Yilal: Muk’bä lajk’äñ lakäk’eñ ik’a’ba’ bajche’ yilal its’ijbal, iñuklel

chuki añ, mi yäk’ ibäj yik’oty k’a’ba’äl.

CHuki yom mi imejlel: Ipäsbeñtyel xbi’tyalo’b bajche’ yom mi

iña’tyaño’b, mi yälo’b, its’ijbuño’b yik’oty ipejkaño’b yilal bajche’ its’ijbal,
iñuklel, che’ mi yäk’ ibäj tyi ityojlel k’a’ba’äl.

CHuki yom mi iñojpel

CHe’ mi yujtyel tyi k’ejlel ili ty’añ jiñäch yom che’ mejlo’bix xbityalo’b
iña’tyaño’b, ik’äño’b tyi ty’añ, ipejkaño’b yik’oty its’ijbuño’b yilal.

Yom uts’aty mi ik’äño’b tyi ty’añ yilal tyi yotyoty yik’oty ityaty iña’.

Tyoj mi ik’äño’b tyi ty’añ yilal baki mi iñumelo’b ik’axelo’b.

Yom tyoj mi ik’äño’b tyi ty’añ yik’oty che’ mi its’ijbuño’b tyi juñ yilal.

Yom tyoj mi ik’äño’b yilal che’ mi its’ijbuño’b tyäk’älty’añtyak.

36
Su’beño’b xbi’tyalo’b cha’añ mi ik’elo’b yik’oty mi ichajpaño’b bajche’
yilal its’ijbal, iñuklel, bajche’ iliyi.

37
Pejkañ ili ts’ijbubilbä ty’añ cha’añ mi iñich’tyaño’b xbi’tyalo’b.

Ikuxtyälel matye’el
CHe’ mi iyajlel ja’al muk’ix iyäx-añ matye’el, k’o’tyajax mi ich’ok’añ
ibuts: tye’, ak’, pimel, xch’ajuk’, xtsuy, axäñtye’; yäxwamañ iyopol
tye’tyak yik’oty pejtyelel matye’el, k’o’tyajax mi ikajel tyi lok’el
iñichtyak, tyi ichajp tyi ichajp añ its’ijbal bajche’: säsäk, chächäk,
k’änk’äñ. CHe’ mi lakmajlel tyi cholel k’o’tyajax xojokña, yowokña,
chä’bäkña yujts’il iñichtyak tye’, pimel, ak’, welwelña ñumel
xpejpemtyak yik’oty mi iñumel xts’uñuñ its’u’ baki tsajakña iñichtyak
tye’, ixku ichäñil cha’b mi ityempañ majlel its’u’bil ichä’bil iñichtye’,
pimel, ak’.
CHe’ käläxix ja’al tsajibiloñla yom baki mi lakñumel lajk’axel, bojyixme
bij, bojyme ich’i’omal tyuñtyak, tye’tyak.
CHe’ tyi isäk’añ majlel pañämil k’o’tyajax muk’ tyi k’ay
xmatye’mutytyak bajche’: xk’ojk’o’, xpäm, xmukuy, x-ajkumts’u’, peya’,
ak’xi’, xwakway, xbiyoliñmuty, xpasa’, xch’ich’ip; añ ik’ts’ujañbä,
yäjyäxbä, k’äñk’äñbä, chächäkbä, xp’ijlisbä, yäx-ajktyikbä ik’uk’mal.
CHä’äch añ lajkuxtyälel tyi lakpejtyelel bajche’ iliyi.

Xts’ijbo’b:
Jorge Guzmán Gutiérrez
Enrique Jiménez Jiménez

38
K’ajtyibeño’b xbi’tyalo’b chuki tyi yälä tsa’bä ujtyi apejkañ tyi juñ.

Bajche’ yilal tye’, matye’el che’ mi iyajlel ja’al.

Bajche’ yilal iñichtye’, ak’, pimel mi ilok’el che’ mi yu’biñ ja’al.

Bajche’ yilal its’ijbal ik’uk’mal xmatye’mutytyak.

Ichajpäñtyel e’tyel cha’añ mi imelo’b xbi’tyalo’b:

 Yom mi ach’äm majlel tyi yotyotylel k’el juñ iwuty alaxax, ch’oktyobä
yik’oty k’äñixbä, ch’ok ja’as yik’oty k’äñixbä, cha’añ mi ak’ajtyibeñ
xbi’tyalo’b bajche’ iliyi.

Bajche’ yilal its’ijbal mi la’ak’el ili alaxax.

Bajche’ yu’bil isumuklel che’ ch’oktyo jiñi alaxax.

Bajche’ yu’bil isumuklel che’ k’äñix jiñi alaxax.

Bajche’ yilal ibäk’ jiñi alaxax.

Bajche’ yu’bil isumuklel ibäk’ alaxax.

 Su’beño’b xbi’tyalo’b cha’añ mi ilok’elo’b ik’elo’b bajche’ yilal its’ijbal

aläk’äl, otyotytyak, pimeltyak, pisiltyak, iñichtyak pimel tye’; cha’añ mi
ichajpaño’b bajche’ yilal its’ijbal, isumuklel, iñuklel.

 Yom mi ats’ijbuñ tyi kolembä juñ bajche’ mi yälo’b xbi’tyalo’b:

TSa’ki yäläyo’b säsäk, i’ik’, chächäk, yäjyäx, bakibä aläk’äl, otyotytyak,

pimeltyak, pisiltyak, iñichtyak pimel tye’.

39
 CHe’ ts’ijbubilix tyi kolembä juñ yom mi la’apejkañ, ya’i su’beño’b
xbi’tyalo’b cha’añ mi its’ijbuño’b yañbä ma’añbä tyi la’atyaja tyi ty’añ.

 Yom mi la’asäklañ, mi la’amel k’aytyak cha’añ mi la’acha’leñ komoñ

k’ay tyi yotyotylel k’el juñ, bajche’ iliyi. Mi la’asäklañ bajche’ yom
k’äyiñtyel.

Mäk’bälel

Yäjyäx pätyaj.
suts’ tyi mäk’ol,
suts’, suts’
sususuts’

CHächäk si’k’ä’b.
tsaj tyi k’uxol
tsaj, tsaj
tsajtsajtsaj

K’äñk’äñ ja’as.
tsaj tyi mäk’ol,
tsaj, tsaj
tsajtsajtsaj

CH’ok alaxax
paj tyi mäk’ol
paj, paj
pajpajpaj

40
 Yilal: Muk’bä lajk’äñ cha’añ mi lakäk’eñ isujmlel k’a’ba’äl bajche’ yilal
its’ijbal, isumuklel, iñuklel, mi yäk’ ibäj tyi k’a’ba’äl. CHe’ bajche’ iliyi.

Säsäk ixim.
Paj alaxax che’ ch’oktyo.
Kolem yäxtye’.
I’ik’ ts’i’
Säsäk tyokal.

Bajche’ yom bej chajpäñtyel majlel päs juñ.

 Yom mi ats’ijbuñ tyi kolembä juñ tyäk’älty’añtyak baki añ yilal, che’

bajche’ iliyi. K’äñk’äñ ixim. CHächäk ixim. Säsäk ajkum, I’ik’ muty.
Säsäk xpech Ya’i päk’ä käytyäl tyi imalil yotyotylel k’el juñ, cha’añ mi
ik’elo’b yik’oty mi ipejkaño’b alälo’b.

 Su’beño’b alälo’b cha’añ mi its’ijbuño’b tyi ijuñ yañbä tyäk’älty’añ

muk’bä yäl yilal, yomäch mi abele’ koltyañ majlel alälo’b cha’añ uts’aty
mi its’ijbuño’b yilal tyi tyäk’älty’añ.

 CHajpañ alas, k’ay, soñ cha’añ mi ibej käño’b bajche’ mi yäk’ ibäj yilal
tyi ityojlel k’a’ba’äl.

 Yom mi la’alok’el tyi pamil la’ak’el bajche’ yilal its’ijbal chuki añ tyi
ipaty yotyotylel k’el juñ, che’ je’el mi la’ak’ajtyibeño’b tyatyälo’b,
ña’älo’b yañtyakbä bajche’ yilal its’ijbal, isumuklel, ikolemlel, chukityak
añ tyi lum, imalil ja’, tyi panchañ, tyi matye’el, tyäle its’ijbal pisiltyak
yik’oty pislelältyak

41
 CHajpañ yañbä bajche’ mi icha’leño’b e’tyel xbi’tyalo’b cha’añ mi ibej
k’elo’b, ikäño’b bajche’ mi lajk’äñ yilal yik’oty k’a’ba’äl, bajche’ iliyi,
ts’ijbuñ tyi juñ: K’äñk’äñ pisil, CHächäk ich, Yäjyäx bujkäl, I’ik’
muty. Otsañ tyi chiki’b, ya’i mi awalk’uñ, che’ jiñi ak’eño’b xbi’tyalo’b
ilok’saño’b cha’añ mi ipejkaño’b bajche’ yälä yik’oty mi its’ijbuño’b tyi
juñ ya’i mi imelbeño’b yejtyal.

CHe’ mi ikäytyäl bajche’ iliyi.

K’äñk’äñ pisil

CHächäk ich

Yäjyäx bujkäl

I’ik’ muty

42