Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
TYZYTABA’U
TRANÇADORES DE
PALAVRAS E COISAS
O livro é uma adaptação da tese
Kuadpayzu, Tyzytaba’u na’ik Marynau:
Aspectos de uma História Social da
Língua Wapichana em Roraima
(1932-1995), defendida em 2016
no Programa de Pós-Graduação em
História Social da UFRJ. Nele é apre-
sentada, a partir das tramas do falar
e do trançar, a complexidade das
práticas culturais Wapichana. A lín-
gua Wapichana faz parte do tronco
linguístico Aruak e tanto os objetos
feitos recentemente, quanto aque-
les guardados no Museu Nacional/
UFRJ, fazem parte da vida e da his-
tória desse povo indígena. Como
não encontramos uma palavra na
língua Wapichana significando ar-
tesão, artesanato ou mesmo arte, por
aproximação adotamos tyzytaba’u,
como significante de ‘trançador’ e
‘artista’. Assim, o nome do livro é
Tyzytaba’u: Trançadores de Palavras
e Coisas.
O livro sintetiza o que a auto-
ra ouviu das narrativas históricas
e compartilha aproximações pos-
síveis com a língua e a cultura
wapichana, no que tange à constru-
ção das casas, relações de trabalho,
forma de processar alimentos, de
comer, de cantar, de dançar, de fes-
tejar, de ritualizar, de trançar, de
tecer, de desenhar, de pintar, de
esculpir objetos, de viver e de pen-
sar. Nele estão incluídas fotografias
TYZYTABA’U
Ananda Machado
TYZYTABA’U
TRANÇADORES DE
PALAVRAS E COISAS
Reitora da Universidade Denise Pires de Carvalho
Federal do Rio de Janeiro
Diretor do Museu Nacional Alexander Kellner
Chefe do Setor de Etnologia e Etnografia João Pacheco de Oliveira
e Curador das coleções etnográficas
Presidente da Associação Amigos Mariangela Menezes
do Museu Nacional
Machado, Ananda
Tyzytaba’u : trançadores de palavras e coisas / Ananda Machado.
– 1. ed. – Rio de Janeiro : Ed. do Autor, 2022. – (Etno museu ; 3)
Bibliografia.
isbn: 978-65-00-43491-0
1. Etnografia – Brasil 2. Roraima (Estado) – História social
3. Wapichana – Gramática – Estudo e ensino 4. Wapichana –
Vocabulários, glossários etc I. Título II. Série.
22-107516 cdd: 498.3829807
Apresentação 11
João Pacheco de Oliveira
Prefácio 15
Joenia Wapichana
Palavras introdutórias 19
Referências 133
Posfácio 137
A autora 196
Apresentação
João Pacheco de Oliveira
1
Vide Pacheco de Oliveira, João – “Perda e superação” In Santos, Rita - No Coração
do Brasil. Rio de Janeiro, SEE, 2020, pgs. 7-23. <https://museunacional.ufrj.br/
see/publicacoes.html>
2
Vide o site mencionado na nota 1para visitar as exposições e fazer download
nos livros.
14 ¦ TYZYTABA’U
3
Sobre os Wapichana encontramos: Documentação da Comissão Rondon, Política
indigenista do SPI, vocabulários de línguas indígenas. Comissão Rondon, 1875-1953.
Museu do Índio. Relatórios pesquisadores SEDOC-Museu do Índio, 1950-1994.
Palavras introdutórias ¦ 21
4
Aunaa un aichapan na’apam unmaxaapayzun zii, unmaxapan undarunau diaypaichan
ungary kanuku ii, kanukuba’u ii, kanukuba’u ii. Undukuzynau maxapan kanuku bau-
sannau aturadanau inminhaypan kanuku ii inwiiz yy Parubaz Guiana ii, Guiana inhau
wyyry’y parubaz kikizei. Kanuku kaipa’a baraz ty’yz, baraz ty’yz kaipa’a kanuku zikun ii
mixi na’ii wyyry aturadanau maxapayzun kutya’anaa an inkeawiiztinhan na’ii na’iana
inbyan, indaypain na’ii, aizii wyry’y inmeakukinhaa kidia’anaa inmeakun mynapu naa
aunaa un aichipan na’itim naa kuxan inmeakun mazan wyryy undukuznau pa’na ipei
inmeukan na’a da’a karaudaznau kikizei dakutkau wyryy amazada wiizei, aizii inwiiz
sudkid inkezakaniapkiz kainha’a dakutikau, turatun, kainha’a bauran uwaunau, makun
wyry’y kainha’a baura di’iaa dakutykau buxu mutu (Boca da Mata kiau) inwiiz kuxan
kanuku danumaiakkau (Entrevista com Alfredo de Souza no dia 18 de julho de 2014).
Revisão dos textos na língua Wapichana: Maria Shirlene Souza Silva.
28 ¦ TYZYTABA’U
5
Aunaa an un aichapan, un aichap kaikapa aunaa patamaka an man, bayday ki’ana
karikeunan aunaa naa uunaichapan kaimeimen. Wyry’y kuty’anaa unwyzunau para-
dapan un’at aturad idian, ipei undarynau unkaikesudindun, ungary paradan aturad
idia’an, ykayan unwabat padamat, mazan ydayan untynarynawyn py’ana aunaa an,
yryy inmaukan kidana ipei wyry’y aturad nhawyz aunaa an kanam paradapa’u nii un’ati.
(Entrevista realizada com Alfredo Souza no dia 18 de julho de 2014).
As tranças da vida de Alfredo Souza ¦ 29
Meu pai morreu, eu não sei que altura eu estava, ele faleceu.
Ele faleceu e tem a minha mãe, mas ela não cuidou da gente
direito, somos assim em Wapichana, a conta é assim, um, dois,
três, quatro, cinco contando comigo, é assim, aí somos de um
pai só. O nosso pai faleceu, a nossa mãe ela não presta, ela nos
abandonou por aí, ela não soube cuidar da gente, não soube
criar a gente direito, ela fez foi jogar. E essa nossa mãe correu
atrás de outra pessoa, com outro homem, deixou nós. Até so-
6
Aunaa un aichipan, un abatannaa ykuadapayzukau na’ap kainha’a inkeauana pa-
rangarynau, kaikini’i kawan na’ak kubau, inhaaka’a mukau, ipei inha’akapan mukau
inhaka’a dyu, ipei wyry’y kaipa’a nikeizukariwei. [...] Ipei inha’akapan mukau inhaka’a
dyu, ipei wyry’y kaipa’a nikeizukariwei maskaydaysud kii inhau tan kutyainhaunau aunaa
inniken dyu mazan inkuda kupay inmeaxapan kupay dia’na. Aizii kainha’a na’apanxaa
ydakutkau atii inkudan panikennii kanukusannau wyry’y mixii inniken wyryy ipei kanam:
bichi, bakyry, kudui, ipei dukunuinhau puaty, rumi, wixi, sybyry, ipei wyry’y panaukazi-
nhau aturada niken. (Entrevista com Alfredo dia 18 de julho de 2014).
30 ¦ TYZYTABA’U
7
Undary maukan, aunaa un aichapan na’apam ungary, dukua’anaa, kaikep man, undary
maukan, kainha’a undaru, mazan aunaa utaapan waynau kaimen, kaipa’u da’i, waynau
wapichan kian aicharibei baydap, diaytam, idikinhayda’y, paminhaytamkii, bakaiayda’y
wapichan aichan (contar). Mixi kaipayda’y waynau, wadary dan, undary maukan! Undaru
aunaa ukaimenan, kabuuta’akan waynau di’it karikeunan, aunaa uaichapan pataaoan
waynau, aunaa udiupaichan waynau kaimen, kabubi’ian. Yryy wadaru dimeakan naa
ba’uran pidian tyma’anaa, ba’uran daunaiura tyma’anaa makun,wa’akabian naa way-
nau ipei. Wapatakaytinhan naa ungary kachamidikii, unkamichan kaniribe,aunaa
kanam id unchiken, aunaa chikeribei nii, aunaa kanam dia’an chiken aimeakan. Aizii
kainha’a papai kian wamaku puduwayt wyry’y kawiam piximek zuan, waturinakkiz chi-
keribei di’ia’a mikurunau di’ii, taa kawiam, kaipa’a ytybaryn, duwaytan unximek dia’a,
bazupata’akan naa. Dayna’an waikudapan pidian wa’ati’u na’ki’u mikurunau di’ik’u
wa’atin. Yryy arawy’y! Yryy naa diupaichau ungary, yryy Luiz Cadete ikudupan ungary,
yryy unmakun papain tyma’u, xa’apayzin arawy’y? Cadete kian. (Entrevista realizada
com Alfredo, no dia 26 de outubro de 2015).
As tranças da vida de Alfredo Souza ¦ 31
8
Da’a’a Tabalascada. Aizii da’aunii pymaxaapan waynau tym turikizi’inaa pa’i pyka-
michan nii, pychuran nii, kamichan nii, puxuutun nii, unturikiz piximek, unturikiz! Yryy
turina naa, unmaxaapan naa, kaydinhan naa yati’i naa. (Entrevista realizada com
Alfredo em 26 de outubro de 2015).
32 ¦ TYZYTABA’U
9
Entrevista com Alfredo em 26 de outubro de 2015.
As tranças da vida de Alfredo Souza ¦ 33
Aunaa school naa ii, yka’yan aunaa untuminpen. Aunaa un ainhatinhan paradakary
10
da’y. Aunaa un aichapan na’apam pidian kadakuinpen karichi dia’a, ka’yan kuty’y un-
makun kuraidiaunaa pidiannau tym. Unmakun da’ati’i, karikeunan chi’ikpan, ka’yan
aunaa un aichapan. Aizii unkaawan di’iki’i chi’ikepkiz ik di’iti’i unmaxaapkiz it kuxan
Karaudaz it kainha’anaa school, kainha’anaa pidiannau aichapa’anaa, tuminpen, in
ainhatinhan ipei, kaipa’anaa diayn, ungary aunaa, aunaa un aichapan, unkaawan
na’apan kaipa’a tynarynawyn na’apan karikeunan, aunaa un aichapan. (Entrevista
com Alfredo realizada no dia 26 de outubro de 2015).
34 ¦ TYZYTABA’U
Mukurutan, unmakun kanukubau it. Durutan mukuru, dykytan mukuru, xaidian, kaa-
11
wan xaidiapan, dayna’an tyzytypan, dayna’an kanam saykan atamynytaba’y nii tyzytan...
tyzyt ba’uran nizu nii, kaimen, nizu za’abai kid, dupawai nii, tyzyt kuxan dupawai. Ipei
unkaydinkiz kuas. Wyry’y... Yryy tuminpen... Tuminpen... kanam tuminhakididia’u un-
gary suu ku’ukuukyty’yanaa, suu ku’ukuu tuminhapkid, ku’ukuu tyzytybau da’i. tyzytan
kanam sud kid: dazuan, ipei kanam, manary, dupawai ipei utyzytan. Uruu tuminhapki-
dian ungary tyzytkary da’y. ka’yan un aichap ipei tyzytkary, mazan kai, aunaa untyyryan
untyzytpan, un awyn ixan naa, aunaa naa untykypan na’apam naa tyzytkary. (Entrevista
com Alfredo realizada em 26 de outubro de 2015).
As tranças da vida de Alfredo Souza ¦ 37
12
Entrevista com Casimiro em 26 de maio de 2013.
13
Aizii undary tyzytpayz untykpan na’apam tyzyzkary yryy untiwen naa untyzytan, unsa-
kadan naa untyzyzpan kapam dayna’an untuminpen pawa’azii kapam iziiarasannau tym,
yryy aichapainhau patyzytpan, yryy intuminhapkidian naa pawa’azii ungary. Kaipeura
u’i tan naa, baditan naa, awaribei, manary, dupawai, nizu, aizii wyry’y pabi’inak kida’u
wyry’y kapam itumka’u, dakutka’u sakitpayz, kainha’a taramiz dakutkau. (Entrevista
com Alfredo no dia 18 de julho de 2014).
38 ¦ TYZYTABA’U
Subiu no pé, fez aqui, tem um saco assim para pegar leite de ba-
lata, Wapichana disse que é leite de balata, começando no saco,
aí depois foi lixando e cortando, cortando, vai subindo, vai até
em cima; depois desce quando o saco está cheio, aí você coloca
dentro de outro saco, se está cheio é assim com outro de novo
e derrubou, é assim até guardar toda balata. Agora depois de
guardar, ia trazendo da floresta né, trazendo da floresta você ia
carregando. E a pessoa deixa para secar assim quando derrama,
amassa e faz uma pequena caixa. Aí os Wapichana chamam isso
de caixinha pequena e depois você tira balata, coloca pra secar
e secava toda essa balata. Agora depois você passava o leite por
cima de novo, aí você pode guardar bem, depois que terminar,
aí você joga para o sol pra esquentar um pouquinho para dobrar
direitinho, enrola assim pap, pap desse tamanho assim; depois
carrega e vai embora de novo até o local onde se vende a bala-
ta, carregou até lá na vila, oferece, como dizem os Wapichana,
oferecendo lá, aí eles compravam e pagavam tudo, aí era o fim,
não trabalham mais com isso, isso terminou. É só isso14.
15
Iziary tumkau, na’apauram yiaradan, na’apauram idikau, tyryy man wasu’utan idi-
kin! Na’apauram aimeakan! Uu ian na’apauran iziary idikin. Uu waaipen ydawyn! Iziary
kadynaa kaibe’u myydan espora, wamyyda, wamyyda dazikidii, bota, pirazkary dimen,
kaimen pyzaydian, na’ik saykan da, da. Zaidian, pysakun tym, sautan iziary yy. Atii zaidian
atamyn dakusab it, tyryy pidizektan na’ik wautan. Pichi’iken madazkidiidayn imi’iba-
ra’a, panadun dakaatin pysakun, kichanaikia’u kaydinkery iziary da’y. Puduwaytan,
puduwaytan, tyryy putuman kanau putuman caixa, box (kinnhai) tyryy puxuutan nazuu
it. Yryy ikudan, aunaa un aichian na’apam wapichan dia’an dakutkau, diaytam pidian
tiniin 40 latas, wapichan dakutan idikinhayda’y latas wyry’y 60 litros iziary aibe iku-
daka’u, yryy pytuman xa’apauram aimeakan, pyabata pidiannau paradan kian, tumam
kulala, ipei basian, yryy pyxuutan nii basii nazu it, yryy puzuichannyz, aunaa un aicha-
pan na’apaydym tinii u litros taan. Yryy pymyydan naa kamuu di’it u darakadan kamuu
di’it, kaimen pyda’atan, na’an atii diaytam kamuu, idikinhayda’y kamuu u paminhay-
tamkii kamuu naa ii. Marinha’akiz madidikan yryy pysu’utan kamuu di’ik, pyxaxutan,
diaytan pidian tym, u purubian u pydarakadan atamyn dakuri timpe’u (forquilha) dia’a.
Yryy pysykyrytan, pysaaban naa. Da’ian ymud, xutan yry 10 ymyda, yry wapichan kian
baukukau, imad yry iaradan, yry zurudian, zurudian, ikuu tapi’iz mad kuan, zuridkau.
Yry daian pyduwaitan pysuwaichian. Yry naa inturimpenan na’ii,yry ipei in tan pidian
kaydinkinhau tin nii. Intan supara, kirikiri, kana suu, karikeunan, raxin suu, cafii (wi-
chisudi’u), ipei inchan pidian waykinii, yry id intan pidian kaydinkiz wyry da’y. Yry intan
pidian kaydinkiz wyry day! Yryy intan ipei pidian waykini nii. Yryy ipeinian pysukpan naa
atii bauran dun. (Entrevista realizada com Alfredo, na comunidade Malacacheta, com
seu filho Silvestre, no dia 01 de outubro de 2017. Transcrita e traduzida da língua
Wapichana para a portuguesa por Joceline Araújo Veras (bolsista do Programa de
Valorização das Línguas e Culturas Macuxi e Wapichana em 2017).
As tranças da vida de Alfredo Souza ¦ 41
16
Kanam na’akan ungary Cassimiro man, makun kuty’anaa kiwin, aunaa zii kaawan
da’atii Tabalascada at. Chi’ikipan garimpo ia. Aizii Cassimiro kaawan garimpo ik, yryy
ikudan ungary. – Ei cham! – ei un inhawyz unkian wapichan, ba’uran wapichan – Ei
un inhawyz. – Ei cham! - Axa! Aizii wamaku cham, wamaku kaydinkizei it, garimpo it. –
Kaimen! Tão wamaku’unaa, waikud wanaubanaa nii Rangel kia’u y yy karaiwe, yryy tym
wamakun. Atii Cassimiro wa’ak ungary na’ii Tepequém ii. Yryy maku’u, na’aka’u ungary,
ywa’ak ungary na’ii, kaydinhan zii tepequém ii. Yryy untuminpeakan naa kaimen ga-
rimpo da’y. Yryy ywa’akan! Aizii ungary makun naa wyry’y. – kaimen, ungary na’an nii
zii, wapichan kian, baukupka’y wyn unmaxaapan garimpo ii. Baukupka’y wyn! Karaiwe
42 ¦ TYZYTABA’U
Fui para o garimpo com Bento Brasil Filho, era o dono do ga-
rimpo Tepequém em 1940. Trabalhei lá seis verões, passava
o inverno em casa e voltava no verão. Depois fui para o Maú
[nome de um rio], trabalhei lá um ano. Depois, quando eu voltei
de lá meus pais não deixaram mais eu voltar porque souberam
minha notícia que tinham me matado no garimpo17
dia’an dez anos, karaiwe dia’an. Dez anos unmaxaapan garimpo ii, Tepequém ii, bauku-
pka’y wyn wapichan kian. Dayna’an unkudichan, karinhan, un ikudan taba’y rinha’a nii
na’ii Beribéri kia’u dakutka’u! Na’ap man, aunaa un aichapan wapichan dakutan yryy,
un abatan karaiwenau dakutan Bariberi. Ka’yan taba’y xiian, unkidibe ma’apai uzukan
kawan, taba’y puudan. Pumaku, ba’uran, pumaku’unaa panadun pumaukan da’a’a. Yryy
unkudichan na’ ik Tepequém ik. Yryy unwa’atin naa, yryy unkakydan da’a’a, aunaanaa
unkiwen pawa’a it, unna’annaa. (Entrevista com Alfredo no dia 26 de outubro de 2015).
Entrevista com Casimiro Cadete no dia 10 de setembro de 2014.
17
As tranças da vida de Alfredo Souza ¦ 43
Kaydinhan kanum da’y, pá, palin, ipei karikeunan kanum kaydinkizei, kanam picare-
18
ta dia’an, sampa, pidian kian wapichan kian: sampa, wyry’y material, kikizei. Dayna’an
duwaytan, chikeanan ywa’uz danum ii na’akan. Ipei unchiken caixa nazua’an chikeakan
kuxan kainha’a chegador da’a’a yryy zamapa’u diamante peneira dia’anyryy zamatan.
Ungary kainha’a unkaydinhan na’ap wyn tym kiapan kanam , kyba su’utan, kabuutan
kyba, diamante maku’unaa di’itii caixa, di’it, kainha’a caixão di’it. Kainha’u chikea-
pa’u manary dia’an zamatan saiwenan wyry’y arady kidian diamante izikuny’y, yryy
yzamatan na’ii. Yryy kaydinhan na’ap, atii unkaydinhan wyn bauku’u, wyn da’a’anaa
undamutinpen. Ipei unkadadan imi’i id, daari id, ah! Dayna’an sakichap kamuu, aizii
waarupanka’anaa, wamaku’u naa waarupa’anaa, kaupa’akan maskayda’y. maskayda’y
dayna’an waipeianka’anaa wakaydinkiz, então wamaku’unaa kaydinha’anaa kuxan, at. Ipei
waxa’apatan caixa zua’u, wazarikuakan naa, at. Aizii ipei material, aizii at, marina’anaa,
suka’akan naa, yryy kadyz. (Entrevista com Alfredo no dia 26 de outubro de 2015).
44 ¦ TYZYTABA’U
Wyry’y irib garimpeironau kapam naa ii inhau pan aiap dupawai, wapichannau kapam
19
inturiak kaikapa’u didimei, diywyz idib idi’u itumkau dupawai zynaa nii ipei itumkau yryy
inturian nii wyry’y, yryy turiaka’u wyry’y inda’y naa ii, da’a’a aunaa wana’apan. Aunaa
mixi (Entrevista com Alfredo em 18 de julho de 2014).
20
Tu’uru tapi’iz, zuian ungary. Tapi’iz tu’ura’u wyry’y ka’yan aunaa unkaydinhan tapi’iz
da’y. Yryy kadyz. Aunaanaa un aichapan na’apam kaydinhan. Yryy id suu zakap da’y
karikeunan kaydinhan. Ka’yan aunaa unmakun karaiwe di’it man, Fazenda di’it man,
aunaa. Aunaa unkaydinhan tapi’z da’y, aunaa un aichapan zaidian kawaru, aunaa un
aichapan unbu’utipen, aunaa un aichapan papidian tapi’iz taba’y bu’utii dia’an. Aunaa
un aichapan bu’utichan tapi’iz zuay, ka’yan aunaa undiaytan kaydinhan tapi’iz da’y.
Ungaryz. (Entrevista com Alfredo no dia 26 de outubro de 2015).
Mazan unwiiz ii ipei waturiakan, parakari waturiaka watum nii parakari padamat,
21
25
Livre tradução espanhol-português pela autora
As tranças da vida de Alfredo Souza ¦ 49
26
Ungary daiaru kaidi’iaa myyda’u ungary, uruu wyry’y na’akpa’u kaipa’a ba’uran wiizei
it, makun na’it, ipei un aichapan na’it Marupá, ipei Marupá, kaawan na ii. Tuxau na’ii
kanam, tuxau nii na’ii Braulino kia’u y yy.Marupá ii yryy kai... Cassimiro Cadete ikudan
waynau na’it kuxan. Yryy kian papriman at. Kanam yxa’apa’apan da’anaa? – Wachi’ikpan
karikeunan. Wamaku wawiiz iti’inaa. Yryy yna’akan naa papriman, yryy wawa’atin naa
kuxan. Atii umyydan ungary canaunii ii. Ba’uran da’yan, yryy unaydapan man wyry’y
Pitar kia’u y yy, eyry’y pidian. Yryy dayna’an, umyydan dayna’an ungary, uzamatan wyry’y
Pitar. Yryy ungary maxaapkiz da’anaa. Dayna’an unmakun naa kuxan unwiiz it. Yryy
unmyyda’akan naa wyry’y unmaxaapan Marupá iak. Yryy kadyz aunaanaa na’itim un-
makun puuaa, yryy unmyydka’u Canaunii ii. Yryy unna’akan naa. Yryy kadyz. (Entrevista
com Alfredo de Souza, 2014).
50 ¦ TYZYTABA’U
28
Aizii na’an naa Cassimiro tyma’anaa kuxan, kaawan. – Ei aizii wakaydin cham.
Wakaydin cham, watum wazakapyn ykian. Watum wazakapyn, wapaukiz aimeakan.
Wapaukiz wawayn, wapaukiz maziki, ydakutan ba’uran: awati’i, wapaukiz awati’i,
wapaukiz ipei kanun karikeunan, paachiaa, kanamsud kidkarikeunan wapauwan. At.
Wakaydinhan zakap da’y, ipei watum zakap, wapawaa ipei aimeakan: maziki, syyz, ipei
syyzbau ty’yzkan naa. Yryy wakaydinkiz kuas Cassimiro tym wakaydinhan. Yryy dayna’an,
waipeian naa kaiki nii. Kanamsud kid, pauribeisud kid, waikudkinha’a wapyratansyd
nii. Waturikinhaa nii kanamsud kii, wacafensudinaa, syyz winipinaa dia’an, u’i dia’an,
paachiaa winipinaa sud id dia’an. Yryy waikudan wapyratan, na’ap xa’apauribei dia’an.
Pauribei ikud pyrata,pidian kaydinhan, paupan, paunhan dun piikud pupyratan nii
pupauribe dia’an... ipei, at! (Entrevista com Alfredo no dia 26 de outubro de 2015).
56 ¦ TYZYTABA’U
29
No dia primeiro de janeiro de 1969 teve início a Revolta do Rupununi em Lethem.
As pessoas ligadas ao governo Burham foram dominadas, mas erros estratégicos e
ausência da prometida ajuda da Venezuela à rebelião, levaram a revolta ao fracasso.
Assim, no dia 03 de janeiro a Guyana Defense Force (GDF) promoveu um movi-
mento de repressão. Os Hart fugiram para a Venezuela, ficando apenas os Melville
e os índios, sendo os maiores penalizados (Borges da silva, 2005).
As tranças da vida de Alfredo Souza ¦ 59
30
Do século XIX ao XX, o Museu Nacional recebeu e adquiriu 40.000 peças.
64 ¦ TYZYTABA’U
Pimenta Bueno), Dr. Aurelino Leal, Marquês de Paranaguá (tinha privilégios porque
a Princesa Isabel jogou brinquedo que cegou sua filha), D. Pedro II, E.H. Snetllage
(1935), Dom Alcuino Meyer (Monge Beneditino, 1937).
32
Há em Boa Vista uma galeria que expõe arte indígena contemporânea: pinturas
a óleo e acrílica em tela e em alguns objetos do artista Jaider Esbell, Macuxi que dá
nome ao espaço. Ele iniciou recentemente esse movimento e passou nos últimos
anos a agregar à sua exposição obras de outros pintores e artesãos indígenas. E o
Museu Integrado de Roraima, localizado no parque Anauá, que está abandonado
desde 2010.
Entre as tramas da vida Wapichana e de seus objetos no Setor de Etnologia e Etnografia do Museu Nacional … ¦ 67
33
Averiguamos que as peças que chegaram via Dom Alcuino Meyer, por exemplo,
foram impedidas, por Heloisa Alberto Torres (membro do Conselho de Fiscalização
de Exportação Artística e Scientífica do Brasil (Doc. 27537) de sair do país em gran-
de quantidade. Assim, parte da remessa que ele enviaria à Suiça ficou confiscada
no Museu Nacional (RJ).
74 ¦ TYZYTABA’U
O CHIMERY ‘RALO’
39
Entrevista realizada no dia 24 de agosto de 2014, no Instituto Insikiran, UFRR.
86 ¦ TYZYTABA’U
ARMAS E ARMADILHAS
42
Aizii wamaku, wakupawypnak, watiwepnak, wakupawypnak di’ia Rio Branco danum
ii. Kainha’akupawypkizei, kainha’a kupay na’ii, atii wamakun na’it. Yryy kaawan na’ii
kubawypan, kainha’a kupay waxitinpen karikeunan, ba’ian bairii dia’an, ba’uran, ba’uran
Entre as tramas da vida Wapichana e de seus objetos no Setor de Etnologia e Etnografia do Museu Nacional … ¦ 89
kubau dia’an, ba’uran bairii. At. Ipei wazuian kupay. Mazan wadiped. Wakabuutan tikez
di’it, yryy wadipeadan naa, tumakan dayna’an duwaytan naa kabayn it, padap iti’inaa.
At. Kaukidia’anaa ipei kupay kian. Yryy Luiz Cadete kian: - paydaiaru at, di’ii kupay naa,
di’ii kazimetkary, dipery, warakina’anaa. Kaime! Warakina’akan naa, waarupa’anaa, waa-
rup baukup, ipei waynau baukup waarupan, waarupan baukup. Yryy waata’akan naa
wachiken waka’y. yryy wasukupa’anaa. Wasukupa’akan naa, aunaa wamakun na’itim,
na’an naa, yryy kadyz.
90 ¦ TYZYTABA’U
ções apontam para o fato das novas gerações começarem a esquecer determinados
detalhes relacionados aos objetos.
Entre as tramas da vida Wapichana e de seus objetos no Setor de Etnologia e Etnografia do Museu Nacional … ¦ 93
ZAMAK ‘REDE’
46
Taruma é um povo indígena que subiu o rio Negro em fuga, percorrendo terri-
tórios de povos Aruak, chegaram ao extremo norte, na Guiana, em território Karib
e lá se fixaram. Supomos que a grande quantidade de vocábulos que encontramos
na atualidade em comum entre os Wai Wai e Wapichana venham da língua do povo
Taruma que se dividiu, vivendo parte entre os Aruak e parte com os Wai Wai (Karib).
Conversa informal, com a participação de Wanja da Silva Sebastião, na língua
47
Ottomar Pinto foi governador de Roraima por três vezes: de 1979 a 1983, depois
48
de 1991 a 1995 e, por último, de 2004 a 2007, quando faleceu. Supomos que tenha
distribuído as redes na comunidade Jacamim em 1991.
Entre as tramas da vida Wapichana e de seus objetos no Setor de Etnologia e Etnografia do Museu Nacional … ¦ 103
Jequi.
49
OS USOS DOS OBJETOS
NOS RITUAIS WAPICHANA
Antes o evento era chamado de festa, mas, para conseguir apoio finaceiro da
51
Caderno de fotos
Caderno de fotos ¦ 149
Nº de inventário no Museu
Nacional: 240.
Segundo Valentino de Souza, esse
padrão chama Rumi ‘desenho de
cuatá’ (tipo de macaco que já foi
bastante encontrado na região).
Nº de inventário no Museu
Nacional: 3280.
(continua)
154 ¦ TYZYTABA’U
Nº de inventário no Museu
Nacional: 2222.
O padrão gráfico ao lado parece um
Kankuryn ‘escorpião’. Registrado
no livro do Museu Nacional
como: “Collar de contas dos índios
Uapichanás”.
Nº de inventário no Museu
Nacional: 1607
Figuras 8 a 13 – Padrões gráficos nas peças de miçanga
1
Observamos uma diferença no dicionário Wapichana (2013), em que bun é regis-
trado como cuia, e parayribei como vassoura.
156 ¦ TYZYTABA’U
kapaxi mad
atury dukurii
kawarydzz
daruku nikubu
sairu kabuwapkariwei
Figuras 38 a 40 – Objetos de pesca desenhados
Fonte – Desenho de Koch Grünberg, 1982.
kybaiau kamuti
kuwara
Figura 41 a 43 – Objetos de cerâmica
Fonte – Desenhos de Koch Grünberg, 1982.
Caderno de fotos ¦ 165
waiau puchi
Figura 71 – Parichara
Fonte – Fotografia no centro de documentação do
Mosteiro de São Bento copiada pela autora em 2013.
174 ¦ TYZYTABA’U
As cores das miçangas que predominam nessas três peças são branco
e azul. E as formas vão desde espirais quadradas a pequenos “s” que
entram uns nos outros com ângulos retos entre as linhas.
Nº de inventário 258, nomeado de “Uapichanás”,
com dimensões de 22 x 12 cm.
. (continua)
178 ¦ TYZYTABA’U
2
Nº de inventário 283, “Aparelho para tecer tangas de contas índios Uapixanás”,
com as dimensões de 78 x 43 cm. Havia outro aparelho desses de nº 284, com a
tanga de cores e formas diferentes medindo 58 x 39 cm.
Caderno de fotos ¦ 179
Nº de inventário 257.
Havia outra bem parecida de nº 252 dentro de um saco
Figura 85 – Bracelete de contas Wapichana
Kupaynau ‘peixes’
Taramizu ‘cruzado’