura, 3.v.intr. proparoxítona
(PENHOR); pinhor, n. (PERDER-SE); pirdi, 3.v.intr.
(PENHORAR); pinhora, v. (PERDER); pirdi, 1.v.tr.
(PENICILINA); penisilina, n. (PERDIÇÃO); pirdison, n.
(PENITÊNCIA); penitensa, n. (PERDIDO); pirdidu, 1.part.
(PENSAMENTO); pensamentu, n. (PERDOADO); purdadu, part.
(PENSÃO); penson, 1.n. (PERDOAR); purda, 1.v.tr.
(PENSÃO); penson, 2.n. (PEREGRINAÇÃO); peregrinason, 1.n.
(PENSAR); kuda, 2.v. (PEREGRINO); peregrinason, 2.n.
(PENSAR); pensa, 1.v.tr. (PERFEIÇÃO); ideal, 2.n.
(PENSO HIGIÉNICO); pensu, 2.n. (PERFEITO); peregrinu, 2.n.
(PENSO); pensu, 1.n. (PERFEITO); perfetu, adj., vd. pirfitu
(PENTE); pinti, 1.n. (PERFEITO); pirfitu, adj.
(PENTE); pinti, 2.n. (PERFUMADO); purfumadu, part.
(PENTEADO); pintiadu, part. (PERFUMAR); prufuma, v., vd. purfuma
(PENTEADOR); pintiadur, n. (PERFUMAR); purfuma, v.tr.
(PENTEAR); pintia, 1.v., paroxítona (PERFUME); purfumu, n.
(PENTEAR); pintia, 2.coloc., pintia (PERFURAR); tcuki, v.
kabelu (PERGUNTA); pergunta, 2.n., vd.
(PENTECOSTES); pentekostis, 1.n. purgunta
(PENTECOSTES); pentekostis, 2.n., (PERGUNTA); purgunta 2, 1.n.
paroxítona (PERGUNTA); purgunta 2, 2.n.
(PENÚRIA); fomi, 2.n. (PERGUNTADO); puntadu, part.
(PEPEL; PAPEL); pepel, n. (PERGUNTAR-SE); punta, 2.v.pron.
(PEPINO); pipinu, n. (PERGUNTAR); pergunta, 1.v., vd.
(PEQUENIN0); murnhengu, 2.n. punta
(PEQUENINO); nhengu, adj., sin. (PERGUNTAR); prugunta, v., vd. punta
murnhengu (PERGUNTAR); punta, 1.v.
(PEQUENO ALMOÇO); pekenu-almosu, (PERGUNTAR); purgunta 1, v., vd.
n., sin. matabitcu punta
(PEQUENO); murnhengu, 2.adj., sin. (PERIGO); pirigu, n.
nhengu (PERIGOSO); pirigozu, adj.
(PERIGOSO); pirigus, adj., oxítona, vd. (PESSOA FEIA); mona, 2.adj.
pirigozu (PESSOA MÁ); diabu, 2.n.
(PERÍODO); piriudu, 1.n., proparoxítona (PESSOA MÁ); kakuba, 2.n.
(PERIQUITO); pirikitu, n. (PESSOA MÁ); mau, 3.n.
(PERITO); tekniku, 2.n. (PESSOA MAL AGREDECIDA); kurtu
(PERLA); perla, n. sintidu, 2.coloc.
(PERMANENTE); permanenti, adj. (PESSOA MENTIROSA); tcibatu, n.,
(PERMISSÃO); pirmison, n., sin. paroxítona. sin. muntrus
otrizason (PESSOA PERVERSA); malvadu, 2.n.
(PERMITIDO); disadu, 2.part. (PESSOA PROXIMA); ermon, 2.n.
(PERMITIDO); pirmitidu 2, part. (PESSOA QUE EXALTA OS FEITOS);
(PERMITIR); disa, 2.v.tr. djamudur, n.
(PERMITIR); pirmiti 2, v.tr. (PESSOA QUE EXPLORA); djurtu, 2.n.
(PERNA); perna, 1.n. (PESSOA QUE JEJUA); djundjun’adur,
(PÉROLA); perola, n., proparoxítona n.
(PERSEGUIÇÃO); pirsiguison, n. (PESSOA REBELDE); rebes, 3.n.
(PERSEGUIDO); pirsiguidu, part. (PESSOA); pesoa, n., paroxítona, vd.
(PERSEGUIDO); serkadu, 2.part. pusua
(PERSEGUIDOR); pirsiguidur, n. (PESSOA); pusua, n., paroxítona
(PERSEGUIR); pirsigui, 1.v.tr. (PESTANA); pistana, n., sin. kabelu di
(PERTENCE); kompitenti, 2.adj. udju
(PERTENCER); pertensi, v.intr. (PESTE); peste, n.
(PERTO DE); lungu di, 2.con. (PETA); peta, n.
(PERTO DE); pertu di, con., ant. lundju (PETISCO); pitisku, n.
di (PETRÓLEO); pitroliu, n., proparoxítona
(PERTO); pertu 1, adj. (PIA); pia, 1.n.
(PERTO); pertu 2, adv., ant. lundju (PIADA); piada, n.
(PERTURBADOR); djumbulidur, n. (PIÃO); pion 2, n.
(PERU; PERUA); piru, n., oxítona (PICA-BOI); pika-boi, n.
(PERUVIANO; PERUANO); peruanu, n. (PICA-PAU); katcu-martel, n.
(PÉS SUSPENSOS); lendri pe, coloc. (PICADA); pikada, n.
(PÉS); pes 2, n.pl., vd. pe (PICADO); pikadu, part.
(PESADO); pisadu, 1.adj. (PICAR); pika, 1.v.tr.
(PESAR); peza, 1.v.tr. (PICAR); pika, 3.v.tr.
(PESCA); peska, n. (PICARETA); pikareta, n.
(PESCAR); piska, 1.v.tr. (PIDE); pidi 3, 1.n.
(PESCAR); piska, 2.v.intr. (PIDE); pidi 3, 2.n.
(PESCOÇO); piskus, n., oxítona (PIEDADE); piedadi, n.
(PESO); pes 1, n. (PIJIGUITI); pindjikiti, n., oxítona
(PESO); pezu 1, n. (PILADO); lofidu, 1.part.
(PESO); pezu 2, n., vd. pes (PILADO); piladu, part.
(PESPEGAR); santa 1, 2.v. (PILADOR); piladur, n.
(PESQUISA); piskiza, n. (PILAR CHABEU); tcumpi tceben, coloc.
(PESQUISA); studu, 3.n. (PILAR MILHO); kotci, v.
(PÊSSEGO); pesegu, n., proparoxítona (PILAR); lofi, 2.v.tr.
(PESSOA ALCOÓLICO); bibidur, 2.n. (PILAR); mokisi, v.caus., proparoxítona,
(PESSOA ASTUTA); raposa, 2.n. vd. moksi
(PESSOA COM PELE DE COR (PILAR); pila, 1.v.tr.
BRANCA); branku, 2.n. (PILAR); pilar, n.
(PESSOA DELICADA); finu 2, 3.adj. (PILHA); pilia, n., proparoxítona
(PESSOA ENFERMA); duenti, 2.n. (PILOTO); pilotu, 1.n.
(PILOTO); pilotu, 2.adj. (PISCINA); pisina, n.
(PILOTO); pulutu, n., vd. pilotu (PISO); andar, n., oxítona
(PILRITO-DAS-PRAIAS); mansariku, (PISTA); pista 2, n.
3.n. (PISTOLA); pistola, n.
(PIMENTA PRETO); pobar, n., (PITADA); pitada, n.
paroxítona sin. pimenta-pretu (PÍXIDE); piside, n., proparoxítona
(PIMENTA-PRETA); pimenta-pretu, n., (PLACA); plaka 2, n., sin. sinal di
vd. pimenta tranzitu
(PIMENTA); pimenta, n., sin. malgueton (PLAINA); plania 3, n., proparoxítona
(PIMENTÃO); sukulbembe, n. (PLANEADO); planiadu 2, part.
(PINCEL); pinsel, n. (PLANEAR); plania 2, v.tr., proparoxítona
(PINCHADO); pintcadu, part. (PLANETA); planeta, n.
(PINCHAR); pintca, 1.v.tr. (PLANIFICAÇÃO); planifikason, n.
(PINGADO); darmadu, 2.part. (PLANO); dizenhu, 2.n.
(PINGADO); pingadu, part. (PLANO); planu, n.
(PINGAR); pinga, 1.v.tr. (PLANTA MEDCINAL); bisaka, 1.n.
(PINGO); pingu, n. (PLANTA MEDICINAL); kankeliba, n.,
(PINHA); pinha 2, 1.n. oxítona vd. kinkiliba
(PINTADA); galinha-pintadu, n., sin. (PLANTA MEDICINAL); kinkiliba, n.,
galinha di matu oxítona sin. buko
(PINTADA); pintada, n., sin. galinha- (PLANTA); madronha, n.
pintadu (PLANTA); planta 2, n.
(PINTADO); pintadu, part. (PLANTAÇÃO); plantason, n.
(PINTAINHO); pintainhu, n.dim., (PLANTADO); parantadu 2, part.
paroxítona vd. pinton (PLANTAR); paranta 2, v.tr.
(PINTAR); pinta-pinta, v. (PLANTAR); planta 1, v., vd. paranta
(PINTAR); pinta, v., sin. tinta (PLÁSTICO); masa 3, n.
(PINTELHOS); pintidju, n., arc., vd. (PLÁSTICO); plastiku, 1.n.,
pintinhu proparoxítona
(PINTELHOS); pintinhu, n. (PLÁSTICO); plastiku, 2.n.
(PINTO); pintu, n. (PLISSADO); plisadu, part.
(PINTOR); pintor, n. (PLISSAR); plisa, v., ant. displisa
(PINTURA); pintura, n. (PLURAL); plural, adj., ant. singular
(PIOLHO DAS GALINHAS); mesis, n., (PÓ-DE-ARROZ); po-di-arus, n., sin.
oxítona talku
(PIONEIRO); pioneru, n. (PÓ); po 1, n., sin. puera
(PIOR); pior, adj.comp., sin. mas pior (POBRE); pobri, 1.adj., ant. riku
(PIORAR); piora, v.intr., ant. mindjoria (POBRE); pobri, 2.n.
(PIORREIA); kaioia, n., proparoxítona (POBRE); umildi, 2.n.
(PIRAR); futi 1, v. (POBREZA); pobresa, n., ant. rikesa
(PIRES); piris, n., paroxítona (POÇO); fonti, 1.n.
(PIRILAMPAGO; djamborere, n., sin. (PODÃO); n’oroto, n.
nhamberere (PODER); forsa 2, 4.n.
(PIRILAMPO); nhamberere, n., sin. (PODER); puder, 1.n.
djamborere (PODER); pudi, 1.v.s.aux.
(PISADO); masadu, 2.part. (PODER); pudi, 2.v.
(PISADO); pizadu, part. (PODEROSO); puderozu, adj.
(PISAR); masa 1, 2.v.tr. (PODEROSO); puderus, adj., oxítona vd.
(PISAR); piza, 1.v.tr., sin. masa puderozu
(PISAR); piza, 2.v.intr. (PODRE); podri 2, adj.
(PISCA-PISCA); piska-piska, n. (POEIRA); poera, n., paroxítona vd.
puera (POPULAÇÃO); populason, n., vd.
(POEIRA); puera, n., paroxítona sin. po pupulason
(POESIA); poesia, n., paroxítona (POPULAÇÃO); pupulason, n.
(POESIA); puesia, n., paroxítona vd. (POPULAR); popular, adj.
poesia (PÔR A MESA); pui mesa, coloc.
(POETA); foladur, 2.n. foladur di (POR ACASO); akazu, 2.loc. adv., pur
palabra akazu, vd. pur akazu
(POETA); poeta, n., paroxítona (POR ACASO); pur akazu, loc.adv.
(POIBIDO); mandjidu, part. (PÔR BEBIDA NO COPO); kua, 2.v.tr.
(POILÃO); polon, n. (PÔR CADEADO); pui kadiadu, coloc.,
(POLACO); polaku, 2.adj. sin. lakaria
(POLACO); polaku, n. (POR CIMA DE); alen di, 2.con.
(POLEGADA); polgada, n. (POR CONSEGUINTE); pur
(POLÍCIA); polisia, n., proparoxítona vd. konseguinti, loc.adv.
pulisia (POR CONSEQUÊNCIA); pur
(POLÍCIA); pulisia, 1., proparoxítona konsikuensa, con.
(POLÍCIA); pulisia, 2.n. (PÔR COROA); pui koroa, coloc.
(POLÍCIA); suguransa, 2.n. (POR DEUS); pardos!, interj., oxítona
(POLIR); puli, v.tr. (PÔR DO SOL); kaida di sol, 2.n.
(POLÍTICA); politika, n., proparoxítona (PÔR EM ORDEM); pui na ordi, coloc.
vd. pulitika (POR EXEMPLO); pa isemplu, coloc.
(POLÍTICA); pulitika, n., proparoxítona (POR FAVOR); di fabur, 1.loc.adv.
(POLÍTICO); politiku, adj., proparoxítona (POR FAVOR); ten pasensa!,
vd. pulitiku 2.loc.interj.
(POLÍTICO); pulitiku, 1.adj., (POR FIM); pa fin, loc.adv., sin. afinal
proparoxítona (POR MEIO DE); meiu, 3.n., vd. pur
(POLUIÇÃO); puluison, n. meiu di
(POLVO); polbu, n. (POR MEIO DE); pur meiu di, con.
(POLVO); polvu, n., vd. polbu (PÔR MESA); sirbi, 2.v.tr.
(PÓLVORA); polbora, n., proparoxítona (PÔR NUM LUGAR?; sintanda, 2.v.caus.
(PÓLVORA); polvora, n., proparoxítona (PÔR ROUPA AO MOLHO); ieki, v.tr.
(POMADA); pomada, n. (PÔR SAL); pui sal, coloc.
(POMBA); pomba, n., vd. pumba (PÔR TERMO); pui termu, coloc.
(POMBO; POMBA); pumba, n. (POR ÚLTIMO); pa ultimu, loc.adv.
(POMO-DE-ADÃO); kankolotci, n. (PÔR UM REMENDO); pui menda,
(PONCHE); pontca, n. coloc., sin. bota rumbu
(PONTA); ponta 2, n., sin. orta (PÔR-SE EM FILA); forma 1, 5.v.intr.
(PONTA); ponta 3, n. (POR); na 2, 3.con.
(PONTAPÉ); pontape, n., oxítona (PÔR); pui, 1.v.tr.
(PONTAPEAR); pontapia, v., paroxítona (POR); pur, con., vd. pa
(PONTARIA); pontaria, n., sin. mira (PORÃO); puron, n.
(PONTE); pontu 1, n., vd. puntu (PORCA); porka, n.
(PONTE); puntu 1, n. (PORÇÃO); purson, n.
(PONTEIRO); ponteru, n. (PORCARIA); porkadia, n., paroxítona,
(PONTEIRO); seta 2, 2.n. vd. porkaria
(PONTO DE VISTA); puntu di vista, n., (PORCARIA); porkaria, n., paroxítona
sin. vizon (PORCENTO); pursentu, quant., sin.
(PONTO); pontu 2, n., vd. puntu pursentajen
(PONTO); puntu 2, 1.n. (PORCO ESPINHO); purku-matis, n.,
(PONTO); puntu 2, 2.n. sin. purku-spinha
(POPA); popa, n. (PORCO-ESPINHO); purku-spinha, n.,
sin. purku-matis (POUCAS VEZES); puku bias, loc.adv.
(PORCO); purku, n. (POUCO A POUCO); puku-puku,
(PORÉM); didi, 1.con., vd. didime loc.adv.
(PORFIA); purfia 2, n. (POUCO); puku, 1.adv.
(PORFIADO); purfiadu, part. (POUCO); puku, 2.quant.
(PORFIAR); purfia 1, 1.v.tr. (POUPAR O CORPO); nika kurpu,
(PORQUE); pabia, 2.con. coloc.
(PORQUE); purke, con. (POUPAR); nika, v., sin. nika kurpu
(PORQUE); purki, con., vd. purke (POUPAR); pupa 2, 1.v.
(PORRADA); purada, n. (POUPAR); purda, 2.v.tr., sin. pupa
(PORTA-VOZ); porta-vos, n. (POVO ÁRABE); arabi, 2.n.
(PORTA); entrada, 3.n. (POVO EM GERAL); publiku, 2.n.,
(PORTA); porta, n. proparoxítona
(PORTANTO); purtantu, con. (POVO); pobu, n.
(PORTÃO); porton, n. (POVO); povu, n., vd. pobu
(PORTAR-SE); trata, 2.v.intr. (POVO); pubis, n.pl., paroxítona, arc.,
(PORTEIRO); porteru, n. vd. pobu
(PORTO); purtu, n. (POVOAÇÃO); povuason, n., sin. povu
(PORTUGAL); portugal, n., vd. Purtugal (PRAÇA); prasa 1, 1.n., sin. sidadi
(PORTUGAL); purtugal, n. (PRAÇA); prasa 2, n.
(PORTUGUÊS); portuguis, n., oxítona, (PRAGA); praga, n., sin. maldison
vd. Purtuguis (PRAGUEJAR); saguia, v., paroxítona
(PORTUGUÊS); purtuguis, 1.adj., sin. da praga
oxítona (PRAIA); praia, n., proparoxítona
(PORVENTURA); purventura, adv., sin. (PRANCHA); prantca, n.
talbes (PRANCHÃO); prantcon, n.
(POSIÇÃO); lugar, 3.n. (PRANTADO); prantadu, part., vd.
(POSIÇÃO); pozison, n. parantadu
(POSIÇÃO); puzison, 1.n. (PRANTAR; PLANTAR); pranta, v., vd.
(POSIÇÃO); situason, 2.n. paranta
(POSITIVO); puzitivu, adj. (PRATA); prata, n.
(POSSE); posi, n. (PRATEADO); pratiadu, part.
(POSSIBILIDADE); pusibilidadi, n., vd. (PRATEAR); pratia, v., paroxítona
pusiblidadi (PRÁTICA); pratika 2, n., proparoxítona
(POSSIBILIDADE); pusiblidadi, n. (PRATICADO); pratikadu, part.
(POSSÍVEL); pusivel, adj., paroxítona (PRATICAMENTE); pratikamenti, adv.
ant. impusivel (PRATICANTE); pratikanti, n.
(POSSUIR); ten, 2.v.tr., vd. tene (PRATICAR JOGOS AMOROSOS);
(POSTAL); postal, 1.adj. djumbai 1, 2.v.
(POSTAL); postal, 2.n. (PRATICAR); pratika 1, v.
(POSTO DE SAÚDE); pustu di saudi, n., (PRÁTICO); pratiku, adj., proparoxítona
sin. sentru di saudi (PRATO DE ARROZ); kansuklai, n.,
(POSTO SOBRE); montadu, 2.part. paroxítona
(POSTO); postu, n., vd. pustu (PRATO DE CAMARÕES SECOS);
(POSTO); pustu, n. djorontc, 1.n.
(POTE); puti, n., sin. djaru (PRATO DE ÉTNIA MANCANHA);
(POTÊNCIA); potensia, 1.n., blante, n.
proparoxítona (PRATO GUINEENSE)); brindji, n.
(POTÊNCIA); potensia, 2.n. (PRATO, comida); pratu, 2.n.
(POTENCIAL); putensial, 1.adj. (PRATO, louça); pratu, 1.n.
(POTENCIALIDADE); putensialidadi, n. (PRAZER); gustu, 2.n.
(PRAZO); prazu, n. (PRÉMIO); premiu, n., proparoxítona
(PRECAUÇÃO); midida, 2.n. (PRENDA); prenda, n.
(PRECEDER); djumna, 2.v. (PRENDER); prindi 1, v.tr.
(PRECEITO PASCAL); disobriga 2, 2.n. (PRENDIDO); prindidu, part., vd. prezu
(PRECEVEJO); dabi, n., oxítona (PRENHE); prenha 2, 1.adj.f.
(PRECISAMENTE); prisizamenti, adv. (PREOCUPADO); priokupadu, part.
(PRECISAR); pirsisa, v. (PREOCUPAR-SE); priokupa, 2.v.intr.
(PRECISAR); prisisa, v., vd. pirsisa (PREOCUPAR); prekupa, v., vd.
(PRECISO); pirsis, adj., oxítona priokupa
(PRECISO); prisis, adj., oxítona, vd. (PREOCUPAR); priokupa, 1.v.tr.
pirsis (PREPARAÇÃO); purparason, n.
(PREÇO); balur, 2. n. (PREPARADO); purparadu, 1.part.
(PREÇO); pres , n. (PREPARAR); prupara, v.tr., vd. purpara
(PREÇO); presu, n., vd. pres (PREPARAR); purpara, 1.v.tr.
(PRÉDIO); prediu, n., proparoxítona (PRESENÇA); presensa, n.
(PREFÁCIO); prefasiu, n., proparoxítona (PRESENÇA); pursensa, n., arc., vd.
(PREFEITO); mindjor, 2.adv., sin. mas presensa
mindjor (PRESENCIAR)); mati, 2.v.
(PREFERIR); pirfiri, v.tr. (PRESENTE); presenti, 1.adj.
(PREFERIR); prifiri, v., vd. pirfiri (PRESENTE); presenti, 2.n.
(PREFIXO); ba 3 [ba-] pref. (PRESERVATIVO); prezervativu, n., sin.
(PREGA); prega 3, n. kamisinha
(PREGAÇÃO); pregason, n. (PRESIDÊNCIA); presidensia, n.,
(PREGADO); pergadu, part., vd. proparoxítona vd. prisidensia
pregadu (PRESIDÊNCIA); prisidensia, n.,
(PREGADO); pregadu 1, part. proparoxítona
(PREGADO); pregadu 2, part. (PRESIDENTE); presidenti, n., vd.
(PREGADOR); pregadur, n. prisidenti
(PREGAR); perga 1, v.tr. (PRESIDENTE); prisidenti, n.
(PREGAR); perga 2, v. (PRESO); katibu, 2.adj.
(PREGAR); prega 1, v.tr., vd. perga (PRESO); prezu, 1.adj.
(PREGAR); prega 2, v., vd. perga (PRESSA); presa, n., vd. dipresa
(PREGO); pregu, n. (PRESTAR); presta, 1.v.tr.
(PREGUIÇA); pirguisa 2, n. (PRESUNTO); pruzuntu, n.
(PREGUIÇA); priguisa, n., vd. pirguisa (PRETAR ATENÇÃO); obi, 3.v.tr.
(PREGUIÇAR); pirguisa 1, v., ant. (PRETENDENTE); pirtindidur, n.
dispirguisa (PRETENDER); pirtindi, v.tr.
(PREGUIÇOSO); pirguisus, adj., (PRETENDIDO); pirtindidu, part.
oxítona, vd. priguisozu (PRETEXTO); diskulpa 2, 2.n.
(PREGUIÇOSO); priguisozu, adj., sin. (PRETO); nok, intens.
mandrion (PRETO); pretu, 1.adj., ant. branku
(PREJUDICAR); prujidika, v., vd. (PRETO); pretu, 2.n.
prujudika (PREVENÇÃO); prevenson, n.
(PREJUDICAR); prujudika, v.tr. (PREVENÇÃO); providensia, 2.n.
(PREMER); pirmi, v.tr. (PREVENIR-SE); previni, 2.v.intr., sin.
(PREMER); primi, v.tr., vd. pirmi toma prevenson
(PREMIADO); premiadu, part. (PREVENIR-SE); toma prevenson,
(PREMIAR); premia, v.tr., proparoxítona coloc., sin. previni
sin. da premiu (PREVENIR); previni, 1.v.tr.
(PREMIDO); pirmidu, part. (PREVENIR); privini, vd. previni
(PREMIDO); primidu, part., vd. pirmidu (PREVIDÊNCIA; PROVIDÊNCIA);
purvidensa, 2.n. (PROCURADORIA); prokuradoria, 2.n.
(PRIMÁRIO); primariu, adj., (PROCURAR); prokura 1, v.
proparoxítona (PROCURAR); prukura, v., vd. prokura
(PRIMEIRA); purmera, 1.adj.f., vd. (PROCURAR); randja, 2.v.tr.
purmeru (PRODUÇÃO); produson, n., vd.
(PRIMEIRO); prumedu, quant., vd. pruduson
purmeru (PRODUÇÃO); pruduson, n., sin.
(PRIMEIRO); prumeru, quant., vd. prudutu
purmeru (PRODUTO); frutu, 2.n.
(PRIMEIRO); purmeru, 1.quant. (PRODUTO); produtu, n., vd. prudutu
(PRIMEIRO); purmeru, 2.adv., sin. na (PRODUTO); prudutu, n., sin. pruduson
kunsada (PRODUZIDO); pruduzidu, part.
(PRIMO; PRIMA); primu, n., sin. primu- (PRODUZIR); da, 2.v.
ermo (PRODUZIR); furnisi, 2.v.tr.
(PRINCESA); prinsesa, n. (PRODUZIR); kumpu, 2.v.tr.
(PRINCIPAL); prinsipal, adj., sin. (PRODUZIR); pruduzi, 1.v.tr.
fundamental (PRODUZIR); rindi, 2.v.tr.
(PRINCIPALMENTE); prinsipalmenti, (PROFECIA); profesia, n., paroxítona
adv. (PROFESSAR); profesa, v.
(PRÍNCIPE); prinsipe, n., proparoxítona (PROFESSOR); mestre, 2.n.
(PRINCÍPIO); prinsipiu, 1.n., (PROFESSOR); profesor, n., vd. pursor
proparoxítona sin. kunsada (PROFESSOR); pursor, n.
(PRINCÍPIO); rais, 2.n. (PROFESSORA); pursora, n.
(PRIORIDADE); prioridadi, n. (PROFETA); profeta, n.
(PRISÃO DE VENTRE); pimpinhi, v., (PROFETA); prufeta, n., vd. profeta
oxítona (PROFETISA); profetisa 2, n.
(PRISÃO); prizon, n., sin. kalabus (PROFETIZAR); profetisa 1, v.
(PRISIONEIRO); prezu, 2.n. (PROFISSÃO); karera, 2.n.
(PRISIONEIRO); prizoneru, n., sin. (PROFISSÃO); profison, n., vd.
kalabuseru prufison
(PRIVADO); privadu, adj. (PROFISSÃO); prufison, n.
(PROBLEMA); problema, n., vd. (PROFISSIONAL); profisional, adj.
prublema (PROFUNDO); fundu 1, 3.adv.
(PROBLEMA); prublema, n. (PROGRAMA); programa, n., vd.
(PROBLEMA); purblema, n., vd. prugrama
prublema (PROGRAMA); prugrama, 1.n.
(PROBLEMÁTICA); prublematika, n., (PROGRAMA); prugrama, 2.n.
proparoxítona (PROGRAMA); prugrama, 3.n.
(PROCEDER COM LEVIANDADE); (PROGRAMA); vista, 2.n.
brinka, 2.v. (PROGREDIR); prugridi, v., sin. bai
(PROCEDIMENTO POUCO SÉRIO); dianti
brinkadera, 2.n. (PROGRESSO); promoson, 2.n.
(PROCESSO); prusesu, 1.n. (PROGRESSO); prugresu, n., sin.
(PROCLAMAR); fala 1,2.v.tr. dizinvolvimentu
(PROCLAMAR); fasi, 4.v. (PROIBIÇÃO); mandjidura, n.
(PROCLAMAR); proklama, 1.v. (PROIBIDO); pruibidu, part., sin. tudjidu
(PROCUPAÇÃO); priokupason, n. (PROIBIDO); tudjidu, 2.part.
(PROCURA); prokura 2, 1.n. (PROIBIR); mandji, v.
(PROCURADO); prokuradu, part. (PROIBIR); pruibi, v.tr., paroxítona sin.
(PROCURADOR); prokurador, n. tudji
(PROCURADORIA); prokuradoria, 1.n. (PROIBIR); tudji, 2.v.
(PROJECTAR); projeta, v. vejetal, n.
(PROJECTO); projetu, 1.n. (PROTECÇÃO); proteson, n.
(PROJECTO); projetu, 2.n. (PROTEGER); difindi, 2.v.
(PROJECTO); prujetu, n., vd. projetu (PROTEGER); protiji, v., vd. prutiji
(PRÓLOGO); introduson, 2.n. (PROTEGER); pursigui, vd.
(PROMESSA); prumesa, n., vd. (PROTEÍNAS); protaina, n., paroxítona
purmesa (PROVA); mostra, 2.v.tr.
(PROMESSA); purmesa, n. (PROVA); proba 2, 1.n.
(PROMESSA); votu, 2.n. (PROVA); prova 2, n., vd. proba
(PROMETER); pirmiti 1, v.tr., vd. purmiti (PROVAÇÃO); probason, n., sin. proba
(PROMETER); purmiti, v. (PROVADO); probadu, 1.part.
(PROMETIDO); pirmitidu 1, part., vd. (PROVADO); probadu, 2.part.
purmitidu (PROVADO); provadu, part., vd.
(PROMETIDO); purmitidu, part. probadu
(PROMOÇÃO); promoson, 1.n. (PROVAR); proba 1, v.tr.
(PROMOVER); promovi, v.tr. (PROVAR); prova 1, v.tr., vd. proba
(PRONOME); purnomi, n. (PROVAR); purba, v.
(PRONTO); prontu, adj., vd. pruntu (PROVEITO); purbitu, n.
(PRONTO); pruntu, 1.adj. (PROVEITO); vantajen, 2.n.
(PRONTO); pruntu, 2.interj. (PROVÉRBIO); proverbiu, 1.n.,
(PRONÚNCIA); pronunsia 2, n., proparoxítona sin. ditu
proparoxítona (PROVÉRBIO); proverbiu, 2.n.
(PRONÚNCIA); purnunsia 2, n., (PROVETA); pruveta 2, n.
proparoxítona (PROVIDÊNCIA); providensia, 1.n.,
(PRONUNCIADO); pronunsiadu, part. proparoxítona
(PRONUNCIAMENTO); (PROVIDÊNCIA); purvidensa, 1.n., vd.
pronunsiamentu, n. providensia
(PRONUNCIAR); pronunsia 1, 1.v.tr., (PROVÍNCIA); pruvinsia, n.,
proparoxítona proparoxítona sin. rijon
(PRONUNCIAR); purnunsia 1, v., (PROVOCAR); provoka, v.tr.
paroxítona vd. pronunsia (PRÓXIMO; vizinhu, 2.n.
(PROPAGANDA); propaganda, n. (PRÓXIMO); prosimu, 1.adj.,
(PROPAGAR); spadjadu, 2.part. proparoxítona
(PROPOR); propui, v., paroxítona sin. (PRÓXIMO); prosimu, 2.n.
proposta (PRUDENTE); prudenti, adj.
(PROPÓSITO); prupozitu, 1.n., (PRUMO); prumu, n.
proparoxítona (PRURIR); kosa, 2.v.intr.
(PROPOSTA); proposta 2, n. (PSICOLÓGICO); psikolojiku, adj.,
(PROPOSTA); pruposta, n., vd. proparoxítona
proposta (PSIU!); st!, interj.
(PRÓPRIO); me 2, 2.adv. (PUA); pua, n.
(PRÓPRIO); propi, 1.adj. (PUBLICAMENTE); publikamenti, adv.
(PROSSEGUIMENTO); pursiguimentu, (PUBLICAR); pronunsia 1, 2.v.tr.
n. (PUBLICAR); publika, v.tr.
(PROSSEGUIR); prusigui, v. (PÚBLICO); publiku, 1.adj.,
(PROSSEGUIR); pursigui, v.tr. proparoxítona
(PROSSEGUR); sigui, 3.v.intr. (PUDIM); pudin, n.
(PROSTITUIÇÃO); prostituison, n. (PULAR); djuguta, v.intr., proparoxítona
(PRÓTASE); protazi, n., proparoxítona (PULAR); pula, v.
ant. apodasi (PULGA); pulga 3, n.
(PROTECÇÃO VEGETAL); proteson (PULMÃO); pulmon, n., sin. bof-bof
(PULO); pulada, n. 1.quant., vd. kualker
(PULSEIRA DE BORRACHA); monhe, n. (QUALQUER); kalker, 2.quant.
(PULSEIRA); pulsera, n. (QUALQUER); kualker, 1.quant.
(PULSO); pulsu, n., sin. tcabi di mon (QUALQUER); kualker, 2.quant.
(PUNHADO DE COMIDA); kadjiki, n., (QUANDO); kuandu, adv., sin. kal
(PUNHADO); mundu 1, 1.v. tempu
(PUNHAL); punhal, n., sin. faka (QUANDO); oki, 2.adv.
(PUNHALADA); punhalada, n., sin. (QUANDO); otca 1, 2.v.
fakada (QUANTIA); kantia, n., paroxítona vd.
(PUNHO); punhu, n. kuantia
(PUPA); pupa 3, 1.n. (QUANTIA); kuantia, n., paroxítona sin.
(PURÉ); pure, n., oxítona kuantidadi
(PUREZA); puresa, n. (QUANTIDADE); kuantidadi, n.,
(PURGA); pulga 2, 1.n., sin. pulganti paroxítona, sin. kuantia
(PURGADO); pulgadu, part. (QUANTIDADE); numeru, 2.n.
(PURGANTE); pulganti, n., sin. pulga (QUANTO; QUANTA; QUANTOS;
(PURGAR); pulga 1, v., QUANTAS); kantu 1, 1.con.
(PURGATÓRIO); pulgatori, n. (QUANTO); kantu 1, 2.con.
(PURGATÓRIO); purgatoriu, n., (QUANTO); kantu 1, 3.adv.
proparoxítona vd. pulgatori (QUARENTA); korenta, quant.
(PURGUEIRA); pulguera, n., vd. pulga (QUARENTA); kuarenta, quant., vd.
(PURIFICAR); laba, 2.v.tr. korenta
(PURISMO); purismu, n. (QUARESMA); koresma, n.
(PURITANISMO); puritanismu, n. (QUARESMA); kuaresma, n., vd.
(PURO); purtuguis, 2.n. koresma
(PURO); santu, 2.adj. (QUARTA-FEIRA); kuarta-fera, n.
(PÚRPURA); purpura, n., proparoxítona (QUARTEL); kortel, n.
(PUS); maldadi, 2.n., *pus; sin. materia (QUARTEL); kuartel, n., vd. kortel
(PUS); pus 1, n., sin. maldadi (QUARTO PEQUENA); konko, n.
(PUTA); puta, n., sin. djaka (QUARTO); kuarti, n., vd. kuartu
(PUXAR A CONVERSA); pucha (QUARTO); kuartu 1, quant.
kombersa, coloc. (QUARTO); kuartu 2, n.
(PUXAR OS CABELOS); nhafi, 1.v.tr. (QUASE); kuas, adv.
(PUXAR); pucha, v.tr. (QUASE); kuazi, adv., vd. kuas
(QUADRA); kuadra 2, 1.n. (QUATRO); kuatru, quant.
(QUADRADO); kuadradu, 1.n. (QUATROCENTOS); kuatrusentus,
(QUADRADO); kuadradu, 2.n. quant.
(QUADRAR); kuadra 1, 1.v. (QUE ANDA DE BRAÇO DADO);
(QUADRO); kuadru, 1.n., paroxítona ngotidu, part., sin. barsadu
(QUADRO); kuadru, 2.n. (QUE BUSCA); ferferidur, n.
(QUAL ANO); kal anu, con. (QUE CAUSA MORTE); mortal, 2.adj.
(QUAL DIA); kal dia, con. (QUE CRIA CONFUSÃO); saklateru, adj.
(QUAL HORA); kal ora, 1.con. (QUE CUMPRIU); disobrigadu, 2.part.
(QUAL HORA); kal ora, 2.con. (QUE É TÍMIDA); burgunhus, 2.adj.
(QUAL TEMPO); kal tempu, con (QUE ESCREVE); kanhenheru, adj.
(QUAL); kal 1, 1.con. (QUE FAZ COISAS SEM SENTIDO);
(QUAL); kal 1, 2.con. saklatadur, n.
(QUALIDADE); kalidadi, n. (QUE LEVOU TENPERO); tempradu,
(QUALIDADE); koldadi, n. 2.part.
(QUALIFICADO); kualifikadu, part. (QUE NÃO É VERDADEIRO); falsu,
(QUALQUER; QUAISQUER); kalker, 2.adj.
(QUE NÃO TEM SENTIDO); sakalata, n., kirimentu
vd. saklata (QUERER); kiri, 1.v.s.aux.
(QUE NÃO VÊ); totoli udju 1, coloc., vd. (QUERER); kiri, 2.v.
(QUE SERVE PARA LEVAR A CRIANÇA (QUERER); misti, 3.v.tr.
ÀS COSTAS); bambaran, 1.n. (QUERIDO); kiridu, 1.part.
(QUE TEM ARTE); arteru, 2.adj. (QUERUBIM); kirubin, n.
(QUE TRAZ A CRIANÇA ÀS COSTAS); (QUESTÃO); kiston, 1.n.
bambudur, n. (QUIABO); siga, n., oxítona
(QUE; QUEM); ke 1, 1.con. (QUIETO); ketu, adj.
(QUE; QUEM); ki 1, 1.con. (QUILHA); kidja, n.
(QUE; QUEM); ku 2, 1.con. (QUILO); kilu, n.
(QUÊ); ke 1, 2.con. (QUILÓMETRO); kilometru, n.,
(QUE); ki 3, con. proparoxítona
(QUEBRA); kebra 2, 1.n., vd. kebur (QUÍMICA); kimika, n., proparoxítona
(QUEBRADO); kebradu, 1.part. (QUÍNARA); kinara, n., proparoxítona
(QUEBRADOR); kebradur, 2.n. (QUINHAMEL); kinhamel, n.
(QUEBRANTADO); kebrantadu, (QUINHÃO); kinhon, n.
part.caus. (QUINHENTOS); kinhentus, quant.
(QUEBRAR-SE); romba, 2.v.intr. (QUININA; QUININO); kininu, 1.n., sin.
(QUEBRAR); kebra 1, 1.v. komprimidu
(QUEBRAR); kebra 1, 2.v. (QUINTA-FEIRA); kinta-fera, n.
(QUEDA); keda, n. (QUINTA); kinta, n., sin. orta
(QUEIJO); keju, n. (QUINTA); orta, 2.n., sin. ponta
(QUEIMA); kema, 4.v.intr. (QUINTAL); kintal 1, n., sin. orta
(QUEIMAÇÃO); kemansa, n., sin. (QUINTAL); kintal 2, n.
kemada (QUINTO); kintu, quant.
(QUEIMADA); kemada, n., sin. kemansa (QUINZE); kinzi, quant.
(QUEIMADO); kemadu, 1.part. (RÃ); sapu, fasi sapu., 2.n.
(QUEIMADURA); kemadura, n. (RABADA); rabada, 1.n.
(QUEIMAR); kema, 1.v.tr. (RABADINHA); rabadinha, n.dim.
(QUEIMAR); uli-uli, v., vd. ulili (RABANETE); rabaneti, n.
(QUEIXA); kesa 2, n. (RABO); rabada, 3.n.
(QUEIXADA); kesada, n. (RABO); rabu, 1.n.
(QUEIXADO); kesadu, 1.part. (RAÇA); rasa 2, 1.n.
(QUEIXADO); kesadu, 2.adj. (RAÇA); sangui, 2.n.
(QUEIXAR-SE); fasi kesa, coloc., sin. da (RAÇÃO); rason 2, n.
kesa (RACHA); ratca 2, n., sin.ranhura
(QUEIXAR-SE); kecha, v., vd. kesa (RACHADO); ratcadu, part.
(QUEIXAR-SE); kesa 1, v. (RACHADOR); ratcadur, 1.n.
(QUEM COBIÇA ALIMENTOS); (RACHAR TARA); ratca tara, 1.coloc.
mansirkadur, 1.n. (RACHAR-SE); ratca 1, 2.v.intr.
(QUEM PERDE); pirdintidur, n. (RACHAR); ratca 1, 1.v.tr.
(QUEM SÃO); bakin, con.pl., vd. kin (RACISMO); rasismu, n.
(QUEM); kin, 1.con., pl. bakin (RÁDIO + OUVINTE); radiu-ovinti, n.
(QUEM); kin, 2.det.dem. (RÁDIO DIFUSÃO NACIONAL); difuzon,
(QUENTE); kinti, adj. 2.n.
(QUENTE); uit, intens., oxítona (RÁDIO); radiu, 1.n., proparoxítona
(QUENTURA); kentura, n., sin. kalur (RADIODIFUSÃO); radiu, 2.n.
(QUER DIZER); ker dizer, con., sin. ku (RADIOGRAFIA); radiugrafia, n.
sedu (RADIOGRAFIA); tcapa 2, 4.n.
(QUERENÇA); kerensa, n., sin. (RÁFIA); rafia 2, n., proparoxítona sin.
tara (RAPAZINHO); rapasinhu, n.dim.
(RAFIADO); rafiadu, n. (RAPIDAMENTE); rapidamenti, adv.,
(RAFIAR); rafia 1, v., proparoxítona sin. kinti-kinti
(RAGÚ); ragu, n., oxítona (RAPIDEZ); fafat, intens., vd. fat
(RAIADO); raiadu, 1.part. (RAPIDEZ); fat, 1.intens.
(RAINHA); rainha, 1., paroxítona (RAPIDEZ); faz, 1.intens.
(RAINHA); rainha, 2.n. (RÁPIDO); fup, intens., ant. fut
(RAIO); rai, n., arc., vd. raiu (RÁPIDO); rapidu, 1.adj., proparoxítona
(RAIO); raiu, n., proparoxítona (RÁPIDO); rapidu, 2.adv., sin.
(RAIVA); furia, 2.n. rapidamenti
(RAIVA); raiba 2, 1.n., proparoxítona (RAPOSA); raposa, 1.n.
(RAIVA); raiba 2, 2.n. (RAPTAR); roba, 2.v.tr.
(RAIVAR); raiba 1, v.intr., proparoxítona (RARO); raru,adj.
sin. panha (RAS TAFARI); rasta 2, n.
(RAIVOSO); raibus, adj., oxítona. sin. (RASADO); rasadu 2, part.
nervus (RASCUNHO); raskunhu, n.
(RAIZ); rais, 1.n., oxítona (RASGADO); rasgadu, part.
(RAIZ); ris, n., arc., vd. rais (RASGAR); rasga, v.
(RALADO); raladu, part. (RASPA); raspa 2, n.
(RALADOR); raladera, n. (RASPADO); raspadu, part.
(RALAR); rala, v.tr. (RASPADOR); raspadur, n.
(RALAR); raspa 1, 3.v.tr. (RASPAR); kokori, v., oxítona
(RALHAR); djusia, v., paroxítona (RASPAR); n’oroti, v., proparoxítona
(RALI); rali, n., oxítona (RASPAR); raspa 1, 1.v.tr.
(RAMADÃO; RAMADÃ); ramadan, n. (RASTO; RASTRO); rastu, n.
(RAMADÃO); ramadon, n. (RATO-DAS-PALMEIRAS); sunkulun,
(RAMELA; REMELA); ramelga 2, n. 1.n., oxítona
(RAMELAR); ramelga 1, v. (RATO); ratu, n.
(RAMO); ramu, n. (RATOEIRA); ratuera, n., paroxítona
(RAMPA); rampa 2, n. (RAZÃO); rason 1, n.
(RAMPEAR); rampa 1, v.tr. (RAZÃO); razon, n., vd. rason
(RANCHO); rantcu, n. (RAZÃO); roson, 1.n.
(RANCOR); rankur, n. (RÉ); re 1, n.
(RANÇOSO); ransus, adj., oxítona (RÉ); re 2, n.
(RANGER OS DENTES); n’ursi dinti, (REABRIR); riabri, v.
coloc. (REACÇÃO); riason, n.
(RANGER OS DENTES); nheme dinti, (REAGIR); riaji, v.
coloc., sin. nheme dinti (REAL); rial, adj.
(RANHADO; ARRANHADO); ranhadu, (REALIDADE); rialidadi, n.
part. (REALIZADO); rializadu, part.
(RANHO); ranhu, n., sin. muku (REALIZAR); rializa, v.
(RANHURA); ranhura, n., sin. ratca (REALMENTE); nan tan, loc. adv.
(RAPA); rapa 2, n. (REALMENTE); nan te, loc.adv.
(RAPADO); rapadu, part. (REALMENTE); rialmenti, adv.
(RAPADOR); rapadur, n. (REBANHO); rebanhu, n.
(RAPAR A BARBA); rapa barba, coloc. (REBELDE); rebeldi, 1.n.
(RAPAR OS CABELOS); rapa kabelu, (REBELDE); rebeldi, 2.n.
coloc., sin. rapa kabesa (REBENTADO); rebentadu, part.
(RAPAR); rapa 1, v. (REBENTAMENTO); rebentamentu, n.
(RAPARIGA); rapariga, 1.n.f. (REBENTAR; ARREBENTAR); rabenta,
(RAPAZ); rapas, 1.n., oxítona v., vd. rebenta
(REBENTAR; ARREBENTAR); rebenta, (RECONCILIAR-SE); rikonsilia, 2.v.intr.
1.v.tr. (RECONCILIAR); rikonsilia, 1.v.tr.,
(REBENTO); rebentu, n. proparoxítona
(REBENTO); soronda 2, 2.n. (RECONHECER); rikunhisi, 1.v.tr.,
(REBENTO); udju, 2.n. proparoxítona
(REBOCADO); robokadu 1, part. (RECONHECIDO); rikunhisidu, part.
(REBOCADO); robokadu 2, part. (RECONHECIMENTO); rikunhisimentu,
(REBOCADOR); robokadur 1, n. n.
(REBOCADOR); robokadur 2, n., (RECRUTA); rakruta 2, n., proparoxítona
(REBOCAR); reboka, v.tr., vd. roboka sin. soldadu
(REBOCAR); roboka 1, v.tr. (RECRUTA); rekruta 2, n., proparoxítona
(REBOCAR); roboka 2, v.tr. vd. rakruta
(REBOCO); roboku 1, n. (RECRUTAR); rakruta 1, v.tr.,
(REBOLAR); rabola, v. proparoxítona
(REBOQUE); roboku 2, n. (RECRUTAR); rekruta 1, v.tr.,
(REBUÇADO); amendua, 2.n. proparoxítona vd. rakruta
(REBUÇADO); rapuchadu, n., sin. (RECTO); retu, 1.adj.
amendua (RECUADO); rakuadu, part.
(RECADO); rekadu, n., sin. mensajen (RECUAR); rakua, v.intr., proparoxítona
(RECEBER); risibi, 1.v.tr. (RECUPERAR); rukupera, v.
(RECEBIDO); risibidu, part. (RECURSO); rekursu, 1.n.
(RECEBIMENTO); risibimentu, n. (RECURSO); rukursu, n., vd. rekursu
(RECEITA); reseta 2, 1.n. (RECURSOS); rekursu, 3.n.pl.
(RECEITA); reseta 2, 2.n. (RECUSADO); rekusadu, part.
(RECEITAR); reseta 1, v. (RECUSADOR); rekusadur, n.
(RECENSEAMENTO); resensiamentu, (RECUSAR); rekusa 1, v., sin. nega
n. (REDE); redi, n., vd. ridia
(RECENSEAR); resensia, v., paroxítona (REDE); ridia, n., proparoxítona
(RECEPTÁCULO DE CHABEU)); n’adji, (REDEMOINHO); urdumunhu, n.
n. (REDENÇÃO); redenson, 1.n., sin.
(RECIBO); risibu, n., sin. fatura salbason
(RECLAMAÇÃO); reklamason, n. (REDENÇÃO); redenson, 2.n.
(RECLAMADO); reklamadu, part. (REDENÇÃO); salbason, 2.n.
(RECLAMAR); raklama, v. (REDENTOR); redentor, n., sin.
(RECLAMAR); reklama, v., vd. raklama salbadur
(RECOLHER); rikudji, v., vd. rukudji (REDOBRO); kef-kef, intens.
(RECOLHER); rukudji, 1.v.tr. (REDOBRO); koi-koi, v.
(RECOLHER); rukudji, 2.v.tr. (REDOBRO); koti-koti, v., vd. kut-kuti
(RECOLHIDO); rikudjidu, part. (REDOBRO); lenga-lenga 1, v.intr.
(RECOMEÇAR); rikunsa, v. (REDONDO); rodondu, adj.
(RECOMENDAÇÃO); rekumendason, (REDUÇÃO); riduson, n.
n., vd. rikumendason (REDUZIR); ruduzi, v.
(RECOMENDAÇÃO); rikumendason, n. (REFEIÇÃO); kumida, 2.n.
(RECOMENDAR); rekumenda, v. (REFERENDO); referendu, n.
(RECOMPENSA); rekumpensa 2, n., sin. (REFERIR); rifiri, 1.v.tr.
premiu (REFERNTE À CHINA); chines, 2.adj.
(RECOMPENSADO); rekumpensadu, (REFILAR); rafila, v., proparoxítona sin.
part. mermeri
(RECOMPENSAR); rekumpensa 1, v.tr., (REFINCAR); rafinka, v.intr.
sin. premia (REFLEXÃO); pensa, 2.v.intr.
(RECONCILIAÇÃO); rikonsiliason, n. (REFLEXÃO); refleson, n.
(REFOGADO); rafogadu, 1.n. (RELÂMPAGO); orlampu, n., arc., vd.
(REFOGADO); rafogadu, 2.part. rilampagu
(REFOGAR); rafoga, v. (RELÂMPAGO); rilampagu, n.,
(REFORÇAR); raforsa, v., vd. reforsa proparoxítona
(REFORÇAR); reforsa, v. (RELATIVO À EUROPA); europeu, 2.adj.
(REFORMA); raforma, 2.n., vd. reforma (RELATIVO AOS HEBREUS); ebraiku,
(REFORMA); reforma 2, n. 2.adj.
(REFORMADO); reformadu, part. (RELATIVO); relativu, 1.adj.
(REFORMAR-SE); reforma 1, 2.v.intr. (RELATIVO); relativu, 2.adj.
(REFORMAR); raforma, 1.v., vd. (RELATIVOÀ GUINÉ); guinensi, 2.adj.
reforma (RELATÓRIO); rilatoriu, n.,
(REFORMAR); reforma 1, 1.v.tr. proparoxítona
(REFRESCAR); freska, v. (RELIGIÃO); relijon, n., vd. rilijon
(REFUGIADO); rifujiadu, n. (RELIGIÃO); rilijon, n.
(REGAÇAR); ragasa, 1.v.tr., (RELIGIOSO); rilijozu, adj.
proparoxítona (RELÓGIO); ora 2, 3.n.
(REGAÇO); ragas, n., oxítona (RELÓGIO); orlodju, n., ora
(REGADO); reguadu, part. (RELÓGIO); reloju, n., sin. orlodju
(REGADOR); regadur, n. (RELOJOEIRO; RELOJEIRO); orlodjeru,
(REGAR); rega, v., vd. regua n.
(REGAR); regua 1, v.tr., proparoxíton (RELTIVO À GÂMBIA); gambianu, 2.adj.
(REGIÃO); rejon, n., vd. rijon (REMADOR); remadur, n.
(REGIÃO); rijon, n., sin. pruvinsia (REMANGAR; ARREMANGAR);
(REGIME); rijimi, n. ramanga rabada., 2.v.
(REGIONAL); rejonal, adj. (REMANGAR; ARREMANGAR);
(REGISTAR); rijista, v. ramanga, 1.v.
(REGO); regu, n. (REMAR); rema, v.
(REGRA); regra, n. (REMATAR); ramata, v.tr.
(REGRESSAR); riba 2, 2.v.caus. (REMEDIADO); remediadu, part.
(RÉGUA); regua 2, n., proparoxítona (REMEDIAR); remedia, v.tr.,
(REGULADO); ruguladu 1, part. proparoxítona
(REGULADO); ruguladu 2, n. (REMÉDIO); kura 2, 2.n.
(REGULADOR); ruguladur, n. (REMÉDIO); remedi, n.
(REGULAMENTO); regulamentu, n., vd. (REMÉDIO); remediu, n., proparoxítona
rugulamentu vd. remedi
(REGULAMENTO); rugulamentu, n. (REMENDA); rumbu, 2.n.
(REGULAR-SE); regula., 2.v.intr. (REMENDO); remendu, n., sin. menda
(REGULAR); regula, v., proparoxítona (REMETER POR); rimiti pa, v.prep.
vd. rugula (REMETER-SE A); rimiti na, v.prep.
(REGULAR); rugula, 1.v.tr., (REMETER); rimiti a, v.prep.
proparoxítona (REMETIDO); rimitidu, part.
(RÉGULO); regulu, n., proparoxítona (REMISSÃO); remison, n.
(REI); rei, n. (REMITIDO); remitidu, part.
(REINAR); rena, v. (REMITIR); remiti, v.
(REINO); renu, 1.n. (REMO); remu, n.
(REINO); renu, 2.n. (REMOCADO); romokadu, part.
(REIVENDICAR); rivindika, v.tr. (REMOCAR); remoka, v., vd. romoka
(RELAÇÃO ENTRE COLEGA); (REMOCAR); romoka, v.tr.
kolegason, n. (REMOQUE); remoku, n., vd. romoku
(RELAÇÃO); relason, 1.n. (REMOQUE); romoku, n.
(RELAÇÕES); relason, 2.n.pl. (REMOQUEADOR); romokadur, n.
(REMUNERAÇÃO); pagamentu, 2.n. (REPOLHO); rapudju, n., vd. repoliu
(RENADO); renadu, 1.part. (REPOLHO); repoliu, n., proparoxítona
(RENADO); renadu, 2.n. sin. rapudju
(RENDA); renda 1, 2.v.tr., sin. luga (REPOR); repui, v., paroxítona sin. torna
(RENDA); renda 3, n. (REPOSAR); diskansa, 2.v.intr.
(RENDADO); rendadu 2, n. (REPREENDER); raprindi, v.tr.
(RENDEIRO); renderu, n. (REPREENDER); riprindi, v., vd.
(RENDER); rindi, 1.v.tr. raprindi
(RENDIMENTO); rindimentu, n. (REPREENDIDOR); raprindidur, n.
(RENEGADO); renegadu, part. (REPREENSÃO); raprindison, n.
(RENEGAR); renega, v., sin. nega (REPRESENTAÇÃO); riprizentason, n.
(RENHIR); raini, v., proparoxítona (REPRESENTAR); riprizenta, v.
(RENHIR); reini, v., proparoxítona vd. (REPROVAÇÃO); reprobason, n.
raini (REPROVADO); reprobadu, part.
(RENOVAÇÃO); arnobason, n. (REPROVAR); raproba, 1.v.tr.
(RENOVADO); arnobadu, part. (REPROVAR); reproba, v.
(RENOVAR); arnoba, 1.v. (REPROVAR); reprova, v., vd. reproba
(RENOVAR); renoba, v., vd. renova (REPROVAR); tcumba, 2.v.intr.
(RENOVAR); renova, v.tr. (REPÚBLICA); republika, n.,
(RENQUE); renku, n. proparoxítona
(REORGANIZAR); riorganiza, v. (REPUDIR); bandona, 2.v.tr., *
(REPARAÇÃO); riparason, n. (REQUEREDOR); rikiridur, n.
(REPARADO); reparadu, part., sin. (REQUERER); rikiri, v.tr., proparoxítona
kumpudu (REQUERIDO); rikiridu, part.
(REPARADOR); raparadur, n. (REQUERIMENTO); rikirimentu, n.
(REPARAR); rapada, v., proparoxítona (REQUISITO); rikizitu, n.
arc., vd. rapara (RÉS-DO-CHÃO); andar di bas, n.
(REPARAR); rapara, v.intr., (RÉS-DO-CHÃO); res-di-tcon, n.
proparoxítona (RESERVATÓRIO); tanki, 2.n.
(REPARAR); repara, v.tr., sin. kumpu (RESGATAR); resgata, v., sin. liberta
(REPARTIÇÃO); rapartison, n., sin. (RESIDIO); vividu, 2.part.
rapatimentu (RESIDIR); sta, 2.v.
(REPARTIDO); n’apatidu, part. (RESISTÊNCIA); duresa, 2.n.
(REPARTIDOR); rapartidur, n. (RESISTÊNCIA); risistensa, n.
(REPARTIMENTO); rapatimentu, n., sin. (RESISTENTE); nhati 1, v.
rapartison (RESISTENTE); risistenti, adj.
(REPARTIR-SE); rapati, 3.v.intr. (RESISTIR); rizisti, v.intr.
(REPARTIR); n’apati, v.intr., (RESMUNGAR); rasmunga, v.
proparoxítona (RESOLUÇÃO); risoluson, n.
(REPARTIR); raparti, v., vd. rapati (RESOLVER-SE); risolvi, 3.v.intr.
(REPARTIR); rapati, 1.v.tr. (RESOLVER); risolvi, 1.v.
(REPASSADO); rapasadu, part. (RESOLVER); rosolbi, v., vd. risolvi
(REPASSAR); rapasa, v. (RESOLVIDO); risolvidu, 1.part.
(REPETIDO); ripitidu, part. (RESPEITADO); rispitadu, part.
(REPETIDOR); ripitidur, n. (RESPEITAR); rispita, 1.v.tr.
(REPETIR); arnoba, 2.v. (RESPEITO); rispitu, n.
(REPETIR); ripiti, 1.v.s.aux., oxítona sin. (RESPEITOSO); rispitus, adj., oxítona
torna (RESPIRAÇÃO); rispirason, n.
(REPETIR); ripiti, 2.v.tr. (RESPIRAR); rispira, v.
(REPICADO); rapikadu, part. (RESPONDER COMO UMA
(REPICAR); rapika, n., proparoxítona CAMPAINHA); kudi din, coloc.
(RESPONDER MAL); ruspundi mal, (RETRETE); retret, n., sin. kuartinhu
coloc. (REUMATISMO); ramatismu, n.
(RESPONDER); rispundi, v., vd. (REUNIÃO); djunta pobu, 2.coloc.
ruspundi (REUNIÃO); runion, n.
(RESPONDER); ruspundi, v. (REUNIDO); runidu, part.
(RESPONSABILIDADE); (REUNIR-SE); ruma, 4.v.intr.
risponsabilidadi, n. (REUNIR); iurni, v.tr., paroxítona
(RESPONSABILIZAR-SE); (REUNIR); riuni, v., paroxítona vd. runi
risponsabiliza, 2.v.intr. (REUNIR); runi, 1.v.tr.
(RESPONSABILIZAR); risponsabiliza, (REVELAÇÃO); dDiklarason, 2.n.
1.v.tr. (REVELAÇÃO); revelason, 1.n.
(RESPONSÁVEL); responsabel, adj., (REVELAÇÃO); revelason, 2.n.
paroxítona vd. (REVELAR); revela, v.
(RESPONSÁVEL); responsavel, adj., (REVERENDO); reverendu, n.
paroxítona (REVÉS); rabes, n., oxítona, vd. rebes
(RESPONSÁVEL); risponsavel, adj., (REVÉS); rebes, 1.n., oxítona
paroxítona vd. responsavel (REVESSA); rebes, 2.n.
(RESPOSTA); rasposta, n. (REVIRADO); rabidadu, part.
(RESPOSTA); risposta, n., vd. rasposta (REVIRAR); rabida, 1.v.tr., proparoxítona
(RESSURREIÇÃO); resuceso, n. (REVIRAR); rabida, 2.v.intr.
(RESSURREIÇÃO); risureson, n., vd. (REVISTADO); rabistadu, part.
resureson (REVISTADOR); rabistadur, n.
(RESSUSCITADO); resusitadu, part. (REVISTAR); rabista, v.tr., proparoxítona
(RESSUSCITAR); resusita, v. (REVOLTA); rabolta, v., vd. rivolta
(RESTANTE); restanti, 1.adj. (REVOLTA); rivolta 2, n.
(RESTANTE); restanti, 2.n., sin. restu (REVOLTAR); rivolta 1, v.
(RESTAR); falta 1, 2.v.intr. (REVOLUÇÃO); rivuluson, 1.n.
(RESTAR); resta, 1.v.intr. (REVOLUÇÃO); rivuluson, 2.n.
(RESTAR); sobra 1, 2.v.intr. (REVOLUTEANDO); rola, 2.v.intr.
(RESTAURANTE); restauranti, n. (REZA); raza 2, n.
(RESTO); restu, n., sin. restanti (REZADO); rasadu 1, part.
(RESTRITO); ristritu, adj. (REZADOR); rasadur, 1.n.
(RESULTADO); rizultadu, n., vd. (REZADOR); rasadur, 2.n.
ruzultadu (REZAR); rasa 1, v., vd. raza
(RESULTADO); ruzultadu, 1.n. (REZAR); raza 1, v., sin. ora
(RESULTAR); sai, 4.v. (RÍCINO); djaga-djaga, n.
(RESUMIR); rusumi, v. (RÍCINO); risinu, n., proparoxítona
(RESUMO); rusumu, n. (RICO); riku, 1.adj., ant. pobri
(RETAGUARDA); marcha a re, 1.n., (RICO); riku, 3.n.
2.loc.adv. (RIJO); kinguitidu, part.
(RETALHADO); ratadjadu, part. (RIJO); risu, 1.adj.
(RETALHADOR); ratadjadur, 1.n. (RIM); rin, n.
(RETALHADOR); ratadjadur, 2.n. (RIO); riu, 1.n.
(RETALHAR); ratadja, 1.v.tr. (RIPA); ripa, n.
(RETALHAR); ratadja, 2.v.tr. (RIQUEZA); dinheru, 2.n.
(RETALHAR); ratidja, v., proparoxítona (RIQUEZA); rikesa, 1.n., ant. pobresa
(RETALHO); ratadju, 1.n. (RIR); nhinhi, v.
(RETER); reti, v. (RIR); ri, 1.v.
(RETIRAR-SE); ritira, v. (RIR); ri, 2.v.
(RETIRAR); retira, v. (RISCADO); riskadu 1, 1.adj.
(RETRATO); ritratu, n. (RISCADO); riskadu 1, 2.part.
(RISCAR); riska 1, 1.v.tr. (ROMPER); rumpi, 1.v.tr.
(RISCO); linha, 4.n. (ROMPIDO); rumpidu, part.
(RISCO); risku 1, n. (RONCADOR); ronkadur, 1.n.
(RISCO); risku 2, n. (RONCADOR); ronkadur, 2.adj.
(RITO); ritu, 1.n. (RONCAR); ronka na sonu., 2.v.intr.
(RITO); sirmonia, 2.n. (RONCAR); ronka, 1.v.tr.
(RIVAL); kumbosa, 2.n. kumbosas (RONCO); ronku, 1.n.
kontra (RONCOLHO); rungudju, 1.adj.
(RIXA); guera, 2.n. (RONDA); ronda 2, n.
(RIXOSO); djusiadur, n. (RONDADOR); rondadur, n.
(ROÇA); rosa 2, n. (RONDAR); ronda 1, 1.v.tr.
(ROÇAR); rosa 1, 1.v.tr. (ROSA); roza, 1.n.
(ROÇAR); rosa 1, 2.v. (ROSELA); uondjo, 1.n., oxítona
(ROCHA); rotca, 1.n. (ROSELA); uondjo, 2.n.
(RODA); roda, 1.n. (ROSTO); rostu, n.
(RODA); roda, 2.n. (ROTA); rota 3, n.
(RODAGEM); rodajen, 1.n. (ROTAÇÃO); rolason 1, n., sin.
(RODAGEM); rodajen, 2.n. rolamentu
(RODAPÉ); rodape, n., oxítona (ROTAÇÃO); rotason, n., vd. rolason
(RODEADO); rodiadu, part. (ROTAR); rota 2, v.intr.
(RODEAR); rodia, 1.v.tr., paroxítona (ROTEIRO); guia 2, 2.n.
(RODELA); rudela, n. (ROTO); rotu, adj., sin. roti-rotidu
(RODILHA); ordidja, n. (ROTUNDA); rutunda, n.
(RODILHA); urdidja, n., vd. ordidja (ROUBAR); roba, 1.v.tr., sin. furta
(RODOVIÁRIA); rodoviaria, 1.adj.f., (ROUBO); robu, n., sin. furtu
proparoxítona vd. rodoviariu (ROUCO); roku, adj., sin. fala roku
(RODOVIÁRIA); rodoviaria, 2.n. (ROUPA INTERIOR); kombinason, 2.n.
(RODOVIÁRIO); rodoviariu, adj., (ROUPA INTERIOR); kumbinason, 2.n.
proparoxítona (ROUPA QUE FICA GRANDE); ioli, v.,
(ROEDOR); ruidur, n. paroxítona
(ROER O ARROZ EM CASCA, acção do (ROUPA USADA); fukandjai, 1.n.,
rato); kentci, 1.v.tr. paroxítona
(ROER); roi, v., vd. rui (ROUPA VELHO); djambuta, n.
(ROER); rui, v. (ROUPA); ropa, n.
(ROGADO); rogadu, part. (ROUPÃO); ropon, n.
(ROGADOR); rogadur, n. (RUÍDO DE RAPIDEZ); tcurak, intens.
(ROGAR); roga, 1.v.tr. (RUÍDO DE RAPIDEZ); tcuruk, intens.,
(ROGO); rogu, n. vd. tcurak
(ROÍDO); ruidu 1, part., paroxítona (RUÍDO); ruidu 2, n., paroxítona
(ROLADOR); roladur, n. (RUÍDO); uap, intens.
(ROLAMENTO); rolamentu 1, n., sin. (RUMBA); rumba, n.
rolason (RUMO); kaminhu, 2.n.
(ROLAR); rola, 1.v.tr., vd. rolanta (RUMO); orientason, 2.n.
(ROLHA); rodja 2, n. (RUMO); rumu, n.
(ROLHAR); rodja 1, 1.v.tr. (RURAL); rural, adj.
(ROLO); rolu, n. (RUSSO); rusu, 1.adj.
(ROMANO); romanu, 1.adj. (RUSSO); rusu, 2.n.
(ROMANO); romanu, 2.n. (SÁBADO); sabadu, n., proparoxítona
(ROMBO); rumbu, 1.n. (SABÃO); sabon, n.
(ROMEIRO); peregrinu, 1.adj. (SABEDOR); sibidur 1, n.
(ROMPER-SE); rumpi, 2.v.intr. (SABEDORIA); sabiduria, n., paroxítona
(SABER); sibi 1, 1.v.s.aux. (SAÍDO); saidu, 2.adj.
(SABER); sibi 1, 2.v. (SAIR COM DELICADEZA); fis 2, 2.v.,
(SABIDO); sabidu, 1.part. sai fis
(SABIDO); sabidu, 2.n. (SAIR DE UM LUGAR APERTADO);
(SABIDO); sibidu 1, part. busi, 2.v.intr.
(SÁBIO); sabiu, adj., proparoxítona (SAIR); sai, 1.v.
(SABONETE); sabonete, n. (SAL); sal, n.
(SABOR); sabura, n. (SALA DE CINEMA); sinema, 2.n., sala
(SABOTAGEM); sabotajen, n., di sinema
paroxítona (SALA); sala, n.
(SABOTAR); sabotia, v., paroxítona (SALADA); salada, n.
(SABROSO); sabi 2, 2.adv. (SALADEIRA); saladera, n.
(SACA-ROLHAS); saka-rodja, n. (SALALÉ); salale, n., oxítona
(SACADOR); sakadur, part. (SALÃO); salon, n., sin. kau di badju
(SACALA); sakala, n., proparoxítona (SALÁRIO); salariu, n., proparoxítona
(SACAR); saka, v.tr. sin. vensimentu
(SACERDOTE); saserdoti, 1.n. (SALDO); saldu, n.
(SACHADO); kopotidu, part. (SALGAÇÃO); salgason, n.
(SACHAR); kopoti, v., proparoxítona (SALGADEIRA); salgadera, n.
(SACO DE PLÁSTICO); saku di (SALGADO); salgadu, part.
plastiku, n., sin. oliadu (SALGAR); salga, 1.v.
(SACO); saku, n. (SALINA); salina, n.
(SACRAMENTO); sakramentu, n. (SALINEIRO); salineru, n.
(SACRÁRIO); sakrariu, n., proparoxítona (SALMÃO); salmon, n.
(SACRIFICADO); sakrifikadu, part. (SALMO); salmu, n.
(SACRIFICAR-SE); sakrifika, 2.v.intr. (SALMOIRA; SALMOURA); salmora, n.
(SACRIFICAR); darma, 2.v.tr., darma (SALPICADO); salpikadu, part.
bias (SALPICAR); ieri-ieri, 2.v.
(SACRIFICAR); sakrifika, 1.v.tr. (SALTADO); saltadu, part.
(SACRIFÍCIO); sakrifis, n., oxítona, vd. (SALTÃO); salton, n.
sakrifisiu (SALTAR); djukuta, v., proparoxítona,
(SACRIFÍCIO); sakrifisiu, 1.n., vd. djuguta
proparoxítona (SALTAR); salta, 1.v.intr.
(SACRIFÍCIO); suur, 2.n. (SALTO); saltu, n.
(SACRISTÃO); sakriston, n. (SALVAÇÃO); salbason, 1.n.
(SACRISTIA); sakristia, n. (SALVADO); salbadu, part.
(SACUDIR); sakudi, 1.v.tr., (SALVADOR); salbadur, 1.n.
proparoxítona (SALVADOR); salbadur, 2.n.
(SÁDICO); sadiku, adj., proparoxítona (SALVAR-SE); salba, 2.v.intr.
(SAFADO); safadu, part. (SALVAR); pupa 2, 2.v., sin. purda
(SAFAR-SE); dubria, v., proparoxítona (SALVAR); salba, 1.v.tr.
sin. dadji (SALVAR); salva, v., vd. salba
(SAFAR-SE); safa, 2.v.intr. (SALVO); salbu, 1.adj.
(SAFAR); safa, 1.v.tr. (SALVO); salbu, 2.adj.
(SAGRADO); malgos, 2.adj. (SAMARITANO); samaritanu, n.
(SAGRADO); sagradu, part. (SAMBA); samba, n.
(SAGRAR); sagra, v.tr. (SANDÁLIA); sandalia, n., proparoxítona
(SAIA COMPRIDA); maxi, n., paroxítona (SANDES); sandis, n., paroxítona
(SAIA) ; saia, n. (SANEAR); sania, v., proparoxítona sin.
(SAÍDA); saida, n., paroxítona sara
(SAÍDO); saidu, 1.part. (SANGRA); sangra 2, n.
(SANGRAR); sangra 1, v.intr. (SATISFAZER-SE); satisfazi, 2.v.intr.
(SANGUE DA VIRGENDAE); ololo, 1.n., (SATISFAZER); satisfazi, 1.v.tr.
oxítona (SAUDADE); saudadi, n., vd. sodadi
(SANGUE); sangui, 1.n. (SAUDADE); sodadi, n.
(SANGUESSUGA); sambasuga, n. (SAÚDE); saudi, n.
(SANHA); sanha 2, n. (SE BEM QUE); si ben ke, con., sin.
(SANINHO); saninhu, n. mbora
(SANITA); pia, 2.n. (SE DEUS QUISER); si Deus kiri,
(SANITÁRIO); sanitariu, adj., loc.interj.
proparoxítona (SE EU SABIA); sinsibiba, n.,
(SANTA); santa 2, adj.f., vd. santu proparoxítona deriv. si n’ sibiba
(SANTIDADE); santidadi, n. (SE TU); su, contr.
(SANTIFICAÇÃO); santifikason, n. (SE); si 2, con.
(SANTIFICADO); santifikadu, part. (SE); si 3, con.
(SANTIFICADOR); santifikadur, n. (SE); si 4 [-si], suf.caus.
(SANTIFICAR); santifika, v. (SEBO); sebu, n.
(SANTINHO); santinhu, n.dim. (SECA); seka 2, 1.n.
(SANTISSIMO); santisimu, adj.superl. (SECADO); sekadu, part.
(SANTO); santu, 1.n. (SECAGEM); seka 2, 2.n.
(SANTUÁRIO); santuariu, n., (SECANTE); sekenti, adj.
proparoxítona (SECAR); seka 1, 1.v.tr.
(SÃO-TOMÉ); santome, n., oxítona (SECÇÃO); sexon, n.
(SÃO); san 1, adj. (SECO); seku, 1.adj.
(SÃO); san 2, adj., vd. santu (SECO); seku, 2.adj.
(SAPATA); sapata, n. (SECRETARIA); sekretaria 1, n.,
(SAPATEIRO); sapateru, n. paroxítona
(SAPATILHA); sapatilia, n. (SECRETÁRIA); sekretaria 2, 1 n.,
(SAPATILHA); tenis, 2.n. proparoxítona
(SAPATO VELHO); darnako, n., (SECRETÁRIO); sekretariu, 1.n.,
paroxítona proparoxítona
(SAPATO); sapatu, n. (SECRETÁRIO); sekretariu, 2.n.
(SAPO); sapu, 1.n. (SECRETO); sigridu 2, 1.adj.
(SAPOZINHO); sapusinhu, n.dim. (SECTOR); setor, 1.n.
(SAQUINHO); sakusinhu, n.dim. (SECULAR); sekular, adj.
(SARA); saara, n., paroxítona (SÉCULO); sekulu, n., proparoxítona
(SARACOLÉ); sarakole, n., oxítona sin. (SECUNDÁRIO); sekundariu, 1.adj.,
Soninke proparoxítona
(SARADO); saradu 1, part. (SECUNDÁRIO); sekundariu, 2.adj.
(SARAIVA); saraiva, n., proparoxítona (SECURA); sekura, n.
sin. tcuba di pedra (SEDA); seda, n.
(SARAMBA); saranga 2, n. (SEDE DE ÁGUA); sedi iagu, n.
(SARAMPO); sarampa, n., vd. sarampu (SEDE); sedi 1, n.
(SARAMPO); sarampu, n. (SEDE); sedi 2, n.
(SARAR); sara 1, v., sin. bida san (SEDIMENTO DE VINHO); bit-bit, n., sin.
(SARDINHA); sardinha, n. bora
(SÁRDIO); sardiu, n., proparoxítona (SEDO; SER); sedu 1, 1.part.
(SARGO); simpoti, n. (SEDUTOR); djitus, 2.adj.
(SARNA); sarna, n., sin. kaskas (SEGO); totoli, 2.v.
(SATANÁS); satanas, n., oxítona sin. (SEGREDAR); sigrida, v.
diabu (SEGREDO DE BALANTA); sigridu di
(SATISFAÇÃO); satisfason, 1.n. Balanta, n.,
(SEGREDO); sigridu 1, 1.n. (SEM VALOR); saklatadu, 2.adj.
(SEGUIDOR); siguidur, n. (SEM); sin 3, con.
(SEGUIMENTO); siguimentu, n. (SEMANA); semana, n., vd. sumana
(SEGUINTE); siguinti, adj. (SEMANA); simana, n., vd. sumana
(SEGUIR O CAMINHO); mundu (SEMANA); sumana, n.
kaminhu, coloc. (SEMEADO); sumiadu, part.
(SEGUIR); pirsigui, 2.v.tr., sin. kuri tras (SEMEADOR); sumiadur, n.
di (SEMEAR); simia, v.tr., proparoxítona
(SEGUIR); sigui, 1.v.tr. arc., vd. sumia
(SEGUNDA-FEIRA); sugunda-fera, n. (SEMEAR); sumia, v., proparoxítona
(SEGUNDO); segundu, quant., vd. (SEMELHANTE); nalidu, part.
sugundu (SEMELHANTE); simildjanti, adj.
(SEGUNDO); sugundu 1, quant. (SEMENTE); simenti, n., vd. simintera
(SEGUNDO); sugundu 2, 1.con., sin. (SEMENTEIRA); simintera, n.
konsuanti (SEMINÁRIO); siminariu, 1.n.,
(SEGUNDO); sugundu 2, 2.adv., sin. proparoxítona
sugundu bias (SEMINÁRIO); siminariu, 2.n.
(SEGUNDO); sugundu 3, n. (SEMPRE QUE); sempri ke, con.
(SEGURADO); sakuradu, part. (SEMPRE); sempri, adv.
(SEGURADOR); sakuradur, n. (SENADO); senadu, n.
(SEGURAMENTE); tcan, intens. (SENÃO); sika, adv.
(SEGURANÇA); suguransa, 1.n. (SENÃO); sinon, 1.con.
(SEGURAR-SE); sugura, 2.v.intr. (SENÃO); sinon, 2.adv.
(SEGURAR); mara, 4.v.tr. (SENEGAL); senegal, n.
(SEGURAR); sugura, 1.v.tr. (SENEGALESES); senegales, 2.n.
(SEGURO); firmadu, 2.part. (SENHA); senha, n.
(SEGURO); suguru, 1.adj. (SENHOR); nhor, n., vd. sinhor
(SEIS); seis, quant. (SENHOR); sinhor, 1.n.
(SEISCENTOS); seisentus, quant. (SENHOR); sinhor, 2.n.
(SELA); sela 3, n. (SENHORA); sinhara, n., arc., vd.
(SELADO); seladu, part. sinhora
(SELAR); sela 1, v. (SENHORA); sinhora, 1.
(SELAR); sela 2, v. (SENHORAS); banhas, pl., oxítona sing.
(SELECÇÃO); seleson, 1.n. nha
(SELECÇÃO); seleson, 2.n. (SENHORES); banhu, 1 n.
(SELIM); selin, n. (SENHORES); banhus, pl., oxítona sing.
(SELO); selu, 1.n. nhu
(SELO); selu, 2.n. (SENSAÇÃO); sensason, n.
(SELVAGEM); salbas, adj., oxítona (SENSIBILIDADE); sensibilidadi, n.
(SELVAGEM); selvajen. n., paroxítona (SENTADO); sintadu, part.
(SELVAJARIA); salbasaria, n. (SENTAR-SE; ASSENTAR-SE); sinta,
(SEM DESTINO); iari-iari, 1.v., 1.v.intr.
paroxítona (SENTAR-SE); djunki, v.
(SEM GOSTO); sin gustu, loc.adv. (SENTENÇA); sentensa, n.
(SEM INTERMEDIÁRIOS); diretamenti, (SENTIDO); sintidu, 1.n.
2.adv. (SENTIDO); sintidu, 3.n.
(SEM PROTEÇÃO); punduntun, n. (SENTIMENTO DE AMOR; flur, 2.n.
(SEM RUMO); sakalatadu, part., vd. (SENTIMENTO); sintimentu, n.
saklatadu (SENTINELA); sintinela, n.
(SEM SENTIDO); saklatadu, 1.part. (SENTIR MESMO); kip, intens.
(SEM SUCEGO)); lupi-lupi, v. (SENTIR PENA); sinti pena, coloc.
(SENTIR-SE); sinti, 2.v.intr. (SERVIÇO); sirvisu, n., vd. sirbis
(SENTIR); sinti, 1.v.tr. (SERVIDO); sirbidu, part.
(SEPARAÇÃO); siparason, n. (SERVIDOR); sirbidur, n.
(SEPARADO); siparadu, part. (SERVIR); rek, intens., sin. tas
(SEPARADOR); siparadur, n. (SERVIR); sirbi, 1.v.tr.
(SEPARAR-SE); sipara, 2.v.intr. (SESSENTA); sesenta, quant.
(SEPARAR); sipara, 1.v.tr. (SETA); seta 2, 1.n.
(SEPARATISTA); siparatista, n. (SETE); seti, quant.
(SEPULTADO); supultadu, part. (SETECENTOS); setesentus, quant.
(SEPULTADOR); supultadur, n. (SETEMBRO); setembru, n.
(SEPULTAR); supulta, v.tr., sin. ntera (SETENTA); setenta, quant.
(SEPULTURA); supultura, n., sin. koba (SÉTIMO); setimu, quant., proparoxítona
(SEQUEIRO); sekeru, n. (SEU; SUA; SEUS; SUAS); se, det.poss.
(SER ABUNDANTE); rindi, 3.v.intr. (SEU; SUA; SEUS; SUAS); si 1,
(SER ARQUEADO); uenkeli, v., det.poss., si dunu
proparoxítona (SEXO); sexu, 1.n.
(SER CONSEQUÊCIA); dipindi, 2.v. (SEXO); sexu, 2.n.
(SER ESCORREGADIO); lalu, 2.v.intr. (SEXTA-FEIRA); sesta-fera, n.
(SER FORTE); taka 1, 2.v., taka mus (SEXTO); sestu, quant.
(SER GORDO); budji, v. (SEXUAL); sexual, adj.
(SER GRANDE); kria 1, 4.v.intr. (SEXUALIDADE); sexualidadi, n.
(SER VIVENTE); bibu, 2.n. (SICÓ); siko, n., oxítona
(SER); fika, 3.v. (SIDA); SIDA, sigla, sin. AIDS
(SEREIA); sareia, 1.n., proparoxítona vd. (SÍFILIS); siflis, n., paroxítona sin.
pis-sareia kabalu
(SERENO); serenu, n., sin. urbadju (SIGNIFICADO); signifikadu, 1.n.
(SERERE); serere, n., sin. Nhominka (SIGNIFICADO); signifikadu, 2.part.
(SERIEDADE); seredadi, n. (SIGNIFICAR); signifika, v.
(SERIEDADE); seriedadi, n., vd. (SÍLABA); silaba, n., proparoxítona
seredadi (SÍLAFANDA); silofanda, n.
(SERINGAR); siringa 1, v. (SILÊNCIO!); silensiu! 2, interj.
(SÉRIO); seriu, 1.adj., proparoxítona (SILÊNCIO); silensiu 1, n.
(SERPENTE); bida 3, 1.n., sin. (SIM POIS); ampus, 2.interj.
kuspidera (SIM!); io, 1.adv.
(SERPENTE); serpenti, 2.n. (SIM?); iin, adv., paroxítona
(SERRA); sera 2, n., sin. seroti (SIM); sin 1, adv., ant. nau
(SERRAÇÃO); serason, n. (SÍMBOLO); simbulu, n., proparoxítona
(SERRADO); seradu, part. (SIMPATIA); simpatia, n., paroxítona
(SERRADURA); seradura, n., sin. (SIMPÁTICO); simpatiku 1, n.
serinhu (SIMPÁTICO); simpatiku 2, adj.,
(SERRAR); sera 1, v. proparoxítona
(SERRIM); serinhu, n., sin. seradura (SIMPLES); simplis, 1.adj., paroxítona
(SERROTE); seroti, n., sin. sera (SIMPLESMENTE); simplismenti, adv.
(SERVENTE); serbenti, 1.n. (SINAIS); sinalis, n.pl., vd. sinal
(SERVENTE); serbenti, 2.n. (SINAL DE CRUZ); benson, 3.n.
(SERVENTE); sirbinti, n., vd. serbenti (SINAL DE GRÁFICO); bara 3, 2.n., bara
(SERVENTIA); serbentia, n., paroxítona di sabon
(SERVENTIA); sirbintia, n., paroxítona (SINAL DE TRÂNSITO); sinal di
vd. serbentia tranzitu, n., sin. plaka
(SERVIÇO); sirbis, n., oxítona (SINAL); sinal, 1.n., sin. sinalason
(SERVIÇO); sirbisu, n., vd. sirbis (SINALADO); sinaladu, part.
(SINAPA); sinapa, n. (SOCIEDADE); organizason, 2.n.
(SINCERIDADE); sinseridadi, n., sin. (SOCIEDADE); sosiedadi, 1.n.
limpu korson (SÓCIO); sos, n., sin. parseru
(SINCERO); sinseru, adj., limpu korson (SOCIOECONÓMICO); sosiu-
(SINDICATO); sindikatu, n. ikonomiku, adj., proparoxítona
(SINETA); sineta, n. (SOCIOPOLÍTICO); sosiu-pulitiku, adj.,
(SINGULAR); singular, 1.adj., ant. plural proparoxítona
(SINO); sinu, n., sin. kampana (SOCO); suku, n.
(SINSIN, grande antílope); sinsin, n. (SOCORRER); sakura, v.
(SIPAIO); sipaiu, n., proparoxítona (SOCORRO); sakur, 1.n.
(SIRINGA); siringa 2, n. (SOCORRO); sakur, 2.interj.
(SISAL); sisal, n. (SODA); soda, n.
(SISTEMA); sistema, 1.n. (SOFÁ); sufa 2, n.
(SÍTIO LODOSO); poti-poti 2, n. (SOFREDOR); sufridur, adj.
(SÍTIO); kadjigui, n., oxítona (SOFRER A EXCISÃO); fana, 2.v.intr.
(SÍTIO); parti 2, 2.n. (SOFRER ESTRAGO); avaria, 2.v.intr.
(SÍTIO); sitiu, n., proparoxítona sin. kau (SOFRER); sufri, 1.v.tr., sin. padisi
(SITUAÇÃO DIFÍCIL); djongagu, 2.n. (SOFRIMENTO); kansera, 3.n.
(SITUAÇÃO); situason, 1.n. (SOFRIMENTO); sakrifisiu, 2.n.
(SITUAÇÃO); stadu, 2.n. (SOFRIMENTO); sufrimentu, n.
(SITUADO); situadu, part. (SOGA); soga 2, n.
(SITUAR); situa, v., paroxítona, sin. pui (SOL); sol 1, n.
(SÓ); so, adv., vd. son (SOL); sol 2, n.
(SÓ); son 2, adj. (SOLA); sola, n.
(SÓ); son 3, 1.adv., sin. somenti (SOLDADO); soldadu 1, n., sin. rakruta
(SOAR); somna 1, v. (SOLDADO); soldadu 2, part.
(SOB); bas di., 2.con. (SOLDADOR); soldadur, n.
(SOBEJAR); fika, 2.v.intr. (SOLDADURA); soldadura, n.
(SOBERBIA); soberbia, n., (SOLDAR); solda, v.
proparoxítona (SOLENIDADE); solenidadi, n.
(SOBERBO); soberbu, n. (SOLETRAÇÃO); seletrason, n.
(SOBRA); sobra 2, n., sin. restu (SOLETRADO); seletradu, part.
(SOBRADO); sobradi, n. (SOLETRADOR); seletradur, n.
(SOBRANCELHA); sobrinsela, n (SOLETRAR); seletra, v.
(SOBRAR); resta, 2.v.intr. (SOLICITAR); solisita, n.
(SOBRAR); sobra 1, 1.v.tr. (SOLO); solu, n., sin. tcon
(SOBRE); na 2, 2.con. (SOLO); tcon, 3.n., sin. solu
(SOBRE); sobri, con., sin. aserka di (SOLO); tera, 2.n., sin. solu
(SOBREMESA); sobramesa, n. (SOLTADO); soltadu, part.
(SOBRETUDO); sobritudu, adv. (SOLTAR); solta, v.
(SOBREVIVER); sobrivivi, v.intr. (SOLTEIRO); solteru, adj.
(SOBRINHA); subrinha, n.f. (SOLTO); libra, 2.adj.
(SOBRINHO); subrinhu, n.m. (SOLTO); soltu, part.
(SOCADO); sukiadu, part. (SOLUÇÃO); soluson, n.
(SOCAR); sukia, v., proparoxítona (SOLUÇÃO); suluson, n., vd. soluson
(SOCIAL); sosial, adj. (SOLUÇAR); salusa, 1.v., proparoxítona
(SOCIALISMO); sosialismu, n. (SOLUÇAR); salusa, 2.v.
(SOCIALISTA); sosialista, 1.adj. (SOLUCIONADO); risolvidu, 2.part.
(SOCIALISTA); sosialista, 2.n. (SOLUCIONAR); solusiona, v.tr.
(SOCIEDADE ITALIANA); mafia 2, n., (SOLUÇO); salus, 1.n., oxítona
proparoxítona (SOLUÇO); salus, 2.n.
(SOLUÇO); salusu, n., vd. salus (SUAVISAR); tempra 1, 3.v.intr.
(SOM DE BOFETADA); fap, 2.v., da (SUB-); sub-, pref.
bofetada fap (SUBDIVISÃO); setor, 2.n.
(SOM) ; son 1, n. (SUBERANIA); puder, 2.n.
(SOM); fap, 1. intens. (SUBESTIMAR); djuti, v., vd. ndjuti
(SOM); tuada, 3.n. (SUBESTIMAR); ndjuti, v.tr.
(SOMA); soma 2, 1.n. (SUBIDA); subida, n.
(SOMA); soma 2, 2.n., sin. adison (SUBIDO); sibidu 2, part.
(SOMADO); somadu, part. (SUBIR À PALMEIRA); sibi palmera,
(SOMAR); soma 1, 1.v. coloc.
(SOMBRA); sombra 2, n. (SUBIR); sibi 2, v.
(SOMBREAR); sombra 1, v. (SUBIR); subi, v., vd. sibi
(SOMBRINHA); sombrinha, n. (SUBITAMENTE); dati, adv.
(SOMENTE); somenti, adv., sin. son (SUBLINHAR); sublinha, 1.v.tr.
(SONDA); sonda 2, n. (SUBLINHAR); sublinha, 2.v.tr.
(SONDADO); sondadu, part. (SUBMETER); submiti, v.
(SONDADOR); sondadur, n. (SUBORNO); kurupson, 2.n.
(SONDAGEM); sondason, n. (SUBSEQUENTE); siguransa, n., vd.
(SONDAR); sonda 1, v. suguransa
(SONHADO); sunhadu, part. (SUBSÍDIO); subsidiu, n., proparoxítona
(SONHAR); sunha, 1.v.tr. (SUBSTITUIR); substitui, v., paroxítona
(SONHO); sunhu, 1.n. (SUCEDER); susedi, v.intr., sin. kuntisi
(SONINKÉ); soninke, n., oxítona sin. (SUCEDER); susudi, v., arc., vd. susedi
Sarakole (SUCESSO); susesu, n.
(SONO); sonu, n. (SUDANÊS); sudanes, 1.adj., oxítona
(SOPA); sopa, n. (SUDANÊS); sudanes, 2.n.
(SOPRADO); supradu, part. (SUDESTE); sudesti, n.
(SOPRAR); supra, 1.v.tr. (SUFA); sufa 1, 1.n.
(SOPRAR); supra, 2.v.intr. (SUFICIENTE); sufisienti, adj., ant.
(SOPRO); supru, n. insufisienti
(SORO); soru, n. (SUFOCAR); safoka, v.intr.
(SORONDA); soronda 2, 3.n. (SUGESTÃO); sujeston, n.
(SORRISO); sorizu, n. (SUJADO); susadu, part.
(SORTE); sorti, n. (SUJADOR); susadur, n.
(SORTEADO); sortiadu, 1.adj. (SUJAR); susa, v.
(SORTEAR); sortia, v.tr., paroxítona (SUJEITO); sujeitu, n., proparoxítona
(SORTUDO); sortiadu, 2.adj. (SUJIDADE); susidadi, n., vd. susudadi
(SORVER); surbati, v. (SUJIDADE); susudadi, n.
(SORVETE); sorveti, n. (SUJO DEMAIS); putcak. intens., vd.
(SOSSEGADO); sisigadu, part., vd. putcuk
susegadu (SUJO); nnhabi 1, v.tr.
(SOSSEGADO); susegadu, part. (SUJO); susu 1, 1.adj., sin.
(SOSSEGAR); sisiga, v., proparoxítona kontaminadu
vd. susega (SUL); sul, n.
(SOSSEGAR); susega, 1.v.tr. (SUMO); sumu 1, adj.superl.
(SOSSEGO); susegu, n. (SUMO); sumu 2, n.
(SOSSO); susu 2, n., sin. Djalonka (SUOR); suor, 1.n., oxítona vd. suur
(SOTAVENTO); sotabentu, adj., ant. (SUOR); suur, 1.n., oxítona sin. kalur
barlabentu (SUPER-); super-, pref.
(SOUTIÃ); Sution, n., sin. kurpinhu (SUPERFÍCIE); superfisi, n., sin. aria
(SOVACO); sabaku, n. (SUPERIOR DO TECTO); lagartu, 2.n.
(SUPERIOR); superior, 1.adj. (TAIPA); taipu, n., proparoxítona
(SUPERIOR); superior, 2.n. (TAL); tal 1, det.dem.
(SÚPLICA); pididu, 2.n. (TAL); tal 2, quant.
(SUPONDO QUE); dapi, con., vd. ku (TALCO); talku, n.
fadi (TALHADO); tadjadu, part.
(SUPORTAR); karga 1, 3.v.tr. (TALHADOR); ratcadur, 2.n.
(SUPORTAR); saporta 1, v., vd. suporta (TALHO); tadju, n.
(SUPORTAR); suporta, v., sin. sufri (TALVEZ); iar, con.
(SUPORTE); suporti, n. (TALVEZ); talbes, adv., arc., vd. talves
(SUPOSITÓRIO); supuzitoriu, n. (TALVEZ); talves, adv., oxítona
(SUPRIMIR); riska 1, 2.v.tr. (TALVEZ)); nos 2, con.
(SURDO-MUDO); surdu-mudu, adj. (TAMANHO); tamanhu, n.
(SURDO); surdu, 1.adj. (TÂMARA); tambra, n., proparoxítona
(SURDO); surdu, 2.n. (TAMBARINDO); tambarina, 1.n.
(SURPREENDER); panha, 2.v.tr. (TAMBARINDO); tambarina, 2.n.
(SURPREENDER); surprindi, v.tr. (TAMBÉM); tambe, avd. paroxítona vd.
(SURPREENDIDO); panhadu, 2.part. tambi
(SURPRESA); nta 2, 2.interj. (TAMBÉM); tambi, adv.
(SUSPENSÃO); suspenson, 1.n. (TAMBÉM); tan 1, intens.
(SUSPENSÃO); suspenson, 2.n. (TAMBÉM); tan 2, adv., vd. tambi
(SUSPENSÓRIO); ispensol, n., oxítona (TAMBOR); dondon, n., oxítona
(SUSPIRO); suspiru, n. (TAMBOR); dundun, n., oxítona
(SUSTENTADO); sustentadu, 1.part. (TAMBOR); tambur, n.
(SUSTENTADOR); sustentadur, n. (TAMPA DE PALHA); lefe, n., oxítona
(SUSTENTAMENTO); sustentamentu, (TAMPA); tampu, n.
n. (TANDA); tanda, n.
(SUSTENTAR-SE); sustenta, 2.v.pron. (TANGA); tanga, n.
(SUSTENTAR); kria 1, 2.v.tr. (TANGERINA); tanjelina, n.
(SUSTENTAR); sustenta, 1.v.tr. (TANQUE); tanki, 1.n.
(SUSTENTÁVEL); sustentadu, 2.adj. (TANTO); tantu, 1.adv.
(SUSTENTO); sustentu, n. (TANTO); tantu, 2.adv.
(SUSTO); sustu, n. (TAPADA; TAPADO); tapada 1, n., sin.
(TABACO); sabataba, n., oxítona sin. vedason
tabaku (TAPADA); tapadu, 2.n., vd. tapada
(TABACO); tabaku, 1.n. (TAPADO); tapadu, 1.part.
(TABACO); tabaku, 2.n. (TAPAR); tapa, 1.v.tr.
(TABANCA); tabanka, n. (TAPONA); tapona, n.
(TABELA); tabela, n. (TARA); tara 2, 1.n.
(TABERNA); taberna, n. (TARA); tara 2, 2.n.
(TÁBUA); tabua, n., proparoxítona vd. (TARA); tara 3, n., sin. rafia
tagua (TARADO); taradu, 1.part.
(TÁBUA).; tagua, n., proparoxítona (TARADO); taradu, 2.adj.
(TABUADA); tabuada, n., vd. taguada (TARAR); tara 1, 1.v.tr.
oxítona (TARDADO); tardadu, part.
(TABUADA); taguada, 1.n. (TARDAR); tarda, 1.v.s.aux.
(TABULEIRO); tabuleru, n. (TARDAR); tarda, 2.v.intr.
(TÁBULLE); tabule, n. (TARDE); tardi, n.
(TAÇA); tasa, 1.n. (TARDINHA); tardinhu, n.dim.
(TACÃO); takon, n. (TARECO); tereku, n.,
(TACHO); tatca, n. (TARECO); treku, n., vd. tereku
(TAINHA); teinha, n., paroxítona (TAREFA); tarefa, n.
(TARJUMA); tanguma, n., proparoxítona (TEMPERAR); tempra 1, 1.v.tr.,
(TARRAFE); tarafe, 2.n. (TEMPERATURA); tempratura, n.
(TARTARUGA-VERDE); tataruga-verdi, (TEMPERO); temperu, n., sin.
n. mantimenti
(TARTARUGA); tartaruga, n., vd. (TEMPERO); tempra 2, 1.n.
tataruga (TEMPLO); templu, n.
(TARTARUGA); tataruga, n. (TEMPO PASSADO DO VERBO); ba 2,
(TASCA); klando, 2.n. 2.v.aux.
(TATARUGA VERDE); tataruga-verdi, (TEMPO); altura, 2.n.
2.adj. (TEMPO); dadi, 2.n.
(TAXA); dasa, n., sin. impostu (TEMPO); pasadu, 2.n.
(TAXA); tacha, n. (TEMPO); tempu, 1.n.
(TÁXI); tasi, n., vd. taxi (TENDA); tenda, 1.n.
(TÁXI); taxi, n. (TENENTE-CORONEL); tenenti-
(TAXISTA); taxista, n. koronel, n.
(TE); u 1 [-u], pron.pess.compl.d. (TÉNIS); kanvas, n., paroxítona
(TEATRAL); tcefra, n. (TÉNIS); tenis, 1.n., paroxítona
(TEATRO); tiatru, n., paroxítona (TENSÃO); tenson, 1.n.
(TECEDOR DE PANO); tisidur di panu, (TENSÃO); tenson, 2.n.
n., sin. fisial (TENTAÇÃO); tentason, n.
(TECEDOR); tisidur, n. (TENTADO); tentadu, part.
(TECER); tisi 2, v. (TENTADOR); tentadur, n., sin. dimoniu
(TECIDO); batik, n. (TENTAR); fenti-fenti, 2.v.
(TECIDO); tisidu 2, 1.part. (TENTAR); spurmenta, 2.v.
(TÉCNICA); teknika, n., proparoxítona (TENTAR); tenta, 1.v.s.aux.,
(TÉCNICO); tekniku, 1.adj., (TENTAR); topoti, v.s.aux.,
proparoxítona proparoxítona sin. tenta
(TECNOLOGIA); teknolojia, n., (TENTATIVA); tentativa, n.
paroxítona (TER BARIGA INCHADA); kotcotci, v.,
(TECTO); tetu, n., sin. ntudju paroxítona
(TEIMA); tema 2, n. (TER BOM SENSO); ten kabesa, coloc.
(TEIMAR); ntema, v., sin. nsisti (TER CAPACIDADE); domina, 2.v.tr.
(TEIMAR); purfia 1, 2.v.intr. (TER DE; TER QUE); ten di, v.s.aux.,
(TEIMAR); tema 1, v. sin. dibi di
(TEIMOSIA); risu kabesa, 2.n. (TER DIREITO); mersi, 2.v.tr.
(TEIMOSIA); temosaria, n., paroxítona (TER MAU HÁLITO); fedi boka, 2.coloc.
(TEIMOSO); ntemus, adj., oxítona, vd. (TER PRESSA); ten dipresa, 1.coloc.
temos (TER PRESSA); ten presa, coloc., vd.
(TEIMOSO); temos, adj., oxítona ten dipresa
(TELEFONAR); telefona, v. (TER QUE); ten ke, v.s.aux., sin. dibi di
(TELEFONE); telefoni, n. (TER QUE); ten ku, v.s.aux., vd. ten ke
(TELEVISÃO); televizon, 2.n. (TER RAZÃO); ten roson, coloc.
(TELEVISOR); televizon, 1.n. (TER RELAÇÃO SEXUAIS); kunsi, 3.v.tr.
(TELHA); tidja, n. (TER SAUDADE); disdja, 1.v.tr.
(TELHADO); tidjadu, n., sin. tetu (TER SOFRIMENTO); sufri, 2.v.intr.
(TEMA); tema 3, n. (TER SONHOS); sunha, 2.v.intr.
(TÊMPERA); tempra 2, 2.n. (TER); ten, 1.v.intr.
(TEMPERADO); tempradu, 1.part. (TER); tene, 1.v.tr.
(TEMPERANÇA); tempransa, n. (TER); tene, 2.v.tr.
(TEMPERAR COM SAL); salga, 2.v. (TERÇA-FEIRA); tersa-fera, n.
(TEMPERAR-SE); tempra 1, 2.v.intr. (TERÇADO); tarsadu, n.
(TERCEIRO); terseru, quant. (TIA); tia, n.
(TERCEIRO); turseru, quant., arc., vd. (TIFA); tifa, n.
terseru (TIFÓIDE); tifoid, n., paroxítona
(TERÇO); tersu, n. (TIGELA); tijela, n.
(TERCOMEÇO); parti 1, 2.v.intr., sin. (TIGELA); tisela, n., vd. tijela
kunsa (TIJOLO); tidjolu, n.
(TERMINAL A COLUNA VERTEBRAL); (TIL); til, n.
ontcinhi, n, oxítona (TIMBA); timba, n.
(TERMINAR); para, 2.v.intr. (TIMBRE); toku, 2.n.
(TERMO USADO PARA INDICAR O (TIMENÈ); timene, n.
ACTO SEXUAL); markardesa, 2.n. (TIMOR-LESTE); timor-Leste, n.
(TERMO); termu 1, 1.n. (TIMORENSE); timorensi, 1.adj.
(TERMO); termu 2, n. (TIMORENSE); timorensi, 2.n.
(TERMÓMETRO); termomitru, 1.n., (TINA DE SALGA); tina di salga, n.
proparoxítona (TINA); tina, n.
(TERRA); tera, 1.n., sin. tcon (TINGIDO); tindjidu, part.
(TERRENO); lugar, 2.n. (TINGIDOR); tindjidur, n.
(TERRENO); terenu, n., sin. tcon (TINGIR); tindji, v.tr., sin. tinta
(TERRINA); trina, n. (TINTA PARA OS CABELOS); nhula, n.
(TERRITÓRIO); teritoriu, n., (TINTA); tinta 2, n.
proparoxítona (TINTEIRO); tinteru, 1n.
(TERRÍVEL); terivel, n., paroxítona (TINTEIRO); tinteru, 2n.
(TERROR); teror, n. (TINTIM POR TINTIM); tintin pur tintin,
(TERRORISMO); terorismu, n. loc.adv.
(TERRORISTA); terorista, 1.n. (TINTO); tintu, adj.
(TERRORISTA); terorista, 2.n. (TIO); tiu, n.
(TERRORISTA); tururista, n., vd. (TIPO DE ARROZ); djambaran, n.
terorista (TIPO DE AVE); kikia, n., paroxíton a
(TESO); tesu, adj. (TIPO DE BAILE DE BALANTAS);
(TESOURA); tisora, n. broska, n.
(TESOUREIRO); tisoreru, n. (TIPO DE BAILE); djambadon, n.
(TESOURO); tisoru, n. (TIPO DE BICHO); n’orn’ori, v.
(TESTA); testa, 1.n. (TIPO DE COBRA); kasinana, n.
(TESTAMENTO); testamentu, 1.n. (TIPO DE ENXADA); daba, n.
(TESTEMUNHA); tistimunha, .n., 2 vd. (TIPO DE ESCOLA); madrasa, n.
tustumunha (TIPO DE FAZENDA); basan, n.,
(TESTEMUNHA); tustumunha 2, n. (TIPO DE JOGO); doli, n.
(TESTEMUNHAR); tistimunha, 1.v., vd. (TIPO DE JOGO); serka-serka, 2.n.
tustumunha (TIPO DE PEIXE); iaiboi, 1.n., paroxítona
(TESTEMUNHAR); tustumunha 1, v. (TIPO DE PEIXE); kakandja, n.
(TESTEMUNHO); tistimunhu n., vd. (TIPO DE PEIXE); kasapai, n.,
tustumunhu paroxítona
(TESTEMUNHO); tustumunhu, n. (TIPO DE PEIXE); kokri, adj.
(TESTIFICAR); testifika, v., sin. (TIPO DE PEIXE); kor-kor, n.
tustumunha (TIPO DE PRATO); djambo, 2.n.
(TESTO); testu 1, n. (TIPO DE PRATO); futi 2, n.
(TÊTANO); tetanu, n., proparoxítona (TIPO DE PRATO); kuntan’o, n., vd.
(TEU; TUA; TEUS; TUAS); bu 2, kuntangu
det.poss. (TIPO DE PRATO); kuntcur, n.
(TEXTO); testu 2, n. (TIPO DE PRATO); moni, n.
(TI); bo 3, pron.pess.compl (TIPO DE PRATO); muni 2, n., vd. moni
(TIPO DE PRATO); pitc-patc, n. (TODO; TODA; TODOS; TODAS); tudu,
(TIPO DE TUBARÃO); bombolak, n. 2.quant.
(TIPO DE VINHO); kep, n. (TODOS OS SANTOS); tursantu, n.
(TIPO PRATO); katore, n. (TOLERÂNCIA); toleransia, n.,
(TIPO); tipu, 1.n. proparoxítona
(TIQUETAQUE); tik-tak, n. (TOLERAR); sufri, 3.v.intr.
(TIRA); tira 2, n. (TOLERAR); tulera, v.
(TIRADO); tiradu, part. (TOLHER); tudji, 1.v.tr., tudji ku; sin
(TIRADOR); tiradur, 1.n. (TOLHIDO); tudjidu, 1.part., sin.
(TIRAR A SEMENTE); tcokoti, v.tr., pruibidu
proparoxítona (TOLICE); tulesa, n.
(TIRAR À SORTE); bota sorti, 2.coloc. (TOLO); tulu, adj.
(TIRAR CASACA DO ARROZ); (TOM); ton, 1.n.
dugunha, 2.v.tr. (TOMADA); tomada, 1.n.
(TIRAR DE); tira na, v.prep. (TOMADA); tomada, 2.n.
(TIRAR FOLHA DA PLANTA); dukuli (TOMADO); lebadu, 2.part.
baguitc, coloc., proparoxítona (TOMADO); tomadu, 1.part.
(TIRAR); lokoti, v., proparoxítona (TOMAR A PALAVRA); toma palabra,
(TIRAR); tira 1, 1.v.tr. coloc.
(TIRO DE ARMA DE FOGO); diskarga 2, (TOMAR CONCIÊNCIA); disperta,
2.n. 2.v.intr., sin. sperta
(TIRO); tiru, 1.n. (TOMAR CONTA DE); toma konta,
(TISANA); tisana, n., sin. cha coloc.
(TISICAR); tisga, v. (TOMAR); ali, v.
(TÍSICO); tisgu, adj. (TOMAR); tama, v.tr., arc., vd. toma
(TISNADO); tisinadu, part. (TOMAR); tira 1, 2.v.tr.
(TISNADO); tisnadu, part., vd. tisinadu (TOMAR); toma, 1.v.tr.
(TISNAR); tisina 1, v., proparoxítona (TOMAR); toma, 3.v.
(TISNAR); tisna, v.tr., vd. tisina (TOMATE); kamati, 1.n.
(TÍTULO); titulu, 1.n., proparoxítona (TOMATE); tomati, n.,. vd. kamati
(TÍTULO); titulu, 2.n. (TOMATEIRO)); kamati, 2.n., pe di
(TOADA); tuada, 1.n. kamati
(TOALHA DE MÃO); tuadja, 1.n. (TOMBADO); tombadu, part.
(TOALHA DE MESA); tuadja, 2.n. (TOMBALI); tombali, n., oxítona
(TOCA); koba 3, 3.n. (TOMBAR); tomba, v.
(TOCADO); tokadu, 1.part. (TONELADA); tonelada, n.
(TOCADO); tokadu, 3.adj. (TONINHO); antoninhu, n., sin. golfinhu
(TOCADOR); nhanheru, 2.n. (TONTO); tontu, adj., vd. tuntu
(TOCADOR); tokadur, n. (TONTO); tuntu, adj.
(TOCAR EM); toka, 2.v.tr. (TONTURA); tontura, n., vd. tuntura
(TOCAR); iangasa, 2.v.tr. (TONTURA); tuntura, n.
(TOCAR); toka, 1.v.tr. (TOPADA); tapada 2, n.
(TOCAR); toka, 4.v.pron.rec. (TOQUE); toku, 1.n.
(TODAS AS VEZES QUE); tudu bias ke, (TORANJA); turandja, n.
con sin. kada bias ke (TORCER O CORPO); tursi kurpu,
(TODAS AS VEZES QUE); tudu ora ke, coloc.
con., sin. kada bias ke (TORCER-SE); tursi 1, 2.v.tr.
(TODO PODEROSO); tudu-puderozu, (TORCER); tursi 1, 1.v.tr.
adj. (TORCER); turturi, v.tr., proparoxítona
(TODO; TODA; TODOS; TODAS); tudu, (TORCIDA); tursida, n.
1.quant. (TORCIDO); tursidu, part.
(TORCIDO); turturidu, part. (TRABALHADO); tarbadjadu, part.
(TORMENTA); turmenta 2, 1.n. (TRABALHADOR); tarbadjadur, n., sin.
(TORNADO); tornadu, n. operariu
(TORNADO); turnadu, n. (TRABALHADOR); trabadjadur, n.,. vd.
(TORNAR DESIGUAL); mansianta, tarbadjadur
v.caus. (TRABALHAR PART-TIME); fasi surni,
(TORNAR GRANDE); garandisi, coloc., sin. surni
2.v.caus. (TRABALHAR); tarbadja, 1.v.tr.
(TORNAR GRÁVIDA); gravida 1, 2.v.tr. (TRABALHAR); tarbadja, 2.v.intr.
(TORNAR PRETO); pretsi, v.caus., vd. (TRABALHAR); trabadja, v., vd. tarbadja
pretusi (TRABALHO TEMPORÁRIO); surni 2, n.
(TORNAR TURVO); djumbuli, 1.v.tr., (TRABALHO); kansera, 2.n.
proparoxítona (TRABALHO); tarbadju,1.n., sin. obra
(TORNAR-SE FARINHA); forinha 1, (TRABALHO); trabadju, n., vd. tarbadju
2.v.intr. (TRABALHOSO); tarbalhozu, adj., sin.
(TORNAR-SE MUITO GORDO); budji- kansadu
budji, v. (TRACTOR); tratur, n.
(TORNAR); tono, v.s.aux., oxítona sin. (TRADIÇÃO); tradison, 1.n.
torna (TRADICIONAL); tradisional, 1.adj.
(TORNAR); torna, 2.v. (TRADUÇÃO); traduson, n., sin. verson
(TORNEAR); tornia, v., proparoxítona (TRADUÇÃO); verson, 2.n., sin.
(TORNEIRA); turnera, n. traduson
(TORQUÊS; TURQUÊS); torkis, n., (TRADUZIDO); traduzidu, part.
oxítona (TRADUZIR); traduzi, 1.v.tr., sin. tcolona
(TORRAÇÃO); torason, n. (TRÁFICO); trafiku, 1.n., proparoxítona
(TORRADO); iladu, part. (TRAIÇÃO); djanfa 2, n.
(TORRADO); toradu, part., sin. ulu-ulidu (TRAIÇÃO); traison, 1.n.
(TORRADOR); toradur, n. (TRAIÇOEIRO); traiseru, n.
(TORRAR); ila, v. (TRAÍDO); ntergadu, 2.part.
(TORRAR); tora, v.tr. (TRAÍDO); traidu, part.
(TORRE); tori 2, n. (TRAIDOR); traidur, n.
(TORRESMO); toresma, n. (TRAIR); bindi 1, 4.v.tr.
(TORTO); tortu, 1.adj. (TRAIR); nterga, 2.v.tr.
(TORTURA); turtura, v. (TRAIR); trai, v., sin. ngana
(TORTURADO); turturadu, part. (TRAJE DE CARNAVAL); fantazia, 2.n.
(TOSQUIAR OS CABELOS); tiskia (TRAMAR); djanfa 1, v.
kabelu, coloc., sin. rapa kabelu (TRAMAR); nventa, 2.v.tr.
(TOSQUIAR); tiskia, v., proparoxítona (TRANÇA); transa 2, n.
(TOSSE CONVULSA); totoane, n. (TRANCADO); ntrankadu, part.
(TOSSE); tusi 2, n. (TRANCAR); ntranka, 1.v.tr.
(TOSSIR); tursi 2, v. (TRANCAR); ntranka, 2.v.intr.
(TOSSIR); tusi 1, v., vd. tursi (TRANCAS DE CABELO); bofi, v.
(TOSTADO); ulilidu, part. (TRANÇAS); potika, v., proparoxítona
(TOSTÃO); tiston, n. (TRANCO); ntranku, n.
(TOTAL); total, 1.adj. (TRANQUILO); trankilu, 1.adj.
(TOTALIDADE); total, 2.n. (TRANSFERIDO); transfiridu, part.
(TOTALMENTE); totalmenti, adv. (TRANSFORMADO); mundantadu,
(TOTOLOTO); totolotu, n. 2.part.caus.
(TOUCINHO); tosinhu, n. (TRANSFORMADO); torkiadu, 2.part.
(TOURO); turu, n., sin. baka-matcu (TRANSFORMAR-SE); bidaduris.
(TOUTIÇO); totis, n., oxítona bidadur di siti., 2.n.
(TRANSFORMAR-SE); munda, 2.v.intr. (TREMELGA); trumelga, n.
(TRANSFORMAR); mundanta, 2.v.caus. (TREMER); tirmi, 1.v.intr.
(TRANSFUSÃO); transfuson, n. (TREMER); trimi, v.intr., vd. tirmi
(TRÂNSITO); tranzitu, n., proparoxítona (TREMOR); tirmidura, 1.n.
(TRANSMITIR); transmiti, v., sin. (TREMURA); tirmi, 2.v.intr.
kambanta (TRÊS PESSOAS A PILAR); tcin-tcin, n.
(TRANSPOR); ultrapasa, 2.v.tr. (TRÊS); tris, quant.
(TRANSPORTE); transporti, n., (TRESVARIAR); tirbida, 1.v.
(TRANSUBSTANCIAÇÃO); (TRETA); treta, n.
konsagrason, 2.n. (TREZE); trezi, quant.
(TRAPAÇA); tarpasa 2, n., sin. nganu (TREZENTOS); trizentus, quant.
(TRAPAÇA); trapasa, n., vd. tarpasa (TRIBO); tribu, 1.n.
(TRAPACEAR); tarpasa 1, v. (TRIBUNAL); tribunal, n.
(TRAPACEIRO); tarpaseru, adj. (TRIGO); trigu, n.
(TRAPACEIRO); trapaseru, adj., vd. (TRILINGUE); trilingui, adj.
tarpaseru (TRINCHEIRA); trinsera, n.
(TRAPALHADA); tarpadjada, n., sin. (TRINCHEIRA); trintcera, n., vd. trinsera
tarpadjamentu (TRINDADE); trindadi, n.
(TRAPALHÃO); tarpadjon, 1.n. (TRINTA); trinta, quant.
(TRAPALHÃO); tarpadjon, 2.n. (TRIPA); tripa, n.
(TRASEIRO); rabada, 2.n. (TRIPEÇA); trupesa, n., vd. turpesa
(TRASEIRO); trasera, n. (TRIPEÇA); turpesa, n.
(TRASTORNAR); trastorna, v. (TRIPLO); triplu, quant., sin. tris bias
(TRATADO); distratadu, part. (TRIQUINOSE); seren, n., oxítona sin.
(TRATADO); fasidu, 5.part. bichiga di purku
(TRATADO); tratadu, 1.part. (TRISTE); tristi, adj.
(TRATAMENTO); tratamentu, 1.n. (TRISTEZA); tristesa, n.
(TRATAR); distrata, v.tr. (TRITURADO); lofidu, 2.part.
(TRATAR); trata, 1.v.tr. (TRITURAR); lofi tceben, coloc.
(TRATO); tratu, 1.n., sin. tratamentu (TRÍZIA); trisia, n., proparoxítona
(TRAVÃO); travon, n., sin. freiu (TROÇA); torosa 2, n., vd. trosa
(TRAVAR); ntrava, v. (TROCA); troka 2, n.
(TRAVAR); trava, 1.v.tr. (TROCADO); torkiadu, 1.part.
(TRAVÉS); trabes, n., oxítona (TROÇADO); trosadu, part.
(TRAVESSA); terbesa 2, n. (TROÇADOR); trosadur, n.
(TRAVESSADO; ATRAVESSADO); (TROCAR DE PRODUTOS); kambiu,
terbesadu, part. 2.n.
(TRAVESSEIRO); turbuseru, n., sin. (TROCAR); torkia, 1.v.tr., paroxítona
almofada (TROÇAR); torosa 1, v.tr., vd. trosa
(TRAZER A CRIANÇA ÀS COSTAS); (TROCAR); troka 1, v., vd. torkia
bambu 1, 1.v.tr. (TROCAR); trokia, v., paroxítona, vd.
(TRAZER); tisi 1, 1.v.tr. torkia
(TRAZIDO ÀS COSTAS); bambudu, (TROÇAR); trosa 1, v.
part. (TROCO); troku, n.
(TRAZIDO); tisidu 1, part. (TROMBETA); trumbeta, n.dim.
(TREINADO); trenadu, part. (TRONCO); tronku, 1.n.
(TREINADOR); trenadur, n. (TRONCO); tronku, 2.n.
(TREINAMENTO); trenamentu, n., sin. (TRONO); tronu, n.
trenu (TROPA DE CAMELOS); karavana, 2.n.
(TREINAR); trena, v. (TROPA); tropa, 1.n., sin. izersitu
(TREINO); trenu, n., sin. trenamentu (TROPEÇADO); tropesadu, part.
(TROPEÇAR); tropesa, v.intr. 1.part.
(TROSA); trosa 2, n. (UMA VEZ QUE); gora, 2.con.
(TROVOADA); turbada, n. (UNÇÃO); unson, n.
(TU); abo, pron.pess.suj., oxítona (UNGIDO); undjidu, part.
(TU); bu 1, pron.pess.suj. (UNGIR); undji, v., sin. unta
(TUBARÃO); kaudu, n., paroxítona (UNHA); n’unha, n., vd. unha
(TUBARÃO); tubaron, n. (UNHA); unha, n., n’unha
(TUBERCOLOSE); tuberkulozi, n. (UNIÃO EUROPEIA); union Eropea, n.
(TUBO); tubu, 1.n. (UNIÃO EUROPEIA); union Europeia, n.
(TUBO); tubu, 2.n. (UNIÃO); union, n., sin. unidadi
(TUDO); buk, 1.intens. (ÚNICA REFEIÇÃO); tiru, 2.n.
(TUDO); fefi, v., sin. kume fep (ÚNICO); kondon, 1.intens., oxítona
(TUDO); fep, intens. (ÚNICO); uniku, adj., proparoxítona sin.
(TUDO). (TUDO); tudu, 3.quant. un son
(TUFADO); tuflidu, part. (UNIDADE MONETÁRIA); dolar, 2.n.
(TUFAR); tufli, v. (UNIDADE); unidadi, 1.n., sin. union
(TUMBA); koba 3, 2.n., sin. supultura (UNIDADE); unidadi, 2.n.
(TUMBA); tumba, n. (UNIDO); unidu, part.
(TUMULTO); tumultu, n. (UNIFICAR); uni, 2.v.intr.
(TURISMO); turismu, n. (UNIR); liga 1, 2.v.tr.
(TURISTA); turista, n. (UNIR); soma 1, 2.v.
(TURMA); turma, n. (UNIR); uni, 1.v.tr.,
(TURNO); turnu, n., sin. bias (UNIVERSAL); universal, 1.adj.
(TURVO); djumbulidu, 1.part. (UNIVERSAL); universal, 2.adj.
(U); U (UNIVERSIDADE); universidadi, n.
(UFANAR-SE); urfa, v., (UNIVERSO); universu, n.
(UÍSKE); uiski, n. (UNS AOS OUTROS); n’utru,
(UIVAR); uba, v. pron.pess.compl.
(ÚLTIMA PARTE); final, 2.n., sin. (UNTADO); untadu, part.
kabantada (UNTADOR); untadur, n.
(ULTIMAMENTE); ultimamenti, adv., sin. (UNTAR); unta, v.
pa ultimu (UNTO); untu, n.
(ÚLTIMO); ultimu, 1.adj., proparoxítona (URBANIZAÇÃO); urbanizason, n.
(ÚLTIMO); ultimu, 2.adj. (URBANIZADO); urbanizadu, part.
(ULTRAPASSADO); ultrapasadu, 1.part. (URBANIZAR); urbaniza, v.
(ULTRAPASSAR); pasanta, 2.v.caus. (URGÊNCIA) (deriv. TER CABEÇA); ten
(ULTRAPASSAR); ultrapasa, 1.v.tr. dipresa, 2.n.
(UM BOCADINHO); bokadinhu, (URGENTE); urjenti, 1.adj.
2.loc.adv. (URINA); orina 2, n.
(UM BOCADINHO); mbokadinhu, contr. (URINADO); orinadu, part., sin. misadu
(UM BOCADO); bokadu, 2.loc.adv. (URINAR); chichi 1, v., oxítona
(UM BOCADO); mbokadu, 1.contr. (URINAR); orina 1, v., sin. misa
(UM BOCADO); mbokadu, 2.adv. (URINAR); urina, v., vd. orina
(UM LIVRO ESCRITO); fasidu, 4.part. (URINOL) ; orinol, n., oxítona sin. basia
(UM LUGAR ISALADO); dinguidu, di kama
2.part. (URNA); kachon, 2.n.
(UM OBJECTO FINO); fis 2, 1.intens. (URSO); ursu, n.
(UM; UMA); un 1, det.art. (USADO); uzadu, part.
(UM; UMA); un 2, quant., sin. un son (USAR); uza, v.
(UM!); unh!, interj., vd. uh! (USO); us, 1.n.
(UMA PESSOA SOZINHA); dinguidu, (USO); uzu, n., vd. us
(ÚTIL); util, adj., paroxítona (VALIDO); balidu, part., paroxítona
(UTILIDADE); utilidadi, n. (VÁLIDO); validu, 1.adj., proparoxítona
(UTILIZAÇÃO); utilizason, n. (VALIOSO); balius, adj., oxítona
(UTILIZADO); utilizadu, part. (VALIOSO); validu, 2.adj.
(UTILIZAR); purbita, 2.v.intr. (VALOR); balur, 1.n., pl. baluris
(UTILIZAR); utiliza, v. (VALOR); valur, n., vd. balur
(UVA); uva, 1.n. (VALORES); baluris, n.pl., vd. balur
(VACA CAPADO); baka-kapadu, n. (VALORIZAR); valoriza, v., sin. valuria
(VACA MACHO); baka-matcu, n. (VALORIZAR); valuria, v., paroxítona sin.
(VACASINHO); bakasinhu, n.dim. valoriza
(VACINA); barsina 2, 1.n. (VANGUARDA); frenti, 2.n.
(VACINA); varsina, 2.n. (VANGUARDIA); vangardia, n.,
(VACINAÇÃO); barsinason, n. proparoxítona
(VACINAÇÃO); varsinason, n., vd. (VANTAGEM); vantajen, 1.n., paroxítona
barsinason ant. disvantajen
(VACINADO); barsinadu, part. (VAPOR); bapur, n.
(VACINAR); barsina 1, v. (VAQUEIRO); koboi, n., paroxítona
(VACINAR); varsina, 1.v., vd. barsina (VARA); bara 2, n.
(VADIAR); badia, v. (VARA); vara, n., vd. bara
(VADIAR); burdia, 2.v. (VARANDA); baranda, n.
(VADIAR); vadia, v., paroxítona vd. (VARICELA); kambletc, 2n.
badia (VÁRIO); variu, 1.adj., proparoxítona
(VADIO); badiadur, n., sin. badiu (VARREDOR); baridur, n.
(VADIO); badiu, n., sin. vadiadur (VARREDURA); baridura, n., sin. lichu
(VADIO); vadiadur, n., vd. badiadur (VARRER); bari, 1.v.tr.
(VADIO); vadiu, adj., vd. badiu (VASSOURA); basora, n.
(VAGABUNDO); iandadur, 2.n. (VASSOURA); vasora, n., vd. basora
(VAGABUNDO); nheme pe di katcur, (VAZADO); dispraiadu, part.
coloc. (VAZANTE); basanti, n., sin. basamar;
(VAGINA); karika, n., sin. kunu ant. intcente
(VAGUEAR); n’ai-n’ai, v. (VAZAR); basa 1, 2.v.intr.
(VAI-TE EMBORA); maneta, 2.coloc., ba (VAZIO); vaziu, adj., paroxítona sin.
pa maneta limpu
(VAI); ba 1, v.s.aux., vd. bai (VEDAÇÃO); vedason, n., sin. tapada
(VAI); bai, 1.v.s.aux., ant. bin (VEDADO). ; vedadu, part.
(VAIDOSO); mpustur, 2.adj. (VEDADOR); vedadur, n.
(VAIVÉM); baibin, n., * (VEDAR); tadja, 2.v.tr.
(VALE); bal, n., vd. val (VEDAR); veda, v.
(VALE); val, n. (VEIA); veia, n., proparoxítona
(VALE); vali, n. (VEIO); veiu, n., proparoxítona
(VALENTÃO); balenton, n. (VELA); vela 2, n.
(VALENTIA); balentia, n., paroxítona vd. (VELA); vela 3, 1.n.
balentasku (VELA); vela 3, 2.n.
(VALER A PENA); bali pena, coloc. (VELAR); vela 1, v.
(VALER); bali, 2.v.intr. (VELEIRO); veleru, n.
(VALER); mporta, 2.v.intr. (VELHA); bedja, n.f.
(VALER); presta, 2.v.intr. (VELHACARIA); bidjakesa, n.
(VALER); sirbi, 3.v.intr. (VELHACO); bidjaku, adj.
(VALETA); baleta, n. (VELHICE); bedjisa, n.
(VALETE); valeti, n. (VELHO TESTAMENTO); testamentu,
(VALIDADE); validadi, n. 2.n., Bedju Testamentu
(VELHO); antigu, 2.n. (VENTO); bentu, 1.n.
(VELHO); bedju, 1.adj. (VENTO); ventu, n., vd. bentu
(VELHO); bedju, 2.n., sin. bedjoti (VENTOINHA); bentuinha, n., sin.
(VELHO); garandi., 2.adj. bentiadur
(VELHOTE); bedjoti, n., sin. bedju (VENTOINHA); ventinha, n.
(VELOCIDADE); fut, intens. (VENTOSA); bentosa, n.
(VELOCIDADE); velosidadi, n., vd. (VENTOZINHO); bentusinhu, n.
vulusidadi (VENTURA); ventura, n.
(VELOCIDADE); vulusidadi, n. (VERBENA); verbena, n.
(VENCEDOR); vensidur, n. (VERBO AUXILIAR, modo habitual); ta,
(VENCER); bati 1, 2.v.tr. 1.v.aux.
(VENCER); muni 1, v.tr. (VERBO); verbu, 1.n.
(VENCER); vensi, v., sin. nganha (VERBO); verbu, 2.n.
(VENCIDO); ultrapasadu, 2.part. (VERDADE); bardadi, 1.n., ant. mintida
(VENCIDO); vensidu, part. (VERDADE); uatc a kacheu, coloc.
(VENCIMENTO); vensimentu, n., sin. (VERDADEIRO); bardaderu, adj.
salariu (VERDADEIRO); berdaderu, adj., vd.
(VENDA CLANDESTINO); klando, 1.n., bardaderu
oxítona sin. kontrabanu (VERDADEIRO); verdaderu, adj., vd.
(VENDEDOR AMBULANTE); djila, 1.n. bardaderu
(VENDEDOR AMBULANTE); djila, 2.n. (VERDE); berdi, adj., vd. verdi
(VENDEDOR); bindidur, n., pl. (VERDE); birdi, adj., vd. verdi
bindiduris sin. komersianti (VERDE); verdi, 1.adj.
(VENDEDORES); indiduris, n.pl., (VERFICAR); djubi, 1.v.tr.
paroxítona, vd. bindidur (VERGONHA); borgonha, n., vd.
(VENDER); bindi 1, 1.v.tr. burgunhu
(VENDER); fuma, 3.v.tr. (VERGONHA); burgunhu 2, n.
(VENDIDEIRA); bidera, 1,n.f. (VERGONHOSO); burgunhus, 1.adj.,
(VENDIDO); bindidu, part. oxítona sin. akanhadu
(VENDIDO); fumadu, 2.part. (VERIFICADO); verifikadu, part.
(VENENO); benenu, n., vd. venenu (VERIFICAR); verifika, 1.v.tr.
(VENENO); venenu, n. (VERMELHAÇO); burmedjasku, n.
(VENENOSO); benenus, adj., oxítona (VERMELHAR); burmedja, v.intr.
vd. venenus (VERMELHO); burmedju, 1.adj.
(VENENOSO); venenus, adj., oxítona (VERMELHO); tcadau, 1.intens.,
(VENERAÇÃO); venerason, n. paroxítona
(VENERAR); venera, v. (VERMELHO); tcadau, 2.intens.
(VENÉREA); veneria, adj.f., (VERMELHO); tcau 1, intens.
proparoxítona (VERNIZ); vernis, n.
(VENIAL); venial, adj., (VERRUGA); bruga, n.
(VENTE ACHATADO); kotc-kotcidu, (VERSÃO); verson, 1.n.
part. (VERSÍCULO); versikulu, n.,
(VENTILADO); bentiadu, part. proparoxítona
(VENTILADOR); bentiadur, n., sin. (VERSO); versu, n.
bentuinha (VESGUEAR); totoli, 1.v., proparoxítona
(VENTILAR); bentia, 1.v., paroxítona (VESÍCULA BILIAR); fel, 2.n.
(VENTO FORTE); bentu, 3.coloc., bentu (VESPÃO); baguera-brabu, n.
forti (VESPÃO); ngor-ngor, n.
(VENTO FORTE); sambaturme, n. (VÉSPERA); vespera, n., proparoxítona
(VENTO FRESCO); bentu, 2.coloc., vd. bespra
bentu fresku (VÉSPERAS); bespra, 1.n.
(VESTE BRANCO); bata-branku, 2.n., (VINDA); vinda, n., sin. tcigada
sin. batina (VINGADO); bingadu, part., vd. vingadu
(VESTIDO); bistidu, 1.n., sin. vistuariu (VINGADO); vingadu, part.
(VESTIDO); vistidu, n., vd. bistidu (vingança, . TORNAR); atorna, n.
(VESTIMENTA); bistimentu, n. (VINGANÇA); bingansa, n., sin. faka di
(VESTIR); bisti, v.tr. atorna
(VESTIR); kubri, 2.v.tr. (VINGANÇA); vingansa, n., vd.
(VESTUÁRIO); vistuariu, n., bingansa
proparoxítona (VINGAR); binga, v., vd. vinga
(VÉU); veu, n. (VINGAR); vinga, v.
(VEZ); bes, adv., vd. bias (VINGATIVO); bingativu, adj.
(VEZ); bias 2, 2.n., sin. turnu (VINHA); vinha, n.
(VIA); via, pref. (VINHO BRANCO); binhu branku, n.
(VIAÇÃO); viason, n., sin. tranzitu (VINHO DE CAJÚ); martel, 2.n.
(VIAGEM); bias 1, n., oxítona (VINHO DE PALMA); binhu di palmu, n.
(VIAGEM); bias 2, 1.adv. (VINHO DE PALMA); binhu palmu, n.,
(VIAGEM); viajen, n., paroxítona sin. vd. binhu di palmu
bias (VINHO TINTO); binhu tintu, n.
(VIAJAR); bai bias, v., sin. viaja (VINHO); binhu, n.
(VIAJAR); viaja, v., sin. bai bias (VINHO); vinhu, n., vd. binhu
(VIANDA); bianda, 1.n. (VINTE E UM); vinti i un, quant.
(VIATURA); viatura, n., sin. karu (VINTE); binti, quant., vd. vinti
(VÍBORA); tutu, n., oxítona (VINTE); vinti, quant.
(VICE-); vise, 1.pref. (VIOLA); biola, n., vd. viola
(VICE-); vise, 2.pref. (VIOLA); viola 2, n., paroxítona
(VICIADO); nkurbadu, 2.adj. (VIOLAÇÃO); violason, 1.n.
(VÍCIO); visiu, 1.n., proparoxítona (VIOLÃO); violon, n.aum.
(VIDA); bida 2,n., vd. vida (VIOLAR); bafa, 2.v.
(VIDA); vida, n. (VIOLAR); viola 1, 1.v.
(VIDEIRA); videra, n., sin. pe di uva (VIOLAR); viola 1, 2.v.
(VIDEIRO); bideru, n., vd. bidera (VIOLÊNCIA); violensia, n.,
(VIDRO); bidru, n., vd. vidru proparoxítona
(VIDRO); vidru, n. (VIRADO); bidadu, 1.part.
(VIGA); viga, n. (VIRADO); bidadu, 2.adj.
(VIGÉSIMO); vijesimu, quant., (VIRADO); viradu, 1.part.
proparoxítona (VIRAR CEGO); bida segu, coloc., sin.
(VIGIA); bisia 2, n., paroxítona sega
(VIGIADO); bisiadu, part. (VIRAR SÃO); bida san, coloc.
(VIGIADOR); bisiadur, 1.n. (VIRAR-SE CONTRA); bida kontra,
(VIGIAR); bisia 1, v., paroxítona v.prep.
(VIGILÂNCIA); guarda 2, 2.n. (VIRAR-SE ESCURO); bida sukuru,
(VIGILÂNCIA); vijilansia, n., coloc., sin. sukurisi
proparoxítona (VIRAR); bida 1, 1.v.s.aux.
(VIGILANTE); vijilanti, adj. (VIRAR); bida 1, 2.v.
(VIGÍLIA); vijilia, n., proparoxítona (VIRAR); tirbida, 2.v.
(VILA); vila, n., sin. prasa (VIRAR); vira, 1.v.tr.
(VINAGRE); binagri, n. (VIRGEM); virjen, 1.adj., paroxítona
(VINAGRE); vinagri, n. (VIRGINDADE); virjindadi, n.
(VINCAR); vinka, v., sin. dobra (VÍRGULA); virgula, n., proparoxítona
(VINCO); vinku n., sin. dobra (VIRILHA); biridja, n.
(VÍNCULO); ligason, 2.n. (VIRILHA); bridja, n., vd. biridja
(VÍRUS); bitcu, 2.n. gumitadura
(VÍRUS); virus, n., paroxítona (VONTADE); bontadi 2, n., vd. vontadi
(VISÃO); vizon, n., sin. puntu di vista (VONTADE); vontadi, 1.n.
(VISCO); binhali, n., paroxítona (VÓS); abos, pron.pess.suj., oxítona.
(VISITA); vizita 2, 1.n. Forma secundária que precede a forma
(VISITA); vizita 2, 2.n. principal bo, utilizada para dar ênfase
(VISITADO); vizitadu, part. (VÓS); bo 1, pron.pess.suj.
(VISITADOR); bisitadur, n., vd. vizitadur (VOS); bos, 1.pron.pess.compl.d.
(VISITADOR); vizitadur, n. (VÓS); bos, 2.pron.pess.compl.o.
(VISITAR); bisita, v., vd. vizita (VOSSO; VOSSA; VOSSOS; VOSSAS);
(VISITAR); vizita 1, v. bo 2, det.poss.
(VISTA); vista, 1.n. (VOTAÇÃO); votason, n.
(VISTO); vistu, n. (VOTADO); votadu, part.
(VISTORIA); visturia, n., paroxítona (VOTAR); vota, 1.v.tr.
(VITAMINA); vitamina, n. (VOTAR); vota, 2.v.intr.
(VÍTIMA DE BRUXARIA); iandadu, (VOTO); votu, 1.n.
2.part. (VOZ); vos, n.
(VITIMA); vitima, 1.n., proparoxítona (VULTO); bultu, n.
(VITIMA); vitima, 2.n. (VULTO); vultu, n.
(VITÓRIA); vitoria, n., proparoxítona (XADREZ); chadres, n., oxítona
(VIÚVA); viuva, n, paroxítona (XAROPE); charopi, n.
(VIÚVO); viuvu, n., paroxítona (XELIM); silin, n., oxítona
(VIVEIRO); viveru, n., sin. kanteru (XÍCARA); chikra, n., vd. tcikara
(VIVER); izisti, 2.v.intr. (XÍCARA); tcikara, n., proparoxítona
(VIVER); vivi, 1.v.intr. (XÍCARA); tcikra, n., vd. tcikara
(VIVIDO); vividu, 1.part. (ZAGAIA); zagaia, n.
(VIVO); bibu, 1.adj. (ZAGALOTE); zagaloti, n.
(VIVO); vivu, adj., vd. bibu (ZANGA); zanga 2, n.
(VIZINHO); vizinhu, 1.adj. (ZANGADO); zangadu, part.
(VOAR); bua, v.intr. (ZANGAR-SE); nguispa, v., sin. panha
(VOCABULÁRIO); vokabulariu, n., raiba
proparoxítona sin. disionariu (ZANGAR); zanga 1, v.
(VOGAL); vogal, n. (ZELAR); zela, v.
(VOLANTE); volanti, 1.n. (ZELO); zelu, n.
(VOLTA); bolta 2, n., vd. volta (ZERO); zeru, n.
(VOLTA); volta 2, n., (ZINCADO); zinkadu, part.
(VOLTAGEM); tenson, 3.n. (ZINCAR); zinka, v.tr.
(VOLTAR A); volta 1, 2.v. (ZINCO); zinku, 1.n.
(VOLTAR); bolta 1, v., vd. volta (ZONA); zona, n.
(VOLTAR); volta 1, 1.v.intr. (ZUMBIDO); zumbidu, n.
(VOLTEAR); boltia, v.intr. preguiça, D. A MONTÕES);
(VOLUME); kapasidadi, 2.n. amontondadi, n.
(VOLUME); vulumi, 1.n. SEM SABOR); dos 2, 3.adj.
(VOLUME); vulumi, 2.n. SEZÃO); sison, n., sin. paludismu
(VOLUNTÁRIO); vuluntariu, n., SUSPEITO); susu 1, 2.adj.
proparoxítona TIPO DE PRATO); poportada, n.
(VOMITADO); gumitadu, part. VARRIDO); baridu, part.
(VOMITAR); gumita, v.tr.
(VOMITAR); vomita, v., proparoxítona
vd. gumita
(VÓMITO); vomitu, n., proparoxítona vd.

Você também pode gostar