PGTA Yanomami

plano
de gestão
territorial
e ambiental
terra
indígena
yanomami
COM PROTOCOLO DE CONSULTA
YANOMAMƗ / YANONAMƗ | PORTUGUÊS
YANOMAMI E YE’KWANA
plano
de gestão
territorial
e ambiental
terra
indígena
yanomami
COM PROTOCOLO DE CONSULTA
YANOMAMI E YE’KWANA
YANOMAMƗ / YANONAMƗ | PORTUGUÊS

Quem elaborou o PGTA? Créditos fotográficos:
O PGTA é resultado de um processo de construção Capa: Lucas Lima, com desenho Yanomami
coletiva em que participaram lideranças homens e do acervo de Cláudia Andujar
mulheres Yanomami e Ye’kwana de diferentes regiões P. 34 e 112 | 43 e 121 | 44 e 122 | 45 e 123 | 57 e 135
da Terra Indígena Yanomami e as sete associações | 58 e 136 | 58 e 136 | 59 e 138 – Ana Maria
que os representam: Hutukara Associação Yanomami
(HAY), Associação Yanonamɨ do Rio Cauaburis e P. 42 e 112 | 70 e 148 – Beto Ricardo
Afluentes (AYRCA), Associação Kurikama Yanomami, P. 56 e 134 – Centro de Documentação Indígena / IMC
Associação Wanasseduume Ye’kwana (Seduume), P. 29 e 107 – Claudio Tavares
Associação das Mulheres Yanomami Kumirãyõma
(AMYK), Texoli Associação Ninam do Estado de Roraima P. 50 e 128 – Como Fotografei os Yanomami / Otavio Cury
(Taner) e Associação dos Povos Yanomami de Roraima P. 4 | 44 e 122 | 45 e 123 | 69 e 146 – Edson Sato
(Hwenama). P. 21 e 99 | 30 e 108 – Estevão Benfica
Realização: Hutukara Associação Yanomami (HAY) P. 20 e 98 | 24 e 102 | 25 e 103 | Guilherme Gnipper
Rua Capitão Bessa, 143 – B. São Pedro, CEP 69306-620 P. 51 e 129 | 18 e 94 – José Ignacio Gomeza Gómez
Boa Vista – Roraima. Telefone: (95) 3224-6767 P. 7 e 85 | 12 e 90 | 15 e 92 | 42 e 120 | 43 e 121 | 44 e 122
| 49 e 127 | 50 e 128 | 72 e 150 | 83 – Lucas Lima
Assessoria: Instituto Socioambiental (ISA)
P. 75 e 153 – Marcela Ulhoa
Organização da publicação: Marina A. R. de Mattos P. 28 e 106 | 59 e 144 – Marcos Amend
Vieira e Lucas P. das N. S. Lima P. 18 e 96 | 48 e 126 – Marina Vieira
Edição de conteúdo: Marina A. R. de Mattos P. 30 e 109 | 44 e 122 – Moreno Saraiva
Vieira, Lucas P. das N. S. Lima, Majoí Fávero P. 43 e 121 – Rogério Assis
Gongora e Tatiane Klein P. 44 e 122 – Silvia Futada
Tradução em yanomamɨ: Armindo Goes Melo P. 71 e 149 – Silvie Petter
Revisão em yanomamɨ: Anne Ballester Soares
Assessoria Jurídica no Protocolo de Consulta: Ana

Paula Caldeira Souto Maior e Biviany Rojas Garzon,
com contribuições de Erika Yamada
Mapas : Lucas P. das N. S. Lima e Luiza De Carli
Diagramação e infográficos: Luiza De Carli
Impressão: BMF Gráfica
Realização: Assessoria:
Organizações indígenas que participaram:
Colaboração:
Apoio financeiro:
2 | plano de gestão territorial e ambiental terra indígena yanomami

yanomamɨ Yama kɨ temɨ rë përɨprai yama të take- naha yama të ã kãi takema. (3) hikarimotima
ma hei PGTA të ha. Notiwa yama pë rĩya ha no ruramɨpisi yama të pë rë taɨwei yama të ã
të pë urihipɨ ̃ ɨkamanɨ, napë pë iha puhi taotao yama kɨ
yɨm kãi takema. (4) yanomamɨ puhi taotao: yama
temɨtemɨ kãi wã rĩya ha wayonɨ, yama sikɨ yãprarema. Yama kɨ ã rë haɨwei, yama të pë rë taɨwei yama të pë
përɨmopotima kɨ huyapɨ iha hei yama sikɨ mɨmaɨ xi totihi- ã kãi takema. (5) urihi yama a nohi rë rëpou-
tawë yaro, yama kɨ rë waiterimouwei, ɨnaha wei: urihiterimɨ yama pë rë toaɨwei, puhi kuranɨ
kopemamotima huya pë hiakawë waiterimohërɨɨ hëopë. Napë yama pë no watëaɨ maopë. (6) puhi riëhëwë
të ã oni rë përɨomɨ pë iha yama sikɨ mɨmaɨ xi totihitawë, përɨomopotima: yama kɨ he rë horomamouwei
pë ã huopë, yama kɨ rë kuaaɨwei napë përɨomɨ naha yama të kãi takema. (7) hiramotima: yama
mɨmouwei pënɨ të ã ha hirirɨhenɨ, pë kuaapë. Kuwë yaro kɨ rë hiramayou xi rë totihitai naha yama të ã kãi
naha hei yama sikɨ yãprarema, kamiyë Yanomamɨ takema. Hei të pë ã rë kui, yama të taɨ xi rë totihi-
yama kɨ rë haɨwei naha, napë pë ã rë haɨwei tai naha yama të pë ã kãi wãhɨmakema. Yama të
naha yama të takema. Yanomamɨ të aka ã, pë rë taɨwei, napë përɨomɨ pënɨ të pë rë taɨwehei,
napë të aka ã he usukupɨo, kuwë yaro hei onio- PGTA kõmi yama a wã huapë. Hɨt̃ iti napë pënɨ të
ni pë rë kui kõmi Yanomamɨ pënɨ, napë pënɨ të pë hikarimou rë kuaaɨwei yama të kãi wãhɨma-
ã kãi hirii wawëtoopehe. kema, tamotima tarewë të pë ã oni të ha.
Hapa kamiyë yama kɨ urihipɨ yama a wãhɨmaɨ Hei PGTA sikɨ rë kui ai sikɨ kãi yëtëa: warii xo-
parɨo. Hei yama sikɨ rë tanowei naha yama të mao parɨotima sikɨ yëtëa. Napë pënɨ të taɨ xi
kãi wãhɨmaɨ piyëo. Pruka të ã oni rë titire, yama rë totihitahei naha, kamiyë yama kɨ urihipɨ
të pë ã oni rë pata himaɨwei, yama të wãha no ha, yama kɨ warimou xi rë totihitai naha yama
wëkema: (1) yama kɨ rë përɨomɨmouwei: yama të ã kãi takema, napë pënɨ pëma kɨ yapëkaɨ
të pë ã oni rë pata himaɨwei pë noã ha, yama maopehe. Ɨh̃ ɨ sikɨ ha yama të tamaɨ xi rë totihi-
kɨ ã huamayou no rë mɨhouwei naha yama të tai naha yama të takema, yama kɨ rë përɨomɨ-
ã takema. (2) urihi yama a nohi rë pëyëɨwei mouwei të ha napë pë puhi xatiopë.
como ler Escrevemos neste Plano de Gestão tudo o que renda, que diz sobre nossos projetos de renda
e sobre como devemos lidar com o dinheiro; (4)
o nosso é importante para nossas vidas. Fizemos este
documento para orientar as novas gerações e nossos conhecimentos, que diz sobre como
plano de mediar a nossa relação com os não indígenas. protegemos e valorizamos as nossas línguas e
gestão Queremos que os nossos jovens leiam essas saberes; (5) nosso jeito de cuidar da flores-
palavras e continuem nossas lutas com deter- ta, que diz sobre como usamos e manejamos
territorial minação. Queremos que o governo leia nossas os recursos naturais; (6) nossa saúde, que diz
e ambiental palavras, cumpra suas responsabilidades e ade- como devemos cuidar de nossa saúde e como
da terra que as suas ações à realidade de nossas comu-
nidades. Por isso, construímos este documento
deve ser feito o atendimento ao nosso povo;
(7) nosso jeito de educar, que diz sobre como
indígena em duas línguas: yanomae e na língua portu- queremos nossas escolas indígenas.
yanomami guesa. O conteúdo do documento em ambas as
línguas é o mesmo para que todos possam en- Em cada um destes temas há uma Planilha de
tender o que está escrito de forma clara. Propostas que diz o que é de nossa responsa-
bilidade e o que é dever do governo. Na parte
Na parte Introdutória nós apresentamos a nos- final deste documento incluímos uma explica-
sa Terra Indígena e detalhamos como fizemos ção sobre a função de cada instituição em um
esse documento. Depois nós explicamos os Sete Glossário.
Temas que são importante para nossas vidas:
Além do PGTA, acompanha essa publicação o
(1) nosso jeito de tomar decisões, que diz nosso Protocolo de Consulta que diz para o go-
como nos organizamos para decidir sobre os verno como queremos ser perguntados quando
temas que são importantes para nós; (2) nos- um projeto que pode afetar a nossa vida está
so jeito de proteger a terra, que diz como sendo planejado. No Protocolo estão as regras
devemos lidar com as ameaças às nossas vidas para que o processo de consulta seja feito res-
e ao nosso território; (3) nosso jeito de gerar peitando nossas formas de tomar decisões.
Yanomamɨ të pë urihipɨ temɨtemɨ kãi përɨmopotima kopemamotima të ã oni rë mɨmouwei naha YANOMAMƗ | 3
Sumário
Wãhɨmamotima parɨomotima 6
Pita yanomamɨ a rë kui 7
Të ã ka karomatima 11
PGTA exi të wãha? 11
Exi të ha urihi a no papeopɨ si kuprarioma? 11
PGTA pei nasiki 12
Yama kɨ rë wayopë rei, 7 të pë ã wãha titire 15

1 Përiomɨmou 16
2 Nohi pëyëpou, urihi wãriano mɨɨ 20
3 Ruramɨ sikɨ kuprou, ruramɨ sikɨ kãi hikarimou 28
4 Puhi taotao xomaomɨ 34
5 Puhi kuranɨ imɨkɨnɨ urihi a no
nihi tëapraɨ totihiatarou 42
6 Puhi riëhëwë përɨorewë të ã 48
7 Hirayotima 56
Tamotima Tarewë 62
Warii xomao parɨo tamotima 69
Warii xomao parɨo tamotima 78
VERSÃO EM PORTUGUÊS 83
Apresentação 84
A Terra Indígena Yanomami 85
O que é o PGTA? 89
Por que escrevemos esse Plano? 89
Como foi feito esse documento? 90
Os sete temas 93
1 Nosso jeito de tomar decisões 94
2 Nosso jeito de proteger a terra 98
3 Nosso jeito de gerar renda e lidar com o dinheiro 106
4 Nossos conhecimentos 112
5 Nosso jeito de cuidar da floresta 120
6 Nossa saúde 126
7 Nosso jeito de educar 134
Glossário 140
Protocolo de Consulta 147
Roteiro de consulta 156
Sumário YANOMAMƗ | 5
Wãhɨmamotima
parɨomotima
PGTA anɨ kõmi Yanomamɨ pëma kɨ temɨ totihiwë
përɨamapou. Napë pënɨ PGTA wãha hiraɨhe. Kami-
yë Yanomamɨ yama kɨ rë kuinɨ Urihi yama a wãha
hiraɨ. Kõmi Yanomamɨ yama kɨ iha urihi a yai taa-
mou totihitawë no motahawë. Yëtu hamɨ Oma-
wënɨ a pata taprarema yaro. Ɨnaha taenɨ kõmi
Brasil urihiteri yama kɨnɨ urihi yama a no xi ɨma-
pou hiakaa. Napë pënɨ urihi a wãriaɨ maopehe.
Urihi temɨtemɨ totihiwë a ha kamiyë Yano-
mamɨ yama kɨ puhi toprarou përɨa xi totihitawë.
Kama napë wama kɨ rë kuinɨ hei onioni wama pë
ha mɨrɨnɨ, wama kɨ puhi xaririopë. Urihi anɨ kõmi
maxita a noamapou hiakaa, kuwë yaro PGTA anɨ
kõmi yama kɨ temɨ upramapou.
Urihi hamɨ kõmi wamotima të pë kuprawë.
Xama pë, warë pë, paruri pë, hawari kohi pë, ete-
wexi si pë, pohoroa hi pë kuprawë. Mau u pë pehe-
ria. Urihiterimɨ pë peheria yaro, yama pë waɨ. Urihi
anɨ yama kɨ iamaɨ, yama kɨ kãi tietipou totihiwë.
Urihi a no uhutipɨnɨ pëma kɨ noamaɨ hiakaa.
Kuwë yaro hei PGTA sikɨ rë kuinɨ napë të pë docu-
mento si pë rë kure naha yama kɨ rë kuaaɨwei të
wãha no wayoaɨ.
Davi Kopenawa

Pita yanomamɨ a rë kui
Kamiyë yanomamɨ pei yama kɨ xaponopɨ rë
kuowei, urihi yama të pë wãha yuaɨ, napë të
aka wãnɨ, pita urihi yanomamɨ të wãha yuaɨ.
Pëmai urihi, pita yanomamɨ të wãha hiraɨhe,
napë përiomɨ hei urihiteri anɨ 1992 a raxa kuo
tehë yanomamɨ ã wãha urihi yai hiraprarema,
9.664.975 a he urihi wëawei. Wakë waopë të
urihi ha, Xukumina u kãi xo, ei të kɨpɨ urihi ha a
pita yanomamɨ kua kure, 08 kutare pë kãi napë
xapono kuwëtawë kua, urihi yanomamɨ a kasikɨ
hamɨ. Hehu kõmi pë kua yanomamɨ a urihi ha,
he yarɨyarɨ të kãi pataprawë, mau kõmi u pë pata
xo. Pita Yanomamɨ pë hɨɨ̃ a pata, hei të urihi ha,
no puhiwë a pata urihi kuaaɨ xi wãrii kuimati, a
no hiipɨ te hi no ɨh̃ ɨpɨ tuyëno tama, a kãi wãria-
no tama. 26 mil yama kɨ yanomamɨ kua he wëa,
Ye’kwana pë xo, yama kɨ xaponopɨ kuprawë rë
piëkei 330 pë kua he wëa.
Pita yanomamɨ a rë kui YANOMAMƗ | 7

Yanomamɨ Pë Urihipɨ
NO UHUTIPƗ WÃHƗMAMOTIMA
AUARIS
Yanomamɨ pë xaponopɨ Yanomamɨ pë urihipɨ
Ye’kwana pë xaponopɨ Yanomamɨ pë maxi pë

urihipɨ pë
Yanomamɨ pë rë yãmii no
ɨhɨmopotima sikɨ Xomi urihi pë he rë tatooi ha
Napë të pë yahipɨ Urihi paxihino kuwëtawë

he rë tatoi hamɨ
Mau u pë no uhutipɨ
Peipɨ yo
Fonte: Comunidades, Terra Indígenas (ISA,2017); Hidrografia, Limites Internacionais e Estaduais (IBGE, 2017); Estradas e Cidades
(RAISG,2017); Registros de Grupos Isolados (Funai, 2014). Mapa Elaborado pelo Laboratório de Geoprocessamento ISA/rr
S.FELIPE RÍO NEGRO
LA GUADALUPE
CUCUÍ VENEZUELA PADAUIRI
MARARI
MATURACÁ
MARAUIÁ
MAIÁ
BRASIL
INAMBÚ
SÃO GABRIEL DA CACHOEIRA
SANTA ISABEL DO RIO NEGRO

SANTA HELENA DE UAIRÉN
PACARAIMA
SAÚBA
AMAJARI
ERICÓ
WAIKÁS
Ri
oU
ra
ric
PARAFURI ue
ra
PALIMIU
SURUCUCU ALTO ALEGRE
BOA VISTA
KAYANAU
HAXIU ALTO MUCAJAÍ
CANTÁ
XITEI PAPIU
HOMOXI
APIAÚ MUCAJAÍ
ALTO CATRIMANI
IRACEMA
AJARANI
TOOTOTOPI
CATRIMANI CARACARAÍ
PARAWAU DEMINI
ARACÁ
AJURICABA
ranco
Rio B
RORAINÓPOLIS
Amazonas Roraima
Rio
Neg
ro
Pita yanomamɨ a rë kui YANOMAMƗ | 9

The në tete kuprariowi
1910 1916 1950
Aprovação do
CÓDIGO CIVIL
índios com Primeiros
Criação “incapacidade contatos
do SPI relativa” Yanomami
1977 1973 1967
CONSTITUIÇÃO
FEDERAL:
Proposta de demarcação ESTATUTO reconhecimento ao
do território Yanomami DO ÍNDIO usufruto exclusivo dos Criação
em 19 ilhas Perimetral Norte recursos naturais da FUNAI
1978 1987 1988
CONSTITUIÇÃO
Programa de FEDERAL:
Colonização mudança de paradigma,
de Roraima INVASÃO Caos fim da tutela e ampliação
Criação da CCPY GARIMPEIRA Sanitário dos direitos indígenas
1993 1992 1991
HOMOLOGAÇÃO Criação do DSEI-Y,

da Terra primeiro DSEI no Brasil
MASSACRE Indígena MEC assume a Operação
HAXIMU Yanomami EDUCAÇÃO INDÍGENA Selva Livre
1996 1998 1999 2002
A Lei de Diretrizes Lei Arouca e criação

e Bases (LDB) do Subsistema de NOVO CÓDIGO CIVIL:
reconhece a Atenção à Saúde dos retira os índios da
EDUCAÇÃO Criação Povos Indígenas, com categoria de "incapazes
DIFERENCIADA da AYRCA 34 DSEIs no Brasil de exercer direitos civis"
2006 2005 2004
Comissão Brasil
Nacional Diminuem promulga a
de Política os convênios Criação da convenção Criação da
Indigenista na saúde SEDUUME 169 da OIT HUTUKARA
2007 2008 2010
Nova
Saúde corrida Criação
calamitosa do ouro SESAI
2014 2013 2012
Criação Assinatura
Criação TEXOLI KURIKAMA da PNGATI
2015 2016 2019
Operação Warari Koxi

Maior invasão Publicação
Repatriação do sangue garimpeira do PGTA e do
Oficina Inaugural do Criação da Criação da desde a PROTOCOLO
PGTA da TI Yanomami KUMIRÃYÕMA HWENAMA demarcação DE CONSULTA

Të ã ka karomatima
PGTA exi të wãha?
PGTA të wãha rë kui pita yanomamɨ a wãha no pë. Hei si papeonɨ tietimaɨ të no mayo katitiama-
papeopɨ si oni, kamiyë pëma kɨ puhi wãha oni, pë napë përiomɨ pë ihirupɨ iha, kamiyë pëma kɨ
Ye’kwana pë puhi wãha kãi oni, kuikë pëma kɨ xaponopɨ hamɨ pëmai norimɨ pë rë hikarimouwei
përio rë totihitaowei të wãha oni, waihamɨ pëma pë iha tietimaɨ të no mayo kãi xatiamapë.
kɨ përɨa rë totihitakeiwei të wãha.
Ai të mɨ haru ha si rë papeo huheo yãnɨkɨprao-
wei ɨh̃ ɨ si tama, ɨh̃ ɨ rë të mɨ pruka haru ha a kãi
matohi rë taamamouwei kë a, pëma kɨ rĩya rë PGTA TË RË KUI:
hikarimouwei heyëha pëma të pë wãha rë takɨrei • Yanomamɨ të pë urihipɨ wãha rë yetekaɨwei
të pë kuaaɨ waikipiei, kamiyë pëma kɨnɨ urihi tënɨ a no matohi përiomɨ rë ɨh̃ ɨpɨpore kë a.
pëma pë xoati totihitawë pou rë kure naha, ɨñ aha • Yanomamɨ të pë hikaripɨ wãha no rë
pëma a urihi pou kua xoaa kure, ruramɨ sikɨ rura- wëaɨwei kë të.
timɨ pëmai të no papeopɨ si hikari kuaaɨ waikire, • Norimɨ pë napë iha të pë ã rë wayouwei kë të.
pëmai kõkamou pëma të taamapë, pëmai reahu • Ai pë xapono hamɨ hikari të pë xomapramopë
pëma të pë tapë, pëmai puhi tao të temɨotii të pë rë kõkapramouwei kë të.
xoaopë, ai pëma të pë wãha hikari taaɨ kõohërɨɨ- • Urihi a pou rë hiraɨwei kë të oni.
wë, kamiyë pëma kɨ no mahu no tapoyou waiki- • Kõmi të pë ã rë huayou no rë mɨhonowei
wë pëma të pë taamapë, hëyëha pëma të pë hika- të pë kahikɨ ã oni.
ri rë takɨrei napë përɨomɨ a iha pëma të pë rĩya ha • Yanomamɨ të pënɨ si rë papeo taprarenowehei
wãhɨmɨanɨ pëma të pë takei kurei, pëmai norimɨ ke si papeo.
pë iha kãi, ɨh̃ ɨ ei rë të yai totihitawë kamiyë pëma • Pei të rë tute taamotiiwei kë të, pei të kãi rë mɨ
kɨ iha, ɨh̃ ɨ rë të kua mɨ hetua kure kamiyë pëma taamouwei kë të.
kɨ iha.
Notiwa të pë puhi xatio hëopë kamiyë pëma
kɨnɨ pita yanomamɨ pëma a pou totihitao rë xo- PGTA TË RË KUI:
maonowei të ha. Ai të pë wãha hikari wawëto- • Hikari no ruramɨpi si të tama;
prono xoawë tama, napë kõmi të pë iha hikari- • Pei wama të kãi hikarimou rë manapraowei të
morewë pë no kãi tamopou, hikari të pë tapehe tama;
pei pëma kɨ ã toprarou rë kãi rë përɨowei. Urihi a • Hikari të pë no ruramɨpi si rë nakaamouwei ɨh̃ ɨ
wãha oni ha, hikari pei pëma të pë no rë xomapra- si papeo oni tama;
repɨwei pëma të pë wãha oni yãprapë, pei pëma • Napë përɨomɨ anɨ hikari të pë rë tamaɨwei ɨh̃ ɨ a
të pë wãha rë hiakapraɨwei pëma të pë kãi yaipra- yahi tama.
Exi të ha urihi a no papeopɨ si kuprarioma?

Urihi a no papeopɨ si rë taprarɨrahei napë përɨomɨ a rë taprarɨrahei pata puhi tao yaiwë pë ã rĩya rë hĩri-
iha yanomamɨ pëma kɨnɨ urihi pëma a kãi përio rë mouwei kë të, urihi yanomamɨ a nohi ã rë pëyëaɨ-
puhi taowei, ɨh̃ ɨ të rĩya puhi tao ha wãhɨmɨahenɨ si wehei ha, puhi taotao xomao yaiwë të wãha no kãi
papeo kuprario kurei, napë pënɨ xoati pëma të pë rë wëapehe, huya pë iha. Pata ɨh̃ ɨ rë pë iha ai pëma
taɨwei pëma kɨ imino taɨ tamahe. Ẽpenapɨ kookoo pë ã xapono hĩripë, yanomamɨ a pita pë rë kuprai,
të pënɨ të pë mahu no ɨh̃ ɨpɨpouhe, urihi a no mamo ɨh̃ ɨ rë pëma të pë yanomamɨ hikaripɨ wãha pruka
rë yëpouwehei ha, pei a nohi kãi hõripouhe, ei të kõkaprapë, Ye’kwana pë hikaripɨ wãha xo, notiwa të
tokumaɨma rë mahei kë të. Urihi a no papeopɨ si pë përɨa totihitaa rë hëkei të hikari tapehe.
Të ã ka karomatima YANOMAMƗ | 11
PGTA pei nasiki
Yanomamɨ të pë waiterimou posi praa xomakema, ã rë wayopraaɨwei yama të rĩya ha tapranɨ, Ye’kwa-
Ye’kwana pë xo, yanomamɨ të pë urihipɨ kãi përɨo rë na pë përɨomɨ xo të pë ã wayopraapë 100 yama të
hiraɨwei si papeo kuprou mai ha. Napë pei yo pata pë yanomamɨ nakarema. Xaponoteri të pë mamo
taprehei tëhë, pëma kɨ urihipɨ pruka mori hahetia- kuaapë naha, kuwë të pë wãha no rë wëaɨwehei të
prei tëhë, yo wano pata ma rë kui, kuikë kua xoare, pë yanomamɨ kuoma, yanomamɨ të pë aka wã haɨ
hii hi kɨ pata tuyëɨhe ha, pei yama kɨ puhi haruu rë kutare naha, ɨñ aha yama të pë ã pruka wã wayoa
kuprei. Hii hi pë himonɨ yanomamɨ të pë iaɨ hata- kumahema, Ye’kwana pë xo kãi. Pei të pë yanomamɨ
kuio, yanomamɨ urihiterimɨ të pë kãi hatakuio. Ɨ-̃ peheri a rë yaiawei, xoati të pë wãha kuprawë aka
naha napë pë puhi kuimi tawë? Ɨñ aha yama kɨ puhi rë praukui të pë, pei të pë wãha rĩmɨmou rë kuprai,
kuɨ kuprei, Brasil a urihi hamɨ, ai yama të pë wãha wayu të wãha rë tapouwehei, associação të pënɨ urihi
yanomamɨ hĩrirema, pei të pë urihipɨ rëmaɨ ha a wãha pouwei të pë kãi xo, ei naha kutare yama të
xoahaohenɨ të pë no rë preaaɨ mɨ rë hetuhe yama pë yanomamɨ wayomarema.
e të wãha hĩrirema, yama kɨ puhi ha taorɨnɨ, kamiyë 2015 a raxa kuo tëhë, yanomamɨ përɨomɨ wã wa-
yama kɨ matohipɨ noã ha yama kɨ waiterimou tao yotimɨ të ha, pita yanomamɨ a wãha oni yãpraɨ posi
yama kɨ puhi kurayoma. Hapa yaiwë pëmai yano- prakemahe, wã wayou pë hɨɨ̃ Hutukaranɨ të pata ha
mamɨ pëma a kõɨa xomarema, 1992 a raxa kuo tëhë. takɨnɨ, ISA teri tietimarewë pë napë xo. Ɨh̃ ɨ tëhë, pora-
Të no ha kutaikunɨ, yanomamɨ të pë urihipɨ katapɨ raxa kɨ ha të pë wãha no rĩya rë wayoaɨwehei
wãha oni aka praukurayoma, Funai teri pë xo, urihi të pë wãha no wayoamahe, urihi herumapotimɨ të
wãha potimɨteri pë xo, pë tietimayoma, ɨhɨ ̃ rë pë wãha no wayoamahe, ruramɨ sikɨ tëapramatimɨ të
imino kuoma, yanomamɨ të pë urihipɨ wãha aka rë wãha no wayoamahe, rurami sikɨ kãi hikarimoma-
praukumarenowehei të ha, associação yanomamɨ të motimɨ të wãha no kãi wayoamahe, puhii taotao ya-
pë xo kãi. Kuwë yaro, yanomamɨ të pë urihipɨ wãha nomamɨ të wãha, matohi urihiterimɨ pë wãha, puhi
no rë wayoaɨwei te ã oni ha yama kɨ hiramou posi riëhëwë përɨorewë të wãhã, puhi tao hirayotima të
praa mɨ hetukema, ai yama të pë yanomamɨ hikaripɨ wãhã, ei të pë wãha no wayoamahe. 2016, 2017 kɨpɨ
wãha oni ha tararɨnɨ, të pë urihipɨ wãha oni yãprou raxa ha, kuwëtawë yama kɨ ã wayoma, pei të pë wãha
rë waikirayonowei. Pita yanomamɨ a ha yama të pë no rë wayoowei të pë wãha mɨ, xi wãrihiwë të pë rë
rë hërëkëwë pore papeo si ha yama të pë wãha pru- titiprai yama të pë rĩya ha yaipranɨ, pei të pë xi rë ka-
ka onipraɨ mɨ hetuo ta yaio, ĩriamou yama të nohi teheprouwei yama të pë no mayo rĩya ha taanɨ, pita
pëyëpopë tao yama kɨ puhi kuma, kamiyë yama kɨ yanomamɨ herua a ha yama kɨ ã totihitawë përɨo rë
nohi kãi pëyëopë tao yama kɨ puhi kurayoma, ya- hiraɨwei të ã rë nosie kuɨwei naha. Novembro a pe-
nomamɨ të pë tao napë pë iha yama kɨ nohi rĩya ha ripo ha, 2018 a raxa kuo tëhë pei të wãha no yai rë
tamoponɨ, yama kɨ no hĩria wãrimopou ha maonɨ, wayoowei, yama të pë taaɨ tëhë yama kɨ ã wayoma,
̃
kamiyë pëma kɨ rë kuaaɨwei naha ɨnaha, napë kõmi yama të pë mɨma, pei yama të pë wãha yai hirapra-
të pë iha hikarimomarewë yama të ã rĩya oni ha ka- rema, napë pë iha pëma kɨ rĩya rë wã tamou xomao-
tehepramaɨ kuonɨ. Urihi a wãha oni ha yanomamɨ wei yama të kãi yãpraɨ xoaoma. Porakatapɨ kɨ raxa
të pë përɨprawë rë piëkei, hapa yaiwë yama të pë ã ha urihi a wãha oni yãprou he wëkema, urihi a wãha
përɨomɨ wayou tarerei kurei, Ye’kwana pë xo, pëmai oni ha, ai a urihi maxi hamɨ pë puhi xapono peheri
pita a rë pou totihitaowehei ha, a no nihi waɨ rë to- taoprou rë mai hamɨ yama pë ã wayomararema, as-
tihiatarouwehei ha ɨha ̃ të pë puhi pruka xatikema. sociação të pë rë hikarimouwei pë xapono hamɨ kãi,
Pëmai uhiri a wãha yãpraɨ posi praopehe, pei Ye’kwana pë associaçãopɨ rë hikarimouwei hamɨ yama
të nosi tëaɨ posi rë praohërɨɨwehei yama të pë wãha kɨ ã kãi wayoma, ɨhɨ ̃ ei të wã wayounɨ urihi a wãha oni
takema, yama të pë yairarema. Yanomamɨ a pita ha rë yãpraɨwehei të aka praukurayoma, xapono yama
yama kɨ rë përɨre, 300 yama kɨ xaponopɨ kua kure, pe xi topramarema, urihi a wãha no rë wayoaɨwehei
26 mil yama kɨ kua kure, puhi pruka yaitawë yama yama e të wãha ha hipëkɨnɨ.
kɨ, ɨñ aha yama kɨ puhi pruka kuɨ tama, kõmi yama Urihi a no papeopɨ si yãpraɨ xoaohe tëhë, 15 wã
të pë ã hamaɨ xi ma totihitai rë, pei të pë ã no wa- wayou të pë kuprarioma, associação teri yama pë ã
yopimi. Përiomɨ yama të pë nakaa xoaarare, associa- kãi wayorayoma, Hutukara teri, AYRCA teri, Kumira-
ção të pë rë kuprai hamɨ, associação të pë rë maprai yoma teriyoma, Texoli teri, Hwenama teri, Wanna-
hamɨ të pë yanomamɨ xo, yanomamɨ përiomɨ të pë seduume Ye’kwana teri, ei naha kutare associação të

pë kuoma wã wayou të ha. Napë përɨomɨ pë kãi kuo rë nohi kui, kõmi të pënɨ të pë ũnosi noã taremahe.
mɨ hetuoma wã wayou të ha, Funai teri, Sesai teri, Kamiyë yanomamɨ, Ye’kwana pë xo, yama kɨ puhi
DSEI-YY teri, ICMBio teri, MPF teri, ei naha kutare pë ha haiëmomayonɨ, ɨh̃ ɨ rë nohi waikiwë kui, yama kɨ
kuo mɨ hetuoma. Wayu napë patamorewë pë xĩro puhi ha tamayonɨ yama kɨ ã pruka huayoma, napë
waropraama, urihi nohi pëyëno wã wayotima të ha, nakaano pënɨ urihi pei a no papeopɨ si rii taɨ tieti-
pë ã wayou mɨ hetuoma. Kuo tieti, napë përɨomɨ pë mamahe. Hei papeosi ha të pë onimare yaiprano
ihirupɨ rë mai pë kãi kuo mɨ hetuoma, ISA teri, Rios kure, ɨh̃ ɨ rë të pë prukanɨ yanomamɨnɨ a wãha urihi
Profundos teri, Secoya teri, wakë waopë të urihi pou kurahei, pëmai a wãha rë urihi yãpranowehei
hamɨ, parimi wãno hipëtimɨ teri pë kãi kuo mɨ he- të pë rë kuinɨ. Wã wayotima pata ha maprarunɨ,
tuoma. Urihi a wãha oni yãprahërɨɨhe tëhë, ɨhɨ ̃ rë të perɨomɨ pë, associação teri pë xo wanowano pë kãi
pë pruka kõkamou totihitao kupërei, yanomamɨ të kõomahe, xaponoteri pë rĩya ha yɨmɨkamarɨhenɨ,
pë, napë pë xo. Kamiyë yanomamɨ yama kɨ, Ye’kwa- pë mohotipou pexionomihe yaro. Associação teri
na pë xo, hei napë tietimarewë pë iha yama e kɨ pënɨ të pë kõkamaɨhe tëhë, wã wayotima pë kuo
kõkamou ahetekemahe. Ɨh̃ ɨ rë pë napë pruka iha tëhë (conselho, assembleia) PGTA të noã ha pë ã xĩro
yama kɨ ã wayou xoaotipë, pëmai urihi a wãha oni wayoama, të xĩro wãhɨmamahe. Norimɨ napë pënɨ
̃
ha, pei të no ɨhɨpɨapehe, pei të kãi yai tapehe. hiramotima të pë taɨhe tëhë, PGTA të kãi wãhɨma-
Katitiwë mayo wãhɨmatimɨ ɨh̃ ɨ të pë pruka rë mahe, të pë ã kãi wayomamahe, Yanomamɨ pë
kui, urihi a wãha oni xo, porukutawë të pë ha yete- rë përɨomɨmou rë kuaaɨwei peipɨ yo nosi rĩya ha
kerarunɨ të rë hikari taprarenowehei të pë ũnosi, ɨh̃ ɨ porëhenɨ.
Herea PGTA yama aha thaprarɨnë yama thëã thaɨ kuapënaha
OFICINA
INAUGURAL 1ªOFICINA
TEMÁTICA 2ª OFICINA
TEMÁTICA 3ª
OFICINA
TEMÁTICA
OFICINA DE
CONSOLIDAÇÃO
• Conceitos temas temas temas • Consolidação
• Definição • Proteção Territorial • Conhecimentos • Saúde das propostas
dos temas • Uso do Dinheiro Tradicionais • Educação • Construção do
• Recursos Naturais • Governança Protocolo de
Consulta
OUTUBRO SETEMBRO MARÇO NOVEMBRO NOVEMBRO

2015 2016 2017 2017 2018
OFICINA OFICINA OFICINA OFICINA

REGIONAL REGIONAL REGIONAL REGIONAL
Catrimani Awaris – Sanöma Maturacá Alto Mucajaí
OFICINA OFICINA OFICINA
REGIONAL REGIONAL REGIONAL
Awaris – Ye’kwana Surucucus Toototopi
Marauía Paapiu Apiaú
Të ã ka karomatima YANOMAMƗ | 13
yama kɨ rë
wayopë rei, 7 të
pë ã wãha titire
YANOMAMƗ | 15
16
1
|
Përiomɨmou
plano de gestão territorial e ambiental terra indígena yanomami
Pita yanomamɨ a ha përɨomɨmou te he rĩya hewëo
rë kutare naha ɨñ aha kuwë të no uhutipɨ
Ɨnaha yama kɨ ã huamayou no mɨhou, pei të ã pata

pëtou tëhë. Weti pënɨ pëma kɨ rurupou katitohe,
̃ ikamaɨ totihitaahe, pë puhi kuu mai! Xapono
yɨm
COMUNIDADES TERRA
pë ha pë rë përɨomɨmouwei, ɨh̃ ɨ pënɨ. Mahu xapono INDÍGENA
a ha xi wãrihiwë të kuprou tëhë, ɨh̃ ɨ xaponoteri Mahu a xapono
ha pë rë YANOMAMI
pë kõkamou. Ye’kwana yama kɨ rë kuinɨ puhi kõkamouwei, Kõmi Yanomamɨ,
tao hiratimɨ yama të wãha rë hiraɨwei, yama të Ye’kwana Yanomamɨ Ye’kwana pë xo
taɨ. Mahu mau u ha xapono pë rë prare hamɨ xi patapata pë rë pata të pë xo, përɨomɨ të pë ã
wãrihiwë të kuprou tëhë kõkamotima (associação) kõkamouwei Ye’kwana pata wayopraatimɨ
tënɨ të pë nakaaɨhe, pë ã rĩya ha wayomanɨ. Kõmi të pë xo
yanomamɨ të pë urihipɨ ha xi wãrihiwë të kuprou
tëhë, përɨomɨ wã wãyopraatimɨ nakamou. Kõmi
përɨomɨ pë kõkao, kõkamotimateri (associações) REGIÃO
pë xo. Përɨomɨ pë, kõkamotima pë xo pë rë Mahu parawa u hamɨ xapono pë rë
kõkamouwei, pë ã rë wayouwei ɨh̃ ɨ tëhë kõmi prare pë rë kõkamouwei
Yanomamɨ pë yɨm ̃ ɨkamamou, yama kɨ xĩro Associação kõkamotima a pata
rë përɨomɨmouwei naha.
K
amiyë yama kɨnɨ xi wãrihiwë yama 1990 a raxa maprohërɨɨ tëhë, xapono pë hamɨ të pë
të pë xi rë katehepraɨwei të kua, xi towë rë keaɨwehei të pë kuprarioma, pei të pë ã
ɨh̃ ɨ einaha rë yama kɨ përiomɨ- huayopë të pë rë xoaɨwehei të pë associação, napë
mou kuaaɨ. Yanomamɨ a pita ha, pë iha të pë rë kõkamouwei ɨh̃ ɨ të pë xi katehaɨhe.
ɨh̃ ɨ urihiteri kë pë yama kɨ noã rë Ɨh̃ ɨ rë waikiwë wã wayou të ha të pë kurayoma, uxu
tayouwei porakapɨ yama kɨ përɨa, kama të pë yai xapono pë no rë kua aka praukurayopɨwei të no
përɨomɨmou kuopë naha, të pë rii përɨomɨmou xoare, kuwë ha rë wã wayou pë hɨɨ̃ të kupropë, pei
kuaaɨ, pei pëma kɨ temɨ rë përɨowei të pë wãha të pë puhi pruka haiëmomayopë. Ɨh̃ ɨ ëyëha rë të
no wayoaɨhe ha. Xapono yanomamɨ pë rë kui pë puhi yatiranɨ, 2015 a raxa ha, përɨomɨ të pë ã rë
pruka të pë rë miowei pë xĩro taaɨhe, pei të pë ã wayopraaɨwei të tapraremahe, urihi yanomamɨ a
huamaɨ puhi tao rë yaii wãro patapata të pë yai. wãha no papeopɨ si yãpraɨ puhiopehe yaro. Përɨomɨ
Nosiemaɨ ɨh̃ ɨ rë të pë prukanɨ të ã pou kurahei, të pë ã rë wayopraaɨwei tënɨ të tërema, pruka të
hikari të pë taɨ xi rë totihitahei të pë taɨhe tëhë, pënɨ të pë nohi rë matohi ipapouwehei mahu a
himou të ha të pë wãha no hikari rë wayoareno- urihi maxi të pë wãha no wayoaɨ maopehe, pei të
wehei të pë hikari tapehe. Ye’kwana pë rë kui, pë ã kãi huo hirapehe, xapono ɨh̃ ɨ pë pruka hamɨ
përɨomɨ pata, përɨomɨ pata tieti, përɨomɨ oxe, ɨ-̃ ɨñ aha rë të pë ã pruka hua kurayou kuhe ɨñ aha të
naha pë rii përɨomɨmou kuwë, rohote të pë xĩro pë noã tayopë.
wãritaɨ xomaohe, wãritiwë te xi pruka të pënɨ to- Hutukara 2004 a raxa ha të kuprarui, pita ya-
praɨ puhiohe tëhë. Përɨomɨ, kama urihiteri të pë nomamɨ nohi pëyëatimɨ të kuprarioma, ɨh̃ ɨ a pata
përɨomɨmou aka rë praukui, të pë ã wayou ha pë urihi pruka hamɨ të pë yɨm ̃ ɨkamaɨ aka praukuwë
mɨ ha hapokaonɨ pë ã wayou, puhi tao hiratimɨ të ha, të pë xoaɨ aka praukuwë ha, napë xomi pë iha
wãha hiraɨhe. Ɨñ aha yama kɨ përɨomɨmou kuwë të pë kahikɨ ano kãi hipëɨ he toremou ha, Hutu-
kamiyë yama kɨ rë përɨprai hamɨ, xapono pë hamɨ kara përɨomɨ wã wayopraarewë të ha, yanomamɨ
përɨomɨ mahu të pë kuo tao tama, të pë ã rë yãmi kõkamarewë a wãha hirorayoma hapa yaiwë. Ɨh̃ ɨ
huowei. Ɨh̃ ɨ rë të pë ã pruka haɨ, të pë ã pruka huo rë të waikiwë Hutukara a yãmi kuɨ parɨo no tama,
puhiopë yaro, pata pë ã nosi tëpouhe, pei të pë associação yanomamɨ ai a urihi maxi hamɨ të pë rë
puhi tao xi rë këyohoi të pë ã nosi kãi pouhe. kuprai të pë xoaɨ, Ye’kwana pë associaçãopɨ xo, pei
Ɨh̃ ɨ rë waikiwë porukutawë të pë rë kuɨwei të pë të pë ã rĩya pruka ha wayonɨ, të pë puhi pruka haië-
anonɨ xapono pë ã rë wãriti tamaɨwehei, xapono momayou he yatiopë. Përɨomɨ wã wayopraatima,
no wã huatimɨ të pë xo pë ã ta wayomayo, kama pë kama të rë wã wayou kuaaɨwei a peripo ha të pë ã
xapono kuopë të pë urihi ha. Ɨh̃ ɨ ei rë të wãha pru- wayopë, përɨomɨ të pë yɨm ̃ ɨkao xoao tëhë, hikari xi
ka hamɨ, associação pë të pë kuaaɨ posi prakei kurei, hariwë të kuaaɨ kukema ikari të pë no kãi xorepɨhe.
1 Përiomɨmou YANOMAMƗ | 17
pei yama kɨ rë përɨomɨ oraotayouwei kë të.
Përɨomɨmou pita yanomamɨ a ha pei të yai hiakaopë, përɨomɨ kama të pë
hamamomayou xitowë keayopë, associação ai a urihi yanomamɨ maxi hamɨ
të pë rë kuprai të pë xo, përɨomɨ të pë ã rë wayouwei a peripo homoo tëhë wã
wayou e të ta taamahe, ɨh̃ ɨ pë pruka napë iha, pëmai papeo wãritaɨ xomao
parɨo si oni ã huapehe, pë ã he taprakeiku, pei si nohi oni wãripou maopehe.
Wãrii parɨo Pëmai warii xomao parɨo papeo yaa hena 69 sikɨ ha të kua
Napë përɨomɨ hei urihiteri anɨ 2004 kamiyë pëma kɨ kuaaɨ rë yawërou- yãprarei kurahei. Ei si papeo rë kui,
a raxa kuo tëhë, kama napë pruka wei të no ɨh̃ ɨpɨpouhe. Napë pë iha ei wãrii parɨo, si wãha papeo yuamou.
pënɨ të pë nohi matohi rë ipapou- pëma e të no yai ɨh̃ ɨpɨmapopehe, pei 2017 raxa kuo tëhe xapono pë ã rë
wehei, yama të pë pou mɨ rë he- pëma kɨ wãrii xomaopehe, pëma kɨ wãriti tamaɨwei yama të pë yaii posi
tuowei të no ɨh̃ ɨpɨrema, pei yama yapëkaɨ maopehe. Wãrii xomao tënɨ, prakema, yama të pë wãha no rĩya
kɨ wãha no weo yaitawë ha, napë yanomamɨ kama të pë rii rë yototaɨ- ha wayoanɨ, 2018 a raxa ha, wãrii
rahuhawë u pëkatu hamɨ pënɨ të ã wei ɨh̃ ɨ e të nohi wãripou maopehe. parɨo yama e si no papeo yanomamɨ
kãi oni noamaɨ tapomahe, kamiyë Kuwë rë yaro, kõmi të pë yanomamɨ watëkei kurei, përɨomɨ të pë ã rë wa-
pëma kɨ noamaɨhe ha. Ei të rë kuinɨ, wãriamou rë hiraaɨwei si pë papeo youpraaɨwei të ha.
Yama kɨ ã huamayou no
rë mɨhouwei weti pënɨ wã associações
funai
wayotima të pë ruruapehe?
Yama kɨ rë përɨamɨmouwei xapono pë rë

kui mɨ amo ha pë kua; ɨhare yama kɨ ã xĩro
huamayou no mɨhou. Xapono pënɨ të xi xĩro
topraɨhe. Pita yanomamɨ a ha të pë Yano-
mamɨ përɨprawë rë piëkei, Ye’kwana pë xo,
ɨhɨ kõmi pë iha xi wãrihiwë të kuprou tëhë,
përɨomɨ wã wayopraatimɨ të ha përɨomɨ pë comunidades
rë nakamouwei naha kõkamotima (asso-
ciações) të pënɨ përɨomɨ të pë xĩro nakaɨhe,
kõkamomaɨhe. Kuwë yaro xapono pë, kõka-
motima pë xo pë xĩro ã hiriyou hiakaa. Funai
tënɨ, pëmai napë norimɨ pë xo yama kɨ ã rë
wayouwei pëma kɨ ã xĩro huapë. Kamiyë
yama kɨ urihipɨ ha napë patamorewë urihi-
pɨ nohi pëyëmotima rë patëtëpore ha urihi
nohi pëyëarewë (ICMBio) pëma kɨ ã xĩro icmbio
parceiros
huapë, urihi nohi pëyëarewë kutaenɨ.

Yama kɨ ã huamayou no mɨhou xi rë totihitai naha
Weti pë kuopë, yama të taɨ xi rë totihitai

Pei yo nº Pei yo rë tamouwei naha wã huarewë?
Associação teri pë yanomamɨ maxi napë maxi

puhi he ta usukupraɨ Yanomami të urihi hamɨ përɨomɨ të pë hama kõkamomaɨ
hiakarohe, xapono pë 1 no mɨh̃ ou ohote ta keahe, associação teri pë xo. Xapono pë rë
kui, Yanomamɨ ISA, Secoya, Funai e ICMBio
puhi xo kãi kõkamotima pë rë kui
Payëkë hamɨ wã huayotima të ha të rë tikëowei të no papeopɨ

Yanomamɨ Funai, Censipam, MCTIC, ISA,
2 si oni ta taprarɨhe, pei të pë ã rë hapraaɨwei xaponoteri wama
kɨnɨ wamai të pë wãha motoka oni ta taakɨhe.
kõkamotima pë rë kui Secoya
Yanomamɨ a no pita mamo rĩya rë yëpouwehei të wãha

no oni wëaɨ aka ta praukohe, xapono hamɨ wã wayou të ha
3 kama a wãha no urihi oni ta wayoahe, yanomamɨ pëma kɨ rë
Xapono pë rë kui –
yototaɨwei të wãha no ta wayoahe xapono a mɨ huxomi ha.
Xapono pë hamɨ wã wayou të ha, urihi a wãha no oni wëyëɨhe Xapono pë rë Funai, ISA, Secoya, Diocese
4 ta piëmohe, reahu tëhë kãi, ai të pë urihipɨ hamɨ wama kɨ huɨ
tëhë kãi.
kui, Yanomamɨ de Roraima e Diocese do
kõkamotima pë rë kui Amazonas
Xapono pë hamɨ wã wayou të ha urihi a wãha oni wëyëɨhe ta Xapono pë rë ISA, Secoya, Diocese de
5 piëmohe, reahu tëhë kãi, ai të pë urihipɨ hamɨ wama kɨ huɨ
tëhë kãi.
kui, Yanomamɨ Roraima e Diocese do
kõkamotima pë rë kui Amazonas
Napë të pë pruka Napë përɨomɨ ihirupɨ rë

mai, deusteri pë rë kui, napë
hikarinɨ pëmai a pita rë Xapono pë rë përɨomɨ hikarimorewë, napë
Yanomamɨ të urihi hamɨ wari taɨ xomao të oni rë kui, të ã oni
wãriaɨwei të kuprarioma, 6 he pakokoaɨ mahei.
kui, Yanomamɨ përɨomɨ rë mai hikarimorewë,
pei pëma kɨ wari taɨ rë kõkamotima pë rë kui ei urihiteri, xomi urihiteri,
napë përɨomɨ huyapɨ pata,
xomaowehei, ikari pëma kuwëtawë, ihirupɨ
̃ ɨkamaɨwehei të
kɨ rë yɨm
kuopë Xapono pë rë
Xapono a ha të pë yanomamɨ pruka rë përɨawei të pë wãha
7 pruka taɨwei si papeo oni ha pë wãha oni yao mai, pë ã huoma.
kui, Yanomamɨ
kõkamotima pë rë kui
–
Funai, napë pata pë rë

përɨamɨmouwei, kuwëtawë
pë rë përɨamɨmouwei, ihirupɨ
Pëmai a no rë urihi wãriaa rë katitirepɨwei, të pë wãha napë
̃ ɨkamahe, mamo ka rapaha hamɨ Xapono pë rë pë rë përɨamɨmouwei.Napë
hikari ha xapono pë ta yɨm
8 të pë no rë hikari napë kuaapɨwei e të pë wãha no ta wëyehe,
kui, Yanomamɨ përɨomɨ pënɨ matohi tamotima
kõkamotima pë rë kui pë rë pouwehei, napë përɨomɨ
pëma kɨ wariyomou xomaopë të ã oni rë kure naha të ta tahe.
pë ihirupɨ rë mahei pënɨ
matohi tamotima pë rë
pouwehei.
Napë përiomɨ pënɨ ̃ urihi

Funai, ISA, Secoya, Diocese
pë kãi përɨo xi totihitao Yanomamɨ përiomɨ, ye’kwana pë përɨomɨ xo pei pë ã rë
9
Yanomamɨ
de Roraima e Diocese do
wayouwei të titi kuaaɨ tëhë pë ã wayopë. kõkamotima pë rë kui
kuopehe naha, të pë Amazonas.
wãha no rë wayoaɨwehei
ha yama kɨ ã rë haɨwei të
Urihi wãriamaɨ pexio maorewë të ã wayou ha pë ã ta ha,
ta hiakaprarɨhe Yanomamɨ a urihi rë patëtëpore të wãha ha pë ã ta ha, Funai Yanomamɨ
10 teri pënɨ yanomamɨ të pë ã kãi rẽ wayouwehei të ha pë ã kãi kõkamotima pë rë kui
Funai e ICMBio
ta ha.
Xapono pë rë
Ɨh̃ ɨ rë waikiwë përɨomɨ të pë rë tamayouwei ha, pata pë ã rë
11 haɨwei e të ta takɨhe.
kui, Yanomamɨ
Funai
Wã wayou xapono hamɨ të pë ha përiomɨ të pë ã hapë, të pë Xapono pë rë Funai, ISA, Secoya,

12 xi towë ta keahe, hei të urihi ha të wã wayou kuaapë ha pë ã
hapë, pëkatu hamɨ të wã wayou kuo tëhe pë ã kãi hatayopë.
kui, Yanomamɨ Diocese de Roraima
kõkamotima pë rë kui e Diocese do Amazonas
1 Përiomɨmou YANOMAMƗ | 19
2
20 |
Nohi pëyëpou,
urihi wãriano mɨɨ
P
ëmai pita a rë yai wãriaɨwei ei naha
të pë kutaa, napë maa maxi tixatimɨ
nohi pëyëaɨ xomao, pëmai
teri pë, maroha rëkatimɨ, yaro nia- urihi wãriano mɨɨ
timɨ, hii hi tëapratimɨ, raea mixi pë
Pita yanomamɨ a he ruopë, maa maxi tixatimɨ të
tɨaɨ rë hãtoowehei pë kãi napë, ei pë
xëɨ xomaopë, maa maxi tixatimɨ të ha të pë kãi rë
napënɨ pita yanomamɨ a wãriaɨhe. Urihi kama a
matohi hikarimouwehei, ɨh̃ ɨ të pë matohi wãria-
no mayo rë mau u pë hamɨ xatiprai hamɨ, napë
pehe, pita yanomamɨ a no pë rë kupraaɨ yaimou-
urihi wãriarewë pë ha hunɨ a pita yanomamɨ
wehei hamɨ pë yahi urihi herumaporewë rë kuprai
wãriaɨhe, pei yo pë hamɨ pë huɨ. Ɨh̃ ɨ ei naha rë të
pë no matohipɨprapehe, maa maxi tixatimɨ të pë
kuaaɨ ahetou, napë pë pitapɨ rë maprai pë rĩya rë
no hikari ruramɨpi si rë hipëpouwehei pë no napë
përɨamaɨwehei a pata pita kõmi kuprawë, pei yo
ɨh̃ ɨpɨaɨ hãtoo xomaopehe. Kamiyë pëma kɨ xapo-
pë ora payëkei yo pë kasi hamɨ, pita yanomamɨ
nopɨ hamɨ ami napë u kɨ rukëimaɨ të waihitopë,
a mɨ huxomi ha, pita a wãriano rë mɨɨwei të maa
yama të wãha mɨ kãi tarɨmakei kurei, yaitawë ai
kure, të maa yaro, Wakata u hamɨ, Komixiwë u
të pënɨ të pë rë porepɨmaɨwehei të pë wãha xo.
hamɨ kãi, maroha pë nohi pëyëaɨma rë mahei.
Yanomamɨ a pita ha napë pei yo rë yatiowei yo no
Urihi a no hiipɨ te hi rë tuyeɨwehei të wãha no kãi
papeopɨ si ã huaɨ mahei, Yanomamɨ përɨomɨ të pë
wëo mɨ hetuo xoao, urihi a wakë no wao rë pëpra-
ã rë wayopraaɨwei të ha të pë puhi haiëmomayou
riopɨwei të wãha xo. Kaɨ wakë pë, yopiyopi të pë
mao tëhë.
xo, hɨtɨtɨ a raxa rë kuopërei tëhë yama të pë no
uhutipɨ tëararema, xamarena pë rë tapouwehei,
pë urihi mɨ tarɨ hamɨ wakë pë kãɨ wao, pita a rĩya
aupraɨ ha kõohenɨ pë urihi wakë yëaɨhe, hii ai hi
pë rĩya hamaɨ ha no mɨhɨorënɨ.
2 Nohi pëyëpou, urihi wãriano mɨɨ YANOMAMƗ | 21

Yanomamɨ pë urihipɨ ha no
wãriwãri të pë rë huimatii
AUARIS
Yanomamɨ pë xaponopɨ NOHI PËYËAMOTIMA
Ye’kwana pë xaponopɨ Nohi pëyëarewë e

hikarimotima nahi
Yanomamɨ pë rë yãmii no
ɨhɨmopotima sikɨ Nohi pëyëarewë e nahi,
ɨh̃ ɨ nahi proke
Napë të pë yahipɨ
Brasil a urihi he rë tatoi
Mau u pë no uhutipɨ nohi pëyëarewë
Yanomamɨ pë urihipɨ NO WÃRIWÃRI
Yanomamɨ pë maxi pë Maa maxi ukarewë

urihipɨ pë pë xomi rë rukëɨwei
Napë të pë hikaripɨ tëka pë Yaraka rëkarewë

tamou rë kuimati pë xomi rë rukëɨwei
Nohi pëyëmotima a urihi Maroha rëkarewë

pë xomi rë rukëɨwei
Xomi urihi pë he rë tatooi ha
Hii hi hanɨrewë
Peipɨ yo pë xomi rë rukëɨwei
(RAISG,2017); Registros de Grupos Isolados (Funai, 2014). Mapa Elaborado pelo Laboratório de Geoprocessamento ISA/RR
S.FELIPE RÍO NEGRO
LA GUADALUPE
MARARI
MATURACÁ
MARAUIÁ
MAIÁ
BRASIL
INAMBÚ

PACARAIMA
SAÚBA
AMAJARI
ERICÓ
WAIKÁS
Ri
oU
ra
ric
PARAFURI ue
ra
PALIMIU
BOA VISTA
KAYANAU
HAXIU ALTO MUCAJAÍ
CANTÁ
XITEI PAPIU
HOMOXI
APIAÚ MUCAJAÍ
ALTO CATRIMANI
IRACEMA
AJARANI
TOOTOTOPI
PARAWAU DEMINI
ARACÁ
AJURICABA
ranco
Rio B
RORAINÓPOLIS
Rio
Neg
ro

Maa maxi tixatimɨ
1986, 1987, 1988, 1989, 1990 ei raxa kupɨoprei tëhe pru-
ka yanomamɨ xawara anɨ të pë pata nomarayoma, pita
yanomamɨ a ha maa maxi tixarewë kõmi pë ha rukërɨnɨ,
yanomamɨ të pë niararemahe, Hãximowëteri pë niaa ku-
rarɨhei naha ɨñ aha të kuprou mɨ heturayoma, 1993 a raxa
kuoprei tëhë. 1990 a raxa maprou tëhë, maa maxi tixare-
wë pita yanomamɨ a ha pe he haroxaɨ kuwëtaprarioma,
rahuhawë u pëkatu hamɨ pë napënɨ pëma kɨ noamaɨ
mɨ hetuatayomahe yaro, urihi nohi rëporewë pë napë
ũnosi pruka kuoma, Funai teri pë nosi yauo xoaotima.
Urihi a wãriano mɨɨ mɨ rë huɨwehei, të no ruramɨpi si ya-
hatotorayoma, pei të pë rë rëpraaɨwei pë yahi ha mama-
rarɨhenɨ, ruramɨ si kɨ yahatotoa mɨ hetua xoarayoma. Hei
pita yanomamɨ yama a wãha oni yãpraɨ tëhë, kama yano-
mamɨ të pë ãno rë wëopërei, 5.000 maa maxi tixarewë
pë hõra napë hikarimou kupiei, pokopoko u pë hamɨ, pa-
rawa u pë kasi hamɨ kãi. Urihi pë no rë yai preaare, mau u
pë xo kãi, ei naha u pë parawa kutaa, Uraricuera u pata,
Mucajaí u pata, parawa Apiaú u pata xo ei naha kutare
u pë parawa wãriaɨhe. Ei të hikarinɨ kõmi yanomamɨ të
pë yapëkaɨhe, urihi a xo, huya, suwë, ei pë ha rĩmɨmonɨ,
maa maxi pë rĩya ha tixaɨ mɨ ha hetuohenɨ, hii hi pë rĩya
tuyëɨ mɨ ha hetuohenɨ, ɨh̃ amɨ hura a wayu tëapraɨhe, pei
të pë mo rë warapisiaɨwei a xawara wayu yuapraɨhe, xa-
mixami, hero napë të u kɨnɨ mau u he horo, maroha pë
xawarapɨ, yanomamɨ pëma kɨ kãi xawarapɨ, ɨh̃ ɨ ei të u kɨ
xamixami heronɨ. Fiocruz teri pënɨ, Isa teri pë xo të pë
yanomamɨ xawarapɨ mɨrɨhei tëhë, Hutukara, seduume ei
të kɨpɨ associação iha të pë yanomamɨ xawarapɨ mɨmahe,
2014 a raxa kuo tëhe, xapono Aracaçá a ha pei të pë hena-
kɨ ha a xawara xatitiwë tararemahe, xamixami hero napë
të u kɨnɨ kõmi të pë xawarapɨ, yanomamɨ pei të huxomi
yai no wãrihĩtoprariopɨ, napë yai të u kɨ no wãrinɨ.

Yãmi yaia
1970 a raxa kuoprei tëhë, yanomamɨ të pënɨ pë rë rapaha mɨɨ posi prakenowei he hayowë ha, pë no nomarayopɨ,
pë wãha porukuwë rë hirouwei të pë pë rapaha mɨpraaɨ xoawë, yanomamɨ xapono pë rë aheteprai pë xurukaɨhe
porukuwë tararemahe, Yanomamɨ xo- ɨh̃ amɨ të pë xaponopɨ kuprawë rë ahe- ha, napë maa maxi tixarewë pë iha pë
maomɨ e të pë përɨo rë aheteonowehei tei të pë xo pë rapaha përɨa mɨpraaɨhe. kãi waropraaɨ ha, xawara hiakawë anɨ
të pënɨ, Moxihatëtëateri (Mohakiopë- Moxihatëtëateri ai të urihi maxi hamɨ pë no wãriarayopɨ ha, ai të urihi maxi
teri) pë wãha hiraɨhe. 2011 a raxa ha pë no përakepɨhe, maa maxi tixatimɨ hamɨ pë no përakepɨhe.
pë përɨa mɨa kõremahe, ɨh̃ ɨ tëhë Funai të pata hikari tutetutenɨ pë xaponopɨ
Urihi yama a nohi rë exército ibama
pëyëɨwei naha urihi nohi

pëyëmotima tamorewë
polícia parceiros
Kõkamotima (associações) pë, xapono federal
pë xo, Funai të xo, ICMBio të xo, ɨh̃ ɨ pë rë
kui urihi nohi pëyëarewë pë pata. Kuwë
yaro pë ã xĩro huamayou no mɨhou. Fu-
nai, ICMBio të xo ɨhɨ kɨpɨ ɨra pesima pë
iha, Polícia Federal të iha, Ibama të iha funai
kɨpɨ ã xĩro wayopɨpë, ɨh̃ ɨ kɨpɨ xĩro pa-
yerimamopɨpë. Pëmai napë norimɨ pë
kãi kuaapë, urihi yama a nohi pëyëɨ xi
totihitao tëhë pëma kɨ payeriprapë ma-
mpf
kuhei, pë rëo taomihe. Wãrihĩto yama icmbio
pë wãha no wayoaɨ tëhë, napë patamo-
rewë pënɨ pëma kɨ ã huaɨ maohe tëhë,
yanomamɨ kõkamotima pë xo, xapono
pë xo, Funai të xo, pëmai napë norimɨ
pë xo ɨh̃ ɨ pënɨ pëma kɨ nohi pëyëarewë comunidades associações
(MPF) pë yɨm ̃ ɨkamapehe.

Urihi yama a nohi pëyëɨ xi rë totihitai naha
Weti pë kuopë, yama të taɨ xi rë

Pei yo nº Pei yo rë tamouwei naha totihitai wã huarewë?
Maa maxi tixaɨ yanomamɨ maxi napë maxi

Maa maxi tixatimɨ të ha të pë yanomamɨ kuaaɨ rë riowei të pë ã ta
hãtomotimɨ të rë kui të
ta xëprarɨhe, Yanomamɨ
1 wayomahe, urihi a yarikano wãritiwë no ɨh̃ ɨpɨapë, ɨh̃ ɨ ei të hikarinɨ
yama kɨ wãrihĩto taɨ tao të pë puhi kupë
Xapono pë rë
DSEI-YY, Funai, ICMBio e
kui, Yanomamɨ
Exército
të urihi ha maa maxi kõkamotima pë rë kui
ukukatimɨ të kãi ta
xëprarɨhe Maa maxi tixatimɨ tënɨ a rë urihi yarikanowei a no uhutipɨ
Xapono pë rë
DSEI-YY, Funai, ICMBio,
kui, Yanomamɨ
2 temɨtemɨ ta taprarɨhe, pei ã wãhã oni xo, huya kama pë xĩro iha e
të oni ta hipëakɨhe, no uhutipɨ të xo.
kõkamotima pë
Fiocruz, Universidades, ISA,
Secoya e Diocese de Roraima
rë kui
ISA, Funai, ICMBio,

Secretaria de Extrativismo
Maa maxi tixatimɨ të ha pë xapono kuaaɨ mɨ rë hetuowei pë iha, Xapono pë rë
e Desenvolvimento
ruramɨ sikɨ rë tëapraɨwehei e të no papeopɨ si hikari ta yãprarɨhe, kui, Yanomamɨ
3 ai të pë hikari xi wãrihiwẽ taɨ maopehe, kama të pë hikaripɨ kõkamotima pë
Rural Sustentável/MMA
e Secretaria Especial de
kuprawë rë waikii e të pë ta hiakaprarɨhe. rë kui
Agricultura Familiar e do
Desenvolvimento Agrário
Xapono pë rë
Wãritiwë të wãha no ta wëkɨhe napë përiomɨ pë rë roprai pë yahi
kui, Yanomamɨ
4 hamɨ, pei e të wãha urihi oni ta hipëkɨhe, no uhutipɨ të xo, pei të
kahikɨ ã xo, wãritiwë të rë taɨwei të wãha oni yanomamɨ xo.
kõkamotima pë
DSEI-YY, Funai e ICMBio
rë kui
Urihi wãrianõ mɨtɨma të ta tahe, maa maxi tixatimɨ të xëɨ ta Exército, PF, Ibama, ICMBio
5 xoahaohe.
–
e Funai
Maa maxi tixatimɨ të pë hikari tapehe të pë rë kupraaɨwei të pë

6 ta wariarɨhe, maa maxi tixatimɨ pë matohi ta wariarɨhe, urihi
wama a wariaɨ maranɨ.
– Exército, PF, Ibama e Funai
Urihi a he rë yëtu hamɨ ruamanowehei pë yahi rë kui pë ta Xapono pë rë

tutorarɨhe, pë no matohipɨ ta taapotuhe, urihi yanomamɨ a ha
7
kui, Yanomamɨ Funai, Exército, PF, Cipa,
pei të pë mayo yai kuopë ha, yahi haamatimɨ pë ta tutetute kõkamotima pë Ibama, ICMBio
taakɨhe. rë kui
Pëmai të pë nii hikariterimɨnɨ, urihi a no mamo rë yëpouwei, a

nohi rë pëyëaɨwei të ta hikari tietimahe, të pë puhi tao ta hirahe,
8 nohi pëyëatima a yahi ha kuranɨ wama kɨ rë hikarimouwei të pë
Xapono pë rë kui Funai
no papeopɨ si oni ta yãprahe.
Xamixami të u kɨnɨ urihi a he horo ta mɨhe peripo tutetute a Yanomamɨ DSEI-YY, Funai,
9 homoo kõo tëhë, Yanomamɨ të pë he kãi horo ta mɨhe napë të u kɨ
xamixaminɨ, he horo të u kɨ maahërɨɨ ta mɨhe.
kõkamotima pë
rë kui
ICMBio, Ibama, Fiocruz, INPA,
Universidades, ISA e Secoya
Ka kahupoyotimɨ të xi ta kateheprarɨhe, xapono yanomamɨ pë

10 nohi wãriporahenɨ maa maxi pë rë tixiiwehei të pë rë kui unokai
të pë wãha hiroprou aka praukuopë.
– Ibama, MPF, PF e Funai
Urihi mɨtima tënɨ, urihi a no papeopɨ si komi ta tapararɨhe, kamiyë

pëma kɨ ihamɨ xawara pë rë poimaɨwehei ha, kamiyë pëma kɨ rë
11 përiomɨmouwei të no wãha pë ta pehetimorɨ xapono yanomamɨ
pë nohi wãriporahenɨ maa maxi pë rë tixiiwehei të pë rë kui të pë
tapramou unokaiopë.
Maa maxi tixatimɨ të pë no ruramɨpɨ si rë hipëpouwehei pë napë

mɨa ta hãtorɨhe, pë wãha ta taeprarɨhe, hapa yaiwë të pë rë
12 unokaimorayonowei të pë wãha no ta wëkɨhe, urihi noamatimɨ
– MPF e PF
të ã ma tarahenɨ urihi a rë wãrianowehei të pë rë kui.
Urihi a no hiipɨ te hi rë tirei hamɨ të pë yanomamɨ rë përɨprai të pë Yanomamɨ

Funai, ISA, Secoya e Diocese
13 ã kama xĩro wayopë, kõkamou e të ta hiakaprarɨhe, yanomamɨ të
urihi ha maa maxi tixatimɨ të xëpehe, maa maxi ukukamatimɨ të xo.
kõkamotima pë
rë kui
de Roraima

Maa maxi tixaɨ yanomamɨ maxi napë maxi

Yanomamɨ të urihi ha maa maxi ukukamaɨ nosiematimɨ si papeo
hãtomotimɨ të rë kui të hupë hamɨ sinosi ta yurehe, maa maxi ukukamatimɨ të no mamo
ta xëprarɨhe, Yanomamɨ 14 yëpore yanomamɨ të urihi ha, urihi pëma a kãi rë përɨprai pëma kɨ Xapono pë rë
ISA, Secoya e Diocese de
ha mɨ tarɨhenɨ pei tëka kahuapehe. kui, Yanomamɨ
të urihi ha maa maxi kõkamotima pë rë kui
Roraima
ukukatimɨ të kãi ta
xëprarɨhe
Raruwawë u pata pëkatu hamɨ xapono napë pë ã wayopë pë
Yanomamɨ
pata rë kõkamopraare hamɨ wama kɨ ha arunɨ, yanomamɨ Funai, MPF, ISA,
15 nohi pëyëpotimɨ të ta nakarehe, maa maxi tixatimɨ të no pë ta
kõkamotima pë
rë kui
nakarehe të xëpehe.
Kamiyë pëma kɨ pitapɨ hamɨ maa maxi tixatimɨ të pë xomi Yanomamɨ

Funai, ICMBio, ISA, Secoya e
16 kuprawë rë hãtohoi hamɨ, pruka të pë puhi kupë naha, të pë puhi
̃ ɨkamarɨhe, kawaamou të ha.
wãha no ta wëkɨhe, të pë ta yɨm
kõkamotima pë
rë kui
Diocese de Roraima
Yanomamɨ kama yami Urihi nohi rëpotima yanomamɨ të ã oni ta titikɨhe napë të ã oni ha, Xapono pë rë
Funai, Sesai, ICMBio, Ibama,
të pë urihipɨ no mamo rë urihi kuwëtawë napënɨ pë no mamo rë yepouwehei pë kuprawë rë kui, Yanomamɨ
17 aheteprai pë no mamo kãi yëpou mɨ hetuopë, pita yanomamɨ a rë kõkamotima pë
Exército, ISA, Secoya e
yëowei e të ta taamahe, patëtëpore a pita xo. rë kui
Diocese de Roraima
e të ta hirahe
Yanomamɨ, Ye’kwana pë xo pë puhi tao hiraɨ xi ta wãrirɨhe, urihi Xapono pë rë
Funai, ICMBio, Ibama,
wãriano no uhutipɨ toatimɨ të pë kãi matohi kuaaɨ tapropehe, kui, Yanomamɨ
18 xapono pënɨ të pë matohi pou notiopehe, urihi a wãriano mɨɨ mɨ kõkamotima pë
Diocese de Roraima
huɨhe tëhe pei të pë xurukou kãi tietimapehe. rë kui
Yanomamɨ rimɨmou tao rë mai të pë rë përɨaɨwei hamɨ, pë urihi Xapono pë rë

mɨɨ kãi ta huahuaaprarohe, urihi xomi kãi përɨorewë wama pë kui, Yanomamɨ
19 napë tararei yaro pë wãha no ta wëkɨhe, yanomamɨ rimɨmou tao kõkamotima pë
Funai, ICMBio e Ibama
rë mai noamatimɨ pë napë iha. rë kui
Pita yanomamɨ a ha napë ami u kɨ rukëmaɨ mahei, yaitawë ai të

20 pënɨ të pë rë porepɨmaɨwehei të pë kãi rukëmaɨ mahei.
Xapono pë rë kui Funai, Exército, DSEI-YY
Yanomamɨ të pë iha napë ami u kɨ hipëmaɨ pexio rë mahei, të

21 wãha ha napë pë ta yɨmɨkaa mapotuhe, ami u kɨ ha ruramɨ si
ruratimɨ pë rë kui.
– Funai, ISA e prefeituras
Urihi wãriano rë mai a

kuo xoaotipë. Kamiyë Urihi yanomamɨ a he rë wëtɨkɨ ihamɨ, pei të pë rukëmaɨ pexio rë mai
pëma kɨ pitapɨ ha xomi 22 të pë wãha oni pehi kãi ta xatitia mapotuhe.
– Funai e ICMBio
të pë kua tama!
Mau u pë hamɨ urihi wãriano mɨtimɨ të ta tahe, kamiyë yama

Funai, ICMBio, Ibama,
23 kɨ urihipɨ hamɨ u pë mau rë kuprai hamɨ, napë pë peipɨ yo rë
aheteprai hamɨ të pë kã ta mɨhe.
–
Exército e PF
Xapono pë rë
Yanomamɨ përiomɨ, Ye’kwana pë xo, përɨomɨ wãyotimɨ të ha pë
24
kui, Yanomamɨ
puhi haiëmomayou mao tëhë, yanomamɨ a pita ha napë pei yo Funai e MPF
kõkamotima pë
rë xatiowei yo no papeopɨ si ã huatihehë.
rë kui
Xapono pë rë
Parimi ei naha a yai kuma, parimi ei kahikɨ ã no yai, pë rë napë kui, Yanomamɨ
25 kuɨwei xapono a ha pë kõo tëhë pë ta hãamahe, pë ta yaitamarɨhe. kõkamotima pë
Funai
rë kui

3
28 |
Ruramɨ sikɨ
kuprou, ruramɨ sikɨ
kãi hikarimou
A
i tëkɨ titi ayuyuoi kui tëhë, kamiyë wãro, suwë pë xo, urihi yama a wãriaɨ tama. Ei të
yanomamɨ, Ye’kwana pë xo, napë totihitawë, kamiyë yama kɨ rë xoatima ĩriamouwei
pë iha yama kɨ ha rimɨrɨnɨ, kama yama të totihitawë tapou yaro, napë pë iha yama
yama pë matohipɨ kãi hikarimou të kãi wãhɨmapë pëmai urihi a no ruramɨpɨ si pehe-
posi prakema, sipara, hëɨmɨ, riamaɨ rë tietimaɨwehei pë napë iha.
hãyokoma, watota, pei të pë mamikɨ rë titiowei, Pëmai urihi a no papeopɨ si oni ha katehe pei
xawara pe he horo, moto pë, moto pei u kɨ. Ei të pë yama yo pë wãhɨmɨakema, ruramɨ pëma si pë rë
matohinɨ wamare kɨ ohi puhio tietimaɨ, wamare toaɨwei të pë hikari kuaapë, ruramɨ sikɨ wãriaɨ rë
kɨ urihi hamɨ humaɨ xi totihitawë kemapou ma- totihiatarouwehei yama të wãha kãi oni takema.
tohi napë pënɨ, parawa u pë hamɨ, pei yama kɨ Ruramɨ sikɨ rë pomouwei hikari xi katehe të tama,
hikaripɨ rë pëowei ha, pei yama kɨnɨ rë kopeowei kamiyë pëma kɨnɨ kuikë pëma të rii hupaɨ taprou
ha, ei të pë hikari hamɨ matohi napë pënɨ wamare kuimati. Kuwë rë yaro, urihi a wãha oni ha yama të
kɨ tietimaɨhe. Ai yama pë matohi taɨ kõowë tama, wãha kãi takei kurei pei pëma kɨ mɨramamou kõo
kuwë yaro napë pë yahipɨ hamɨ yama pë toaɨ, maopë, ruramɨ sikɨ kãi hupaɨ puhi taoapë kõmi të
napë kama pë ruramɨpɨ sinɨ. Yama kɨ matohipɨ pënɨ sikɨ rë ruramɨ tëaprai matuhei sikɨ rë kui, napë
rë toowei, hirarewë yanomamɨ pënɨ sikɨ ruramɨ matohi pëma pë kãi tëpou puhi taoapë, pëmai
pouhe, he horomarewë yanomamɨ pë xo, rohote xapono pë hamɨ totihitawë pëma të pë përa-
të pë ruramɨpɨ si, ohi mɨ tapotimɨ sikɨ ruramɨ, ei praapë, ruramɨ sikɨnɨ pëmai xoati ĩriamotima të
naha kutare si pë ruramɨnɨ napë matohi yama pë wãriaɨ maopë te he ta rumarehe, pei pëma kɨ puhi
toaɨ. Ei të yai totihitawë, yanomamɨ të pënɨ ma- xawarapɨ titiaɨ maopë.
tohi xapono ha pë yai rë puhimouwei pë toapehe,
ai yanomamɨ matohipɨ maamaa pëma të pë kãi
kuprou nohi haruhupopë, kuprou maopë ɨh̃ ɨ rë të
hikari të ha përɨomɨmou,
pë pruka ta topëaprahe matohi pënɨ. ruramɨ sikɨ rë toamouwei
Ai të pë hikari no ruramɨpɨsiwei pëmai xapo- ha kãi
no pë hamɨ, einaha të pë kutaa, pëmai të puhi
tao hamɨ, urihi a no nihi hamɨ ruramɨ si pë rë toa- Nohi yaia të hikari yai rë kui, urihi a no nihi no ɨh̃ ɨpɨ
mouwei, ɨh̃ ɨ yama të pë wãha ha onipranɨ yama kɨ kua mɨɨ rë xomaowehei të yairemahe, ai të pë yano-
ruramɨpɨ si too. Ruramɨ sikɨ nakatima si papeonɨ mamɨ ihamɨ ruramɨ sikɨ të pë kãi hikari taɨ mɨmopë.
wamare kɨ ruramɨpɨ si toamaɨ yaiaɨ, xomi yama të Pëmai nii no puhiwë të pë kuopë, yanomamɨ ai të
pë ruramɨpɨ si kãi rë hikarimou yaiaiwei të kãi ta- pë nii rë ruraɨwehei ha, ɨh̃ a yama të pë rurapë, pei
pou, xapono teri ɨh̃ ɨ të pë pruka kõkamou mɨ hetuo, yama kɨ ruramɨpɨ si kuwëtawëopë.
3 Ruramɨ sikɨ kuprou, ruramɨ sikɨ kãi hikarimou YANOMAMƗ | 29

Hikari no ruramɨpɨ si
Xapono pë hamɨ hikari no ruramɨpɨ si të pë ku-
rarioma, yama kɨ no rë nihiprariopɨwei yama të
wãhɨmɨpou, urihi yama a no nihi no watëpraɨ
maranɨ. Suwë yanomamɨ pë hikarimou, yɨɨ̃ pë
tiëɨhe Apiau të urihi ha, wɨɨ̃ pë kãi tiëɨhe, parawa
Demini u kasi hamɨ, parawa Paretota u kasi hamɨ,
parawa Komixiwë u kasi hamɨ, ei pë xapono hamɨ
suwë pënɨ wɨɨ̃ pë rii tiëɨhe. Awaris të urihi hamɨ,
sĩkomɨ ãsi kɨ rë ruraɨwehei ha yama kɨ kõkaa,
parawa Demini u kasi hamɨ pë rë xapono kõmi
hirai pënɨ hawari hei a urihi hamɨ ko pë rë kui
ko pë rĩya ruraɨhe, kuaaɨ tieti tutetute pë nii no
ɨh̃ ɨpɨapraɨ xoaahe,
Waika të urihi hamɨ, Toototopi hamɨ kãi,
pohoroa yama hi pë peheria mɨɨ. Maturacá të
urihi ha yanomamɨ kama të pënɨ hikari të ta-
praremahe, Yaripo kɨ hamɨ napë pë rĩya ha ha-
mamomahenɨ, ruramɨ sikɨ ruratimɨ të hikari tu-
tetute kuaaimatayou. Hikari Yaripo, yanomamɨ
yama kɨnɨ yama të wãha tapou, napë pë rë ha-
mamouwei yama pë mayo ĩhiramaɨ, maa tirewë
hei të urihi hamɨ makɨ hamɨ, matohi pë no rë
toamapɨwei kë të hikari, maa maxi tixatimɨ të
hikari kuprawë rë hãtohoi hamɨ, huya pë kõka-
mou kuwëtapropë kë të hikari. Ruramɨ sikɨ no
papeopɨ si rë kui, ruramɨ sikɨ rë kui porukuwë të
pë ĩmɨkɨ ha sikɨ mahu kuo mai kë të, kõmi të pë
iha sikɨ rë kuowei sikɨ, xapono teri të pënɨ ma-
tohi pei pë rë puhiiwehei e pë toamapehe.

Yama kɨ hikari
no ruramɨpisiwei funai universidades
tamotima tarewë
Kamiyë yama kɨnɨ ruramɨ yama sikɨ

yuaɨ xi rë totihitai naha, kamiyë Ya-
nomamɨ yama kɨnɨ xapono pë hamɨ
yama kɨ rë përɨprai yama të taaɨ. associações
Yanomamɨ kõkamotima pë, payeri foirn comunidades
pë xo, Funai të xo, ɨh̃ ɨ pënɨ pëma kɨ
̃ ɨkamaɨhe, puhi kuranɨ ruramɨ
yɨm
sikɨ rë wãriamou rë mai ɨnaha pëma
kɨ hiraɨhe. Yanomamɨ pënɨ të pë rë
taɨwehei, urihiterimɨ pë nohi rë pëyë-
mouwei pëma kɨ puhi xatiamaɨhe, të
pë rĩya ha tireamahenɨ hikarimotima
katehe papeopɨ si tapraɨhe, ruramɨ
sikɨ rĩya yuamonɨ kamiyë yama kɨ iha.
FOIRN, CIR të xo ɨh̃ ɨ kɨpɨnɨ pëma kɨ xĩro
cir parceiros
payeriprapɨɨ, hikarimotima pë rĩya
patamapɨnɨ.

Ruramɨ yama sikɨ yuaɨ, yama sikɨ hipëaɨ xi rë totihitai naha

Ruramɨ sikɨ toaɨ no yanomamɨ maxi napë maxi

pë xurukou pëmai Xapono e të pë kãi no rë hikari kuaapɨwei, të ta hikari mɨ taɨ
të hikari ha, kamiyë 1 totihitaa parɨrohe, xapono a ha wama të taapë, associação të pë
tapramou rë kure naha ɨñ aha kuwë të ta hikari mɨ tarɨhe.
Xapono pë rë
kui, Yanomamɨ
pëma kɨ mɨ tarɨtou kõkamotima pë rë kui Amazonas
rëopë
Xapono pë rë Universidades, Instituições
Yanomamɨ puhi tao hiratimɨ të ta taamahe, yanomamɨ të pë kui, Yanomamɨ Federais de Ensino Superior,
2 hirapehe, komi të pë kãi hikarimou tapropehe, ɨh̃ ɨ ei të hikari ha
suwë pë kãi taa mɨ ta hetukɨhe.
kõkamotima pë rë kui, IDAM, Funai, ICMBio, ISA
e Diocese de Roraima e
FOIRN
Diocese do Amazonas
Xapono teri pë hamamomaɨ ta nomɨhohe ai pë xapono hamɨ, pei Xapono pë rë

kui, Yanomamɨ ICMBio, Secoya, Funai,
wama kɨ puhi taomayou nomɨhopë, ruramɨ sikɨ tëapratima të
3 hikari ha, pruka të pënɨ të pë kãi hikari rë kuaaɨwehei wama të kõkamotima pë rë kui, ISA, Diocese de Roraima
e Diocese do Amazonas
taɨ tapropë. FOIRN, CIR
Pëmai xoati Nii, hikariterimɨ ruramotima pë ta peheria mɨ tarɨhe, hikari

Funai, Universidades,
Yanomamɨ
iriamotima të tëka pë hamɨ, urihi pë hamɨ kãi, yanomamɨ të pë hikaripɨ hamɨ
Embrapa, ISA, Diocese
no wãriapɨ rë 4 puhi toprarou të ta pruka taa mɨ hetuakɨhe, pëmai praɨaɨ të
rë hërëkëapraɨwei të rë kui, urihi yami a no hiipɨ te hi pataɨ rë
kõkamotima pë rë kui,
FOIRN de Roraima e Diocese
do Amazonas
mai, ruramɨ sikɨ notiatarouwei të kãi ta hërëkëaprahe.
ruramatimɨ të no
papeopɨ si hikari Urihiterimɨ të pë matohinɨ matohi pë rë tamouwei, të pë no matohi Xapono pë rë IDAM, Secretarias de
ta takɨhe, nii watëo maopë, të pë ta tutotutomahe, wama kɨ mɨ kuopë, pei të pë kui, Yanomamɨ Educação, Funai, ICMBio,
hikariterimɨ pë 5 puhi tao hirayopë ha nii hikariterimɨ pë rë ruramouwei ha, pë ta
tutotutomahe, yanomamɨ të aka wã hamɨ pë wãha kãi nii ta papeo
kõkamotima pë rë kui, Universidades, ISA, Secoya,
Diocese de Roraima e
FOIRN
rë ruramaɨwei të sikɨ ha yãprarɨhe. Diocese do Amazonas
no papeopɨ si ta
yãprarɨhe Funai, Sead, Secretaria
Xapono pë rë Especial de Agricultura
Hirayotima yanomamɨ a pita ha të pë rë kuprai të pënɨ, nii kui, Yanomamɨ Familiar e do
6 hikariterimɨ pë rë keaɨwehei, hirayotima të pë ihamɨ nii napë
hipëtimɨ tënɨ, nii hikariterimɨ pë tëaprapë të ta takɨhe.
kõkamotima pë rë kui, Desenvolvimento Agrário,
Secretarias de Educação, ISA,
FOIRN
Secoya, Diocese de Roraima
Pëmai tëka pë hikari hamɨ nii hikariterimɨ pëma pë rë tëapraɨwei, Xapono pë rë ICMBio, Funai, DSEI-YY,
napë norimɨ pë iha e pë tëapramaɨ no pë ta ximahe, urihi hamɨ Exército, ISA, Secoya,
7 pëma pë nii rë tëapraɨwei e pë kãi tëapramaɨ no pë ta ximahe, wã
kui, Yanomamɨ
kõkamotima pë rë kui Diocese de Roraima, Diocese
wayou të kuaaɨ tëhë. do Amazonas, entre outros
Pëmai hikari të Yanomamɨ pënɨ të pë rë tiyëɨwehei, nii yanomamɨ pë rë Funai, ISA, Imaflora,
ha, ruramɨ sikɨ wawëtomapouwei si ta papeo kõrehe, urihi pëma a totihitawë Yanomamɨ Secretaria Especial de
toamatimɨ të no 8 tapou rë xoaotiiwei pëma kɨ imino hërëkëwë wãhɨmɨpopë, kamiyë kõkamotima pë rë kui Agricultura Familiar e do
pëma kɨ xo kãi. Desenvolvimento Agrário
mayo ta ĩhiraakɨhe,
të no puhiwë kuaapë
hamɨ
Napë norimɨ pënɨ tiyëno, nii pë xo ruratima të wãha no yai rë Yanomamɨ Funai, Imaflora, ISA,
9 wayoaɨwehei ha, pë ano ta nakorɨ, yanomamɨ, ye’kwana pë xo
wama kɨ ruramɨpɨ si peheriapë.
kõkamotima pë rë kui Secoya, Diocese de Roraima
Xapono pë rë
Tiyëno, nii hikariterimɨ pë xo pë rë përaɨwehei, xapono a mɨ huxomi kui, Yanomamɨ
ha të ta katehepramaɨ no pë ta ximɨkɨhe, pei të no ruramɨpɨ si kõkamotima pë rë kui, –
yahatotopë. FOIRN
Xapono pë hamɨ wã wayou të pë kuo tëhë, pëmai nii pë wãha no

Xapono pë rë Funai, ISA, Secoya, Diocese
ta wëyehe, napë hei a urihi hamɨ kãi, rahuwawë u pata pëkatu
de Roraima, Diocese do
11 hamɨ pë napë iha të pë kãi wãha no ta wëyehe, pëmai iriamou të rë
hërëkëapraɨwehei pë napë iha, mɨ ohi kuotimɨ pëma të rë taɨwei e
kui, Yanomamɨ
kõkamotima pë rë kui Amazonas, prefeituras
e governos de estado
të wãha no ta wëyëhe

Owëno pë përɨprao yanomamɨ maxi napë maxi

mai napë pë xaponopɨ
Funai, Secretaria Nacional
ha Napë komi të pë iha hikarimorewë pë ta nakaa xi harirehe, de Proteção Global,
xapono pë ha wama kɨ no papeopɨ si hipëɨ aheteopehe, ohi mɨ Secretaria Nacional de
tapotimɨ të ha wama kɨ wãha tutomapehe, rohote të pë wãha kãi
12 titimaɨ xomaopehe, ruramɨ sikɨ mayo ha titimarewë pë rë napë
Xapono pë rë kui,
Hirarewë, Yanomamɨ
Políticas de Promoção da
Igualdade Racial, Secretarias
xapono pë hamɨ huɨwei pënɨ, napë hiramarewë pë yainɨ të pë kõkamotima pë rë kui de Desenvolvimento
tapehe, hirarewë pë huɨ ma të waihitopë. Social, ISA, Secoya, Diocese
Amazonas e órgãos do
governo
Hikari no kõamatimɨ sikɨ ruramɨ ou no ta tapohe, ohi mɨ tapotimɨ

13 sikɨ ruramɨ xo, pẽripo tutetute a homoo tëhë wama kɨ huɨ xoahao
maopë napë pë yahipɨ hamɨ, kama të titi no ta yaitarehe.
Ruramɨ sikɨ hipëɨ Xapono a ha wama të pë rë yanomamɨ puhipouwei, komi wama

totihiatarou të hiraa kɨnɨ të pë ta yairehe, nii komi pë wãha no papeopɨ si oni kõkamaɨ
aka praukuapotuhe
14 tao rë yai të ta yairehe, napë pë yahipɨ hamɨ matohi pei pë yai rë
puhimouwei pë toapë.
Ruramɨ sikɨ kãi rë hikarimomamouwei, të puhi tao kuwëtawë ISA, Secoya, Diocese
ta hirakɨhe, ruramɨ sikɨ hupaɨ puhi taoapehe, ruramɨ si pë rë Yanomamɨ de Roraima, Diocese
15 ukamouwei të pë no ɨh̃ ɨpɨpopehe, ruramɨ kama sikɨ no yahipɨ ha, kõkamotima pë rë kui do Amazonas e
ruramɨ sikɨ mahɨmaɨ puhi taoapehe. Universidades
Komi wama kɨnɨ matohi pë wãha no ta wayoahe, napë pë yahipɨ Xapono pë rë

hamɨ pë toapehe, pei pë yai rë puhimouwei pë rë kui, xapono pë
16 hamɨ napë nii pesi hãrowë pë rë kuprai hamɨ pë puhi ta xatiiku,
kui, Yanomamɨ
–
kanosi pë pata kuaaɨwë, nii napë pë no xawarapɨwë.
Ruramɨ si pë rë ukamouwei të pë hipëɨ mahei napë pë ihamɨ, Xapono pë rë

17 ruramɨ mɨ ohi tapotimɨ sikɨ rë ukamouwei të kãi hipëaɨ mahei napë
pë iha.
kui, Yanomamɨ
–
Matohi pë ta toaɨ xomaohe, hikari tëka pë hamɨ pë kãi matohi rë Xapono pë rë

18 hikarimomamouwei, maroha pë pehi xo, yaro pë pehi ta toahe, nii kui, Yanomamɨ
pë rë kopemamouwei të pë matohi ta toahe. kõkamotima pë rë kui
–
Ruramɨ sikɨnɨ ɨh̃ ɨ rë të

Xapono pë rë
pë matohipɨ pruka e Xapono kama a ha, komi të pë ohi rë taɨwei, të no papeopɨ si ta
pë ta toahe
19 kateheprarɨhe.
kui, Yanomamɨ
–
Xapono pë rë Funai, ISA, Secoya,

Xapono teri wama të pë ruramɨpɨ si kãi hikarimou wawëtoapë, të
20 no mayo totihitawë ta tararɨhe.
kui, Yanomamɨ
Diocese do Amazonas
Xapono pë rë
Peripo tutetute pë homoo tëhë, associação pëma të pë tietimapë
21 ruramɨ sikɨnɨ.
kui, Yanomamɨ
–
Wamai urihiteri pënɨ ruramɨ sikɨ rë tëapraɨwehei pë ta Xapono pë rë

̃ ɨkamararɨhe, pë puhi ta taomararɨhe, matohi pë toapehe, pei pë kui, Yanomamɨ
yɨm
22 yai rë puhiiwehei, ruramɨ si pë pou rë mahei wama e të pë matohipɨ kõkamotima pë rë kui
–
tëaprapehe napë pë yahipɨ hamɨ.

4
34 |
Puhi taotao
xomaomɨ
U
rihi a wãha pruka rë kui pei yama pë iminonɨ e të taɨ huhemakenowehe. Poruku-
të pë wãha no ɨh̃ ɨpɨararema, hi- tawë pë xapononɨ kuikë yɨɨ̃ pë tiëɨhe, napë yama
rano të pë, pei të pë rë hipëɨhe rë pë yɨɨ̃ pɨ toaɨ xi totihitawë yaro pë no ɨh̃ ɨpɨ yɨɨ̃ tiëɨ
piëmoimanowehei të pë. Ẽpenapɨ tamahe. Pesimakɨ të pë kãi no ɨh̃ ɨpɨ tiëɨ tamahe,
kookoo të pënɨ, puhi taotao të pë maxita pë kãi hapoka taɨ tamahe. Napë pë xapo-
xo, kama pë no patapɨ ihamɨ pë puhi taorarioyo- nopɨ hamɨ hei yama të pë matohi ha toanɨ, kamiyë
ma, kuikë pëma kɨ puhi taoma rë hirarahei. Hei yama kɨ matohipɨ tao tama xapono pë hamɨ, huya
pëma të puhi tao ha tëapranɨ, ɨh̃ ɨ a raxa pruka pë puhi taou ma rë maoimati.
hamɨ hei pëma të no mamo pata urihi rë yëpou- Pëmai të puhi tao rë kui, të hiakawë tirewë
wei kamiyë pëma kɨ mahu waikiwë. Kuikë ai të pë xoa, yama të kãi rë kuaaɨwei hamɨ. Kuwë yaro, puhi
yanomamɨ puhi tao rë maaimati pëma të pë ta- taotao të rë hipëɨwehei, të pë rë taamayowei pë
praɨ waiki, ɨñ aha rë të kuwë ha yama të oni takei ta yahi taapotuhe, pei të hiakapropë. Yanomamɨ
kurei papeo si ha, hirayou pei të paraɨ kõohërɨpë. kama të pë xaponopɨ ha të pë puhi tao no mɨhɨa-
Wa të hiakaprapë pei wa të taɨ no ɨh̃ ɨpɨpopë yopë. Pei të pë rë yaprowei yama no u kɨ wãha nara
kamiyë pëma kɨ rë hirayouwei. Pëmai hɨɨ̃ pëma pë no ɨh̃ ɨpɨa no motaharema, reahu të pë kuaaɨ tëhë,
owëmaranɨ pëma kɨ puhi taou, suwëhëru pënɨ pei pei të pë hamamou tëhë, pei të pë kãi himou tëhë.
të pë he rë horomouwei hi pë no hii ɨh̃ ɨpɨpouhe, Puhi tao pëmai të temɨo hëo xoaotipë pëmai hẽka-
wɨɨ̃ pë tapehe, pesimakɨ të pë tapehe, pë nɨɨ pë iha. ma pë iha, pei pëma e të mɨmapehe, ɨñ aha kuwë
Ihiru pei pë ramɨ hupë urihi hamɨ pë hɨɨ̃ pë ihamɨ. pëmai ihiru pënɨ pei të taɨ taprou mɨ hetuopehe.
Yuupisiwei yama pë amoapɨ no ɨh̃ ɨpɨapraɨ, horeho- Huya pënɨ të no ɨh̃ ɨpɨapehe, pata pë iha të mahu
re puu napënɨ pë nohi rë yai yaipouwehei yama pë taɨ ha tararuhenɨ të no mahu ɨh̃ ɨpɨapehe. Kuwë ha
no ɨh̃ ɨpɨpou. Kamiyë yama kɨ iha, taɨ puhi tao, ta- rë pëma kɨ no ɨh̃ ɨpɨ moyawëopë, kuikë rohote po-
praɨ, ei të kɨpɨ yaitawë. Pata pënɨ kõmi matohi pë rukutawë të pë kua kure, huya pë no e pë no pata
taɨ puhi taohe, pë matohi taɨ kõowë tamahe, napë ɨh̃ ɨpɨ peheria kuhahei, kamiyë pëma kɨ iha kãi.
ano pë rë pouwei
90-94 Yanomamɨ pë rë
85-89 yawëɨwei të ã oni
Napë pënɨ yanomamɨ të pë paraɨ
80-84 rë mɨɨwehei tënɨ, ihiru, huya pë
xo kama pë kutaopë naha e te he
75-79
torewë yaitawë wãhɨmaɨhe, roho-
70-74 te pë peheri kua rë mare ɨh̃ ɨ të kãi
wãhɨmɨpouhe. Huya pë peheriwë
65-69 he torewë, ihiru pë kãi peheriwë
he torewë. Prowëprowë pë pehe-
60-64
ria tama. Rohote, prowëprowë pë
55-59 xo ɨh̃ ɨ pënɨ të pë no ɨh̃ ɨp̃ ɨ ̃ pehe-
riahe Ei të pë rohetenɨ pë huya hi-
50-54
rapehe, pei pëma kɨ rë reahumou-
45-49 wei e të pë wãha hirapehe, kuwë
ha rë yama kɨ ã no ɨh̃ ɨpɨhaɨ, huya
40-44 rohote pë ihamɨ e pë kõkamopë,
pei e pë puhi taopehe, ɨh̃ ɨ rë nohi
35-39
kui ɨñ aha kama rohote pë puhi kãi
30-34 kupë, huya pë hiraɨhe ha. Ɨñ aha
kuwë pëma të mahu yanomamɨ
25-29 puhi taotao tẽmɨmapou xoaopë,
20-24
Ye’kwana pë puhi tao xo.
15-19
10-14
5-9
0-4
3000 2500 2000 1500 1000 500 0 500 1000 1500 2000 2500 3000
yanomamɨ të pë no kutare naha yanomamɨ të pë no kutare naha
4 Puhi taotao xomaomɨ YANOMAMƗ | 35

1 Yama kɨ wariowei tapotima të wãha oni puhi taotao të wãha oni
Kamiyë yanomamɨ yama kɨ rë wariowei kõmi të pë kua, napë yama pë kãi rë wariiwei
kõmi të pë kua, ei të rë kui yëtu hamɨ xapono pë poko rë toayonowei të pë ũnosi, associação
Yanomamɨ të pë xo, Ye’kwana pë associaçãopɨ xo, napë norimɨ kamiyë pëma kɨ iha pë rë
hikarimou pë xo kãi. Papeo sikɨ, no uhitipɨ wã haɨhaɨ të pë xo, napë pë ã rë payëkë hamɨ
huayouwei të kɨnɨ ̃ yama të pë taɨ, kõmi të pënɨ të pë kãi mɨɨhe, pëmai imino aka prauku-
maɨ. Kuikë no ɨh̃ ɨpɨapratimɨ kõmi yama të taɨ, kõmi yama të pë no uhutipɨ tapou kure, ei
të rë kui pei të no ɨh̃ ɨpɨ hërëkëwë, huya pë puhi taou rë xomaotayouwei ha. Hei pepihipe
hamɨ, hikari të wãha aka rë praukumarenowehei të mare wãhɨmare, norimɨ të pë ũnosi.
2 3 4 1. Përɨsɨyoma pë wãha
oni / O fungo que as
mulheres yanomami
usam na cestaria, 2019
2. Yɨp̃ ɨmuwi thëã oni /

Palavras escritas sobre
menstruação, 2017
3. Orupë thëã, 2017
4. Salaka pö
/ Peixes, crustáceos
7 e Moluscos, 2016
5. Hwërɨmamotima thë
pë ã oni / Manual dos
5 remédios tradicionais
6 Yanomami, 2015
6. Tä saöka wi ĩ tä
waheta: Tä katehamö
utitii ĩ tä
/ Alfabetização
Sanöma: Consoantes,
2017
7. Nohi patama
8 Parahiteri pë rë
kuonowei të ã
/ História mitológica do
10 grupo Parahiteri, 2010
8. Yuripë sikɨ, 2017
9. Xapiri thëã Oni

9 / Palavras escritas sobre
os xamãs Yanomami,
2014
10. Napë thäaxo,

yanomama thããxo,
thëkɨpëã wëanowei
sikɨ / Dicionários
de Verbos Português-
Yanomama, 2013
11
13 11. Ye’kwana Nonoodo:
12 Yawaadeejudinha
wenhä
/ Território Ye’kwana:
a vida em Auaris, 2017
12. Ɨnaha ipa pata thëpë

kuama 1, 2017
13. Ana amopö

/ Cogumelos, 2016

Yanomamɨ aka wã yaitawë haɨ nikerewë
Yanomamɨ të pë aka wã haɨ nikerewë no rë ɨh̃ ɨpɨporahei einaha të pë përɨa
kutaa, Ninam, Sanöma, Yanomam, Yãrõãmë, Yanomamɨ kama të pë yai
iha kõmi të pë aka wã hõra haɨ, Yanomae, Yanomama, Yanomamɨ, Sanö-
ma, Yawari, Xiriana, Ninam einaha të pë aka wã yanomamɨ haɨ kutaa
kama yanomamɨ të pë yai iha. 2017 a raxa kuo tëhë, no ɨh̃ ɨpɨarewë yano-
mamɨ të pënɨ, yanomamɨ të pë aka wã tẽmɨ mɨremahe, napë, yanomamɨ
aka wã noamarewë pënɨ pë tietimaɨhe tëhë. Yanomamɨ të aka wã no ɨh̃ ɨpɨ
temɨ xoawë tararemahe, kõmi a pita yanomamɨ ha, ai a urihi maxi hamɨ,
ai të pë ã yanomamɨ haɨ maaimatayou, napë pë yahipɨ hamɨ pë xapono
rë kuprawë ahetei pënɨ yanomamɨ të pë wãha rë yuamouwei të pë wãha
tokuamahërɨɨhe, napë të aka wãnɨ. Pei të pë aka wã temɨo rë xoaotiiwei
katehe kë të, ɨh̃ ɨ rë tënɨ yanomamɨ wa puhi yai hiakawë kepou, wa puhi rë
riyëhëwë rë përɨowei kë të.
puhi taotao xomaomɨ mɨ tarɨpramaɨ

Pëmai puhi taotao xomaomɨ të tẽmɨo xoaotipë, mopehe huya pë ihamɨ. Napë pë imino ha të pë
huya no ɨh̃ ɨpɨarewë pë rë kui pë puhi tao hirapehe, puhi rë taomayouwei ɨh̃ ɨ xomapramotima yama
pei pë imino wãha aka praukamapehe. Kuwë yaro të wãha ha hiranɨ, yama të mɨ tarɨmakema, napë
rohote pë puhi rë taowei pëma pë totihitapopë, pë ã rë payëkë hamɨ huamayouwei, no uhutipɨ
suwë patayoma pë puhi rë taowei pë xo, ɨh̃ ɨ rë tëapratimɨ, kahikɨ ã toatimɨ, ei pë matohi ha puhi
pënɨ pëmai puhi tao rë të tapou kurahei, ẽpenapɨ tao yama të rĩya titiaɨ, pei të oni, pei të teã, pei të të
kookoo të pë hamamou ta hirurupohe, puhi tao- no uhutipɨ einaha kuwë yama të rĩya titiaɨ, kami-
tao kama yanomamɨ të pë xĩro ta hamamomahe, yë yama kɨ xaponopɨ hamɨ yama të pë rĩya humaɨ
Ye’kwana pë puhi tao xo, amoa a hipëɨ he pië- xokei piëkou, huya pë iha yama të rĩya yai keamaɨ.
Kamiyë yama kɨ puhi xopori pë rë kui associações
taotao wã huamamorewë
Xapono pë, hirarewë pë xo, xapori pë xo

ɨh̃ ɨ pë rë kuinɨ Yanomamɨ puhi taotao funai universidades
të pë noamaɨhe, të pë hiakapramaɨhe.
Payeri pë iha, kõkamotima pë iha, hira-
motima tirewë nahi pë iha, Funai të iha
pë xĩro kãi nohimopë, ɨh̃ ɨ tëhë pë xĩro comunidades
payerimamopë ɨh̃ ɨ pë iha. Napë hiramo-
tima patamorewë pënɨ yanomamɨ puhi
taotao pë no kãi ɨh̃ ɨpɨpouhe ha, kamiyë
yama kɨ hiramotimapɨ nahi ha të pë kãi
hiramou nokaopë.
parceiros secretarias
da educação
professores

Yanomamɨ Pë ã Haɨ Rë Yaitai Naha no Uhutipɨ,
Brasil a Urihi Hamɨ, 2019 a Raxa Kuo Tëhë
Yanomamɨ pë xaponopɨ YANOMAMƗ PË Ã RË HAƗWEI
Ye’kwana pë xaponopɨ YANOMAMƗ SANÖMA
Yanomamɨ pë rë yãmii no Yanomamɨ das Serras Sanöma de Aracaça

ɨhɨmopotima sikɨ
Yanomamɨ do Médio Negro Sanöma de Auaris
Napë të pë yahipɨ
Yanomamɨ do Oeste Sanöma de Hokomarë
YANOMAM ỸAROAMË
Peipɨ yo
Yanomae Ỹaroamë - Opikɨthëri
Yanomamɨ pë urihipɨ
Yanomami das Serras - Central Ỹaroamë - Yawaripë
Xomi urihi pë he rë tatooi ha
Yanomami das Serras - Norte NINAM
Yanomami das Serras - Sul Ninam Central

(ou Yanomama)
Ninam do Norte (ou Xiriana)
YÃNOMA
Ninam do Sul
Yãnoma
NAPË PË Ã RË HAƗWEI, YANOMAMƗ MAXI PË Ã RË HAƗWEI
Ye’kwana
(RAISG,2017); Registros de Grupos Isolados (Funai, 2014). Mapa Elaborado pelo Laboratório de Geoprocessamento ISA/RR.
Yanomamɨ pënɨ napë pë taɨ rë mahei pë ã rë haɨwei: 1, 2, 3 yanomamɨ pë ã manaxi haɨ. 4 Yanomam pë ã manaxi haɨ. 5 Oriak
pë ã manaxi haɨ, yami pë ã haɨ, ai pë ã rë haɨwei naha të yëtëa no tama. 6 ai napë pë rë warokenowei pë rë kunowei: yanomam
S.FELIPE RÍO NEGRO pë ã manaxi haɨ. 7 ai Yanomamɨ pënɨ Moxihatëtëa wãha hirakemahe, Yawaripë urihiteri kë pë hõra, kuwë yaro Yãroamë pë ã
manaxi haɨ.
LA GUADALUPE
CUCUÍ VENEZUELA
BRASIL
1

PACARAIMA
AMAJARI
3 ALTO ALEGRE
BOA VISTA
CANTÁ
7
MUCAJAÍ
IRACEMA
CARACARAÍ
RORAINÓPOLIS
6

Yanomamɨ yama kɨ puhi taotao yama të pë ã huaɨ xi rë totihitai naha

Pita yanomamɨ a yanomamɨ maxi napë maxi

Pë hɨɨ̃ ihirupɨ të pë xo, hirarewë pë xo ei puhi tao hiramorewë pë xo
ha të pë aka wã rë
hërëkëwë haɨwei të pë
1 yanomamɨ të pë aka wã hamɨ të pë ã hamaɨ puhipehe ɨh̃ ɨ rë të mɨ
haru pruka ha. Xapono pë rë kui,
–
Hirarewë
aka wã he rumapopë
Sesai, Funai, ISA, Secoya,

Napë he horomarewë xapono pë hamɨ pë rë hikarimouwei pë ã
Exército, Diocese de
2 yanomamɨ haɨ rë tararionowei pë rë kui ɨh̃ ɨ rë të aka wã hamɨ pë ã
hamaɨ puhipehe xapono a ha pë kuo tëhë.
Xapono pë rë kui
Roraima e Diocese do
Amazonas
ISA, Secoya, Diocese de

Pei të pë rë hirayouwei yanomamɨ të aka wã hamɨ papeo sikɨ
Roraima, Secretarias de
taprapehe, pei të pë imɨkɨnɨ no uhutipɨ të pë ha taprahenɨ pei të oni Hirarewë, Yanomamɨ
3 ha të pë wãha nõ rë wayoaɨwehei sikɨ kãi papeo taprapehe, ye’kwana kõkamotima pë rë kui
Educação, Universidades,
MEC, Saberes Indígenas
të aka wã hamɨ kãi.
na Escola e TEEs.
Puhi taomatima huya e të tapehe ai të pë wãha hamɨ pë puhi rë ISA, Secoya, Diocese de
taoimati pë ihamɨ, ɨh̃ ɨ të pë wãha no rë ɨh̃ ɨpɨapraɨwei e sikɨ papeo
4
Hirarewë, Yanomamɨ Roraima, Universidades,
aka praukumapehe yanomamɨ të aka wã oni hamɨ, ye’kwana të kõkamotima pë rë kui Secretarias de Educação,
aka wã hamɨ kãi. Funai e MEC

Brasil të urihi ha të pë aka wã haɨ rë piëkei të pë aka wãha oni rë kure
5 ha yanomamɨ të ã oninɨ të wãha oni kuopë, ye’kwana të oni xo.
- Roraima, Universidades,
Funai, Iphan e Unesco
Kamiyë pëma kɨnɨ

Pëmai amoa pë rë kuprarionowei të wãha no ɨh̃ ɨpɨapraɨ ta hirahe, ISA, Secoya, Diocese de
xomaomɨ pëma të pë Xapono pë rë kui,
imino puhi tao hirapë
6 amoa hika pë wãha xo, wãyamou të wãha xo ei yanomamɨ xomaomɨ
të pë rë kuparionowei të pë wãha xo.
Hirarewë
Roraima, Universidades,
notiwa të pë ihamɨ
Napë pë imino kãi ta hikarimohe, payëkë hamɨ të pë ã rë
humayouwei të kɨ ha, no uhutipɨ tëaprarewë të kɨ xo, kahikɨ Xapono pë rë kui, ISA, Secoya, Diocese de
7 ã tëaprarewë të kɨ xo, pei pëma kɨ imino puhi tao oni kuo hëo
xoaotipë papeo sikɨ ha, napë amoa hika ha kãi, xapono pë hamɨ të
Yanomamɨ kõkamotima
pë rë kui
Funai
pë oni aka ta praukumarɨhe, huya pë yai ihamɨ.
Huyahuya të pë ta hirahe, hapahapa pë rë sumë yɨp̃ ɨmouwei të ha, e

8 të nohi ta peheti yaimarëhe, pei pë sipoaɨ maopë, hapahapa të pë rë Xapono pë rë kui
xipënaɨwei të ha kãi, ihirupɨ keprono tutetute të pë iha kãi.
–
Yanomamɨ të pënɨ ai të pë rë yanomamɨ rë përɨprai të pë urihipɨ no

rë ɨh̃ ɨpɨpou rë yaihei të pë ta kõkamomahe, taɨ yaiomɨ të pë xo, të pë Xapono pë rë kui,
9 ã ta wayomaɨ puhihe, e të pë nomahe ã tamaɨ ta puhihe, yanomamɨ
xomaomɨ të pë rë kuprarionowei e të pë wãha no wayoamaɨ ta
pë rë kui
Roraima e Universidades
puhihe.
Wã wayou xapono hamɨ të ha, wã wayou associação të ha, wã

Xapono pë rë kui,
wayou he horomarewë, hirarewë të ha, ai wã wayou të kuopë ha
10 yanomamɨ xomaomɨ të pë rë kuprarionowei të wãha no ta wëa
pë rë kui
–
xoatakɨ, no tao mahei.
Pita Yanomamɨ a ha të pë rë kuaaɨwei të pë wãha no wëyëmaɨ

nomɨhou ta puhihe ai të pë yanomamɨ ihamɨ, napë pë ihamɨ kãi,
11 urihi a no papeopɨ sikɨ rë kui e të wãha no ta wëyëhe napë pë ihamɨ,
urihi nohi pëyëaɨ e të wãha no ta wëyëhe, kama yanomamɨ wama kɨ
rii xĩro kuo tëhë wãyamou të hamɨ a wãha no rii ta urihi wëyëhe.
Urihi a hẽa hĩrii rë taowehei të pë ta ohote, xitowë ta keahe, ai të pë

yɨmɨkamapehe, mihamɨhe hekura no wãri pë hẽa keopiei einaha
12 xapono teri të pë noã tapehe, urihi a hẽa rë hĩrii taprouwehei ha të pë
ohote, xitowë ta keahe, amoa tutetute pë taprapehe yaro pë ihamɨ.

Hekuramou yanomamɨ maxi napë maxi

yanomamɨ të no ta Yanomamɨ epẽna kookoo të pë ta kõkamomaɨ ta nomɨhohe ai pë
puhiahe 13 xapono hamɨ. Xapono pë rë kui,
Roraima e Funai
pë rë kui
Huyahuya të pë iha ẽpenamou e të no ɨh̃ ɨpɨamaɨ ta puhihe,

Xapono pë rë kui, Xapori
14 taamayou, ẽpenamou, e të wãha oni yãpramaɨ ta puhihe papeo sikɨ
ha, pei të wãha oni kuo xoaotipë.
pë rë kui, Hirarewë
–
Xapono pë rë kui, Xapori

15 Huyahuya të pë iha ẽpena pë kopemamaɨ ta hirakɨhe.
pë rë kui
–
Ye’kwana nohi rëayou,

Ye’kwana pë huya ihamɨ amoa e te xitowë ta hipëakɨhe, pei pë Xapono pë rë kui,
nohi pëyëo të xo e
të kɨpɨ ta hiakapraɨ 16 nohi rëayou kõopë, pei pë nohi pëyëopë, ɨh̃ ɨ ei taɨ yaiomɨ pata e pë
ta kõkamomahe, inaha kuwë pei e të hiakaprou kõopehe.
pë rë kui
ISA e Funai
kõrohe
Nara no u pënɨ të pë onimopë të pë ta yɨm̃ ɨkamahe, të pë ta rãmarɨhe,

17 pei të pë sipo kɨ xawarapɨaɨ maopë, pei të pë sipo kɨ heruopë.
Xapono pë ɨk̃ ɨɨ tëhë të pë rë wasiiwehei të ã he pakokowaɨ mahei,

hapahapa pë suwë yɨp̃ ɨmou tëhë kãi, hapahapa të pë rë xĩpënaɨwei
18 të xo ei ihirupɨ keprono tute të rë kui ha kãi, wãrihito të kuprou mɨ
yapao maopë xapono a ha.
Taamayou,
Wãro patapata ei suwë patapata pë xo, ipa rë yai pë nohi ta tarehe, Xapono pë rë kui,
hekuramou, praɨaɨ,
yaprayou, wãyamou, 19 ɨh̃ ɨ rë pënɨ pëmai rë të puhi tao tapou kurahei, huya pë iha e të
puhi tao tëapramaɨ ta puhihe.
–
himou, yɨp̃ ɨmou, no

wãriwãri të pë hẽa no
rë ɨh̃ ɨpɨpouwehei, ei të Reahu të pë ta tahe, kõkamou, wã wayou të xo, reahu, kõkamou të Xapono pë rë kui, ISA, Secoya, Diocese de
pë rë kui të pë ta tëa 20 xo pëma kɨ rë nikereprai pëma kɨ no ɨh̃ ɨpɨapramaɨhe, kamiyë pëma Yanomamɨ kõkamotima Roraima, Secretarias de
totihitarehe kɨ matohipɨ xo. pë rë kui Cultura e Funai
Ɨh̃ ɨ rë të mɨ haru pruka ha pëmai të puhi tao rë kui e të hipëmaɨ ta

puhihe hẽaropɨ, hesiopɨ, kama të pë ihirupɨ iha, pata pënɨ matohi pë
21 rë tanowehei të rë kui, yɨɨ̃ , wãrimaxi ihiru pë rë haremopouwei, wɨɨ, Xapono pë rë kui
yokaro si pë, wãikoya si pë, maraka, pesimakɨ, pauxi, xapono pë rë
–
tanowehei ei të pë hiramaɨ ta puhihe.
Huyahuya, ihiru pë xo kama urihiteri të pë iha pë tamapou puhii Xapono pë rë kui,

22 xĩtawariohe hikari të pë tapehe ha, pei pë hikarimou tapropë. Hirarewë
–
Huya kuaaɨ xi totihitawë pë iha pata pë puhi rë taowei e pë wãrimaɨ

ISA, Secoya, Diocese do
ta puhihe, xĩnari ũko pë rë tikamouwei e të matohi taɨ wãripehe, kaɨ Xapono pë rë kui,
Amazonas, Diocese de
23 wakë pë rë tanowehei, yɨɨ̃ pë rë tɨkano yãponowehei, hapoka pë xo,
pei pë hirapehe escola të ha, ai të maxi ha pë kãi hirapehe escola të
Roraima e Secretarias de
Educação e TEEs.
ha mai, yanomamɨ të pë imino wãha akapraukopë.
Xomaomɨ no u nara oni rë kui të ta hiakaprarɨhe, xoma yaiwë pë Xapono pë rë kui,

24 pauxi rë tanowehei të xo, yanomamɨ të pë rë pauximouwei ei
matohi pë kãi rë pauximamou të xo të pë ta pruka hiakaprarɨhe.
Roraima e Funai

5
42 |
Puhi kuranɨ imɨkɨnɨ
urihi a no nihi
tëapraɨ totihiatarou
P
ëmai hikari ɨh̃ ɨ rë pëma të pë pruka Pëmai pëma të yai rë taɨ taowei të rë kui, urihi
taɨ rë xoaotiiwei hamɨ, urihi a no hamɨ wayumɨ përɨaɨ kë të, urihi pë no nihi yo pë
matohipɨ kuprawë, pei pëma kɨnɨ hamɨ xapono pëma pë rë taaɨ piëotayou ɨh̃ ɨ kë të
tao ɨh̃ ɨ rë të pë matohinɨ, yaro pëma pëmai yai. Xapono pë hokëkou tao rë mai pë kua
pë niaɨ, maroha pëma pë rëkaɨ, kete pita yanomamɨ a ha, mahu të maxi urihi ha pë
pëma pë taɨ, pei pëma kɨ yahipɨ rë taowei hamɨ kuprawë. Sanöma teri, Ye’kwana pë xo mahu të
ɨh̃ ɨ pëma hi pë hii tëapraɨ, kohere pëma hena pë urihi ha pëma rë përɨa xoare Awaris të urihi ha,
tëapraɨ, too pëma toto pë tëapraɨ, wɨɨ̃ pëma pë Surucucu të urihi ha ai pë xapono hokëɨ rë mai pë
tiëpë too pëma toto pë tëapraɨ, pei pëma kɨ pau- kãi kuprawë. Napë he horomaɨ të hamɨ të pë mɨ
ximopë yũupisiwei pëma pë pauxipɨ tëapraɨ, nara prukarayoma, he horomaɨ tënɨ xapono pë rë ku-
pëma xi pë tëapraɨ, tana pëma pë tëapraɨ, pei prawë ahetei pë hokëɨ mapramarema, pë kua xi
pëma kɨ yãrɨmopë, pei pëma kɨ amixi kõopë, po- wãriomopotayoma, ãhião pë rë itouwei të pë nohi
kopoko pëma u pë koaɨ, xawara pë iha pëma kɨ iyopouhe yaro të pë hokëɨ maprarioma. He horo-
nohi pëyëopë, he horo urihiterimɨ të pënɨ pëma marewë napë pë hokëɨ mɨ hetuo pexiomi. Hira-
kɨ he horomou, ihiru pë rë ĩriamouwei, kiritamɨ pë motima napë nahi kuopë hamɨ Yanomamɨ pë kãi
ha pë ĩriamou. Urihi yama a no ɨh̃ ɨpɨpou, yama a hokëɨ maprarioma. Hokëɨ tao rë mai wa pë xapono
kãi përɨo puhi tao. Urihi yama a no ɨh̃ ɨpɨpou yaro, ha kõkaprarɨnɨ, ɨh̃ ɨ kama pë xapono rë hirai hamɨ
hikari yama të pë taɨ rë xoaotiiwei yama të pë no xoati urihi e pë no ohihe, ɨh̃ ɨ rë a raxa pruka hamɨ
pë xurukou, warë yama pë mayo no ɨh̃ ɨpɨpou, pë të pë ihirupɨ paraɨ, kuwë yaro xapono a ahete hamɨ
mayo huhërɨpë hamɨ yama kɨ ramɨ huɨ xurukou. yaro pë taproimi, pita a ha nii pë kãi kauimi, pita a
Urihi a ha too toto pë maɨ ha, ai a urihi maxi hamɨ kõami yaro. Xapono pë hokëkou xoahawë rë mai,
too patati yama toto pë tëapraɨ no pë xurukou, too pei të pë ni no keoaɨ taapɨ xapono pë hamɨ, yaro,
yama toto pë ĩkokaɨ rë xomaonowei hamɨ yama maroha, ei të pë no pë no kãi huɨ yaitaapɨhe. Të
të pë urihi no pë huɨ tama, pei toto pë too pataɨ pë wayumɨ humayou puhiyou xoaɨ kë të, pei të pë
kõopë. Urihi no nihi tëapraɨ totihiatarou ei kë të. matohipɨ totihitawë taprou yaro.
5 Puhi kuranɨ imɨkɨnɨ urihi a no nihi tëapraɨ totihiatarou YANOMAMƗ | 43

Nii urihiterimɨ kõmi yaitawë
nikerewë Sanöma të urihi ha
Ɨñ aha të ma kure ha, Sanöma të urihi no
ohi xi ma wãrihi ha pë përɨa, kuwë makui
kama pënɨ nii urihiterimɨ yaitawë kõmi pë
tararemahe. 2011 a raxa kuo tëhë, no ɨh̃ ɨpɨa-
rewë të taɨ posi prakemahe, ISA teri pënɨ pë
tietimamahe, 400 kutare nii wamotima të
pë tararemahe Awaris të urihi hamɨ, yama
të wãha yupraɨ xoao, 80 kete yaitawë yama
pë tararema, 20 ãpru yaitawë wamotima
yama pë tararema, 11 sĩkomɨ yama yaitawë
ãsi pë tararema. Hei no ɨh̃ ɨpɨarewë të ha nii
Sanöma pë wãha no rë wëaɨwei të oni ku-
kema, sĩkomɨ ãsi pë rë ruraɨwehei të wãha
no papeopɨ xo kãi, hikari xapono e të mɨ he-
tuwë. Sanöma kama pë yainɨ sĩkomɨ ãsi pë
no papeopɨ si kãi hikarimouhe ruramɨ sikɨ
rë nãkaɨwei, ɨh̃ ɨ ei të hikarinɨ kõmi pë ĩmɨkɨ
no matohipɨprarioyoma, hikari tëka pë rë
pëyëɨwehei pë matohinɨ.

urihi no nihi tëapraɨ totihitao hiraɨ xomao
Ai të uhiri maxi hamɨ xapono pë rë hokëɨ xomaohërɨɨwei yama të wãha yairema, yama kɨ përɨo totihi-
taopë urihi yama a no nihi rë puhipouwei a no nihi no watëo tëhë, napë përɨomɨ a iha pei pëma kɨ rë
përɨaɨwei hamɨ pëma kɨ tietimai nosi yaumopë, pëma e kɨ ano nakopë, pëmai wayumɨ të nohi wãripou
̃ ɨkamayou no mɨhɨopë urihi a no nihi tëapraɨ totihiataropehe, pei a
maopë. Xapono teri pëma kɨ kãi yɨm
no nihi no watëo maopë, kete keanomopehe rumapopehe, pata të pë nihi pë keo kuaaɨ tarei naha pëma
kɨ kuaapë, nii yanomamɨ pëma pë yai kepopë.
Urihi yama a nohi rë

rëpouwei tamotima tarewë universidades embrapa
Xapono pënɨ urihi a nohi yai rëpouhe,

mau u pë xo, yaro pë xo. Xapono pë,
kõkamotima pë xo pë kãi payerimamou
norimɨ pë iha, hiramotima tirewë nahi
pë iha, Funai të iha, Embrapa të iha,
icmbio comunidades parceiros
ICMBio të iha, urihiterimɨ pë nohi rĩya ha
pëyëahenɨ, hikari tëka pë rĩya ha totihi-
taamapohenɨ, urihiterimɨ pë rĩya no ha
mɨhɨaɨ totihitaahenɨ.
funai associações

Urihi yama a nohi rëpou xi rë totihitai naha
Weti pë kuopë, yama të taɨ xi

Pei yo nº Pei yo rë tamouwei naha rë totihitai wã huarewë?
Xoma yaiwë pëma kɨ yanomamɨ maxi napë maxi

hikaripɨ rë taonowei Xoma yaiwë pë nii totihiwë rë yaitai komi rë kuonowei, të pë wãha no ta ISA, Universidades,
të taɨ aka praukua 1 ɨh̃ ɨpɨaprahe, kete pë wãha no ta ɨh̃ ɨpɨaprahe, pë kete rë maaimati pë wãha no
kãi ta ɨh̃ ɨpɨrehe.
Yanomamɨ Embrapa,
Secretarias de
ta kõrɨhe. Kete komi kõkamotima pë
rë kui Agricultura,
yaitawë hi pë kãi kea ta Funai e Sead
kõarɨhe
Kete mo pë rë nomɨhamouwei të ta tahe, kete yanomamɨ hi pë kararu xo, kete Xapono pë rë ISA, Universidades,
pëma pë waɨ rë xoaotiiwei hi pë kararu ta nomɨhahe, pẽe nahe mo pë, pãki kui, Yanomamɨ
2 ãmo pë, xĩnari ũ mo pë, maraka mo pë, yono mo pë, xereka si pë kararu, ei të kõkamotima pë
SEI-RR, FEI-AM,
Sead
mo pë kete nomɨhamaɨ ta puhihe. rë kui
3 Kete keano mo pë he ta rumarëhe. Xapono pë rë kui –
Xapono pë rë ISA, Diocese

Nii hikariterimɨ pë rë keamouwei të puhi tao no ta puhiahe, të ta de Roraima,
4
kui, Yanomamɨ
hërëkëaprahe, pei të pë imino xo, nii yanomamɨ pë wãha oni yãpramaɨ ta Universidades,
kõkamotima pë
puhihe papeo si ha. Funai e Iphan
rë kui
Ihiru pe xi towë ta keahe, huya pë hikarimomaɨ ta puhihe kama urihiteri të

5
Xapono pë rë kui,
–
pë ihamɨ, hikari e tëka wãha no puhiwë ta wëkɨhe, huya pë iha. Hirarewë
Xapono a ha hikari të ta kõkaprarɨhe, hikari wama tëka pëprapë, komi të

6 pënɨ tëka no nihi wapehe, pei të pë ã wayoranɨ, hirayotima të ha të pë kãi nii
wapehe.
Kaɨ wakë pë yëmaɨ totihiatarou ta hiraɨ aka ta praukurɨhe, hikari tëka pë wakë Prevfogo/Ibama,
7 kãi yëmaɨ totihiatarou ta hiraɨ aka praukurɨhe.
Xapono pë rë kui ICMBio
Urihi a no nihi watëo Matohi urihiterimɨ pë no rë watërarionowei pë wãha no ta ɨh̃ ɨpɨararɨhe, matohi Xapono pë rë
ISA, Universidades
maopë, a no nihi urihiterimɨ pë rë mararionowei wama pë tutotutomaɨ tapropë pë no papeopɨ kui, Yanomamɨ
tëapraɨ totihiatarou ta
8 si ta yãprarɨhe, yanomamɨ wama të pë imino wãha hiraɨ yaro, napë pë imino kõkamotima pë e Embrapa
wãha kãi hiraɨ mɨ ta hetuohe. rë kui
hirakɨhe
Urihi a no matohipɨ no rë ruramɨpisiwei të pë ta mɨ taɨ totihitarohe, urihi a no

9 rë yarikapɨwei të ta mɨ tarɨhe.
Xapono pë rë kui ISA
Xapono pë rë
Xapono pë xĩka ahete hamɨ, yahi pëma pë rë taɨwei hi pë hii ta keahe, kete hi
kui, Yanomamɨ
10 pë xo, ruramɨ sikɨ ruramatima të hikarinɨ, pata pe he rë horomonowei hi pë hii
kãi ta keahe, ɨh̃ ɨ pë kete hamɨ yaro pë ruruopë.
kõkamotima pë
–
rë kui
Xaponoteri wama kɨnɨ urihi wama a no matohipɨ tutotuto mo ma pë, pë ã

totihitawë huamayou ta nomɨho, too patati toto pë mahu ta ikokahe, horohopɨ ICMBio (em áreas
toto pë mahu rë yauprai toto pë ikokaɨ mahei, hoko mahi pë tuyëɨ mahei, de sobreposição
11 wãima si pë xo, etewexi wama pë pëyëɨ ha si pë tuyëɨ mahei, too pei toto pë
Xapono pë rë kui com Unidades de
ikokaɨ ta piëkohe ai pë urihi maxi hamɨ, kohere hẽna pë xo, kete pei pë kãi waɨ Conservação)
ta piëkohe ai pë urihi maxi hamɨ.
DSEI-YY, Funai,
Urihi wama a kãi ramɨ rë huɨwei ã wãha ha, pë ã totihitawë huamayou ta Xapono pë rë Exército, ICMBio,
nomɨho, urihi a no matohipɨ wãha xo, mau u pë wãha kãi xo, napë kamiyë kui, Yanomamɨ
12 pëma kɨ pitapɨ ha pë rë hikarimouwei pë iha pë ã ta ha, pei a pita wãriaɨ kõkamotima pë
Meva, Diocese de
Roraima e Diocese
maopehe. rë kui do Amazonas

Urihi a hamɨ pëma kɨ yanomamɨ maxi napë maxi

wayumɨ hupë, pëmai Napë përiomɨ Brasília teri iha, pita yanomamɨ a ha yahi pë taapë e pë ano ta
Sesai, DSEI-YY,
wayumɨ hutima të kuo 13 nakorɨ, xoati urihi pë hamɨ pëma kɨ wayumɨ rë përɨaɨ kãi rë huaaɨwei, të nohi Xapono pë rë
pehetiaipou maopë. kui, Yanomamɨ Funai, Secretarias
xoaotipë, urihi a no nihi kõkamotima pë de Educação, MEC
e TEEs
no watëo maopë rë kui
ISA, Diocese de
Ai të urihi maxi ha xapono pë ta taakɨhe, pei pëma kɨ pëtɨrɨ yai rë përɨowei Roraima, Funai,
14 pë nii urihiterimɨ maa rë hërɨɨwei tëhë, nii pë nasikinɨ pita a kãi kõamiprario Xapono pë rë kui
tëhë.
Sesai, DSEI-YY,
Secretarias de
Educação e TEEs
15 Urihi hamɨ pë wayumɨ përɨaɨ ka ta kupraru. Xapono pë rë kui –
Hõrema pë rë waɨwehei pë nõ watëo maopë, hõrema warewë të pë ta Xapono pë rë

̃ ɨkamarɨhe, xapono pë ahete hamɨ pë kãi hõrema paraapehe, yanomamɨ
yɨm kui, Yanomamɨ
16 të pë hokëɨ tao rë mai të pënɨ, të pë urihipɨ no rë ohiwei të pënɨ pë hõrema kõkamotima pë
–
paraapehe. rë kui
Xapono pë rë
Kete hikariterimɨ hi pë keaɨ posi ta praikuhe, urihiterimɨ hi pë xo, kete pë rë ISA, Universidades,
kui, Yanomamɨ
17 rarouwei hi pë kepou ta hokõohe xapono pë xĩka hamɨ, xaponoteri wama kɨ
wayumɨ huɨ xoahawë rë mai wama kɨnɨ.
kõkamotima pë Funai e Embrapa
rë kui
Yaro noamatimɨ të
ã ta hurehe, yaro Mohomɨ pë niaɨ mahei, yanomamɨ të pë norexi yai, norexi pei pë mayo Funai, ICMBio,
nohi hõripotimɨ të 18 hayuopë hamɨ pë huɨmai, pei pë makeopë ha kãi, norexi pë yëpë hamɨ pë huɨ
mai, urihi pë nohi hõrihiwë ta mɨtahe.
Xapono pë rë kui Exército
xo, maroha nohi
hõripotimɨ të kãi
xo, urihi no yaropɨ
noamɨapotimɨ të ã ta
hurehe Yanomamɨ xomaomɨ të pënɨ yaro wamotima pë makui ha, waxëamɨ pë wãha
19 rë hiraɨ piëonowehei të wãha ta hërëkëaprahe, të wãha no kãi ta ɨh̃ ɨpɨrehe, nii
pë wamaɨ pexio no rë mahei pë wãha no nii ta ɨh̃ ɨpɨrehe.
Xomaomɨ të pënɨ matohi pë rë tanowehei, notiwa të pë iha e të pë imino hipëa Xapono pë rë kui,
20 aka ta praukuapotuhe, e të pë imino ta tamararɨhe. Hirarewë
–
Yaro pëma pë ihirupɨ taamaɨ yapëkaɨ maopë, pë ã totihitawë wayomayou ta

21 nomɨho, yaro xipëna pë niaɨ mahei, ihirupɨ pë niaɨ mahei, tahamɨ nate pë toaɨ
haikou mahei.
Xapono pë rë kui Funai e ICMBio
Xopoteri pë ã totihitawë huamayou ta nomɨho, maroha pë no watëo rë mai

të wãha no ta wayowahe, pokopoko wama u pë no marohapɨ rëkaɨ piëkopë
22 të wãha no ta wayowahe, maroha pë nate kɨ keo tëhë xirepɨma si pënɨ pë
yãyokamaɨ mahei, maroha pë yai rë nomamamouwei të pë he horo ta mɨt̃ ahe,
Xapono pë rë kui Funai e ICMBio
maroha pë nate kɨ keo tëhë pë rëkaɨ maprao parɨopehe tëkɨ titi ta takɨhe.

6
48 |
Puhi riëhëwë
përɨorewë të ã
N
apë pë iha yama kɨ rĩmɨmou mao • Pëmai puhi tao të no ta puhiahe. Ɨh̃ ɨ rë nohi kui
te hemi, pëmai hekura të pënɨ, ɨh̃ ɨ pë puhi ta ku, pëmai puhi tao xoma yaiwë të rë
pë pruka xawara iha të pë haroa- kui pëma të no puhiapë, kamiyë pëma kɨ iha
mahe, pëma kɨ mori rë waɨwehei puhi riëhëwë exi të wãha, ei pëma të wãha no
pë xawara iha, napënɨ pëmai a ɨh̃ ɨpɨapë, hikari katehe pëma të pehi kopeprapë.
urihi hamɨ pëma kɨ yapëkaɨ ha kuikuhenɨ, xawara • Moyawëo. Nii tutetute pënɨ të pë rë
pëma pë no ɨh̃ ɨpɨpono rë mai, pë përaaɨ posi pra- xawarapɨamaɨwehei të wãha ha pë ta hirayo, pei
kema, hura a wayu pëtarioma, kahikɨ ĩyë hoo të të pë rë hĩiwehei të wãha ha pë ta yɨm ̃ ɨkamayo,
wayu pëtarioma. Xëta yai yama kɨ puhi kurayoma he horomarewë pë napënɨ xapono pë hamɨ të
hura a wayu ha, napë pei yo no xawarapɨnɨ yama pë xawarapɨ mɨɨ rë xoahahei tënɨ, xawara kõmi
kɨ puhi harurayoma. Ei të pë no wãri rë kui payëkë pë wayuno hamapopɨhe, xapono pë hamɨ të pë
hamɨ të pë rë huimanowei të pë, hekura të pënɨ rãakai mɨɨ ha xokehenɨ. Wa moyawëopë, pei wa
ei të pë no wãri taɨ tamahe, no wãri pëma a ei yɨm ̃ ɨkaopë, xawara tutetute pë no ta ɨh̃ ɨpɨrehe,
xëpë, napë e te he horonɨ pëma kɨ he ha horopra- pei pë rë piëowei ɨh̃ ɨ e të no ta ɨh̃ ɨpɨrehe.
runɨ a xawara xëopë. Xi wãrihiwë tutetute të ha • Ɨh̃ ɨ të pë he pata pruka rë horomaɨwei të ha
pëma kɨ puhi riëhëwë përɨo totihitao he yatiopë, pëma kɨ ã haɨ mɨ rë hetuowei pëma kɨ, ẽpenapɨ
pëmai hekura, pë tirei rë nohi kui, ɨñ aha pëwë, të kookoo të pë, hekura të pë kãi xo, pëma të pë
pë nohi ta tapohe, hii he horohoro pëma hi pë no kõkaporanɨ, pei të pë he rĩya horomapehe të pë
rë ɨh̃ ɨpɨpore hi pë xo, napënɨ pëma kɨ he rë horo- wãha oni rë tapraarahei ha ɨh̃ a weti naha pëma
maɨwehei të kãi xo. He horomaɨ yaitawë të tamaɨ kɨ nohi xawarapɨ rëamou kuaapë, napë pënɨ të
puhii, napë he horomarewë të iha. pë he rë horomaɨwehei yanomamɨ të pë iha e të
• Nohi pëyëpou, pëmai pita yanomamɨ a no ta wãha no wëyëɨ ta xoaotihe.
puhiahe. He horomarewë të pë rë kurarionowei, • Hikarimou totihiatarou no mamo yëpotimɨ,
pei të pë he rĩya xawarapɨ horomamou ha pei pëma kɨ ã hapë, einaha hikari he horomaɨ
paxionɨ, kama të pe he horomou xi toprao të kuaapë ɨñ aha të pë kuɨ tëhë, pei pëma të pë
kuopë naha, yahi he horomarewë pë kãi hikarimono totihitawë mɨpë, he horomaɨ të
kuomopotayoma kama napë pë yahipɨ hamɨ, no mamo rë yëporahei të pë rë kui. Hikarimou
xapono pë hamɨ he horomarewë të pë kãi rë totihiatarou no mamo yëpotimi, kõmi të pënɨ të
kupraaɨwehei të pë wãha oni kuopë. rë taprarenowehei kë të.
6 Puhi riëhëwë përɨorewë të ã YANOMAMƗ | 49

pëmai he horomaɨ katehepraɨ xomao
Puhi riëhëwë nohi haruhumopou xomaotima pë xawara rë kui pë nohi rëpopehe, xawara ei pënɨ
kë të, ma hikarimoranɨ nohi pëyëamotima kë të, yanomamɨ kõmi të pë nomamaɨ xoawehe, Ye’kwa-
napë pë yahipɨ hamɨ wama kɨ rãakai përaɨ kuwë- na pë xo. Suwë pe he xĩro rë horomaɨwehei pei të
tapropehe, Casai te hamɨ rãakai të pe he rë horo- kateheprapehe, xoma yaiwë të pënɨ xipëna të pë rë
maɨwehei të kãi kateheprapehe, napë pë yahipɨ ̃ ɨkamanowehei naha, ɨñ aha të taɨ xomaopehe,
yɨm
ha të pë përɨo no tetehou maopë, xawara pë nohi ihiru pë rë keamanowehei të xo, suwë pë kõkamou
rë rëpouwehei katehe të taapehe, hura a wayu, si- ta xoahe xapono pë hamɨ, kama puhi riëhëwë e të
pokɨ moyukamare të wayu, õtomi parɨkɨ wãximia- wãha nohi wayoapehe.
marewë a wayu, kahikɨ ĩyë hoamarewë të wayu, ei

A iaɨ ta totihitao wa puhi riëhëopë
BOX | Comer bem para ter saúde –
Xapono pë hamɨ ruramɨ kõmi sikɨ ha pë rë tëapraɨwei të pë xo. Nii ai pëma ɨh̃ ɨ ei të pë wai nii mahu ha wahenɨ,
rukërɨnɨ, napë pë yahipɨ hamɨ kõmi pë waɨ mɨ prukaaɨ rë piëkouwei tënɨ, kriikrii e të no pata ɨh̃ ɨpɨ tireihe, kuwë
të pë huɨ ha pëprarunɨ, napë nii kõmi wãrihĩto xi këyohowë të pë poimaɨhe yaro pëmai ihiru pë maaɨ nokamou.
pesi hãrowë pëma pë tëapraɨ, të pë to- pëmai puhi riëhëwë të hamɨ. Napë Nii katehe kɨ ha pë ta moyawëiku, ɨh̃ ɨ
tihiwë rë mai të pë rë kui, hikari hamɨ pe ni hexihi hamɨ xawara pë wayu kãi kɨ niinɨ katehenɨ xawara pë iha pëma
pëma të pë rë nii keaɨwei, ɨñ aha të pë huimama pei pëma të pë no ɨh̃ ɨpɨ nii pe he ihiru rumapopë, pei pëma pë
wamou kuwë tama, urihi ha pëma të napë waɨ xi këyohowë yaro. Ihiru pënɨ puhi riëhëmapou xoaotipë.
Puhi riëhëwë përɨomopotima

tamotima tarewë emsi
Puhi riëhëwë përɨomopotima tamotima tarewë pë

peheria makui, mahu a yai patawë: Distrito de Saúde
Especial Indígena Yanomami e Ye’kwana (DSEI-YY) a parceiros
ais
kukema, kamiyë Yanomamɨ yama kɨ iha, Ye’kwana
yama kɨ kãi iha, pëma kɨ rĩya nohi ha rëpohenɨ. Ɨh̃ ɨ
a yai pata, Sesai të kãi prewë. dsei të huxomi hamɨ
comunidades
yama kɨ kõkamotima kãi titia: Condisi të wãha kua.
dsei të rë hikarimouwei iha të mamo yëpou kuwë
yaro Condisi, dsei të xo, yanomamɨ kõkamotima pë
xo, xapono pë kãi xo pë ã xĩro wãyou, pë ã xĩro hiriyou,
Yanomamɨ he horomarewë pë, napë he horomarewë sesai funai
pë xo kamiyë yama kɨ xaponopɨ ha të pë he xĩro dsei-yy
horomai mɨ hetuohe. Ɨnaha taenɨ xapori pë iha pë
xĩro yɨmɨkatao, xapori pënɨ pëma kɨ nohi xĩro rëaɨhe
yaro. Napë pënɨ yama kɨ he rë horomaɨwehei Funai
tënɨ, payeri pënɨ pë xĩro mɨɨhe, te xi toamaɨ puhiihe
yaro. Xawara taerewë pë kãi rurupouhe, urihi ha,
mau u pë ha, kamiyë yama kɨ iha wãrihito tamotima condisi associações
pë xĩro kãi taeihe, kãi mɨɨhe.

Puhi riëhëwë përɨomopotima yama të taɨ xi rë totihitai naha
Witi thëpënë thë ã thaɨwihi,

Pei yo nº Pei yo rë tamouwei naha thëanë wëayuwihi?
He horomarewë yanomamɨ maxi napë maxi

totihitawë të ta
Pë ta hikarimo, pei wama të pë nohi pëyëapë xawara ai ha, xapono pë hamɨ
taapotuhe xapono 1 të pë mɨɨ xokei ta xoahaohe, ai të pë rãakai nohi hõriwë ta mɨhe, rãakai no
pë hamɨ, hariri pë motahawë të pë ta mɨpraaɨ xoahaohe. AIS EMSI
përaamou maopë napë
pë yahipɨ hamɨ
Xapono pë hamɨ nakɨ he horomarewë të ta xatiamapotuhe, nakɨ nohi pëyëaɨ të

2 hikari taɨ xomaopehe, pei nakɨ ukaɨ xomao maopehe
– DSEI-YY
Wayuwayu pë iha xapono pë nohi ta pëyëa totihitaararɨhe, pei pë urihi no

ɨh̃ ɨpɨ xawarapɨaɨ he rë yatii pë urihi hamɨ, hura a wayu rë kure naha, sipokɨ
3 hukukamarewë të wayu, waxë a wayu kãi, ei pë wayuwayu warou he yatiwë
– DSEI-YY
xapono pë hamɨ.
Xoma yaiwë të pënɨ suwë xipena pë nohi haruhupou xomaomahe, ihiru

keamaɨ tao yaiwë të pënɨ, ihiru pë keaɨ no mamo yëpomahe, suwë pruka
pë xipënaɨ xi ha wãrianɨ, napë he horomarewë pë yahi hamɨ pë ihirupɨ
4
Xapono pë rë kui,
EMSI
keamamou. Suwë kama të, kama urihiteri e të pe he xo, napë pë yahipɨ hamɨ AIS
pë suwë përaamou wã xi wãriaɨ tëhë, napë he horomarewë xapono pë hamɨ
pë rë kuprai pënɨ, pei të pë ã he pakokoaɨ maopehe.
Xapono pë hamɨ suwë pë kõkamomaɨ ta puhihe, puhi riëhëwë kama e të

wãha nohi mahu wayoapehe, ɨh̃ ɨ të mɨ pruka haru ha suwë yanomamɨ pë
5
Xapono pë rë kui,
DSEI-YY e EMSI
puhi riëhëwërë mɨɨwei e të taapehe, suwë tieti e të hikarimou nakaapehe, pei AIS
pë xawarapɨ mɨɨhe tëhë pei pë tietimapë, pei pe he horomomaɨ tietimapë.
Rãakai he horomarewë a yahi ha rãakai të pë he horomaɨ ta totihitapraruhe,

yahi wama a ha kateheprarɨnɨ, he horomaɨ tao yaiwë pë ta napë hikarimou ta
6 nakarehe, pei të pë xawarapɨ mɨmopë të pë no peheri tao maopë, pei të pë kãi
– DSEI-YY
wariihe tëhë kãi.
Napë pë yahipɨ hamɨ rãakai të pë përaɨ mɨ huhërɨɨhe tëhë, rãakai të rë tietima

Xapono pë rë
hërɨɨwei pei wama të no ɨh̃ ɨpɨ yɨm
̃ ɨkamaɨ wawëtoopë rãakai të no mamo yëpou
kui, Yanomamɨ
7 totihitaopë napë pë yahipɨ hamɨ, yanomamɨ rãakai he horomarewë ã wãha
̃ ɨkamapë, ɨh̃ a pei wa kuo totihitaopë ɨñ aha wama të
yahi ha wama të kãi yɨm
kõkamotima pë rë
–
kui, AIS
noã tapë, napë amixi u kɨ koaɨ mai ɨñ aha wama të noã tapë.
̃ ɨkamahe pei të pë puhi mohotiaɨ maopë, kama urihiteri e

Rãakai të pë ta yɨm
të pë iha xawara wayu xërewë napë e të mo kɨ wamaɨ totihiatarou ta puhihe,
8 xawara wayu xërewë e të mo kɨ wayu yaitawë reretou mɨpehe, pei mo kɨ xomi
waɨ xi këyohoo maopë, rãakai tënɨ, yanomamɨ të pë aka wãnɨ të pë rãakai
AIS EMSI
̃ ɨkamapehe.
yɨm

Wã huamayou yaiaɨ të yanomamɨ maxi napë thëpëxë

ta tahe, he horomaɨ të He horomarewë hikarimou no mamo yëpotimɨ tënɨ wã wayou të tapou tëhë
ha të pë përɨomɨ mo pë përɨomɨ të pë waripehe, he horomaɨ e të hikari kuaaɨ totihiatarou mɨmapehe,
9 xapono pë hamɨ të pë he horomaɨ rë ximaɨwei e të kãi kuaaɨ totihiatarou
ha pë ã wayopraaɨ mɨ waripehe. – DSEI-YY, Condisi
ta hetuo
Hikari he horomarewë no mamo yëporewë të ha, wã wayou të kuo tëhë

10 associação yanomamɨ të tikëo mɨ rë hetuowei e të ta takɨhe, Ye’kwana
associaçãopɨ xo, pei të pë ã hapë, pei të pë yaipehe, pei të pë waii mɨ hetuopehe.
– Condisi
Xapono pë rë
Pë ta waiterimo, porukutawë pë rë napë përɨprai hamɨ yanomamɨ he kui, Yanomamɨ Sesai, ISA, Secoya e
11 horomarewë iha të hipëaɨ maopehe. kõkamotima pë Diocese de Roraima
rë kui
Pë hɨɨ̃ , pë nɨɨ ei ihirupɨ të pë xo kama të pë kutao he wëopë naha të pë wãha

rë tëapraɨwei të kuopë, ɨh̃ ɨ rë të pë wãha pruka tapou wawëtoopehe, pei të
12 pë wãha mɨpehe, pei të pë wawëtopopehe. He horomarewë xurukou e të
yãprapehe, Yanomamɨ a pita ha xawara a wayu hiakawë wãhɨmɨpou kuopë
– Sesai e DSEI-YY
naha a wayu xëɨ mɨ huhërɨpehe.
Yanomamɨ xaponoteri të pë wãha pruka rë kupraaɨwei sikɨ papeo ta

tutoprarɨhe, xapono pë hamɨ kama të pë ihirupɨ kãi përɨprawë kuwë rë katiti
13 ɨnaha të pë wãha oni kuo katitiopë, yama kɨ iriamou yaitawë rë piëkei të
wãha oni kuopë, yama kɨ aka wã haɨ yaitawë rë piëkei të wãha kãi oni kuopë,
– Sesai e DSEI-YY
Ye’kwana wãha xo.
Pruka të pënɨ ruramɨ si pë nohi rë ipapouwehei wama si pë kãi rë hikarimouwei

Sesai, DSEI-YY e
14 pë ũnosi ta wawëtoa, pë ũnosi ta wãhɨmɨo, hikari he horomarewë no mamo
yëporewë tënɨ wã wayou të tapou tëhë.
–
Condisi
Hikari he horomarewë no mamo yëpotimɨ të ha yanomamɨ të pë rë kure të DSEI-YY, Condisi,

Yanomamɨ
pë puhi ta tao hirahe peripo tutetute a homoo kõo tëhë, puhi riëhëwë të huɨ Fiocruz, ISA, Secoya
15 kuaapë naha e të wãha ta hirahe pei pë puhi taopë, pei wama të pë wãha rë
kõkamotima pë
rë kui
e Diocese de
pita yanomamɨ a hamɨ hiraɨwei të pë wãha ta totihitawë yaitararɨhe. Roraima.
Pita yanomamɨ a ha napë pë rë hikarimore pë kuo totihitao rë hiraɨwei e si Xapono pë rë

papeo ta yãprarɨhe, hawë nii pë wamou kuwë rë mai pëma e të pë pomapou kui, Yanomamɨ
16 pexio maopehe, napë ami ukɨ, yaitawë ai të pënɨ të pë rë porepɨmaɨwehei, ei të kõkamotima pë
–
pë poumaopehe, xapono pë hamɨ nii pesi hãrowë pë pou maopehe rë kui
Xapono pë rë
Hikari he horomarewë xapono pë hamɨ no mamo yëporewë të ha yanomamɨ
kui, Yanomamɨ
të pë rë hikarimore, ai pë peripo tutetute homoo tëhë të pë ã wayou yaiapë, wã
17 wayou e të ta taamahe, wã wayou të ã oni ximɨpehe, he horomarewë wã wayou
kõkamotima pë
rë kui, Conselheiros
–
pë hɨɨ të yai hamɨ, yanomamɨ të pë he rë horomamare të ihamɨ kãi.
Locais
He horomarewë xapono pë hamɨ të pë rë kuprai të pënɨ wã wayou të taamaɨhe

Yanomamɨ
tëhë pita yanomamɨ ã wãha no papeopɨ si oni ha pë ã ta wayomayo, ã wãha ta oni
kõkamotima pë
18 aka praukamahe, Yanomamɨ të pë he rë horomamare të ihamɨ, he horomaɨ të pë
wãha oni kuawei kama he horomamarewë ihamɨ e të pë wãha oni kãi ta ximɨrɨhe,
rë kui, Conselheiros
DSEI-YY e Condisi
Locais
kama pënɨ të pë he rĩya rë horomaɨwehei hẽ ha të pë wãha oni kõkaapehe.
He horomamarewë të ha, yanomamɨ hikari të ha hiraɨ nokamorewë të ha

yanomamɨ të pë rë kure të pë puhi tao ta hirakɨhe, pei të pë hikarimou rë
19 nakaaɨwehei e të ta takɨhe, hikari he horomarewë no mamo yëporewë tënɨ,
yanomamɨ hikari të ha hiraɨ nokamorewë të pë hikarimou rë nakaamaɨwei kama
– DSEI-YY e Condisi
iha e të kuopë, hikari të pë rë taɨwehei e të wãhɨmɨapehe, pei pë hikaripɨ mɨpë.

Puhi riëhëwë përɨomopotima yama të taɨ xi rë totihitai naha

Napë he horomarewë yanomamɨ maxi napë maxi

të ha pë puhi yai tao rë
totihitai pë taapehe Napë he horomarewë komi pë taapehe, pei të pë he horomaɨ xoaotipehe,
20 xapono pë hamɨ të pë he horomarewë rë kuprai hamɨ matohi katehe he
horomarewë pë tapehe. – DSEI-YY
Napë yanomamɨ he horomarewë, he horomarewë yanomamɨ të pë xo pë Yanomamɨ Sesai, DSEI-YY,

puhi tao hiraɨ rë xomaotiiwei e të taapehe, puhi riëhëwë e të wãha hiraɨ kõkamotima pë Condisi, ETSUS,
21 totihiataropehe, napë, yanomamɨ të pë xo të wãha rë hiraɨwehei kë të, hikari rë kui, Conselheiros Funai, ISA, Secoya e
yanomamɨ puhi riëhëwë të kõkaapehe hii he horo hi pë hamɨ. Locais Diocese de Roraima
Casai të hamɨ ɨh̃ ɨ rë të pë he pruka rë horomopraaɨwei të kuopë, napë pe he rë

horomouwei hamɨ, yanomamɨ tënɨ napë iha, napë të aka wã hamɨ rãakai kahikɨ
22 ano taaɨ hepiorewë tënɨ, rãakai të pë tietipohërɨpë, hikarimou nakaano tënɨ,
yanomamɨ rãakai kahikɨ ano taaɨ hepiorewë, Ye’kwana pë xo, pë puhi tao ta
– DSEI-YY
hirakɨhe, wãro,suwë pë xo.
Hawë he horomaɨ tao yaiomɨ, yanomamɨ he horomarewë pë no ɨh̃ ɨpɨa Ministério do

23 takurehe, yanomamɨ mau u ha të pë rë hikarimore të pë xo.
–
Trabalho
Pëmai puhi
riëhëwë pëma
të nohi rë pruka Napë he horomarewë pë iha puhi riëhëwë xomaomɨ të pënɨ të rë tanowehei e
Xapono pë rë kui,
haruhupouwei të 24 të wãha no puhiwë ta hirakɨhe, pei pë puhi haiëmopë, puhi riëhëwë kama napë
AIS
DSEI-YY e EMSI
ta tahe e të wãha nohi wayoaɨ a ta rururehe, he horomarewë yanomamɨ të pë xo.
Ẽpenapɨ koakoa të pë nohi haruhupopehe, të pë moyawë ta hiraahe, xomaomɨ

Xapono pë rë kui,
25 urihiterimɨ të pë he horonɨ të pë he rë horomonowei, ɨh̃ ɨ he horo taɨ yaiomɨ të
pë kãi ta moyawë hirahe.
AIS
–
Ɨh̃ ɨ tëmɨ pruka haru ha xomaomɨ të pë nii waɨ ta xomaohe. Xapono pë hamɨ
he horomarewë pë yahi hamɨ nii pë rë wamouwei ha të pë puhi tao ta hirahe, Xapono pë rë kui,
26 xaponoteri të pë kãi ta moyawëmahe nii pesi hãrowë napë pë yahipɨ hamɨ pë rë AIS
EMSI
poimaɨwehei të pënɨ të pë rë xawarapɨamaɨwehei ha.

Ɨh̃ ɨ tëhë hariri pë yanomamɨ maxi napë maxi

mɨmou katitopë Yanomamɨ a pita ha yahi he horomarewë pë rë kuprai pei pë tuteprapehe,
pei pë no pruka ruramɨpɨ si taaɨ xoaopehe, pei pë kãi ai taapehe, pei pë no
27 matohipɨ hipëapehe, katehe rãakai të pë ni kãi hipëpehe, pei të pë përɨprawë rë
yokatëprai yama të pë he horomaɨ mɨ huhërɨpehe të pë pehi rë rërëhërɨɨwei të – Sesai e DSEI-YY
pë kãi hipëapehe.
Xapono pë hamɨ napë yahi wama pë taɨ mɨ xurukou yaro, yanomamɨ urihi hamɨ
28 pë të pë wayumɨ ta huɨ tare pë puhi ta ku, matohi hikari të pë hamɨ pë yai ta
tëpraahe. Xi wãrihiwë të ta wawëtoprarɨhe, yahi pë tao katitopë.
– Sesai e DSEI-YY
He horomarewë të pë rë kuprai hamɨ ãhião pë rë itouwei pë mayo no ta Ministério da

ɨh̃ ɨpɨrehe, xapono pë hamɨ pë mayo rë kuprai pë mayo no ta ɨh̃ ɨpɨrehe, Saúde, Sesai,
29 tutetute pë mayo puhipehe ha pë mayo rë taaɨwei e të ta takɨhe, pei të pë he
–
DSEI-YY, Anac, Funai
horomapehe. e MPF
Urihi a nohi ta rëpohe,

kamiyë pëma kɨ nohi DSEI-YY,
Xapono pë hamɨ mau u pë pehi ta xatitiamapotuhe, pei të pë rë përɨaɨwei
kãi haruhuopë Universidades, ISA,
30 të pënɨ u pë koapehe, mau u pë au tëmopou rë xoaotiwei të ta hikari tëa no
mɨhɨrehe.
–
Secoya e Diocese de
Roraima
Pë ã ta wayo, xapono pë hamɨ kanosi pë wãha no ta wayoahe, weti naha pëma Xapono pë rë
pë kanosi kuwëtapramaɨ kurayou pë noã ta tayou, kanosi pëma pë kãi tëapraɨ kui, Yanomamɨ
31 mɨ yapamou tawë pë noã ta tayou, kanosi pë rë hoyapraɨwehei katehe të ta kõkamotima pë rë
EMSI
takɨhe. kui, AIS
DSEI-YY, Ibama,
Secretaria
Especial do
Pei të pë rë hikarimouwei pë yahi hamɨ pë napë rë hikarimouwei pë ta Desenvolvimento
32 kõkaprarɨhe, pita yanomamɨ a ha kanosi no xawarapɨ pë rë hoyaɨwehei ha
pëma e të hikari tamaɨ puhipehe, hɨɨ̃ yama pë hoyaɨwë pëma pë kuɨ ã hĩripë
– Social, MMA e
Secretarias de Meio
Ambiente, FEI (AM)
e SEI (RR) e Exército
Brasileiro
Kanosi nii si pë rë hoyapraaɨ katitouwei të pë ta taakɨhe, xawara pe he rë

horomaɨwehei te si pë rë hoyapraaɨwei të xo, he horomarewë tënɨ xawara pe he DSEI-YY e Exército
33 rë horomaɨwehei te si pë pata taamaɨwehei, pe si ɨrama pë kanosi kãi kuaaɨwë,
–
Brasileiro
urihi yanomamɨ a pita a xawarapɨɨ maopë.
Puhi riëhëwë no ɨh̃ ɨpɨatimɨ të no papeopɨ si ta tahe peripo tutetute ai a homoo

tëhë, yanomamɨ të pë kãi temɨ totihitawë ta mɨhe, napë të u kɨ he horonɨ pe DSEI-YY, Funai,
Yanomamɨ
he rë urihi horowei pë urihi hamɨ të pë kuprawë rë ahetei të pë rë kui, urihi Universidades, ISA,
34 wãriano a pata ahete hamɨ të pë rë përɨprai të pë rë kui, napë të u kɨ no wãrinɨ
kõkamotima pë
rë kui
Secoya e Diocese de
yanomamɨ të pë rë xawarapɨrarionowei të pë no mamo mahu yëpou xurukou Roraima
tietimapehe.

7
56 |
Hirayotima
H
apahapa të hikari ũnosi rë kui, napë wayoaɨhe tëhë yama kɨ kõkao mɨ hetuoma. Hira-
kamiyë yama kɨ pitapɨ ha pë ha wayotima napë e të no uhutipɨ kuopehe tama, kami-
roikunɨ, kama e të puhi tao hipëɨ he yë yama kɨ rii hirayou rë yaitai të kure, yama të pë
yatiamahe, kama pë hirayou rë kure rë hiraɨwei të pë wãha rii yaitaa, hirayotima nahi
naha, ɨh̃ ɨ të kãi hipëmahe. Napë kama mata rë waiowei, nahi wã rë nakii, xapono teri pë rë
pënɨ wamare kɨ hirayorewëpɨ maa tararemahe, të kuaaɨwei naha, hiramotima nahi kuaaɨ mɨ hetuopë.
pë puhi tao mɨ hetuwë mai tao pë puhi napë kuma. Hirayotima katehe yama të yai popë, pei të wãha rë
Pei të yai rë kui, yëtu hamɨ kamiyë yanomamɨ yama kui, “wã yaiwë” të wãha kua kure, pëmai pëma të rii
kɨnɨ, Ye’kwana pë xo hirayorewë yama të pë puhi no hirayotima taprapë. Hirayotima katehe kë të, napë
tama, kamiyë yama kɨ puhi rë taomayouwei të rii pëma të ã rë tëapraɨwei ha, pei pëma kɨ rë waiteri-
kuoma yaro, hirayou të xo të kɨ kupɨo waikioma. mouwei kë a matohi, pei pëma kɨ matohipɨ nohi rë
Hirayorewë kamiyë yama kɨ xaponopɨ ha të rë pëyëowei kë a matohi, napë pë iha pëma kɨ mɨra-
warokenowei, yanomamɨ pei të pë rĩya ha napëpra- mamou maopë, hirayotima të ha, kihi, pëmai ĩria-
mahenɨ të hirayorewë warokema, napë të aka wã mou të hamɨ pëma të pë rë ërëkëapraɨwei, ɨh̃ ɨ pëma
hiramahe, parimi kahikɨ ano hipëmahe, yanomamɨ të pë no kãi ɨh̃ ɨpɨapraɨwei kë të, pata pënɨ, hii, yaro
kama të pë aka wã mapramamahe, ĩriamou yano- pë xo të pë no rë ɨh̃ ɨpɨou kuonowehei ɨñ aha pëma
mamɨ të no mɨhɨpramahe, napë kama e të ĩriamou- të pë no ɨh̃ ɨpɨpou kuopë. Hirayotima puhi taoma-
he hamɨ. Hapa yaiwë Maturacá të urihi ha hirayore- timɨ të tao pë puhi ta ku, hawë kihi, yahi wãriti, he
wë të kukema, Marauiá të urihi ha kãi, napë të pë horomopraarewë a yahi ahete ha të rë kurewë ɨh̃ ɨ të
yahipɨ ha hirayorewë, ihiru huxomi ha titiporewë ɨh̃ ɨ puhii mahei. Ai pë xapono hamɨ pëma kɨ kãi hira-
të hirarewë kuoma, huxomi hamɨ yama kɨ kuotayo- yopë, pei pëma kɨ hirayou yaiataropë. Ramɨ pëma
ma, yama kɨ haɨ puhi toonomi, napë yama kɨ kuaaɨ kɨ hupë, pei pëma kɨ marohamopë, urihi hamɨ hoko
puhi tao hërɨma. Wamare kɨ ã hamaɨ pexio no ta- pëma ma pë poaɨ mɨ huhërɨpë, ei të no pëmai hira-
mahe kamiyë yama kɨ aka wã hamɨ, kamiyë wama- you kuprariopɨ, pëmai hirarewë yanomamɨ xapono-
re kɨnɨ waamaɨ pexio no tamahe. teri pënɨ ai të maxi urihi ha hirayotima të wãha hi-
Kõmi yama kɨ ha waiterimorɨnɨ, 1988 a raxa rouwei të taapehe, yanomamɨ pëma të puhi tao no
ha, papeo përɨomɨ tirewë sikɨ rë taprarenowehei ɨh̃ ɨpɨaprapë, napë pëma pë xerekapɨ niaaɨ tapropë,
sikɨ ha, kamiyë yama kɨ xaponopɨ ha yama kɨ përɨa pei pëma e kɨ ã kama pë iha wayopehe.
rë kure naha, ɨh̃ ɨ yama të no hĩria wãrimapou ha Kuikë kamiyë yama kɨ puhi tao hirayotimapɨ
maonɨ yama të wãha oni taa he yatikema, hirayoti- rë kui, puhi taomatimɨ kë të, ɨh̃ ɨ makui, ruramɨ sikɨ
ma të pë ha pei yo wãhɨmɨpotimɨ të ã oni ha, 1996 mahu toatimɨ të manaxi? Hirarewë xapono pë hamɨ
a raxa ha të rë oni kuprarionowei tënɨ, “hirayotima yama pë rë yaiiwei pënɨ kamiyë yama kɨ huyapɨ iha e
yaitawë,” ei të wãha no ɨh̃ ɨpɨa mɨ heturema, hapa të pë yãpraɨ hiraɨwehe tawë? No e pë matohi hupaɨ
yaiwë. Ɨh̃ ɨ rë tëhë yama kɨ kõkamou posi prakema, hiraɨwehe tawë? Pëmai matohi pëma pë nohi ipa-
ɨh̃ ɨ rë waikiwë, ɨñ aha yanomamɨ kama hirayoti- pou mɨ rë heture pëma të pë nohi rë pëyëaɨwei ha?
ma e të kãi kuaaɨ xi totihitao kuopehe naha të kãi Katehe kë të kamiyë pëma kɨ rë wariyouwei ha, puhi
kuaapehe, pë napë no wã rë tayouwei, të wã wayou tao hirayotima pëma të pë rë pore, yetu hamɨ pëma
kuo tëhë yama kɨ kõkamou mɨ hetukema, weti naha kɨ waiterimou ha kuikuinɨ pëma të pë rë tërenowei
kuwë yama të pë puhi tao hirapë, ei të pë wãha no të pë, nakaano pei pëma të pe he rumapopë.
7 Hirayotima YANOMAMƗ | 57
hirayotima totihipraɨ
xomao
Pëmai hirayotima të hiakapropë, puhi
taomayou xoaotii tënɨ, pei të yai hia-
kapropë, pëmai hirarewë pë ihamɨ të yai
kuopë, puhi tao xomaomɨ të kãi kõkapou
mɨ hetuopehe, hirarewë kama a wãha no
puhi tao rë wëaɨwei si papeo ha, kama
pë papeopɨ si rë taowei e si pë taɨ ta tieti-
mahe, e si pë wãha yaitawë aka ta prau-
kamahe. Hirarewë yaitimɨ pei te xi kãi
katehepropë, pei të no tetehepropë, pei
te xi wãrihiwë xi topropë, napë pë yahipɨ
ha pei të pë no teteheprou maopë. Hira-
yorewë pë yahi aka praukumapehe, pei
pë kãi tuteprapehe, yahi hirayorewë pë
kuprawë rë waikii pei pë no kãi matohi
totihitawë taapehe, ei xomapramɨ yama
të pë wãha hikari hiraɨ.

Magistério Yarapiari
2001, 2009 a raxa kuo tëhë napë CCPY noã tayou no mɨhou, noã tayou no kutare hirarewë pë puhi tao kopepra-
teri pënɨ hirarëwë të pë rë kuprouwei mɨhou napë të ã xo, ei e të kɨpɨ hiraɨ rioma, ai 60 kutare pënɨ puhi taorewë
Yarapiari të wãha puhi tao hirayorewë yëtëomahe, napë të ã oni ha. të huhekemahe. 2017 a raxa kuo tëhë
kuawei të hirama, 9 kutare pë xapo- Yarapiari hawë watota auau a mɨ napë përɨomɨ Roraima teri anɨ hirare-
no ha të pë hiramahe. Hiraɨ të yai rë huxomi kuoma, yanomamɨ wã yaiwë wë puhi taomarewë të tëa notirema,
kuonowei, yanomamɨ pata pë ã rë të ha, hirayotima pëmai të no papeopɨ 16 kutare hirarewë pë iha, puhi tao
wayomaɨwehei e të kuomahe, napë si yãpraɨ puhiopë yaro. Hirayou tënɨ wãhɨmɨpotimɨ e si pë papeo hipëake-
të ã ha wã wayou e të kãi hiramahe, hirarewë pë puhi rë tao pëɨ xokɨamaɨ- mahe. Pëmai urihi a no papeopɨ si ha
yanomamɨ hirarewënɨ papeo si pë oni wei ɨh̃ ɨ e të kuomahe, hikari e të taɨ ɨh̃ ɨ hei naha kuwë të pë rë yanomamɨ
wãha no wëaɨhe tëhë yanomamɨ të hiramahe, yaitawë të titi, yaitawë të xĩro iha, puhi taotima të rë kuaaɨ
aka wã hamɨ të pë wãha no wëamahe, pë hikari xapono a ha kuaaɨ tëhë pë xoaotiiwei yama të pë wãha takema,
napë të aka wã hamɨ kãi, yanomamɨ hiramahe, yaitawë e të pë wãha kãi napë përɨomɨ hei urihiteri, yama të
puhi xĩro taomatimɨ të yaro, yano- hiramahe, puhi taomatimɨ hiakawë e pë kãi hiramaɨ mɨ hetuowë ɨñ aha a kãi
mamɨ kama e te he yaro, yanomamɨ të kuomahe. 2009 a raxa kuo tëhe 18 kuɨ mɨ hetuopë.
parceiros
Yama kɨ rë hirayouwei
tamotima tarewë saberes
indígenas funai
Hirarewë pë, yanomamɨ kõka-

motima pë xo, xapono pë xo ɨh̃ ɨ
pë ã wayou yai huɨ hiramotima
napë patamorewë pë iha, ya-
nomamɨ hiramotima rĩya ha
kateheprahenɨ. Funai tënɨ, hi-
ramotima përɨomɨ xo ɨh̃ ɨ kɨpɨnɨ hiramatima pë comunidades associações
yama kɨ hiramotima yaitawë
hiakapopɨpë. Saberes Indíge-
nas hikarimotima oni rë kui, hi-
ramotima tirewë nahi pë rë kui,
norimɨ pë xo ɨh̃ ɨ pë iha yama ki
payerimamou puhii, wariotima
yama pë taɨ xi rë totihitai, napë universidades secretarias
da educação
yama pë warii xi rë totihitai,
papeo yama si pë yãpraɨ xi rë
totihitai.
mec
Yama kɨ hirayou xi rë totihitai naha

Kamiyë Yanomamɨ Kamiyë yama kɨ yahipɨ hamɨ hirayotima pë nahi rë kuprai hamɨ kuwëtawë të pë yanomamɨ maxi napë maxi
pëma kɨ puhi të ha puhi rë taomaɨwei të pë ta taapotuhe, puhi tao hirayou yaitawë të ta taapotuhe,
kuikunɨ, puhi tao
1 patapata të pë puhi tao rë hiraɨwehei të pë kãi ta taapotuhe, pei wama të pë rë
puhiiwei pë xapono hamɨ. – Sec. de Educação
hirayotima të ã
hiakaopë Përiomɨ xaponoteri të pë xo wawëtowë ta keahe hirayorewë të wãha nosipopehe,
Xapono pë rë
kui, Hirarewë,
të wãha nohi wayoapehe, pei pë napë hikarimou nakapehe, kamiyë pëma kɨ yahipɨ
2 hamɨ hirayotima pë nahi rë kuprai hamɨ totihitawë hirayou të kupramopë, kamiyë
Yanomamɨ
kõkamotima pë
Sec. de Educação
pëma kɨ puhi tao yaitawë rë hirayouwei të rë kui.
rë kui
Hirayotima yanomamɨ pei kë ko (PPP) të pë no papeopɨ si, Ye’kwana e të pë no

Sec. de Educação e
papeopɨ si xo të pë ã ta oni hurehe, të pë no papeopɨ si kope rë waikii të pë rë kui,
3 ai hirayotima të pë no papeopɨ si kuprawë rë mai të pë no papeopɨ si ta tararɨhe
– Conselhos Estaduais
de Educação (CEE)
wama të pë kãi kuaaɨ xi totihitao kuopë naha
Hirarewë,
Hirayotima yanomamɨ nahi të pë hamɨ, Ye’kwana e yahi të pë xo, kama wama të pë
4 ̃
no papeopɨ si oni no ɨhɨpɨapraɨ kuopë naha të pë kãi ta kuaahe.
Hiramotima nahi
mamo yëporewë
–
Puhi tao yaitimɨ yaitawë të ta taprarɨhe, hirarewë yanomamɨ, ye’kwana pë xo

pë hikarimopë, pë rë yaiiwehei te xi wãrihiwë topropë, xapono ha wama kɨ ã
5 wayoranɨ të ta yãprarɨhe, suwë pë ã rë haɨwei të kãi kuopë. Puhi tao yaitimɨ të rë
– Sec. de Educação
kui porukuwë raxa kɨ ha te he wëopë.
Puhi tao yaitimɨ të pë ha, pei të pë hikarimopë të pë rë yaiiwehei të xo të kɨ kupɨaɨ Xapono pë rë

6 kõo tëhë hirarewë yanomamɨ, ye’kwana pë xo xapono ha të pë rĩya yai totihitawë kui, Yanomamɨ
hiraɨwei të pë ta wãhɨmɨakɨhe. kõkamotima pë rë
–
Hirarewë pë nomɨnomɨmaɨ xoaao mahei, hirayotima a nahi ha a hikarimou

7 hiakapropë, pei pë ta ohote keahe, puhi taotao e të opehe.
Hirayotima yanomamɨ përɨomɨ të ã oni ta taprarɨhe, kuprou tieti hirayotima

yanomamɨ të pë kãi xĩro rë kuaaɨwei të ta taprarɨhe, hirayotima të pë pata
8 pruka rë pore iha të poko xatio katitiopë të ta taprarɨhe, ɨh̃ ɨ ei të nɨ xapono hamɨ
– MEC e Sec. de Educação
hirayotima të pë xatitamapë.
Hirarewë,
Puhi tao tirematimɨ të pë hirayotima rë kuprai hamɨ, puhi tao pëi xokɨmatimɨ të pë Yanomamɨ
9 ta xatitia kõkaapotuhe, kamiyë pëma kɨ kuaapë naha. kõkamotima pë
Universidades
rë kui
Hirarewë yanomamɨ, ye’kwana pë xo pë puhi tao hiraɨ rë nosiwetitouwehei e Yanomamɨ

10 të ta takɨhe, hirarewë të ha tietimarewë të ta takɨhe, xoati hirarewë pë kãi rë
hikarimouwei të ta takɨhe.
kõkamotima pë
rë kui
Sec. de Educação
Puhi tao tirematimɨ të ha, yanomamɨ të pë rë përɨa kutare naha të pë rë

tapraaɨwehei të ta aka praukumarɨhe, yanomamɨ të pë rë xĩro tietimaɨwei të ta MEC, Universidades e
11 takɨhe, puhi tao tirematimɨ të ha, napë kama ai wama kɨ iha wama si pë pata
papeo rë nakaɨwei si pë nakaɨmahei, të pë nakaa ta yaitarehe, të pë ta tietimahe,
– Instituições Federais
de Ensino Superior
pei të pë kuo xoaotipë, puhi taotima të no watëapehe.
Puhi tao hiratima të Yanomamɨ, Ye’kwana pë xo pë aka wã haɨ rë piëkei pë aka wã haɨ nohi wãripou
mahei, hapa yaiwë pë aka wã rë hararionowei pë aka wã no ta ɨh̃ ɨpɨrehe, puhi Sec. de Educação, ISA,
ha pëmai të puhi tao tao hirayotima pëka mɨ nahi hamɨ wamai të pë aka wã ta hirahe, yanomamɨ Secoya, Diocese de
rë kui të ta kõkakɨhe, 12 hirarewë pë iha papeo, wano nakotimɨ, wano wëotimɨ, xapono kahikɨ ano
–
Roraima, Diocese do
pata pë puhi rë yai wëatimɨ, ei si pë papeo rë kui yanomamɨ të aka wã hamɨ e si pë oni yãpramaɨ ta Amazonas e Meva
puhihe, xaponoteri të pë iha kãi.
taowei të xo
Hirayotima të ha hirarewë kama yami pë no papeo si rë kupraare ha, xomaomɨ të Xapono pë rë
13 pë imino puhi tao ta kõkakɨhe, hirayotima të ha të pë wãha pruka rë xatitire wama
të pë wãha no wayoaɨ tëhë pata pë ã ta hamaɨ xoaotihe, xapono teri të pë xo.
kui, Yanomamɨ
kõkamotima pë rë
–

Puhi tao hiratima të yanomamɨ maxi napë maxi

ha pëmai të puhi tao Kõrehe, kuwë yaro hirayotima nahi mata waiopë, yama kɨ reahu a kuo tëhë,
rë kui të ta kõkakɨhe, 14 xapono a ɨk̃ ɨɨ tëhë, yama kɨ wayumɨ huɨ tëhë, xapono yama a rë tutepraɨwei,
hikari yama tëka rë taɨwei
MEC, Sec. de Educação
– e Conselhos Estaduais
pata pë puhi rë yai de Educação (CEE)
taowei të xo
Hirayotima të hamɨ të kɨ titi ta taa totihitakɨhe, huyahuya, mokomoko pë xo,
Xapono pë rë kui,
15 ihiru pë xo kama pë hɨɨ̃ pɨ ihamɨ, kama pë nɨɨpɨ ihamɨ pë hikarimou no ɨh̃ ɨpɨopë,
pata pënɨ të pë rë tanowehei të pë no ɨh̃ ɨpɨaprapehe.
Hirarewë
–
Sec. de Educação,
Hirayotima të oni ha, wãro pata pë ta kõkakɨhe, suwë pata pë xo, hirarewë e të ta Universidades e
16 hipëkɨhe, no ɨh̃ ɨpɨapratimɨ ruramɨ sikɨnɨ a no kõamaɨwehei a kupropë.
–
Instituições Federais
de Ensino Superior
Funai, Sec. de
Papeo pei të pë rë Hirarewë, Educação, Saberes
hirayouwei sikɨ Norimɨ, tietimatimɨ të pë xo të pë ta nãkaararɨhe yanomamɨ puhi tao Indígenas na Escola/
17
Yanomamɨ
hirayorewë si pë papeo taprapehe, ye’kwana e sikɨhe xo, kama e të pë no MEC, ISA, Secoya,
taprapehe, pei pëma kɨ papeopɨ si yaitaprapehe, napë e të pë no papeopɨ si rë kure naha kuwë mai.
kõkamotima pë Diocese de Roraima,
rë kui
aka wã haɨ hiakapropë, Diocese do Amazonas
e Meva
xoatima pëma të pë kãi
rë kuaaɨwei të pë xo Saberes Indígenas
Pata taɨ yaiomɨ, Yanomamɨ taɨ yaiomɨ wama të pë ha wariararɨnɨ, no uhutipɨ wã
na Escola/MEC, ISA,
haɨhaɨ të ta taprarɨhe, pei wama kɨ hirayou notimopë, pei të pë imɨkɨnɨ no uhutipɨ Xapono pë rë kui,
18 të pë ha taprahenɨ pei të oninɨ të pë wãha no rë wayoaɨwehei sikɨ kãi papeo Hirarewë
Secoya, Diocese de
Roraima, Diocese do
taprarɨhe.
Amazonas e Meva
Yanomamɨ, Ye’kwana kama norimɨ të pë xo hirayotima si pë papeo taa rë

19 waikirarenowehei si pë rë kui si pë ta taapotuhe wamai të pë hirayotima nahi
hamɨ.
Hirayotima të pë hamɨ yanomamɨ të pë puhi tao wãha oni rë kuowei të ta

taa kõapotuhe, hirarewë yanomamɨ pë ã rë hapraaɨwei të ta preprarɨhe, no
MEC, Universidades e
ɨhɨapratimɨ Yanomamɨ, papeo hirayotima si pë rë taɨwehei e të kãi aka ta
20 praukumarɨhe, no ɨh̃ ɨpɨapratimɨ të xo, pei pëma kɨ no patapɨ rë kuaaimanowei
de Ensino Superior
pëma të pë wãha no puhiwë no ɨh̃ ɨpɨpopë, pei pëma kɨ aka wã xo, yanomamɨ të
puhi tao xo kãi, pei pëma të pë no pruka ɨh̃ ɨpɨpopë.
Pei të pë puhi tao Xapono pë rë

Yanomamɨ të urihi ha nahi puhi tao hirayotima të taamapehe napë tietimatimɨ
hiraɨ totihiataropehe, kui, Yanomamɨ
matohi hirayotima
21 pë ta nakarehe, norimɨ pë xo, puhi taomatima të rë kui, yanomamɨ, Ye’kwana pë
xo pei të rë puhi taomatima puhiiwehei e të pë hirapehe.
kõkamotima pë
MEC e Funai
rë kui
totihitawë pë ta
hipëakɨhe
Puhi tao hirayotima hotehote pë ta nahi tuterarɨhe, tutetute pë kãi ta nahi
puhi tao hirayotima ta taakɨhe pë kuprawë rë mai hamɨ, payëkë hamɨ të pë
22
MEC, FNDE e
–
ta taa xomararɨhe, hiramorewë xapono anɨ pë peherio kutaopë naha pë no Sec. de Educação
papeopɨ si rë tararenowei hamɨ kãi.
Hirayotima të pë no matohipɨ rë ximaɨwehei të mɨ titi kuaaɨ tëhë të pë ta

ximɨapraɨ katitohe, nii katehe pë ta ximahe, yanomamɨ të pë hirayotimapɨ hamɨ
23 komi të pë pata nii, matohi pë kãi ta ximahe, të pë no mayo xi rë wãrihii të pë
hamɨ, të pë ximɨo xi wãrihou maopë të pë no ruramɨpɨ si ta takɨhe.
Hirayotima të ha yanomamɨ të pënɨ nii hikariterimɨ pë hipëpraaɨ rë katitouwehei

FNDE, MEC e
24 të ta tietiprarɨhe, wama pë ã napë wayomaɨ ha puhinɨ, xaponoteri të pënɨ nii
hikariterimɨ a keaɨ ohotaapehe.
–
Sec. de Educação
Puhi tao hiramorewë kama e xapono ha a rë hiramouwei e të kuo mao tëhë, ai të

25 hirayotima hamɨ a pehi mau u hamɨ karëpraapë e të no ruramɨpɨ si ta takɨhe.
TAMOTIMA TAREWË
1. NAPË PË
Anac Agência Nacional de Aviação emsi Equipes Multidisciplinares de idam Instituto de Desenvolvimento
Civil Atenção Básica à Saúde Indígena Agropecuário e Florestal Sustentável
ɨh̃ ɨ napë pënɨ napë pë rë yëɨwei të pë Xapono pë ha kõmi he horomarewë pë do Estado do Amazonas
mɨɨhe, të pë noamaɨhe: yëmotima pehi pë kutare naha, napë pë, Yanomamɨ pë xo, Napë pënɨ hikari ihirupɨ tëka pë rë
teri pë no ɨh̃ ɨpɨpouhe, kopemamotima pë të pë he rë horomaɨwehei të wãha kua. pouwehei ɨh̃ ɨ urihiteri pë payeripraɨhe,
no ɨh̃ ɨpɨpouhe, yëɨ hiramotima nahi pë no sasisus tënɨ pë hikarimou mɨɨ. hikarimorewë pënɨ, urihi kãi hipëɨhe ɨh̃ ɨ
ɨh̃ ɨpɨpouhe, yëmotima pehi pë rë itouwei napë pë iha.
pë mayo pë no kãi ɨh̃ ɨpouhe, napë pë rë etsus Escolas Técnicas do Sistema
yëɨwei pë iha pë mamo rëo. Único de Saúde imaflora Instituto de Manejo e
He horomarewë kopemamotima Certificação Florestal e Agrícola
censipam Centro Gestor e hiramotima nahi. Napë përɨomɨ ihirupɨ rë mai, urihiterimɨ,
Operacional do Sistema de Proteção hikariterimɨ pë rë patamouwei të pë
da Amazônia / Ministério da Defesa fei (am) Fundação Estadual do Índio hiakapramaɨhe.
Kõmi Amazônia a urihi nohi pëyërewë (Amazonas)
pë wãha, ɨh̃ ɨ urihiteri nohi pëyërewë Yanomamɨ maxi pë rë përɨaɨwei naha, pë inpa Instituto Nacional de Pesquisas
pë wãha, puhi kuranɨ urihiterimɨ pë rë rë patahërɨɨwei naha të pë nohi pëyëaɨ, lei da Amazônia / mctic
yuamouwei nohi kãi pëyërewë pë wãha. të pë ã huaɨhe. Urihiterimɨ pë rë yaitai naha, yanomamɨ
Porukuwë (três) yahi pë pata kuprawë, maxi pë përɨaɨ rë yaitai naha, urihiterimɨ
centro regional napë pënɨ wãha hiraɨhe. fiocruz Fundação Oswaldo Cruz pë rë kui, mau u pë huxomi ha të pë
Manaus hamɨ ai yahi a kãi kua, ɨh̃ ɨ urihiteri Kõmi Brasil urihiteri të pë puhi rĩya ha rë kuprai, ɨh̃ ɨ kõmi të pë mɨɨhe, napë,
pënɨ Amazonas a urihi mɨɨhe, Roraima a riëhëamahenɨ, puhi taotao të pë hipëa yanomamɨ maxi pë xo të pë kãi hiraɨhe.
urihi kãi. haikiohe, të pë yɨmɨkamaɨhe.
iphan Instituto do Patrimônio
cipa Companhia Independente de fnde Fundo Nacional de Histórico e Artísitico Nacional
Policiamento Ambiental Desenvolvimento da Educação / mec Kõmi Brasil a urihi hamɨ të pë rë
Urihi nohi pëyërewë pë wãha. Napë Hiramotima pata yahi urihiteri wã tamonowei, të pë rë tamou xoaowei ɨh̃ ɨ
wãrihĩto tarewë pë kãi wãriaɨhe. huarewë të wãha; hikarimorewë pënɨ, urihiteri pënɨ të pë nohi pëyëɨhe, xomi
ruramɨ sikɨnɨ hiramotima nahi pë urihiteri pënɨ të pë no rë ɨh̃ ɨpɨpouwehei të
condisi Conselho Distrital de Saúde payeriprarewë të wãha. pë nohi kãi pëyëɨhe.
Indígena
He horomarewë hikarimou no mamo Funai Fundação Nacional do Índio ISA Instituto Socioambiental
rëpotimɨ, wã wayorewë, yanomamɨ puhi Napë patamorewë pë puhi rë kuuwei Napë përɨomɨ pë ihirupɨ rë mai, urihi nohi
riëhëwë përɨmopotima hiakaprarewë, naha yanomamɨ maxi pë noã ha, Funai pëyërewë të wãha, urihi no xi ɨmaporewë
ɨñ aha të kuaaɨ. Tamotima kopemamotima teri pënɨ pë ã huaɨhe. Yanomamɨ maxi të wãha, puhi kuranɨ të pë hikarimomaɨ
të kãi taɨ mɨ hetuo, të rë tamouwei të kãi të pë urihipɨ pë heruaɨhe, të pë kãi nohi payeripraɨ.
rurupou, të kãi mamo rëo. pëyëɨhe, pë mamo kãi rëo.
mctic Ministério da Ciência,
DSEI-YY Distrito Sanitário Especial ibama Instituto Brasileiro do Meio Tecnologia, Inovações e
Indígena-Yanomami Ye’kwana Ambiente e dos Recursos Naturais Comunicações
SasiSUS pei poko: ɨh̃ ɨ pënɨ Yanomamɨ Renováveis/ MMA Napë përɨomɨ ihirupɨ lei tarewë wã
pë urihipɨ ha, Ye’kwana pë urihipɨ ha he Urihi noamamotima. Napë pënɨ të pë huarewë të wãha. Napë pënɨ të pë rë
horomamotima të ha pë nosiemou. Boa taɨ xi rë totihitahei kõmi Brasil a urihi ha taɨwehei të taɨhe, yɨmɨkamamotima hika
Vista hamɨ dsei yahi pata upraa. të pë mamo yëo. Pë kãi waiterimou tao, të kãi noã ha.
mokawa pë kãi pouhe.
embrapa Empresa Brasileira de sead Secretaria Especial de
Pesquisa Agropecuária icmbio Instituto Chico Mendes de Agricultura Familiar e do
Kõmi Brasil urihiteri pë rĩya ha iamanɨ, Conservação da Biodiversidade / mma Desenvolvimento Agrário
hikari tëka patamaɨhe, tutetute të pë kãi Urihi nohi rëpotima pë heruaɨhe, pë Ɨhɨ të rë kuinɨ hikari ihirupɨ tëka teri pë
taeihe, urihi a no watëo maopë. mamo kãi rëo. Ai urihi nohi rëpotima payeripraɨ, pë no ɨh̃ ɨpɨaɨhe (Pronaf);
tutetute pë kãi heruaɨhe. Urihi hamɨ të kama pënɨ hikariterimɨ pë rë keaɨwehei
pë rë temɨowei, kaukau, hii te hi pë, yaro të pë no ɨh̃ ɨpɨaɨhe (“Indígenas do Brasil”
pë, kõmi të pë nohi kãi pëyëɨhe. Pë kãi onioni kãi xatiamaɨhe, yanomamɨ pënɨ
waiterimou tao, mokawa pë kãi pouhe. të pë rë taɨwehei ha), hiramorewë pë rë
iamaɨwehei hikariterimɨ pënɨ, urihiterimɨ
pënɨ të pë no kãi ɨh̃ ɨpɨpouhe (pnae).

Secretaria Especial do prevfogo / ibama Centro Nacional hiakapraɨhe, hiramotima kãi kopemaɨhe,
Desenvolvimento Social / Ministério de Prevenção e Combate aos wariyotima të pë kãi hiakapraɨhe.
da Cidadania Incêndios Florestais
Ɨhɨ urihiteri pënɨ napë pë rë hõrii pë Ɨhɨ urihiteri pënɨ urihi hamɨ kaɨ wakë Ministério do Trabalho
payeripraɨhe, ruramɨ sikɨnɨ, yanomamɨ pë misi ruamaɨhe, napë pë kãi hiraɨhe, Napë hikarimorewë pë hikarimaɨhe, pë
kãi payeripraɨhe, bolsa família tënɨ. urihi hamɨ wakë yëo maopehe. rurupouhe, pë payeripraɨhe.
mec Ministério da Educação secoya Serviço e Cooperação com o Ministério da Saúde

Hiramotima përɨomɨ pë pata. Kõmi Povo Yanomami Ei napë përɨomɨ ihirupɨ të rë kuinɨ kõmi
hiramotima nahi pë mɨɨhe, pë Napë përɨomɨ ihirupɨ rë mai, Rio Brasil urihiteri pë iha puhi riëhëwë
nosiemaɨhe. Hiramotima nahi pë rë Negro u pëi xokɨ hamɨ Yanomamɨ pë rë përɨomopotima të kopemaɨ, xawara pë
kuaaɨwei naha ɨh̃ ɨ urihiteri pënɨ kõmi përɨprai iha pë hikarimou, hiramotima, kãi yaxupraɨ, të pe he kãi horomaɨ.
Brasil urihiteri pë ha warihenɨ pë ã huaɨhe he horomamotima hiramotima, puhi
hiramotima të rĩya ha katehepranɨ; kuranɨ hikarimotima, Yanomamɨ no xi Universidades
ɨh̃ ɨ hiramotima kopemamotima, ɨmapotima, nohi pëyërewë, ɨnaha pë Hiramotima tirewë nahi pë rë kuinɨ napë
prouni, Enem, Sisu të pë kãi taɨhe, të pë kuaaɨ. pë kopemaɨhe, pë hiraɨhe. Puhi taotao
raromaɨhe. të pë xĩro. Roraima a urihi hamɨ ai a kua:
sei (rr) Secretaria Estadual do índio UFRR; Amazonas a urihi hamɨ ai a kua:
meva Missão Evangélica da Amazônia (Roraima) UFAM; Minas Gerais a urihi hamɨ ai a kua:
Ɨhɨ urihiteri pënɨ napë pë rë hirayouwei Roraima a urihi hamɨ Yanomamɨ maxi pë UFMG.
naha Yanomamɨ të pë kãi hiraɨhe. Kama tietimaɨ pë temɨ pataɨ rë hëriɨwei.
pënɨ parimi të rë pehetiapraɨwehei Secretarias de Meio Ambiente
Yanomamɨ pë iha të hiraɨhe. Kama pë sesai Secretaria Especial de Saúde Urihi nohi pëyërewë të wãha, urihi
hãtopɨ nahi kãi upramaɨhe, Yanomamɨ të Indígena/ Ministério da Saúde paxihino ihirupɨ hamɨ (município), urihi
pë urihipɨ hamɨ. He horomatima përɨomɨ pei poko, paxihino kuwëtawë hamɨ (estado). Urihi
dsei yãminɨ të pë hikarimomaɨ. dsei pë hamɨ wãrihĩto tarewë pë wasii, urihi nohi
mma Ministério do Meio Ambiente topëɨ, xapono pë hamɨ Yanomamɨ pë pëyëmotima kãi hiraɨ.
Urihi wãha potimɨteri. Urihi pë rë puhi riëhëwë përɨo pë kãi rurupou, he
wãritiprarionowei pe he horomaɨhe, urihi horomarewë pë rë hikarimouwei xapono Exército Brasileiro
pë nohi pëyëɨhe, urihi pë rë yaitai naha pë pë hamɨ pë mamo kãi yëo. Napë pë Pesi ɨrama pë rë kuinɨ Brasil a urihi
temɨpouhe, mau u pë kãi temɨpouhe. hikarimou xi rë totihitai Yanomamɨ pë iha noamaɨhe, xomi urihiteri pë xomi rukëɨ
dsei tënɨ yaitawë pë wapaɨ parɨohe. xi totihitao tëhë. Brasil a urihi huxomi
mpf Ministério Público Federal hamɨ lei pë ã huamaɨhe Brasil urihiteri pë
Kõmi Brasil urihiteri pë nohi pëyëɨhe, tees Territórios Etnoeducacionais/ mec iha, lei pë hɨɨ a wã rë kure naha napë pë ã
napë pë rë patamouwei pë rë Yanomamɨ hiramotima tarewë, huamaɨhe.
tomɨmouwei, wãritiwë të pë rë taɨwehei hirarewë kopemamotima, yanomamɨ
iha pë mamo kãi rëo. hiramotima papeo si pë tarewë, Secretarias de Educação
Yanomamɨ pë rë kuaaɨwei të nohi Hiramotima përɨomɨ të pë rë
pefs Pelotões Especiais de Fronteira/ ohotapou. Hiramorewë pë kãi përamaɨ nosiemaɨwehei naha, ɨhɨ urihiteri
Exército Brasileiro hiramotima nahi rë kure hamɨ, pënɨ hiramotima nahi pë xurukaɨhe,
Pesi ɨrama pë rë kui pënɨ Brasil a urihi he hiramotoma nahi pë kãi upramaɨhe. pë kopemaɨhe, pë hikarimomaɨhe,
rë tatooi hamɨ pë rëo, ai napë pë xomi urihi paxihino kuwëtawë pë hamɨ
rukëɨ xi rë totihitai pë wasiihe, mau u unesco Organização das Nações (estado), urihi paxihino ihirupɨ pë hamɨ
pë ha pehi pë rë karëɨwei pë mɨɨhe, xi Unidas para a Educação, a Ciência e (município).
wãriamatima pë taeihe, urihiterimɨ pë a Cultura
xomi rë yuamouwei pë kãi wasiihe. Kõmi urihi pë rë kuinɨ napë pë rë kui, cee Conselhos Estaduais de Educação
yanomamɨ maxi pë xo pë rë yaitai Hiramotima pë rë kuaaɨwei kama pënɨ të
pf Polícia Federal kutare naha të pë nohi pëyëɨhe, të pë rë pë nosiemaɨhe. Urihi paxihino kuwëtawë
Lei të pë ã huamaɨhe, napë pë iha; taɨwehei të pë nohi kãi pëyëɨhe. pë hamɨ hiramotima nahi huxomi hamɨ të
wãrihĩto tarewë pë ka kãi kahuaɨhe. pë ximaɨhe, të pë katehepraɨhe. Pë mamo
Diocese de Roraima kãi yëpou.
Hiramotima yaitawë nahi pë taɨhe,
porakapɨ wã hamotima kɨ titipɨa,
hirarewë yanomamɨ pë kopemaɨhe, pë
hiraɨhe. Yanomamɨ kõkamotima pë kãi
Tamotima Tarewë YANOMAMƗ | 63

Diocese do Amazonas Secretaria Nacional de Proteção
Kama pënɨ pesi itoma pë ximaɨhe Global e Secretaria Nacional de
yanomamɨ pë maxi ihamɨ, napë pë rë Políticas de Promoção da Igualdade
hirayouwei naha yanomamɨ pë rĩya Racial/ Ministério da Mulher, da
hiramahenɨ, parimi a rë pehetiapraɨwehei Família e dos Direitos Humanos
a kãi hiraɨhe. Yanomamɨ pë rë Brasil urihiteriprouwei
ɨh̃ ɨ pënɨ të taɨhe, të rurupouhe. PNDH lei
Instituições Federais de Ensino pë hɨɨpɨ a wã huamaɨhe..
Superior
Hiramotima tirewë nahi pë rë kui napë
pënɨ të pë rë taɨwehei, matohi pë rë
taɨwehei të pë rë tamouwei naha të pë
hiraɨhe. Ɨnaha ei hiramotima nahi pë
kuaaɨ. Amazonas a urihi hamɨ ai nahi
kua: IFAM, Roraima a urihi hamɨ ai nahi
kua: IFRR.
Saberes Indígenas na Escola / mec

Hiramotima hiakaprarewë: yanomamɨ
hirarewë kopemotima, të pë rë
hiramouwei hiramotima nahi pë huxomi
ha të pë taɨhe, të pë rë hiramouwei naha
të pë yãpraɨhe, të pë mɨmouwei naha
të kãi taɨhe; wariyotima të pë kãi taɨhe,
hiramotima nahi pë papeopɨ si pë rĩya ha
kopemahenɨ.
Secretarias de Cultura
Kõmi të pë rë kuaaɨwei naha të pë
patamaɨhe, hiakapramaɨhe, urihi
paxihino kuwëtawë pë hamɨ, urihi
paxihino ihirupɨ pë hamɨ. Onioni tarewë
pë rë kui amoamorewë pë rë kui ɨnaha të
pë nohi pëyëɨhe.
Secretarias de Agricultura
Hikari ihirupɨ tëka pë aka praukumaɨhe,
ɨhɨ tëka teri pë hiraɨhe, pë payeripraɨhe,
urihi paxihino kuwëtawë pë hamɨ, urihi
paxihino ihirupɨ pë hamɨ.
Secretaria de Extrativismo e
Desenvolvimento Rural Sustentável/
MMA
Urihiterimɨ pë rë yuamouwei, puhi kuranɨ,
të pë kopemaɨhe. Puhi kuranɨ, të pë kãi
përɨamomaɨ.
Prefeituras
Urihi paxihino ihirupɨ pë përɨomɨ
pënɨ të pë nosiemaɨhe, hiramotima,
he horomamotima, përamotima,
kuaamotima, ai të pë xo.

2. YANOMAMƗ
YAMA KƗ XO,
YE’KWANA PË XO
ais He horomarewë Yanomamɨ foirn Federação das Organizações
He horomarewë Yanomamɨ a wãha. Indígenas do Rio Negro
Napë he horomarewë pë iha të pe he Yanomamɨ maxi kõkamotima a pata,
horomaɨ mɨ hetuo. Xawara pë yaxupraɨ mɨ yãmi të puhi tao kuu, napë pë rë
hetuo, napë yanomamɨ pë ã haɨ rë mai pë përɨamɨmouwei të nosipou rë mai.
yɨmɨkamaɨ, hariri pë pëɨ rë kuaaɨwei naha. Yanomamɨ maxi pë nohi pëyëɨ, Rio Negro
Hekura pënɨ hariri pë nohi rë rëaɨwehei u hamɨ, Amazonas a urihi hamɨ pë rë
të pë nohi kãi ohotamamopou, napë he përɨprai. 89 yanomamɨ maxi kõkamotima
horomarewë pë iha. pë titia, 750 xapono pë titia, 35.000
yanomamɨ maxi pë titia, 23 povos pë rë
Associações yaitai pë titia: Tukano timɨtimɨ hamɨ pë rë
ɨh̃ ɨ Yanomamɨ kõkamotima pë rë kuinɨ përɨprai, Aruak pë xo, Maku pë xo.
kõmi Yanomami pë yehipouhe; ɨh̃ ɨ
kõkamotima pë rë kuinɨ Yanomamɨ pë Gestores Escolares
nohi pëyëɨhe; pë nohi kãi pëyëmaɨhe (diretores das escolas)
kama të pë urihipɨ ha Brasil urihiteri pë Napë hiramotima papeo si pë rë
iha, xomi urihiteri pë iha: Yanomamɨ pë rë nakaɨwehei të pë yãpraɨhe; të pë rë
nakɨmouwei, të pë rë puhiiwehei të noã tamouwei hiramotima nahi pë huxomi
ha ɨh̃ ɨ kõkamotima pënɨ kõmi napë pë hamɨ të pë kopemaɨhe, të pë tamaɨhe.
yɨmɨkamaɨhe. Hirarewë pë rurupouhe, të pë kãi mɨɨhe,
të pë kãi yɨmɨkamaɨhe. Hiramorewë pë
cir Conselho Indígena de Roraima hɨɨpɨ pë ã wayomaɨhe. Xaponoteri pë
Yanomamɨ maxi kõkamotima teri pë rë kãi kõkamaɨhe, hiramotima të rĩya ha
kuinɨ Roraima a urihi ha Yanomamɨ maxi kateheprahenɨ.
pë rë përɨprai pë nohi pëyëɨhe. 235 xapono
pë yehipouhe, Roraima a urihi hamɨ pë Hirarewë
përɨa kutare naha. Hiramotima nahi pë ha, hirarewë pënɨ të
pë rë hiraɨwehei të pë kopemaɨ parɨohe.
Kõmi yanomamɨ të pë urihipɨ ha Ɨnaha pë kuaaɨ. Projeto Político Pedagógico
xapono pë rë kuprai kutare naha (hiramotima nahi pei kë ko) wã xĩro
Xapono urihiteri pë kõkamou, pë ã wayou, huaɨhe. Hiramotima të ã rë kure naha të
përɨomɨ pë yɨmɨkamaɨhe. Hiramotima nosipouhe; pë ã kãi wayou hiramorewë
yaitawë nahi pë iha pë mamo kãi pë xo, ɨh̃ ɨ pë hɨɨpɨ pë xo. Xapono teri pë
yëpouhe, puhi riëhëwë përɨomopotima kõkamomaɨhe, hiramotima të rĩya ha
të ha pë mamo kãi yëpouhe. Napë pë xo, kateheprahenɨ.
Yanomamɨ pë xo të pë rë hiraɨwehei naha,
të pë he rë horomaɨwehei naha pë mamo Xapori
kãi rëo, të rĩya ha kateheprahenɨ. Napë Xapori pë rë kuinɨ hekura pë taɨ
pënɨ të rë taɨwehei të ha xapono pë hamɨ hɨtɨtɨwehe, hekura urihi hamɨ pë rë kuprai,
pë mamo kãi rëo. hetumisi hamɨ hekura pë rë kuprai,
kuwë yaro xapono pë yɨmɨkamaɨhe,
Conselheiros locais do condisi pë nohi rëaɨhe, pë nohi pëyëɨhe, pë rë
He horomarewë hikarimou no mamo hekuramouwei pënɨ.
yëpotimɨ të hamɨ kõmi xapono pë
kutare naha ɨh̃ ɨ pënɨ Yanomamɨ të pë
ximaɨhe, pë yɨmɨka taopë, pë ã wayopë,
pë nakɨmopë, pë yɨmɨkamayopë. Napë pë
rë hikarimouwei të ha pë kãi mamo yëo.
Xapono pë yɨmɨkamaɨ mɨ yapaohe.
emsi Equipes Multidisciplinares de

Atenção Básica à Saúde Indígena
Kõmi he horomarewë, Yanomamɨ pë xo,
napë pë xo, të pë he rë horomaɨwehei
xapono pë hamɨ ɨh̃ ɨ të wãha. sasi-sus të pë
nosiemaɨhe.

warii
xomao parɨo
tamotima YANOMAMƗ | 69
Yanomamɨ, Ye’kwana xo të
pë rë waritamou xomaowei
Hei waritaɨ xomao të rë kui kõmi Yanomamɨ yama kɨnɨ yama të tapra-
rema, Ye’kwana pë xo, hikari të ha pëmai përɨomɨ të pë pruka kõkaoma,
associação të pë kãi xo, porakatapɨ kɨ raxa ha.

Exi të ha hei waritaɨ xomao yama të taprarema?
Yanomamɨ kë yama kɨ, Ye’kwana kë yama kɨ xo. të tapramaɨ mɨ yapao xi totihitawë tama, ai tënɨ
Xaponoterimɨ yama kɨ yai, urihi ha yama kɨ xĩro wamare kɨ wãriaɨwei, yama të puhi tama, pëmai
perɨa, kamiyë yama kɨ aka wã kãi rë keprarionowei pita a hamɨ kãi. Ɨh̃ ɨ makui rĩya wãriaɨ të ã kua xoaa,
të aka wã hamɨ yama kɨ kuɨ yaimou tarei. Kama kuwë ha rë hei waritaɨ xomao yama të taprarema,
wama kɨnɨ hei Yanomamɨ wama të wãha urihi hi- kamiyë yama kɨ ã haɨ wawëtowë rë kure naha ɨñ aha
raɨ. Napë përɨomɨ hei urihiteri anɨ, 25 de maio të yama të oni wawëtowë takei kurei napë pë ihamɨ,
mɨ haru ha, 1992 a raxa ha pita yanomamɨ a he ru- kamiyë yama kɨ warimou kuwë xi rë totihitai naha
amama, pita mahu a patapraaɨ kuimati, 9.664.975 ɨh̃ a yama të takema.
a pata prewë he wëa, napë porakapɨ pë hɨɨ̃ ̃ pë xapo-
nopɨ rë prare kɨpɨ urihi hahetipou. Kuikë 27 mil Pëmai waritaɨ parɨo xomao yama të rĩya ha tanɨ
yama kɨ kutaa kure, 330 kutare pë xapono ha yama yama te xi toprarema, pëmai pita a he ruopë,
kɨ përɨa kure. pëmai xapono pe he kãi ruopë, wãritiwë yama të
pë xi katehaɨ ha yama kɨ ã rë huayouwei yama të
Pëmai pita yanomamɨ a ha kõmi wãritiwë të pë rĩya ha hiakapranɨ, hei kuikë pëma kɨ rë përɨpiei
kua waikirarionowei, kõmi të pë xëremahe. 1970 a të wãha ha, pei të pë përɨa rë hëkeiwei të wãha xo,
raxa ha kuo tëhë napë përɨomɨ hei urihiteri anɨ pei napë përɨomɨ hei urihiteri anɨ 2004 a raxa ha kuo
yo tama, pëmai pita a hahetikema pei yonɨ. Wa- tëhë, napë rahuwawë u pëkatu hamɨ pë papeopɨ si
ihamɨ pëmai pita a wãriamahe, 40.000 napë maa rë oni kenowei yama të taɨ, hei urihiteri noamati-
maxi tixarewë pënɨ. Kama pënɨ wamare kɨ wariaɨ ma të ã ha, të ã oni kua, waritaɨ parɨo xomao, Ya-
xomao parɨo no tamahe, wamare kɨ wariaɨ xomao nomamɨ të pë përɨprawë rë piëkei të pë ihamɨ të
mahei të pë tamahe. Kamiyë yama kɨnɨ yama të ei kuprawë, yãmi të pënɨ te xi katehapehe, pei të pë
tapramaɨ xi totihitawë kõowë tama, xëyou yama no rë yapëkapɨwehei të mɨtapehe.
Warii Xomao Parɨo Tamotima YANOMAMƗ | 71

Pëmai xoati yototaɨ të kua, pëmai puhi tao xoma- katehaɨ kuwë, ɨh̃ ɨ të mɨ pruka haru ha, hikari tute-
omɨ të xo, notiwa të pë iha pëma të rë hipëɨhe pië- tute yama tëka pëapë, yahi yama a taapë, reahu të
mouwei të rë kui, ei të puhi tao rë kuinɨ urihi a rë wãha ha yama kɨ ã wayopë. Yama kɨ ã rë huamayou
totihitawë tamapou rë xoaotiiwei kë të, pei pëma no mɨhouwei pei të no ɨh̃ ɨpɨa hiakawë.
kɨ ihirupɨ nohi rë pëyëowei kë të, pëmai hekama pë
xo, matohi urihiterimɨ pe he ruopë, pëmai parawa u Napë kama wãma kɨ rë kui, kamiyë yama kɨ pi-
pë xo. Hei të urihi ha pëmai urihi yanomamɨ pë hɨɨ̃ ɨ a
tapɨ ha wama kɨ warokema, kamiyë yama kɨnɨ
pata, mahu urihi no puhiwë a pata kuprou, kamiyë xi wãrihiwë yama të pë xi rë katehaɨwei yaitawë
Yanomamɨ yama kɨ, Ye’kwana pë xo hëyëha yama kɨ yama të taprarema, xi wãrihiwë tutetute yama të
rii xĩro kua yaro, urihi yama a nohi rëpou ha. pë xi rĩya ha katehanɨ. Kuwë ha rë, 2015 a raxa kuo
kuprei tëhë, kamiyë Yanomamɨ yama kɨ, Ye’kwana
Pita yanomamɨ a ha të pë Yanomamɨ përɨprawë rë pë xo, yama kɨ ã wayoma pita yanomamɨ a pruka
piëkei, xi wãrihiwë të pë xi rë tomaɨwehei kama e rë wãriaɨwei yama të wãha no rĩya ha wayoanɨ,
të pë kuprawehe. Kama Ye’kwana pë xĩro rë kui, përɨomɨ të pë ã rë wayopraaɨwei ha. Përɨomɨ wã
përɨomɨ të pënɨ e të pe xi wãrihiwë katehepraɨhe, wayopraatimɨ yama të taprarema, pëmai pita a
puhi taotao të pë xo. Yanomamɨ kama të pë rii rë he ruopë, ɨh̃ ɨ makui, kamiyë yama kɨ ã rë yai hu-
kui, xapono ai a ha përɨomɨ mahu të kutaa tama, amayouwei yama të nosi pou xoa, përɨomɨ yama të
kuwë yaro kama urihiteri të pënɨ të pë xi wãrihiwë pë puhii he pakokoaɨ tama, përɨomɨ yama të pë ã
katehepraɨhe, përɨomɨ të pë xo, ẽpenapɨ kookoo nosie he pakokoaɨ tama..
të pë xo kãi. Einaha pëmai yama të pë xi wãrihiwë

Weti naha kuwë të ã pruka nosiemaɨ, Yanomamɨ, Ye’kwana pë xo të pë
̃ ɨkamamou xomaowei?
rë yɨm
1. Nasimou rë mai, wã wayou të ha b. Wã wayou ɨh̃ ɨ rë të pë pruka hamɨ, kamiyë pëma kɨ
wawëtoaɨ. kahikɨ ano yãpropë, yanomamɨ pëma kɨnɨ, Ye’kwana
pë xo, pei pëma të yanomamɨ rë peheti yaiapraɨwei
a. Napë përɨomɨnɨ, yanomamɨ, Ye’kwana pë xo të pë tënɨ të pë kahikɨ ano kãi yãprapë.
rë wariaɨ xomao parɨowei e të kua, pei a yai peheti-
moranɨ, mɨramaɨ maranɨ, wawëtowë a wã yai hapë. c. Përɨomɨ wã wayopraatima tënɨ të yanomamɨ rë
Napë përɨomɨ a noã rë huaɨwehei pë napënɨ kamiyë nosiemɨpore ɨh̃ ɨ të pënɨ të pë no uhutipɨ tëaprapehe,
yama kɨ iha ai të wãha hitëpopehe tama. Wã wayou pei të pë norami tëaprapehe, pei të pë kahikɨ ã tëapra-
të ha të pë kahikɨ ano hipëapehe, wawëtowë të wãha pehe wã wayou të ha. Yanomamɨ pei të pë kahikɨ ano
no wëapehe, pëmai puhi mohotiaɨ maopë, warii, ɨh̃ ɨ rë yãpraɨwehei ha nosiemaɨ të pënɨ, pei të pë kahikɨ
ei rë të pë pruka wã huaɨ haikiopehe. ano oni pruka hipëapehe associação të pë ihamɨ. No
uhutipɨ të pë huɨ aka praukupë kamiyë pëma kɨnɨ
b. Përɨomɨ wã wayopraatimɨ tënɨ pei të pë nakaɨ yai- pëma të no pë ha ximɨkɨnɨ të pë aka praukupë.
mopë, wã wayou napë përɨomɨ iha të kuo tëhë, napë
norimɨ pënɨ, warii xomao parɨo të wãhanɨ pëma kɨ xi d. Pei të pë kahikɨ ã oni wãha yuapehe, wã wayou pei
wãrihou tëhë pëma kɨ puhi rë taomaɨ nokaowehei të pë maprou tëhë, hɨɨ̃ , ɨh̃ ɨ rë të waikiwë të noã oni
pëma pë nakaapë. tapehe, wã wayou të ha të pë ã rë hĩrirahei të pë Ya-
nomamɨ iha e të pë kahikɨ ano oni hipëapehe.
c. Pei të pë ã xi harihiwënɨ pëma kɨ no preaaɨ mai
kë të, wã wayou warii xomao parɨo të ha pei të pë ã 3. Napë pë rë patamouwei pënɨ të pë no
kahuo ha pëma kɨ no preaaɨ mai kë të. Napë, haamaɨ rë kõamaɨwehei
nokamorewë xomi yama pë upramapou xi totihi-
tawë tama, napë ka kahumarewë yama pë kãi puhi a. Warii xomao parɨo ɨh̃ ɨ rë të pë pruka wã wayou rë
tama, pesi ɨrama pë xo, wamare kɨ huyapɨ kirimaɨ xi kui, xapono a ha të pë wã wayou rë kuaaɨwei napë
toprao ayaowehei. Përɨomɨ yama të pë ã yãmi hu- përɨomɨ kama pë ihirupɨ rë hikarimouwei a yahinɨ
amaɨ wapaɨ parɨo puhii ayaotama, xaponoteri të pë, të pë no kõamapë, pei të pë warii xomao xi rë to-
associação yanomamɨ të pë, Ye’kwana pë associaçãopɨ tihitai anɨ.
xo, matohi të pë hamɨ yama të pë ã huamaɨ no mɨhɨo
xi totihitawë tama. b. Hutukara Associação Yanomamɨ tënɨ hapahapa
wã wayou të no ruramɨpɨ si kutaopë naha të no pa-
d. Napë përɨomɨ a iha kamiyë yama kɨnɨ yama të peopɨ si yãprapë, yanomamɨ a pita ha të warii kuaaɨ
pë pou rë waikire të pënɨ wamare kɨ rĩya xomi rë pëtarioma. Ei sikɨ no ruramɨ papeopɨ si rë kui Funai
topëɨwei yama e të puhii tama, wamare kɨ ̃ rĩya rë ki- Brasilia teri pë ihamɨ sikɨ ximɨopë, napë përɨomɨ pë
rimaɨwei, wamare kɨ rë mɨramaɨwei e të kua waikire, ihirupɨ rë hikarimouwei pë yahi hamɨ sikɨ hipëopë.
hirayotima nahi xomi rĩya rë taaɨwei ha, hawë pei Wã wayou xapono pë hamɨ të pë kuaapë, ruramɨ sikɨ
të xomi taaɨ yaiopë, ɨh̃ ɨ kama e të yai hikari waikiwë rĩya yetekeprou kuopë naha të wãha oni kuopë, warii
makui të pë xomi no mɨhɨaɨ xi totihitaopë. xomao parɨo no pë xurukou të ha.
2. Kahikɨ ã no wëaɨhe piëo, ɨh̃ ɨ të pë wãha c. Matohi pë yai rë puhimouwei pënɨ, wanowano pë
no rë pruka wayopraɨwehei wãha onipraɨ. toaɨ nokamopehe, napë puhi taomaɨ tietimarewë,
napë përɨomɨ noã huarewë a kuopë tama, kamiyë
a. Warii xomao parɨo të wãha ha të wã wayou kuo Yanomamɨ, Ye’kwana pë xo ei pëma kɨ iha, yapëkaɨ
tëhë, napë përɨomɨ a noã rë huaɨwehei pë ã rë pëma të mɨtapë, hikari e të no papeopɨ si ha, ai pë
haɨwei, pëmai pë përɨomɨ xo pei pë ano hipëaɨ piëo napë përɨomɨnɨ pëmai urihi a ha të pë xi rë katehe-
totihitaopehe, pita yanomamɨ a ha të pë aka wã rë rarenowehei të pë rë kui, ɨh̃ ɨ kama napë përɨomɨnɨ rë
pruka haɨwei të pë aka wã hamɨ, kahikɨ ano hipëaɨ të pë pou kure.
piëorewë, përɨomɨ wã wayopraatimɨ të ha pë rë yai-
renowehei pënɨ.

4. Pei tëkɨ titi teteopë ha, katehe të pë ã yanomamɨ a hamɨ, warii xomao parɨo të wãha ha,
wayopë napë përɨomɨ e të wãha no hikari papeopɨ si ha, napë
përɨomɨnɨ xi wãrihiwë te xi rë topraɨ waikirayonowei
̃
a. Napë përɨomɨ a iha, ɨhɨ rë e të pë wã wayou pruka të wãha ha.
hamɨ, pei tëkɨ titi teteopë, pei të pë ã wayou totihi-
taopë. Warii xomao parɨo të titi rë kui, kamiyë yama e. Pëmai associação të pë rë kuinɨ përɨomɨ wã wa-
kɨnɨ yama tëkɨ titi wãha taapë, napë përɨomɨnɨ tëkɨ yopraatimɨ të nakaapë, Hutukara tënɨ të pë kõkama-
titi wãha taapë tama, kopekope a huɨ kukepë ka- pë, napë përɨomɨnɨ pei të no kõamapë ruramɨ sikɨnɨ.
miyë yama kɨ xaponopɨ ha a rë miowei, pei pëmai
ni kãi wapë, wã wayou warii xomao parɨo tëkɨ titi f. Kamiyë, Yanomamɨ yama kɨ, Ye’kwana pë xo, napë
kutaopë naha. përɨomɨ a iha wã wayou yama e të kãi nakaapë, wã
wayou warii xomao parɨo të kuaapë, pei yama të
b. Wã wayou ɨh̃ ɨ rë të pë pruka hamɨ, pei të no te- nakaaɨ xi toprao tëhe të kuaapë.
tehepropë, pei të pë ã yanomamɨprapehe, pita ya-
nomamɨ a ha të pë aka wã rë yaitawë haɨwei të pë g. Wã wayou tëkɨ titi rë kui, përɨomɨ wã wayopraa-
aka wã hamɨ. Yãnɨkɨnɨ napë pë no taopë, pei wamare timɨ kopemarewë tënɨ tëkɨ titi wãha taapë, pei pëma
kɨ xi harimapehe tama, pei te xi ikari rë toprouwei ha. kɨ yapëkëo rë mai ha ɨh̃ a tëkɨ titi wãha taapë.
c. Napë përɨomɨ a iha, hapa yaiwë të wã wayou ha h. Wã wayou të ha Yanomamɨ të pë wariapehe,

yama kɨ puhi haiëmou mai kë të, pei tëkɨ titi peherio- Ye’kwana pë xo, warii xomao parɨo të wãha no wayo-
pë xapono a mɨ huxomi ha yama kɨ ã rë wayouwei ha, apehe. Ai të pë ã tutetute pë hurii mahei kë të.
ɨh̃ are yama kɨ ã wayopë, napënɨ të taɨ xi rë totihitai
naha të rë wãhɨmarahei ha yama kɨ ã rë huowei yama i. Përɨomɨ wã wayopraatimɨ kopemarewë tënɨ te xi
te xi kateheprapë. ha kateheprarɨnɨ, peripo ai a homoo ahetou tëhë wã
wayou warii xomao parɨo të wãha ximɨpë.
5. Pei të pë rë wariiwehei, yanomamɨ të
pënɨ të urihi yaiapehe Ye’kwana pë xo. 7. Kõmi të pë rë kõkamouwei të kuopë.
a. Napë përɨomɨnɨ wã wayou ɨh̃ ɨ rë të pë pruka ha a. Napë përɨomɨnɨ mahu të rë Yanomamɨ wariaɨwei
̃ ɨkamapë, warii xomao parɨo të wãha xi ka-
të pë yɨm yama e të puhii tama, associação të pë xo, wã wayou
tehapë, pita yanomamɨ a ha yama të puhipë ha të warii xomao parɨo të ha, xapono të pë yetekaranɨ të
kuaapë, përɨomɨ wã wayopraatimɨ tënɨ a xapono rë pë rë wariiwei yama e të puhii tama.
yairenowehei a xapono ha të wã wayou kuaapë.
b. Wanowano pënɨ pita yanomamɨ a pruka rë haikia-
6. Warii xomao parɨo të wãha no praɨwei, Yanomamɨ, Ye’kwana pë përɨomɨ xo wã wa-
wayoapehe, wã wayou nakaɨ rë yopraatimɨ të ha te xi kateheprou. Pëmai përɨomɨ wã
nosiemouwei naha. wayopraatimɨ të rë kui, pei të pë ã rë wayopraamaɨwei
kë të, pei të pë xi rë topramouwei kë të, kõmi të pë puhi
a. Pei të yai warii kuaapë, Yanomamɨ të pë iha, kupë naha të pë taamaɨ puhiihe, pita yanomamɨ a rë
Ye’kwana pë iha kãi, pëmai përɨomɨ wã wayopraa- pruka haikiapraɨwei të pë wãha rë kui, kuwë rë yaro
timɨ të xĩro kõkapopehe, pei të xoapehe. pei a xĩro nakaamopë, pei a wariamopë.
b. Napë përɨomɨnɨ Yanomamɨ, Ye’kwana pë xo të pë c. Ɨhɨ të pë urihi pruka maxi hamɨ, associação, pita
wariapë pei a wano rë nakouwei kë a, pei wamare kɨ yanomamɨ a hamɨ të pë xo pei të pë nakaapehe
no rë yapëkapɨwei të no hikari papeopɨ si kuo tëhë. përɨomɨ wã wayopraatimɨ të hamɨ, associãção kama
të pënɨ pei pë noã rë huamouwei të pë yaiapehe, pei
c. Napë përɨomɨ pë ihirupɨ rë hikarimouwei të pë rë nosiemouwei të pë kuopë, wã wayou warii
pë yahinɨ të pë warii xi topraohe tëhë Funai pë xomao parɨo të ha të pë kãi kõkamomapehe. Noã
̃ ɨkamapehe, warii xomao parɨo të wãha ha të huarewë të kupropë, Yanomamɨ tënɨ kõmi napë pënɨ
yɨm
pë warii xi totihitaohe tëhë. të taɨ xi rë totihitahei wãhimamotima pë wãha hĩrii
puhi taoopë, kama e urihi hamɨ të pë puhi yehipopë,
̃ ɨkamapehe, pita kõmi të pë iha të ã huo mɨ hetuopë. Peheti mahu rë
d. Funai pënɨ associação të pë yɨm

të Yanomamɨ waiterimou, urihi a nohi rë pëyëaɨwei h. Wã wayou napë përɨomɨ a iha, napë nohi pëyëa-
ha, Yanomamɨ pëma kɨ, ei Ye’kwana pë kãi xo. Puhia rewë urihiteri, puhi taomaɨ tietimaɨ të ha pëma ã
të kãi Yanomamɨ kupropë, peheti të pë wãha no wëaɨ wãhã xĩro tapopë, Funai pë xo, puhi taomaɨ tietimaɨ
rë waiteriwei të kuopë, pei të huyapɨ kãi mɨraopë tao yaiwë pëma a rë taapraɨwei a kuopë. Ɨh̃ ɨ rë pë
tama, kama yãmi të matohipɨ too xi tohitaopë tama. pruka kõkamopë wã wayou të ha, ai pënɨ te xi ka-
Noã huarewë tënɨ ëhë a urihi ha ɨh̃ ɨ rë të pë wãha no tehepraɨ mahei kë të kamiyë pëma kɨ wãha hamɨ.
pruka rë wayoprarenowehei të pë pruka tëa hërɨpë
përɨomɨ wã wayopraatimɨ të hamɨ. 8. Puhi haiëmomayou xi wãrihiwë
katehepraɨ.
d. Kamiyë yama kɨ, pita yanomamɨ a urihi maxi
hamɨ yama te xi kateheprarema xapono pë hirawë a. Wã wayou warii xomao parɨo të ha, hapa kamiyë
ahetewë mɨ rë të rë hëprai hamɨ, pei pë rimɨmayou yama kɨ ã wayou no teteheprou, kõmi yama kɨ ã rĩya
no mɨhopë. Kuwë yaro përɨomɨ wã wayopraatimɨ ha hiriyonɨ, përɨomɨ puhi tao xi këyohowë të pënɨ wa-
kopemarewë të pënɨ xapono pë hamɨ te xi katehe- mare kɨ no ɨh̃ ɨpɨa hirapehe. Ei të pë ã wã wayou hamɨ,
prapehe, weti naha kuwë a xapono wã wayou të pë kamiyë Yanomamɨ, Ye’kwana pë xo, të pë puhi rë yai-
hamɨ kõkamopë, noã huarewë kõmi pë ã wayomapë. tai yama të pë moyawëmaɨ, nohi hõrihiwë yama të
pë rë no rë ɨh̃ ɨpɨpouwei të pë hamɨ, pei yama të pë
e. Associação teri yãmi pënɨ te xi katehepraɨ he ya- pruka yɨm ̃ ɨkamaɨ, kõmi të pënɨ te xi kateheprapehe
tiopehe tama, pita yanomamɨ a rë wãriaɨwei të no ha yama kɨ rĩya pruka ha kuonɨ. Pei të pë puhi ha
papeopɨ si ha pë wãha yaopë tama, përɨomɨ wã wa- haiëmomayonɨ të pë xi kateheprou, pei të pë kãi yai
yopraatimɨ të puhi haiëmou mao tëhë. Kama e të tamaɨhe.
hikari rë kuhei, wã wayou të pë rë kopemaɨwehei e
te he; noã huarewë xapono teri pë nãkaɨhe përɨomɨ b. Kamiyë yama kɨ iha napë përɨomɨnɨ të taɨ xi rë to-
wã wayopraatimɨ të ha të pë kõkamopë; wanowano tihitai e të wãhã totihitao maoma, kuo pëtao yama
pë toapehe, puhi taomaɨ tietimaɨ tao yaiomɨ iha; Ya- kɨ rë kuɨwei të kua, napë përɨomɨnɨ yama kɨ wairayou
nomamɨ të pë ã rë haɨwei të pë aka wã hamɨ të pë ha pei wamare kɨ nohi wãripopë tama.
kahikɨ ano taaɨ hepio Yanomamɨ të pë iha, Ye’kwana
pë iha kãi. Associação të pë, përɨomɨ wã wayopraatimɨ c. Pëmai pita yanomamɨ a ha, Yanomamɨ Moxi hatë-
të ha noã huarewë pë rë kõkamouwei pënɨ kama pë tëateri (Mo hãkiopëteri) pë përɨa, ai të pë porukuwë
xaponopɨ hamɨ të pë wãhã kãi yuahërɨpehe. xo, pei të pë rë rĩmɨmamouwei të pë tama. Yano-
mamɨ, Ye’kwana pë xo të pë mahu warii kukemahe,
f. Kamiyë urihiteri napë pë yahipɨ hamɨ të pë rë Mo hãkiopëteri pë kãi warimou xi totihitawë pë noã
përɨprai, xapono yanomamɨ pë hamɨ të pë përɨprawë taɨ mahei. Kuwë harë, hikari mahu tënɨ pë wariare-
rë mai të pë ã hapë tama, pëmai xapono pë wãha ma weti naha pë kuaapë, wã wayou no mɨhou të kuo
hamɨ, Ye’kwana pë xaponopɨ hamɨ kãi, pei të pë noã mai kë të.
huapehe tama, kamiyë yama kɨ wãha ha xi wãrihiwë
të pë xi katehapehe tama. d. Waiha, warii xomao parɨo të maprou tëhë, napë
nohi pëyëarewënɨ, hikari të pë rĩya taɨ rë no mɨhou-
g. Napë përɨomɨ noã huatimɨ yaino wã wayou të ha të wehei të pë no mamo pruka rë yëpouwei kë a.
kõkaopë, warii xomao parɨo të kuaaɨ kukema. Napë
përɨomɨ noã huatimɨ pë kõkamopë kama përɨomɨ e. Napë përɨomɨnɨ pëmai pëma te xi rë katehe-
e kuopehe xi wãrihiwë te xi rë katehepraɨwei, xi praɨwei të nohi wãripou maoma, kamiyë pëma kɨnɨ
wãrihiwë të pë ha a wã huo puhi taowei a kuopë, nohi pëyëarewë pëma a napë yɨm ̃ ɨkamapë, wãri-
pëmai warii të pë ã pruka huapë, pei të pë wãha kãi tiwë xi kateheprarewë pë napë iha pëmai pëma e të
no mɨhɨprahërɨpë tama. Napë përɨomɨnɨ kama a noã tëaɨ mɨ yapaopë, napë përɨomɨnɨ pëmai të pë nohi
rë huaɨwehei pë no mɨhɨpraɨ xi totihitawë, të pë rë wãripopë tama, rahuwawë u pëkatu hamɨ pë napënɨ
haiëmomayonowei pei të pë ã he pakokoapë tama, pëma kɨ rë noamarahei të oni mɨporanɨ a kuopë, të
mahu wã wayou no mɨhou të ha të wãriapë tama. Ei taɨ waikire, hei urihiteri a napë përɨomɨnɨ të oni ã wa-
të ha, kamiyë yama kɨnɨ wã wayou yama të kãi nakaaɨ ikikenowë.
he yaxuxuopë, tutetute të pë rë kõkamouwei të pë
yɨm̃ ɨkamaɨ totihitaopë, të pë rë pruka taa rë waikira-
renowehei të pë wãha ha.

Weti hamɨ no xi ɨmamopotima si pënɨ yama kɨ
përɨo kuopë naha të tapou kurahei
Constituição Federal pei pë yapëkaɨ marahenɨ pë rë përɨomɨnɨ, hikari mahu të no

de 1988 kõkamopraaɨwei e të taapehe, papeopɨ si hipëaɨ kukema, pei
Artigo 231: 231 tënɨ ɨh̃ ɨ pë pata kama të pë yanomamɨ yototaɨ të pë no rë wãriarepɨwei, kuwë
pruka xapono napë iha, ya- kuaaɨ rë yaimouwei naha. Ɨh̃ ɨ- yaro pei të pë warii xomaopë,
nomamɨ kama të pë he hawë na xomi të hamɨ ei sikɨ ruramɨ, a pehetimoranɨ, ɨh̃ ɨ rë të pë ã
hamayou maranɨ të pë rë yo- einaha të nohi kuopë. pruka hapë, warii xomao të
totaɨwei të no ɨh̃ ɨpɨpou, xoati ha. E të hikari no papeopɨ si
kama të pë rë kuaaɨwei, pei të Decreto Federal nº 5.051 tëremahe, yanomamɨ pei të
pë aka wã, hekura pë wãha, de 19 de abril de 2004 pë no rë yapëkapɨwei të pënɨ,
xomaomɨ të puhi tao rë kui, Artigo 1º:Hei a pata urihinɨ, napë përɨomɨnɨ katitiwë të
urihi a ha xoati pëma kɨ përɨa yanomamɨ noatapotimɨ 169 pë wãriao mɨpraapë, ɨh̃ ɨ rë të
rë xomakenowei, napë xapono të ha, napë rahuwawë u pata pë pruka wãriao mɨpraapë,
a patanɨ pita yanomamɨ a no pëkatu hamɨ pë rë përɨrati pë hikari napë të pënɨ të pë no
ɨh̃ ɨpɨpopë, pei a he rumapopë, ã rë hurenowehei të wãha no preaaɨ maopë, të pë wãrihĩtoaɨ
pei të pë matohipɨ nohi wãri- wëaɨ, pei të pë rë warii xomao maopë napë përɨomɨ pei a
popë tama. parɨowei të tërema, yanomamɨ moyawëopë.
të pë no rë wãriarepɨwei të
Artigo 232: 232 të ha ɨh̃ ɨ pë pata wãhɨmɨpou. Decreto nº 9.010 de
pruka xapono napënɨ yano- 23 de março de 2017
mamɨ të pë no ɨh̃ ɨpɨpou, kama Declaração dos Direitos Anexo I, Art. 2º, inciso II, alínea
të pë xaponopɨ no ɨh̃ ɨpɨpou, Povos Indígenas da ONU de “d”: Mohãkiopëteri pë iha,
yototaɨ të maxi yainɨ kama 2009 kama pë hikarimou yapëkaɨ
matohipɨ nohi pëyëo të ha të Artigo 18: Yanomamɨ të pënɨ rë mahei e të tapouhe, xoma-
pë rukëɨ, pei të puhiihe yaro, kama xi wãrihiwë të pë xi rë omɨ e të pë hikarihe xo kãi, pë
nohi pëyëarewë a napënɨ, të katehepraɨwehei e të kuahe, të rĩmɨamaɨ pexio tama, Funai
pë haamaɨ. pë rë waiiwehei e të kãi kuahe, pënɨ, Mohãkiopëteri pe he
kama pë matohipɨ wãrihĩto- rumapopehe, rĩmɨano wɨyata
Convenção nº 169 da amaɨhe ha, kama pë xo kãi, hamɨ të pë Yanomamɨ pë xo.
Organização Internacional noã huarewë kama pënɨ pë rë
do Trabalho - OIT de 1989 yairenowehei pë iha e të pë Decreto nº 1.775 de
Artigo 6º: Napë përɨomɨ a yapëkaɨ no pë ximaɨhe, kama 08 de janeiro de 1996
pehetimoranɨ yanomamɨ të pë pënɨ xi wãrihiwë të pë xi rë Artigo 7º: Xapono he warou
rë warii xomao rë parɨowei kë katehepraɨ yaimouwehei ɨh̃ ɨ e hiraɨ, napë pë rë hayuhayu-
a, axitowë keaɨ, yanomamɨ të të no yapëkapɨhe. prarouwei pënɨ, Mohãkio-
pë përɨprawë rë piëkei, kama pëteri pë përɨa mɨ tapehe,
të pë kuaaɨ yaimopë naha Artigo 32: Yanomamɨ kama të Yanomamɨ wãha potimɨ tënɨ
kuwë të wãha kua waikire, pënɨ të pë rë yãpraɨwehei e pe he rumapopehe, napë pë
Yanomamɨ noamatimɨ të ha, të kuahe, kama pë pitapɨ kãi ka kahumarewë e të kãi hikari
pei të pë no wariarayopɨ. Napë rë hikarimouwei ha, të pë kuaarahenɨ.
përɨomɨ pënɨ yanomamɨ të pë kãi rë yaiaɨwehei e të kuahe,
rë kõkamopraamaɨwehei kë a, ai të pë matohi xo kãi. Napë

Weti naha yanomamɨ, Ye’kwana pë xo të pë wariwarimamou kuwë
1 Hapa yai të taprapë, napë

përɨomɨ pë huyapɨ rë hika-
rimouwei a yahinɨ të pë
warii xi toprao tëhë, Funai
Brasilia teri a yɨm ̃ ɨkamapë, nohi
pëyëarewë pë napë pë xo, hikari tënɨ
pita yanomamɨ a no rë wãriarëpɨwei
pëma a rë nakaaɨwei a kãi xo, të taɨ
xi rë totihitai të wãha wãhɨmapë,
pei të wãha wawëmapë. Ruramɨ sikɨ
pruka rë wãriaowei napë përɨomɨnɨ
të no kõamapë. (1) Hapa wã wayou
të ha, kamiyë Yanomamɨ yama kɨ,
Ye’kwana pë xo, yama kɨ puhi ha
ciação të pë xo. Xapono ɨh̃ ɨ rë pë
pruka huxomi ha yama kɨ ã wayopë,
urihi mahu a maxi ha yama kɨ ã
manaxi wayopë, warii xomao parɨo
tënɨ të wãhɨmɨpou rë kure naha.
Ei të warii xomao parɨo ha, kamiyë
yama kɨnɨ, yanomamɨ, Ye’kwana pë
2
të wãha ha. haiëmorɨnɨ, yama te xi katehepra- xo të pë noã rë huaɨwehei pëma të
rei kurei, hikari pei rë të no papeopɨ pë porukuwë yaiprapë, wã wayou
si kãi hikarimopehe. Yama të totihi- xapono pë hamɨ të pë rë pruka
Porakapɨ të taprapë, taapraɨ mao tëhë, ɨh̃ ɨ tëhë pei të no kuaaɨwei të pë nosi popehe. Kamiyë
Funai Brasilia teri, Yano- wairayopɨ, ɨh̃ a wãrii xomao parɨo pëma kɨnɨ puhi taomaɨ tietimatimɨ,
mamɨ, Ye’kwana pë xo të pei të no watëo xoaopë. (2) Yama pei pëma të rë puhipouwei pëma
pë wãha rë pore a iha e ã kɨ puhi pruka haiëmou maoma, pei të kãi wãhɨmɨapë, wã wayou nosi
hapë, ɨh̃ ɨ rë të pë associação prukare yama të wãha hĩritaɨ totihitaopë, potimɨ të pë nosi porukuwë popë.
6
pita yanomamɨ a ha kure të pë iha kõmi yama të pë wãha popë, wãrii
kãi, pei të pë yɨm ̃ ɨkamapë: (1) napë xomao parɨo të kuaaɨ xoaopë.
5
përɨomɨ pë huyapɨ rë hikarimouwei Xapono pë mɨ huxo-
weti naha kuwë a yahinɨ të pë wariaɨ mi hamɨ wã wayou të
xomao parɨo xi totihitawë; (2) Weti Warii xomao parɨo të pë kua ha haikirarunɨ,
naha kuwë wama të no hikari paepo- kuaaɨ xoaopë, kamiyë, përɨomɨ wã wayopraa-
pɨ si hipëɨ; (3) Wama kɨ rë pehetimou- Yanomamɨ, Ye’kwana pë timɨ te hamɨ xapono yama pë kahi-
wei weti naha kuwë kë të, noamaɨ pë xo, yama kɨ rĩya waria- kɨ ano yuahërɨɨ. Kuwë yaro përɨomɨ
hɨɨ̃ të ãnɨ wama kɨ rë tietipouwei weti mou kuopë naha kuwë, përɨomɨ wã wayopraatimɨ të ã wayou kuprou
naha kuwë kë të. wã wayopraatimɨ të ha yama të rë kõopë napë përɨomɨ a iha, kɨpɨ ã
3
yãprarɨrei ɨh̃ ɨ të nosi popë. Ei, hapa wayomayou, kama e të kahikɨ ano
te xi rë kateheprore, pita yano- wãhɨmɨopë, pei a warii, wawëtowë
Porakatawë të kupro- mamɨ ɨh̃ ɨ a pruka ha warii xomao e të nakaɨ.
pë, Hutukara Associação parɨo të mata kuaaɨ xoao tawë, ai a Kamiyë, Yanomamɨ, Ye’kwana
Yanomamɨ tënɨ, warii urihi mahu maxi hamɨ të no kuaapɨ. pë xo yama kɨ yaiwë, napë përɨomɨ
xomao parɨo të wãha Përɨomɨ wã wayopraatimɨ tënɨ te a iha pei yama e te xi mori katehe-
tëapë, përɨomɨ wã wayopraatimɨ xi ha kateheprarɨnɨ, kamiyë yama praɨ, warii të ha maprarunɨ, kamiyë
yanomamɨ a pita ha të kuaapë të kɨnɨ warii xomao parɨo yama të no yama kɨnɨ, xi katehepraɨ yama e të
kopemapë, xapono noã huarewë papeopɨ si yãprarema, ɨh̃ ɨ kihi hikari oni taprapë, ɨh̃ ɨ të pë rë pruka kõka-
pë xo; ɨh̃ ɨ rë të ha, hapa, ai të pë warii të no papeopɨ si ha yama të pë awei, warii xomao parɨo yama e të
associação hikarimou nakaapë pruka rë totihiapraɨwei yama të pë mayo pruka wãhɨmɨapë, pei të pë
pëmai a pita ha të pë rë kure, xapo- wãha yãakema, wã wayou të kuprou kuprawë rë wãritii të pë katehepro-
no noã huarewë pë kõkamopë të kutaopë naha, weti a kõkamopë, pë. Katehano të pë ã huaɨ maoma,
pë kopemapehe, përɨomɨ xapono weti ha të kuopë, wetinɨ pëma kɨ nohi pëyëarewë a napë yɨm ̃ ɨkama-
pë hamɨ pë associaçãopɨ rë maprai tietimapë xi wãrihiwë të ha, tëkɨ titi mou xoaopë.
pë rë kui associação Hutukara tënɨ kutaa kure wã wayou të pë hamɨ. Të pë ã totihitao mao tëhë,
pë nakaaɨ katitiopë. Ɨhɨ të nosi weti ha, kamiyë yama porakapɨ pei pëma yokɨ nosi popɨpë:
4
kɨnɨ, napë përɨomɨ a iha, kamiyë (1) Warii xomao parɨo yama të taɨ
yama kɨ rĩya warimou kuopë naha xoaopë, përɨomɨ wã wayopraatimɨ
Porakatapɨ të kupropë, kuwë yama të rë yãprarenowei të nakao mɨ yapao kõopë, tutetu-
përɨomɨ wã wayopraa- yama e të wãhɨmɨkema, të wãha te të pë wãhã wanowano hamɨ,
timɨ të kopemopë, hika- no wayoapë, pei të totihitawë pei të pë ã huayou no mɨhopë.
ri të wãha no papeo- mɨpë, xapono noã huarewë, Yano- (2) Përɨomɨ wã wayopraatimɨ tënɨ
pɨ si wayoapë. Ei të ha Yanomamɨ mamɨ, Ye’kwana pë përɨomɨ xo wã napë përɨomɨ a yɨm ̃ ɨkamapë, nohi
përɨomɨ, Ye’kwana pë xo të pë wayopraatimɨ të ha pë rë kõkamou- pëyëarewë a napë xo, xi katehaɨ të
kõkaopë, associação pita yanomamɨ wei pënɨ të mahu rë yairenowehei wãha ha, nohi pëyëarewë a napë
a hamɨ të pë xo, napë përɨomɨ huya kë të, napë përɨomɨ a xo. ̃ ɨkamapë, napë përɨomɨ a wã
yɨm
e pë rë hikarimouwei a yahinɨ hikari Waiha, warii xomao parɨo no kamiyë pëma kɨ iha a wã wayomaɨ
warii xomao parɨo të wãha no pape- pë xurukou të wãha ha, ɨh̃ ɨ rë të ximaɨ he yatiapë, kamiyë pëma kɨnɨ
opɨ si ha të pë warii xi rë totihita- waikiwë yama kɨ ha kurɨnɨ, xapo- pëma të pë rë taaɨwei të nohi wãri-
awei a xo, Funai pë xo, nohi pëyëa- no ha yama kɨ ã wayou mɨ ximore pou kukema. Ɨh̃ ɨ ei të ha pei pëma
rewë pë napë xo, napë puhi taomaɨ rë posi praopë, yanomamɨ përɨomɨ, tëkɨ titi wãha taapë, pei pëma e të
tietimarewë, kamiyë pëma kɨnɨ Ye’kwana pë xo të pë kõkaopë, asso- wãha warii kõopë.

WARII XOMAO PARƗO TAMOTIMA
1 Hapa yaiwë të rë
tapraɨwei, napë
përɨomɨ pë huyapɨ
rë hikarimouwei a yahinɨ të
pë warii xi rë topraowei anɨ
3 Komi kutare naha
Associações pëã
huayuwi. Hutukara
anë Hereã pata aha thë
yai xarirai. Associação pënë
ai thëpë huimaɨwi thëha
të pë waripë, Funai Brasilia
thëpë pree xarirai hwëtio,
2
̃ ɨkamapë, nohi
teri pë yɨm
nakatima thëha xë, yano
pëyëarewë pë napë xo,
thëri pëhaxë. Ai pata thëpë
hikari mahu tënɨ Yanomamɨ,
ofício Ye’kwana pë xo, të pë no ̃ ɨkamapë
Funainɨ të pë yɨm urihi pëhamë associação pë
kuo mãowi, Hutukara thëri
wariarepɨ, pita yanomamɨ a Associação të pë pruka.
pënë pë nakarari.
ha të pë rë përɨre.
Napë përɨomɨ a
Napë përɨomɨ a iha ̃ ɨkamapë, nohi
yɨm
yama e kɨ ã huo yaia, Tutetute wã
pëyëarewë pë napë
warii xomao parɨo pei të wayou, warii
xo, wãritiwë xi
mori maprou, papeosi xomao parɨo
kateheprarewë pë
oni ha totihitawë ̃ ɨkamapë të wãha ha të
napë yɨm
haiëmomayou no mɨhou kuaahërɨɨ xoaopë.
ata de kamiyë pëma kɨ
acordos të ha kuomopotunɨ. kahikɨ ano ha.
1 2
TË PË TOTIHITAWË
HAIËMOMAYOU NO
MƗHOU MAOMA:
awei ma
kõmi yama kɨ
haiëmoma?
Pita yanomamɨ ɨh̃ ɨ a pata pruka
hamɨ: xaponoteri kama të
pë urihipɨ hamɨ përɨomɨmou
xapono a mɨ huxomi ha të wãha
Napë përɨomɨ a nakaopë no wayoapehe, yanomamɨ
përɨomɨ wã wayopraatimɨ përɨomɨ wã wayopraatimɨ të pë
të ha, totihitawë nosi xĩro porukuwë porahenɨ
haiëmomayou no mɨhou të pë ã wayopë.
hɨt̃ ɨtɨ e të wãha oni hipëopë. Xapono pë associaçãopɨ rë kuprai
6
pënɨ, wã wayou të kopemapehe.
Xapono pë associaçãopɨ rë
maprai Hutukara tënɨ e të pë wã
Përɨomɨ wã wayopraatimɨ wayou kopemaɨ tietimapehe.
të ã wayou mɨ yapaopë
pei te xi rë katehepraɨwei
të wãha no wayoapë.
Xapono: xapono yapëkano
waikiwë warii xomao parɨo
të ha yaiano pënɨ, xapono pë
huxomi hamɨ të pë wãritiwë
wãhɨmapehe, përɨomɨ wã
wayopraatimɨ të ha të pë
porukuwë rë kure të pë nosi
xĩro porahenɨ të pë wãha no
wëapehe.

4 Përɨomɨ wã
wayopraatimɨ
yanomamɨ a
pita ha të rë kure tënɨ,
warii xomao parɨo të
wãha no papeopɨsi
wayoapë kë të.
pruka të pë
haiëmou?
ma awei
Të pë puhi haiëmou yaia,

yama të puhii yaro, ai tëhë
hikari pei të no papeopɨsi
waio, ɨnaha të kuo ha warii
xomao parɨo pei të no
watëo xoao, hei wã wayou
hapahapa të ha.
Warii xomao parɨo no pë
5
xurukou napë përɨomɨ
a iha e të wãhɨmɨopë
yanomamɨ përɨomɨ wã plano de
kõmi yanomamɨ pë urihipɨ pata consulta
wayopraatimɨ të ha, e të
wãhɨmɨamou xi toprao Haië kõmi të pë kuɨ
tëhë, pei te xi katehaɨhenɨ mao tëhë, warii xomao
të no tetehepropë. Të ha parɨo pei të kuaahërɨɨ
weti a warimou yairëhenɨ warii xomao parɨo
xomao parɨo? xapono pë hamɨ të kuapë.
xoaopë. Warii xomao parɨo,
përɨomɨ wã wayopraatimɨ të
ha të no papeopɨsi yãpropë,
porukuwë xapono pë warimou ɨh̃ ɨ rë a pata pita prukanɨ te
xi kateheprapehe, ai tëhë,
ai pë xapono mahuhu rë
yapëkaɨwehei pë rë kui pë
warimou xomao parɨopë*.
*Warii xomao parɨo të rë kopemouwei, Yanomamɨ pë rë kui, Ye’kwana pë xo, kamiyë yama kɨnɨ yama pë xoaɨ
Warii xomao parɨo të rë xi rë totihitai pë xo, ɨh̃ ɨ pënɨ të kopemapehe. Përɨomɨ wã wayopraatimɨ të kuo tëhë, përɨomɨ pë kõo haɨomi,
maprouwei peipɨ yo. warii xomao parɨo të ha kõmi pë haiëmomayou no ha mɨhorɨnɨ, ɨh̃ ɨ tëhe pë yai kõohërɨpë.

Yanomamɨ Të Pë Urihipɨ Xi Harimamotima
Napë të pë yahipɨ Napë të pë hikaripɨ tëka

pë tamou rë kuimati
Urihi maa maxi
Peipɨ yo ukukamatimɨ napë
puhirewë
Yanomamɨ pë urihipɨ
Mau u kahupramotima
Xomi urihi pë he rë tatooi ha kopemou rë kuimati
Yanomamɨ pë maxi Hii te hi tuyëno rë
pë urihipɨ pë owëhërɨɨwei
S.FELIPE RÍO NEGRO
LA GUADALUPE
CUCUÍ VENEZUELA
BRASIL

PACARAIMA
AMAJARI
Ri
oU
ra
ric
ue
ra
ALTO ALEGRE
BOA VISTA
CANTÁ
MUCAJAÍ
IRACEMA
CARACARAÍ
ranco
Rio B
RORAINÓPOLIS
Rio
Neg
ro

versão em
português
PORTUGUÊS | 83
Apresentação
O PGTA é para manter a todos nós Yanoma-
mi e Ye’kwana vivendo bem em nossa terra.
Os não indígenas dão este nome de PGTA ao que
nós chamamos de Urihi, nossa terra-floresta.
Para nós é muito bonito olhar para uma floresta
como esta porque sabemos que Omama, nosso
antepassado, a criou. Por isso, nós todos, brasi-
leiros habitantes da floresta, queremos defender
nossas terras com determinação para que os não
indígenas não as destruam.
Nós queremos viver bem e felizes em nossa
terra-floresta. Vocês, não indígenas, olhem para
estes desenhos de nossas palavras e aprendam.
Este PGTA é para manter a todos nós em pé, pois
a floresta segura a Terra toda com força.
Na floresta tem todos os alimentos que co-
memos, como antas, queixadas, mutum, cas-
tanha, buriti, cacau. Tem também as águas dos
rios. É dessa riqueza que todos nós nos alimenta-
mos. A floresta nos sustenta e cuida de nós.
A imagem essencial da nossa terra-flores-
ta defende todos nós Yanomami e Yek'wana.
O PGTA é para nós como um documento de iden-
tidade da nossa terra-floresta, pois traz consigo
a sua imagem essencial.
Davi Kopenawa

A Terra Indígena Yanomami
Nós, Yanomami, chamamos o lugar em que vive-
mos de Urihi a, que em português pode ser traduzi-
do como nossa terra-floresta. A nossa Urihi a tam-
bém é conhecida como Terra Indígena Yanomami
(TIY) e foi homologada pelo governo brasileiro em
1992, com uma extensão de 9.664.975 hectares.
Hoje nós somos cerca de 26 mil pessoas, moran-
do em mais de 330 comunidades, parte delas do
povo Ye’kwana, que vive conosco nessa terra. Os
Ye’kwana representam 3% da população total e
conhecem a TI Yanomami como Tönoonoi, que,
em sua língua, quer dizer “lugar onde vivemos
desde o nosso surgimento”.
Nossa terra fica em oito municípios entre os
estados de Roraima e Amazonas, na fronteira do
Brasil com a Venezuela e nela existem muitas
montanhas, planícies e rios. É a maior Terra Indí-
gena do Brasil e forma uma das mais importantes
áreas de floresta contínua do país, com pouquís-
simas áreas desmatadas ou degradadas, porque
nós, Yanomami e Ye’kwana, sempre estivemos
aqui, cuidando dela.
Apresentação PORTUGUÊS | 85
Terra Indígena Yanomami
LEGENDA
AUARIS
Comunidade Yanomami TI Yanomami
Comunidade Ye’kwana Outras TIs
Registro de Isolados Limites Internacionais
Cidades Limites Estaduais
Hidrografia Estradas
S.FELIPE RÍO NEGRO
LA GUADALUPE
MARARI
MATURACÁ
MARAUIÁ
MAIÁ
BRASIL
INAMBÚ

PACARAIMA
SAÚBA
AMAJARI
ERICÓ
WAIKÁS
Ri
oU
ra
ric
PARAFURI ue
ra
PALIMIU
BOA VISTA
KAYANAU
HAXIU ALTO MUCAJAÍ
CANTÁ
XITEI PAPIU
HOMOXI
APIAÚ MUCAJAÍ
ALTO CATRIMANI
IRACEMA
AJARANI
TOOTOTOPI
PARAWAU DEMINI
ARACÁ
AJURICABA
ranco
Rio B
RORAINÓPOLIS
Amazonas Roraima
Rio
Neg
ro
Apresentação PORTUGUÊS | 87
Linha do Tempo da Terra Indígena Yanomami
1910 1916 1950
Aprovação do
CÓDIGO CIVIL
índios com Primeiros
Criação “incapacidade contatos
do SPI relativa” Yanomami
1977 1973 1967
CONSTITUIÇÃO
FEDERAL:
Proposta de demarcação ESTATUTO reconhecimento ao
do território Yanomami DO ÍNDIO usufruto exclusivo dos Criação
em 19 ilhas Perimetral Norte recursos naturais da FUNAI
1978 1987 1988
CONSTITUIÇÃO
Programa de FEDERAL:
Colonização mudança de paradigma:
de Roraima INVASÃO Caos fim da tutela e ampliação
Criação da CCPY GARIMPEIRA Sanitário dos direitos indígenas
1993 1992 1991
HOMOLOGAÇÃO Criação do DSEI-Y,

da Terra primeiro DSEI no Brasil
MASSACRE Indígena MEC assume a Operação
HAXIMU Yanomami EDUCAÇÃO INDÍGENA Selva Livre
1996 1998 1999 2002
A Lei de Diretrizes Lei Arouca e criação

e Bases (LDB) do Subsistema de NOVO CÓDIGO CIVIL:
reconhece a Atenção à Saúde dos retira os índios da
EDUCAÇÃO Criação Povos Indígenas, com categoria de "incapazes
DIFERENCIADA da AYRCA 34 DSEIs no Brasil de exercer direitos civis"
2006 2005 2004
Comissão Brasil
Nacional Diminuem promulga a
de Política os convênios Criação da convenção Criação da
Indigenista na saúde SEDUUME 169 da OIT HUTUKARA
2007 2008 2010
Nova
Saúde corrida Criação
calamitosa do ouro SESAI
2014 2013 2012
Criação Assinatura
Criação TEXOLI KURIKAMA da PNGATI
2015 2016 2019
Operação Warari Koxi

Maior invasão Publicação
Repatriação do sangue garimpeira do PGTA e do
Oficina Inaugural do Criação da Criação da desde a PROTOCOLO
PGTA da TI Yanomami KUMIRÃYÕMA HWENAMA demarcação DE CONSULTA

Introdução
O que é o PGTA?
O Plano de Gestão Territorial e Ambiental da Terra O PGTA DA TI YANOMAMI É:
Indígena Yanomami é um documento que foi feito • Uma forma de falar sobre as demandas dos
para registrar nossas ideias sobre o que é necessá- Yanomami e Ye’kwana;
rio para que todos os Yanomami e Ye’kwana pos-
sam viver bem, hoje e no futuro. Não é um docu- • Uma forma de dialogar com nossos parceiros;
mento parado no tempo; é uma ferramenta para • Um jeito de organizar as prioridades de cada
usarmos o tempo todo. uma das regiões de nossa terra;
Muitas das propostas que colocamos aqui já
• Propostas sobre como cuidar do nosso território;
estão acontecendo: cuidamos da floresta do jeito
que sempre fizemos; temos nossos projetos de • Um acordo coletivo;
geração de renda funcionando; realizamos nos- • Um documento feito e gerido pelos Yanomami
sos encontros; e fazemos as nossas festas para e Ye’kwana;
manter vivos os nossos conhecimentos.
Algumas propostas serão feitas continua- • Um processo, e deve ser atualizado e revisto;
mente, porque só dependem de nós para acon- • Uma ferramenta de gestão da Política Nacional
tecer: elas estão aqui para lembrar o governo e os Gestão de Ambiental e Territorial de Terras
parceiros que elas fazem parte de nossas vidas e Indígenas (PNGATI), criada pelo Decreto
para que as novas gerações não se esqueçam do nº 7.747/12.
nosso jeito de cuidar do nosso território.
Também escrevemos propostas que depen-
dem do trabalho de órgãos públicos para serem O PGTA DA TI YANOMAMI NÃO É:
implementadas e nós vamos cobrar para que fun- • Projeto;
cionem de forma adequada. Com esse PGTA vamos
poder definir quais são nossas prioridades e quais • Obrigação;
propostas queremos fortalecer – além de orientar • Edital para conseguir dinheiro de projeto;
melhor os órgãos de governo e as instituições par-
• Órgão do governo.
ceiras que apoiam nossas comunidades.
Por que escrevemos esse Plano?

A luta dos Yanomami e Ye’kwana pela proteção de vos indígenas no Brasil que também sofriam com
nossa terra começa bem antes da Política Nacional invasões, entendemos que tínhamos que lutar por
de Gestão Ambiental e Territorial das Terras Indí- nossos direitos. A primeira conquista foi a homo-
genas (PNGATI, 2012) existir no papel. logação da nossa Terra Indígena Yanomami em
Desde a construção da estrada Perimetral 1992. Vinte anos depois, em 2012, conquistamos
Norte na década de 1970, que cortou a nossa terra a PNGATI, um resultado da luta de vários povos e
e ainda hoje deixa sua cicatriz, já nos preocupáva- organizações indígenas, com apoio da Fundação
mos com a derrubada das árvores. Pensávamos: Nacional do Índio (Funai) e do Ministério do Meio
será que os não indígenas não sabem que as árvo- Ambiente (MMA).
res nos alimentam? Não sabem que nós também A partir de então, nós, Yanomami e Ye’kwana,
fazemos parte da Urihi a? começamos a participar de cursos que falavam so-
Muitos invasores entraram na nossa terra, che- bre essa política e a conhecer o trabalho de outros
gando a mais de 40 mil garimpeiros na década de povos indígenas que já faziam seus próprios Pla-
1980. Então, ao conhecer a realidade de outros po- nos de Gestão. Assim, tivemos a ideia de também
Introdução PORTUGUÊS | 89
escrever no papel tudo o que é importante para a balho que os napëpë ou yadaanawichomo chamam
proteção da TI Yanomami, dos nossos direitos, da de gestão territorial e ele não pode ser perdido.
nossa cultura e das nossas vidas. Por isso o PGTA também foi feito para ouvir nossos
O PGTA foi feito para mostrar ao governo e aos sábios sobre como defender a Terra Indígena Ya-
não indígenas o nosso modo de cuidar da Terra In- nomami e transmitir os conhecimentos tradicio-
dígena Yanomami. Nós sempre fizemos esse tra- nais para os jovens.
Como foi feito esse documento?

Com o PGTA nós pudemos reunir pela primeira vez do Instituto Socioambiental (ISA). Nessa reunião
as lideranças yanomami e ye’kwana de todas as nós definimos quais temas seriam discutidos nos
diferentes regiões da TI Yanomami, para pensar- próximos três anos de trabalho e escolhemos:
mos juntos no futuro de nossa terra. Vimos que,
trabalhando juntos e colocando nossas ideias no 1 Governança;
papel, os não indígenas poderiam entender me- 2 Proteção territorial;
lhor quem somos nós, respeitar nossas decisões e 3 Geração e gestão de renda;
adequar suas políticas para a nossa realidade. 4 Conhecimentos tradicionais;
Para começar, definimos quem participaria 5 Recursos naturais;
da construção do PGTA. Como vivemos em uma 6 Saúde;
terra com mais de 300 comunidades e com muita 7 Educação
diversidade de pensamentos, decidimos convidar
lideranças de diferentes organizações e regiões Entre 2016 e 2017, então, fizemos oficinas
para formar o Fórum de Lideranças Yanomami e para discutir os principais desafios dentro de cada
Ye’kwana. Nesse fórum, com 100 participantes, tema e desenhamos alguns caminhos e soluções
conseguimos reunir todos os subgrupos que falam para eles, com base nos princípios que orientam
as línguas yanomami e ye’kwana; os grandes blo- nosso modo de viver e de proteger a terra-floresta.
cos de comunidades que têm relações históricas Em novembro de 2018, fizemos outra oficina
de aliança; e as áreas onde nossas organizações para revisar o que colocamos no papel e ter certe-
indígenas trabalham atualmente. za de que todas as ideias tinham sido registradas,
Assim, em 2015, o Fórum de Lideranças Yano- de que as propostas eram válidas e que todos con-
mami e Ye’kwana pode começar a construção do cordavam com elas. Nessa reunião nós também
nosso PGTA com uma grande reunião organizada trabalhamos em nosso Protocolo de Consulta,
pela Hutukara Associação Yanomami (HAY) e apoio para garantir que as decisões que tomamos sejam

ouvidas e respeitadas pelos não indígenas. ciação Ninam do Estado de Roraima (Taner); da
Além dessas grandes oficinas, fizemos dez Associação dos Povos Yanomami de Roraima Hwe-
oficinas regionais em áreas prioritárias para as nama; e da Associação Wanasseduume Ye’kwana
organizações indígenas dos povos Yanomami e (Seduume).
Ye’kwana. Por meio dessas oficinas conseguimos Nossos parceiros, como o Instituto Socioam-
ampliar o alcance do Plano de Gestão, mobilizar biental (ISA), a Rios Profundos, a Diocese de Rorai-
mais comunidades e incorporar as demandas es- ma, o Serviço e Cooperação com o povo Yanomami
pecíficas de cada uma delas no documento que (Secoya), nos assessoraram em todas as oficinas.
construímos através do Fórum de Lideranças. Os órgãos do governo também ajudaram: repre-
Foram quatro anos de trabalho e 15 oficinas, sentantes da Funai; do Distrito Especial de Saú-
em que a participação das pessoas e organizações, de Indígena Yanomami e Ye’kwana (DSEI-YY) da
indígenas e não indígenas, foi muito importante. Secretaria Especial de Saúde Indígena (Sesai); do
As diretrizes e propostas do Plano de Gestão nas- Instituto Chico Mendes de Conservação da Biodi-
ceram dessas discussões coletivas e foram aceitas versidade (ICMBio); do Ministério Público Federal
por todos. Nós, Yanomami e Ye’kwana, chegamos (MPF) e de outros órgãos participaram das oficinas
a essas decisões por consenso. sempre que necessário.
Entre as associações indígenas, tivemos a par- O que está registrado nesse documento é res-
ticipação de membros da Hutukara Associação ponsabilidade de todos os envolvidos na cons-
Yanomami (HAY); da Associação Yanomami do trução do nosso PGTA. Por isso, nós, Yanomami e
Rio Cauaburis e Afluentes (AYRCA); da Associação Ye’kwana, queremos continuar dialogando com
das Mulheres Yanomami Kumirãyõma (AMYK); da todas essas instituições para que o nosso PGTA seja
Associação Kurikama Yanomami; da Texoli Asso- reconhecido e aplicado de verdade.
Linha do Tempo da construção do PGTA da Terra Indígena Yanomami
OFICINA
INAUGURAL 1ªOFICINA
TEMÁTICA 2ª OFICINA
TEMÁTICA 3ª
OFICINA
TEMÁTICA
OFICINA DE
CONSOLIDAÇÃO
• Conceitos temas temas temas • Consolidação
• Definição • Proteção Territorial • Conhecimentos • Saúde das propostas
dos temas • Uso do Dinheiro Tradicionais • Educação • Construção do
• Recursos Naturais • Governança Protocolo de
Consulta
OUTUBRO SETEMBRO MARÇO NOVEMBRO NOVEMBRO

2015 2016 2017 2017 2018
OFICINA OFICINA OFICINA OFICINA

REGIONAL REGIONAL REGIONAL REGIONAL
Catrimani Awaris – Sanöma Maturacá Alto Mucajaí
Awaris – Ye’kwana Surucucus Toototopi
Marauía Paapiu Apiaú
Introdução PORTUGUÊS | 91
os sete temas
PORTUGUÊS | 93
1
94 |
Nosso jeito de
tomar decisões
Organograma dos níveis de governança na Terra Indígena Yanomami
É assim que nós Yanomami e Ye’kwana nos organizamos para

decidir sobre assuntos que são importantes para nós.
No centro de todas as decisões estão as lideranças

de nossas comunidades, que são os responsáveis
por nos orientar nos caminhos certos.
Quando o assunto diz respeito a apenas uma

COMUNIDADES TIY
comunidade nós Yanomami fazemos reunião
HEREAMU FÓRUM DE
hereamu e nós Ye’kwana fazemos reunião do LIDERANÇAS
conselho de anciãos. CONSELHO
DE ANCIÕES
LIDERANÇAS
Outros assuntos afetam mais de uma comunidade LOCAIS
e precisam ser discutidos em reuniões regionais ou Yanomami
nas assembleias de nossas associações. Ye’kwana
Quando precisamos decidir sobre um assunto que

pode afetar toda a nossa terra, reunimos o Fórum REGIÃO
de Lideranças, que é composto pelas lideranças
REUNIÃO REGIONAL
locais e por nossas associações.
ASSEMBLEIA DAS ASSOCIAÇÕES
É muito importante que as associações conversem com as
lideranças locais e que as decisões do Fórum de Lideranças
sejam compartilhadas em todos os níveis de nossa governança.
N
ós, Yanomami e Ye’kwana, temos para articular as comunidades de uma mesma re-
nossas próprias formas de tomar gião, tomar decisões e mediar as relações com os
decisões, o que os não indígenas não indígenas.
costumam chamar de governança. Se precisamos tomar decisões que podem afe-
Na TI Yanomami somos dois povos tar toda a nossa terra, sabemos que é preciso discu-
diferentes e cada um tem o seu jeito de decidir so- tir e buscar consenso de forma ampla, com repre-
bre assuntos que são importantes para nossas vidas. sentantes de todas as regiões. É o que aconteceu
As comunidades yanomami têm espaços cole- com esse PGTA, já que um plano para toda a TI Yano-
tivos, em que as decisões são tomadas pelo con- mami não podia ser feito nas reuniões hereamu ya-
junto dos homens mais velhos. Essas decisões são nomami ou nos círculos de anciões ye’kwana. Para
discutidas com toda a família e a comunidade e esse tipo de decisão, nós nos reunimos no Fórum de
em reuniões que nós chamamos de hereamu. Lideranças, que é organizado pela Hutukara Asso-
Os Ye’kwana fazem diferente: os mais velhos, ciação Yanomami (HAY). A HAY foi criada em 2004
que geralmente são os chefes das famílias exten- para defender a TIY, mobilizar as comunidades em
sas, formam um círculo de anciões que sempre é todo esse território e fazer a mediação com os não
consultado para as decisões coletivas. Assim é a indígenas em diferentes esferas políticas. Mas ne-
nossa governança local: nem os Ye’kwana, nem nhuma decisão é tomada somente pela Hutukara:
os Yanomami têm um chefe que decide tudo so- ela, junto com as outras associações yanomami e
zinho. Todos participam e decidem juntos nossos ye’kwana, convocam os representantes das dife-
caminhos, sob a orientação dos mais velhos e rentes regiões para participar do Fórum de Lideran-
mais experientes. ças e todos juntos discutem até chegar a decisões
Algumas decisões afetam várias comunidades por consenso. As reuniões do Fórum de Lideranças
e, por isso, precisam ser discutidas regionalmente, acontecem pelo menos uma vez por ano, mas tam-
por nossos representantes. É por isso que no final bém podem ser convocadas quando uma demanda
da década de 1990 começamos a criar associações urgente aparece.
1 Nosso jeito de tomar decisões PORTUGUÊS | 95

para fortalecer nossa governança
Os principais pontos que precisamos garantir para que o nosso jeito de decidir seja
respeitado e a governança da TIY seja forte são:
• Estimular o intercâmbio entre lideranças e associações de diferentes regiões da TIY;
• Realizar periodicamente o Fórum de Lideranças;
• Exigir que todos os não indígenas respeitem o nosso Protocolo de Consulta.
Nosso Protocolo de Consulta Nosso Protocolo de Consulta está na página 147

Nos anos de 2017 e 2018, nós, Yano- e decidir livremente sobre tudo que Com o passar dos anos, nós perce-
mami e Ye’kwana, escrevemos outro pode afetar sua vida. Nessa época, bemos que vários povos indígenas
documento para fortalecer as deci- nós já sabíamos que os não indígenas estavam fazendo documentos para
sões que tomamos sobre o presente nunca consultavam os Yanomami e dizer como queriam ser consultados,
e futuro das nossas comunidades e Ye’kwana na hora de decidir sobre porque sabiam que o Estado brasilei-
da nossa terra. É o Protocolo de Con- os assuntos importantes: na década ro tem a obrigação de respeitar nos-
sulta dos Yanomami e Ye’kwana. de 1970, quando o governo quis fazer sas preocupações, nossas prioridades
Escrevemos esse documento por- estrada em nossa terra e destruir a e o jeito como nos organizamos para
que sabemos que, em 2004, o gover- terra-floresta, não nos consultou. As tomar decisões. Nós, Yanomami e
no brasileiro assinou a Convenção 169 autoridades também não avisaram Ye’kwana, aprendemos com eles e
da Organização Internacional do Tra- nos anos 1980, quando decidiram au- também resolvemos escrever no pa-
balho (OIT) e que está na lei do Brasil torizar a entrada dos garimpeiros que pel como o governo deve nos escutar.
o direito de cada povo ser consultado causaram a morte do nosso povo.
rede de atores
Nosso jeito de associações
funai
tomar decisões
As comunidades estão no centro da nos-

sa governança, pois é onde acontecem as
decisões do dia-a-dia. Mas quando vamos
decidir sobre assuntos que afetam toda a
nossa terra, as associações assumem des-
comunidades
taque para poder articular as lideranças
das várias regiões yanomami e ye’kwana,
como no Fórum de Lideranças. Por isso a
relação das comunidades com as associa-
ções tem que ser bem forte. A Funai e os
parceiros devem sempre apoiar a nossa
articulação e o ICMBio irá apoiar em re-
giões onde tem sobreposição da nossa ter- parceiros
icmbio
ra com unidades de conservação federais.

Propostas para o nosso jeito de tomar decisões
Diretriz nº Como? Quem?
Fortalecer a união indígena não indígena

Estimular o intercâmbio entre lideranças e associações na
entre as nossas 1 Terra Indígena Yanomami Comunidades
organizações e e Associações
ISA, Secoya, Funai e ICMBio
comunidades
Ampliar a rede de radiofonia existente nas aldeias e garantir Funai, Censipam, MCTIC, ISA,
2 sua manutenção.
Associações
Secoya
Elaborar acordos próprios a cada comunidade sobre o uso

3 da radiofonia (responsáveis pelo equipamento, horário de
funcionamento etc.)
Comunidades –

Divulgar o PGTA da Terra Indígena e promover debates sobre os Comunidades
4 temas nas comunidades e em reuniões de governança interna. e Associações
Amazonas

Repassar as informações sobre o PGTA às comunidades durante Comunidades
5 reuniões regionais, festas e viagens. e Associações
Amazonas
Toda e qualquer organização

Garantir o direito à não governamental, organização
consulta e consentimento Respeitar o Protocolo de Consulta livre, prévia e informada
6
Comunidades religiosa, empresa estatal ou
livre, prévio e informado da Terra Indígena Yanomami. e Associações privada, nacional ou estrangeira
e órgão governamental em nível
a todo projeto que incidir federal, estadual e municipal.
direta ou indiretamente
sobre nossa terra
Não responder ou assinar sozinho um documento sobre
Comunidades
7 algo que diz respeito a todos habitantes da Terra Indígena
Yanomami.
e Associações
–
Funai, órgãos governamentais

Informar as comunidades sobre projetos que podem afetar
Comunidades em nível federal, estadual e
8 direta ou indiretamente os nossos territórios e modos de vida,
de acordo com nosso Protocolo de Consulta.
e Associações municipal e empresas estatais
ou privadas.
Fortalecer a nossa
participação nos fóruns Funai, ISA, Secoya, Diocese
Realizar periodicamente reuniões do Fórum de Lideranças
de discussão sobre 9 yanomami e ye’kwana
Associações de Roraima e Diocese do
Amazonas.
governança territorial
Participar dos conselhos gestores das Unidades de

10 Conservação contíguas e/ou sobrepostas à Terra Indígena
Yanomami e dos comitês regionais da Funai.
Associações Funai e ICMBio
Garantir a participação das lideranças tradicionais nos espaços Comunidades

11 de decisão, como no Fórum de Lideranças e Associações
Funai
Funai, ISA, Secoya,

Estimular a participação de nossas lideranças nos fóruns e Comunidades
12 seminários regionais, nacionais e internacionais. e Associações
Diocese de Roraima
1 Nosso jeito de tomar decisões PORTUGUÊS | 97

2
98 |
Nosso jeito de
proteger a terra
A
s principais ameaças ao nosso
território são as invasões por ga-
para fortalecer a
rimpeiros, pescadores, caçadores, proteção e a fiscalização
madeireiros e piaçabeiros ilegais. da nossa terra
Essas invasões acontecem por-
que não existe fiscalização contínua nas vias de As propostas mais importantes são:
acesso à nossa terra. São muitos rios, pistas de • Intensificar o combate ao garimpo;
pouso clandestinas e estradas chegando cada • Destruir a infraestrutura do garimpo
vez mais perto, facilitando a entrada de invaso- em nossa terra;
res. Um exemplo é a região do Ajarani, onde nós • Estruturar as bases de proteção territorial
sabemos que as estradas que os não indígenas em locais estratégicos da TIY;
chamam de vicinais estão sendo ampliadas. Sem • Investigar e punir os não indígenas que
o apoio de órgãos do governo responsáveis pela financiam o garimpo em nosso território;
fiscalização, nem sempre conseguimos proteger • Controlar a entrada de bebidas alcoólicas
esses lugares. e outros ilícitos;
Na época em que a pesca é proibida para os • Não aprovar projetos de abertura de estradas
não indígenas, sabemos que eles entram em na TIY sem que haja consenso no Fórum de
nossa terra pelos rios Catrimani e Marauiá, mas é Lideranças Yanomami e Ye’kwana.
muito difícil proteger a TIY dessas invasões. E nos
rios Uraricoera, Mucajaí e Novo a invasão garim-
peira tem só aumentado, como vamos falar mais
para frente.
Nós também percebemos que, nos últimos
anos, os incêndios aumentaram e que o fogo
sempre aparece nas regiões em que fazendeiros
querem tirar a floresta para fazer pastagem no
entorno de nossa terra e cada vez mais próximos
de nossas comunidades.
2 Nosso jeito de proteger a terra PORTUGUÊS | 99

Ameaças à Terra Indígena Yanomami
LEGENDA
AUARIS
Comunidade Yanomami DEFESA
Comunidade Ye’kwana Base da Funai ativa
Registro de Isolados Base da Funai desativada
Cidades Pelotão Especial Fronteira
Hidrografia AMEAÇAS
TI Yanomami Invasão de garimpeiro
Outras TIs Invasão de piaçabeiro
Projetos de Assentamento Invasão de pescador
Unidades de Conservação Invasão de madeireiro
Limites Internacionais
Estradas
S.FELIPE RÍO NEGRO
LA GUADALUPE
MARARI
MATURACÁ
MARAUIÁ
MAIÁ
BRASIL
INAMBÚ

PACARAIMA
SAÚBA
AMAJARI
ERICÓ
WAIKÁS
Ri
oU
ra
ric
PARAFURI ue
ra
PALIMIU
BOA VISTA
KAYANAU
HAXIU ALTO MUCAJAÍ
CANTÁ
XITEI PAPIU
HOMOXI
APIAÚ MUCAJAÍ
ALTO CATRIMANI
IRACEMA
AJARANI
TOOTOTOPI
PARAWAU DEMINI
ARACÁ
AJURICABA
ranco
Rio B
RORAINÓPOLIS
Rio
Neg
ro

Por que somos contra o garimpo?
Entre 1986 e 1990, 40 mil garimpeiros invadiram nossa terra-flo-
resta. Por causa das doenças trazidas pelos garimpeiros, nós, Ya-
nomami, perdemos 20% de nossa população e em 1993 sofremos
um violento massacre, o Massacre de Haximu, que ficou conheci-
do no mundo todo.
Em meados da década de 1990, as invasões diminuiram por
causa da pressão internacional e de várias ações de fiscalização
feitas pelos órgãos do governo e pelo Exército, acompanhadas
pela Funai. Mas no final dos anos 2000, o preço do ouro aumen-
tou, o investimento em fiscalização diminuiu muito e as Bases de
Proteção da Funai na TI Yanomami foram desativadas, o que trou-
xe o garimpo de volta à nossa terra.
Nós sabemos que, nos quatro anos em que estávamos reunidos
para escrever esse plano, pelo menos 7 mil garimpeiros ilegais esta-
vam invadindo nossa terra, as calhas e os barrancos dos nossos rios.
Nós sabemos que as regiões mais invadidas são as dos rios Uraricoe-
ra, Mucajaí, Couto de Magalhães e as cabeceiras dos Rios Catrimani,
Novo e Apiaú, e estamos vendo todos os impactos que o garimpo
está causando em nossa terra. Hoje os garimpeiros tentam conven-
cer nossos jovens homens e mulheres a trabalharem para eles. Em
nossas comunidades, as pessoas estão ficando doentes de malária e
sífilis. Junto com o desmatamento, também estamos vendo o mer-
cúrio contaminar nossas águas, nossos peixes e os nossos parentes.
Em 2014, nossas associações Hutukara e Wanasseduume fizeram
uma pesquisa em parceria com a Fundação Oswaldo Cruz (Fiocruz)
e o ISA, e nós, Yanomami e Ye’kwana, descobrimos que 92% das
pessoas examinadas em Aracaçá, na beira do rio Uraricoera estão
altamente contaminados pelo mercúrio do garimpo. Nós apren-
demos com os pesquisadores que níveis altos de contaminação
por mercúrio podem causar doenças muito graves, principalmente
doenças do sistema nervoso central, como dizem os não indígenas.
Por tudo isso, estamos muito preocupados com a volta do garimpo:
nós não queremos morrer outra vez.

Quem são os Moxi hatëtëa thëpë?
Desde a década de 1970, nós sabe- tempo sem ter notícias deles, mas hatëtëa está diminuindo e estamos
mos que um dos grupos yanomami em 2011 nós percebemos sinais de muito preocupados: o contato com os
vive isolado em nossa terra-flores- que eles haviam voltado a aparecer garimpeiros e suas epidemias pode
ta. Eles são nossos antigos vizinhos e, por isso, pedimos ajuda da Funai levar os yanomami isolados à morte.
e nós os chamamos de Moxi hatëtëa, para proteger nossos vizinhos que Não queremos que eles vivam acua-
porque os homens desse grupo têm o preferem viver sem contato conosco dos e acabem entrando em conflito
costume de usar dois barbantes para e com os não indígenas. Agora, com com as comunidades vizinhas. Não
amarrar o pênis na cintura. o avanço do garimpo ilegal em nossa queremos que eles deixem de cami-
Nós, Yanomami, ficamos muito terra, a região de circulação dos Moxi nhar livremente por nossa terra.
exército ibama
rede de atores
Nosso jeito de
proteger a terra polícia parceiros
federal
As Associações, Comunidades, Funai e

ICMBio são os principais responsáveis
pela proteção da nossa terra, com for-
tes relações entre si. A Funai e o ICM- funai
Bio precisam se articular com outros
órgãos de fiscalização, como Exército,
Polícia Federal e Ibama. Os parcei-
ros podem apoiar diversas ações de
mpf
proteção, mas não podem fiscalizar. icmbio
E o MPF pode ser acionado pelas as-
sociações, comunidades, Funai e par-
ceiros sempre que nossas denúncias
não estiverem sendo atendidas.
comunidades associações

Propostas para o nosso jeito de proteger a terra
Combater o garimpo INDÍGENA NÃO INDÍGENA

ilegal e a mineração Promover o diálogo com membros de comunidades envolvidos
na Terra Indígena 1 com garimpo para que possam entender os impactos negativos
que essa atividade causa em nossas vidas. Comunidades DSEI-YY, Funai, ICMBio e
Yanomami e Associações Exército
Produzir materiais escritos e/ou audiovisuais sobre os impactos DSEI-YY, Funai, ICMBio,
Associações
2 negativos do garimpo na vida dos povos indígenas e divulgá- los,
especialmente, entre os jovens.
e Comunidades
Fiocruz, Universidades, ISA,
ISA, Funai, ICMBio, Secr. de

Extrativismo e
Elaborar alternativas de renda em comunidades envolvidas com o Desenvolvimento
Comunidades
3 garimpo, entre outras atividades ilegais, e fortalecer as iniciativas
existentes.
e Associações
Rural Sustentável/
MMA e Secr. Especial de
Desenvolvimento Agrário
Fazer denúncias com informações qualificadas (localização, fotos, Comunidades

4 gravações de áudio, nomes) aos órgãos competentes. e Associações
DSEI-YY, Funai e ICMBio
Realizar operações de fiscalização e combate Exército, PF, Ibama, ICMBio

5 ao garimpo constantemente.
–
e Funai
Destruir infraestrutura que dá suporte à atividade garimpeira

6 (pistas, acampamentos, equipamentos etc.) sem prejudicar o
meio ambiente
– Exército, PF, Ibama e Funai
Reativar e estruturar antigas bases de proteção territorial

7
Comunidades Funai, Exército, PF, Cipa,
e construir novas unidades em locais estratégicos na Terra
e Associações Ibama, ICMBio
Indígena Yanomami
Colaborar para a manutenção das atividades de fiscalização nas

8 bases de proteção com alimentos provenientes das nossas roças e
realizar oficinas e projetos nas bases.
Comunidades Funai
Realizar periodicamente pesquisas sobre a contaminação de DSEI-YY, Funai,

9 ambientes e pessoas por mercúrio e promover medidas de
mitigação de seus impactos.
Associações ICMBio, Ibama, Fiocruz, INPA,
Universidades, ISA e Secoya
Aprimorar os MECanismos de punição para que possam

10 abranger os crimes associados ao garimpo praticados contra as
comunidades indígenas.
Avançar na produção de estudos e provas para caracterizar os

crimes associados ao garimpo praticados contra as comunidades
11 indígenas que trazem danos à nossa saúde, às nossas formas de
organização social e à nossa cultura.
Investigar e identificar os financiadores do garimpo ilegal e

12 instaurar processos criminais contra os infratores.
– MPF e PF
Fortalecer a articulação entre os povos indígenas da Amazônia Funai, ISA, Secoya e Diocese
13 para o combate ao garimpo e à mineração nas Terras Indígenas.
Associações
de Roraima

Combater o garimpo INDÍGENA NÃO INDÍGENA

ilegal e a mineração Acompanhar a tramitação dos projetos de lei que visam
na Terra Indígena regulamentar a mineração em Terras Indígenas para garantir que
Yanomami
14 haja direito à veto e que os direitos indígenas e ambientais sejam Comunidades ISA, Secoya e Diocese de
observados. e Associações Roraima
(cont.)
Recorrer a MECanismos internacionais da Organização das Nações Funai, MPF, ISA,

15 Unidas (ONU) e Organização dos Estados Americanos (OEA) para
proteger os direitos indígenas e combater o garimpo.
Associações Secoya e Diocese
de Roraima
Promover campanhas de sensibilização da opinião pública Funai, ICMBio, ISA, Secoya

16 sobre a presença ilegal de garimpos em nossa terra.
Associações
e Diocese de Roraima
Promover a autonomia
indígena na vigilância Criar um sistema de vigilância indígena que também monitore Funai, Sesai, ICMBio, Ibama,
Comunidades
territorial 17 as Unidades de Conservação contíguas e as sobrepostas à Terra
Indígena Yanomami.
e Associações
Diocese de Roraima
Promover capacitações contínuas dos Yanomami e Ye´kwana no Funai, ICMBio, Ibama,

Comunidades
18 uso de tecnologias de vigilância (GPS, drones, câmeras) e dotar as
comunidades com equipamentos e apoio logístico necessários.
e Associações
Diocese de Roraima
Monitorar locais próximos às áreas de ocupação dos povos

Comunidades
19 isolados e quando for identificada a presença de invasores
denunciar aos órgãos responsáveis.
e Associações
Funai, ICMBio e Ibama
Impedir a entrada de bebidas alcoólicas e outros ilícitos na Terra

20 Indígena.
Comunidades Funai, Exército, DSEI-YY
Realizar campanhas de conscientização no comércio sobre a

21 proibição de vendas de bebibas alcóolicas para indígenas.
– Funai, ISA e prefeituras
Manter a integridade
territorial: Nossa terra Identificar e sinalizar com placas os limites da Terra Indígena
sem invasores! 22 Yanomami e das Unidades de Conservação contíguas ou

sobrepostas.
– Funai e ICMBio
Realizar fiscalização móvel ao longo das calhas dos rios Funai, ICMBio, Ibama,
23 localizados em nossa terra e nas estradas próximas.
–
Exército e PF
Não aprovar projetos de abertura de estradas na Terra Indígena

24
Comunidades
Yanomami sem que haja consenso no Fórum de Lideranças Funai e MPF
e Associações
Yanomami e Ye’kwana.
Impedir a entrada e retirar pessoas que fazem proselitismo Comunidades

25 religioso. e Associações
Funai

3
106 |
Nosso jeito de
gerar renda e lidar
com o dinheiro
H
á algum tempo nós, Yanomami e mos garantir a participação de toda a comunida-
Ye’kwana, entramos em contato de, homens e mulheres, sem estragar a floresta.
com os não indígenas e começamos Isso é muito bom porque assim valorizamos nos-
a utilizar as suas coisas: terçado, pa- sa cultura e mostramos aos não indígenas que
nela, bacia, machado, roupa, san- podemos movimentar a economia das regiões
dália, motor de popa, combustível e tantos outros. em que vivemos.
Essas coisas ajudam no nosso dia a dia; nos dão con- Nas propostas do nosso PGTA, apontamos os
forto para caminhar na floresta; agilizam nosso des- bons caminhos para lidar com o dinheiro, mas tam-
locamento pelos rios; tornam a abertura das nossas bém levantamos propostas para um melhor uso da
roças mais fácil; e nos auxiliam a preparar nossos renda que geramos em nossas comunidades. Lidar
alimentos. Mas nós não fabricamos esses objetos e com o dinheiro não é uma tarefa fácil: é uma inven-
precisamos comprá-los nas cidades com o dinheiro ção dos não indígenas com que nós ainda estamos
dos não indígenas. aprendendo a mexer. Queremos que o dinheiro e
As principais fontes de dinheiro que nós te- as coisas dos brancos nos ajudem a trazer melho-
mos são os salários dos professores e dos agentes rias para nossas comunidades, sem prejuízos para
de saúde indígenas; as aposentadorias dos mais nossa cultura e para nossa saúde.
velhos; e os benefícios de programas sociais do
governo, como o Bolsa Família das mulheres. Isso
é bom porque essas pessoas podem comprar as
para fortalecer a gestão
coisas que precisam para suas famílias e comuni- e geração de renda
dades, mas nós também tomamos cuidados com o As propostas mais importantes são:
dinheiro, para não gerar desigualdades.
Outra fonte de renda para as nossas comu- • Valorizar os nossos produtos da floresta
nidades está nos nossos projetos de geração de através de redes de comércio justo e de
renda que desenvolvemos a partir de nossos pró- economia solidária;
prios conhecimentos, usando o que a floresta nos • Estudar o potencial de novos
oferece com responsabilidade. Como são proje- produtos da floresta;
tos feitos por nossas comunidades e associações, • Conhecer outras experiências de geração
com o apoio de parceiros, temos mais autonomia de renda de povos indígenas.
na gestão dos recursos e, através deles, consegui-
3 Nosso jeito de gerar renda e lidar com o dinheiro PORTUGUÊS | 107

Nossos projetos
de geração de renda
Nas nossas comunidades têm surgido
vários projetos de geração de renda que
mostram como podemos gerar riqueza
preservando a floresta. As mulheres yano-
mami estão trabalhando na confecção de
redes, na região do Apiaú, e, de cestaria,
nas regiões dos rios Demini, Catrimani,
Maturacá e Marauiá. Em Awaris, estamos
envolvidos na comercialização de cogume-
los, e, na região do Rio Demini, muitas co-
munidades estão comprometidas na venda
da castanha-do-brasil.
Além disso, novos produtos da floresta
estão sendo pesquisados por nossas comu-
nidades. Em Waikás e no Toototopi, esta-
mos estudando como podemos gerar ren-
da com o nosso próprio cacau. Na região
de Maturacá, nós, Yanomami, estamos
promovendo o turismo ao Pico da Neblina
como uma nova forma de gerar recursos e
impedir a participação dos jovens yanoma-
mi no garimpo ilegal. Nós chamamos esse
projeto de Yaripo porque este é o nome que
nós damos ao ponto mais alto do Brasil.
Em todos esses projetos, o dinheiro não
fica concentrado nas mãos de poucos: são
recursos que atingem muitas famílias e
possibilitam que as comunidades acessem
os bens que elas querem ou precisam.

rede de atores
funai universidades
Nosso jeito
de gerar renda
Os principais responsáveis por orga-

nizar a nossa renda e o uso do nosso
dinheiro somos nós nas nossas pró- associações
prias comunidades. As associações, os foirn comunidades
parceiros e a Funai devem nos orientar
sobre como devemos usar nosso dinhei-
ro com consciência e responsabilidade.
Também trabalham junto com nossas
comunidades promovendo projetos de
geração de renda, valorizando nossos
conhecimentos e protegendo nossos
recursos naturais. A FOIRN e o CIR são
fortes parceiros indígenas no desenvol-
vimento de nossos projetos. cir parceiros

Propostas para o nosso jeito de gerar renda e lidar com dinheiro
Tomar frente de INDÍGENA NÃO INDÍGENA

Analisar qual a forma de organização administrativa mais
nossos projetos de adequada ao contexto da comunidade para a implementação de
geração de renda 1 um projeto, por exemplo: criação de associação, cooperativa, conta Comunidades Funai, ISA, Secoya, Diocese
e Associações de Roraima e Diocese do
comunitária e outros.
Amazonas
Universidades, Instituições
Promover a capacitação indígena em gestão administrativa Comunidades Federais de Ensino Superior,
2 de projetos, estimulando a participação das mulheres nessas
atividades.
e Associações e FOIRN Idam, Funai, ICMBio, ISA
e Diocese de Roraima e
Diocese do Amazonas
Realizar intercâmbios entre comunidades para estimular a troca Comunidades ICMBio, Secoya, Funai,
3 de conhecimentos e experiências relacionadas à geração de
renda e gestão coletiva de projetos.
e Associações, FOIRN
e CIR
ISA, Diocese de Roraima
Implementar projetos
Funai, Universidades,
de geração de renda Estudar o potencial de comercialização de produtos e iniciativas
Embrapa, ISA, Diocese
que valorizem nossas 4 indígenas em sintonia com os princípios de valorização cultural e
sustentabilidade ambiental.
Associações e FOIRN
de Roraima e Diocese
culturas e os recursos do Amazonas
da agrobiodiversidade
Idam, Secretarias de
Promover o manejo e uso sustentável dos recursos naturais que são
Educação, Funai, ICMBio,
matéria-prima do artesanato e dos alimentos comercializados com Comunidades,
5 a realização de cursos de capacitação e a elaboracão de materiais Associações e FOIRN Universidades, ISA, Secoya,
relacionados nas línguas indígenas.
Diocese do Amazonas
Funai, Sead, Secretaria

Especial de Agricultura
Implementar programas de aquisição de alimentos produzidos Comunidades, Familiar e do Desenvolvi-
6 pela agricultura indígena nas escolas da Terra Indígena por meio
do Programa Nacional de Alimentação Escolar (PNAE).
Associações e FOIRN mento Agrário, Secretarias
de Educação, ISA, Secoya,
Diocese do Amazonas
“ICMBio, Funai, DSEI-YY,

Estimular os parceiros a comprar alimentos produzidos em nossas Comunidades Exército, ISA, Secoya,
7 roças ou coletados na mata quando realizarem eventos. e Associações Diocese de Roraima, Diocese
do Amazonas, entre outros”
Estruturar as cadeias
Funai, ISA, Imaflora,
de valor de nossas Buscar a certificação dos produtos indígenas por meio de selos que
Secretaria Especial de
iniciativas de geração 8 valorizem iniciativas voltadas à conservação das florestas e seus
habitantes.
Associações
de renda Desenvolvimento Agrário
Funai, Imaflora, ISA, Secoya,

Participar redes de parceiros que fomentem o comércio justo e
9 economia solidária dos produtos yanomami e ye’kwana.
Associações Diocese de Roraima e
Diocese do Amazonas
Estimular a organização interna das comunidades para aprimorar a Comunidade,

10 logística de transporte dos produtos e reduzir custos. Associações e FOIRN –

Divulgar os nossos produtos em eventos regionais, nacionais Comunidades de Roraima, Diocese do
11 e internacionais que valorizem as culturas indígenas e o
desenvolvimento sustentável.
e Associações Amazonas, prefeituras
e governos de estado

Ficar menos tempo na INDÍGENA NÃO INDÍGENA

cidade!
Funai, Secretaria Nacional
Pressionar os órgãos públicos a realizar seus atendimentos de Proteção Global,
na TIY próximos às comunidades a exemplo dos mutirões de Secretaria Nacional de
documentação, recadastramento de bolsa família, atendimento
12 do INSS, priorizando ações itinerantes na TI, especial as
Comunidades,
Professores e
Políticas de Promoção da
Igualdade Racial, Secretarias
secretarias de educação, diminuindo o deslocamento dos Associações de Desenvolvimento
professores. Social, ISA, Secoya, Diocese
Amazonas e órgãos do
governo
Esperar os benefícios e salários acumularem para sacar o dinheiro,

13 evitando idas mensais à cidade, atentando aos prazos de cada
benefício.
Comunidades –
Difundir boas
Escolher coletivamente pessoas de confiança da comunidade e com
práticas de uso do
dinheiro 14 habilidade em matemática para organizar a produção e fazer as
compras necessárias na cidade.
Comunidades –
ISA, Secoya, Diocese

Promover cursos de noções básicas de matemática e gestão
de Roraima, Diocese
15 financeira para facilitar o entendimento sobre o uso do dinheiro e
dos cartões de débito e crédito e empréstimos bancários.
Associações
do Amazonas e
Universidades
Discutir coletivamente sobre as coisas mais importantes a serem

compradas na cidade e refletir sobre os efeitos negativos dos itens Comunidades
16 industrializados nas comunidades, como a produção de lixo e e Associações –
alimentos prejudiciais à nossa saúde.
Comunidades
17 Não entregar o cartão do banco ou o cartão de benefício. e Associações –
Priorizar a compra de objetos e ferramentas usadas nas Comunidades

18 atividades de roça, pesca, caça e na preparação dos alimentos. e Associações –
Utilizar o dinheiro
em benefício coletivo Encontrar soluções na própria comunidade para realizar projetos Comunidades
19 em benefício coletivo. e Associações –
Comunidades Funai, ISA, Secoya,

Identificar formas adequadas para administrar com transparência
20 os recursos financeiros dos projetos coletivos da comunidade e Associações Diocese de Roraima e
Diocese do Amazonas
Comunidades
21 Apoiar as associações com contribuições financeiras periódicas. e Associações –
Sensibilizar os parentes assalariados sobre a importância de Comunidades

22 comprar objetos e ferramentas na cidade àqueles que precisam e
não tem recursos próprios.
e Associações –

4
112 |
Nossos
conhecimentos
T
udo o que sabemos sobre a floresta estão fazendo mais, porque estamos substituindo
foi aprendido e repassado durante essas práticas por tecnologias dos não indígenas.
muitas gerações. Os xamãs e anciões Poucas comunidades estão fazendo redes de al-
aprenderam com seus antepassa- godão, porque preferimos comprar redes na ci-
dos e hoje eles nos ensinam. Esses dade. O mesmo está acontecendo com as tangas
conhecimentos, que aprendemos observando e as panelas de barro. Quando compramos essas
o mundo ao nosso redor durante tantos anos, é coisas na cidade, deixamos de fazê-las nas nossas
único, mas hoje percebemos que alguns deles es- comunidades e, por isso, os mais jovens não estão
tão se enfraquecendo e, por isso, pensamos em aprendendo mais a fazer.
propostas para fortalecê-los. Nós percebemos que precisamos fortalecer
Para fortalecer é preciso saber sobre o nos- também os espaços onde nossos conhecimentos
so processo de aprendizagem. Nós, Yanomami e são transmitidos. Nós trocamos muitos conheci-
Ye’kwana, aprendemos imitando os nossos pais. mentos em nossas comunidades: aprendemos
As meninas aprendem sobre as plantas medici- pinturas corporais durante as festas; nas festas nós
nais e a fazer cestos e tangas com as suas mães. também nos visitamos e fazemos nossos diálogos
Os meninos aprendem a caçar indo com seus pais cerimoniais. Sabemos que, para os conhecimentos
para a floresta. Nós aprendemos os cantos dos yanomami e ye’kwana ficarem vivos por muitas ge-
pássaros e aprendemos de quais flores as abelhas rações, precisamos colocá-los em prática; só assim
gostam observando os animais. nossos filhos vão saber fazer também. Os jovens só
Muitas coisas os anciões sabem fazer, mas não vão aprender se virem os anciões fazendo.
idade
90-94
Pirâmide Etária
85-89
Nós, Yanomami e Ye’kwana, esta-
mos muito preocupados porque
80-84
percebemos que hoje temos poucos
75-79 velhos e muitos jovens entre nós.
Essa pirâmide mostra a diferença
70-74 entre a quantidade de crianças e de
65-69
jovens em relação aos mais velhos.
As crianças ou jovens são 75% de
60-64 nossa população atual e apenas
3% tem mais de 50 anos. São es-
55-59
ses velhos que precisam ensinar
50-54 para os jovens sobre a nossa cultu-
ra, por isso falamos muito que os
45-49 jovens precisam se aproximar dos
mais velhos para aprender. Mas
40-44
os mais velhos também precisam
35-39 ser compreensivos e ensinar pa-
ra os jovens. Só assim vamos man-
30-34 ter os conhecimentos yanomami
25-29
e ye’kwana vivos.
20-24
15-19
10-14
5-9
0-4
3000 2500 2000 1500 1000 500 0 500 1000 1500 2000 2500 3000
número de pessoas número de pessoas
4 Nossos conhecimentos PORTUGUÊS | 113

Diversidade Linguística Yanomami
LEGENDA
Comunidade Yanomami LÍNGUAS YANOMAMI
Comunidade Ye’kwana YANOMAMƗ SANÖMA
Registro de Isolados Yanomamɨ das Serras Sanöma de Aracaça
Cidades Yanomamɨ do Médio Negro Sanöma de Auaris
Hidrografia Yanomamɨ do Oeste Sanöma de Hokomarë
Estradas YANOMAM ỸAROAMË
TI Yanomami Yanomae Ỹaroamë - Opikɨthëri
Limites Internacionais Yanomami das Serras - Central Ỹaroamë - Yawaripë
Yanomami das Serras - Norte NINAM
Yanomami das Serras - Sul Ninam Central

(ou Yanomama)
Ninam do Norte (ou Xiriana)
YÃNOMA
Ninam do Sul
Yãnoma
LÍNGUAS NÃO-YANOMAMI
Ye’kwana
Nota sobre língua dos povos isolados: 1, 2 e 3 prováveis Yanomami; 4 provável Yanomam; 5 provável Oriak, grupo de família
linguística isolada; 6 relatos de campo sugerem que seja Yãnoma; 7 conhecidos pelos outros Yanomami como Moxihatëtëa,
S.FELIPE RÍO NEGRO parentes dos Yawaripë e por isso sua língua seria Ỹaroamë.
LA GUADALUPE
CUCUÍ VENEZUELA
BRASIL
1

PACARAIMA
AMAJARI
3 ALTO ALEGRE
BOA VISTA
CANTÁ
7
MUCAJAÍ
IRACEMA
CARACARAÍ
RORAINÓPOLIS
6

1
Pesquisando e registrando nossos conhecimentos
Nós já fizemos muitas pesquisas sobre nossos próprios conheci-
mentos. Isso é fruto de uma longa parceria entre as comunidades,
as associações Yanomami e Ye’kwana e nossos parceiros. Os livros
e os vídeos que estamos produzindo com o celular também forta-
lecem e ajudam a espalhar nossos conhecimentos. Para nós, fazer Publicações
pesquisas e registrar nossos conhecimentos é importante para
que, no futuro, os jovens possam continuar aprendendo com nos-
e Registro
sos anciões. Essas são algumas de nossas pesquisas e publicações: Yanomami
1. Përɨsɨyoma pë wãha
2 3 4 oni / O fungo que as
mulheres yanomami
usam na cestaria, 2019
2. Yɨp̃ ɨmuwi thëã oni /

Palavras escritas sobre
menstruação, 2017
3. Orupë thëã, 2017
4. Salaka pö
/ Peixes, crustáceos
7 e Moluscos, 2016
5. Hwërɨmamotima thë
pë ã oni / Manual dos
5 remédios tradicionais
Yanomami, 2015
6
6. Tä saöka wi ĩ tä
waheta: Tä katehamö
utitii ĩ tä
/ Alfabetização Sanöma:
Consoantes, 2017
7. Nohi patama
Parahiteri pë rë
8 kuonowei të ã
/ História mitológica do
10 grupo Parahiteri, 2010
8. Yuripë sikɨ, 2017
9. Xapiri thëã Oni

/ Palavras escritas sobre
9 os xamãs Yanomami,
2014
10. Napë thäaxo,

yanomama thããxo,
thëkɨpëã wëanowei
sikɨ / Dicionários
de Verbos Português-
Yanomama, 2013
11
13 11. Ye’kwana Nonoodo:
Yawaadeejudinha
12 wenhä
/ Território Ye’kwana:
a vida em Auaris, 2017
12. Ɨnaha ipa pata thëpë

kuama 1, 2017
13. Ana amopö

/ Cogumelos, 2016

As línguas yanomami
Os linguistas costumam dizer que existem cinco línguas yanomami: Ni-
nam, Sanöma, Yanomam, Yanomamɨ e Yaroamë. Mas nós, Yanomami,
reconhecemos nove línguas, o Yanomae, o Yanomama, o Yanomami, o
Sanöma, o Yawari, o Waika, o Yanomamɨ, o Xiriana e o Ninam. Em 2017,
nossos pesquisadores indígenas conseguiram apoio do Instituto do Pa-
trimônio Histórico e Artístico Nacional (Iphan) para uma pesquisa sobre
a vitalidade das línguas yanomami.
Com essa pesquisa coletiva, nós descobrimos que as línguas yanoma-
mi continuam muito vivas na maior parte do nosso território, mas que,
em algumas regiões, elas já apresentam sinais de enfraquecimento,
com muitas palavras sendo perdidas ou substituídas por palavras em
português. Isso está acontecendo principalmente nas comunidades
mais próximas das cidades. Manter nossas línguas vivas é importante
porque fortalece o pensamento original dos Yanomami sobre as manei-
ras de viver bem.
para fortalecer • Promover a formação de jovens pesquisadores

nossos e publicar suas pesquisas;
• Valorizar os anciões e anciãs
conhecimentos que guardam os conhecimentos;
As propostas mais importantes • Estimular os intercâmbios entre xamãs
para manter os nossos e também entre sábios e conhecedores ye’kwana, com
conhecimentos vivos são: a transmissão dos cantos acchudi e ädeemi aos jovens;
• Promover formações em novas tecnologias dos não indígenas,
como telefone celular, câmeras e gravadores, para registrarmos
nossos conhecimentos e circularmos eles ainda mais entre nós,
especialmente os jovens.
rede de atores
Nossos conhecimentos xamãs associações
As comunidades junto com os professo-

res e xamãs são os principais responsá-
veis pela proteção e fortalecimento dos
nossos conhecimentos. Eles precisam funai universidades
manter relações fortes com os parcei-

ros, as associações, as universidades e
a Funai, para recebermos apoios para comunidades
as nossas iniciativas. As secretarias de
educação têm destaque, pois precisam
reconhecer nossos conhecimentos para
eles serem ensinados também nas nos-
sas escolas.
parceiros secretarias
da educação
professores

Propostas para fortalecer nossos conhecimentos
Valorizar e proteger INDÍGENA NÃO INDÍGENA

as línguas faladas Incentivar o uso das línguas indígenas no dia a dia,
na Terra Indígena
1 especialmente, entre pais e filhos, professores e alunos. Comunidades
–
e Professores
Yanomami
Sesai, Funai, ISA, Secoya,

Incentivar o aprendizado das línguas yanomami e ye’kwana
Exército, Diocese de
2 pelos técnicos das instituições não indígenas que atuam nas
comunidades.
Comunidades
Amazonas

Produzir materiais didáticos e paradidáticos nas línguas Associações
3 yanomami e ye’kwana. e Professores
Educação, Universidades,
MEC, Saberes Indígenas
na Escola e TEEs.

Promover a formação de jovens pesquisadores e a publicação de
4
Associações Roraima, Universidades,
suas pesquisas nas línguas yanomami e ye’kwana. e Professores Secretarias de Educação,
Funai e MEC

Inscrever as línguas yanomami e ye’kwana no Inventário Nacional
5 da Diversidade Linguística do Iphan.
– Roraima, Universidades,
Promover a difusão
dos conhecimentos Promover pesquisas e registros sobre nossos cantos, instrumentos Comunidades
tradicionais entre nós
6 musicais, diálogos cerimoniais e histórias de origem. e Professores
Usar as tecnologias dos não indígenas, como telefone celular,

câmeras e gravadores, para registrar nossos conhecimentos
7
Comunidades
(cantos, músicas e histórias de origem) e fazer circular entre nós, e Associações
Funai
especialmente, os jovens.
Orientar os jovens sobre a importância de fazer resguardo,

8 especialmente, os resguardos da primeira menstruação, da primeira Comunidades
gestação e após o nascimento do bebê.
–
Realizar encontros e reuniões de mestres e conhecedores de

diferentes regiões da Terra Indígena e incentivar a realização de Comunidades ISA, Secoya, Diocese de
9 diálogos e cantos cerimoniais e a narração de nossas histórias de e Associações Roraima e Universidades
origem.
Aproveitar as reuniões tradicionais e os encontros de nossas

Comunidades
10 associações, do Condisi, entre outros, para contar nossas histórias
de origem.
e Associações
–
Incentivar a troca de informações e notícias relacionadas à Terra

Indígena Yanomami e ao mundo não indígena, como o PGTA e a
11 proteção territorial, por meio de formas tradicionais de diálogo,
Comunidades –
como o wayamu e hereamu entre os Yanomami.
Estimular o aprendizado de técnicas e conhecimentos relacionados

à identificação dos sons da floresta que são sinais de eventos
12 futuros (heã) e aprender novos cantos com os animais e pássaros da
Comunidades –
floresta (Yanomami).

Valorizar o INDÍGENA NÃO INDÍGENA

xamanismo
yanomami 13 Promover encontros e intercâmbios entre os xamãs yanomami.
Comunidades ISA, Secoya, Diocese de
e Associações Roraima e Funai
Incentivar os jovens a realizar pesquisas e registros sobre os Comunidades, Xamãs

14 conhecimentos xamânicos. e Professores
–
Comunidades
15 Ensinar os jovens yanomami a preparar yãkõana e epena.
e Xamãs
–
Fortalecer as práticas Estimular a transmissão dos cantos acchudi e ädeemi aos jovens,
e conhecimentos importantes ferramentas para cura e proteção do povo Ye’kwana, Comunidades
de cura e proteção 16 e promover encontros entre sábios e conhecedores para fortalecer e Associações
ISA e Funai
esses conhecimentos.
ye’kwana
Estimular o uso de pintura corporal, resinas e plantas medicinais

17 para a proteção das pessoas contra doenças e agressões.
Comunidades –
Respeitar os resguardos que protegem as pessoas e a comunidade

18 de doenças, especialmente, os resguardos de luto, da primeira
menstruação, da primeira gestação e após o nascimento do bebê.
Comunidades –
Cuidar de nossos
Comunidades,
patrimônios culturais Valorizar os anciões e anciãs que guardam os nossos
19 conhecimentos e incentivar os jovens a buscar sua sabedoria.
Professores
e Associações
–

Realizar festas e encontros que valorizem a nossa diversidade e Comunidades
20 riqueza cultural. e Associações
Cultura e Funai
Incentivar no dia a dia das famílias a transmissão de conhecimentos

e técnicas relacionadas à fabricação de nossos objetos (redes,
21 tipóias, cestos, peneiras, balaios, tipitis, cuias, tangas, colares, ralos,
Comunidades –
bancos etc.) e à construção das casas e canoas.
Estimular jovens e crianças a passar mais tempo junto com seus Comunidades e
22 parentes nos trabalhos diários e aprender os nossos conhecimentos. Professores
–
Fomentar o interesse dos jovens em fazer pesquisas com os mestres

ISA, Secoya, Diocese do
e conhecedores sobre técnicas e objetos tradicionais (fiar algodão, Comunidades,
Amazonas, Diocese de
23 fazer fogo, cinto pubiano, panela de barro, ralo, cesto, banco etc.)
e realizar oficinas, dentro e fora da escola, para divulgar nossos
Professores
e Associações
Roraima e Secretarias de
Educação e TEEs.
conhecimentos.
Comunidades,
Fortalecer as técnicas tradicionais de pintura, os adornos e as ISA, Secoya, Diocese de
24 artes gráficas que enfeitam os objetos e as pessoas.
Professores
e Associações
Roraima e Funai

5
120 |
Nosso jeito de
cuidar da floresta
N
a terra-floresta, os recursos na- des para lugares onde os recursos são fartos.
turais estão presentes em todas Mas existem comunidades na TIY que já vivem
as nossas atividades do dia a dia. há muitos anos no mesmo lugar: é o que acon-
Nós nos alimentamos da caça, tece com os Sanöma e os Ye’kwana em Awaris,
dos peixes e frutas. Construímos e os Yanomami em algumas comunidades de
nossas casas com madeira, palhas, e cipós – que Sururucus. O que causa isso é a centralização do
também usamos para trançar nossos cestos. Nos- atendimento à saúde, fazendo com que as comu-
sos enfeites corporais são feitos de penas de aves, nidades fiquem sempre próximas dos postos de
urucum e jenipapo; nós nos banhamos e toma- saúde e das pistas de pouso.
mos água nos igarapés; e cuidamos de nossa saú- Nessas regiões, onde estão as serras de nossa
de com remédios da floresta. Até as brincadeiras terra, também existem poucos recursos naturais.
das crianças são com passarinhos e insetos. Por isso, como as famílias continuaram crescen-
Nós, Yanomami e Ye’kwana, aprendemos a do com o passar dos anos, começou a ficar difícil
ler a floresta e a conviver com ela. Um exemplo encontrar caça perto das comunidades e a terra
disso é o nosso conhecimento do comportamento para fazer roça começou a ficar fraca.
dos animais: quando vemos o rastro do porcão, sa- Nós, Yanomami e Ye’kwana, sabemos que
bemos o caminho deles e com isso planejamos a nestas comunidades de baixa mobilidade o ma-
nossa caçada. Quando um local está ficando sem nejo dos recursos precisa ser feito de outras for-
cipó, planejamos tirar cipós maduros em outras mas, por exemplo, com o incentivo ao plantio de
áreas e deixamos as áreas anteriores descansa- frutíferas perto das comunidades e a criação de
rem, para voltarem a produzir. Este é o manejo regras e acordos de pesca e caça. Mas também
que fazemos dos recursos. precisamos continuar incentivando a mobilida-
A nossa principal estratégia de manejo é a de, tentando garantir as condições adequadas
mobilidade: a mudança das nossas comunida- para a mudança das comunidades.
5 Nosso jeito de cuidar da floresta PORTUGUÊS | 121

A floresta sanöma e a
diversidade de alimentos
Os Sanöma são um grupo yanomami que
convive com a escassez de recursos naturais
da região de Awaris, mas também conhece
uma enorme diversidade de alimentos da
floresta. Em 2011, suas comunidades ini-
ciaram uma pesquisa com o apoio do ISA e
conseguiram identificar mais de 400 espé-
cies comestíveis em Awaris. Como exem-
plo, podemos citar mais de 80 espécies de
frutas, 20 lagartas e 11 cogumelos. Todos
nós, Yanomami e Ye’kwana, pudemos re-
conhecer essa diversidade com a publica-
ção da Enciclopédia de Alimentos Sanöma
e com o projeto de comercialização dos
cogumelos nativos, que fazem parte do
sistema agrícola dessas comunidades. Os
Sanöma são protagonistas do projeto de
cogumelos e, com isso, têm conseguido
novas ferramentas para seus roçados.

para fortalecer • Mudar as comunidades de lugar quando os recursos dos quais
dependemos para viver bem começarem a diminuir;
o manejo dos • Reivindicar que o governo adeque a infraestrutura de suporte na
recursos TIY respeitando nossa mobilidade;
naturais • Estabelecer acordos comunitários para realizar o manejo dos re-
cursos da floresta de forma sustentável;
Nossas prioridades para • Proteger as sementes cultivadas, valorizando práticas, técnicas,
fortalecer nossas próprias conhecimentos e histórias de origem relacionadas aos cultivos e
estratégias de manejo são: aos alimentos tradicionais
universidades embrapa
rede de atores
Nosso jeito de
cuidar da floresta
As comunidades são as principais res-

ponsáveis para cuidar da floresta, dos icmbio comunidades parceiros
rios e dos animais. Junto com as asso-
ciações, elas podem buscar o apoio de
parceiros, universidades, Funai, Em-
brapa e ICMBio para desenvolverem
projetos de conservação e manejo
dos recursos naturais, de melhoria
das roças e de comercialização
de produtos da floresta.
funai associações

Propostas para o nosso jeito de cuidar da floresta
Fortalecer nossos Indígenas Não Indígenas

sistemas agrícolas Realizar estudos sobre a diversidade e a qualidade das produções agrícolas ISA, Universidades,
tradicionais e a 1 tradicionais e identificar variedades e espécies que estão em vias de Embrapa,
Secretarias de
agrobiodiversidade desaparecer. Associações
Agricultura,
Funai e Sead
Fomentar a troca de sementes e mudas tradicionais, especialmente das ISA, Universidades,

Comunidades
2 plantas que usamos diariamente, como o tabaco, pimenta, banana, algodão,
cuia, cabaça, milho, cana de flecha etc.
e Associações
SEI-RR, FEI-AM,
Sead
3 Proteger as sementes cultivadas. Comunidades –
ISA, Diocese
Valorizar práticas, técnicas, conhecimentos e histórias de origem de Roraima,
4
Comunidades
relacionadas aos cultivos e alimentos tradicionais e fomentar o seu registro. e Associações Universidades,
Funai e Iphan
Incentivar crianças e jovens a participar dos trabalhos na roça ao lado de

5
Comunidades
seus parentes e fortalecer a transmissão de conhecimentos e técnicas –
e Professores
agrícolas.
Organizar o trabalho na comunidade para a abertura de roças de uso coletivo

6 para reuniões, assembleias e merenda escolar.
Comunidades –
Difundir boas práticas de manejo do fogo durante a abertura e limpeza das Prevfogo/Ibama,
7 roças.
Comunidades ICMBio
Promover o manejo
sustentável de recursos Realizar estudos para identificar recursos da floresta escassos e elaborar ISA, Universidades
Comunidades
da floresta 8 estratégias de manejo específicas, levando em conta técnicas indígenas e
técnicas não-indígenas.
e Professores e Embrapa
Avaliar como a comercialização dos produtos da floresta impactam

9 os recursos naturais
Comunidades ISA
Plantar próximo das comunidades árvores e plantas utilizadas na construção

Comunidades
10 das casas, na alimentação e medicina tradicionais, nos projetos de geração de
renda e também como forma de atrair caça.
e Associações
–
Estabelecer acordos comunitários para realizar o manejo dos recursos da

floresta de forma sustentável: retirar somente fios de cipó maduro; não ICMBio (em áreas
11 retirar o cipó de árvores com apenas dois fios; não derrubar palmeiras como
bacabeiras, açaizeiros e buritizeiros na hora de coletar frutas e palhas;
Comunidades de sobreposição
com UCs)
promover o uso rotativo das áreas de coleta de cipó, palhas e frutas etc.
DSEI-YY, Funai,
Estabelecer acordos sobre o uso da área e dos recursos naturais (áreas na Exército, ICMBio,
Comunidades
12 floresta e cursos d´água) com as instituições que estão presentes em nossa
terra para que não degradem o ambiente.
e Associações
Meva, Diocese de
Roraima e Diocese
do Amazonas

Conservar nossas Indígenas Não Indígenas

estratégias de Reivindicar ao governo construções de infraestrutura na Terra Indígena
Sesai, DSEI-YY,
mobilidade para evitar 13 que promovam a mobilidade e respeitem as nossas formas tradicionais de
ocupação territorial. Comunidades Funai, Secretarias
a escassez de recursos e Associações de Educação, MEC
e TEEs
naturais
ISA, Diocese de
Mudar as comunidades de lugar quando os recursos dos quais dependemos Roraima, Funai,
14 para viver bem começarem a diminuir (palhas, frutas, caça, pesca) ou a
enfraquecer (solo dos roçados).
Comunidades Sesai, DSEI-YY,
Secretarias de
Educação e TEEs
Fortalecer a prática de fazer acampamentos temporários na

15 floresta (wayumɨ | wasömöhuwi | mana'waka).
Comunidades –
Estimular o manejo de minhocas comestíveis (moto | kolosi) e sua criação

Comunidades
16 em locais próximos às comunidades, especialmente, onde a população está
sedentarizada e os recursos naturais escassos.
e Associações
–
Promover iniciativas agroflorestais e/ou quintais de árvores Comunidades ISA, Universidades,

17 frutíferas nas aldeias de baixa mobilidade territorial. e Associações Funai e Embrapa
Respeitar regras e
cuidados relacionados Respeitar os seres que vivem na floresta, especialmente, os rixipë / nonosipö
(duplos animais), os nëwaripë / saitöpö (essência das pessoas), os nhoomoi Funai, ICMBio,
à caça e pesca e aos 18 (donos dos animais), seus caminhos e moradas. Observar cuidados e restrições
Comunidades Exército
lugares de proteção específicas ao entrar nos lugares habitados por esses seres.
especial
Conhecer e valorizar as regras tradicionais relacionadas ao consumo dos

animais caçados e pescados e respeitar os períodos de resguardo (waxe amɨ
19 / manokosimowi, hokolimowi / wäänemaanä) em que o consumo de certos
Comunidades –
alimentos é proibido.
Difundir entre as novas gerações os conhecimentos relacionados à fabricação

Comunidades
20 dos objetos usados nas atividades de caça e pesca, como flechas, arcos,
armadilhas, zarabatanas, arpões, puçás etc.
e Professores
–
Estabelecer acordos e fomentar práticas de caça que não prejudiquem a

21 reprodução dos animais: não matar fêmeas grávidas ou com filhotes; não
matar filhotes; não pegar todos os ovos de tracajá, tartaruga etc.
Comunidades Funai e ICMBio
Estabelecer acordos comunitários para realizar o manejo adequado da pesca,

como a rotação de uso de igarapés ou lagos, não utilizar malhadeira no
22 período da piracema, observar o uso correto dos venenos de pesca e estipular
Comunidades Funai e ICMBio
períodos de defeso para reprodução.

6
126 |
Nossa saúde
A
ntes dos primeiros contatos com atenção à saúde indígena diferenciado de verdade.
os não indígenas, nossos xamãs Em 1999, depois de muita luta dos povos in-
sabiam curar todas as doenças dígenas, foi publicada a Lei Arouca, que criou um
que nos acometiam. Mas, confor- sistema nacional específico para o atendimento
me os não indígenas foram inva- à saúde indígena que ressalta a necessidade do
dindo nossa floresta, doenças que antes eram atendimento:
desconhecidas por nós, começaram a aparecer,
como malária e tuberculose. Os casos de malá- (I) Ser feito por meio dos DSEIs e não dos municí-
ria e sarampo cresceram muito com a abertura pios;
da Perimetral Norte e com a invasão garimpeira, (II) Levar em conta os conceitos indígenas sobre o
causando a morte de muitos de nós. que é saúde;
Esses são males que vêm de longe e que os (III) Incluir os conhecimentos e conhecedores in-
xamãs yanomami e ye’kwana não conhecem, por dígenas no Sistema Único de Saúde – sus; e
isso, para tratá-los, precisamos dos remédios dos (IV) Garantir controle social no acompanhamento
não indígenas. Para conseguir lidar com essas no- das políticas de saúde.
vas doenças, precisamos conciliar o trabalho dos
xamãs, e nossos conhecimentos sobre os remédios Hoje, nós, Yanomami e Ye’kwana, seguimos lutan-
da floresta, com os conhecimentos dos não indíge- do para que esse sistema de saúde indígena seja
nas e seu modo de cuidar da saúde. É por isso que fortalecido e para que o atendimento à saúde em
nós, Yanomami e Ye’kwana, junto com os outros po- nossa terra respeite cada vez mais nossa realidade
vos indígenas, sempre lutamos por um sistema de e nossos saberes.
Nossa saúde PORTUGUÊS | 127

para melhorar a nossa saúde
As prioridades para o cuidado à nossa saúde são:
• Atuar de forma preventiva para diminuir o número • Melhorar o atendimento específico à saúde das
de remoções da TIY; mulheres, priorizando as práticas tradicionais
• Melhorar o atendimento aos pacientes na Casai, de cuidados durante a gestação e no momento
diminuindo o tempo de permanência na cidade; do parto;
• Garantir o controle eficiente de doenças como a • Fomentar encontros de mulheres nas
malária, oncocercose, pneumonia e tuberculose, comunidades para discutir questões específicas
que têm sido frequentes em nossas comunidades; à sua saúde.

Comer bem pra ter saúde BOX | Comer bem para ter saúde –
Com o aumento de entrada de di- mentos que sempre plantamos nas os alimentos da cidade. Também
nheiro nas comunidades e com roças ou que encontramos na flo- já sabemos que as crianças ficam
acesso às cidades, nós, Yanomami e resta. Nós já conhecemos os efei- desnutridas quando consomem só
Ye’kwana, temos comprado muitos tos negativos dessa mudança de alimentos da cidade. Por isso que-
alimentos industrializados. Arroz, hábitos em nossas comunidades: remos valorizar nossos próprios
açúcar, café e bolacha não são ali- algumas doenças, como o diabe- alimentos: comer bem é a melhor
mentos tão nutritivos quanto os ali- tes e a hipertensão, vêm junto com forma de ter saúde.
rede de atores
emsi
Nossa Saúde
Existem muitos responsáveis pela nossa saúde parceiros

ais
e o principal deles é o Distrito de Saúde Espe-
cial Indígena Yanomami e Ye’kwana (DSEI-YY)
que foi criado especificamente para cuidar de
comunidades
nossa saúde. É o órgão do governo de maior des-
taque nesta rede, junto com a Sesai. O Condisi
é o nosso conselho que acompanha as ações do
DSEI-YY, por isso é forte a relação entre o Condisi,
o DSEI-YY, as associações e as comunidades. Os sesai funai
Agentes Indígenas de Saúde (AIS) e a Equipe Mé- dsei-yy
dica de Saúde Indígena (EMSI) são responsáveis
pelas ações de saúde dentro das nossas comuni-
dades e por isso devem estar sempre próximos
dos xamãs que cuidam de nós. A Funai e os par-
ceiros nos ajudam a buscar apoio para melhorar
a assistência à nossa saúde, como desenvolver condisi associações
pesquisa sobre doenças e contaminação.

Propostas para nossa saúde
Garantir a qualidade indígenas não indígenas

dos atendimentos nas
comunidades com 1
Atuar de forma preventiva por meio de visitas domiciliares frequentes, da Equipe
identificação de situações de risco e do acompanhamento dos casos graves. Multidisciplinar
menos remoção AIS
de Saúde Indígena
(EMSI)
Implementar o programa de saúde bucal nas comunidades, priorizando ações

2 de prevenção.
– DSEI-YY
Garantir o controle eficiente das endemias nas comunidades com ações

3 estratégicas em áreas de maior incidência de doenças como malária,
oncocercose e leishmaniose.
– DSEI-YY
Priorizar as práticas tradicionais de cuidado com a mulher gestante e o

parto assistido por parteiras indígenas, com excessão de mulheres com
4 complicações na gestação que devem procurar assistência nos postos de
saúde. A decisão da mulher e da família sobre a não remoção deve ser
Comunidades, AIS EMSI
respeitada pela equipe de saúde local.
Fomentar encontros de mulheres nas comunidades para discutir

questões específicas à sua saúde e implementar o programa de atenção
5 integral à saúde da mulher indígena, assegurando a contratação de Agentes
Indígenas de Saúde mulheres para acompanhar a realização de exames e
Comunidades, AIS DSEI-YY e EMSI
tratamentos.
Melhorar o atendimento aos pacientes nas Casais por meio de sua

6 reestruturação física, da contratação de profissionais especializados para
diminuir o tempo de espera dos exames e consultas.
– DSEI-YY
Em caso de remoção, esclarecer os acompanhantes sobre suas

responsabilidades para com o paciente e informá-los sobre o regimento Comunidades,
7 da Casai e orientá-los sobre as condutas adequadas ao local, como não Associações e AIS
–
consumir bebidas alcoólicas.
Orientar os pacientes e familiares sobre o uso correto dos remédios não

8 indígenas, os efeitos colaterais e os riscos relacionados ao abuso dos mesmos,
tendo as línguas indígenas como meio prioritário de comunicação.
AIS EMSI

Promover autonomia indígenas não indígenas

na decisão e gestão Garantir que sejam realizadas nas reuniões do Condisi consultas às lideranças
participativa na saúde 9 indígenas na avaliação do atendimento à saúde e nas decisões sobre o
funcionamento do DSEI-YY. – DSEI-YY, Condisi
Assegurar no Condisi o assento das associações yanomami e ye’kwana, com

10 direito a voz e a voto.
– Condisi
Comunidades Sesai, ISA, Secoya e

11 Lutar pela não municipalização da Saúde Indígena.
e Associações Diocese de Roraima
Criar um sistema eficiente de coleta de dados quantitativos

e disponibilizar as informações de forma integral, garantindo acesso e
12 transparência a todos. Elaborar o Plano Distrital a partir de indicadores de
– Sesai e DSEI-YY
saúde da Terra Indígena.
Reformular o censo populacional para que represente de fato a realidade das

13 comunidades e famílias indígenas e as especificidades culturais e linguísticas
dos povos Yanomami e Ye’kwana.
– Sesai e DSEI-YY
Ter transparência no uso dos recursos públicos e realizar prestação de contas Sesai, DSEI-YY e
14 periódicas no Condisi.
–
Condisi
DSEI-YY, Condisi,
Capacitar periodicamente os conselheiros indígenas de saúde para esclarecer
Fiocruz, ISA, Secoya
15 o funcionamento de todo o sistema de saúde com metodologias e conteúdos
adequados a cada região da Terra Indígena.
Associações
e Diocese de
Roraima.
Elaborar um termo de conduta que oriente o comportamento dos não-

indígenas que atuam na Terra Indígena de forma a inibir hábitos indesejados Comunidades
16 como a entrada e o consumo de bebidas alcoólicas, drogas e alimentos e Associações
–
industrializados nas comunidades.
Comunidades
Promover de forma autônoma encontros periódicos entre os Conselheiros
17 Locais de Saúde Indígena e encaminhar as discussões ao Condisi e ao DSEI-YY.
e Associações,
Conselheiros Locais
–
Divulgar e promover debates sobre o PGTA da Terra Indígena Yanomami

nas reuniões dos Conselhos Locais e encaminhar as propostas que forem Associações,
18 de responsabilidade do DSEI-YY ao Condisi para serem aprovadas Conselheiros Locais
DSEI-YY e Condisi
e incorporadas ao Plano Distrital de Saúde Indígena.
Garantir a contratação e formação de assessores indígenas do DSEI-YY

19 e assegurar que o Condisi e os conselheiros locais estabeleçam os critérios
de contratação, definam suas atribuições e supervisionem suas atividades.
– DSEI-YY e Condisi

Propostas para nossa saúde
Garantir um quadro indígenas não indígenas

de profissionais com
formação adequada
Ampliar o quadro de funcionários das equipes de saúde para garantir o
20 atendimento contínuo e de qualidade nas comunidades.
– DSEI-YY
Assegurar a formação continuada à Equipe Multidisciplinar de Saúde Indígena, Sesai, DSEI-YY,

formada por indígenas e não-indígenas, para aprimorar as ações de educação Associações, Condisi, ESTSUS,
21 em saúde, as competências comunicativas interculturais e a articulação dos Conselheiros Locais Funai, ISA, Secoya e
serviços de saúde às práticas medicinais indígenas. Diocese de Roraima
Garantir que todos os atendimentos realizados nas Casais e na rede do sus

22 sejam acompanhados de tradução por meio da contratação e capacitação de
intérpretes Yanomami e Ye’kwana, homens e mulheres.
– DSEI-YY
Reconhecer os Agentes Indígenas de Saúde (AIS) e Agentes Indígenas de Ministério do

23 Saneamento (aisan) como categorias profissionais.
–
Trabalho
Fortalecer nossas
práticas de cuidado
com a saúde Explicar aos profissionais não indígenas a importância das práticas tradicionais
de saúde dos povos Yanomami e Ye’kwana para que possam respeitá-las e
24 fomentar o diálogos sobre a medicina não-indígena e as práticas da medicina
Comunidades, AIS DSEI-YY e EMSI
tradicional entre a EMSI
Priorizar a orientação e cuidado dos xamãs e conhecedores de medicinas

25 tradicionais.
Comunidades, AIS –
Priorizar a alimentação tradicional no dia a dia. Promover ações de educação

26 em saúde alimentar nos polos-base e orientar as comunidades sobre os
prejuízos causados por alimentos industrializados trazidos das cidades.
Comunidades, AIS EMSI

Melhorar a indígenas não indígenas

infraestrutura e o
Construir, reformar e fazer a manutenção de todas as instalações de
atendimento nas atendimento à saúde na Terra Indígena e fornecer equipamentos, sistema de
comunidades 27 radiofonia, insumos, medicamentos, alimentos adequados aos pacientes e
meios de transporte para atendimento em locais remotos. – Sesai e DSEI-YY
Garantir que todo planejamento de construção de infraestrutura nas

comunidades leve em consideração a mobilidade como estratégia indígena
28 de ocupação territorial e a adequação dos materiais utilizados nas obras.
– Sesai e DSEI-YY
Simplificar a burocracia para agilizar as construções.
Ministério de
Homologar as pistas de pouso existentes nos polos-base e nas comunidades
Saúde, Sesai,
29 da Terra Indígena e garantir a abertura de novas pistas de acordo com as
necessidades de atendimento à saúde.
–
DSEI-YY, ANAC,
Funai e MPF
Cuidar dos ambientes

e de nossas vidas DSEI-YY,
Implantar nas comunidades sistemas de abastecimento de água adaptados
Universidades, ISA,
30 aos padrões indígenas de mobilidade territorial e adotar procedimentos de
controle da qualidade da água.
–
Secoya e Diocese de
Roraima
Realizar palestras e discussões sobre a geração de lixo nas comunidades e Comunidades

31 sobre como reduzir, reutilizar e fazer o descarte adequado. e Associações, AIS
EMSI
DSEI-YY, Ibama,
Secretaria
Especial do
Desenvolvimento
Promover uma articulação interstitucional para assegurar a retirada do lixo
32 contaminante (como pilhas, baterias e lâmpadas) da Terra Indígena.
– Social, MMA e
Secretarias de Meio
Ambiente, FEI (AM)
e SEI (RR) e Exército
Brasileiro
Garantir armazenamento, transporte e destinação corretos dos resíduos

DSEI-YY e Exército
33 (comuns e/ou hospitalares) gerados nos polos-base do DSEI-YY e nos Pelotões
Especiais de Fronteira para evitar contaminação ambiental na Terra Indígena.
–
Brasileiro
Produzir periodicamente pesquisas sobre a saúde e a qualidade de vida das DSEI-YY, Funai,
pessoas que vivem em locais próximos ou contíguos a áreas ambientalmente Universidades, ISA,
34 degradadas para subsidiar a implementação de planos de atenção especial às
Associações
Secoya e Diocese de
pessoas afetadas, como aquelas contaminadas por mercúrio. Roraima

7
134 |
Nosso jeito de educar
U
ma das primeiras coisas que os A palavra-chave para termos uma boa escola in-
não indígenas fizeram ao inva- dígena é autonomia; assim, podemos criar nos-
dir nossas terras foi impor seus sos próprios modelos de escola.
conhecimentos e o seu jeito de Hoje em dia as escolas indígenas são impor-
ensinar. Percebendo que nós não tantes para aprendermos o português e a mate-
tínhamos escolas, eles pensaram que também mática, ferramentas para lutarmos pelos nossos
não tínhamos educação. Mas a verdade é que direitos e para não sermos enganados pelos não
nós, Yanomami e Ye’kwana, nunca precisamos indígenas. Mas nas nossas escolas nós também
de escolas no passado, porque sempre tivemos estamos estudando coisas importantes de nos-
outras formas de aprender e de ensinar. sas culturas, como os conhecimentos dos mais
As primeiras escolas que chegaram em nos- antigos sobre as plantas e os animais.
sas comunidades queriam nos transformar em A escola deve ser entendida como uma casa
brancos: ensinar o português; catequizar; proibir de conhecimento e não como uma casa feia per-
nossas línguas. As primeiras escolas na região de to do posto de saúde. Nós, Yanomami e Ye’kwana,
Maturacá e nas comunidades do Rio Marauiá fo- entendemos que podemos ter aulas em diferen-
ram os internatos religiosos: nós ficávamos pre- tes lugares e de diferentes maneiras. Uma caçada,
sos, aprendendo a virar não indígena. Éramos uma pescaria, uma saída para a floresta para cole-
proibidos de falar as nossas línguas e comer nos- tar bacaba pode ser nossa escola. Nós todos, com
sos alimentos. a ajuda dos professores indígenas das nossas co-
Com muita luta conseguimos colocar na munidades, devemos transformar as escolas em
Constituição de 1988 que a nossa maneira de vi- lugares em que podemos aprender as culturas ya-
ver deveria ser respeitada. A Constituição, junto nomami e ye’kwana, mas também as ferramentas
com a Lei de Diretrizes e Bases da Educação de dos não indígenas, para conversar com eles.
1996, reconheceu pela primeira vez a chamada Hoje nossas escolas são casas de conheci-
escola diferenciada. A partir daí começamos a mento ou somente fonte de salários? Os profes-
participar das decisões sobre como queremos sores que escolhemos para as nossas comunida-
que sejam nossas escolas e quais conhecimentos des estão ensinando os nossos jovens a escrever
devem ser ensinados. em nossas línguas? Nossas crianças estão apren-
A escola indígena não pode ser uma cópia da dendo a usar as ferramentas dos nãos indígenas
escola do não indígena: nós, Yanomami e Ye’kwa- para proteger nossos direitos? Essas perguntas
na, temos uma forma de ensinar diferente, nos- são muito importantes, porque a escola indígena
sos conhecimentos são diferentes e também os que temos hoje é fruto de muitos anos de luta e
momentos em que ensinamos e aprendemos. precisamos proteger essa conquista.
Nosso jeito de educar PORTUGUÊS | 135

para melhorar a
educação escolar
indígena
As principais propostas para fortalecer
a nossa educação escolar são:
• Formação continuada e específica para
os nossos professores, com a inclusão de
nossos saberes nos currículos escolares;
• Apoio para a produção e divulgação
de materiais didáticos próprios,
diferenciados e de qualidade.
• Melhorias no processo seletivo, para que
eles tenham maior validade e não sejam
tão burocráticos, para não perdermos
tanto tempo na cidade;
• Ampliação do número de escolas na TIY;
• Reforma e melhoria das escolas
que já existem.

Você conhece o magistério Yarapiari?
Entre 2001 e 2009, nossos parceiros Através do Yarapiari, nós, Yanoma- 60 tiveram a sua formação interrom-
da Comissão Pró-Yanomami (CCPY) mi, tínhamos autonomia para cons- pida. Só em 2017 é que o governo de
nos ajudaram a construir um curso truir nossos Projetos Político-Peda- Roraima retomou as formações e cer-
de formação de professores para nove gógicos próprios, respeitando nossos tificou 16 professores, um número que
regiões da TI Yanomami: foi o Magis- tempos e espaços de aprendizagem. ainda não é suficiente para atender as
tério Yarapiari. Esse curso era bilín- O curso previa a formação em serviço demandas de nossas escolas. Nós, Ya-
gue e os professores yanomami eram de professores em nível médio e era nomami e Ye’kwana, incluímos a for-
apresentados a conteúdos relevantes desenvolvido em diferentes momen- mação dos professores nas propostas
para sua formação específica, como tos e contextos, em etapas de dedica- do nosso PGTA, porque sabemos que
direitos indígenas, ecologia, temas re- ção intensivas. nossos professores precisam de cursos
lacionados ao sistema dos não indíge- No ano de 2009, nós tivemos 18 específicos como o Yarapiari.
nas, além de matemática e português. professores formados, mas os outros
rede de atores parceiros
Nosso jeito de educar

saberes
indígenas funai
Os professores junto com as asso-
ciações e as comunidades são os
responsáveis em articular com as
secretarias de educação estaduais
e municipais para garantirem que
nossas escolas sejam boas. A Funai e
o Ministério da Educação (MEC) de- professores associações
comunidades
vem assegurar nossos direitos pela
educação específica e diferenciada.
O Saberes Indígenas, as universidades
e parceiros são importantes apoiado-
res quando queremos realizar nossas
próprias pesquisas e escrever nossos universidades secretarias
próprios livros. da educação
mec

Propostas sobre o nosso jeito de educar
Garantir políticas de indígena não indígena

educação com a nossa Implementar nas nossas escolas a educação básica e diferenciada e, onde for
participação
1 necessário, a Educação de Jovens e Adultos (EJA). Secretarias
–
de Educação
Comunidades,
Estimular que comunidades e lideranças acompanhem, discutam e cobrem ações Secretarias
2 voltadas à melhoria do ensino diferenciado nas suas escolas.
Associações e
Professores
de Educação
Secr. de Educação e
Aprovar os Projetos Políticos Pedagógicos das escolas yanomami e ye’kwana já
3 finalizados e fomentar a realização de PPPs nas escolas que ainda não possuem.
– Conselhos Estaduais
de Educação (CEE)
Professores
Colocar em prática os Projetos Políticos Pedagógicos nas escolas
4 yanomami e ye’kwana.
e Gestores
Escolares
–
Realizar concursos diferenciados e processos seletivos desburocratizados

para a contratação de professores yanomami e ye’kwana, elaborados em
5
Secretarias
–
diálogo com as comunidades indígenas, garantindo a participação das mulheres. de Educação
Os processos seletivos devem ter maior validade (03 anos).
Nos concursos e demais processos seletivos indicar professores yanomami

Comunidades
6 e ye´kwana comprometidos com a qualidade do ensino escolar em suas
comunidades
e Associações
–
Evitar a troca constante de professores para fortalecer os seus vínculos com as Secretarias
7 escolas, estimulando o acúmulo de experiência.
–
de Educação
Criar um sistema federal de educação escolar indígena por meio de uma

MEC e Secretarias
8 Secretaria Especial de Educação Escolar Indígena ligada diretamente ao MEC que
deverá implantar os Territórios Etnoeducacionais (TEEs).
–
de Educação
Adaptar os cursos de magistério no nível superior existentes às realidades dos

Professores e
9 povos Yanomami e Ye’kwana como Insikiran/UFRR e Licenciatura Intercultural/
UFAM
Associações
Universidades
Promover a capacitação continuada específica dos professores yanomami e

10
Secretarias
Associações
ye’kwana, com assessoria pedagógica e administrativa permanente. de Educação
Ampliar o sistema de cotas para indígenas no acesso ao ensino superior e MEC, Universidades e
11 garantir apoio específico e diferenciado no acesso, no ingresso e na permanência
dos estudantes indígenas nas universidades, até a conclusão do curso.
de Ensino Superior
Incluir nossos
Secr. de Educação, ISA,
conhecimentos e os Respeitar a diversidade linguística dos povos Yanomami e Ye’kwana e reconhecer
Secoya, Diocese de
mestres tradicionais 12 as línguas indígenas como primeira língua, estimulando o seu uso nas salas de
aula e nos documentos elaborados por professores e pelas comunidades.
–
Roraima, Diocese do
na educação Amazonas e Meva
Incluir conhecimentos tradicionais nos currículos escolares e promover

13
Comunidades
a participação ativa de anciões e membros da comunidade nos diversos –
e Professores
contextos educativos.

Incluir nossos indígena não indígena

conhecimentos e os Reconhecer o direito de incluir nas atividades escolares práticas tradicionais,
mestres tradicionais na
14 adequando o calendário escolar ao calendário próprio de cada povo. MEC, Secr. de Educação
– e Conselhos Estaduais
educação de Educação (CEE)
Organizar o calendário escolar para garantir que jovens e crianças possam

Comunidades
15 dedicar mais tempo ao trabalho familiar e aprender os conhecimentos
tradicionais.
e Professores
–
Secr. de Educação,
Outorgar o título de Notório Saber a mestres e mestras de saberes tradicionais
Universidades e
16 ao incluí-los nos espaços formais de educação como professores e/ou
pesquisadores remunerá-los devidamente.
–
Instituições Federais
de Ensino Superior
Funai, Secr. de Educa-
Elaborar materiais ção, Saberes Indígenas
didáticos para Buscar apoiadores e parceiros para produzir materiais didáticos próprios,
17
Associações e na Escola/MEC, ISA,
fortalecer nossas diferenciados e de qualidade para as escolas yanomami e ye’kwana. Professores Secoya, Diocese de
Roraima, Diocese do
línguas e culturas Amazonas e Meva
Saberes Indígenas
na Escola/MEC, ISA,
Produzir materiais audiovisuais didáticos e paradidáticos a partir Comunidades
18 de pesquisas com os sábios e conhecedores indígenas. e Professores
Secoya, Diocese de
Roraima, Diocese do
Amazonas e Meva
Adotar nas escolas os materiais didáticos já produzidos pelos Secretarias

19 Yanomami e Ye’kwana e seus parceiros.
–
de Educação
Dar continuidade a programas semelhantes ao Saberes Indígenas nas Escolas

MEC, Universidades e
e ampliar a participação de professores e pesquisadores indígenas na produção
20 de materiais didáticos e na realização de pesquisas que valorizem as histórias,
de Ensino Superior
línguas e conhecimentos dos povos Yanomami e Ye’kwana.
Melhorar as
condições para
Buscar apoiadores e parceiros para viabilizar a construção
aprender e ensinar Comunidades
21 dos centros regionais de formação indígena na Terra Indígena Yanomami e
promover cursos de interesse dos povos Yanomami e Ye’kwana.
e Associações
MEC e Funai
Reformar escola antigas e construir novas onde não há, priorizando as mais MEC, FNDE e
22 distantes e/ou com mais número de alunos a partir de projetos elaborados
pelas comunidades.
– Secretarias
de Educação
Enviar regularmente equipamentos, materiais escolares e merenda de

qualidade em quantidade suficiente para as escolas indígenas e, em locais de Secretarias
23 difícil acesso, garantir verbas específicas para solucionar o impasse do envio
–
de Educação
destes itens.
Apoiar a aquisição direta de produtos indígenas destinados à alimentação FNDE, MEC e

24 escolar, por meio de políticas de incentivo, e fortalecer a produção agrícola nas
comunidades.
– Secretarias
de Educação
Custear o transporte fluvial dos alunos até a escola quando não Secretarias
25 for possível estudar em suas comunidades.
–
de Educação

GLOSSÁRIO
1. NÃO INDÍGENAS
Anac Agência Nacional de Aviação ESTSUS Escolas Técnicas do Sistema Idam Instituto de Desenvolvimento
Civil Único de Saúde Agropecuário e Florestal Sustentável
Promove a segurança da aviação civil: Escolas técnicas que realizam formação do Estado do Amazonas
elabora normas, certifica empresas, nos serviços de saúde do Sistema Único Oferece serviços de assistência técnica e
oficinas, escolas, profissionais da aviação de Saúde. extensão rural aos agricultores familiares
civil, aeródromos e aeroportos e fiscaliza e produtores rurais no Amazonas.
as operações aeronáuticas. fei (am) Fundação Estadual do Índio
(Amazonas) imaflora Instituto de Manejo e
Censipam Centro Gestor e Implementa politicas de Certificação Florestal e Agrícola
Operacional do Sistema de Proteção etnodesenvolvimento do Estado voltadas Associação da sociedade civil, sem fins
da Amazônia / Ministério da Defesa aos povos indígenas. lucrativos, incentiva e promove as cadeias
Promove a proteção, a inclusão social produtivas dos produtos de origem
e o desenvolvimento sustentável da Fiocruz Fundação Oswaldo Cruz florestal e agrícola.
Amazônia Legal. É constituído por três Produz, dissemina e compartilha
Centros Regionais (CRs), sendo que o conhecimentos e tecnologias voltadas INPA Instituto Nacional de Pesquisas
CR de Manaus abrange os Estados do para a melhoria da saúde da população. da Amazônia / MCTIC
Amazonas e Roraima. Produz e divulga conhecimentos e
FNDE Fundo Nacional de tecnologias sobre a biodiversidade, a
cipa Companhia Independente de Desenvolvimento da Educação / MEC sociodiversidade, os recursos florestais e
Policiamento Ambiental Executa políticas educacionais do hídricos na Amazônia.
É responsável pela proteção do meio Ministério da Educação (MEC) e presta
ambiente e combate aos crimes assistência técnica e financeira. iphan Instituto do Patrimônio
ambientais. Histórico e Artísitico Nacional
Funai Fundação Nacional do Índio Protege e promove os bens culturais
Condisi Conselho Distrital de Saúde Coordena e executa a política indigenista do país, inclusive os inscritos na Lista
Indígena nacional. Promove estudos de do Patrimônio Mundial e na Lista
Fiscaliza, debate e apresenta políticas que identificação e delimitação, demarcação, do Patrimônio Cultural Imaterial da
fortaleçam a saúde dos povos indígenas. regularização fundiária e registro das Humanidade.
Participa da elaboração e aprovação do terras tradicionalmente ocupadas pelos
Plano Distrital, acompanha e avalia a sua povos indígenas, além de monitorá-las e ISA Instituto Socioambiental
execução. fiscalizá-las. Organização da sociedade civil,
sem fins lucrativos, realiza projetos
DSEI-YY Distrito Sanitário Especial Ibama Instituto Brasileiro do Meio voltados à defesa dos direitos
Indígena-Yanomami Ye’kwana Ambiente e dos Recursos Naturais socioambientais e ao desenvolvimento
É a unidade gestora descentralizada do Renováveis/ MMA de modelos participativos de
Subsistema de Atenção à Saúde Indígena Realiza ações de políticas nacionais de sustentabilidade com fortalecimento
(SasiSUS) que coordena as ações de meio ambiente, relativas à proteção, institucional de parceiros locais.
atenção à saúde dos povos indígenas que ao licenciamento, à fiscalização e ao
vivem na Terra Indígena Yanomami. Sua monitoramento ambiental.Também MCTIC Ministério da Ciência,
sede está em Boa Vista. exerce o poder de polícia ambiental. Tecnologia, Inovações e
Comunicações
Embrapa Empresa Brasileira de ICMBio Instituto Chico Mendes de Formula e implementa as políticas
Pesquisa Agropecuária Conservação da Biodiversidade / MMA nacionais de ciência e tecnologia,
Viabiliza soluções de pesquisa, Executa ações do Sistema Nacional de telecomunicações, radiodifusão, pesquisa
desenvolvimento e inovação para a Unidades de Conservação, podendo científica e tecnológica.
sustentabilidade da agricultura em propor, implantar, gerir, proteger,
benefício da sociedade brasileira. fiscalizar e monitorar as Unidades de
Conservação (UCs). Também fomenta e
EMSI Equipes Multidisciplinares de executa programas de pesquisa, proteção
Atenção Básica à Saúde Indígena e conservação da biodiversidade e possui
Conjunto de profissionais, indígenas e o poder de polícia ambiental para a
não indígenas, responsáveis pela atenção proteção das UCs federais.
básica à saúde indígena na Terra Indígena
Yanomami, sob gestão do Subsistema de
Atenção à Saúde Indígena (SasiSUS).

Sead Secretaria Especial de pefs Pelotões Especiais de Fronteira/ tees Territórios Etnoeducacionais/ MEC
Agricultura Familiar e do Exército Brasileiro Apoiam a implementação da Política
Desenvolvimento Agrário Atua na fiscalização das fronteiras do de Educação Escolar Indígena, por
É responsável pela Declaração de país, verificando marcos, acompanhando meio de programas de formação
Aptidão ao Pronaf (DAP); certificação movimentos de caráter suspeito, dos professores; materiais didáticos
de origem dos produtos da agricultura fiscalizando embarcações e controlando o específicos; projetos para a valorização
familiar, como o selo "Indígenas tráfico de drogas e a exploração ilegal de das culturas e línguas dos povos
do Brasil"; Programa Nacional de recursos naturais. indígenas; apoiam o transporte escolar
Fortalecimento da Agricultura Familiar e a construção de escolas indígenas.
(Pronaf); Programa de Aquisição PF Polícia Federal
de Alimentos (PAA); pelo Programa Exerce as atribuições de polícia judiciária unesco Organização das Nações
Nacional de Alimentação Escolar (PNAE), e administrativa da União para garantir Unidas para a Educação, a Ciência e
entre outros. a manutenção da lei e da ordem, a Cultura
preservando o estado democrático de Agência especializada das Nações
Secretaria Especial do direito. Unidas (ONU) que promove a
Desenvolvimento Social / Ministério proteção dos patrimônios culturais, a
da Cidadania prevfogo / Ibama Centro Nacional preservação das entidades culturais e
Formula e coordena políticas, programas de Prevenção e Combate aos tradições orais, assim como a promoção
e ações voltadas à renda de cidadania, Incêndios Florestais dos livros e a leitura.
assistência social, inclusão social e Executa a política de prevenção e
produtiva nos âmbitos rural e urbano. combate aos incêndios florestais, Diocese de Roraima
incluindo campanhas educativas, Por meio da Pastoral Indigenista da
MEC Ministério da Educação treinamento e capacitação de Ordem Consolata promove projetos
Planeja e executa a política nacional de produtores rurais e brigadistas, de escolas indígenas diferenciadas
educação em todos os níveis escolares, monitoramento e pesquisa. bilíngues, formação e articulação dos
zela pela qualidade do ensino e pelo professores e organizações indígenas e
cumprimento da legislação educacional Secoya Serviço e Cooperação com o cursos e ações de pesquisa intercultural.
e assegura a participação da sociedade Povo Yanomami
no aprimoramento da educação Associação da sociedade civil, sem fins Ministério do Trabalho
brasileira. Mantém, organiza e desenvolve lucrativos, que trabalha em parceria Planeja e executa as políticas e diretrizes
diferentes programas como o Prouni, o com os Yanomami do Médio Rio Negro, para a geração de emprego e renda e de
Enem e o Sisu. através de ações de educação, educação apoio ao trabalhador.
em saúde, desenvolvimento sustentável
Meva Missão Evangélica da Amazônia e direitos indígenas. Ministério da Saúde
Atua na educação formal e realiza Órgão do Poder Executivo Federal que
trabalhos missionários voltados à sei (RR) Secretaria Estadual do índio organiza e elabora planos e políticas
disseminação do evangelismo e à criação (Roraima) públicas voltados à promoção, prevenção
de igrejas indígenas nas aldeias. Promove ações de desenvolvimento social e assistência à saúde dos brasileiros.
nas comunidades indígenas em Roraima.
MMA Ministério do Meio Ambiente Universidades
Executa as políticas públicas para o meio Sesai Secretaria Especial de Saúde Trabalham no desenvolvimento da
ambiente com foco na recuperação, Indígena/ Ministério da Saúde sociedade brasileira por meio da
conservação e sustentabilidade de Secretaria executiva, vinculada formação de profissionais qualificados
ecossistemas, biodiversidade, florestas e diretamente ao Ministério da Saúde, e da produção e difusão contínua de
recursos hídricos. atua de forma descentralizada por novos conhecimentos através de estudos,
meio dos Distritos Sanitários Especiais pesquisas e projetos de extensão. São
MPF Ministério Público Federal Indígenas (DSEIs). Cria condições exemplos a Universidade Federal de
Atua na proteção das liberdades civis e necessárias para que os DSEIs tenham Roraima (UFRR), Universidade Federal
democráticas para assegurar e efetivar autonomia administrativa e financeira, do Amazonas (UFAM) e a Universidade
os direitos individuais e sociais, além de como orçamento próprio, controle social Federal de Minas Gerais (UFMG).
fiscalizar o poder público. e quadro de funcionários com concurso
público diferenciado.
Glossário PORTUGUÊS | 141

Secretarias de Meio Ambiente Secretarias de Cultura
Formulam e executam nos níveis Desenvolve e promove ações, projetos
municipal e estadual as ações, e programas voltados à formação e
projetos e programas relacionados à à valorização da cultura em níveis
implementação da política ambiental: municipais e estaduais; apoia artistas e
licenciamento, controle, fiscalização e manifestações culturais locais e regionais.
educação ambiental.
Secretarias de Agricultura
Exército Brasileiro Coordenam e executam a política de
É uma das três Forças Armadas do desenvolvimento sustentável agrícola
Brasil, responsável, no plano externo, no município ou estado, prestando
pela defesa do país e, no interno, pela assistência e apoio a produtores rurais.
garantia da lei, da ordem e dos poderes
constitucionais. Secretaria de Extrativismo e
Desenvolvimento Rural Sustentável/
Secretarias de Educação MMA
Organizam, desenvolvem e mantêm o Planeja, executa e coordena as políticas
Sistema de Ensino, municipal ou estadual, públicas do Ministério do Meio Ambiente
integrando-o às políticas e planos ligadas à promoção do extrativismo e do
educacionais nacionais. desenvolvimento rural sustentável.
CEE Conselhos Estaduais de Educação Prefeituras

Definem normas que devem ser seguidas Planejam, executam e coordenam
no âmbito educacional, fiscalizam políticas municipais voltadas às áreas
as instituições de ensino estaduais e da educação, da saúde, do transporte,
sugerem medidas para melhorar a da cultura e outros.
qualidade do ensino. A composição de
cada conselho é variável de estado para Secretaria Nacional de Proteção
estado. Global e Secretaria Nacional de
Políticas de Promoção da Igualdade
Diocese do Amazonas Racial/ Ministério da Mulher, da
Por meio da Congregação Salesiana atua Família e dos Direitos Humanos
na educação formal e evangelização em Formula e executa políticas e diretrizes
comunidades indígenas no Amazonas. voltadas à promoção dos direitos da
cidadania de populações indígenas entre
Instituições Federais de Ensino outras; coordena a política nacional de
Superior direitos humanos, em conformidade com
Trabalham no desenvolvimento científico as diretrizes do Programa Nacional de
e tecnológico do país por meio da Diretos Humanos - PNDH.
produção de pesquisas científicas e da
formação de profissionais em diversas
áreas do conhecimento. São exemplos o
Instituto Federal do Amazonas (IFAM) e o
Instituto Federal de Roraima (IFRR).
Saberes Indígenas na Escola / MEC

Promove ações educativas que atendam
as especificidades dos povos indígenas,
como: formação continuada de
professores; elaboração de currículos,
definição de metodologias e processos
de avaliação; e pesquisas que resultem
na elaboração de materiais didáticos e
paradidáticos.

2. INDÍGENAS
AIS Agente Indígena de Saúde EMSI Equipes Multidisciplinares de
AIS integra a equipe multidisciplinar, Atenção Básica à Saúde Indígena
composta por médico, enfermeiro e Conjunto de profissionais, indígenas e
auxiliar de enfermagem, responsável não indígenas, responsáveis pela atenção
pelo atendimento à saúde nas básica à saúde indígena em uma área, sob
comunidades indígenas. Realiza, junto gestão do Subsistema de Atenção à Saúde
com a equipe, ações de prevenção de Indígena (SasiSUS).
doenças e promoção de saúde e tem um
importante papel na interlocução entre a FOIRN Federação das Organizações
comunidade e os técnicos não indígenas, Indígenas do Rio Negro
assegurando o entendimento da língua Associação indígena civil sem fins
indígena falada pelo paciente e também lucrativos, sem vinculação partidária ou
garante o respeito aos cuidados e práticas religiosa, defende os direitos dos povos
tradicionais que fazem parte das culturas indígenas que habitam a bacia do rio
Yanomami e Ye’kwana. Negro, no Amazonas. É composta por mais
de 89 associações indígenas de base que
Associações representam cerca de 750 aldeias, mais de
Representantes legítimas dos povos 35 mil indígenas pertencentes a 23 povos,
indígenas de uma região ou da Terra representantes das famílias linguísticas
Indígena defendem os direitos e Tukano Oriental, Aruak e Maku.
interesses indígenas nos contextos locais,
regionais, nacionais e internacionais Gestores Escolares
e atuam no sentido de garantir que as Cuidam de questões administrativas da
demandas indígenas sejam ouvidas escola; planejam e coordenam a execução
pelos diversos atores e instituições não de atividades escolares; acompanham,
indígenas. supervisionam e orientam a equipe de
professores; dialogam com os pais dos
CIR Conselho Indígena de Roraima alunos e mobilizam a comunidade para
Organização indígena luta pela garantia promover a melhoria do ensino.
dos direitos dos povos indígenas de
Roraima e representa cerca de 235 Professores
comunidades indígenas, localizadas em Planejam e realizam atividades de ensino
diferentes regiões do estado de Roraima. nas escolas indígenas, colocando em
prática os Projetos Políticos Pedagógicos
Comunidades da Terra Indígena específicos; dialogam com os alunos e
Yanomami pais e mobilizam a comunidade para
Unidade sociopolítica formada pelos promover a melhoria do ensino.
moradores de uma comunidade
que dialoga e orienta as lideranças Xamãs
locais; acompanha, discute e cobra Com sua sabedoria sobre os seres e
ações voltadas à melhoria do ensino espíritos que vivem nas florestas e
diferenciado e da saúde, entre outras diversos planos cósmicos, aconselham
políticas voltadas aos povos indígenas; faz as comunidades e promovem cura e
o controle social das iniciativas e projetos proteção através da ação xamânica.
realizados em cada localidade.
Conselheiros locais do Condisi

Garantem a participação direta
das comunidades indígenas no
monitoramento, fiscalização e condução
das políticas públicas de saúde,
acompanhando e avaliando as ações de
saúde em cada localidade.

protocolo
de consulta PORTUGUÊS | 147
Protocolo de Consulta
dos Povos Yanomami
e Ye’kwana
Este protocolo foi construído coletivamente por nós, Yanomami
e Ye’kwana, em um trabalho que envolveu todas as nossas lideranças
e associações durante dois anos.

Por que fizemos esse Protocolo de Consulta?
Nós somos os Yanomami e Ye’kwana. Somos povos como devemos ser consultados.
originários e sempre vivemos em Urihi a ou Tönoo-
noi, como costumamos dizer em nossas línguas Nós decidimos fazer nosso próprio protocolo de
maternas. Vocês chamam este lugar de Terra Indí- consulta para proteger nossa terra e nossas comu-
gena Yanomami: ela foi demarcada pelo governo nidades e porque queremos fortalecer as decisões
brasileiro no dia 25 de maio de 1992 e é uma terra que tomamos sobre o nosso presente e o nosso fu-
contínua, com 9.664.975 de hectares, que atraves- turo. Sabemos que, em 2004, o governo brasileiro
sa os estados do Amazonas e de Roraima. Hoje nós assinou a Convenção 169 da Organização Interna-
somos mais de 27 mil pessoas e vivemos em mais cional do Trabalho (OIT) e que está na lei do Brasil o
de 330 comunidades. direito de cada povo ser consultado e decidir livre-
mente sobre tudo que pode afetar sua vida.
Na nossa Terra Indígena Yanomami já aconteceram
muitas tragédias: na década de 1970 os governan- Temos nossos próprios modos de organização
tes abriram uma estrada que atravessou o nosso social e nossos conhecimentos tradicionais, que
território, a Perimetral Norte. Depois, nosso terri- compartilhamos entre as gerações. São conhe-
tório foi invadido por mais de 40.000 garimpeiros. cimentos que garantem a existência da Urihi a, a
Eles não nos consultaram previamente, fizeram as terra-floresta, a proteção dos nossos filhos e netos,
coisas sem nos perguntar. Nós não queremos que dos recursos naturais e dos nossos rios. Nossa terra
isso aconteça mais, não queremos que se repitam é a maior Terra Indígena do Brasil e forma uma das
essas violências, nem nenhum impacto negativo maiores e mais importantes áreas de floresta con-
nas nossas vidas e na nossa terra. Mas existem ain- tínua do país, porque nós, Yanomami e Ye’kwana,
da graves ameaças, por isso fizemos esse Protocolo sempre estivemos aqui, cuidando dela.
e colocamos de modo claro para os não-indígenas
Protocolo de Consulta PORTUGUÊS | 149

Cada um dos povos que vive na TI Yanomami tem Quando vocês, não indígenas, chegaram em nos-
suas próprias formas de tomar decisões. Entre os sas terras, nós tivemos que criar formas diferentes
Ye’kwana, são os líderes e sábios que tomam as de- de tomar decisões para enfrentar novos desafios.
cisões por todos. Já entre os Yanomami, nenhuma Por isso, desde 2015, nós, Yanomami e Ye’kwana,
comunidade tem um líder só, então são as famílias nos reunimos para discutir as decisões que afetam
que tomam as decisões, junto com as lideranças e toda a Terra Indígena Yanomami no Fórum de Li-
os xamãs. É assim que tomamos nossas decisões deranças. Criamos o Fórum para fortalecer a pro-
no dia a dia, para abrir uma nova roça, construir teção de nossa terra, mas continuamos seguindo
uma casa, organizar nossas festas. A nossa política nossa própria política, respeitando o pensamento
é muito forte e antiga. e as decisões de nossas lideranças tradicionais.

Quais são as regras gerais para consultar os Yanomami e Ye’kwana?
1. Honestidade e transparência nas d. As atas devem ser lidas e aprovadas ao final
reuniões de cada reunião e disponibilizadas para todos os
participantes.
a. O governo tem o dever de consultar os Yanoma-
mi e Ye’kwana com boa fé, clareza e transparência. 3. Custos garantidos pelo governo
Os representantes do governo não podem escon-
der nenhuma informação de nós. Nas reuniões, as a. Todos os custos das reuniões de consulta e das
informações devem ser passadas em palavras sim- reuniões internas deverão ser pagos pelo órgão do
ples e de forma clara, até que todas as nossas dúvi- governo interessado no assunto da consulta.
das e questionamentos sejam respondidos.
b. A Hutukara Associação Yanomami será respon-
b. O Fórum de Lideranças sempre poderá con- sável por fazer uma planilha de custos para a pri-
vidar, para as reuniões com o governo, parceiros meira reunião de qualquer processo de consulta na
que nos ajudem a compreender os impactos do TI Yanomami. Essa planilha será enviada à Funai de
assunto da consulta. Brasília, que deverá encaminhá-la aos órgãos do
governo. Para as reuniões internas, o orçamento
c. Não podemos sofrer pressões físicas ou morais será detalhado no Plano de Consulta.
durante as reuniões de consulta. Não aceitamos a
presença de seguranças particulares, forças poli- c. Também é responsabilidade do governo garan-
ciais e militares que queiram deixar o nosso povo tir recursos necessários para que nós tenhamos
com medo. Também não aceitamos tentativas de acesso à informação e assessoria independente e
acordos paralelos com lideranças, comunidades e/ possamos avaliar os impactos de projetos e de ou-
ou associações yanomami e ye’kwana em troca de tras decisões governamentais em nossa terra-flo-
favores ou de bens. resta.
d. Não aceitamos que o governo use direitos que já 4. Tempo suficiente para uma boa
temos para nos chantagear, como prometer a cons- discussão
trução de escolas como se fosse um favor, quando
na verdade é a sua obrigação. a. Todas as reuniões com o governo precisam ter
tempo suficiente para garantir uma boa discussão.
2. Tradução e registro de tudo que é O tempo suficiente para cada consulta é definido
discutido por nós, não pelo governo, que deverá vir prepara-
do para dormir em nossas comunidades e comer
a. Durante as reuniões de consulta, as falas dos re- da nossa comida pelo tempo que for necessário
presentantes do governo e as nossas têm que ser para cada reunião de consulta.
bem traduzidas em todas as línguas faladas na Ter-
ra Indígena Yanomami, por tradutores escolhidos b. Todas as reuniões precisam garantir tempo para
pelo Fórum de Lideranças. a tradução de tudo que for discutido nas diversas
línguas faladas na TI Yanomami. Os não indígenas
b. Todas as reuniões devem ser registradas em ata precisam ter paciência e não podem nos pressionar
por nós, Yanomami e Ye’kwana, ou por pessoas de para acelerar o processo de decisão.
nossa confiança.
c. Se não chegarmos a um consenso na primeira
c. Somente pessoas autorizadas pelo Fórum de reunião com o governo, temos que ter tempo su-
Lideranças podem fotografar, filmar ou gravar em ficiente para fazermos nossas reuniões internas,
áudio as reuniões. As pessoas autorizadas a fazer onde vamos discutir e decidir nossa posição sobre
registros têm que dar a cópia de tudo para as asso- a proposta apresentada.
ciações. As imagens só podem ser divulgadas com
nossa autorização.

5. Local escolhido pelos Yanomami e 7. Para garantir a participação de todos
Ye’kwana
a. Não aceitamos que o governo consulte só uma
a. Todas as reuniões com o governo para informar pessoa ou associação, nem que faça reuniões de
ou decidir sobre assuntos de consulta devem acon- consulta separando as comunidades e regiões de
tecer preferencialmente na Terra Indígena Yano- nossa terra.
mami ou em um lugar escolhido pelo nosso Fórum
de Lideranças. b. Os assuntos que afetam toda a TI Yanomami são
decididos no Fórum de Lideranças Yanomami e
6. Regras para convocar reuniões de Ye’kwana. O papel do nosso Fórum é discutir, cons-
consulta truir soluções e tomar decisões a partir de um pen-
samento coletivo sobre as questões que afetam
a. Para ser legítimo, o processo de consulta aos toda a TI, por isso ele sempre será convocado para
Yanomami e Ye’kwana precisa sempre convocar o as consultas.
nosso Fórum de Lideranças.
c. Todas as regiões e associações da TI Yanomami
b. O governo tem a obrigação de pedir para consul- devem ser convidadas para o Fórum de Lideran-
tar os Yanomami e Ye’kwana sempre que houver ças e cada uma deve escolher representantes com
um projeto que possa impactar as nossas vidas. poder de decisão e de articulação para as reuniões
de consulta. Para ser um representante, a pessoa
c. Os órgãos do governo interessados no assunto precisa saber escutar as várias propostas e carregar
da consulta devem informar a Funai sobre a neces- o pensamento de sua região, com a responsabili-
sidade de nos consultar. dade de tomar decisões coletivas. É uma pessoa
que realmente luta e que defende a floresta e a
d. É a Funai que deve informar as associações da vida dos Yanomami e Ye’kwana. Também precisa
Terra Indígena Yanomami sobre a necessidade de ser uma pessoa confiável, que tenha coragem de
consulta sobre um projeto ou decisão do governo. falar a verdade e não traia seu povo com interesses
individuais. O representante deve levar tudo o que
e. Nossas associações serão as responsáveis por foi discutido no Fórum de Lideranças para a sua re-
convocar o Fórum de Lideranças, que será organi- gião.
zado pela Hutukara e custeado pelo governo.
d. Nós definimos as regiões da TI Yanomami de
f. Nós, Yanomami e Ye’kwana, também podemos acordo com a proximidade entre as comunidades
pedir uma reunião com o governo durante o pro- e de acordo com as relações de aliança de umas
cesso de consulta se acharmos necessário. com as outras. Por isso os organizadores do Fórum
de Lideranças é que vão definir quais regiões parti-
g. As datas das reuniões de consulta serão defini- cipam de cada reunião, buscando atender ao maior
das pela organização do Fórum de Lideranças, de número possível de representantes.
acordo com a nossa disponibilidade de tempo.
e. As diretorias das nossas associações não podem
h. As reuniões para consultar os Yanomami e decidir nada sozinhas, nem assinar documentos
Ye’kwana devem ser convocadas para tratar so- sobre questões que afetam toda a TI Yanomami
mente do assunto da consulta. sem o consenso do nosso Fórum. Suas responsa-
bilidades são: organizar as reuniões; convocar os
i. A organização do Fórum de Lideranças deve de- representantes locais para participação no fórum;
finir e enviar a pauta 30 dias antes da reunião de buscar informações e assessoria qualificadas sobre
consulta. o assunto; traduzir e explicar o assunto da consulta
nas línguas faladas pelos Yanomami e Ye’kwana.
As associações e os participantes do Fórum de Lide-
ranças também têm a responsabilidade de levar as
informações das reuniões para suas comunidades.

f. Os parentes que moram na cidade ou fora de têm muito a nos ensinar. Nessas conversas, nós,
comunidades Yanomami e Ye’kwana não podem Yanomami e Ye’kwana, alertamos aos que pensam
falar em nome de nossass comunidades e regiões, diferente sobre os perigos que conhecemos e nos
nem nos representar ou decidir por nós. informamos reciprocamente até chegarmos a uma
única decisão coletiva. As decisões são tomadas
g. A escolha dos representantes do governo que por consenso, não pode ter votação.
devem participar das reuniões depende do assun-
to da consulta. Para participar, os representantes b. Se a proposta do governo não for boa para nós,
do governo devem ter autoridade para tomar deci- temos o direito de dizer “não” e o governo tem que
sões, ter conhecimento técnico para responder to- respeitar nossa decisão.
das as nossas perguntas e não devem ser trocados
no meio do processo. Se o governo precisar trocar c. Na nossa Terra Indígena Yanomami vivem povos
seus representantes, os acordos devem ser respei- em isolamento voluntário, como os Moxi hatëtëa
tados e as discussões não podem ser prejudicadas. e outros grupos, que não podem ser contatados.
Nesse caso, nós também podemos pedir reuniões Qualquer consulta feita aos Yanomami e Ye’kwana
adicionais para que os novos participantes se infor- não envolve o consentimento dos grupos isolados.
mem melhor sobre tudo que já foi construído. Por isso, qualquer ação que possa prejudicar a vida
deles é totalmente inviável, sem discussão.
h. Nas reuniões com o governo, sempre vamos con-
tar com a assessoria do MPF, da Funai e de parceiros d. Depois do final da consulta, o Ministério Público
qualificados que nós acharmos importantes. Todos Federal (MPF) tem o dever de monitorar o cumpri-
eles poderão participar das reuniões, mas nenhum mento dos acordos.
deles pode decidir nada em nosso nome.
e. Se o governo não respeitar nossas decisões, nós
8. Decisões por consenso poderemos acionar o MPF e recorrer à Justiça para
que os nossos direitos sejam respeitados, conside-
a. Nas reuniões de consulta, primeiro nós conver- rando as convenções internacionais reconhecidas
samos pelo tempo necessário para ouvirmos cada e assinadas pelo governo brasileiro.
um, pois as lideranças com grande experiência

Quais são as Leis que amparam nosso direito de sermos consultados
Constituição Federal Decreto Federal nº 5.051 Decreto nº 9.010 de

de 1988 de 19 de abril de 2004 23 de março de 2017
Artigo 231: O Estado Brasileiro Artigo 1º: O Brasil promulga Anexo I, Art. 2º, inciso II, alí-
reconhece aos povos indíge- a Convenção no 169 da OIT e nea “d”: Garante aos povos
nas sua organização social, assume o dever de realizar isolados o pleno exercício
costumes, línguas, crenças e consulta prévia, livre e in- de sua liberdade e das suas
tradições, e os direitos ori- formada quando propuser atividades tradicionais sem
ginários sobre as terras que medidas que possam afetar os a necessária obrigatoriedade
tradicionalmente ocupam, povos indígenas. de contatá-los, competindo à
competindo à União demarcá- Funai, através da Coordenação
-las, proteger e fazer respeitar Declaração dos Direitos Geral de Índios Isolados e Re-
todos os seus bens. Povos Indígenas da ONU cém Contatados – GIIRC e por
de 2009 meio das Frentes de Proteção
Artigo 232: O Estado Brasileiro Artigo 18: Determina que os Etnoambiental, a proteção dos
reconhece os povos indígenas, povos indígenas têm o direito povos indígenas isolados e de
suas comunidades e organi- de decidir sobre questões que recente contato.
zações como partes legítimas afetem seus direitos, vidas e
para ingressar em juízo em destinos, através de represen- Decreto nº 1.775 de
defesa de seus direitos e inte- tantes destacados por eles, 08 de janeiro de 1996
resses, intervindo o Ministério de acordo com suas próprias Artigo 7º: Disciplina o ingresso e
Público em todos os atos do formas de tomar decisões. trânsito de terceiros em áreas
processo. em que se constate a presen-
Artigo 32: Determina que os ça de índios isolados, cuja
Convenção no 169 da povos indígenas têm o direito responsabilidade de proteção
Organização Internacional de elaborar e escolher estraté- é do Órgão Indigenista Ofi-
do Trabalho - OIT de 1989 gias sobre o uso ou desenvol- cial, no exercício do poder de
Artigo 6º: Determina que os go- vimento de sua terra, território polícia.
vernos têm o dever de consultar e outros recursos. No caso de
os povos indígenas com boa fé o governo propor qualquer
e de maneira apropriada à re- projeto que afete os povos
alidade de cada povo toda vez indígenas, ele deve realizar
em que sejam previstas me- consulta prévia, com boa fé
didas legislativas ou adminis- e de forma livre e informada.
trativas que possam afetá-los. Se o projeto for aceito pelos
Os governos devem garantir os povos afetados, o governo deve
meios para os povos partici- garantir a reparação justa e
parem livremente, de acordo equitativa e adotar medidas
com suas próprias formas de adequadas para mitigar suas
organização, assegurando consequências nocivas em
recursos financeiros para tal. todos os âmbitos.

Passo a passo: como consultar os Yanomami e Ye’kwana
1 O órgão do governo inte-

ressado na consulta deve
comunicar a Funai em Bra-
sília e o MPF sobre o projeto que
pode afetar a Terra Indígena Ya-
Se na primeira conversa nós,
Yanomami e Ye’kwana, decidir-
mos por consenso que o projeto
deve ser aprovado ou rejeitado, a
consulta já pode terminar;
Nesse Plano, nós também
vamos definir uma comissão
de representantes Yanomami
e Ye’kwana para acompanhar
todas essas reuniões internas.
nomami (TIY). Se não entrarmos em consen- Nós podemos indicar assessores
2
so ou precisarmos tirar dúvi- de nossa confiança para acom-
das ou ter mais informações, panhar essa comissão.
6
A Funai de Brasília entra a consulta continua;
5
em contato com a Frente
de Proteção Etnoambien- Depois de todas as reuni-
tal Yanomami e Ye’kwana (FPEYY) Para continuar, a consul- ões internas, nós levamos
e com todas as associações da TI ta precisa seguir um Pla- os posicionamentos de
Yanomami informando, no míni- no de Consulta construído cada uma das regiões para o Fó-
mo: (1) qual é o órgão do governo por nós, Yanomami e Ye’kwana, rum de Lideranças. Então o nos-
interessado na consulta; (2) qual durante a reunião do Fórum de Li- so Fórum se reúne de novo com o
é o projeto proposto; (3) quais são deranças. Nessa etapa, a primei- governo para discutir e apresen-
as justificativas e a legislação que ra decisão que vamos tomar é se tar sua decisão, seus questiona-
sustentam a proposta; a consulta vai continuar em todas mentos ou pedidos de esclareci-
3
as regiões da TI Yanomami ou se mentos.
só em algumas. A partir dessa de- Se nós, Yanomami e Ye’kwa-
A Hutukara Associação cisão do Fórum de Lideranças, nós na, entrarmos em acordo com
Yanomami recebe a de- elaboramos um Plano de Consul- o governo, a consulta termina e
manda pela consulta e or- ta com tudo o que acharmos ade- nós fazemos uma Ata de Acor-
ganiza o Fórum de Lideranças da quado para a consulta daquele dos, que compromete todos os
TI Yanomami com os represen- projeto, como número de reuni- envolvidos e apresenta todo o
tantes das regiões. Para isso ela ões, quem participa, onde será, processo de consulta, fazendo as
precisa contatar primeiro as ou- quem pode nos ajudar tecnica- adequações necessárias. Caso os
tras associações de nossa terra, mente e qual o tempo necessário acordos não sejam cumpridos, o
que organizam a participação para as reuniões. MPF precisa ser acionado.
dos representantes regionais. As Em seguida, nós apresenta- Se não tiver acordo, podemos
lideranças das regiões sem as- mos o Plano de Consulta para o seguir por dois caminhos:
sociações são contatadas direta- governo discutir e avaliar, mas Continuamos com o processo
mente pela HAY. ele só é aprovado com o consen- de consulta, convocando nova-
4
so de todos os participantes do mente o Fórum de Lideranças
Fórum de Lideranças Yanomami para novas etapas de informação
O Fórum de Lideranças se e Ye’kwana e do governo. e discussão; ou
organiza para discutir o Depois que aprovamos esse O Fórum de Lideranças infor-
projeto. Nesta etapa par- Plano, começamos uma roda- ma o governo e o MPF sobre a
ticipam as lideranças Yanomami da de reuniões internas, com nossa decisão e aciona o MPF
e Ye’kwana, as associações da TI participação apenas de lide- para exigir que o governo conti-
Yanomami, os órgãos do gover- ranças Yanomami e Ye’kwana nue em diálogo conosco, caso
no interessados no projeto da e de nossas associações. Fare- nossa decisão não seja respei-
consulta, a Funai, o MPF e asses- mos reuniões internas em todas tada. Neste caso, vamos definir
sores convidados por nós, para as regiões da TI Yanomami ou um prazo para fazer uma nova
apresentação e esclarecimento apenas em algumas regiões da consulta sobre aquele assunto.
sobre a proposta. Todos os gas- TI Yanomami, conforme o Plano
tos são pagos pelo governo. de Consulta indicar.

ROTEIRO DE CONSULTA
1 O primeiro
passo é o órgão
do governo
interessado na consulta
informar a Funai de
3 Após o contato
com todas as
associações, a
Hutukara (HAY) organiza o
Fórum de Lideranças.
Brasília e o MPF que As outras associações
2
um projeto está sendo irão organizar a vinda
pensado e pode afetar dos representantes
a vida dos Yanomami regionais. Em regiões sem
Funai deve informar todas associação as lideranças
ofício e Ye’kwana que vivem
na Terra Indígena as associações na Terra tradicionais serão
Yanomami. Indígena Yanomami. contactadas pela HAY.
Se chegarmos a um
Informar Continuar o
acordo a consulta
o Governo, Processo de
será concluída com
o MPF e o Poder Consulta com
uma Ata de Acordos
Judiciário da NOVOS CICLOS
vinculante entre
ata de nossa decisão. DE CONVERSA.
as partes.
acordos
1 2
SE NÃO HOUVER
ACORDO, HÁ DUAS
POSSIBILIDADES:
sim não
chegamos
a um acordo?
Cada região fará a sua reunião

de GOVERNANÇA INTERNA
acompanhada sempre de uma
O Governo é comissão do Fórum.
chamado para o Nas regiões com associação
Fórum de lideranças elas irão organizar a reunião.
para encaminhar os Nas regiões sem associação a
acordos finais. HAY ajudará a organizar.
6
Fórum de Lideranças
volta a se reunir para
discutir a decisão.
Regiões afetadas definidas
no Plano de Consulta farão
reuniões de GOVERNANÇA
INTERNA acompanhadas
sempre de uma comissão
do Fórum.
Nas regiões com associação
elas irão organizar a reunião.
Nas regiões sem associação
a HAY ajudará a organizar.

4 Fórum de
Lideranças da
Terra Indígena
Yanomami é formado
para discutir o projeto
da consulta
houve consenso
sobre o projeto?
não sim
Se houver consenso de
aprovação ou rejeição do
projeto, a consulta pode
se encerrar logo nessa
primeira conversa.
5
plano de
O Plano de Consulta consulta
será APRESENTADO
PARA O GOVERNO
toda a TIY durante o Fórum de
Se não houver
Lideranças e, se for consenso a consulta
necessário, poderá deve continuar. Ainda
quem é preciso sofrer adequações. durante o Fórum de Lideranças
consultar? Após a sua aprovação,
tem início a consulta
será elaborado um
às comunidades. PLANO DE CONSULTA que
regiões específicas irá definir se (a) toda a TIY
será consultada ou (b) apenas
algumas Regiões afetadas*.
Etapas em que a * Durante a construção do Plano de Consulta somente os Yanomami e Ye’kwana e quem nós convidarmos
consulta pode encerrar poderão participar. O Fórum não se desmobiliza até o Plano de Consulta ter sido aprovado.

Pressões à Terra Indígena Yanomami
LEGENDA
Cidades Outras TIs
Hidrografia Projetos de Assentamento
Estradas Requerimentos Minerários
TI Yanomami UHEs planejadas
Limites Internacionais Desmatamento
S.FELIPE RÍO NEGRO
LA GUADALUPE
CUCUÍ VENEZUELA
BRASIL

PACARAIMA
AMAJARI
Ri
oU
ra
ric
ue
ra
ALTO ALEGRE
BOA VISTA
CANTÁ
MUCAJAÍ
IRACEMA
CARACARAÍ
ranco
Rio B
RORAINÓPOLIS
Rio
Neg
ro

O texto deste livro foi inteiramente composto
em Alegreya Sans, fonte desenhada por Juan
Pablo del Peral para a Huerta Tipográfica.
Os desenhos utilizados no Roteiro de
Consulta foram feitos pelos Yanomami
em oficinas de pesquisa intercultural.

PGTA Yanomami

Enviado por

Dados do documento

Descrição original:

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

PGTA Yanomami

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

plano

YANOMAMƗ / YANONAMƗ | PORTUGUÊS

Revisão em yanomamɨ: Anne Ballester Soares

Assessoria Jurídica no Protocolo de Consulta: Ana

Mapas : Lucas P. das N. S. Lima e Luiza De Carli

Diagramação e infográficos: Luiza De Carli

Impressão: BMF Gráfica

Organizações indígenas que participaram:

2 | plano de gestão territorial e ambiental terra indígena yanomami

PGTA pei nasiki 12

Yama kɨ rë wayopë rei, 7 të pë ã wãha titire 15

6 | plano de gestão territorial e ambiental terra indígena yanomami

Pita yanomamɨ a rë kui YANOMAMƗ | 7

Ye’kwana pë xaponopɨ Yanomamɨ pë maxi pë

Napë të pë yahipɨ Urihi paxihino kuwëtawë

S.FELIPE RÍO NEGRO

SÃO GABRIEL DA CACHOEIRA

SANTA ISABEL DO RIO NEGRO

8 | plano de gestão territorial e ambiental terra indígena yanomami

SURUCUCU ALTO ALEGRE

HAXIU ALTO MUCAJAÍ

Pita yanomamɨ a rë kui YANOMAMƗ | 9

1910 1916 1950

1977 1973 1967

1978 1987 1988

1993 1992 1991

HOMOLOGAÇÃO Criação do DSEI-Y,

1996 1998 1999 2002

A Lei de Diretrizes Lei Arouca e criação

2006 2005 2004

2007 2008 2010

2014 2013 2012

2015 2016 2019

Operação Warari Koxi

10 | plano de gestão territorial e ambiental terra indígena yanomami

Exi të ha urihi a no papeopɨ si kuprarioma?

12 | plano de gestão territorial e ambiental terra indígena yanomami

Herea PGTA yama aha thaprarɨnë yama thëã thaɨ kuapënaha

OUTUBRO SETEMBRO MARÇO NOVEMBRO NOVEMBRO

OFICINA OFICINA OFICINA OFICINA

Ɨnaha yama kɨ ã huamayou no mɨhou, pei të ã pata

Yama kɨ rë përɨamɨmouwei xapono pë rë

18 | plano de gestão territorial e ambiental terra indígena yanomami

Weti pë kuopë, yama të taɨ xi rë totihitai

Associação teri pë yanomamɨ maxi napë maxi

Payëkë hamɨ wã huayotima të ha të rë tikëowei të no papeopɨ

Yanomamɨ a no pita mamo rĩya rë yëpouwehei të wãha

Napë të pë pruka Napë përɨomɨ ihirupɨ rë

Funai, napë pata pë rë

Napë përiomɨ pënɨ ̃ urihi

Wã wayou xapono hamɨ të pë ha përiomɨ të pë ã hapë, të pë Xapono pë rë Funai, ISA, Secoya,

2 Nohi pëyëpou, urihi wãriano mɨɨ YANOMAMƗ | 21

Ye’kwana pë xaponopɨ Nohi pëyëarewë e

Yanomamɨ pë urihipɨ NO WÃRIWÃRI

Yanomamɨ pë maxi pë Maa maxi ukarewë

Napë të pë hikaripɨ tëka pë Yaraka rëkarewë

Nohi pëyëmotima a urihi Maroha rëkarewë

S.FELIPE RÍO NEGRO

SÃO GABRIEL DA CACHOEIRA

SANTA ISABEL DO RIO NEGRO

22 | plano de gestão territorial e ambiental terra indígena yanomami

SURUCUCU ALTO ALEGRE

HAXIU ALTO MUCAJAÍ

2. Yɨp̃ ɨmuwi thëã oni /

3. Orupë thëã, 2017

8. Yuripë sikɨ, 2017

9. Xapiri thëã Oni

10. Napë thäaxo,

12. Ɨnaha ipa pata thëpë

13. Ana amopö