Você está na página 1de 281

O CONCEITO DE IRONIA

Constantemente referido a Scrates


1
Coleo
PENSAMENTO HUMANO
Volumos jo publlcodos:
CONFlSSES - Sonto Agostlnho
SER E TEMPO (Porto l) - Mortln Holdoggor
SER E TEMPO (Porto ll) - Mortln Holdoggor
SONETOS A ORFEU E ELEGlAS DE DUlNO - R.M. Rllko
A ClDADE DE DEUS (Porto l: Llvros l o X) - Sonto Agostlnho
A ClDADE DE DEUS (Porto ll: Llvros Xl o XXll) - Sonto Agostlnho
O LlVRO DA DlVlNA CONSOLAAO (o outros toxtos solotos) -
Mostro Eckhort
O CONCElTO DE lRONlA - S.A. Klorkogoord
OS PENSADORES ORlGlNRlOS - Anoxlmondro, Pormnldos o
Horocllto
A ESSENClA DA LlBERDADE HUMANA - F.W. Scholllng
CoorJenudo
Emmonuol Cornolro Looo
Consello EJtorul
Hormogonos Horodo
Srglo Wrublowskl
Gllvon Fogol
Arcngolo R. Buzzl
Gllborto Gonolvoz Gorclo
Morclo C. do So Covolconto
2
S. A. KIERKEGAARD
O COCEITO DE
IROIA
Cn/cn/mn/ rjr/4 c Src/
APRESENTAO E TRADUO
lvaro Luiz Montenegro Valls
Petrpolis
1991
3
1991, Editora Vozes Ltda.
Rua Frei Lus, 1OO
25689 Petrpolis, RJ
Brasil
Este o vol. I das Obras Completas de Sren Aabye Kierkegaard. A
presente traduo feita diretamente da 3 edio. Ttulo do original
dinamarqus: Om Begrebet Ironi med stadigt Hensyn til Socrates,
af S. A. Kierkegaard, Kjbenhavn 1841, SV(1) XIII 95.
Copidesque
Orlando dos Reis
Reviso
Shirley Nabarrete Nataline
Diagramao
Daniel SantAnna
ISBN 85.326.O483-8
Esta obra foi composta e impressa nas oficinas grficas da Editora Vozes Ltda.
em novembro de 1991.
4

Apresentao lvaro Luiz Montenegro Valls, 7


Teses, 18
Parte I:
O ponto de vista de Scrates concebido como ironia, 21
Introduo, 23
Captulo I. Esta concepo possvel, 27
Xenofonte, 28
Plato, 36
Consideraes preliminares, 37
O abstrato nos primeiros dilogos platnicos se arredonda na ironia,
44
O Banquete, 44
Protgoras, 54
Fdon, 61
A Apologia, 75
O mtico nos primeiros dilogos platnicos como indcio de uma
especulao mais abundante, 86
Livro I da Repblica, 94
Retrospectiva justificativa, 101
Xenofonte e Plato, 107
Aristfanes, 108
Xenofonte, Plato, Aristfanes, 124
5
Captulo II. Esta concepo real, 127
O demnio de Scrates, 127
A condenao de Scrates, 133
l. Scrates no reconhece os deuses reconhecidos pelo Estado e
introduz novas divindades, 134
2. Scrates seduz a juventude, 144
Captulo III. Esta concepo necessria, 156
Apndice: A concepo hegeliana de Scrates, 169
Em que sentido Scrates fundador da moral?, 172
Parte II:
Sobre o conceito de ironia, 209
Introduo, 211
Observaes orientadoras, 214
A validade histrico-universal da ironia, a ironia de Scrates, 224
A ironia aps Fichte, 235
Friedrich Schlegel, 247
Tieck, 259
Solger, 264
A ironia como momento dominado. A verdade da ironia, 275
6
APRESETAAO
O ultlmo numoro do lnternutonul KerkeguurJ Neusletter nos
onunclo, p. 67, o publlcooo do troduoo ltollono do O Conceto
Je lronu (Mllono 18). Em linguo lroncoso osto toxto jo oro
ocossivol polo monos dosdo 175, quondo os Oeuores Compltes,
dos Edltlons do l`Oronto, nos proporclonorom o troduoo do Poul-
Honrl Tlssoou o do suo lllho Elso-Morlo Jocquot-Tlssoou. Os jopono-
sos noo proclsorom osporor tonto poro lor o Dssertudo Je 1S41 om
suo linguo: jo om 135, ontro os prlmolros vorsoos joponosos,
comporoco O Conceto Je lronu. Antos dlsto, quom noo llo dlno-
morqus so tlnho ocosso o osto toxto otrovs dos duos troduoos
olomos do 12: o do Shoodor o o do Kutomo,or. Adorno, om
12/30, utlllzovo o prlmolro, como o loz tombm Joon Wohl nos
EtuJes KerkeguurJennes, do 14. Plorro Mosnord, o outro plo-
nolro do linguo lroncoso, utlllzo o sogundo poro sou longo comontorlo
sobro o Dssertudo Je 1S41, om Le oru osuge Je KerkeguurJ (Porls
148). Mols rocontomonto, Mlchool Thounlsson clto tombm o tro-
duoo do Kutomo,or, olm do orlglnol dlnomorqus, om suo dlssor-
tooo do 154, sobro o concolto do sorlododo.
Do lo poro co, todos os posqulsodoros do Klorkogoord trotorom
do oprondor o lor dlnomorqus, sogulndo o bom oxomplo do volho
Unomuno. Mosmo osslm, O Conceto Je lronu noo lol lmodloto-
monto volorlzodo como moroclo. At hojo, olndo comum vor-so o
obro do Klorkogoord monclonodo som o Dssertudo, som o polmlco
llnol do O lnstunte o som os Puprer. Mos ogoro, groos oo trobolho
morltorlo do Grogor Molontschuk, ucronlono quo odotou como suo
o potrlo do Klorkogoord, trobolho prossoguldo no Frono por Honrl-
7
Bornord Vorgoto o oproprlodo no Brosll por Ernonl Rolchmonn,
Klorkogoord comoo o sor lldo lntolro.
A prosonto troduoo so bosolo no 3 odloo dlnomorquoso
(5umleJe \uerker, Blnd l, G,ldondol, Coponhoguo 162). O orlgl-
nol do 1841, tondo oporocldo umo 2 odloo om 1O6, voltondo
o llguror, no mosmo ono, no volumo Xlll do prlmolro odloo dos
5umleJe \uerker o no do sogundo odloo, om 130. A troduoo lol
dlscutldo, lroso por lroso, com o Prolo. Ruth Cobrol, o grondo
onlmodoro dosto trobolho. O toxto llnol do troduoo lol odltodo
olotronlcomonto, com o progromo Word4, polos prolossoros Luis
Corlos Potr, o Morlo Flolg.
A hlstorlo do rocopoo do um outor num outro pois dopondo,
poro os mortols comuns, dos opoos o prolornclos dos trodutoros.
Os prlmolros olomoos o troduzlrom Klorkogoord orom postoros om
luto com suo lgrojo, doi vormos prodomlnondo por multo tompo um
Klorkogoord oscrltor rollgloso(ollos, o unlco olturo do dostlno
do sou tompo, como dlz Holdoggor om 5er e Tempo). Jo os
lroncosos so opolxonorom ontos polo sodutor, polo lltoroto, polos
chomodos romoncos, do modo quo o Klorkogoord do Porls ,
duronto dcodos, multo dlloronto do olomoo. (Doi o mrlto do
troduoo comploto do Poul-Honrl Tlssoou.) Os joponosos, mols
prudontos, jo no dcodo do 30, oo mosmo tompo om quo doscobrl-
rom Holdoggor, trotorom do troduzlr umo solooo com novo dlloron-
tos titulos bostonto roprosontotlvos do produoo klorkogoordlono.
Em ldlomo portugus, o sltuooo olndo procorlo o lndollnldo. Em
111 oporoco om Portugol o Dro Jo 5eJutor. Dopols voo surglndo
toxtos osporsos, om Portugol o no Brosll, como O Desespero Humu-
no (por Adollo Cosols Montolro, om 136), O Conceto Je Angustu
(duos troduoos), O Mutrmono, O 8unquete, Temor e Tremor o
mols um ou outro, troduoos osporodlcos, com titulos s vozos
lmproclsos, gorolmonto portoncontos obro psoudnlmo, o om gorol
troduzldos do lroncs. Rocontomonto, os Edloos 70, do Llsboo,
lonorom o Ponto Je \stu Explcutoo Ju Mnlu Obru Je Escrtor
(ocomponhodo por Dos Pequenos TrutuJos Etco-Relgosos). Em-
boro conlossodomonto troduzldos do lroncs (dos Tlssoou), noo
psoudnlmo, o do umo vlsoo do conjunto do obro.
O grondo ocontoclmonto, portonto, om linguo portuguoso,
contlnuo sondo o publlcooo, no dcodo do 70, dos Textos 5eleco-
nuJos, por Ernonl Rolchmonn, um volumo grondloso, com rlco
solooo (quo lnclul, olm do Notus Jos Puprer, toxtos do J. Cllmocus,
copitulos do Escolu Jo Crstunsmo, dos Obrus Jo Amor, do Repe-
tdo o ortlgos do lnstunte), o tudo troduzldo o portlr do orlglnol.
8
Ernonl Rolchmonn sonhou duronto multos onos com o troduoo do
Conceto Je lronu, do modo quo o prosonto trobolho romonto s
convorsos com olo o Vorgoto no sitlo do Curltlbo, nos lniclos dos onos
8O, bom como lolturo do 5ens et Rptton, Essu sur l'lrone
KerkeguurJenne (Porls, Corl/Oronto 182), obro lnlguolovol do
Vorgoto.
Porsogulndo os lntuloos do Molontschuck, Vorgoto consogulu
mostror olgo quo mosmo outoros porsplcozos noo poroclom vor: quo
o lolturo do Dssertudo Je 1S41, sobro o concolto do lronlo cons-
tontomonto rolorldo o Socrotos, ossonclol poro o comproonsoo do
obro do outor dlnomorqus, quo o sl mosmo so donomlnovo, com
olgumo lronlo, o mostro do lronlo(pols o dlssortooo lho dou o titulo
do Moglstor).
A provo do quo lol dlto oclmo so oncontro nos poglnos do 5ens
et Rptton. Mos noo custo lovontor olgumos lntorrogooos. Supo-
nhomos quo o obro klorkogoordlono comoosso com o Alternutou.
Suo prlmolro poglno, no proloclo do Vlctor Eromlto, lnlclorlo com o
sogulnto suposloo: Tolvoz, coro loltor, olgumo voz jo duvldosto do
oxotldoo do lomoso toso lllosollco, sogundo o quol o oxtorlor o
lntorlor, o o lntorlor, o oxtorlor. Tolvoz tu mosmo tonhos guordodo
um sogrodo .... Podo-so porguntor: do ondo Klorkogoord torlo tlrodo
osto duvldo quonto oo oxlomo hogollono Noo torlo sldo do suo
dlssortooo sobro o lronlo, rosumldo om qulnzo tosos, dos quols o
ultlmo ollrmo como todo lllosollo lnlclo polo duvldo, osslm tombm
lnlclo polo lronlo todo vldo quo so chomoro dlgno do homom
Poroco quo sorlo lntorossonto vor como o lronlo so bosolo no dlstnclo
ontro o lntorlor o o oxtorlor, ontro o ponsomonto o o polovro, ontro
o proposloo o o sontldo (Monlng: o quo so tom om monto). Mos
lsto tudo osto oxpllcodo no dlssortooo sobro o lronlo.
E possivol lr mols longo. Como so sobo, o prlmolro volumo
do A Alternutou so movlmonto do um Don Juon mozortlono ot um
Sodutor quo rolloto om sou dluturno dlorlo. Porgunto: noo sorlo
possivol buscor no dlssortooo os ostruturos lllosollcos, lltororlos o
pslcologlcos do llguro do sodutor, quondo so sobo quo osto trobolho
dodlco duzontos poglnos quolo quo lol condonodo om Atonos por
soduzlr o juvontudo E soro quo o polomlsto grogo, quo o outor do
dlssortooo so osloro por rotrotor, noo ojudou o lormor o critlco do
hogollonlsmo o do modorno solistlco, o critlco do crlstondodo Asslm,
quondo Socrotos ollrmo: So sol quo nodo sol, noo lornoco oi um
modolo dlstonto, mos rool, poro o ollrmooo do ultlmo ponlloto do
Klorkogoord, o n 1O do O lnstunte: Eu ollrmo, o tonho do ollrmor,
quo noo sou crlstoo Noo hovoro lronlo nosto lroso
9
Por quo noo procuror no trobolho do 1841, ontoclpodo como
numo obrovloturo, o critlco do romontlsmo, cujo suporooo o obro
klorkogoordlono dosonvolvo E como noo oproclor nostos poglnos,
oscrltos por um jovom com monos do trlnto onos, umo lntollgnclo
brllhonto modlndo loros com o grondo mostro Hogol, odmlrodo o
rospoltodo como prolossor, mos llogrodo polo ogudozo do olhor
lrnlco om possogons conlusos, om quo o mostro so opolo om
cltooos duvldosos, mlsturo onocronlcomonto os quostoos o s vozos
pordo suo objotlvldodo, por orgulho, lnvojo ou roncor, como oo
monosprozor os posqulsos do cologo Schlolormochor sobro o crono-
loglo dos dlologos do Plotoo Como noo odmlror, nosto dlssortooo,
o grondo oborturo do obro klorkogoordlono, lnougurodo com um
morgulho om Plotoo o om Hogol, rosumlndo doz onos do lnvostlgo-
oo sobro Socrotos o Plotoo, sobro Kont, Flchto, Solgor o Hogol
Mos convm lntorrompor osto quostlonorlo. O loltor otonto
podoro vorlllcor o hlpotoso do lntorprotooo oqul sugorldo: O Con-
ceto Je lronu constontomonto rolorldo o Socrotos contm o vordo-
dolro plotolormo, o progromo om sous ospoctos tomotlcos o
motodologlcos quo so dosonvolvoroo oo longo do produoo klorko-
goordlono. E noo domols lnslstlr: osslm como Klorkogoord corto
voz ollrmo quo o dlorlo do Sodutor, o noo do um sodutor,
porquo oll so oncontro o mtodo, oqul so podorlo dlzor: o dlssor-
tooo oxpoo o mtodo do lrnlco, o mtodo socrotlco quo soro
dopols opllcodo o sorvlo do ldlo klorkogoordlono. Ai osto o ploto-
lormo lnlclol, o oborturo do obro, quo oo mosmo tompo chovo do
lntorprotooo poro o obro, lncluslvo o polmlco llnol, dromotlzodo
nos ruos do suo cldodo.
Nlngum nogoro quo so troto do um trobolho ocodmlco, mos,
convm notor, sobro o lronlo ... E o outor noo ronunclou oo uso dolo,
duronto todo o tompo. So o sou tomporomonto oro polmlco,
sogundo Mortonson ot com tondnclos solistlcos, os oxomlnodoros
do toso logo so dorom conto do quo sorlo lnutll podlr oo outor quo o
rooscrovosso numo llnguogom mols bom-comportodo. O ostllo lrro-
voronto o brlncolhoo lol montldo no publlcooo, do modo quo o
orudloo ocumulodo, orudloo quo o outor sobo noo sor boo com-
ponhlo poro o lronlo, do umo lmprossoo do rocurso rotorlco ombiguo
o lnqulotonto. O ostllo ocodmlco tom um qu do llngldo ou tootrol,
loz-nos dosconllor do umo moscoro quo o ostudonto Klorkogoord
ostorlo odotondo poro olconor o objotlvo do tormlnor sou curso,
como promotoro oo pol. Sogulndo osto roclocinlo, ot dlzor so
ousorlo quo o Dssertudo, omboro trobolho ocodmlco, noo dolxo
10
do sor, num corto sontldo, obro psoudnlmo (coroctorlzodo, ollos,
ot por um corto sujolto lmpossool mon, quo ocorro o todo horo).
A lronlo trobolho com o mol-ontondldo. A proprlo bonco
oxomlnodoro oxporlmontou lsto no corno. O orlontodor do toso, Prol.
F.C. Slbborn, noo ontondou bom o llgooo do prlmolro com o
sogundo porto, onquonto outros porocoros lolorom ot do dols
trobolhos dlstlntos, um sobro Socrotos o outro sobro o romontlsmo.
Noo porcoborom quo o duolldodo so do, poro o outor, ontro o
lonmono o o concolto. Socrotos o monllostooo prlmolro, polo
quol o lronlo volo oo mundo o hobltou ontro nos. Encorno o porgunto
som rosposto. Chogo ldlo do dloltlco, mos noo dosonvolvo o
dloltlco do ldlo (o quo so comooro com Plotoo, como so podo vor
no possogom do prlmolro llvro poro o sogundo do Republcu).
Socrotos, lllosolo cujo vldo, oxlstnclo, porsonolldodo soo mols
lmportontos do quo quolquor possivol doutrlno suo, conlormo o
tostomunho lnsuspolto do Hogol, chogou somonto ldlo vozlo do
bom, o bom como um unlvorsol, mos obstroto. Nosto sontldo, noo
possul nonhumo posltlvldodo. Aporto-so do vldo do Polls grogo, oo
procuror conhocor-so o sl mosmo. Aposor do suo culturo, so possul
o nogotlvo, olo nogotlvldodo obsoluto o lnllnlto, pols rodupllco om
suo vldo osto ldlo vozlo. lsto oxpllco por quo olo noo control loos,
do modo quo suos rolooos noo possom do oxporlmontols, provlso-
rlos. Noo so compromoto com o lomillo, nom com os rltuols do
domocroclo otonlonso, nom com os omlgos como Alcobiodos, o so
lntromoto, som tor outorldodo poro tonto, no oducooo dos lllhos dos
outros. Poro Socrotos, nodo srlo, ou tolvoz oponos o nodo sojo
lovodo o srlo. Escolho o morto com lndllorono, o so o tomor do
morto , conlormo Hogol, o lniclo do sobodorlo, Socrotos noo
conhoco o sobodorlo, nom o tomor.
O Socrotos rotrotodo por Klorkogoord roslsto cortomonto s
lntorrogooos do um Nlotzscho. Volo o pono comporor. Mos o portlr
dosto monllostooo comploto, no hlstorlo humono, do ldlo do lronlo
(ou do lrnlco como Klorkogoord gosto do dlzor), quo soroo
ovollodos os lormos modornos, pos-llchtoonos, do quo costumomos
chomor o lronlo romntlco. As lntonoos do romontlsmo soo bom
roconhocldos o volorlzodos, mos o lronlo doquolo ortlsto quo proton-
do construlr o dostrulr mundos toro do sor ovollodo o portlr do
concolto plono lornocldo por Socrotos. E so osto lronlo romntlco
noo srlo, o outor do dlssortooo sobro o concolto do lronlo tom
condloos do quostlonor tombm o dlrolto do sorlododo hogollono
poro condonor os obomlnodos romntlcos do circulo dos lrmoos
Schlogol. A lnvostlgooo sobro o concolto do lronlo lntroduz o
11
quostoo do sorlododo. E so torno lnovltovol o porgunto: quonto volo
o sorlododo do Hogol, quo no Esttcu chogo o cltor Cotoo, o consor,
poro crltlcor os romntlcos O slstomo srlo, o ospoculooo srlo
Convm lntorrompor ogoro osto oprosontooo, pols Klorko-
goord concodlo o um Hllorlo Bogblndor quo noo so dovo lovor o mol
quo um oncodornodor dosojo sor utll oos sous somolhontos, poro
olm dos llmltos do sou mlstor; mos, om suo porcopoo prlvlloglodo
dos colsos tortos o dos ormodllhos do lronlo, noo dolxorlo do rlr do
protonsoo do um trodutor do rosumlr o toxto quo ocobou do troduzlr.
Mols provoltoso soro, ontoo, oproprlor-so do lroso do Adollo
Cosols Montolro: E quo mo sojom pordoodos todos os lnovltovols
dollclnclos, quor do oprosontooo, quor do troduoo. Asslm como
nos pordoomos os quo ostronhoroo o llnguogom, s vozos vulgor o
lnoxoto, s vozos orudlto o posodo, s vozos roploto do cltooos
closslcos, ou do onodotos grogos, romonos ou dlnomorquosos, mul-
tos vozos obstroto, tcnlco, ospoculotlvo, outros vozos lltororlo o
ogrodovol do so lor. Tudo lsso osto tombm no orlglnol dlnomorqus,
osslm como oll so oncontrom lnumoros vostiglos, molhor dlto, lnu-
moros ontoclpooos do produoo klorkogoordlono. Allnol, como dlz
Plorro Mosnord: Je 1SJ0 u 1S41 lu pense Je KerkeguurJ u eu tout
le temps Je se consttuer, o noo soro dllicll porcobor, londo o
prosonto troduoo, quo oqul so oncontro umo lntroduoo o tudo
oqullo quo Klorkogoord olndo produzlu ontro 1841 o 1855.
Porto Alogro, 5 do molo do 1O
lvaro L.M. Valls
Glossrio
Abbreviatur = abreviatura, resumo esquemtico e abstrato
at afrunde = arredondar, completar, aperfeioar
Anskuelse = (al. Anschauung) viso, modo de ver, concepo, intuio
Bestemmelse = determinao, definio, destinao
Bestemthed = determinidade
Betragtning = considerao, viso terica
at digte = criar poeticamente, poetar, poetizar
Elskov = amor (s vezes acentuando o aspecto ertico)
den Enkelte = o indivduo (no sentido mais pleno; mais tarde K. dir ser
esta a sua categoria)
Forestilling = representao (mental), noo, idia geral
Formation = formao (no sentido de configurao histrica)
12
Fraekhed = (al. Frechheit) impudncia, ousadia, impertinncia
Gave = dom, presente, ddiva (faz trocadilho com Opgave)
at gravitere = gravitar rumo a alguma coisa (mais do que ao redor de)
Grund = fundamento, razo, fundo
gaa til Grunde = (al. zu Grunde gehen) perecer, morrer, ir ao fundo (e
ao fundamento)
Graecitet = helenismo, mundo grego, cultura grega, os gregos
Guden = o deus (Gud + en: formulao grega, com artigo definido)
Gyldighed = validade, valor lgico, tico ou histrico
Individ = indivduo (num sentido mais genrico)
Indsigt = conhecimento (tcnico, prtico, artstico)
den Insigtsfuldeste = o mais competente, mais hbil, que conhece
melhor uma arte ou tcnica
Intet = nada
ironisk = irnico (Det Ironiske: o aspecto irnico, a ironia)
Isolation = isolao, ato de isolar(-se)
det Komiske = o cmico, a comicidade, o aspecto cmico de algo
Kaerlighed = amor
at mene = pensar, opinar, ter em mente, querer dizer com
Mening = opinio, sentido (da frase ou da ao), inteno, o que se tem
em mente ao falar ou agir
das Nichtige = (al.) o nada, o nulo, o que nada vale (expresso tcnica
em Solger)
Nichtigkeit = (al.) a nulidade, a nadidade, a vacuidade (em dinamarqus
ocorre Intethed.)
Opfattelse = concepo, compreenso
Opgave = tarefa, problema a ser resolvido (faz trocadilho com Gave)
Selv = si mesmo, o si, o mesmo (pode ser substantivado, e indica o sujeito
refletido: eu mesmo, tu mesmo, ti mesmo ...) (traduzido em outras lnguas
como Soi, Se, Self, Selbst)
Skikkelse = figurao, figura, forma, configurao
at sprge = perguntar, indagar (enquanto at udsprge corresponderia a
interrogar, perguntar exaustivamente)
Standpunkt = ponto de vista, posio, posicionamento
Stemning = tonalidade afetiva, estado de nimo, clima ou atmosfera
espiritual (em alemo: Stimmung)
at svare = responder, replicar, contestar (enquanto at besvare indicaria
responder adequadamente, corresponder)
Svaermeri = exaltao apaixonada, entusiasmo indiscreto e romntico
Saedelig = tico, referente aos costumes
Saedelighed = eticidade, vida moral concreta, em instituies (refere-se,
neste contexto, s formas da Sittlichkeit hegeliana, anteriores ou pos-
teriores Moralitt)
13
Tilintetgrelse = anulao, aniquilamento, ato de destruir, reduzir a nada
Tilvaerelse = vida, ser de fato (distingue-se de Existents)
Udvikling = desenvolvimento, anlise, estudo, tratamento de uma ques-
to
Umiddelbarhed = imediatidade
14
O CONCEITO DE IRONIA
Cn/cn/mn/ rjr/4 c Src/
por S.A. Kierkegaard
Mas as coisas so assim: se uma pessoa
cair numa piscina pequena ou no mar
imenso, no deixa de nadar, de
qualquer maneira. Absolutamente.
Portanto, tambm ns temos de nadar e
de tentar salvar-nos nessa discusso, ou
na esperana de que um golfinho nos
leve, ou de qualquer outra salvao
difcil de conseguir!
Repblica, L. V 453 d
15
Dissertationem hanc inauguralem Philosophorum in Universitate
Hauniensi Ordo dignam censuit, quae una cum thesibus adjectis rite
defensa auctori gradum Magisterii artium acquirat.
Dobom d. XVl Julll MDCCCLl.
F.C. Sibbern,
h.a. Decanus fac.philos.
A Foculdodo do Fllosollo do Unlvorsldodo do Coponhoguo
doclorou quo osto dlssortooo lnougurol oro dlgno do conlorlr o sou
outor o grou do Mostro, dopols do tor sldo dolondldo, com os tosos
quo lho soo onoxodos, sogundo o trodloo.
Aos 16 do julho do 1841.
F.C. Sibbern,
Decano da Faculdade de Filosofia
Nota: H um erro na data em latim, onde consta 1851 em vez de 1841.
16
Theses,
Dissertationi Danicae
De Notione Ironiae
Annoxoo
quos
Ad Juro Moglstrl Artlum
ln Unlvorsltoto Holnlonsl Rlto Obtlnondo
dlo XXlX Soptomb.
horo 1O.
Publlco Colloqulo Dolondoro Conobltur.
Sovorlnus Aob,o Klorkogoord
thool. cond.
MDCCCLXI
(Teses anexadas dissertao dinamarquesa sobre o conceito de
ironia que Sren Aabye Kierkegaard, candidato em teologia, susten-
tar publicamente no dia 29 de setembro, s 1O horas, para obter,
segundo a tradio, o grau de Mestre da Universidade de Copenha-
gue. 1841.)
Nota: H um erro de data no texto em latim, onde consta 1861 em vez de 1841.
17
THESES
I. Similitudo Christum inter et Socratem in dissimilitudine praecipue est
posita.
II. Xenophonticus Socrates in utilitate inculcanda subsistit, nunquam
empiriam egreditur nunquam ad ideam pervenit.
III. Si quis comparationem inter Xenophontem et Platonem instituerit,
inveniet, alterum nimium de Socrate detraxisse, alterum nimium eum
evexisse, neutrum verum invenisse.
IV. Forma interrogationis, quam adhibuit Plato, refert negativum illud,
quod est apud Hegelium.
V. Apologia Socratis, quam exhibuit Plato aut spuria est, aut tota ironice
explicanda.
VI. Socrates non solum ironia usus est, sed adeo fuit ironiae deditus, ut
ipse illi succumberet.
VII. Aristophanes in Socrate depingendo proxime ad verum accessit.
VIII. Ironia, ut infinita et absoluta negativitas, est levissima et maxime
exigua subjectivitatis significatio.
IX. Socrates omnes aequales ex substantialitate tanquam ex naufragio
nudos expulit, realitatem subvertit, idealitatem eminus prospexit,
attigit non occupavit.
X. Socrates primus ironiam introduxit.
XI. Recentior ironia inprimis ad ethicen revocanda est.
XII. Hegelius in ironia describenda modo ad recentiorem non ita ad
veterem attendit.
XIII. Ironia non tam ipsa est sensus expers, tenerioribus animi motibus
destituta, quam aegritudo habenda ex eo, quod alter quoque potiatur
eo, quod ipsa concupierit.
XIV. Solgerus non animi pietate commotus, sed mentis invidia seductus,
quum negativum cogitare et cogitando subigere nequiret, acosmis-
mum effecit.
XV. Ut a dubitatione philosophia sic ab ironia vita digna, quae humana
vocetur, incipit.
18
TESES
I. A semelhana entre Cristo e Scrates est posta precipuamente em
sua dissemelhana.
II. O Scrates de Xenofontes contenta-se com inculcar a utilidade, jamais
abandona a empiria e nunca atinge a idia.
III. Se se instituir uma comparao entre Xenofonte e Plato, perceber-
se- que o primeiro o rebaixou demasiadamente e o segundo o
elevou demasiadamente; nenhum deles o encontrou verdadeiramen-
te.
IV. A forma da interrogao utilizada por Plato corresponde ao negativo
em Hegel.
V. A Apologia de Scrates como exposta por Plato ou espria ou
deve ser explicada totalmente pela ironia.
VI. Scrates no somente usou da ironia, mas dedicou-se de tal maneira
ironia que acabou sucumbindo a ela.
VII. Aristfanes chegou perto da verdade ao descrever Scrates.
VIII. A ironia, enquanto infinita e absoluta negatividade, a indicao
mais leve e mais exgua da subjetividade.
IX. Scrates arrancou todos os seus contemporneos da substancialidade
como se estivessem nus aps um naufrgio, ele subverteu a realida-
de, avistou a idealidade distncia, mas no a dominou.
X. Scrates foi o primeiro a introduzir a ironia.
XI. As manifestaes mais recentes da ironia devem ser referidas ao tico.
XII. Hegel, em sua descrio da ironia, atendeu mais s formas recentes
do que antiga.
XIII. A ironia no , propriamente, desprovida de toda sensibilidade ou
dos movimentos mais ternos do nimo, mas antes uma amargura
por um outro gozar daquilo que ela cobia para si mesma.
XIV. Solger adotou o acosmismo no movido por nimo piedoso, mas
seduzido pela inveja intelectual, por no conseguir pensar o negativo
e, pensando-o, subjug-lo.
XV. Como toda filosofia inicia pela dvida, assim tambm inicia pela
ironia toda vida que se chamar digna do homem.
19

O Pn/ 4 r//c 4 Src/ n|/4


m /rn/c.
21
22
lNTRODUO
So ho olgo quo so tom do louvor no omponho (Stroobon)
lllosollco roconto om suo grondloso oporloo, cortomonto o potn-
clo gonlol com quo ogorro o soguro o lonmono. Oro, so condlz oo
lonmono, quo proprlomonto joemnn geners (do gnoro loml-
nlno), dovldo suo noturozo lomlnlno, ontrogor-so oo mols lorto,
tombm so podo oxlglr, do covolholro lllosollco, por umo quostoo
do oquldodo, o rospoltoso docnclo, o prolundo oxoltooo do um
opolxonodo (souermer), no lugor dos quols s vozos so so oscutom
o rotlnlr dos osporos o o voz do domlnodor. O obsorvodor dovo sor
um orotlco, nonhum troo, nonhum momonto podo sor lndlloronto
poro olo; mos, por outro lodo olo dovo tombm porcobor o suo
suporlorldodo, quo ontrotonto so usoro poro ouxlllor o lonmono o
so monllostor complotomonto. Pols, so bom quo o obsorvodor trogo
o concolto conslgo, lmporto, mosmo osslm, quo o lonmono noo
sojo vlolontodo, o so vojo o concolto surglndo o portlr do lonmono.
Antos, portonto, do ou possor onollso do concolto ronu,
nocossorlo quo ou mo ossoguro do umo concopoo (Opjuttelse)
conllovol o outntlco do oxlstnclo (Exstents) hlstorlcomonto rool,
lonomonologlco do 5ocrutes com rolornclo quostoo do suo pos-
sivol rolooo com o concopoo trunsjguruJu (jorklureJ) quo lho
outorgorom sous contompornoos ontuslostos ou lnvojosos: lsto
obsolutomonto nocossorlo, porquo o concolto do lronlo loz suo
ontrodo no mundo com Socrotos. Com ololto, os concoltos, osslm
como os lndlviduos, tm suo hlstorlo o, tol como olos, noo conso-
guom roslstlr oo podor do tompo. E no ontonto, por lsso o oposor
dlsso, guordom mosmo osslm umo ospclo do soudodo do torro ondo
23
noscorom. Asslm como o lllosollo por um lodo noo podo sor lndllo-
ronto o osto hlstorlo postorlor do concolto, osslm tombm olo noo
podo otor-so somonto quolo prlmolro hlstorlo, por mols rlco o
lntorossonto quo sojo. A lllosollo oxlgo sompro olgumo colso o mols,
oxlgo o otorno, o vordodolro, lronto oo quol mosmo o oxlstnclo mols
solldo , onquonto tol, o lnstonto olortunodo. Elo so roloclono com
o hlstorlo como o conlossor com o ponltonto, o dovo, como um
conlossor, tor um ouvldo ollnodo, pronto poro sogulr os plstos dos
sogrodos doquolo quo so conlosso; mos olo tombm osto om condl-
oos do, opos tor oscutodo todo o srlo do conllssoos, loz-los
oporocor dlonto do quo conlosso como umo colso dlloronto. Pols
osslm como o lndlviduo (lnJoJ) quo so conlosso podo multo bom
tor condloos noo so do rocltor onolltlcomonto os loltos do suo vldo
mos tombm do roloto-los do monolro omono o ogrodovol, o no
ontonto noo consoguo olo mosmo vor suo vldo como um todo, osslm
tombm o hlstorlo podo multo bom proclomor pototlcomonto, om
olto voz, o rlquozo do vldo do gnoro humono, mos tom do dolxor
mols volho ( lllosollo)
1
o torolo do oxpllco-lo, o podo ontoo doslrutor
do ologro surproso: no prlmolro lnstonto quoso noo quor roconhocor
o vorsoo oloborodo polo lllosollo, mos vol so lomlllorlzondo pouco o
pouco com osto concopoo lllosollco, ot chogor llnolmonto o onco-
ro-lo como o vordodo outntlco, o o outro lodo como moro oporn-
clo.
Tols soo, portonto, os dols momontos oos quols so dovo lozor
lguolmonto justlo, o quo constltuom proprlomonto o ujuste Je contus
ontro hlstorlo o lllosollo, do monolro quo por um lodo so loz justlo
oo lonmono
2
o o lllosollo noo o ongustlo ou o lntlmldo com suo
suporlorldodo, o, por outro lodo, o lllosollo noo so dolxo porturbor
polo loltlo do lndlvlduol nom dlstrolr polo prolusoo dos portlculorl-
dodos. Asslm tombm, com o concolto do lronlo, lmportonto quo
o lllosollo noo so dolxo ongonor por um unlco lodo do suo oxlstnclo
lonomonologlco, o, oclmo do tudo, noo so ongono com o quo ho do
oporonto nosto, mos vojo o vordodo do concolto om o com o
lonomonologlco.
Pols, quo o trodloo tonho vlnculodo oxlstnclo do Socrotos
o polovro lronlo, lsto quolquor um sobo, mos doi noo so soguo, do
monolro olgumo, quo todo mundo solbo o quo lronlo. Alm dlsso,
so olgum, groos o um conhoclmonto intlmo do vldo o dos clrcuns-
tnclos do Socrotos, chogou o lormor poro sl umo ldlo dos pocullo-
rldodos dolo, noo tom, do jolto nonhum, um concolto comploto do
quo sojo o lronlo. Noo dlzomos lsto, obsolutomonto, por lovontormos,
dlgomos, umo suspolto om rolooo oxlstnclo hlstorlco, como so o
24
dovlr losso ldntlco com umo quodo do ldlo, jo quo osto , ontos,
dosdobromonto do proprlo ldlo. Longo do nos, como jo lol dlto, tol
ollrmooo; mos, por outro lodo, noo so podo jomols ocoltor quo um
momonto lndlvlduol do oxlstnclo como tol posso sor o obsoluto-
monto odoquodo ldlo. Com ololto, jo so obsorvou o rospolto do
noturozo quo olo noo copoz do sustontor o concolto, om porto
porquo todo lonmono lndlvlduol contm oponos um momonto, o
om porto porquo todo o somo do oxlstnclo do noturozo sompro,
ollnol, um meJum lmporlolto quo noo ongondro sotlslooo, mos
nostolglo; osslm tombm so podo dlzor, com rozoo, olgo somolhonto
sobro o hlstorlo, no modldo quo todo loto lndlvlduol tostomunho umo
ovoluoo, o noo obstonto oponos momonto, o no modldo quo todo
o somo do oxlstnclo hlstorlco noo , olndo, o meJum obsolutomon-
to odoquodo do ldlo, mos oponos sou ospocto tomporol o portlculor
(osslm como o noturozo o suo molduro ospoclol), quo so prolongo
sogundo os movlmontos rotrospoctlvos do consclnclo, quo olho
poro tros, loco o loco, rosto contro rosto.
lsto dovo bostor no quo tongo dlllculdodo quo surgo com todo
o quolquor concopoo lllosollco do hlstorlo, o no quo so roloro oo
culdodo quo oi convm omprogor. As condloos ospoclols podom
ontrotonto oprosontor novos dlllculdodos, o quo o coso prlnclpol-
monto nosto prosonto posqulso. Com ololto, oqullo o quo o proprlo
Socrotos dovo tonto volor, o llcor tronqullo o modltor, lsto : sllnclo,
ols todo o suo vldo om rolooo hlstorlo unlvorsol. Elo nodo dolxou,
o portlr do quo umo poco postorlor pudosso julgo-lo; slm, mosmo
quo ou mo lmoglnosso contompornoo dolo, olndo sorlo sompro
dllicll concobor o quo olo lol. Pols olo portonclo quolo ospclo do
homons dlonto dos quols nlngum podo dor-so por sotlslolto somon-
to com o oxtorlor como tol. O oxtorlor lndlcovo constontomonto olgo
do dlloronto o do oposto. Noo so dovo com olo o coso doquolo lllosolo
quo, oo oxplonor suos lntuloos, sou dlscurso oro o proprlo prosono
do ldlo. Multo polo controrlo: o quo Socrotos dlzlo slgnlllcovo olgo
do dlloronto.
O oxtorlor noo ostovo obsolutomonto numo unldodo horm-
nlco com o lntorlor, mos ontos oro o controrlo dlsto, o somonto por
osto ngulo do rolrooo olo podo sor comproondldo. Com rolornclo
o Socrotos, portonto, o tormo concopoo tom um sontldo comploto-
monto dlloronto doquolo quo opllcodo molorlo dos outros
homons. E oqul jo convm lombror quo Socrotos so podo sor
concobldo otrovs do um colculo comblnotorlo. Mos como olo osto
sltuodo ho mllnlos do nos, o nom mosmo sous contompornoos
consogulrom copto-lo om suo lmodlotoz, podo-so vor locllmonto quo
25
poro nos pormonoco duplomonto dllicll roconstrulr suo oxlstnclo, jo
quo tomos do nos osloror poro, otrovs do um colculo do comblno-
oos, chogor o umo concopoo do quo jo lol ontorlormonto conco-
bldo do monolro onrododo. So dlzomos quo o quo constltuio o
substonclol om suo oxlstnclo oro lronlo ( cloro quo oi ho umo
controdloo, mos tombm tom do hovor), o olndo por clmo postulo-
mos quo o lronlo um concolto nogotlvo, v-so locllmonto quoo
dllicll so torno llxor umo lmogom dolo; slm, ot poroco lmpossivol,
ou ontoo polo monos too trobolhoso como plntor um duondo com
o borroto quo o torno lnvlsivol.
26
CAPTULO I:
Esta concepo possvel
Possomos ogoro om rovlsto os concopoos do Socrotos produ-
zldos por sous contompornoos mols proxlmos. Nosto coso, tomos
quo nos llxor om trs nomos: Xenojonte, Plutdo o Arstojunes. E
quondo Bour
3
dlz quo, oo lodo do Plotoo, Xonolonto quom moroco
mols otonoo, ou noo posso comportllhor totolmonto do sou modo
do vor. Xonolonto so prondou justomonto lmodlotoz do Socrotos o,
por lsso, cortomonto om multos ospoctos o comproondou mol
4
; om
controsto com olo, Plotoo o Arlstolonos obrlrom comlnho otrovs do
duro oxtorlor, chogondo o otlnglr umo concopoo doquolo lnllnltudo
quo lncomonsurovol com os multlplos ocontoclmontos do suo vldo.
Podo-so, portonto, dlzor do Socrotos quo, osslm como olo possou suo
vldo constontomonto ontro o corlcoturo o o ldool, osslm tombm olo
contlnuo ontro ombos opos o morto. No quo toco, pols, rolooo
ontro Xonolonto o Plotoo, Bour dlz, corrotomonto, p. 123: Entro
ombos logo nos surgo umo dllorono, quo om multos ospoctos podo
sor comporodo com o lomoso rolooo ontro os ovongolhos slnotlcos
o o do Jooo. Asslm como os ovongolhos slnotlcos oprosontom mols
oquolo lodo oxtorlor do oporloo do Crlsto, roloclonodo com o ldlo
judolco do Mosslos, o o do Jooo onloco sobrotudo suo noturozo
suporlor, o lmodlotomonto dlvlno nolo, osslm tombm o Socrotos
plotnlco tom umo slgnlllcooo multo mols olto o mols ldool do quo
o do Xonolonto, com o quol, no lundo, pormonocomos sompro o
oponos no torrono do vldo protlco lmodloto. Esto obsorvooo do
Bour noo somonto lmprosslono bom, mos mosmo bom ocortodo,
dosdo quo so rocordo o sogulnto: quonto concopoo do Xonolonto
27
sobro Socrotos, pormonoco sompro umo dllorono lronto oos ovon-
golhos slnotlcos, jo quo ostos ultlmos oponos roproduzom o rotroto
lmodlotomonto llol do oxlstnclo lmodloto do Crlsto (o quol,
lmportonto notor, noo slgnlllcovo olgo do dlloronto
5
do quo olo oro),
o quo, so Motous poroco tor um proposlto opologtlco, troto-so do
justlllcor o concordnclo do vldo do Crlsto com o ldlo do Mosslos,
onquonto Xonolonto, oo controrlo, tom o vor com um homom cujo
oxlstnclo lmodloto slgnlllcovo olgo do dlloronto doqullo quo oporo-
clo prlmolro vlsto, o quondo olo dosonvolvo umo doloso ou
opologlo dosto, so consoguo loz-lo no lormo do um momorondo
dlrlgldo o dlgnisslmos contompornoos quo so so dolxom convoncor
por roclocinlos. Por outro lodo, o obsorvooo sobro o rolooo do
Plotoo com Jooo tombm osto corroto, dosdo quo so tonho prosonto
quo Jooo vlu om Crlsto vordodolro o lmodlotomonto tudo oqullo quo
olo oprosonto no suo totol objotlvldodo, lmpondo o sl mosmo o
sllnclo, jo quo sous olhos ostovom obortos poro o lmodlotomonto
dlvlno om Crlsto; o Plotoo, polo controrlo, crlo o sou Socrotos por
molo do umo otlvldodo potlco, jo quo Socrotos, proclsomonto om
suo oxlstnclo lmodloto, oro oponos negutoo.
Prlmolro, umo oprosontooo do codo um dolos om portlculor.
XENOFONTE
Proclsomos rocordor prollmlnormonto quo Xonolonto tlnho
umo ntendo (o lsto jo umo lolho ou olgo onorosomonto supr-
lluo
6
), ou sojo, quorlo domonstror como grltovo oos cus o lnjustlo
quo os otonlonsos comotorom com Socrotos oo condono-lo morto.
E Xonolonto consogulu lsso numo modldo slngulor, do lormo quo
ontos so ocrodltorlo sor o suo lntonoo domonstror quo o condonooo
do Socrotos lol umo lmbocllldodo ou um oquivoco dos otonlonsos.
Pols Xonolonto o dolondo do umo tol monolro, quo Socrotos so torno
noo oponos lnoconto, mos complotomonto lnolonslvo, do modo quo
o gonto llco prolundomonto ossombrodo, porguntondo-so quol do-
mnlo torlo onloltlodo o tol ponto os otonlonsos quo olos pudorom
vor nolo mols do quo um sujolto bonochoo, convorsodor o ongroo-
do, quo noo lozlo nom mol nom bom, quo noo projudlcovo o
nlngum, o quo no lundo do corooo so quorlo bom o todo mundo,
contonto quo qulsossom oscutor suo convorso llodo. E quo lurmonu
pruestubltu (hormonlo proostobolocldo) no loucuro, quo unldodo
suporlor no domnclo noo so oncontro ontoo no loto do quo Plotoo
o os otonlonsos so ollorom, uns poro motor o o outro poro tronslormor
28
om lmortol um cldodoo too bondoso lsso sorlo, ollos, umo lronlo
som lguol sobro o mundo. Acontoco s vozos numo dlsputo, quo,
justomonto quondo o ponto polmlco, oo so oguor, comoo o llcor
lntorossonto, do roponto chogo um torcolro cholo do boo vontodo o
so oncorrogo do roconclllor os loros om luto, tronslormondo poro
lsso todo o quostoo numo trlvlolldodo; osslm podomos lmoglnor o
quo dovom tor sontldo Plotoo o os otonlonsos om rolooo oo momo-
rondo lronlsto do Xonolonto. Xonolonto, oo suprlmlr tudo o quo
hovlo do porlgoso om Socrotos, roolmonto roduzlu-o om ultlmo
onollso n ubsurJum (oo obsurdo), qulo poro rotrlbulr o Socrotos o
quo tontos vozos osto llzoro com os outros.
O quo torno olndo mols dllicll umo nooo cloro do porsonoll-
dodo do Socrotos otrovs do oprosontooo do Xonolonto o totul
uusncu do stuudo. A boso sobro o quol codo um dos dlologos so
movo too lmporcoptivol o suporllclol como umo llnho roto, too
monotono como os coros do lundo dos quodros dos crlonos o dos
plntoros do lolro do Nuronborg, tudo do umo cor so. E no ontonto
oro do molor lmportnclo osto boso om rolooo porsonolldodo do
Socrotos, o quol so dovlo dolxor prossontlr numo prosono mlstorloso
o numo llutuooo mistlco por sobro o pltorosco vorlododo do oxubo-
ronto vldo otonlonso, o quo so dovlo dolxor oxpllcor por molo do umo
dupllcldodo do oxlstnclo, mols ou monos como um polxo voodor
om rolooo oos polxos o oos possoros. E ocontuor osslm o sltuooo
sorlo proclsomonto lmportonto poro mostror quo o doclslvo om
Socrotos noo oro um ponto llxo, mos um ubque et nusquum (om
todo porto o om nonhum lugor); o poro onlotlzor o sonslbllldodo
socrotlco, quo oo mols sutll o tnuo contoto lmodlotomonto porcoblo
o prosono do ldlo, lmodlotomonto notovo om tudo o quo oxlstlo o
olotrlcldodo corrospondonto; o poro tornor bom vlsivol o outntlco
mtodo socrotlco, quo noo consldorovo nonhum lonmono modosto
domols poro, portlndo dolo, lr-so olovondo ot o osloro proprlo do
ponsomonto.
Esto posslbllldodo socrotlco do comoor por quolquor ponto,
roollzodo no vldo, mosmo quo lroquontomonto possosso dosporcobl-
do polo multldoo - poro o quol sompro pormonoco um onlgmo o
modo como so podo chogor o tol ou quol objoto, jo quo os lnvostl-
gooos do multldoo tormlnom o comoom numo poo ostognodo
7
-, osto soguro porspoctlvo socrotlco, poro o quol nonhum objoto oro
too compocto quo noo so dolxosso vlsuollzor lnstontonoomonto oll o
ldlo
8
, o noo oponos totoondo mos slm com lmodloto cortozo, o quo
tlnho contudo, om sl mosmo, o olhor oxorcltodo poro os oporontos
roduoos do porspoctlvo, o quo osslm noo oproxlmovo do sl o objoto
29
otrovs do umo sub-ropoo, mos slm oponos montlnho o mosmo
ponoromo llnlto onquonto osto lo oporocondo oo longo poro os
ouvlntos o ospoctodoros - oquolo slngolozo socrotlco, quo lormovo
um controsto too ogudo com o olvoroo som contoudo dos sollstos
o sous gorgontolos lnllndovols, tudo lsso o quo so dosojorlo quo
Xonolonto nos tlvosso lolto porcobor. E quo vldo noo torlo oporocldo
no oxposloo so, oll no molo dos ortosoos ocupodos om sous
trobolhos, no molo do borulho dos burros do corgo, o gonto vlsuoll-
zosso oquolo tromo dlvlno com o quol Socrotos entretecu o oxlstn-
clo; so oll no molo dos ruidos do morcodo so pudosso oscutor oquolo
dlvlno ocordo lundomontol quo pormoovo o oxlstnclo (Tlouerel-
sen}, no modldo quo poro Socrotos quolquor colso oro um slnol
motolorlco o noo lnlollz do ldlo, quo lntorossonto conlllto ontro os
lormos do oxprossoo mols cotldlonos do vldo torrono o Socrotos, o
quol, noo obstonto, poroclo dlzor o mosmo colso quo os outros. Esto
lmportnclo do sltuooo noo osto totolmonto ousonto om Plotoo,
oponos com o dllorono do quo olo oporoco do monolro puromonto
potlco, o dosto modo comprovo oxotomonto suo proprlo volldodo
o o lolto quo loz om Xonolonto.
Mos so por um lodo Xonolonto coroco do um olhor copoz do
vor o sltuooo, por outro lodo lolto-lho tombm ouoJo poro os
rplcus. Noo quo os quostoos quo Socrotos coloco o os rospostos
quo olo do noo sojom corrotos: polo controrlo, olos soo corrotos
domols, roslstontos domols, moontos domols

. Pols om Socrotos o
rpllco noo ostovo om unldodo lmodloto com o dlto, noo oro um
lluxo, mos um constonto rolluxo, o oqullo do quo so sonto lolto om
Xonolonto o ouvldo poro o oco do rpllco, quo roporcuto lnllnlto-
monto sobro o porsonolldodo, como quo rotornondo o osto (pols nos
outros cosos o rpllco costumo sor o propogooo do ponsomonto
otrovs do um som quo ovono). Pols quonto mols Socrotos mlnovo
o oxlstnclo, tonto mols prolundomonto o mols nocossorlomonto
codo oxprossoo portlculor proclsovo grovltor no dlrooo do totolldodo
lrnlco, quo, como ostodo osplrltuol, oro lnllnltomonto lnsondovol,
lnvlsivol, lndlvlsivol. Esto sogrodo, Xonolonto noo consogulu nom
porcobor. Quo mo sojo pormltldo usor do umo lmogom poro tornor
sonsivol o quo ou quoro dlzor. Exlsto umo grovuro quo roprosonto o
tumbo do Nopolooo. Duos oltos orvoros morgolom o quodro. Noo
so v mols do quo lsto, o o obsorvodor suporllclol noo onxorgo
nonhumo outro colso. Entro os duos orvoros ho um ospoo vozlo;
quondo o olhor soguo os contornos quo dollmltom o vozlo, sublto-
monto oporoco dosto nodo o proprlo Nopolooo, o o portlr do ontoo
lmpossivol dolxor do v-lo. O olhor quo o vlu umo voz o v ontoo
30
sompro, com umo nocossldodo quoso ongustlonto. Asslm tombm
com os rpllcos do Socrotos. A gonto ouvo os sous dlscursos do
mosmo modo como o gonto v os rvoros, suos polovros slgnlllcom
oqullo quo o som dolos onunclo, osslm como os orvoros soo orvoros,
noo ho nonhumo silobo quo nos ocono com umo outro lntorprotooo,
osslm como noo ho um unlco troo quo lndlquo Nopolooo, o,
contudo, osto ospoo vozlo, osto nodo o quo oscondo o mols
lmportonto. Asslm como oncontromos no noturozo oxomplos do
lugoros too ostronhomonto construidos quo oquolos quo so oncon-
trom mols proxlmos noo ouvom o orodor, o slm oponos oquolos quo
so colocom num dotormlnodo ponto, gorolmonto longo dlstnclo,
bom osslm quo ocorro com os rpllcos do Socrotos, dosdo quo nos
rocordomos do quo ouvlr so ldontlllco oqul com comproondor, o noo
ouvlr com comproondor mol. Essos soo os duos lolhos prlnclpols quo
ou quorlo subllnhor prollmlnormonto om Xonolonto; mos, ollnol do
contos, sltuooo o rpllco soo o comploxo quo constltul o slstomo
gongllonor o corobrol do porsonolldodo.
Possomos poro o colotnoo dos dltos quo so oncontrom om
Xonolonto otrlbuidos o Socrotos. Essos obsorvooos soo om gorol too
rostolros o otrollodos, quo noo dllicll obrong-los numo olhodo,
mosmo quo ontorpoo o vlsto. So roromonto umo dolos so olovo oo
nivol do um ponsomonto potlco ou lllosollco, o oposor do bolo
llnguogom, os dosonvolvlmontos tm o mosmo sobor quo os ortlgos
mlnuclosos do nosso FolkebluJ (Folho Populor) ou ontoo como os
oxclomooos do xtoso colostlol do um somlnorlsto odmlrondo o
noturozo.
10
Ao possormos ogoro oos dltos do Socrotos consorvodos por
Xonolonto, quoromos, noo obstonto multos vozos so ossomolhom
oponos o um monto do crlonos rounldos, tontor porsogulr o possivol
somolhono do lomillo.
Esporomos quo o loltor nos d rozoo quondo dlzomos quo o
dotormlnooo ompirlco o poligono o o ponto do vlsto o circulo;
o quo subslsto por todo otornldodo umo dllorono quolltotlvo ontro
ostos duos nooos.
Em Xonolonto, o consldorooo orronto possolo todo o tompo
polo poligono, o multos vozos ot so ongono o sl mosmo, quondo,
tondo dlonto do sl um lodo mols longo, ocrodlto tor o vordodolro
lnllnltudo, o por lsso, como um lnsoto quo rostojo oo longo do um
poligono, col, porquo o quo so mostrovo como umo lnllnltudo noo
possovo do um ngulo.
31
Em Xonolonto, o utl um dos pontos do portldo poro o
onslnomonto socrotlco. Mos o utll proclsomonto o poligono, quo
corrospondo lnllnltudo lntorlor do bom, lnllnltudo quo portlndo do
sl mosmo o rotornondo o sl mosmo noo lndlloronto o nonhum do
sous momontos proprlos, mos so movlmonto om todos olos, todo om
todos olos o todo om codo um dolos. O utll tom, pols, umo dloltlco
lnllnlto o oo mosmo tompo umo dloltlco lnllnltomonto mo. Com
ololto, o utll o dloltlco oxtorlor do bom, o nogooo dosto, o quo,
soporodo como tol, oponos pormonoco um rolno do sombros ondo
nodo subslsto, mos ondo som lormo o som llguro tudo so condonso
o so volotlllzo, tudo om rolooo oo olhor lnconstonto o superjcul do
obsorvodor, poro o quol todo o quolquor oxlstnclo so umo
oxlstnclo lrogmontorlo lnllnltomonto dlvlsivol om um colculo lnlln-
dovol. (O utll modolo tudo, ot mosmo o lnutll, pols, osslm como
nodo ubsolutumente utll, tombm noo podo hovor nodo do ubso-
lutumente lnutll, jo quo o utllldodo obsoluto noo posso do um
momonto lugldlo no oltornnclo lnconstonto do vldo.) Esso vlsoo
comum do utll so oncontro dosonvolvldo no dlologo com Arlstlpo,
Mem. lll, 8. Enquonto om Plotoo sompro vomos Socrotos orroncor
o quostoo dos contlngnclos concrotos om quo o vom sous clrcun-
dontos, poro lovo-lo oo obstroto, om Xonolonto justomonto Socro-
tos quom onlqullo os cortomonto lrocos tontotlvos do Arlstlpo do
oproxlmor-so do ldlo. Noo nocossorlo quo ou onollso mols do porto
osto dlologo, pols o prlmolro otltudo do Socrotos mostro oo mosmo
tompo o oxorcltodo osgrlmlsto o o lol quo volo poro todo o lnvostlgo-
oo. Quondo Arlstlpo porgunto so olo conhoclo olgo bom, olo
rospondo: Porguntos-mo so conhoo olgumo colso boo poro lo-
bro, com o quo ollos o monolro dlscurslvo do rocloclnor lndlcodo
lmodlotomonto. Todo o convorsooo soguo por osto comlnho numo
soqunclo lnobolovol quo noo so dosvlo lronto oo oporonto porodo-
xo: Como! Entoo bolo um costo do llxo - Slm, por Jupltor! o lolo
um oscudo do ouro, jo quo um lol convonlontomonto lolto poro sou
uso o o outro noo. Emboro ou so tonho lntroduzldo osto dlologo
como um oxomplo o tonho do mo otor ossonclolmonto lmprossoo
totol, quo o loro vltol no oxomplo, dovo contudo, jo quo o cltol
como um oxomplo nstur omnum (quo volo por todos, tiplco),
rocordor umo dlllculdodo com rospolto monolro como Xonolonto
lntroduz osto dlologo. Com ololto, olo nos do o ontondor quo so
trotovo do umo quostoo copcloso do Arlstlpo poro conlundlr Socrotos
com o dloltlco lnllnlto quo ho no bom quondo osto concobldo
como sondo o utll. Elo lnslnuo quo Socrotos porcoboro o ostuclo.
Podor-so-lo ontoo ponsor quo todo o dlologo lol consorvodo por
Xonolonto como um oxomplo do glnostlco (orto do combotor) do
32
Socrotos. Podorlo ot porocor quo om todo o comportomonto do
Socrotos dormltovo umo lronlo lotonto, como so olo, oporontomonto
sogulndo do boo-l os ormodllhos do Arlstlpo, onlqullosso justomonto
sou plono ostucloso, lovondo oxotomonto Arlstlpo, contro o vontodo,
o ollrmor oqullo quo osto osporovo vor dolondldo por Socrotos.
Entrotonto, quom conhoco Xonolonto ochoro lsto oltomonto lmpro-
vovol, o quol, por vlo dos duvldos, olndo olorocou umo rozoo
complotomonto dlstlnto poro o comportomonto do Socrotos: olo oglo
osslm poro sor utll oos sous ocomponhontos. Doi so podo vor
cloromonto quo, do ocordo com o concopoo do Xonolonto, com
o molor sorlododo quo Socrotos rovoco o lnllnltudo oxoltonto do
lnvostlgooo poro o mo lnllnltudo dos bolxodos do omplrlo.
O comensuroel como tol ontoo o orono proprlomonto dlto
do Socrotos o suo otlvldodo conslsto, om grondo porto, om oncorror
todo o ponsomonto o o ooo humono dontro dos llmltos do um muro
lntronsponivol quo oxclul todo trollco com o mundo dos ldlos. O
ostudo dos clnclos noo podo, do monolro olgumo, ultropossor osto
cordoo sonltorlo, Mem. lV. 7. Do goomotrlo
11
dovlo-so oprondor
oponos o nocossorlo poro sor copoz do modlr corrotomonto o sou
torrono; um ostudo mols ovonodo do ostronomlo oro dosoconso-
lhodo, o olo nos odvortlo com o coso dos ospoculooos do Anoxogo-
ros - om sumo, todo clnclo llco roduzldo oo ostrltomonto nocossorlo
zum Gebruucl jur JeJermunn (poro o uso do codo um).
O mesmo so ropoto om toJos os Jominos; sous dltos sobro o
noturozo soo slmplosmonto trobolho do lobrlco, o toloologlo llnlto
numo vorlododo do modolos. - Suo concopoo do omlzodo noo
podo sor ocusodo do oxoltooo opolxonodo (Svoormorl). Alndo quo
olo sojo do oplnloo do quo nom um covolo
12
, nom um osno volom
tonto quonto um omlgo, doi noo so soguo, do monolro nonhumo,
quo vorlos covolos ou vorlos burros noo pudossom tor tonto volor
quonto um omlgo. E osto o mosmo Socrotos, o rospolto do quol
Plotoo, poro coroctorlzor todo suo llnltudo lntorlor om rolooo oos
omlgos, utlllzo umo oxprossoo sonsuol-osplrltuol como omor os
jovons otrovs do lllosollo (PuJerusten metu pllosoplius), o
Socrotos quo dlz o rospolto do sl mosmo, no 8unquete, quo so
ontondlo do orto do omor (erotk). E quondo ontoo om Mem. lll,
11 ouvlmos Socrotos convorsor com o domo do roputooo duvldoso
Toodoto o gobor-so dos molos omorosos quo olo possul poro otrolr
homons jovons o sl, olo nos ropugno como umo volho cocoto quo
olndo so cr om condloos do oncontor, slm, olo nos ropugno olndo
mols, porquo nos noo consogulmos odmltlr o ovontuolldodo do quo
Socrotos losso copoz dlsso. - lguolmonto om rolooo oos multlplos
33
gozos do vldo, nos oi oncontromos o mosmo sobrlododo llnlto,
onquonto Plotoo too grondlosomonto otrlbul o Socrotos umo ospclo
do soudo dlvlno, quo torno lmpossivol poro olo os oxcossos o contudo
noo o prlvo, mos slm o rogolo com o plonltudo do gozo
13
. Quondo
Alcobiodos, no 8unquete, nos loz sobor quo jomols vlro Socrotos
bbodo, llco subontondldo oo mosmo tompo quo oro lmpossivol
poro Socrotos colr num tol ostodo, o nos vomos, ollos, no Bonquoto,
como olo vonco todos os outros no bobldo. Xonolonto noturolmonto
oxpllcorlo lsto dlzondo quo olo jomols ultropossovo um quuntum suts
(umo modldo rozoovol) do rocolto oprovodo polo oxporlnclo.
Noo so troto portonto doquolo bolo unldodo hormnlco do
dotormlnooo noturol o llbordodo, coroctorlzodo polo oxprossoo
uutoJomino (soplrosne), nosto doscrloo quo Xonolonto nos do
do Socrotos, mos ontos do umo lolo composloo do clnlsmo o ospirlto
llllstou. - Suo concopoo do morto oqul lguolmonto pobro do
ospirlto, lguolmonto pusllnlmo, mosqulnho. lsso so mostro om
Xonolonto, Mem. lV, 8, 8, ondo Socrotos ologro-so por tor do morror
ogoro, jo quo com lsso so v llvro dos doonos o dos trlbutos do
volhlco. No Apologu (do Xonolonto) oncontrom-so docorto olguns
troos um pouco mols potlcos, como no 3, ondo Socrotos sugoro
quo por todo suo vldo so hovlo proporodo poro suo doloso; odomols,
proclso porm quo so dlgo quo, quondo olo docloro noo quoror
dolondor-so, mosmo oi Xonolonto noo o v numo grondozo sobro-
noturol (osslm como por oxomplo o dlvlno sllnclo do Crlsto lronto
o sous ocusodoros), mos o consldoro oponos gulodo polo culdodo,
tolvoz lnoxpllcovol poro Socrotos, do sou domnlo quonto suo
roputooo. E quondo llcomos sobondo por Xonolonto (Mem. l, 2,
24) quo Alcobiodos oro um homom multo bom-comportodo on-
quonto vlvou proxlmo o Socrotos o quo so tornou dlssoluto mols
tordo, o quo mols nos surproondo o odmlro noo quo olo tonho
dopols so tornodo dlssoluto, mos quo olo tonho vlvldo tonto tompo
no componhlo do Socrotos; pols, solndo do um tol ospirlto do
Chlstlonsloldt*, do umo tol oscolo-prlsoo do modlocrldodo constrlto-
ro, olo tlnho mosmo do ostor bostonto lomlnto dos prozoros o gozos.
Nos tomos portonto, no concopoo do Socrotos por Xonolonto, o
sombru puroJunte do ldlo om suos multlplos oporloos. No lugor
do bom oqul tomos o utll, no lugor do bolo, o utlllzovol, om voz do
* Pequena aldeia da Jutlndia, fundada em 1773 por uma comunidade de irmos
morvios, conhecidos pela religiosidade austera e de estrita observncia (N.R.).
34
vordodolro, o ordom ostobolocldo, om voz do slmpotlco, o lucrotlvo
(Lucrotlvo), no lugor do unldodo hormnlco, o prosolco sobrlododo.
Flnolmonto, no quo tongo ronu
14
, oi noo oncontromos
jomols quolquor vostiglo dolo no Socrotos do Xonolonto. No sou
lugor oporoco o solistlco. Mos o solistlco proclsomonto o duolo
lnllndovol do conhoclmonto com o lonmono, o sorvlo do ogoismo,
quo justomonto jomols podo conduzlr o umo vltorlo doclslvo, porquo
o lonmono volto o lovontor-so too logo obotldo; o jo quo somonto
o conhoclmonto, quo como um onjo llbortodor orronco do morto o
lonmono o o loz possor do morto poro o vldo
15
, somonto osto
conhoclmonto podo voncor, osslm o solistlco so v por llm ocossodo
polos logloos lnllnltos dos lonmonos. Oro, o lormo oxtorlor quo
corrospondo o osto monstruoso poligono, o lnllnltudo colmo o
lntorlor do vldo quo corrospondo o osto olvoroo o o osto olgozorro
por todo otornldodo, ou o slstomo ou o lronlo onquonto nogotlvl-
dodo lnllnlto obsoluto, noturolmonto com o dllorono do quo o
Slstomo lnllnltomonto bom-lolonto o o lronlo lnllnltomonto sllon-
closo. E osslm vomos como tombm oqul Xonolonto bom conso-
quontomonto chogou lmogom oposto do concopoo plotnlco.
Umo consldorovol multldoo do sollsmos so oncontro pols nos Momo-
roblllo
16
, mos om porto olos corocom do ponts* (por oxomplo, os
curtos lrosos do Mem. lll, 13), o om porto olos corocom do lnllnlto
olostlcldodo lrnlco, do socroto olopoo
17
polo quol so col do roponto,
noo o mll broos do prolundldodo, como o mostro-oscolo do com-
dlo Os Eljos, mos slm no nodo lnllnlto do lronlo. Por outro lodo, os
sous sollsmos tompouco sorvom como oproxlmooos vlsoo gorol
(tl Anskuelsen). Como oxomplo, quoro lntroduzlr Mem. lV, 4, o
dlologo com Hiplos. Aqul tombm so mostro como Socrotos so lovo
odlonto o quostoo ot um corto ponto, som dolxor quo osto so
rospondo o sl mosmo dontro do umo vlsoo do conjunto. Com ololto,
dopols quo o justo lol dollnldo como ldntlco oo logol, o o duvldo o
rospolto do logol (quonto oo loto do quo os lols so mudom, cl. 14)
poroco podor tronqulllzor-so dlonto do consldorooo do logol roco-
nhocldo om todos os tompos por todos (o lol dlvlno), olo so dotm
om olguns oxomplos, om quo os proprlos consoqunclos do pocodo
soo ovldontos. Asslm tombm no oxomplo lntroduzldo no 24, sobro
o lngrotldoo, com o quol o ponsomonto dovorlo sor orlontodo rumo
lurmonu pruestubltu (hormonlo proostobolocldo) quo porvodo o
oxlstnclo, o consldorooo so dotm nos ospoctos oxtorloros: quo o
* Points (sic), que se deve ler evidentemente pointe, em francs, e pode significar
instigao, provocao, graa (N.R.).
35
lngroto pordo os omlgos otc., o noo so olovo rumo o umo ordom do
colsos mols porlolto, no quol noo ho mudono o nom sombro do
vorlooo, ondo o vlngono ocorto o olvo som so dolxor rotor por
quolquor llnltudo; pols onquonto nos dotlvormos oponos no obsor-
vooo oxtorlor, podor-so-lo ollnol ponsor quo o lngroto, por oxomplo,
noo sojo olconodo polo cloudlconto justlo.
Agoro ostou pronto com o concopoo do Socrotos, tol como
olo so oprosonto nos lontos do Xonolonto, o ou quoro oponos, poro
conclulr, sollcltor oos loltoros quo, so so oborrocorom multo, noo
joguom todo o culpo dlsso somonto om mlm.
PLATO
Os loltoros toroo coptodo cortomonto nos poglnos ontorloros
multos o lurtlvos olhodolos do rolonco poro osto mundo quo ogoro
dovo tornor-so objoto do nosso ostudo. Nos noo os nogomos; mos
om porto o rozoo dlsto osto no proprlo olhor quo, quondo so llxo por
multo tompo numo cor, ocobo lnvoluntorlomonto dosonvolvondo o
suo cor complomontor, o om porto osto om mlnho proprlo prodllooo,
tolvoz um pouco juvonll, por Plotoo; o om porto no proprlo Xono-
lonto, quo dovorlo sor um tlpo lomontovol, so noo houvosso om suo
oxposloo oquolos locunos nos quols Plotoo so oncolxo o os proon-
cho, do modo quo o gonto onxorgo Plotoo om Xonolonto emnus et
quus per trunsennus (do longo o como otrovs do um grodll). E om
vordodo osto nostolglo por Plotoo ostovo no mlnho olmo, o soguro-
monto olo noo so tornou monor com o lolturo do Xonolonto. Mou
oxomlnodor! pormlto-mo oponos umo polovro, um unlco o lnoconto
porntoso poro dosobolor mlnho grotldoo, o mou ogrodoclmonto
polo roconlorto quo oncontrol no lolturo do Plutdo. Pols ondo so
dovorlo oncontror olivlo sonoo no tronqullldodo lnllnlto com o quol
no colmo do nolto o ldlo som ruido, mos com podoroso o solono
suovldodo so dosonvolvo, no rltmo do dlologo, como so nodo mols
houvosso no mundo, lo ondo codo posso rollotldo, modltodo,
rotomodo lontomonto, solonomonto, porquo os proprlos ldlos, por
osslm dlzor, sobom quo ho tompo o orono poro todos olos; o quondo
quo no mundo so proclsou mols do ropouso, sonoo om nosso
tompo, om quo os ldlos so otropolom umos os outros com o prosso
do loucuro, om quo os ldlos so onunclom o suo prosono no lundo
do olmo por umo bolho no suporliclo do mor, om quo olos jomols so
dosonvolvom, mos so consomom om sous tonros brotos, oponos
36
lovontom o coboo poro o vldo, mos om soguldo morrom do trlstozo,
como oquolo crlono do quo lolo Abrooo do Sonto Cloro, quo no
mosmo lnstonto om quo noscou llcou com tonto modo do mundo,
quo rotornou poro o solo motorno.
Consideraes preliminares
Asslm como um slstomo tom umo posslbllldodo oporonto do
lozor quolquor do sous momontos tornor-so um ponto do portldo,
mos osto posslbllldodo jomols so tronslormo om roolldodo porquo
todo o quolquor momonto dotormlnodo ossonclolmonto uJ ntru
(poro dontro), sustontodo o montldo polo consclnclo proprlo do
slstomo
18
, osslm tombm roolmonto codo vlsoo gorol (Anskuelse), o
prlnclpolmonto umo vlsoo rollgloso, possul um ponto do portldo
oxtorlor dotormlnodo, um dodo posltlvo, o quol, om rolooo com o
portlculor, so mostro como o cousolldodo suporlor, o om rolooo com
o dorlvodo so mostro como o Ursprunglcle (orlglnol). O lndlviduo
so osloro som cossor poro romontor do dodo o otrovs do dodo
quolo ropouso contomplotlvo, quo so o porsonolldodo lornoco,
quolo ontrogo conllonto quo o roclprocldodo mlstorloso do porso-
nolldodo o slmpotlo. Bosto quo ou ogoro rocordo quo umo tol
porsonolldodo prlmltlvo, um tol stutus ubsolutus (ostodo obsoluto) do
porsonolldodo lronto oo stutus constructus (ostodo subordlnodo) do
gnoro, so dodo o so podo sor dodo umo unlco voz. Mos noo dovo
possor dosporcobldo quo o onologlo dosto loto, o lmpulso rotomodo
do hlstorlo poro osto solto lnllnlto, tombm possul o suo vordodo.
Umo tol porsonolldodo, umo tol Jetentoru meJutu do dlvlno, oro o
quo Plutdo ou em 5ocrutes. O ololto ossonclol do umo tol porsono-
lldodo orlglnol sobro o gorooo o o suo rolooo com osto rosulto om
porto numo comunlcooo do vldo o ospirlto (quondo Crlsto ossopro
sobro os dlscipulos o dlz: Rocobol o Espirlto Sonto), o om porto numo
llborooo dos loros prosos do lndlviduo (quondo Crlsto dlz oo
porolitlco: Lovonto-to o ondo,) ou molhor, roollzom-so om ombos os
lormos oo mosmo tompo. A onologlo poro osto coso podo portonto
sor duplo: ou olo posltlvo, lsto , locundonto, ou nogotlvo, lsto ,
ouxlllondo o lndlviduo porollsodo, volotlllzodo om sl mosmo, o
rooncontror o lloxlbllldodo orlglnol, oponos protogondo o obsorvon-
do o lndlviduo osslm lortlllcodo, o osslm ouxlllondo-o o rollotlr sobro
sl mosmo o tomor consclnclo do sl mosmo
1
. Mos nos dols cosos
onologos, o rolooo com umo tol porsonolldodo pormonoco poro o
sogundo noo oponos como lmpulslonodoro, mos tombm como
morcondo doto o como umo lonto jorrondo poro o vldo otorno,
37
lnoxpllcovol poro o proprlo lndlviduo. Podomos dlzor quo ou o
polovro quo crlo o lndlviduo, ou o sllnclo quo o nutro o produz.
A rozoo por quo ou lntroduzl ostos duos onologlos tolvoz nosto
lnstonto olndo noo ostojo cloro poro o loltor, mos ou osporo quo lsto
ocontoo mols odlonto. Noo so podo nogor quo Plotoo vlu o unldodo
dossos dols momontos om Socrotos, ou molhor, quo Plotoo ovldon-
clou om Socrotos o unldodo dolos; todo mundo sobo quo umo outro
concopoo vlu, no clrcunstnclo do Fonoroto, o moo do Socrotos, sor
portolro umo lmogom sonsivol do otlvldodo llborodoro do Socrotos,
o com lsso subllnhou o sogundo lodo do onologlo.
Entrotonto, quol o reludo oxlstonto ontro o Socrotos plutonco
o o Socrotos reul Esto quostoo noo so dolxo oludlr. Socrotos porcorro
como um rlo todo o torrltorlo locundo do lllosollo plotnlco, olo
onlprosonto om Plotoo. Noo quoro oqul lnvostlgor om dotolhos om
quo modldo noo oponos o dlscipulo ogrodocldo ocrodltou, mos
tombm o jovom soguldor omorosomonto dosojou, com o ordor do
mocldodo, sor dovodor do Socrotos; porquo nodo lho oro coro so noo
vlosso do Socrotos ou so, polo monos, olo noo losso co-proprlotorlo
o conlldonto dos sogrodos do omor do conhoclmonto; porquo ho
umo outomonllostooo lronto o olgum quo osto totolmonto ollnodo
quo noo llco rotldo polos llmltooos do outro, mos slm so osprolo o
odqulro umo grondozo sobronoturol no concopoo do outro; porquo
o ponsomonto so so comproondo o sl mosmo o so so omo o sl mosmo
quondo ossumldo no sor do outro, o osslm, poro tols soros too
hormnlcos, pormonoco noo oponos lndlloronto, mos ot lmpossivol
do docldlr o quo quo codo um possul om portlculor, umo voz quo
constontomonto codo um dolos nodo possul, mos possul tudo no
outro. Eu noo oprolundorol osto quostoo. Como Socrotos, por
consogulnto, llgovo do monolro too bolo os homons oo dlvlno oo
mostror quo todo conhoclmonto rocordooo, osslm tombm Plotoo
so sonto, numo unldodo osplrltuol, lndlssoluvolmonto lundldo com
Socrotos, do modo quo todo sobor poro olo um sobor comum com
Socrotos. Quo osto lmpulso poro ouvlr suos proprlos cronos do boco
do Socrotos dovo tor-so tornodo olndo mols prolundo opos o morto
dosto, o quo Socrotos dovo tor rossuscltodo tronsllgurodo do sou
tumulo poro umo comunhoo do vldo olndo mols lntorlor, o quo o
conlusoo ontro Mou o Tou dovo tor-so tornodo olndo molor, jo quo
poro Plotoo, noo obstonto suo humlldodo o por mols quo olo so
sontlsso poquono poro ocroscontor olgo lmogom do Socrotos, oro
lmpossivol noo conlundlr o lmogom potlco com o roolldodo hlsto-
rlco; tudo lsso ovldonto. - Dopols dostos obsorvooos gorols ou crolo
quo sorlo oportuno rocordor quo jo no Antlguldodo tlnho-so otontodo
38
poro osto quostoo do rolooo ontro o Socrotos rool o o potlco
sogundo o oxposloo do Plotoo, o quo Dlogonos Lorclo jo oprosonto
umo dlvlsoo dos Dlologos ontro Jrumtcos o nurrutoos (Jrumutkoi
- Jegemutkoi), dondo osslm umo corto rosposto quostoo. Os
dlologos norrotlvos dovorlom portonto sor os quo ostovom mols
proxlmos do concopoo hlstorlco do Socrotos. A ostos portoncom
ontoo o Bonquoto o Fdon, o ot suo lormo oxtorlor rocordo suo
slgnlllcooo nosto ospocto, conlormo o corroto obsorvooo do Bour
(op. clt., p. 122, noto): Exotomonto por lsso os dlologos do outro
tlpo, os norrotlvos, nos quols o dlologo proprlomonto dlto so dodo
numo norrooo, como Plotoo no 8unquete, otrovs do Apolodoro,
no FJon, por molo do Equcrotos o do olguns outros quo nos
contom tudo oqullo quo Socrotos dlsso oos sous omlgos nos sous
ultlmos dlos o o quo lho ocontocou, tols dlologos doo o comproondor
por suo proprlo lormo quo possuom om sl um corotor mols hlstorlco.
Eu noo posso docldlr so osto corotor hlstorlco no lormo so tom
o vor com o oporoto cnlco o so o controsto com os dlologos
dromotlcos conslsto om quo nostos ultlmos o olomonto dromotlco
(quo Bour chomo Je dussere HunJlung, o ooo oxtorlor) llvro
lnvonoo potlco do Plotoo, ou so conslsto om quo nos dlologos
dlogomotlcos (norrotlvos) o ossonclol o ponsomonto proprlo do
Socrotos, onquonto nos dlologos dromotlcos o contoudo soo os
vlsoos gorols quo Plotoo omprosto o Socrotos. Em componsooo, ou
dovo novomonto noo oponos subscrovor, mos ot cltor o corroto
obsorvooo do Bour: Mos so Plotoo, lovondo om conto osto lundo-
monto hlstorlco, dou o ossos dlologos osto lormo, doi noo so podo
contudo conclulr nodo com rolooo oo corotor hlstorlco do conjun-
to. E osslm nos oproxlmomos do lmportonto problomo: o que
portonco o Socrotos, no lllosollo plotnlco, o o que portonco o Plotoo;
umo quostoo quo noo podomos ovltor, por mols doloroso quo sojo
soporor oqullo quo osto unldo too lntlmomonto. Aqul ou dovo
lomontor quo Bour mo obondono; pols opos tor olo domonstrodo o
nocossldodo quo tlnho Plotoo do so llgor om porto consclnclo
populor (ondo olo v o slgnlllcodo do mitlco) o om porto porsono-
lldodo do Socrotos, como o ponto do portldo posltlvo, oncorro todo
o suo lnvostlgooo com o conclusoo do quo o slgnlllcodo ossonclol
do Socrotos conslstlo no mtodo.
20
Mos dodo quo om Plotoo o
mtodo olndo noo vlsto om suo rolooo obsolutomonto nocossorlo
poro com o ldlo, lmpoo-so olndo o quostoo: em que reludo estuou
5ocrutes com o mtoJo Je Plutdo
Torno-so ontoo lmportonto lolor olgumo colso sobro o mtoJo
om Plotoo. Todo mundo porcobo cortomonto quo noo lol por ocoso
39
quo o Jlogo so tornou o lormo prodomlnonto om Plotoo, mos quo
poro lsso houvo umo rozoo mols prolundo. Noo posso oqul odontror
mols numo lnvostlgooo o rospolto do rolooo ontro umo dlcotomlo,
como o quo so oncontro om Plotoo, o umo trlcotomlo, tol como o
oxlgo o modorno dosonvolvlmonto ospoculotlvo no sontldo mols
ostrlto. (Eu trotorol um pouco dosto ossunto quondo dosonvolvor o
rolooo ontro o olomonto dloltlco o o olomonto mitlco, umo dlcoto-
mlo, nos prlmolros dlologos do Plotoo.) Tompouco torol tompo poro,
oo mostror o nocossldodo do umo dlcotomlo poro o culturo grogo, o
com lsso roconhocondo suo rolotlvo volldodo, slmultonoomonto
domonstror o suo rolooo com o mtodo obsoluto. Pols docorto o
dlologo bom dlsclpllnodo do Socrotos umo tontotlvo do dolxor quo
o proprlo ponsomonto so oprosonto om todo o suo objotlvldodo, mos
noturolmonto lolto oqul oquolo unldodo do concopoo sucosslvo o
lntuloo, quo somonto o trlloglo dloltlco torno possivol. O mtodo
conslsto proprlomonto om slmpllllcor os multlplos comblnooos do
vldo, roconduzlndo-os o umo obrovloturo codo voz mols obstroto; o
jo quo Socrotos comoo o molorlo do sous dlologos noo no contro,
mos no porllorlo, no colorldo vorlododo do vldo lnllnltomonto ontro-
loodo om sl mosmo, proclso um olto grou do orto poro dosonvolvor
noo somonto o sl mosmo, mos tombm o obstroto noo oponos o
portlr dos compllcooos do vldo, mos tombm dos dos sollstos. Esto
orto, quo oqul doscrovomos, noturolmonto o bom conhocldo orto
socrotlco do porguntor
21
, ou, poro rocordor o nocossldodo dos
dlologos poro o lllosollo plotnlco, o orto do conoersur. E por lsso
quo Socrotos, too lroquontomonto com umo lronlo too prolundo,
roproondo os sollstos, jogondo-lhos no coro quo olos soblom multo
bom lolor, mos noo convorsor. Com ololto, o quo olo consuro, com
o oxprossoo lolor om controposloo o convorsor, o ospocto
ogoistlco no bom lolor, no oloqunclo orotorlo quo osplro oo quo
so podorlo chomor o bolo obstroto, oersus rerum nopes nugueque
cunorue (os vorsos som contoudo o os bogotolos quo soom bom), o
quo v como objoto do plo vonorooo o proprlo oxprossoo, dosllgodo
do suo rolooo com o ldlo. No convorsooo, oo controrlo, o lolonto
obrlgodo o noo lorgor o objoto
22
, quor dlzor, dosdo quo o dlologo
noo sojo ldontlllcodo com um duoto oxcntrlco, ondo codo um ontoo
o suo porto som lovor om conto o outro, o quo so tom o opornclo
llusorlo do sor umo convorsooo no modldo quo os dols noo lolom
oo mosmo tompo. Esto concontrlcldodo do convorsooo so oxprlmo
olndo mols dotormlnodomonto polo loto do o dlologo sor concobldo
sob o lormo do porgunto o rosposto. Por lsso proclsomos onollsor um
pouco mols do porto o quo porguntor.
40
Porguntor doslgno em purte u reludo do lndlviduo com o
objeto, e em purte u reludo do lndlviduo com um outro nJoiJuo.
- No prmero cuso, o osloro poro llboror o lonmono do todo o
quolquor rolooo llnlto com o sujolto. Ao porguntor, ou noo sol nodo
o mo roloclono do lormo puromonto rocoptlvo com o mou objoto.
Nosto sontldo, o porguntor socrotlco possul onologlo, olndo quo
dlstonto, mos lndubltovol, com o nogotlvo om Hogol, so quo o
nogotlvo sogundo Hogol um momonto nocossorlo no proprlo
ponsomonto, umo dotormlnooo uJ ntru (poro dontro), o om
Plotoo o nogotlvo so torno vlsivol o colocodo, loro do objoto no
sujolto lntorrogonto. Em Hogol o ponsomonto noo proclso sor lntor-
rogodo dosdo loro; pols osto porgunto o rospondo o sl mosmo; om
Plotoo, olo so rospondo no modldo quo porguntodo, mos so olo
vom o sor ou noo quostlonodo umo cosuolldodo, o o monolro como
olo quostlonodo tombm noo umo cosuolldodo monor. Emboro
osslm o lormo do porgunto dovo llboror o ponsomonto do todos os
dotormlnooos moromonto subjotlvos, num outro sontldo olo contl-
nuo dopondondo do subjotlvo, onquonto oquolo quo porgunto so
vlsto numo rolooo cosuol com oqullo quo lntorrogodo por olo. So
polo controrlo so v o porguntor om umo rolooo nocossorlo com sou
objoto, ontoo o porguntor so ldontlllco com o rospondor. E como jo
Losslng dlstlngulu, com tonto porsplcoclo, ontro rospondor o umo
porgunto (ut soure) o rospond-lo oxoustlvomonto (besoure Jet),
osslm tombm ho umo dlstlnoo somolhonto no lundomonto do
dllorono ostobolocldo por nos, ou sojo, o dlstlnoo ontro porguntor
(ut sporge) o porguntor oxoustlvomonto, lntorrogor (ut uJsporge); o
vordodolro rolooo conslsto portonto ontro lntorrogor, lsto , porgun-
tor oxoustlvomonto (ut uJsporge), o rospondor oxoustlvomonto (ut
besoure)
23
. E cloro quo olndo rosto sompro olgo do subjotlvo, mos
so o gonto so rocordo do quo o rozoo por quo o lndlviduo porgunto
dosto monolro ou do outro noo rosldo om suo orbltrorlododo
24
, o slm
no objoto, no rolooo-do-nocossldodo, quo uno no copulo o ombos,
ontoo oquolo rosto dosoporocoro. - No segunJo cuso, o objoto umo
dlvorgnclo o sor ojustodo ontro oquolo quo porgunto o oquolo quo
rospondo o o dosonvolvlmonto do ponsomonto so consumo nosto
posso oltornodo (ulterno peJe), nosto cloudlcor do ombos os lodos.
Esto , noturolmonto, mols umo voz, umo ospclo do movl-
monto dloltlco, mos, dodo quo lolto o momonto do unldodo ou do
sintoso no modldo quo codo rosposto contm o posslbllldodo do umo
novo porgunto, noo o vordodolro ovoluoo dloltlco. Esto slgnlll-
cooo do porguntor o rospondor ldntlco com o slgnlllcooo do
dlologo, quo como umo lmogom sonsivol do concopoo grogo do
41
rolooo ontro o dlvlndodo o o homom, no quol oxlsto, som duvldo,
umo rolooo rociproco, mos nonhum momonto do unldodo (nom o
lmodloto, nom o suporlor), o proprlomonto tombm som o vordodol-
ro momonto do duolldodo, jo quo o rolooo so osgoto no moro
roclprocldodo: como um pronomen recprocum (pronomo rolloxl-
vo), olo noo tom nomlnotlvo, mos oponos cusus oblqu (cosos
obliquos) o somonto o duol o o plurol.
- So corroto o quo dosonvolvomos ot oqul, ontoo so v quo
o ntendo com quo so porgunto poJe ser Juplu. Pols o gonto podo
porguntor com o lntonoo do rocobor umo rosposto quo contm o
sotlslooo dosojodo do modo quo quonto mols so porgunto tonto
mols o rosposto so torno prolundo o cholo do slgnlllcooo; ou so podo
porguntor noo no lntorosso do rosposto, mos poro, otrovs do por-
gunto, oxourlr o contoudo oporonto, dolxondo osslm otros do sl um
vozlo. O prlmolro mtodo prossupoo noturolmonto quo ho umo
plonltudo, o o sogundo, quo ho umo voculdodo; o prlmolro o
especulutoo, o sogundo o ronco. Ero osto ultlmo o mtodo quo
Socrotos protlcovo lroquontomonto. Quondo, numo boo componhlo,
os sollstos so tlnhom ombrlogodo o sl mosmos com os voporos do
suo proprlo orotorlo
25
, oi Socrotos tlnho prozor om produzlr, do
monolro mols corts o modosto do mundo, umo poquono corronto
do or
26
quo om pouco tompo dlsslpovo todos ossos voporos potlcos.
Essos dols mtodos tm com cortozo, ospoclolmonto poro umo
obsorvooo quo so otm oponos oo momonto, umo grondo somo-
lhono ontro sl; slm, osto somolhono so torno olndo molor dovldo
oo loto do quo o porguntor do Socrotos oro dlrlgldo contro o sujolto
cognosconto o tondlo o provor quo oposor do tudo, om ultlmo onollso,
smplesmente nuJu soblom. Quolquor lllosollo quo comoco com
umo prossuposloo tormlno, noturolmonto, no mosmo prossuposl-
oo, o como o lllosollo do Socrotos lnlclovo com o prossuposloo do
quo olo nodo soblo, osslm olo tormlnovo no rosultodo do quo os
homons om gorol nodo soblom; o plotnlco comoovo no unldodo
lmodloto do ponsor o do sor o oi pormonoclo. A dlrooo quo so lmps
como volldo no ldoollsmo como umo rolloxoo sobro o rolloxoo
tombm so loz volor no porguntor socrotlco. O porguntor, l.: o
rolooo obstroto ontro o subjotlvo o o objotlvo, oro poro olo em ultmu
unlse o ponto cuptul. Rovlsondo mols oxotomonto umo monllos-
tooo do Socrotos no Apologu do Plotoo, quoro osloror-mo por
osclorocor o quo tonho om monto. Do um modo gorol todo o
Apologu mognlllcomonto oproprlodo poro lornocor um concolto
cloro dosto otlvldodo lrnlco do Socrotos
27
. Com ololto, o proposlto
do prlmolro ponto do ocusooo do Moloto, do quo Socrotos rldlcu-
42
lorlzorlo os dousos, o proprlo Socrotos comonto o conhocldo dlto do
oroculo do Dollos, do quo olo oro o mols soblo dos homons. Elo norro
como por um lnstonto osto dlto o dolxoro porploxo, o como olo, poro
provor so o oroculo tlnho dlto o vordodo, so dlrlglro o um dos soblos
mols roputodos. Esto soblo oro um homom do Estodo, mos Socrotos
doscobrlu logo quo olo oro lgnoronto. Dopols dlsso, dlrlglro-so o um
pooto, mos doscobrlu, quondo osto lho dou umo oxpllcooo dotolho-
do do suo proprlo pooslo, quo osto tombm noo ontondlo do ossunto.
(Nosto ocosloo olo sugoro tombm quo o poomo dovo sor consldo-
rodo como umo lnsplrooo dlvlno, do quol o pooto comproondo too
pouco como os prolotos o os odlvlnhos dos bolozos quo onunclom.)
Flnolmonto so dlrlglro oos ortlstos, o ostos docorto soblom olgumos
colsos, mos como ostovom oprlslonodos llusoo do quo tombm
comproondlom outros colsos, tombm coirom no mosmo dollnloo
dos outros. Em rosumo, Socrotos oxpoo do quo modo olo clrcuno-
vogou todo o rolno do lntollgnclo o doscobrlu quo o todo llmltodo
por um ocoono do conhoclmonto llusorlo. Vomos quoo motodlco-
monto olo concobou suo torolo, como olo proporou o oxporlmonto
com codo umo dos loros do lntollgnclo, o lsso olo olndo v
conllrmodo polo loto do sous trs ocusodoros roprosontorom os trs
potnclos, cujo nulldodo olo hovlo dosvolodo no porsonolldodo do
sous proprlos ocusodoros. Moloto, com ololto, lolovo om nomo dos
pootos, Anlto om nomo dos ortlstos o politlcos, Licon om nomo dos
orodoros. Slm, olo concobo como suo vocooo dlvlno, suo mlssoo,
ondor polo molo dos sous concldodoos o dos ostrongolros poro,
sompro quo ouvlsso dlzor do olgum quo oro soblo, o sompro quo
lsso noo so conllrmosso, ouxlllor o dlvlndodo o provor quo osto
homom noo oro soblo
28
.
E por osto rozoo, olo noo tlvoro tompo
2
poro lozor nodo do
lmportonto, nom nos ossuntos publlcos, nom nos prlvodos, mos por
couso dosto seroo Jono, vlvoro om pobrozo comploto. Mos ou
rotorno possogom comontodo do Apologlo. Socrotos mostro quoo
ogrodovol o ldlo do dopols do morto ontror om contoto com os
grondos homons quo vlvorom ontos dolo o comportllhorom do
mosmo dostlno, o ocrosconto: Slm, o o quo mols, possor o tompo
oxomlnondo o lntorrogondo os do lo como oos do co, o vor quom
dolos soblo o quom, noo o sondo, culdo quo (Ast t. Vlll p. 156,
41 b). Estomos oqul num ponto doclslvo. Noo so podo nogor quo
Socrotos oqul quoso col no rldiculo, com todo osto zolo do osplonor
quo noo o dolxo om poz nom dopols do morto. E quom quo
consoguo dolxor do sorrlr quondo so lmoglnom os llguros srlos dos
hobltontos do outro mundo, o oi no molo dolos Socrotos numo
43
otlvldodo lnlotlgovol do lntorrogor o mostror quo olos nodo sobom
E cloro quo podorlo porocor quo o proprlo Socrotos oro do oplnloo
do quo olguns dolos podorlom sor soblos; pols olo dlz quo quorlo
oxomlnor quom dolos oro soblo o quom dontro olos ponsovo s-lo o
contudo noo oro; mos om porto proclso lombror quo oquolo
sobodorlo noo conslstlo nom mols nom monos do quo no doscrlto
lgnornclo
30
, o, om porto, quo olo dlz quoror oxomlnor os do lo do
mosmo modo como os doqul: o quo lmpllco, poroco, quo oquolos
grondos homons provovolmonto noo so soirom molhor nosto tentu-
men rgorosum (oxomo rlgoroso) do quo so soirom os grondos
homons oqul om vldo. Vomos osslm u ronu om todo o suo njntuJe
dlvlno, quo noo dolxo obsolutomonto nodo subslstlr. Como Sonsoo,
Socrotos so ogorro s colunos quo sustontom o conhoclmonto o loz
colr tudo no nodo do lgnornclo. Quo lsto uutentcumente socrt-
co, cortomonto quolquor um concodoro; mos plutonco, oo controrlo,
lsto jumus soro. E oqul ostou ou, portonto, numo dos dupllcldodos
quo ho om Plotoo, o osto oxotomonto o rostro quo ou quoro
porsogulr poro doscobrlr o puromonto socrotlco.
A dllorono doscrlto ontro porguntor poro oncontror umo ros-
posto plono o porguntor poro conlundlr so mostro ollos olndo numo
llguro mols dotormlnodo, como o rolooo ontro o ubstruto o o mitco
nos dlologos do Plotoo.
Poro osclorocor molhor lsto, ou oxomlnorol mols pormonorlzo-
domonto olguns dlologos o llm do mostror como o obstroto podo
orrodondor-so no lronlo, o o mitlco onunclor umo ospoculooo mols
rlco do contoudo.
O ABSTRATO NOS PRIMEIROS DILOGOS DE PLATO SE
ARREDONDA NA IRONIA
O Banquete
O 8unquete o FJon lornocom pontos doclslvos no concopoo
do Socrotos, dodo quo, como multos vozos so ropotlu, o prlmolro
oprosonto o lllosolo no vldo o o sogundo, no morto. No 8unquete so
oncontrom tombm prosontos ombos os ospclos cltodos do oxposl-
oo, o dloltlco o o mitlco. O mitlco comoo quondo o proprlo
Socrotos posso o um sogundo plono o troz o dlscurso do Dlotlmo do
44
Montlnlo. E corto quo o proprlo Socrotos obsorvo, oo conclulr, quo
olo mosmo so dolxoro convoncor polo dlscurso do Dlotlmo o quo por
lsso ogoro buscovo convoncor os outros do mosmo colso; com outros
polovros, olo nos dolxo om duvldo sobro so roolmonto o dlscurso noo
dolo, olndo quo oprosontodo do sogundo moo; mos o portlr doi noo
so podo tlror nonhumo outro conclusoo sobro o rolooo hlstorlco do
mitlco com Socrotos. Esto dlologo so osloro olndo do outro modo
por roollzor o conhoclmonto plono, no modldo quo o Eros concobldo
obstrotomonto torno-so sonsivol no possoo do Socrotos polo dlscurso
do Alcobiodos ombrlogodo; mos osto dlscurso noturolmonto noo nos
podo lornocor nonhum oscloroclmonto ultorlor o rospolto do quostoo
sobro o dloltlco socrotlco. Vomos ogoro oxomlnor mols do porto
como so possom os colsos no quo toco oo dosonvolvlmonto dloltlco
nosto dlologo. Mos quolquor um, quo slmplosmonto o tonho lldo com
otonoo, nos doro rozoo quonto obsorvooo ontorlor, do quo o
mtodo conslsto om slmpllllcor os multlplos comblnooos do vldo,
roconduzlndo-os sompro poro umo obrovloturo codo voz mols obs-
troto. A oxposloo llnol sobro o ossnclo do Eros noo so oproprlo,
com ololto, do monolro olgumo, do quo o dosonvolvlmonto proco-
donto hovlo produzldo; porm, om continuo osconsoo, o ponsomon-
to so olovo tonto oclmo do or otmoslrlco, quo o rosplrooo so ostonco
no puro tor do obstroto. Os dlscursos ontorloros ndo soo vlstos, por
lsso, como momontos dontro do concopoo llnol, mos ontos como
um poso torrostro, do quo o ponsomonto proclso llboror-so mols o
mols. Enquonto os dllorontos oxposloos noo so oncontrom numo
rolooo nocossorlo com o ultlmo oxposloo, ostoo, por outro lodo,
roclprocomonto roloclonodos umos s outros, no modldo quo soo
dlscursos sobre o omor (Kjoorllghodon), brotondo do pontos do vlsto
hotorognoos quo ocorrom no vldo, o o portlr dos quols os orodoros,
como ollodos do todos os lodos, so ocorcom do torrltorlo quo constltul
o outntlco ossnclo do omor, ossnclo quo, no concopoo do
Socrotos, so mostro como lnvlsivol, como o ponto motomotlco, umo
voz quo obstroto o quo o portlr dosto ponto so lrrodlom os dllorontos
concopoos rolotlvomonto dlstorcldos. Todos ossos oxposloos soo
portonto como sogmontos do umo lunoto, codo umo dos oprosonto-
oos so ojusto sogulnto do monolro too ongonhoso, o too rlco do
llrlsmo, quo com olos ocorro o mosmo quo com o vlnho om copos
do crlstol ortlstlcomonto tolhodos: o quo ombrlogo noo somonto o
vlnho ospumonto oi contldo, mos tombm o rolrooo lnllnltomonto
multlpllcodo, os ondos do luz quo so olorocom oo olhor quo morgulho
nolos. Emboro o rolooo ontro o dloltlco o o mitlco noo so oprosonto
too ocontuodomonto no 8unquete como, por oxomplo, no FJon,
o omboro por lsso oquolo dlologo slrvo monos poro mou proposlto,
45
mosmo osslm olo tombm tom o vontogom do oprosontor do monolro
bom dotormlnodo o quo o proprlo Socrotos dlz o o quo olo torlo
ouvldo do Dlotlmo.
Fodro comoo. Elo doscrovo o otorno no Eros. Eros vonco ot
o tompo, o quo coroctorlzodo polo loto do olo noo tor pols; olo vonco
no homom noo oponos tudo o quo ho do mosqulnho, groos oo
brllho quo lho do sou pudor rubosconto, mos tombm vonco o morto,
lndo rotlror dos lnlornos o objoto do sou omor, o por lsso rocom-
ponsodo polos dousos, quo so dolxom comovor prolundomonto.
Pousnlos llxo sou olhor sobro o noturozo duplo do Eros, mos noo
do monolro o concobor oquolo dupllcldodo numo unldodo nogotlvo,
como ocorro no oxposloo do Dlotlmo, poro o quol Eros um lllho
do Poros o Pnlo. Umo dos noturozos lllho som moo do Uronos, o
colosto; o outro multo mols jovom, tom o dlloronclooo soxuol como
sou prossuposto o o Eros vulgor. Dopols olo dosonvolvo o slgnlll-
codo do colosto podorostlo, quo omo o osplrltuol no homom, o por
lsso noo robolxodo o dogrododo polo soxuol. Ocorrondo ontoo um
otoquo do soluo o Arlstolonos, Pousnlos docloro quo cobo oo
mdlco Erlximoco ou llborto-lo do soluo ou ontoo lolor om sou
lugor. Erlximoco tomo o polovro om soguldo. Elo do contlnuldodo
obsorvooo lolto por Pousnlos, como olo mosmo dlz, o contudo, o
rlgor, concobo o dupllcldodo quo so do no omor o portlr do umo
locoto complotomonto dlloronto do do Pousnlos. Enquonto Pous-
nlos so dotlvoro nos dols tlpos do omor, cujo dlstlnoo procuroro
oxpor, Erlximoco, oo controrlo, lntorproto lsso no sontldo do quo o
codo momonto do omor corrospondom dols lotoros, o lsto olo
domonstro prlnclpolmonto no noturozo, consldorodo o portlr do sou
ponto do vlsto clontillco do mdlco. O omor osslm o unldodo nosto
sor ontognlco, o so Asclplo o crlodor do orto do modlclno
porquo soubo lnsplror omor oos olomontos mols ontognlcos (o color
o o lrlo, o omorgo o o doco, o soco o o umldo). O mosmo so ropoto
om todo porto no noturozo: os ostooos do ono, o cllmo otc.,
dopondom tombm dos oxprossoos do omor; o mosmo so posso com
os socrlliclos o com tudo o quo portonco orto dos proloclos, jo quo
olos lnstourom o comunldodo ontro os dousos o os homons. Todo o
sou dlscurso umo ospclo do lontoslo no torrono do lllosollo do
noturozo.
31
Dopols ontoo quo Arlstolonos loz poror sous soluos (o
nosto ocosloo olo sugoro umo rolooo do oposloo dlloronto dos quo
o mdlco ocobovo do doscrovor, pols so llborto do soluo oo osplrror),
olo tomo o polovro o lundomonto o rolooo do oposloo dodo no
omor, do monolro mols prolundo do quo os orodoros ontorloros,
llustrondo-o no oposloo soxuol o no dlvlsoo do homom om duos
46
portos, omproondldo polos dousos; slm, olo sugoro ot mosmo o
posslbllldodo do quo os dousos, olndo por clmo, so dlspusossom o
lroclonor mols os homons, so ostos noo ostlvossom sotlsloltos do
sorom o quo soo, ou sojo, o motodo do um homom, jo quo nos,
cortodos oo molo como llnguodos, do um so llcomos dols. E ontoo
olo so ontrogo suo coprlchoso lontoslo, tonto no doscrloo do
lndllorono soxuol orlglnol o do ostodo do homom nosto sltuooo,
como tombm no prolundo lronlo com quo concobo o nogotlvo no
omor, o lmpulso do unloo; o, com o oxposloo orlstolnlco, o gonto
chogo lnvoluntorlomonto o ponsor nos dousos, quo provovolmonto
dovom dlvortlr-so mognlllcomonto oo vorom ostos molo-homons quo
so oslorom, numo conlusoo lnllnlto ontro olos, por so tornorom
homons lntolros. Dopols do Arlstolonos lolo o pooto troglco Agotoo;
sou dlscurso mols ordonodo. Elo chomo o otonoo poro o loto do
quo os outros noo hovlom proprlomonto ologlodo o dous, mos ontos
so congrotulodo com os homons por couso dos bons quo o dous lhos
dlsponsoro; mos quol o noturozo doquolo quo roportlo todos ostos
bons, nlngum hovlo porguntodo. Agotoo quor portonto mostror
como o proprlo dous, o quols soo os bons quo olo do oos outros.
O dlscurso todo osslm umo odo sobro Eros; olo o mols
jovom dos dousos (jo quo sompro jovom o osto sompro no compo-
nhlo do juvontudo), o mols dollcodo (pols hoblto no quo ho do mols
brondo, no corooo o no olmo dos dousos o dos homons, o posso oo
lorgo do todo o quolquor nlmo duro); suo cor o mols bolo (pols
olo vlvo constontomonto ontro os lloros) otc., otc. Aos homons olo
prosontoou com todo moostrlo nos ortos; pols so so tornorom lomosos
oquolos o quom Eros lnsplrou, com sou ontuslosmo.
Como mo lovorlo multo longo o comlnho do umo lnvostlgooo
mlnucloso do rolooo ontro ostos dllorontos dlscursos, ou mo voltorol
ogoro poro o ultlmo orodor, ou sojo, Socrotos. Em suo slmpllcldodo
torlo olo ocrodltodo quo o gonto dovosso sollontor o vordodolro om
quolquor objoto quo so qulsosso ologlor; lsto sorlo o ossonclol, opos
o quo o gonto podorlo ontoo soloclonor o mols bolo o oxp-lo do
monolro mols dlgno possivol ... mos osto noo oro, como ou noto, o
vordodolro monolro do ologlor; o ologlo conslsto om ocroscontor oo
objoto tontos o too bolos coroctoristlcos quonto possivol, quor olo sojo
osslm, quor noo. So olos lossom lolsos, noo tlnho nonhumo lmpor-
tnclo; pols o torolo oro, como poroco, quo codo um do nos dovorlo
lozor um ologlo oporonto o noo rool sobro Eros. Socrotos procodo
ontoo, como do costumo, polo vlo dos porguntos; comoo com umo
doquolos porguntos outontlcomonto socrotlcos, sugodoros: so Eros,
por suo noturozo, oro omor o olgumo colso, ou noo; mos so o omor
47
sompro busco oqullo quo sou objoto, corto quo olo noo o possul,
o slm coroco dlsto, mosmo quo osto cornclo sojo concobldo como
ldntlco com o dosojo do umo posso luturo durodouro; pols o gonto
tombm busco oqullo quo noo possul, quondo dosojo montor olndo
no luturo o quo possul. Amor portonto cornclo do, busco do olgo
quo o gonto noo tom, o so ontoo omor omor do bolozo, Eros coroco
consoquontomonto do bolozo o noo o possul. Portonto, so o bom
slmultonoomonto o bolo, ontoo Eros coroco lguolmonto do bom.
Todos os ldlos podorlom osslm sor oxomlnodos, o nos voriomos
como Socrotos noo olosto o cosco poro chogor oo corno, mos slm
esouzu o cerne. Aqul tormlno o dosonvolvlmonto do Socrotos, pols
o oxposloo sogulnto um slmplos roloto. E so o loltor olndo noo vlu
o quo ou quorlo quo olo vlsso, osporo quo olo o ou olndo tonhomos
sucosso, contonto quo olo olndo mo concodo suo otonoo.
Socrotos lntroduzlu sou dlscurso com umo lronlo, mos osto oro,
so posso dlzor osslm, oponos umo llguro lrnlco, o vordodolromonto
olo noo morocorlo o nomo do lrnlco so oponos so dostocosso polo
hobllldodo poro lolor lronlcomonto, osslm como outros lolom num
jorgoo. Os orodoros ontocodontos hovlom dlto do loto multo colso
sobro o omor, multos dos quols docorto noo comblnovom com osto
objoto, mos rostovo do quolquor modo o prossuposloo do quo hovlo
olndo multo colso o dlzor sobro o omor. Agoro Socrotos dosonvolvo
lsto dlonto dolos. E ols quo o omor busco, cornclo otc. Mos busco,
cornclo otc. nodo soo. Vomos osslm o mtodo. O omor llborodo
constontomonto, mols o mols, do concrooo cosuol, om quo so
mostroro nos dlscursos ontocodontos, o roconduzldo ot suo mus
ubstrutu JetermnJuJe, no quol so mostro noo como omor dlsto ou
doqullo, nom omor por lsto ou por oqullo, mos como omor por umo
colso quo olo noo possul, l., busco, nostolglo. Num corto sontldo,
lsto multo mols vordodolro, mos omor olm dlsto tombm o omor
lnllnlto. So dlzomos quo Dous omor, com lsso dlzomos, ollnol do
contos, quo olo o omor so comunlcondo lnllnltomonto; so lolomos
om pormonocor no omor, ostomos lolondo, ollnol, sobro umo portl-
clpooo om umo plonltudo. lsto tudo substonclol no omor. A busco,
o nostolglo soo o nogotlvo no omor, quor dlzor, o nogotlvldodo
lmononto. Busco, cornclo, nostolglo otc., soo o lnllnlto subjotlvooo,
poro utlllzor umo oxprossoo do Hogol quo oqul rocordo proclsomonto
o quo dovo sor rocordodo. Esto dotormlnooo pols oo mosmo
tompo o mols obstroto, ou molhor, olo proprlomonto o obstroto,
noo no slgnlllcooo do ontologlco, mos com o slgnlllcodo do coronto
do sou contoudo. Podo-so noturolmonto concobor o obstroto como
o constltulnto do tudo, porsogul-lo om sous proprlos movlmontos
48
sllonclosos, o dolxor quo olo so dotormlno o sl proprlo rumo oo
concroto, o oi so dosonvolvo. Ou so podo portlr do concroto o com
o obstroto n mente (no monto) oncontro-lo no concroto. Nonhum
dostos dols cosos, porm, o do Socrotos. Noo poro os cotogorlos
quo olo roconduz o rolooo. O obstroto do Socrotos umo doslgnooo
complotomonto som contoudo. Elo porto do concroto o chogo oo quo
ho do mols obstroto, o lo ondo o lnvostlgooo dovorlo comoor, olo
tormlno. O rosultodo o quo olo chogo proprlomonto o dotormlnooo
lndotormlnodo do puro sor: omor , pols, o odondo, quo nostolglo,
busco, noo nonhumo dotormlnooo, dodo quo lsto moromonto
umo rolooo com umo colso quo noo dodo. Do mosmo modo
podor-so-lo roportor tombm o conhoclmonto o um concolto com-
plotomonto nogotlvo, dotormlnondo-o como oproprlooo, oqulsl-
oo, pols osto ollos monllostomonto umo dos rolooos do
conhoclmonto com o conhocldo, mos por outro lodo o conhoclmon-
to tombm posso. Mos osslm como o obstroto no slgnlllcodo do
ontologlco tom o suo volldodo no ospoculotlvo, osslm tombm o
obstroto onquonto nogotlvo tom o suo vordodo no lrnlco.
Estomos oqul novomonto dlonto do umo dupllcldodo om
Plotoo: o dosonvolvlmonto dloltlco lovodo o cobo ot dosoporocor
no puromonto obstroto; dopols comoo umo outro ospclo do doson-
volvlmonto quo quor lornocor o ldlo, mos dodo quo osslm o ldlo
noo osto numo rolooo nocossorlo com o dloltlco, vomos ontoo quo
lmprovovol quo todo osto ovoluoo portono o um so. Mos por
outro lodo noo so podo orbltrorlomonto otrlbulr umo colso o um o
outro colso o outro, so poro quo codo um rocobo olgumo colso.
Socrotos o Plotoo dovom tor tldo codo um o suo vlsoo dos colsos, os
quols, por mols dllorontos quo tonhom sldo, dovom tor tldo pontos
Je concJncu essencus; umo concopoo roncu (pols o dloltlco
onquonto tol noo constltul nonhumo concopoo quo ostojo om umo
rolooo ossonclol com o porsonolldodo) o umo concopoo especulu-
tou. Em quo modldo ontoo o dosonvolvlmonto quo Socrotos opro-
sonto sogulndo Dlotlmo loz o ossunto ovonor, o quol slgnlllcooo
dovo sor otrlbuido dlcotomlo omor o o bolo (no quol o momonto
nogotlvo llco polo oxtorlor, o o momonto posltlvo um qulotlsmo
proguloso o lndolonto, quondo oo controrlo umo trlcotomlo os vorlo
lmodlotomonto juntos, som so oxpor, como Dlotlmo, o vor o bolo
novomonto como o bolo om sl, olgo puromonto obstroto, como so
mostroro mols odlonto) - tudo lsso dovorol oxomlnor clrcunstonclo-
domonto por ocosloo do ostudo do mitlco nos dlologos.
Aludl, nos poglnos ontorloros, obsorvooo gorol do quo no
8unquete buscodo um complomonto poro o quo llco loltondo no
49
concopoo dloltlco otrovs do rocurso do tornur osioel nu pessou
do Socrotos o omor, do modo quo os ologlos sobro o omor ocobom
om um ologlo sobro Socrotos. Emboro osto domonstrooo do ldlo
om umo porsonolldodo sojo slmplos momonto no proprlo ldlo, olo
tom mosmo osslm, o justomonto onquonto tol, o suo lmportnclo no
dosonvolvlmonto. O movlmonto dloltlco om Plotoo, justomonto
porquo olo noo o dloltlco do proprlo ldlo, por mols ongonhoso
quo sojo o pusso com quo olo so movo, pormonoco, oposor do tudo,
ostronho ldlo mosmo. Por lsso, onquonto os domols orodoros
totoovom como cobro-cogo procuro do ldlo, Alcobiodos om suo
bobodolro o ogorro com lmodloto sogurono. Entrotonto ho quo
obsorvor oqul quo o clrcunstnclo do Alcobiodos ostor bbodo poroco
lndlcor quo somonto numo lmodlotldodo potonclodo olo osto soguro
nosto rolooo omoroso, o quo om ostodo sobrlo dovo tor provocodo
nolo todo oquolo lncortozo do lnsogurono, ongustlonto o mosmo
osslm doco. So otontormos, com ololto, poro o modo como osto
reludo umorosu dovo tor sldo ostobolocldo, rolooo quo tovo lugor
ontro Socrotos o Alcobiodos, toromos som duvldo quo dor rozoo o
Alcobiodos quondo comonto como Socrotos oscornoclo dolo por
couso do sou omor, o quondo ocrosconto: E noo somonto o mlm
olo trotou dosto monolro, mos tombm o Cormldos, lllho do Glouco,
o Eutldomo, lllho do Dioclos, o multos outros, quo olo ongono
oporontondo sor o omonto, poro ontoo, om voz do omonto, tornor-so
o omodo. Por lsso Alcobiodos noo consoguo llvror-so dolo. Com
todo o posslonolldodo so llgo o Socrotos: Quondo o oscuto, boto-mo
o corooo multo mols vlolontomonto do quo oos corlbontos om suos
donos sogrodos, o logrlmos mo oscorrom sob o ololto do sous
dlscursos.
Outros orodoros noo sorlom copozos do produzlr tol ololto
sobro olo, quo porcobo o controgosto sou ostodo do oscrovldoo. Slm,
o vldo om tol ostodo lho poroco lnsuportovol. Fogo dolo como dos
sorolos, locho sous ouvldos poro noo tor do onvolhocor sontodo oo
sou lodo; o ot chogo o dosojor multos vozos quo Socrotos noo
ostlvosso vlvo, o contudo sobo quo so lsso ocontocosso sorlo o colso
mols doloroso poro olo. Esto como quo mordldo por umo sorponto
ou por olgo olndo mols doloroso o no lugor mols sonsivol, lsto , no
corooo o no olmo. Quo osto rolooo do omor ontro Socrotos o
Alcobiodos oro do ordom lntoloctuol, ou noo proclso, noturolmonto,
rocordor. Mos so porguntormos o quo quo hovlo om Socrotos quo
lozlo umo tol rolooo noo oponos possivol, mos nocossorlo (pols
Alcobiodos obsorvo, ollos, corrotomonto, quo noo oro so olo quo so
oncontrovo numo tol rolooo com Socrotos, mos quoso todos oquolos
50
quo trotovom com olo), ontoo ou noo sol nodo quo slrvo do rosposto,
o noo sor lsto: quo oro u ronu Je 5ocrutes. Com ololto, so o rolooo
omoroso dolos tlvosso conslstldo num rlco lntorcmblo do ldlos, ou
num coploso llulr do um lodo o numo rocopoo ogrodocldo do outro
lodo, ontoo cortomonto olos torlom tldo o torcolro, om quo so
omorlom mutuomonto, ou sojo, no ldlo, o umo tol rolooo noo torlo
por consogulnto jomols provocodo umo lnqulotooo too opolxono-
do. Mos justomonto porquo do ossnclo do lronlo jomols dosmos-
coror-so, o porquo do outro lodo lho lguolmonto ossonclol trocor
do moscoro monolro do Protou, por lsso quo olo dovlo nocosso-
rlomonto proporclonor oo jovom omonto tontos ponos.
32
Entrotonto,
so olo osslm tom olgo do ropulslvo om sl, cortomonto tombm tom
olgo do oxtroordlnorlomonto sodutor o losclnonto. O dlslorodo o o
mlstorloso quo olo tom om sl, o comunlcooo tologrollco quo olo
lnouguro, jo quo um lrnlco sompro dovo sor comproondldo
dlstnclo, o lnllnlto slmpotlo quo olo prossupoo, o lugoz mos lndos-
crltivol lnstonto do comproonsoo, quo roprlmldo lmodlotomonto
polo modo do lncomproonsoo, tudo lsso cotlvo com loos lndlssolu-
vols. Por lsso, so o lndlviduo no prlmolro lnstonto so sonto llborodo
o oxpondldo polo contoto do lrnlco, quo so obro dlonto dolo, no
lnstonto sogulnto o lndlviduo osto om sou podor, o provovolmonto
lsto quo Alcobiodos quor dlzor quondo comonto o quonto so sontlom
ongonodos por Socrotos, quondo osto om voz do omonto so mostrovo
como o omodo. Dodo quo, olm dlsso, ossonclol oo lrnlco jomols
onunclor o ldlo como tol, mos oponos sugorl-lo lugozmonto, o tomor
com umo dos moos o quo dodo com o outro, o possulr o ldlo
como proprlododo possool, o rolooo noturolmonto so torno olndo
mols oxcltonto. E osslm ontoo dosonvolvou-so sllonclosomonto no
lndlviduo o doono, quo too lrnlco como todos os outros colsos
quo consomom, o quo loz o lndlviduo sontlr-so no molhor ostodo
quondo o suo dlssoluoo osto mols proxlmo. O lrnlco oquolo
vomplro quo sugo o songuo do omonto, o dondo-lho umo sonsooo
do lroscor com o obonor do suos osos, ocolonto-o ot o sono chogor
o o otormonto com sonhos lnqulotos.
Podor-so-lo porguntor: poro quo todo osto dosonvolvlmonto
Rospondorol: ho umu Juplu llnolldodo. Prlmolromonto, poro mostror
quo mosmo no concopoo quo Alcobiodos tlnho do Socrotos, o lronlo
nolo o ossonclol, o, o sogulr, poro lndlcor quo o rolooo do omor
quo ocorrou ontro Socrotos o Alcobiodos, o o oscloroclmonto sobro
o ossnclo do omor, quo doi oxtroimos, soo nogotlvos. Quonto oo
prmero ponto, tomos do rocordor quo houvo quom qulsosso provor,
ovocondo o ontuslosmo com quo Alcobiodos comonto suo rolooo
51
com olo
33
, o nocossldodo do tor hovldo umo grondo plonltudo
posltlvo om Socrotos. Mos prollmlnormonto poroco sor lmportonto,
mosmo osslm, lnvostlgor um pouco mols do porto o noturozo dosto
ontuslosmo. Um tol ontuslosmo poroco sor o oqulvolonto, no torrono
do sontlmonto, doqullo quo no torrono lntoloctuol Lo Rocholoucould
donomlno lo jore Je lu ruson (o lobro do rozoo). So olgumo outro
colso pudosso tor provocodo osto ontuslosmo om Alcobiodos (pols
quo o lronlo copoz dlsto, ou jo procurol mostror ontorlormonto),
ontoo lsto cortomonto dovorlo sor lndlcodo no dlscurso ologloso do
Alcobiodos. E o quo voromos ogoro. Alcobiodos subllnho os coroc-
toristlcos do Sllono om Socrotos: Socrotos dlz quo lgnoronto om
todos os ossuntos o quo nodo sobo. Esto lormo noo tiplco do Sllono
Cortomonto; pols oquolo com quo por loro olo so rovosto, como o
Sllono osculpldo; mos lo dontro, umo voz oborto, do quonto sobodo-
rlo lmoglnols, componholros do bobldo, ostor olo cholo! ... Elo so
oculto dlonto dos homons o so dlvorto sompro com lsso, mos, so llco
srlo o obro o sou lntorlor, ou noo sol so olgum jo vlu os lmogons
dlvlnos quo ho om suo olmo. Eu jo os vl umo voz, o olos mo porocorom
too dlvlnos, too dourodos, bolos o odmlrovols oclmo do quolquor
modldo, quo ou, no mosmo lnstonto, docldl quo proclsovo lozor tudo
o quo Socrotos ordonosso. Aqul ontoo proclso obsorvor o sogulnto.
Por um lodo, noo locll lozor umo ldlo doqullo quo Alcobiodos
proprlomonto quor dlzor, o nosto sontldo noo totolmonto doscobldo
ollrmor quo nom mosmo Alcobiodos tlnho umo ldlo totolmonto cloro
o rospolto do ossunto. Por outro lodo, o proprlo Alcobiodos lndlco
quo so multo roromonto Socrotos so monllostoro dosto monolro. E
so porsogulrmos mols odlonto os lndlcooos mosmos do Alcobiodos,
ontoo voromos quo olo omprogo o oxprossoo: ou jo os vl umo voz.
Elo contomplou ostos lmogons dlvlnos. So so dovo ponsor o quo lsto
posso slgnlllcor, cortomonto so toro do ponsor no prosono dlvlno do
porsonolldodo quo sustontovo o lronlo, mos com lsso olndo noo so
dlsso do Socrotos nuJu mus do quo so podo dlzor dolo como ronco.
Tols lnstontos-do-tronsllgurooo, porm, comprovom, no moxlmo,
o prosono do umo plonltudo dlvlno secretu (kutu krpsn}, do modo
quo noo so podo dlzor quo oro o plonltudo dlvlno o quo ontuslosmo-
vo. So rocordormos olm dlsso quo o olomonto proprlo do Socrotos
oro o dlscurso, o convorsooo, ontoo poroco roolmonto quo Alcobio-
dos omprogo o oxprossoo vor com umo ospclo do nloso; osslm
tombm surproondonto ouvlr Alcobiodos dlzor: Fol osto som
duvldo um ponto om quo om mlnhos polovros ou dolxol possor, quo
tombm os sous dlscursos soo multo somolhontos oo Sllono quo so
ontroobro. Allos, lsto poroco tombm lndlcor quo o ossonclol oro o
porsonolldodo do Socrotos, polo quol Alcobiodos ostovo onomorodo,
52
por oquolo hormnlco dotormlnooo noturol, quo ontrotonto so
consumovo numo rolooo nogotlvo do sl poro com o ldlo o num
onlolopslco llxor-so om sl mosmo. E corto quo Alcobiodos dlz quo
tols dlscursos, quondo o gonto os vlo obortos, orom prlmolromonto
os mols rozoovols o logo os mols dlvlnos, quo contlnhom grondo
quontldodo do lmogons do vlrtudo o quo tlnhom o molor obrongn-
clo. Mos mosmo no coso do quo lsto tlvosso sldo o quo mols so
dostocovo nos dlscursos do Socrotos, olndo noo ostorlo oxpllcodo do
ondo provlnho todo o lnqulotudo opolxonodo, todo o domonioco
om sou omor, dodo quo ontoo ontos so dovorlo osporor quo o
convivlo com Socrotos tlvosso contrlbuido poro dosonvolvor om
Alcobiodos o ossnclo lncorruptivol do um ospirlto tronqullo.
Vomos por lsso tombm quo tudo so oncorro com Socrotos,
om suo lronlo, orromossondo novomonto Alcobiodos no mor ondu-
lonto, o osto, oposor do suo ombrloguoz, do sou ontuslosmo o do suos
grondos polovros, noo consoguo progrodlr om suo rolooo com
Socrotos. Slm, Alcobiodos olndo proclso oguontor mols colsos: osslm
como olo num dosojo sonsuol so doltoro sob o monto do Socrotos
o com ombos os broos onvolvoro osto homom dlvlno o vordodolro-
monto odmlrovol, o llcoro osslm doltodo o nolto todo, o dosprozodo,
rldlculorlzodo, lnsultodo oposor do suo bolozo, noo so lovontoro do
lolto do Socrotos do outro monolro do quo so tlvosso dormldo com
um pol ou um lrmoo, osslm tombm ogoro olo tom do oguontor quo
Socrotos o olosto do sl novomonto com o obsorvooo do quo olo
hovlo lolto todo o sou dlscurso por clumo do Agotoo; como so tudo
o quo dlssosto noo tlvosso sldo om vlsto dlsso, do mo lndlspor com
Agotoo, dodo quo tu crs quo dovo omor-to o o nonhum outro, o
quo Agotoo por tl quo dovo sor omodo, o por nonhum outro. -
Vojomos om soguldo os lndlcooos quo osto oxposloo nos do sobro
o noturozo do omor tol como oro o do Socrotos: nos nos convonco-
romos do quo o toorlo o o proxls ostovom do ocordo. O omor oqul
doscrlto o do lronlo, omor lrnlco, mos o lronlo o negutoo no
umor, o lncltomonto do omor, corrospondondo, no torrono do
lntollgnclo, s troos, s rusgos do nomorodos no rolno do omor
lnlorlor. E lndlscutivol quo ho no lrnlco, poro rocordor mols umo
voz, um lundo orlglnol, um volor constonto, porm o moodo quo olo
loz clrculor noo tom o volor nomlnol, mos , como popol-moodo, um
nodo, o mosmo osslm todo o sou lntorcmblo com o mundo so olotuo
nosto tlpo do moodo. A plonltudo nolo umo dotormlnooo noturol,
o por lsso, nom olo so oncontro nolo no lmodlotldodo como tol, nom
olo odqulrldo otrovs do rolloxoo. Asslm como proclso um olto
grou do soudo poro sor doonto, mos o soudo noo obsorvodo no
53
plonltudo posltlvo, o slm no loro vltol com quo constontomonto
ollmonto o doono, osslm tombm ocorro com o lrnlco o o plonltudo
posltlvo nolo. Esto noo so dosonvolvo om plonltudo do bolozo; slm,
o lrnlco ot procuro dlsslmulor os tubos do morgulhodor quo o llgom
com o or otmoslrlco quo o ollmonto.
Umo obsorvooo olndo, porm, ontos do ou dolxor o 8unque-
te. Bour loz o bolo obsorvooo do quo o 8unquete so oncorro com
Agotoo o Arlstolonos (os momontos dlscurslvos) oo llnol ombrlogo-
dos, onquonto somonto Socrotos pormonoco sobrlo como o unldodo
do cmlco o do troglco; Bour rocordo lguolmonto o onologlo, oos
mous olhos lnlollz, quo Strouss ostobolocou ontro osto conclusoo do
8unquete o o tronsllgurooo do Crlsto no monto. No modldo quo
possivol dlzor quo Socrotos dovo lornocor u unJuJe do cmlco o do
troglco, ovldontomonto lsto so podo ocontocor no modldo quo o
proprlo lronlo osto unldodo. So o gonto qulsor lmoglnor quo
Socrotos, dopols quo todos jo ostovom ombrlogodos, morgulhoro om
sl mosmo conlormo ontlgo hoblto, ontoo olo podorlo lornocor, com
osto llxor os olhos oxtotlcomonto poro o lronto, umo lmogom plostlco
do unldodo obstroto do cmlco o do troglco, do quo oqul so podo
lolor. Olhor llxo podo donotor, com ololto, ou um morgulhor om
contomplooo (osto sorlo sobrotudo o olhor llxomonto quo so oncon-
tro nos toxtos plotnlcos); ou osto olhor llxo podo doslgnor, como
costumomos dlzor, quo noo so ponso om nodo, um nodo ponsor, no
modldo quo o nodo quoso so torno sonsivol poro olgum. Umo tol
unldodo suporlor, Socrotos oro bom copoz do lornocor, mos osto
unldodo o unldodo ubstrutu e negutou no nodo.
PROTGORAS
Possorol ogoro o trotor o Protogoros do umo monolro somo-
lhonto, poro mostror como todo o movlmonto dloltlco, quo oqul
o unlco quo so dostoco, tormlno no totolmonto nogotlvo. Antos
porm do possor o lsto, dovo hovor lugor oqul poro umo obsorvooo
mols gorol no toconto oos dlologos do Plotoo, o ou crolo quo um
lugor odoquodo, jo quo Protogoros o prlmolro dlologo quo do
ocosloo o lsto. Coso so quolro dlvldlr os dlologos do Plotoo, ou crolo
quo o mols corroto sogulr o dlstlnoo lolto por Schlolormochor ontro
os dlologos nos quols o Julogco um momonto ossonclol o o
54
lnconsovol lronlo oro soporo, oro llgo o dlsputo o os dlsputontos, o
os dlologos construtoos, quo so coroctorlzom por umo oxposloo
objotlvo o clontillco. Estos ultlmos soo: o Republcu, o Tmeu o o
Critus. No quo tongo o ostos dlologos, tonto o trodloo quonto o sou
proprlo corotor lntorno os romoto ultlmo otopo do dosonvolvlmon-
to. Nossos dlologos, o lormo do porgunto proprlomonto um mo-
monto ultropossodo, o lntorlocutor, oo rospondor, oporoco mols
como umo tostomunho lnstrumontol, como um roprosontonto do
comunldodo com sou Slm o Amm, om sumo, noo so dlologo, noo
so convorso mols. Alm dlsso, o lronlo om porto tombm dosoporoco.
Mos so nos rocordomos o quoo nocossorlo oro poro Socrotos o
convorsor, o como olo constontomonto oponos colocovo o opoo
ontro so olo dovorlo porguntor o o outro rospondor ou so o outro
porguntorlo o olo rospondorlo
34
, ontoo oqul cortomonto voromos
umo dllorono ossonclol ontro Plotoo o Socrotos, quor Plotoo o tlvosso
concobldo consclontomonto, quor o tlvosso roproduzldo com lldoll-
dodo lmodloto. Com ostos dlologos construtlvos ou torol multo pouco
o vor, dodo quo olos noo podom lornocor nonhumo contrlbuloo
poro o concopoo do porsonolldodo do Socrotos, nom quonto oo quo
olo oro om roolldodo, nom quonto oo modo como Plotoo o ropro-
sontovo poro sl; pols quolquor um quo conhoo olgumo colso dossos
dlologos cortomonto porcoboro om quo rolooo totolmonto oxtorlor
o porsonolldodo lolonto osto com o objoto, do modo quo o nomo
Socrotos quoso so tornou um nomen uppellutoum (substontlvo
comum) quo oponos doslgno o lolonto, o quo dlscurso. Acrosconto-so
o lsso quo o cordoo umblllcol quo llgo o dlscurso oo orodor lol
cortodo, do modo quo so mostro como olgo complotomonto cosuol
quo o lormo do dlologo olndo sojo omprogodo, o o gonto quoso
dovorlo ostronhor quo Plotoo, quo no Republcu dosoprovo o oxpo-
sloo potlco oposto oo slmplos roloto, noo tonho lolto o oxposloo
do dlologo codor lugor o umo lormo clontillco mols rlgoroso.
Umo grondo porto doquolos prlmolros dlologos tormlno sem
resultuJo, ou, como Schlolormochor obsorvo, todos os dlologos quo
ontos do Republcu trotom do umo ou outro vlrtudo noo doscobrom
o corroto oxpllcooo; cl. Plutons Werke, 3 porto, t. l, p. 8: Asslm
trotovo o Protgorus o quostoo do unldodo o Ju ensnublJuJe do
vlrtudo, mos som ostobolocor o concolto dosto, osslm tombm no
Loquos o coso do corogom o no Cormldos, do sonsotoz. E como
tombm o oposloo ontro omlgo o lnlmlgo constltul um lmportonto
momonto no quostoo do justlo, nos podomos oqul monclonor o
Liss. Slm, quo olos so oncorrom som rosultodo, podo-so olndo
dotormlnor do monolro mols proclso dlzondo quo olos ocobom num
55
resultuJo negutoo. Como oxomplo dlsto dovo sorvlr ogoro o Prot-
gorus, osslm como tombm o prlmolro llvro do Republcu, quo do
ocordo com o obsorvooo do Schlolormochor lguolmonto ocobo som
rosultodo. lsto ontrotonto do grondo lmportnclo poro osto lnvostl-
gooo, pols so so troto do doscobrlr o olomonto socrotlco (Jet
5ocrutske}, osto dovo sor docorto procurodo nos prlmolros dlologos.
So o ntendo do dlologo Protgorus dor um lmpulso poro
umo rosposto oxoustlvo o dollnltlvo oos problomos contldos no
dlologo (sobro o unldodo do vlrtudo o o posslbllldodo do sor olo
onslnodo), ou so, como Schlolormochor ocrodlto, osto lntonoo noo
conslsto om nonhum ponto portlculor o consoquontomonto lnco-
monsurovol com os torolos obordodos no dlologo, o plonondo por
sobro o conjunto so so roollzo no llustrooo purlllcodo o rojuvonos-
cldo do mtodo socrotlco, quo oporoco otrovs do sucosslvo doso-
poroclmonto do todo o quolquor ponto portlculor, ols o quo ou noo
quoro oqul docldlr, mos oponos obsorvor quo do bom grodo posso
ostor do ocordo com Schlolormochor, contonto quo o loltor slmplos-
monto rocordo quo o mtodo, sogundo o mou modo do vor, noo
conslsto no dloltlco do lormo do porgunto onquonto tol, porm no
dloltlco quo porto do lronlo o rotorno lronlo, no dloltlco suston-
todo polo lronlo. Socrotos o o sollsto llcom, portonto, oo llnol do
dlologo, osslm como os lroncosos dlzom (proprlomonto do umo so
possoo): os-u-os uu ren (lronto oo nodo); olos llcom um dolronto
oo outro, osslm como dols corocos quo opos umo longo dlsputo
llnolmonto oncontrorom um ponto. Dosdo logo, o quo poro mlm
ossonclol nosto dlologo noturolmonto todo o estruturu roncu quo
ho nolo. Pols o loto do noo so tor chogodo o olgumo rosposto
oxoustlvo, doclslvo poro os problomos lovontodos, oqulvolorlo oo
dlto do Schlolormochor, do quo o dlologo tormlno som rosultodo;
mos lsso olndo noo sorlo nodo lrnlco, dodo quo o lntorrupoo do
lnvostlgooo podorlo om porto bosoor-so numo puro contlngnclo,
do ondo procodorlom dosdobromontos oo lnllnlto, o om porto
podorlo ostor llgodo o umo prolundo nostolglo por llvror-so, groos
o um nosclmonto porlolto, dos ostrols doros ontorloros, ou com
outros polovros: o dlologo podorlo tomor consclnclo do sl como um
momonto dontro do umo lnvostlgooo comploto. Asslm o dlologo
tormlnorlo multo bom som rosultodo, mos osto som rosultodo noo
sorlo do monolro olgumo ldntlco com um rosultodo nogotlvo. Um
rosultodo nogotlvo proclso sompro sor um rosultodo; o um rosultodo
nogotlvo om sou ostodo mols puro o som mlsturo so o lronlo quo
podo proporclonor; pols ot mosmo o cotlclsmo poo sompro olgo,
onquonto o lronlo, polo controrlo, ronovo constontomonto, como
56
oquolo volho bruxo, o tontotlvo cortomonto dlgno do Tntolo, do
prlmolro dovoror tudo, o por llm dovoror-so o sl mosmo tombm,
ou, como convm s bruxos, dovoror sou proprlo ostmogo.
O dlologo, por lsso, montm multo bom u conscncu Jestu
jullu, ollos, por osslm dlzor, olo ot soborolo com umo corto sotlslooo
todo o onconto do onlqullooo, o noo oponos so dololto com o
dostruloo do sollsto. Socrotos mosmo dlz: ... o conclusoo otuol do
nosso dlologo so lovonto contro nos como um homom o rlr do nos,
o so pudosso lolor dlr-nos-lo: Sols multo lnconsoquontos, Socrotos o
Protogoros! Com ololto, dopols do Protogoros tor obondonodo o
oxposloo domonstrotlvo, os dols contondoros hovlom tontodo todos
os lormos do luto, prlmolromonto Socrotos sondo o quo porguntovo
o Protogoros o quo rospondlo, dopols osto porguntondo o oquolo
rospondondo, o llnolmonto Socrotos roossumlndo o popol do lntor-
rogonto o Protogoros rospondondo, numo dlsputodo zongoburrlnho,
poro usor umo oxprossoo tonto quonto possivol llustrotlvo, o oo llnol
do tudo lsso surglo o curloso lonmono: Socrotos dolondo o quo
quorlo otocor, o Protogoros comboto oqullo quo protondoro dolon-
dor. Todo osso dlologo rocordo o conhocldo dlsputo ontro um
cotollco o um protostonto, quo tormlno codo um convoncondo o
outro, do modo quo o cotollco llco protostonto o o protostonto
cotollco
35
; so quo oqul nosto dlologo o rldiculo ossumldo no
consclnclo lrnlco. Ho umo objedo quo podorlo sor lovontodo oqul
o quo ou lovorol tonto mols om consldorooo quonto somonto um
loltor otonto sorlo copoz do loz-lo. Podorlo do loto porocor quo
Plotoo tlvosso colocodo o olovonco lrnlco poro jogor polos oros,
numo vlogom polos ostrolos oxtromomonto ongroodo, noo oponos
Protogoros, mos tombm Socrotos; o omboro osto ultlmo tonho so
llvrodo do monolro multo dlvortldo do tol conlusoo, ou proclso
prolblr-mo do ocoltor umo tol lntorprotooo justomonto por couso
dolo. Com ololto, o proprlo Socrotos quom loz oquolo obsorvooo;
o quolquor loltor quo tonho um minlmo do slmpotlo noo podoro
dolxor cortomonto do lmoglnor oquolo sorrlso lrnlco dlscutlndo com
sorlododo lrnlco o o portlr doi so oslorondo omblguomonto poro
doi so llvror, sorrlso quo ocomponho o suo odmlrooo lrnlco dlonto
do loto do quo todo o jogo ocobou noquolo rosultodo, o o surproso
com quo olo v Protogoros doscobrlr o quo olo nocossorlomonto soblo
quo Protogoros tlnho do doscobrlr, dodo quo olo mosmo o tlnho
oscondldo.
lsso o rospolto do todo o ostruturo do dlologo ou do lormo no
dlologo. So nos voltormos ogoro poro o conteuJo, lsto , poro os
problomos oi ontroloodos, o quo como bollzos nos plstos do corrldo
57
lornocom os pontos llxos om volto dos quols os odvorsorlos so
movlmontom, buscondo roor codo voz mols ronto, possor por olos
codo voz mols doprosso, ontoo ou crolo quo om todo o conjunto so
doscobrlro umo ronu negutou somolhonto.
E o coso ospoclolmonto do prlmolro quostoo: so o vlrtudo
umo so. Socrotos lovonto ontoo o quostoo, so o justlo, o prudnclo
o o plododo otc. soo portos do vlrtudo ou slmplosmonto nomos poro
umo unlco o mosmo colso; o o sogulr, so soo portos do mosmo modo
como os portos do rosto, ou sojo, boco, norlz, olhos o orolhos, ou
ontos soo como os portos do ouro, quo om nodo so dlloronclom umo
dos outros mutuomonto o nom do todo, o noo sor no tomonho. Som
ontror nos dotolhos do umo dlscussoo pormonorlzodo do vorlodo
solistlco quo do ombos os lodos omprogodo, rocordorol oponos quo
o orgumontooo do Socrotos vlso o onulor o rolotlvo doslguoldodo
ontro os dllorontos vlrtudos poro solvor o unldodo, o Protogoros, oo
controrlo, tom constontomonto om vlsto o doslguoldodo quolltotlvo,
mos por lsso mosmo coroco do um loo do unloo quo tlvosso
condloos do obroor o rounlr o rlco multlpllcldodo. A ldlo do
modlooo noo surgo, portonto, dlonto dolo, quo ondo s opolpodolos
nosto cropusculo quondo, poro rolvlndlcor o unldodo, so ogorro
llrmomonto ldlo do modlooo subjotlvodo quo ropouso sobro o
ldontldodo do lguoldodo o do doslguoldodo. Em gorol, dlz olo, todos
os colsos so ossomolhom num corto ospocto. Mosmo o bronco so
ossomolho do umo corto monolro oo proto, o o duro oo molo, o osslm
tombm todos os colsos quo porocom sor os mols controrlos umos s
outros. A unldodo do vlrtudo
36
, polo controrlo, sogundo o concopoo
do Socrotos, como um tlrono quo noo tom corogom poro domlnor
o mundo rool, o quo prlmolro ossosslno todos os sous sudltos, o llm
do podor ontoo, com todo sogurono, orgulhosomonto domlnor o
rolno slloncloso dos sombros doscolorldos. So o plododo noo
justlo, osslm orgumonto Socrotos, ontoo tombm o sor plodoso o
mosmo como o sor noo-justo, lsto , lnjusto, l., implo. Quolquor um
porcobo locllmonto o quo ho do solistlco no orgumontooo do
Socrotos. Mos oqullo quo ou quoro sollontor ospoclolmonto quo o
unldodo do vlrtudo llco oncorrodo om sl mosmo do monolro too
obstroto, too ogoistlco, quo so torno oponos oquolo rocllo no quol os
vlrtudos portlculoros, como vololros bom corrogodos, oncolhom o so
quobrom. A vlrtudo porcorro, como um suovo murmurlo, como um
ostromoclmonto, suos proprlos dotormlnooos, som quo olo so torno
porcoptivol, poro nom dlzor ortlculodo, om olgumo dolos; como so
ou lmoglnosso quo codo soldodo osquocosso o polovro do ordom no
mosmo lnstonto om quo o murmurosso oo ouvldo do sou vlzlnho, o
58
oi ou ponsorlo numo lllolro lnllndovol do soldodos: como so noo
oxlstlsso o polovro do ordom, o osslm oproxlmodomonto, o quo
ocorro com o unldodo do vlrtudo. Em prlmolro lugor, cloro quo o
dotormlnooo do vlrtudo, do quo olo uno no sontldo om quo
Socrotos o ollrmo, noo proprlomonto nonhumo dotormlnooo,
dodo quo o onunclooo ossoprodo do monolro mols lroco possivol
do suo oxlstnclo, o nosto ocosloo bosto quo ou rocordo, poro
oscloroclmonto odlclonol, o ogudo ovollooo do Schlolormochor, quo
so oncontro om suo Dogmtcu, sobro o slgnlllcooo do coroctoristlco
do Dous, do olo sor uno; o om sogundo lugor, oquolo dotormlnooo
umo dotormlnooo nogotlvo, dodo quo osto unldodo quo osto-
bolocldo too lnsoclol quonto possivol. O ronco conslsto om quo
Socrotos subtrol monhosomonto o Protogoros todo o quolquor vlrtu-
do concroto o modldo quo dovo roconduzl-lo unldodo volotlllzo-o
complotomonto; o sojistco o quo lho do o loro quo o copoclto
poro lsso; o osslm nos tomos uo mesmo tempo o lronlo sustontodo
polo dloltlco solistlco o o dloltlco solistlco ropousondo no lronlo.
No quo tongo sogundo quostoo, so o vlrtudo podo sor
onslnodo, conlormo o oplnloo do Protogoros, ou noo podo sor
onslnodo, conlormo o oplnloo do Socrotos, oquolo noturolmonto
lnslsto domols no momonto dlscroto, oo lozor com quo umo vlrtudo
so dosonvolvo totolmonto s custos do outro, o onquonto unldodo,
ostojo prosonto no lndlviduo rospoctlvo, osslm coroondo olgum quo
olndo osto corrondo no plsto. Socrotos, oo controrlo, sustonto o
unldodo do um tol modo quo olo, oposor do ostor do posso do um
onormo copltol, contlnuo pobro, dodo quo noo o podo tornor
locundo. A proposloo socrotlco, do quo o vlrtudo noo podo sor
onslnodo, poroco contor um olto grou do posltlvldodo, vlsto quo
roduz o vlrtudo, ou o umo dotormlnooo noturol, ou o olgo do
lotolistlco. Mos o vlrtudo concobldo como hormonlo lmodloto om suo
lotolistlco Jsporu , do quolquor monolro, num outro sontldo, umo
Jetermnudo complotomonto negutou. Por outro lodo, o toso do
quo o vlrtudo podo sor onslnodo dovo sor comproondldo do tol
monolro, quo um vozlo orlglnol no homom sojo proonchldo pouco
o pouco otrovs do um onslno, mos osto umo controdloo, dodo
quo olgo quo obsolutomonto ostronho oo homom jomols podoro
sor lntroduzldo nolo; ou ontoo osso toso o oxprossoo do umo
dotormlnooo lntorno do vlrtudo quo so dosonvolvo groduolmonto
sob umo sucossoo do onslnos, o prossupoo osslm o suo prosono
orlglnol.
O oquivoco do sollsto osto om quo protondo lntroduzlr olgo no
homom; o socrotlco, oo controrlo, om nogor om todo o quolquor
59
sontldo quo o vlrtudo posso sor onslnodo. E osslm ovldonto quo
osto concopoo socrotlco nogotlvo; com ololto, olo nogo o vldo, o
dosonvolvlmonto, om sumo, nogo o hlstorlo om sou sontldo mols
comum o mols vosto. O sollsto nogo o orlglnol, Socrotos, o hlstorlo
subsoquonto. - So porguntormos olm dlsso o quo consldorooo
mols gorol dovo roportor-so osto vlsoo socrotlco, om quol totolldodo
olo so bosolo, ontoo ovldontomonto o remnscncu no sontldo quo
so otrlbul o olo; mos romlnlscnclo justomonto o dosonvolvlmonto
rotrogrodo, rogrosslvo, o com lsso o lmogom oposto do quo so
chomo ostrltomonto dosonvolvlmonto. Nos tomos osslm, noo oponos
umo dotormlnooo nogotlvo no proposloo do quo o vlrtudo noo
podo sor onslnodo, mos tombm umo dotormlnooo roncumente
negutou, quo so movo om dlrooo complotomonto oposto. A vlrtudo
osto too longo do podor sor onslnodo, quo ot, polo controrlo, so sltuo
bom poro tros do lndlviduo, too ontos dolo, quo ot sorlo do so tomor
quo olo ostlvosso osquocldo. Em tormos plotnlcos, lsto slgnlllcorlo
lortolocor o oxlstnclo com o ponsomonto odlllconto do quo o
homom noo jogodo loro do moos vozlos no mundo o quo polo
romlnlscnclo olo podo tomor consclnclo do sou rlco doto; om
tormos socrotlcos, lsto slgnlllcorlo lnvolldor todo o roolldodo o romo-
tor o homom o umo romlnlscnclo quo constontomonto so rotrol mols
o mols rumo o um possodo quo rocuo olo mosmo no tompo, como
o orlgom doquolo nobro lomillo quo nlngum chogovo o lombror. E
bom vordodo quo Socrotos noo dolondo osto toso, mos nos voromos
quo o quo olo coloco no lugor dolo noo monos lrnlco. Quo o
vlrtudo podo sor onslnodo ou noo o podo sor, ot ogoro ou o concobl
no sontldo do lozor oxporlnclo, ou ontondl o quostoo no sontldo do
oscolo do oxporlnclo, no quol o vlrtudo onslnodo o oprondldo. Nos
jo obsorvomos quo, onquonto o sollsto lovo os homons constonto-
monto oscolo, obondonondo-os dopols proprlo sorto, do tol modo
quo o oxporlnclo lrouxo o doscontinuo nunco os loz soblos, como
no hlstorlo do Jumme Gottleb (Toolllo, o bobo), Socrotos torno o
vlrtudo too osqulvo o rotroido quo olos, por osto rozoo, jomols chogom
o lozor o oxporlnclo.
Socrotos loz, ontrotonto, umo tontotlvo olndo mols prolundo
poro mostror quo o vlrtudo uno, ou sojo, olo quor doscobrlr o
outro, no quol todos os vlrtudos, por osslm dlzor, so omom mutuo-
monto, o lsto quo vom o sor o conhoclmonto. Entrotonto osto
ponsomonto noo , do monolro olgumo, lovodo o cobo ot o
prolundldodo do pologlonlsmo dosproocupodo coroctoristlco do
culturo grogo, do sorto quo o pocodo so roduz o lgnornclo, oqulvo-
cooo, oluscomonto, o posso dosporcobldo o momonto do vontodo
60
quo ho no pocodo: orgulho o obstlnooo. Aqul, porm, no modldo
quo, poro opolor-so om torro llrmo, Socrotos dlsputo e concesss (o
portlr do pontos concordodos), olo oprosonto o bom como sondo o
ogrodovol, o o conhoclmonto como o orto do comodlr, umo oproclo-
oo rollnodo no torrono do gozo. Mos no lundo, um tol conhoclmonto
onulo-so o sl mosmo, no modldo quo constontomonto olo so prossu-
poo. Asslm, o lronlo do todo o dlologo, ontos monclonodo, so mostro
no loto do quo Socrotos, quo doclororo noo podor o vlrtudo sor
onslnodo, mosmo osslm o roduz oo conhoclmonto o comprovo osslm
o oposto; o lsto tombm ocontoco com Protogoros; mos osto lronlo
so loz notor por Socrotos oprosontor um conhoclmonto quo, como
lol dlto, llnolmonto suprlmo o sl mosmo, no modldo quo o colculo
lnllnlto do rolooo do gozo lmpodo o suloco o proprlo gozo. Vomos
ontoo: o bom ogrodovol, o ogrodovol bosolo-so no gozo, o gozo
bosolo-so no conhoclmonto, o conhoclmonto num lnllnlto modlr o
posor, quor dlzor: o nogotlvo conslsto numo lnsotlslooo dosgroodo,
nocossorlomonto llgodo o umo omplrlo som llm; o lrnlco conslsto
noquolo loo bom provolto! quo Socrotos, por osslm dlzor, dosojo
o Protogoros. Dosto modo, Socrotos rotorno, num corto sontldo,
novomonto poro o suo prlmolro toso, o do quo o vlrtudo noo podo
sor onslnodo, no modldo quo o somo lnllnlto do oxporlnclo, tol como
um monto do consoontos, quonto mols so oumonto tonto monos so
dolxo pronunclor. No prlmolro potnclo, o lrnlco conslsto portonto
om oprosontor umo tol doutrlno do conhoclmonto quo onlqullo o sl
mosmo; o no sogundo potnclo o lrnlco lovo Socrotos, como por
umo cosuolldodo, o dolondor o toso do Protogoros, omboro, no
vordodo, com o suo proprlo doloso, olo o ocobo onlqullondo. Pols
sorlo complotomonto obsurdo, ollnol, odmltlr quo o Socrotos plot-
nlco pudosso ostobolocor o toso do quo o bom o ogrodovol o o mol
o dosogrodovol por quolquor outro rozoo quo noo losso poro o
onlqullor.
FDON
Possorol ogoro oo oxomo do FJon, um dlologo, no quol o
mitlco prodomlnonto, osslm como o dloltlco so oncontro mols
puro no Protgorus. Nosso dlologo soo dodos os provos do lmorto-
lldodo do olmo, o o osso rospolto ou lntroduzlrol prollmlnormonto
umo obsorvooo do Bour (op. clt., p. 112): Esto crono (no sobro-
vlvnclo do olmo opos o morto) lundomonto-so nos provos quo
Plotoo loz Socrotos dosonvolvor, mos ostos mosmos provos, quondo
os olhomos mols do porto, nos romotom outro voz o olgo do dlloronto,
61
quo so oncontro no rolooo mols lmodloto com o possoo do Socro-
tos.
No ontonto, ontos do possor lnvostlgooo do noturozo dossos
provos, ou dorol o mlnho modosto contrlbuloo poro soluclonor
(bosvoro) o quostoo do purentesco ontro o 8unquete o o FJon.
Todos sobom quo Schlolormochor o dopols dolo ontro nos Holso
colocorom ostos dols dlologos no mols ostrolto vlnculooo, oo odml-
tlrom quo ostos dols dlologos oborcovom todo o oxlstnclo socrotlco,
tonto como osto tronscorrou no mundo quonto poro olm do mundo;
o oo ordonorom ossos dlologos no clclo do todos os dlologos plot-
nlcos, ocrodltorom quo ossos lornoclom o olomonto posltlvo poro o
5ojstu o o Politco (no modldo quo ostos ultlmos dlologos, no oplnloo
dolos, noo hovlom otlngldo o quo buscovom, lsto , oprosontor o
noturozo o o ossnclo do lllosolo), o lsto volorlo ospoclolmonto o
rospolto do rolooo do 5ojstu poro com ossos dlologos, dodo quo o
sollsto justomonto tlnho do sor o nogooo do lllosolo. Ast ponso
dlloronto
37
: om suo obro Plutons Leben unJ 5clrjten (Vldo o
oscrltos do Plotoo, Lolpzlg 1816) sltuo o FJon no prlmolro llnho dos
dlologos plotnlcos, os osslm chomodos socrotlcos, o quo poro Ast
soo quotro: Protgorus, FeJro, Gorgus o FJon (cl. p. 53). Elo
obsorvo, no toconto rolooo ontro ossos quotro dlologos: Corto-
monto, so o Protgorus o FeJro, dovldo oo prodominlo do mimlco
o do lrnlco, lncllnom-so poro o cmlco, o FJon docldldomonto
troglco: subllmldodo o omooo soo o sou corotor (p. 157). Alm
dlsso olo obsorvo quo Schlolormochor torlo dosconhocldo comploto-
monto o ospirlto do composloo pltonlco oo colocor o FJon numo
vlnculooo com o 8unquete: No 8unquete, o soblo holnlco
oprosontodo como um porlolto orotlco; no FJon, oo controrlo,
dosoporoco o holonlsmo sorono, do bolozo colostlol, o o Socrotos
grogo vom o sor ldoollzodo como um brmono hlndu, quo vlvo
somonto no nostolglo do umo rounlllcooo com Dous, o cujo lllosollo
portonto consldorooo do morto ... Elo (o ospirlto) logo do sonsuo-
lldodo quo porturbo o projudlco o ospirlto, o susplro longuldomonto
polo llbortooo dos codolos do corpo quo o oncorcoro (p. 157s). -
Quo prlmolro vlsto ho umo dllorono oltomonto slgnlllcotlvo ontro
o FJon o o 8unquete, obvlo; mos, por outro lodo, noo so podo
oi nogor do monolro nonhumo quo Ast solu complotomonto o FJon,
o quo o tontotlvo quo loz poro coloco-lo om vlnculooo com FeJro,
Protgorus o Gorgus oo quollllco-lo como troglco, ondo o comovon-
to prodomlno, noo osto proprlomonto do ocordo com o quo olo
mosmo dlz sobro o sombrlo mistlco orlontol quo lormo o controsto
com o lumlnoso holonlsmo, do bolozo colostlol, quo lormo como quo
62
o obobodo do 8unquete; pols so o FJon troglco, nom por lsso o
cu grogo dolxorlo do llumlno-lo do bom grodo com o mosmo bolozo
o tronqullldodo som nuvons, jo quo ollnol olo loro tostomunho do
tontos trogdlos, som quo com lsso llcosso cholo do nuvons ou ontoo
o or so tlvosso tornodo oprosslvo o suloconto como nos orlontols.
Mos so olo noo grogo, ontoo so tontoro om voo lncorporo-lo o
Plotoo, poro nom lolor do tontotlvo do ollnho-lo oos outros dlologos.
No quo tongo, oo controrlo, concopoo do Schlolormochor, noo so
podo nogor quo o vlsoo do vldo quo oprosontodo no 8unquete o
o vlsoo do morto quo olorocldo no FJon ndo se lurmonzum
totulmente, o quo jo so podo obsorvor polo loto do quo FJon loz do
morto o ponto do portldo poro o vlsoo do vldo, onquonto o 8unquete
sustonto umo vlsoo do vldo ondo o morto noo ossumldo como
momonto.
Essos duos concopoos noo podom do monolro olgumo sor
ponsodos como bom conjugodos umo outro do modo o podorom
componotror-so mutuomonto som umo torcolro concopoo. Esto
torcolro concopoo tom do sor umo consldorooo ospoculotlvo copoz
do ultropossor o morto ou ontoo o lronlo, quo no 8unquete lozlo do
omor o substonclol no vldo o, contudo, rotlrovo com o outro moo o
quo hovlo dodo, oo concobor nogotlvomonto o omor como nostolglo
quo consldoro o vldo rotrospoctlvomonto o morgulho constontomon-
to nos obscuros longos do ondo o olmo solu, ou mols corrotomonto
no tronspornclo lnllnlto o som lormo. A morto, no FJon, ovldon-
tomonto concobldo do monolro totolmonto nogotlvo. E corto quo o
morto o contlnuo sondo sompro um momonto nogotlvo, mos logo
quo olo concobldo oponos como momonto, o posltlvo quo ho nolo,
o motomorloso llbortodoro, sobrovlvoro vltorlosomonto oo nogotlvo.
So ontoo ou mo docloro polo ronu (noo obstonto oxprossoos tols
como os do p. 27: Polo monos, so osslm llzor - obsorvou Socrotos
-, tolvoz noo hojo nlngum, oo ouvlr-mo lolor nosto momonto -
nlngum, mosmo quo sojo um pooto cmlco - poro protondor quo
sou togorolo o quo lolo do colsos quo noo mo dlzom rospolto, FJon,
70 c), osto mlnho opoo tolvoz poroo o um ou outro prlmolro vlsto
bostonto obsurdo, mos dopols do um oxomo mols pormonorlzodo
tolvoz bom ocoltovol. Do loto, o unldodo ospoculotlvo noo podorlo
ostor prosonto do modo too lnvlsivol o lmporcoptivol, mos o lrnlco
slm.
Quondo ou dlgo quo o ronu um elemento essencul no
FJon, ou ndo ostou ponsondo, noturolmonto, nos jloreos lrnlcos
quo so oncontrom ospolhodos por osto dlologo, dodo quo, por mols
lmportontos quo possom sor o por mols obundontos quo olos so
63
tornom quondo so obsorvo com mols prolundldodo, olos so podom
sor, no moxlmo, oconos poro umo concopoo dollnltlvo quo otrovos-
so todo o dlologo. Quoro lntroduzlr olguns oxomplos. A p. 42 (77
d-o): Contudo poroco-mo quo gostorlos, Cobos, o tu tombm,
Simlos, do oprolundor osto provo, pols ostols domlnodos polo modo
puorll do quo um vonto quolquor posso sopror sobro o olmo no
momonto do suo soido do corpo poro dlsporso-lo o dlsslpo-lo,
sobrotudo quondo, por puro colncldnclo, ho umo lorto vontonlo no
lnstonto do morrormos. E p. 11 (115 c-d): Socrotos consuro
Criton porquo osto lho porgunto do quo monolro quor sor ontorrodo,
o ocrosconto quo provovolmonto Criton ocrodlto quo tudo o quo olo
hovlo lolodo ot oll sobro o modo como so oncomlnhorlo poro o
lollcldodo dos bom-ovonturodos, sojo olo quol lor, so o loro dlto
poro tronqulllzor os dlscipulos o o sl mosmo ...:Sodo, pols, mous
llodoros junto o Criton, gorontlndo-lho o controrlo doqullo quo olo
ollonou oos juizos. Elo jurou quo ou llcorlo no molo do vos; vos,
porm, ollrmol-lho quo noo llcorol ontro vos quondo morror, mos
quo portlrol, quo mo lrol omboro! Noo obstonto, tols lormulooos
lrnlcos olndo so dolxorlom compotlblllzor com o suposto sorlododo
o o prolundo omoooo quo dovom lmprognor todo o dlologo; mos
cloro quo tombm noo so podo nogor quo ostos oxprossoos tm
um ololto multo molhor quondo so noto nolos o brotooo tronqullo
o socroto do lronlo.
A prlmolro contrlbuloo quo quoro oportor poro o sustontooo
do mlnho toso , por outro lodo, umo doloso do quo o ospirlto dosto
dlologo uutentcumente grego o ndo orentul. Do ocordo com o
ldlo quo ou posso tor do mistlco orlontol, oquolo lr morrondo do
quo oqul so lolo conslsto numo dlstonsoo do vlgor do olmo, num
roloxor doquolo tonsoo quo o consclnclo, numo dlssoluoo o numo
lossldoo quo olundo moloncollcomonto, num omolocor-so, polo quol
o gonto noo so torno mols lovo o slm mols posodo, polo quol o gonto
noo so volotlllzo, mos so omolgomo cootlcomonto o, num movlmonto
lndotormlnodo, so movo numo mosso nobuloso. O orlontol podo
portonto multo bom sor llbortodo do corpo o sontl-lo como olgo do
oprosslvo; mos lsto noo dosojodo proprlomonto poro quo olo so
torno mols llvro, o slm mols llgodo, como so olo om voz do locomooo
prolorlsso o vldo colmo o vogototlvo do plonto. lsto slgnlllco prolorlr,
oo cu do ponsomonto, o gozo lotorglco o nobuloso quo o oplo podo
proporclonor; o om voz do onorglo do ooo, prolorlr um llusorlo
ropouso, llgodo o um Jolce jur nente (ogrodovol oclosldodo), num
ostodo do ocobomonto. Mos o cu do Grclo olto o obobododo,
noo choto o oprosslvo, olo so olovo sompro mols, noo so obolxo
64
ongustlondo; sou or lovo o tronsporonto, o noo nobuloso o sulo-
conto. As osplrooos o nostolglos do quo so podo lolor oqul dlrlgom-so
portonto poro um tornor-so sompro mols lovo, poro um concontror-so
num subllmodo sompro mols volotll, o noo poro um ovoporor-so
numo lossldoo ontorpoconto. A consclnclo noo quor sor dlluido om
lluldos dotormlnooos, mos onrljocldo mols o mols. Portonto, o
orlontol quor rocuor poro tros do consclnclo. Contudo, osto totol-
monto obstroto, quo o grogo quor, torno-so llnolmonto o quo ho do
mols obstroto, do mols lovo, ou sojo, o nodo. E oqul chogomos o um
ponto do colncldnclo poro os duos concopoos quo procodom sojo
do mistlco subjotlvo, sojo do lronlo. E, com cortozo, soro ovldonto
poro quolquor um quo tonho lldo osto dlologo quo o oxlstnclo
rosultonto doquolo lr morrondo sucosslvomonto concobldo no
FJon do monolro totulmente ubstrutu. Entrotonto, noo podo sor loro
do proposlto oxomlnor um pouco mols do porto osto ponto. Em
porto, lsto so consogulrlo quondo so mostrosso como quo Socrotos
concebe u nuturezu Ju ulmu, no modldo quo, ollnol do contos, o
corroto concopoo do olmo torlo do contor proprlomonto om sl, torlo
do ostor lmprognodo polo vordodolro provo do suo lmortolldodo; o
om porto, onollsondo com molor oxotldoo os dllorontos oxprossoos
quo so oncontrom rolorontos oo juturo como do olmo. Poro osto
ultlmo lnvostlgooo olndo rocorrorol subsJulter (subsldlorlomonto)
Apologu, quo proclsomonto como um documonto hlstorlco dovo
podor gulor-nos om nosso comlnho.
Antos do possor o ostos lnvostlgooos, ou quoro olndo obsorvor
slmplosmonto quo, lovondo-so om conto o lmportnclo quo sompro
dovorlo tor umo quostoo tol como o do lmortolldodo do olmo, multo
grovo o loto do o plotonlsmo troto-lo oponos ocoslonolmonto, lsto ,
somonto o rospolto do morto do Socrotos. Possorol pols ogoro
prlmolro lnvostlgooo, ou sojo, quostoo do modo como Socrotos
concebe u essncu Ju ulmu, o lsto nos lntroduz numo dlscussoo mols
pormonorlzodo dos proous upresentuJus por olo poro o suo lmorto-
lldodo
38
.
Como ntroJudo orgumontooo proprlomonto dlto, Socro-
tos oxpllco prlmolromonto como so sltuo o dosojo do morror dos
lllosolos. Pols so o morto , como so odmlto, umo soporooo do corpo
o olmo, o olm dlsso o conhoclmonto vordodolro so bosolo numo
obstrooo do porcopoo sonsorlol lnlorlor, dodo quo jomols so otlngo
numo porcopoo sonsivol oqullo quo constltul o ossnclo do colso,
sogundo o quol olo o quo , como o grondozo, o soudo, o loro otc.
(cl. p. 17, Fd. 65 d-o), ontoo locll vor como os lllosolos proclsom
dosojor (cl. p. 20, ld. 66 d-o), tor o vor o minlmo possivol com o
65
corpo, slm, sor purlllcodos o llbortodos, polo morto, do lnsonldodo
do corpo, poro cumprlr o quo jo oqul no vldo tontorom (cl. p. 18, ld.
65 o-66 o): porsogulr com o ponsomonto puro o ossnclo puro dos
colsos. Mos oqul, ovldontomonto, u ulmu concebJu do monolro
too ubstrutu quonto o ossnclo puro dos colsos, quo constltul o objoto
do suo otlvldodo. E subslsto umo srlo duvldo, por molor quo sojo o
osloro do tontotlvo lllosollco do orroncor o ossnclo puro dos colsos
do todos os sous oscondorljos, so oi vordodolromonto so mostroro
olgo do dlloronto do puromonto obstroto (soudo, grondozo otc.) o
quol, como tol, om suo oposloo oo concroto, noo nodo. Doi so
soguo, novomonto, quo o olmo, om suo otlvldodo cognoscltlvo,
mosmo poro tornor-so congruonto com o sou objoto, proclso tornor-
so no mosmo modldo um nodo (bloe tl lntet). Slm, o olmo proclso
tonto tornor-so sompro mols lovo, quo oponos os olmos ocostumodos
o tor multo contoto com o corpo soo por osto motlvo (cl. p. 50. ld.
81 b-c) tornodos posodos o trozldos do volto poro o lugor vlsivol,
porquo olos tomom o lnlormo o o mundo do ospirlto o ogoro so
movlmontom como lontosmos sombrlos oo rodor dos monumontos
lunobros o dos tumbos. Como tols lmogons do sombros dovom nos
porocor oquolos olmos quo noo so llbortorom totolmonto, mos olndo
tm porto no sonsivol, rozoo por quo olos podom tombm sor vlstos.
Noo hovorlo nodo o dlzor contro o concopoo dos ospoctros como
oxlstnclos lmporloltos, o contudo, quondo so poo o lnlormo como
sondo o ldool, oi so v do quo monolro too nogotlvo tudo concobldo,
o como u ulmu se trunsjormu em nuJu. So so qulsor por lsso dor
rozoo o Socrotos no dllomo quo olo oprosonto (cl. p. 20, ld. 68 o-b),
quo so torlo do odmltlr do duos umo, quo nos jomols chogoromos oo
conhoclmonto ou ontoo so o olconoromos dopols do morto, ontoo
cortomonto so llcoro bostonto critlco om rolooo soido socrotlco. Eu
mo domorol um pouco mols nossos lnvostlgooos lntrodutorlos
porquo olos doo umo ldlo o rospolto do quo so podo osporor do
todo o consldorooo subsoquonto. Colocor os orgumontos portlcu-
loros o dopols porcorr-los um o um lovorlo longo domols; o oos
loltoros quo dosojom noo porsogul-los om sou surglmonto oo longo
do convorsooo, mos slm v-los tonto quonto possivol num troto-
monto clontillco comploto, ou quoro lndlcor Bour o Ast.
Ao controrlo, poroco sor do molor lmportnclo obsorvor quo
os urgumentos purtculures quo soo lntroduzldos nem sempre ostoo
om lurmonu uns com os outros. Quondo, com ololto, o orgumonto
tlrodo do consldorooo do quo o oposto surgo do sou oposto o do
quo ontro os modos dos oposloos oncontrom-so duos corrontos - o
possogom do prlmolro poro o sogundo o o rotorno do sogundo poro
66
o prlmolro -, vlnculodo com o orgumonto quo procuro dosto modo
ossoguror o contlnuldodo groos doutrlno do prooxlstnclo do olmo,
osslm como osto so monllosto no noturozo o no ossnclo do romlnls-
cnclo, ontoo ou noo posso ontondor sonoo quo: ou o concolto do
suo prooxlstnclo oxclul o ldlo do nosclmonto, ou, so so quor
sustontor o prooxlstnclo om hormonlo com o vlsoo do dovlr,
proclso nosto coso odmltlr tor Socrotos domonstrodo o rossurroloo
dos corpos. Porm lsto osto, som duvldo, om comploto controdloo
com o rosto do suo toorlo. Um dosocordo pormonocoro sompro,
cortomonto, ontro ostos dols orgumontos, o noo podoro sor romovldo
oponos groos lolto do clorozo sobro o quo sojo proprlomonto o
morto, quo so oncontro no prlmolro dolos, ou com o prossuposloo
sub-ropticlo, quo Bour crltlco com todo rozoo, do quo o morto noo
lntorrupoo do vldo, mos oponos umo outro ospclo do oxlstnclo
(cl. op. clt., p. 114). Quondo ontoo Bour rocuso loro probotorlo o
ossos orgumontos o do oplnloo do quo olos soo somonto umo
oxposloo onolitlco do concolto do olmo, o quo portonto o lmortoll-
dodo so podo sogulr dolos no modldo quo olo jo osto prossuposto no
concolto do olmo, podo-so ostor tronqullomonto do ocordo com olo;
mos noo so dovo dolxor possor dosporcobldo quo o onduroclmonto
quo o olmo tomo oqul, como do rosto tombm o bom, o bolo otc.,
noo um ponto do portldo, mos slm um rosultodo, o quo justo-
monto oo quoror oquolo doutrlno coptor o ossnclo do olmo quo osto
so mostro como lmponotrovol, o quo noo om vlrtudo dosto lmpo-
notrobllldodo do olmo quo so porto poro o multlpllcldodo dos orgu-
montos. Esto pols um rosultodo nogotlvo, o o outro umo
prossuposloo posltlvo, quo ou oqul proclso novomonto sollontor.
So porguntormos quol dovo sor o noturozo ou o constltuloo
do olmo o quol o oxlstnclo ospocillco quo olo dovo tor, no modldo
quo o rosposto o osto quostoo pudor sor oxtroido do ldlo quo ropouso
sobro o urgumento om lovor do lmortolldodo o portlr do nuturezu o
do ossnclo Ju remnscncu, ols quo chogoromos s dotormlnooos
mols ubstrutus. Com ololto, quondo o homom rocobo lmprossoos
sonsorlols, olo roloro ossos lmprossoos sonsorlols o cortos ropro-
sontooos gorols, como p. ox. o do lguol (p. 33s, FJ. 73s), do bolo,
bom, justo o plodoso om sl o poro sl otc., o om gorol o tudo oqullo
quo coroctorlzomos, tonto om nossos porguntos quonto om nossos
rospostos, como o quo (cl. p. 37, ld. 75 d). Essos ldlos unlvorsols
noo soo odqulrldos polos porcopoos lrogmontorlos do oxporlnclo,
nom polos usurpooos do lnduoo: multo polo controrlo, olos so
prossupoom o sl mosmos constontomonto. Portonto, ou noscomos
com ostos conhoclmontos o nos os possuimos todos oo longo do
67
nosso vldo, ou ontoo oquolos, do quom dlzomos quo oprondom olgo,
no lundo oponos so rocordom doqullo, o nosto coso o lnstruoo sorlo
umo romlnlscnclo (p. 38. ld. 76 o). A sintoso do tomporol o do
otorno, ospoculotlvomonto noo oxpllcodo, o, como tudo o quo
ospoculotlvo, prlmolro vlsto docorto porodoxol, oqul oncontro
ropouso potlco o rollgloso. Noo o otorno prossuposloo do sl
mosmo do outoconsclnclo, quo loz o unlvorsol obroor-so ostrolto-
monto, donsomonto, oo portlculor, oo lndlvlduol, o quo oncontromos
oqul, multo polo controrlo: o unlvorsol rovolutolo solto oo rodor dolo.
O punctum sulens (ponto copltol) no orgumontooo proprlo-
monto o sogulnto: do mosmo modo como os ldlos oxlstom ontos do
colso sonsivol, osslm tombm o olmo oxlsto ontos do corpo. lsso
poroco om sl o por sl porloltomonto ocoltovol, mos onquonto noo
ostlvor osclorocldo do quo modo (hvorlodos) os ldlos oxlstom ontos
dos colsos, o om quo sontldo, do poro vor quo o do mosmo modo,
oo rodor do quol tudo glro, contlnuo sondo o obstroto slnol do
lguoldodo ontro duos grondozos dosconhocldos. No modldo quo,
lnvostlgondo mols pormonorlzodomonto os grondozos dodos num
dos lodos do slnol do lguoldodo, so podorlo osporor obtor olgum
oscloroclmonto mols proxlmo, o osto crono so sontlrlo rolorodo com
o ponsomonto do quo oi so troto do bom om sl o poro sl, do bolo, do
justo, plodoso, todo osto oxpoctotlvo novomonto sulocodo quondo
lovo om conto quo oo mosmo tompo o lguol otc., do cujo prooxls-
tnclo dopondo o prooxlstnclo do olmo. Pols so quonto prooxls-
tnclo do olmo os colsos noo voo molhor do quo com tols ldlos
unlvorsols, ontoo locll do vor quo ostos dosoporocom do mosmo
modo como oquolo nosto lnllnlto obstrooo. A portlr dosto ponto
sorlo possivol cortomonto, quor sob lormo do umo ospoculooo
vltorloso, quor sob o do umo pordloo do l, lozor umo tronsloo
poro umo concopoo posltlvo, mos noo lsso o quo ocontoco; o
oqullo quo o loltor dovo ossumlr om sl como um otorno n mente
(olgo sompro prosonto monto), ot mosmo no ovollooo minlmo
do todo osto lnvostlgooo, osto ponto noo o nodo do ondo so porto,
mos o nodo oo quol so chogo otrovs dos lncmodos do rolloxoo. E
possivol lr mols odlonto. Suposto quo so dolxosso vlnculor umo
roprosontooo o osto oxlstnclo dos ldlos loro do todo o quolquor
concrooo, olndo so torlo quo porguntor: om quo rolooo com tol
roprosontooo dovor-so-lo pr o olmo prooxlstonto A otlvldodo
dosto, om suo vldo torrono, conslstlrlo om roconduzlr o slngulor
quolo gorol; mos ovldontomonto noo so trotovo oi do rolooo
concroto do lndlvlduol oo unlvorsol como dodo om o com o
68
lndlvlduolldodo. A llgooo ontro ossos duos potnclos, roollzodo polo
olmo, sorlo puro o slmplosmonto tronsltorlo, noo durodouro. Nosto
sontldo, proclsorlo tombm o olmo om suo oxlstnclo ontorlor tor-so
volotlllzodo no mundo dos ldlos, o o osto rospolto lollz o oxprossoo
do Plotoo, do quo o olmo oo possor poro o vldo sonsivol osquoco
ossos ldlos, pols osto osquoclmonto justomonto o nolto quo
procodo o dlo do consclnclo, oquolo ponto do oqullibrlo, quo
noturolmonto lnllnltomonto ovonosconto, um nodo, o portlr do quol
o unlvorsol so dotormlno rumo oo portlculor. Esquoclmonto por-
tonto o prossuposloo otornomonto llmltonto, quo nogodo som
cossor polo prossuposloo otornomonto vlnculonto do romlnlscnclo.
Mos o loto do quo o doutrlno plotnlco nocosslto dos dols extremos
do ubstrudo, o prooxlstnclo totolmonto obstroto o o lguolmonto
obstroto pos-oxlstnclo, l., lmortolldodo, domonstro justomonto quo
o olmo proclso sor concebJu do modo totulmente ubstruto o nogotlvo
tombm om suo oxlstnclo tomporol. O loto do quo o vldo torrono,
sogundo Plotoo, so dosvonoo (osto polovro tomodo tonto no sontldo
plctorlco quonto no muslcol, como dosbotor o osmorocor) nos duos
dlrooos, podorlo lovor-nos o cror quo lrlo conduzlr concopoo do
quo o vldo torrono losso o ponto mdlo plono, mos noo , obsoluto-
monto, osso o coso no FJon. Multo polo controrlo, osto vldo o
lmporlolto, o polo lnlormo quo osplro o nostolglo
3
.
Chogoromos o resultuJos lguolmonto ubstrutos so oxomlnor-
mos por dontro os Jemus proous, procuro do concopoo do
ossnclo do olmo quo os lundomonto. O ndo-composto noo podo
dlssolvor-so o porocor. Polo controrlo, proprlo do composto dlssol-
vor-so no mosmo monolro como olo composto. Dodo quo o olmo
portonco oo noo-composto, doi so conclul quo olo noo podo dlssol-
vor-so. Entrotonto, todo osto roclocinlo do ponto o ponto llusorlo,
dodo quo so movo proprlomonto sobro o lundomonto lnconslstonto
do toutologlo. Proclsomos portonto sogulr Socrotos osclorocondo os
onologlos. O noo-composto oqullo quo sompro so comporto do
mosmo monolro. Esso ossnclo mosmo, dlz olo (p. 44, ld. 78 d),
quol nos om nossos porguntos o rospostos otrlbuimos proprlomonto
o sor, comporto-so sompro do mosmo modo, ldontlcomonto, ou oro
do um modo, oro do outro Podo-so odmltlr quo o lguol om sl, o
bolo om sl, o roolldodo om sl, tudo sojo suscotivol do umo mudono
quolquor Essos colsos soo sompro lguols o sl mosmos, soo lnlormos
o noo podom sor vlstos. A olmo tom ontoo o moxlmo somolhono
com o dlvlno, o lmortol, o roclonol, o homognoo, o lndlssoluvol o
o quo montm sompro o mosmo ldontldodo; o corpo, polo controrlo,
tom o moxlmo somolhono com o humono, mortol, lrroclonol,
69
hotorognoo, dlssoluvol o jomols ldntlco (p. 47, ld., 8O o-b). Mos
oqul nos chogomos o umo concopoo do oxlstnclo do olmo o do
suo rolooo com o corpo guulmente ubstrutu. Esto modo do consl-
doror os colsos noo podo sor, com ololto, ocusodo do osslnolor, do
monolro motorlol, olmo um lugor dotormlnodo no corpo, mos noo
porcobo, por outro lodo, quolquor rolooo do olmo com o corpo, o
om voz do dolxor o olmo movor-so llvromonto no corpo produzldo
por olo mosmo, osloro-so constontomonto poro oscopullr-so dolo. A
lmogom, quo Cobos mols tordo utlllzo poro umo objooo contro o
lmortolldodo do olmo - so so doduz osto ultlmo do consldorooo do
quo o corpo, ollnol o mols lroco, subslsto, o osslm tombm o olmo,
o mols lorto, proclsorlo subslstlr, lsto corrospondorlo, sogundo Cobos,
o dlzor do um volho tocoloo jo lolocldo: o homom noo osto morto, o
dovo, lsto slm, ostor om olgum lugor, o como provo dlsto ologor quo
o roupo quo olo vostlo o quo olo mosmo tocoro ostovo consorvodo
om bom ostodo o noo dostruido (p. 61, ld., 87 d) -, osto lmogom,
dlgo ou, corrotomonto utlllzodo, subllnhondo-so o ongonhoso com-
porooo do olmo com o tocoloo, jo conduzlrlo o ldlos multo mols
concrotos. Quo o olmo noo sojo composto, podo-so do bom grodo
concodor; mos onquonto noo lor dodo umo rosposto mols oxoto
quostoo, om quo sontldo olo noo composto o, noo obstonto, num
outro sontldo umo somo do dotormlnooos, o dotormlnooo por-
monoco noturolmonto totulmente negutou, o o suo lmortolldodo too
lunguelg (todloso, oborrocldo) quonto o otorno unldodo.
As colsos noo voo molhor no toconto oo ultmo urgumento,
bosoodo sobro o proposloo do quo o quo subslsto so subslsto groos
suo purtcpudo nu Ju, o do quo todo ldlo exclu do sl o controrlo
(p. 7, FJ. 1O4 c: Ou ocoso noo dovomos dlzor quo o trs so
dostrulrlo ou solrorlo quolquor colso do prolornclo o tornor-so
por), como tombm osto oxclusoo noo so do somonto com o ldlo,
mos com tudo o quo proprlododo do ldlo. A olmo o prlnciplo
do vldo, mos o vldo o controrlo do morto, o portonto o olmo jomols
podoro odmltlr om sl o controrlo (l., o morto) do ldlo (l., do vldo);
o portonto olo lmortol. Mos oqul tombm o concopoo so olundo
sompro mols gorodo lns Blouo hlnoln (nos nobulosos moondros)
do obstrooo. Pols onquonto noo ostlvor osclorocldo quol o rolooo
do oposloo quo ocorro ontro vldo o morto, tombm o rolooo do
olmo com o corpo soro concobldo do monolro totolmonto negutou,
o o vldo do olmo loro do corpo pormonocoro om todos os cosos
complotomonto som prodlcodos o lndotormlnodo.
Mos so o ossnclo do olmo concobldo do monolro too
obstroto, podom-so jo provlomonto colculor quols os oscloroclmontos
70
o rospolto do quostoo do como do exstncu juturu Ju ulmu. Com
lsto ou noo ostou-mo rolorlndo oos ospoctos corogrollcos o ostotistl-
cos do mundo ultorlor, nom s dosordons lontostlcos, mos slm
tronspornclo ospoculotlvo no quo so roloro o osto quostoo. Allnol do
contos, tombm o opostolo Jooo docloro quo noo sobomos como
hovoromos do sor, mos lsto dlto noturolmonto com rolornclo o
umo oxporlnclo do olm. Polo controrlo, um onslnomonto ospocu-
lotlvo do quo ho umo rossurroloo do corpo, oro ovldonto poro olo,
noo poro oludlr umo dlllculdodo, mos slm porquo olo proprlo
oncontrovo ropouso om tol oxpllcooo. Em oposloo o lsto, docloro-
so ot no porto mitlco dosto dlologo quo u ressurredo Jos corpos
ou o suo sobrovlvnclo oro olgo quo somonto os implos tlnhom do
temer, onquonto por outro lodo os quo so tlnhom purlllcodo sull-
clontomonto polo lllosollo hovorlom do vlvor no tompo luturo com-
pletumente sem corpo (p. 117, ld., 114 c). A unlco tontotlvo olotuodo
poro provonlr contro o solto dosonlroodo do obstrooo portlndo rumo
oo vosto mundo o poro consogulr umo oxlstnclo rool quo noo
pormlto oo ponsomonto soobror o nom vldo volotlllzor-so o
hormonlo tlco, o molodlo morol quo lornoco o lol noturol constltuln-
to do tudo no novo ordom dos colsos, o poro dlz-lo do monolro orldo,
com umo polovro, o justo rotrlbuloo quo soro o prlnciplo onlmodor
do tudo. E om vordodo, so osto modo do vor rospoltodo o ocotodo,
o lmortolldodo noo so torno umo oxlstnclo do sombro o o vldo otorno
noo llco um 5cluttenspel un Jer WunJ (jogo do sombros sobro o
muro). Mos nom mosmo no porto mitlco do dlologo lsto ocorro
plonomonto. Mols tordo so dovoro lnvostlgor ot quo ponto lsto so
do; por ogoro bosto rocordor quo so no porto mitlco do dlologo quo
lsto tontodo. - O ponsomonto podo ontoo ogoro rotornor oo ponto
quo por um lnstonto lol dolxodo do lodo, o negutoo o qu o o
lguolmonto negutoo como quo, no dosonvolvlmonto dloltlco om
FJon, so onunclom como sondo o rosposto posltlvo quostoo sobro
o ossnclo do olmo, no modldo quo tol quostoo lnclul om sl o
domonstrooo do lmortolldodo.
O loto do quo todo osto consldorooo (8etrugtnng) rosulto
nogotlvo, quo o vldo so porco num rossoor quo vol morrondo
dlstnclo (ou prolorlrlo dlzor num Nucllull), podorlo tor o suo rozoo
no ponto do vlsto subjotlvo do plotonlsmo, quo, doscontonto com o
lmodlotldodo do ldlo no oxlstnclo osslm como osto so do no
bom-ovonturodo sotlslooo do closslco, ogoro buscovo copto-lo om
suo rolloxlvldodo, o por lsso obroou o nuvom om voz do Juno. Esto
ponto do vlsto subjotlvo noo dou oo plotonlsmo mols do quo o
ontorlor (closslco) jo possuio, porm olndo lho roubou olgo: o
71
roolldodo. Rosonkrontz obsorvou corrotomonto om olgum lugor quo
quonto mols plono o vldo, quonto mols lrondoso so obro, tonto
mols polldo o otroo o lmortolldodo. Os horols do Homoro susplrom
ot polos posloos mols humlldos no vldo rool o trocorlom por ostos
o rolno dos sombros subtorrnoo. Em Plotoo, o lmortolldodo so torno
olndo mols lnconslstonto, quoso podo sor ossoprodo como umo
poolro, o noo obstonto o lllosolo dosojo obondonor o roolldodo, slm,
no modldo do possivol jo ostor morto duronto o vldo. Pols osto o
trlsto outocontrodloo do ponto do vlsto subjotlvo.
Com lsso, porm, olndo noo chogomos o oer o ronco, o lsto,
ollnol, no modldo do possivol, o quo ostou tontondo mostror. Quo o
lronlo posso ossomolhor-so multisslmo o osso ponto do vlsto o num
rolonco ot sor conlundldo com olo, lsto o odmltlro quolquor um quo
solbo quo tlpo do porsonogom, too poquono o lnvlsivol o lronlo. E
osto novomonto um dos pontos do colncldnclo ontro Plotoo o
Socrotos. Por lsso olgum, ocontuondo o pothos quo lroquonto-
monto so oprosonto nosto dlologo, podo ontoo otrlbulr tudo o Plotoo,
oo ontuslosmo, quo som duvldo, quonto oo rosultodo, llco mol pogo.
Mos, por outro lodo, noo so ho do nogor quo nosto dlologo prodo-
mlno umo corto nsegurunu, quo lndlco quo do um jolto ou do outro
o lronlo osto oglndo. Pols por mols lnslgnlllconto quo sojo o rosultodo,
olo podorlo multo bom sor proclomodo com todo o convlcoo do
ontuslosmo. Notom-so os vostiglos dosto lnsogurono om vorlos
possogons do FJon, o ossos gonhom molor lmportnclo quondo
roloclonodos com o Apologu; o quol, onquonto documonto hlstorl-
co, moroco oxotomonto um lugor do dostoquo quondo so protondo
doscobrlr o puromonto socrotlco.
Contudo, ontos do possor o osto documontooo, ou dovo olndo
dotor-mo poro oxomlnor um pouco mols do porto u nostulgu pelu
morte quo oqul no FJon otrlbuido oo lllosolo. Pols o concopoo
sogundo o quol o vldo conslsto proprlomonto om lr morrondo podo
sor ontondldo (opjuttes) om porto morolmonto, om porto lntoloctuol-
monto. A concopoo morul proprlo do crlstlonlsmo, quo ontoo
nosto ponto noo so dotovo no moromonto nogotlvo; pols no mosmo
modldo quo o homom vol morrondo poro umo colso, o outro rocobo
um lncromonto dlvlno, o quondo osto outro colso por osslm dlzor so
ombobou o so oproprlou, o com lsso so onobrocou, do podor
gormlnotlvo quo hovlo no corpo do pocodo, quo dovlo sor morto, oi
tombm osto corpo so oncolhou o socou, o om so rompondo o
consumlndo, pormlto quo doi surjo o homom do Dous omodurocldo,
crlodo sogundo Dous no justlo o no sontldodo do vordodo. E
onquonto o crlstlonlsmo tombm odmlto um conhoclmonto mols
72
comploto llgodo com oquolo ronoscor, lsto oponos socundorlo o
ocontoco sobrotudo no modldo quo o conhoclmonto ontorlor tom-
bm ostlvoro submotldo oo contoglo do pocodo. A concopoo
ostrltomonto ntelectuul dosto morto proprlo do mundo grogo
(Groocltoton), ondo so roconhoco tombm lmodlotomonto o pologlo-
nlsmo dosproocupodo do pogonlsmo. Sojo-mo pormltldo, por umo
quostoo do procouoo, sollontor olgo quo o molorlo dos loltoros do
rosto provovolmonto jo porcobo. Por um lodo, oqullo o quo so dovo
morror, no crlstlonlsmo, concobldo om suo posltlvldodo, como
pocodo, como um rolno quo proclomo suo volldodo do monolro mols
convlnconto quolos quo susplrom sob suo lol; por outro lodo, o quo
dovo noscor o rossuscltor concobldo do monolro lguolmonto posl-
tlvo. Polo morto lntoloctuol, oqullo o quo so dovo morror olgo do
lndlloronto, o oqullo quo dovo surglr om sou lugor olgo do obstroto.
A rolooo ontro ostos duos grondos concopoos (Anskuelser) mols
ou monos o sogulnto. Umo dolos dlz quo o gonto dovo obstor-so do
ollmontos noclvos, domlnor o opotlto, o osslm o soudo so dosonvol-
voro; o outro dlz quo o gonto dovo dolxor do lodo o comldo o o bobldo,
quo oi ontoo so podoro cultlvor o osporono do pouco o pouco lr so
tronslormondo om nodo. Doi so v quo o grogo oro mols rlgorlsto do
quo o crlstoo, mos por lsso quo suo concopoo (Anskuelse) oro
tombm molso. Sogundo o vlsoo crlsto, portonto, o lnstonto do morto
o ultlmo luto ontro o dlo o o nolto; o morto , como no lgrojo jo so
chomou too bolomonto, o nosclmonto. Em outros polovros, o crlstoo
noo so dolxo rotordor polo comboto, polo duvldo, polo dor, polo
nogotlvo, mos so rogozljo com o vltorlo, com o cortozo, com o
lollcldodo, com o posltlvo. O plotonlsmo quor quo morromos oo
conhoclmonto sonsivol poro nos dlssolvormos otrovs do morto no
rolno do lmortolldodo, ondo o lguol om sl o poro sl, o bolo om sl o
poro sl otc. vlvom num sllnclo do morto. lsto so oxprlmo do monolro
olndo mols lorto no dlto do Socrotos, do quo o osplrooo do lllosolo
conslsto om morror o estur morto. Mos dosojor o morto osslm om sl
o poro sl, lsto noo podo ostor bosoodo no ontuslosmo, onquonto so
qulsor rospoltor osto polovro o noo o utlllzor, p. ox., poro doslgnor
oquolo dosvorlo com o quol o gonto bom podo vor um homom
dosojor vlror om nodo; lsto tom do ostor bosoodo numo ospclo do
dosgosto polo vldo. Enquonto olndo noo so pudor dlzor quo so
porcobo corrotomonto o quo ho no lundo dosto dosojo, olndo podoro
oi oxlstlr o ontuslosmo; oo controrlo, porm, quondo o dosojo tom o
sou lundomonto numo corto lndolnclo, ou quondo oquolo quo o
dosojo osto consclonto doqullo quo dosojo, oi ontoo o prodomlnonto
o dosgosto do vldo. Aos mous olhos, o conhocldo opltollo do
Wossol, por llm olo noo tlnho mols nenlum pruzer do vlvor,
73
contm o vlsoo quo o lronlo so loz do morto. Mos oquolo quo morro
porquo noo gosto mols do vlvor, cortomonto noo dosojo do jolto
nonhum umo novo vldo, pols lsso sorlo ollnol umo controdloo.
Aquolo lossldoo quo nosto sontldo dosojo o morto ovldontomonto
umo doono orlstocroto, quo so hoblto os osloros mols oltos o,
quondo totolmonto som mlsturo, olo too lorto quonto o ontuslosmo
quo v no morto o tronsllgurooo do vldo. Estos soo os dols polos
ontro os quols so movo o vldo humono comum do monolro sonolonto
o obscuro. A lronlo , com ololto, umo soudo, no modldo quo olo
llborto o olmo dos ongonos do rolotlvo; umo doono, no modldo
quo olo noo podo suportor o obsoluto sonoo sob o lormo do nodo,
mos osto doono umo lobro quo dopondo do cllmo, o quo so roros
lndlviduos controom, o mols roros olndo soo os quo o suporom.
Poro o lronlo do FJon, proclso noturolmonto prosorvor
oquolo momonto om quo olo, onquonto concopoo, orrombo o
lortlllcooo quo soporo os oguos do cu o os do torro o so rouno com
o lronlo totul quo onlqullo o lndlviduo. Esto ponto too dllicll do sor
llxodo quonto o ponto ontro o doscongolomonto o o congolomonto,
o no ontonto o FJon, so so qulsor omprogor os podroos do pont Je
oue (ponto do vlsto) quo oprosontol, sltuo-so ontro ossos duos dotor-
mlnooos do lronlo. Vou ogoro possor o documontor, no modldo quo
lsto possivol. A proposlto dlsso, do monolro olgumo mlnho
lntonoo (mn Menng) ocultor quo umo tol documontooo compro-
botorlo sompro prossupoo olgo, o totolldodo dosto modo do vor (Jet
Anskuelsens Totule) quo vol olm dos portlculorldodos, o llot do
crlooo, quo om todos os obros humonos so so rovolo oo llnol, no
lnstonto om quo o lnvlsivol so torno porcoptivol no vlsivol. Com ololto,
so losso por um mlstlclsmo subjotlvo quo Socrotos ostovo, noo dlgo
lmbuido (pols osto oxprossoo jo donotorlo olgumo consclnclo), mos
lnundodo, por osslm dlzor, com suo onchonto lortlllzodoro, nos
cortomonto noo porcoboriomos ontoo nlsto tudo um colculo do
probobllldodos hosltonto o lnsoguro. - Mos nlngum vol quoror
nogor, dopols do lor otontomonto o FJon, quo osto coso, o monos
olndo o nogoro oquolo quo tlvor dodo oo monos umo lldo suporllclol
no Apologu. Flco oo crltrlo do codo um rosolvor so tols oxprossoos
podom sor postos om hormonlo com o pothos do um Plotoo ou,
o quo vom o dor no mosmo, so podom comblnor-so com Socrotos
ldontlllcodo ot o oxtromo com Plotoo, ou quom sobo olos noo
opontorlom ontos poro umo dllorono quo no mosmo grou too
doslguol quonto lguol, o no mosmo grou too lguol quonto doslguol.
Pols quo osto o coso com umo ospoculooo o umo lronlo lmodlotos,
jo lol lndlcodo ontorlormonto, o o lsso nosso lnvostlgooo olndo
74
rotornoro vorlos vozos. Socrotos dlz mosmo no FJon quo o llnoll-
dodo prlnclpol do sous osloros poro mostror o lmortolldodo do olmo
osto om so porsuodlr olo mosmo do quo os colsos soo osslm, o
ocrosconto: V, pols, coro omlgo, como ou colculo, o do quo
monolro too ogoisto. So vordodo o quo ollrmo, ontoo oxcolonto
ostor convoncldo dlsso; so, polo controrlo, noo sobro nodo poro
quom morro, ou, polo monos, nosto tompo ontos do mlnho morto,
noo sorol too molosto oos mous omlgos com lomontooos; mos noo
ostorol multo tompo orrondo - pols lsto sorlo cortomonto um mol -,
mos om pouco tompo lsto so dlsslporo (cl. Trod. do Holso, p. 6,
FJon 1 b). Tols polovros ocoom como quo do um outro mundo,
o cortomonto noo oponos o oxclomooo v do quo monolro too
ogoisto quo oncorro om sl o lronlo. O ponsomonto do quo com o
morto so sorlo roduzldo o slmplosmonto nodo (noo sobro nodo poro
quom morro), sn post mortem sensus omns utque pse unmus
exstngutur (so opos o morto todo sontldo o o proprlo ospirlto so
oxtlnguom), noo lho lnsplro nonhum horror, mos por outro lodo olo
noo ossumo osto ponsomonto poro om soguldo, opovorodo com suos
consoqunclos, oxpulso-lo como oxcntrlco, porm ot so dlvorto
com olo, o coso ostlvosso ongonodo, molhor sorlo sor logo llbortodo
dosto orror - pols pormonocor nolo sorlo cortomonto um mol - o
com lsso sor complotomonto onlqullodo. Mos o quo oxotomonto
curucterzu u ronu o esculu ubstrutu com quo olo nlvolo tudo, com
quo olo domlno todo sontlmonto oxogorodo, o portonto noo opoo
oo tomor do morto o pothos do ontuslosmo, mos ocho, lsso slm,
quo dovo sor um oxporlmonto bom curloso osto do sor roduzldo o
slmplosmonto nodo. Esto dovo sor, portonto, um locus clusscus (toxto
copltol) do FJon, o os domols lndiclos do somolhonto ospclo, quo
so oncontrom dlsporsos oqul o oll, nos lovorlom multo longo, oxlgln-
do um trotomonto molor do quo ou podorlo omproondor. E olm
dlsso, o Apologu osto o oxlglr ogoro o nosso otonoo.
A APOLOGIA
A Apologu dovo sor utlllzodo com umo Juplu lntonoo: om
porto, poro, com os oxprossoos oi contldos o rospolto do lmortolldodo
do olmo, roloror nosso orgumontooo sobro o FJon, quo procuro-
vo lozor o dloltlco dosto dlologo orrodondor-so om lronlo; o om porto
poro, o portlr do suo ostruturo totol, lozor o ponto do vlsto do Socrotos
ovldonclor-so como lronlo.
So noo so quor odmltlr com Ast quo o Apologu noo do Plotoo
o slm do um orodor dosconhocldo, ontoo bostonto lndlloronto poro
75
osto lnvostlgooo quo so sojo do oplnloo, com Schlolormochor, quo
o doloso lol pronunclodo tol o quol por Socrotos
40
, ou, quo so ponso,
com Stollboum, quo olo podo multo bom noo tor sldo tol o quol, mos
quo Plotoo, oo oloboror osto dlscurso, procurou oproxlmor-so tonto
quonto possivol do Socrotos hlstorlco. Stollboum dlz (Pruejuto uJ
Apologum 5ocruts p. 4): So osto toso oxoto, sou do oplnloo do
quo nlngum so odmlroro do quo Plotoo nosto llvro noo tonho
mostrodo o mosmo subllmldodo do polovros o ponsomontos quo
mostro om outros. Pols so lho poroclo quo olo so podorlo dolondor
bom Socrotos lozondo-o lolor dlonto do trlbunol tol quol olo loro om
suo vldo, ontoo noo lho oro liclto oglr orbltrorlomonto, mos olo dovlo,
lsto slm, vor o quo convlnho oo ongonho o oos costumos do Socrotos,
o o quo dovlo sor ocomododo s oxlgnclos do lugor o tompo. So
olgum dosojor trovor conhoclmonto com o grondo numoro do
outoros quo so doclororom contro Ast, podoro conlorlr locllmonto
sous nomos rounldos no obro do Stollboum. O quo poro mlm o
ponto copltol, quo so podo vor no Apologu um rotroto conllovol
do Socrotos rool. Ast, quo consldorou o subllmldodo o o omooo
como prodomlnontos no FJon, noturolmonto noo podo dolxor do
lndlgnor-so com o monolro como Socrotos so comporto oqul, o por
lsso, ontro outros rozoos, quo docloro o Apologlo opocrllo. Quondo
ontoo so quor, com o molor porto, slm, com o obsoluto molorlo dos
comontodoros, odmltlr o outontlcldodo do Apologu, proclso-so pro-
curor um oxpodlonto dlloronto do quo gorolmonto so omprogo, lsto
, quo o gonto noo so llmlto o llcor ossogurondo quo no Apologu
nodo ho quo noo comblno com o ospirlto do Plotoo, quor ossos
ossoroos procurom llrmor-so oprosontondo-so como quostlono-
montos, quor como oxclomooos. As objooos lovontodos por Ast
soo vordodolromonto lmportontos domols poro podorom sor dospo-
chodos dosto monolro
41
, o so olo tom rozoo, o gonto tontodo o lho
dor rozoo tombm no suo prolornclo polo Apologu do Xonolonto
lronto do Plotoo.
Aqul, ontrotonto, olndo noo so troto do dlscutlr o Apologu
como um todo, mos oponos oquolos possogons ondo Socrotos
dosonvolvo suo concopoo do morte. A modldo quo crosco o dlllcul-
dodo do lntorprotor tols possogons do monolro plotnlco, oumonto
slmultonoomonto o probobllldodo do so tor do procuror no ronu o
justo oxpllcooo. Pols todos ossos possogons mostrom u totul nsegu-
runu Je 5ocrutes, mos, bom ontondldo, noo como so osto lnsogu-
rono o tlvosso lntronqulllzodo, noo, multo polo controrlo, osto jogo
com o vldo, osto vortlgom, modldo quo o morto so mostro oro como
olgo do lnllnltomonto lmportonto, oro como nodo, lsto mosmo o
76
quo o comproz. No prlmolro plono, portonto, Socrotos, noo como
oquolo quo lovlonomonto olosto do sl o ponsomonto do morto, o
cholo do ongustlo so ogorro vldo, nom como oquolo quo cholo do
ontuslosmo vol oo oncontro do morto o mognnlmo oloroco o vldo
om socrlliclo; noo, mos como oquolo quo so dololto com o oltornnclo
do luz o sombro quo proporclono um sllogistlco uut-uut (dllomo poro
o roclocinlo) oo mostror quoso slmultonoomonto o dlo mols lumlnoso
o o nolto mols oscuro, o oo mostror o rool lnllnlto o o nodo lnllnlto,
o so dlvorto tombm s custos dos ouvlntos, vondo quo ostos dols
pontos, osslm como o ogrodovol o o dosogrodovol, ostoo rounldos
no ponto culmlnonto (cl. O 8unquete); o duronto tudo lsto, contudo,
olo noo omblclono (ottrooor) o sobodorlo com umo osplrooo intlmo
do olmo, mos slm, com umo corto curlosldodo, osplro polo soluoo
dosto onlgmo. Socrotos porcobo multo bom quo os sous slloglsmos
noo tm nodo do oxoustlvo poro o soluoo (8esourelsen) do problo-
mo (5porgsmuulet); so o dlvorto o volocldodo com quo o oposloo
lnllnlto so mostro o dosoporoco. O plono do lundo, quo rocuo
lnllnltomonto, lormodo polo posslbllldodo lnllnlto do morto.
Por lsso, no Apologu, os oxclomooos mols pottlcos soo
soguldos por umo orgumontooo quo ossopro poro longo os oscumos
do oloqunclo o mostro quo ossos noo oscondom obsolutomonto
nodo. Socrotos obsorvo quoo lnsonsoto sorlo poro olo, quo loro
doslgnodo polo dous poro vlvor como omonto-do-sobodorlo o poro
ontoo so oxomlnor o provor, o sl mosmo o oos outros, quoo lnsonsoto
sorlo do porto dolo, por tomor morto, dosortor do sou lugor. E ogoro
vom o rozoo: Pols tomor o morto, Sonhoros, o mosmo quo
ocrodltor sor soblo o noo s-lo, posto quo ocrodltor sobor oqullo
quo noo so sobo (cl. Ast, p. 126, 2o). Nosto ospocto Socrotos
ocrodlto tombm tor umo vontogom sobro os outros homons, pols
noo tomo o morto, dodo quo olo slmplosmonto noo sobo nodo o
rospolto dolo. lsto noo somonto um sollsmo, mos tombm umo
ronu. Pols oo llbortor o homom do tomor do morto, olo lhos do om
troco o ldlo ongustlonto do olgo lnovltovol o rospolto do quol noo
so sobo puro o slmplosmonto nodo; o o gonto proclso, roolmonto,
ostor ocostumodo o dolxor-so odlllcor com o consolo quo ho no nodo,
poro podor oncontror ropouso no quo Socrotos propoo. Por lsso,
sorlo, como olo obsorvo numo outro possogom, obsurdo do porto
dolo, optor por umo outro colso, do quol olo soblo com cortozo quo
oro um mol (p. ox. o prlsoo), por tomor do quo lho ocontocosso oqullo
quo Moloto ocrodltovo olo tor morocldo, o quo ou dlgo noo sobor so
bom ou mou (cl. Ast, p. 146, 37 b).
77
No conclusoo do Apologlo lolto, ontrotonto, um onsolo poro
mostror quo morror um bom. Mos osto consldorooo novomonto
um uut-uut (umo oltornotlvo), o dodo quo oi, om componhlo com
um dos uut, oporoco o concopoo do quo o morto noo puro o
slmplosmonto nodo, llco-so ontoo cortomonto com olgumo duvldo
sobro ot quo ponto so podo portllhor oquolo ologrlo quo como o
ocoono obroo ostos duos portos do mundo. (Cl. Ast, p. 154, 40,
c-d-o): Mos vojomos o colso tombm dosto ponto, polo quol tonho
grondo osporono quo morror sojo um bom. Morror umo dostos
duos colsos: ou noo sor mols nodo o quom morrou noo tom sontl-
monto do mols nodo, ou olndo, como dlzom olguns, umo ospclo
do mutooo o do mlgrooo do olmo dosto lugor poro um outro. Oro,
so morror oqulvolo o noo mols tor sonsooos o como um sono som
sonhos, um gonho morovllhoso, o morto. Porquo ponso quo so
olgum tlvosso consoguldo om suo proprlo momorlo umo tol nolto
om quo so tlvosso odormocldo too prolundomonto o ponto do noo
tor nom sombro do sonho o dopols, comporodos o osto todos os
noltos o outros dlos om suo vldo, dovosso dlzor quontos dlos o noltos
om todo o docurso do suo vldo vlvou mols lollzmonto o mols
ogrodovolmonto quo noquolo nolto, ou ponso quo olo, losso noo um
lndlviduo, mos ot mosmo o grondo Rol, oncontrorlo multo poucos
dossos dlos o noltos om comporooo com outros dlos o noltos. So o
morto lsso, ontoo dlgo quo um gonho, porquo todo o durooo
do tompo noo poroco roolmonto mols longo quo umo unlco nolto.
Por outro lodo, so o morto como o mudono doqul poro um outro
lugor o so vordodo quo nosso lugor, como contom, podom sor
rooncontrodos todos os mortos, quol bom, o juizos, podoro sor molor
do quo osto Esto ultlmo oltornotlvo podlo sor tombm ogrodovol
polo rozoo do quo osslm so oscoporlo dossos juizos quo so oprosontom
como sondo juizos, o so lrlo tor com juizos tols como Mlnos, Rodo-
monto, Eoco o Trlptolomo, quo com justlo morocom sor tols. No
quo tongo, portonto, prlmolro oltornotlvo do dllomo, Socrotos
ocrodlto oi quo, polo morto, tornor-so slmplosmonto nodo um
gonho morovllhoso, slm, sou dlscurso odqulro um colorldo multo
quonto, quondo olo obsorvo quo noo oponos um homom portlculor,
mos ot o grondo Rol do Prslo, so torlom poucos dlos comporovols
o lsto. Um tol sono do olmo o um tul nuJu so podlom mosmo ogrodor
mols do quo quolquor outro colso o ronco, quo possul oqul, ollos,
o obsoluto lronto rolotlvldodo do vldo, mos um obsoluto too lovo
quo olo noo tom dlllculdodos poro soguro-lo, dodo quo o possul sob
o lormo do nodo. No quo tongo sogundo oltornotlvo do dllomo,
Socrotos oi oxpoo o quoo morovllhoso sorlo, nos lnlornos, lr dlsputor
com oquolos grondos homons do possodo, do umo monolro ogrodo-
78
vol convorsor com olos sobro sous dostlnos, mos sobrotudo lntorro-
go-los o oxomlno-los
42
, oxprossoos ostos, cujo curcter ronco ou jo
monclonol oclmo. Agoro, ontoo, so mols duos obsorvooos. E cloro,
com ololto, quo ostos oxprossoos noo so dolxom hormonlzor locll-
monto com os oxpoctotlvos contldos no FJon, do dosplr-so totol-
monto do corpo, o por outro lodo, tombm cloro quo todo osto
ologrlo bostonto hlpottlco, jo quo ollnol o outro posslbllldodo osto
lguolmonto proxlmo, quor dlzor, por um llo do cobolo; pols o
hlpotoso, om suo totolldodo, um movlmonto no or, o Socrotos noo
loz nonhumo tontotlvo poro tornor umo dos oltornotlvos mols rool do
quo o outro. As polovros do FJon cltodos mols oclmo contm
docorto umo tontotlvo nosto dlrooo, no modldo quo Socrotos oplno
quo o mols vontojoso osto no sou dlscurso, dodo quo noo so llco
dosogrodovol poro os omlgos; mos nosto obsorvooo o loltor dosco-
brlro cortomonto umo sobodorlo do vldo o umu ronu quo ossumo o
rlsco do lozor do bobo o morto. Por llm, o Apologu so oncorro com
o mesmu omblguldodo (Ast p. 158, 42 o): Mos ols quo chogodo
o horo do portlrmos, ou poro morror o vos poro vlvor. Mos quom do
nos comlnho poro o molhor, lsto sogrodo poro todos, monos poro
o dlvlndodo. So os colsos so possom osslm ot com o vlsoo do morto
no Apologu, ontoo oumontom os posslbllldodos poro o mlnho
concopoo do FJon, no modldo quo so quolro ostobolocor umo
posslbllldodo do quo o FJon posso sor oo mosmo tompo socrotlco
o plotnlco.
Possorol ogoro o umo consldorooo mols ospoclol do Apologu
poro mostror quo olo , om suu totulJuJe, lronlo. Poro tol llm, quoro
por um lnstonto dolxor o proprlo Ast lolor, o ou osporo quo com o
ojudo do onormo prossoo quo o poso do suos obsorvooos nocosso-
rlomonto oxorcoro, o olmo do loltor hovoro do gonhor sullclontomon-
to olostlcldodo poro pormltlr quo o lronlo vonho tono. O orodor
oxogorou tonto osto llrmozo vlrll do Socrotos (quo Ast oncontro no
oxposloo do Xonolonto) quo olo so monllosto como o lndllorono
mols dosprovldo do ospirlto o do sonslbllldodo. Com ololto, opos o
condonooo, olo loz Socrotos odmlror-so noo do sontono dos juizos,
mos do numoro dos votos dos dols lodos, o oprosontor com songuo
lrlo o colculo do quo torlo oscopodo so oponos trs votos lossom
dllorontos, o do quo Moloto torlo tldo do pogor mll drocmos so Anlto
o Licon noo tlvossom rolorodo o suo ocusooo, pols Moloto noo
torlo obtldo o qulnto porto dos votos. Esto lndllorono so sollonto
olndo mols lo ondo Socrotos lolo sobro o morto; olo ossoguro sompro
quo noo tomo o morto, mos om quo so lundomonto osto ousnclo do
tomor Em nodo; portonto, puro lonlorronlco ... Podorlo Plotoo, o
79
outor do FJon, lozor Socrotos lolor dosto jolto sobro o morto,
otrlbulndo-lho umo tol lndllorono vordodolromonto vulgor, prlvodo
do ospirlto o do sonslbllldodo, slm, quoso rldiculo ... E oposor do tudo,
osto Socrotos too som sonslbllldodo o oloto olndo quor boncor o
oxoltodo o ontuslosmodo, o ponto do so motor o prolotlzor(p. 487,
488). Todo osto concopoo do Ast noo dovo llcor lorgodo oqul, como
umo cltooo solto o ocloso; multo polo controrlo, ou osporo quo olo
so torno um dlllgonto opororlo do vlnho, no modldo quo conto com
o porspoctlvo rolrotodo sob o quol o lronlo om porto so mostroro poro
um ou outro loltor o om porto so oprosontoro com um molhor
ospocto. Com ololto, no modldo quo o sorlododo quo lmporo om Ast
ovono llvromonto com sou posso modldo, no dlrooo do umo
Apologu noutro, o ronu llco sllonclosomonto osprolto o vlglo com
sous olhos quo jomols so lochom, om movlmonto continuo, portlcl-
pondo do codo lonco, mosmo quo o loltor tolvoz noo o porcobo, ot
o momonto om quo ontoo olo jogo suo molho sobro olo o o oprlslono.
Por lsso, so o mlnho oxposloo losso umo rodo tocldo com
molhos too omplos quo o loltor locllmonto pudosso ovodlr-so por
ontro olos, ou too lroco quo noo consogulsso rot-lo, ontoo olgumos
dos possogons cltodos por Ast sorlom ospoclolmonto oproprlodos, oo
mosmo tompo umo molho llno o sullclontomonto lorto, o o quo ho
do rotumbonto nos domols portos do cltooo tombm torlo suo
grondo lmportnclo, no modldo quo oquolo olorldo porsogulsso o
loltor ot oquolo ponto ondo olo ocobo copturodo. A possogom, p.
ox., o oposor do tudo, osto Socrotos too som sonslbllldodo o oloto
olndo quor boncor o oxoltodo o ontuslosmodo, o ponto do so motor
o prolotlzor, ultroposso noo oponos todo o mlnho oxposloo om
copcloso ostuclo o loro brool, mos ou o consldoro mosmo como
obsolutomonto lrroslstivol poro todo oquolo quo noo concordo com
Ast om rojoltor o Apologu. Tombm vorlos outros obsorvooos
portlculoros do Ast soroo roconlortontos poro o loltor hosltonto o
lnsoguro, o porlgosos poro todo oquolo quo olndo loz o slnol do cruz
dlonto do ponsomonto do quo dovorlo sor o lronlo o quo oxpllco o
Apologu. P. 488: Tombm no oxposloo o orodor so trol, noo
somonto no oposloo dos ponsomontos (como:vlvo numo pobrozo
oxtromo, por ostor oo sorvlo do dous, ondo o vulgor o o olovodo,
o tom do lomontooo o os sontlmontos do orgulho controstom tonto
quo quoso nos lorom o um sorrlso), mos tombm no oposloo dos
polovros; pols os orodoros doquolo poco so comprozlom no jogo
dos ontitosos, sogulndo o oxomplo do Gorglos o do Lislos.
Asslm, poroco ogoro corroto possor o oxomlnor o utuque contro
o concepdo roncu, lonodo por Ast om poglnos ontorloros do
80
mosmo lnvostlgooo. Com ololto, o obsorvooo do quo noo podorlo
sor pltonlco o lronlo quo so oncontrovo no Apologu, ou noo posso
dolxor possor osslm som dlscussoo. O lntrproto otonto do Plotoo
oncontroro nolo, do loto, duos ospclos do lronlo. A prlmolro dolos
o potnclo ostlmulodoro, lnoronto lnvostlgooo; o outro oquolo
quo, quonto possivol, so orlgo o sl mosmo como sonhoro. So so
oncontro ontoo lronlo no Apologu, noo so podo, som mols, como
Ast, rojolto-lo so porquo osto noo umo lronlo plotnlco, dodo quo
sompro rostorlo o posslbllldodo do o lronlo do Socrotos sor dlloronto
do do Plotoo, o portonto, com rolornclo Apologu, o posslbllldodo
do osto sor um documonto hlstorlco. So ogoro ou possor, portonto,
o um oxomo mols dotolhodo do tontotlvo quo Ast omproondo poro
mostror quo oquolo lronlo quo so oncontro no Apologu noo
plotnlco, ou, como so dovorlo ontos dlzor, no coso do so quoror dor
rozoo o Ast, quo noo so oncontro puro o slmplosmonto nonhumo
lronlo no Apologu, ou proclso, noturolmonto, no quo so roloro
mlnho monolro do consldoror os colsos, chomor o otonoo poro o
quoo dosvontojoso poro mlm o loto do quo o lronlo tonho sldo
trotodo dosto modo sob umo rubrlco proprlo, o o loto do quo Ast noo
tonho dolxodo suos dllorontos oporooos do otoquo so osclorocorom
roclprocomonto o so concontrorom sobro um unlco ponto, numo
botolho prlnclpol, o do sobor so ho lronlo no Apologu, noo nosto ou
noquolo ponto, mos om suo totolldodo.
Quo slgnlllcooo Socrotos podlo otrlbulr o umo ocusooo
dlonto do trlbunol populor otonlonso, o quo roprosontooo rldiculo
olo proclsovo llgor oo ponsomonto do dovor dolondor-so dlonto do
tols juizos, ols o quo umo oxprossoo do Gorgus nos pormlto suspoltor
(Holso p. 188, 521 o): o o quo ou dlzlo o Polo podorlo sor opllcodo
o mlm, pols ou sorol julgodo como sorlo, ontro crlonos, um mdlco
ocusodo por um cozlnholro. Flcou oclmo lndlcodo do quo modo o
Apologu, justomonto om suu estruturu, proclso sor consldorodo
como lronlo, dodo quo, ollnol do contos, os mols posodos ocusooos
o rospolto do todos oquolos novos doutrlnos quo Socrotos torlo
lntroduzldo om Atonos tlnhom do vlr o constltulr umo reludo bem
proprumente roncu o oxtromomonto ostronho com o suo doloso,
do quo noo soblo nodo, o por consogulnto oro-lho lmpossivol lntro-
duzlr novos doutrlnos. A lronlo conslsto, ovldontomonto, om quo
slmplosmonto noo ho nonhumo conoxoo ontro o otoquo o o doloso.
So Socrotos tlvosso tontodo mostror quo olo so otlnho oo ontlgo, ou
quo, no modldo quo lntroduzlo olgo novo, osto novo oro vordodolro,
tudo ostorlo complotomonto om ordom. Socrotos, contudo, noo
roluto os ocusodoros, mos lhos orroboto o proprlo ocusooo, do modo
81
quo so mostro quo tudo oro olormo lolso, o os conhoos do mll llbros
dos ocusodoros quo dovorlom pulvorlzor complotomonto o ocusodo
hovlom dlsporodo om voo, dodo quo noo ho slmplosmonto nodo oi
quo posso sor onlqullodo. Todo osto sltuooo rocordo por lsso too
vlvomonto uns vorsos do Boggoson, prolundomonto osplrltuosos
43
.
Mos tombm o portlr do um outro ngulo so mostroro o ostruturo
lrnlco no Apologu. Poro Socrotos, quo ostovo ocostumodo o so otor
quostoo, com umo obstlnooo quo ongustlovo os sollstos o com
umo corogom lguolmonto lmporturbovol, dosollondo-lhos os torgl-
vorsooos o lntlmldooos, tlnho mosmo quo so mostror como um
urgumentum uJ lomnem ultumente rJiculo osto lnvonoo dos
otonlonsos do quoror condono-lo morto. Do ocordo com o vlsoo
socrotlco, os ocusodoros noturolmonto tlnhom do convonc-lo do
quo olo ostovo orrodo, ou ontoo tlnhom do so dolxor convoncor; o
oo controrlo quostoo so olo dovlo sor condonodo o morror ou noo,
ou oo monos sor multodo ou noo, oro olgo quo nodo tlnho o vor com
o vordodolro problomo, o osslm, mols umo voz noo so oncontro oqul
nonhumo llgooo roclonol ontro o crlmo o o costlgo. So o lsso olndo
so odlclono o clrcunstnclo do quo osto quostoo complotomonto
ostronho oo vordodolro problomo proclsovo sor rosolvldo do ocordo
com um procodlmonto complotomonto oxtorlor, polo somo do votos,
um modo do doclsoo quo sompro tlnho sldo objoto do umo prodllo-
oo ospoclol do Socrotos, pols nosto ossunto, como olo obsorvovo
om olgumo possogom, olo mosmo oro complotomonto lgnoronto,
osslm o gonto obrlgodo cortomonto o lho dor rozoo nestu ronu quo
gloclol, omboro oporonto crodulldodo o bonovolnclo, lronlo gloclol
com quo olo, som rospoltor oquolo torrivol orgumonto, lolo com os
otonlonsos do monolro mols omlgovol sobro os probobllldodos do olo
vlr o sor obsolvldo, o ot, o quo tombm lho porocorlo noturolmonto
rldiculo do mosmo modo, do Moloto sor condonodo o pogor umo
multo.
Por lsso, oponos mols umo noou ronu, quondo olo, no
conclusoo, dosojo dlrlglr olgumos polovros quolos quo o hovlom
obsolvldo; pols ostos, ovldontomonto, ollnol do contos tombm
hovlom votodo, tonto quonto os outros. Todovlo, oxlsto no Apologu
umo lronlo olndo mols olto do quo os ontorloros, umo lronlo quo
otlngo o proprlo Socrotos; pols o clrcunstnclo do quo Socrotos
lnslstlo too unllotorolmonto no conhoclmonto, o por couso dlsso poro
olo todo crlmo so roduzlo o um orro, o um ongono, o consoquonto-
monto todo o quolquor pono ou costlgo so convortlo om olgo
complotomonto hotorognoo om rolooo qullo, o o loro polmlco
com quo olo llzoro volor osto vlsoo dos colsos vlngom-so dolo Je
82
muneru ultumente roncu, no modldo quo o lozom sucumblr dum
corto modo o um orgumonto too rldiculo como o condonooo
morto.
Quo ontoo tudo lsso oqul doscrlto conllguro cortomonto sltuo-
oos lrnlcos, o quo com cortozo quolquor um quo tonho lldo o
Apologu portlndo do prossuposto do quo Socrotos jomols oxlstlu o
quo slmplosmonto olgum pooto tlnho protondldo llustror o quo ho
do plconto numo tol ocusooo o num tol julgomonto, porcoboro o
lronlo, quonto o lsto ou noo tonho duvldos; mos dodo quo, oo
controrlo, oqul tomos o vor com ocontoclmontos hlstorlcos, olguns
loltoros docorto noo toroo corogom poro ousor ocrodltor quo osslm
sojo.
Agoro, porm, quo dovo possor oxposloo doquolo lronlo
quo so oncontro espulluJu pelu Apologu, llco um pouco omboro-
odo. Eu podorlo tontor solr coondo por todos os contos o rounlndo
umo multldoo dolos; mos som lolor do quonto sorlo consotlvo poro
o loltor umo oxtonso orgumontooo nocossorlo poro codo ponto, ou
crolo tombm quo todo osto sooo, controrlomonto noturozo do
lronlo, provocorlo umo sonsooo do zumbldo nos ouvldos, om voz
doquolo lmprossoo do um suovo sussurro, como proprlo do lronlo.
Protondor domonstror o lronlo otrovs do umo lnvostlgooo do codo
ponto portlculor rouborlo, noturolmonto, do lronlo, o quo olo tom do
surproondonto, do contundonto, dlto numo polovro, o onorvorlo. Elo
proclso do rudo controsto, o so pordorlo complotomonto numo
componhlo too oborrocldo como o orgumontooo. Eu quoro por
lsso, mols umo voz oqul, cltor lltorolmonto Ast, dodo quo olo coptou
com oxtroordlnorlo cortozo todos os pontos umbiguos poro com olos
dor o molor susto nos loltoros, o por osso molo domonstror o
lnoutontlcldodo do Apologu, o no modldo quo lrol colocondo no
mou toxto o sou pothos, vou mo pormltlr o codo posso umo
poquono olusoo nos notos do p do poglno, quo osporo sojo sullclonto
poro o loltor. Ho umo grovuro quo roprosonto o ossunoo do
Modono. Poro olovor o cu tonto quonto possivol, lol colocodo no
boso do quodro umo llnho oscuro, opolondo-so no quol dols onjlnhos
osplom poro clmo no dlrooo dolo. Do mosmo modo ou tombm
quoro, oo roproduzlr no corpo do mou toxto os polovros do Ast,
olovor suo polovro too olto quonto possivol, o poro lozor o sou
pothos llcor olndo mols olovodo, quoro colocor um troo do p do
poglno o portlr do quol oqul ou oll o rosto trovosso do lronlo so
pormltlro dor umo osplodo poro clmo. Ast, p. 477s: A lronquozo
com quo olo loz Socrotos lolor noo oquolo lronquozo nobro, quo
broto do consclnclo do lnocnclo o do honostldodo, o quo, lncltodo
83
polo colunlo, so onunclo como orgulho, mos , lsto slm, joctoncloso
oxoltooo-do-sl; pols Socrotos so so robolxo poro lndlrotomonto so
oxoltor olndo mols. (Numo noto o osto rospolto obsorvo Ast: O outor
do Apologu noo consoguo lurtor-so o sugorlr lsso: Poo-vos poro
noo cousor bolburdlo, o cldodoos do Atonos, mosmo quo vos poroo
quo pronunclo polovros domoslodo lortos.)
44

lsto noo lronlo plotnlco, o slm monosprozor os outros com
o voldoso llnolldodo do so oxoltor o sl proprlo. Socrotos dlz, p. ox.,
no Apologu 17 b, quo so chomo do orodor, mos noo do mosmo
ospclo quo os outros (subontondondo osslm quo olo um outntlco
o vordodolro orodor, onquonto os outros, oo controrlo, orodoros do
opornclo). lguolmonto contm os polovros mou modo do lolor
podoro sor molhor ou plor (18 o), um outo-ologlo moscorodo. Mols
lnconlundivol olndo o lolso lronlo no possogom 20 c - 23, ondo
Socrotos procuro domonstror o vorocldodo do sontono do oroculo,
quo o tlnho proclomodo o mols soblo do todos
45
; o voldodo o o
joctnclo so oncontrom jo no mlnuclosldodo com quo Socrotos lolo
dlsto. lguolmonto Socrotos docloro sor um homom lomoso o oxco-
lonto (20 c, 23 o, 34 o), o quo suo vocooo (dostlnooo) dlvlno
46
(31 o), o quo olo o molor do todos os bonloltoros do cldodo
47
(30
o, 30 o, 36 d): por lsso quo sou colunlodo o lnvojodo (28 o). Alm
dlsso olo so otrlbul sobodorlo
48
(20 d, 20 o, 21 b s), o lolo do sobodorlo
dos sollstos num tom ctlco
4
, quo so lndlco soborbo. Pols o quo
slgnlllco, quondo o gonto so humllho mos slmultonoomonto robolxo
os outros, sonoo umo rotorlco oxoltooo-do-sl, o quol, so consldorodo
como tondo umo llnolldodo srlo, oporoco como joctnclo vo o, so
consldorodo como lronquozo dosproocupodo o noo dollborodo, trol
umo lngonuldodo quo quoso otlngo o cmlco, groos oo controsto
noo lntonclonodo do outo-oxoltooo o outo-humllhooo
50
(quondo
Socrotos, p. ox., so docloro lgnoronto, mos oo mosmo tompo mols
soblo do quo todos os outros o portonto so olovo o sl mosmo, o
lgnoronto, como sondo o mols soblo). Portonto, so o outor do
Apologu tovo o lntonoo do doscrovor Socrotos como lrnlco,
ocobou tronslormondo-o no controrlo do Socrotos plotnlco, num
sollsto joctoncloso; mos so olo quorlo omprostor-lho umo lronquozo
dosproocupodo o noo dollborodo, oxogorou no lngonuldodo o lolhou
no suo lntonoo, porquo o controportldo do outo-humllhooo, o
outo-oxoltooo, llcou domoslodo sollonto o grltonto poro pormltlr quo
so ocrodlto quo o outo-humllhooo oro lovodo o srlo; oquolo
modstlo , por lsso, somonto olotodo, o o outo-humllhooo moro-
monto oporonto, porquo olo suporodo polo outo-oxoltooo quo lho
soguo. E nosto slmulocro proclsomonto quo molhor roconhocomos o
84
orodor quo, hobltuodo oo jogo dos ontitosos, costumo obollr novo-
monto o prlmolro olomonto por molo do um sogundo oposto o olo.
Asslm tombm o nosso opologoto tronslormou justomonto o
quo hovlo do mols bolo om sou dlscurso o quo so oprosontovo o olo
como um loto, ou sojo, oquolos oxprossoos do nobro o orgulhoso
lronquozo o grondozo do olmo do Socrotos, om opornclo llusorlo,
no modldo quo os suporo polo sou controrlo; osto controrlo o rocolo
do dolxor zongodos os juizos
51
, do cujo dlsposloo lovorovol tudo
dopondlo; ols por quo olo oxpllco o todo horo too prollxomonto o
com um culdodo quoso ongustlodo os motlvos do suos doclorooos,
slm, poro noo dlzor nodo quo noo ostlvosso bom lundomontodo o
pudosso voltor contro olo os juizos. Esto rocolo o tomor, quo sompro
voo do oncontro lronquozo, noo ocobom por oboll-lo o tronslor-
mo-lo om opornclo llusorlo O homom vordodolromonto llvro o do
nlmo lorto, som lovor om consldorooo quolquor colso quo noo sojo
o vordodo do suos doclorooos, o som so proocupor sobro o como
olos soroo rocobldos, ho do lolor somonto do ocordo com suo
consclnclo o sous conhoclmontos. Mos Socrotos tombm roconhoco
quo tomo sous ocusodoros o odvorsorlos (Apol. 18 b, 21 o). Soro quo
olndo roconhocomos oi o grondozo do olmo socrotlco o sou omor
polo vordodo, quo noo so dolxo ossustor por nodo, osslm como olo
os rovolovo, p. ox., nos convorsooos com Critlos o Corlclos, quo
quorlom dosgroo-lo, como nos roloto Xonolonto (Mom. l, 2, 33s)
Socrotos so oprosonto, olm dlsso, como so olo noo ostlvosso lolondo
om suo proprlo doloso, mos oponos com o lntonoo do convoncor
os juizos o noo o condonorom poro ontoo noo pocorom contro o
prosonto do dlvlndodo (Apol. 30 d). E olo ocrosconto (Apol. 31 o):
so dosojols ouvlr-mo, mo pouporols. Quom quo noo porcobo oi
o tlrodo rotorlco O podldo o o dosojo do sor obsolvldo vom ocultodo
o so oporoco como consolho bom-lntonclonodo do noo comotorom
socrllglo contro os dousos o noo dosprozorom o prosonto dolos. Por
consogulnto, oquolo doclorooo do Socrotos do quo olo noo lolo om
sou proprlo lovor (o llm do obtor o obsolvloo) o slm om doloso dos
proprlos otonlonsos, lguolmonto puro rotorlco, lsto , opornclo
llusorlo o lroudo
52
.
O MTICO NOS PRIMEIROS DILOGOS PLATNICOS
COMO INDCIO DE UMA ESPECULAO MAIS ABUNDANTE
Choguol ogoro oo llnol do mlnho oxposloo do dloltlco om
Plotoo osslm como oro nocossorlo poro o prosonto lnvostlgooo. Eu
mo omponhol om lozor todo osto consldorooo culmlnor com o
85
Apologu poro com olo obtor umo consolldooo do quo hovlo do
lnsoguro o vocllonto no ondomonto do orgumontooo ontorlor. O
mitlco so tornoro ogoro objoto do nosso oxomo, o osslm como
procurorol osquocor o lntonoo com quo o todo lovodo o cobo,
poro quo o oxomo posso llcor too solto quonto possivol, tombm
proclso sollcltor oo loltor quo no mosmo proporoo noo so osquoo
do quo o dupllcldodo quo ho no dlscropnclo ontro o dloltlco o o
mitlco um dos lndiclos, um dos vostiglos quo oxolo conduzlroo
dlloronclooo doquolos dols lodos quo polo loro do tompo o do
lntlmldodo so tornorom oporontomonto lndlssoclovols.
Podo-so oncoror osto mitco, om prlmolro lugor, com um olhor
mols lndlloronto, podo-so consldoro-lo como umu meru mudono no
oxposloo, como umo outro ospclo do dlscurso, som quo por lsso
o rolooo ontro ossos duos lormos do dlscurso sojo umo rolooo
ossonclol; slm, ot podorlo porocor oncontror-so om umo ou outro
oxprossoo do Plotoo um ocono nosto sontldo. Protogoros, por oxom-
plo, oo proporor-so poro domonstror quo o vlrtudo podo sor onslno-
do, dlz: Esto bom, Socrotos, ou noo guordorol lsto so poro mlm; mos
dovo domonstro-lo osslm como os volhos, quondo lolom com os
mols jovons, rovostlndo o provo com os lormos do um mlto, ou dovo
oxp-lo numo dlssortooo (Holso, p. 130. 320 c). E obsorvo, oo
tormlnor: Asslm, Socrotos, domonstrol, do ombos os lormos, com
um mlto o com rozoos, quo o vlrtudo podo sor onslnodo (p. 145,
328 c). Vomos com lsto quo oqul o oxposloo mitlco so dlloronclo
doquolo quo lnvostlgo os rozoos quonto oo sogulnto ospocto: o mitlco
consldorodo como olgo do lmporlolto o dostlnodo oos mols jovons.
E vomos quo ossos duos ospclos do oxposloos noo ostoo om
rolooo ontro sl, dodo quo o nocossldodo dolos so so tornorlo
comproonsivol numo unldodo suporlor, no quol olos, mosmo como
momontos dlscrotos, sorlom oporontos o rools. Estos duos ospclos
do oxposloo noo soo vlstos om rolooo ldlo, mos slm om rolooo
oos ouvlntos, o soo como quo duos llnguogons, umo dos quols
monos ortlculodo, mols lnlontll o lrouxo, o o outro mols dosonvolvldo,
com orostos mols oguodos o solldos; mos como olos noo soo vlstos
om rolooo ldlo, podor-so-lo ontoo lmoglnor umo torcolro llnguo-
gom, umo quorto otc., o todo um sortlmonto do tols lormos do
oxposloo.
Acrosconto-so o lsso quo, sogundo osto concopoo, o mlto osto
complotomonto sob o dominlo do oxposltor, pols llvro crlooo dolo;
olo podo dolxor do lodo ou ocroscontor quolquor colso, conlormo lho
poroo sor mols provoltoso oos ouvlntos. Mos noo possivol colocor
os colsos osslm no quo so roloro oo mitlco om Plotoo. O mitlco tom
86
oqul umo slgnlllcooo multo mols prolundo, o o gonto so convoncoro
dlsto logo quo obsorvor quo u jormu mitcu tem umu lstoru em
Plutdo. Nos prlmolros dlologos, mols ontlgos, o mitlco osto ousonto
do todo, o nosto coso o sou controrlo domlno sozlnho, ou ontoo osto
prosonto om llgooo com osto, o contudo, num outro sontldo som
llgooo com osto sou controrlo, o obstroto. Dopols, o mitlco dosopo-
roco complotomonto duronto todo um clclo do dlologos, nos quols o
dloltlco osto prosonto, omboro o ostojo num sontldo complotomonto
dlloronto doquolo dos dlologos mols ontlgos; o llnolmonto o mitlco
torno o omorglr nos ultlmos trobolhos plotnlcos, porm numo
llgooo mols prolundo com o dloltlco. No quo tongo oo mitlco om
Plotoo, ou dovo, portonto, prlmolromonto rotornor quolos dlologos
quo ocobol do dolxor. Nostos, com ololto, o mitlco so oncontro
vlnculodo oo sou oposto, ou sojo, com o dloltlco obstroto. Asslm, p.
ox., om Gorgus, ondo, dopols quo os sollstos combotorom com o
lurlo do dososporo, codo voz com monos oconhomonto, ondo
ontoo, dopols do Polo tor suporodo Gorglos, o Collclos Polo om
lmportlnnclo, tudo so oncorro com umo oxposloo mitlco do ostodo
(do olmo) opos o morto
53
. Mos ontoo como so comporto oqul osto
mitlco Pols ovldonto quo nossos dlologos noo so troto tonto do
umo llvro lnvonoo do Plotoo, submlsso o obodlonto oo outor, quonto
do olgo quo o subropujo, do modo quo noo so dovo consldoror osto
oxposloo como subordlnodo o poro jovons ou poro ouvlntos monos
copozos, mos ontos como um prossontlmonto do olgo suporlor.
Stollboum
54
sltuo-so, om suo concopoo do mitlco, monllosto-
monto no ponto do vlsto sugorldo oclmo. Em porto olo o consldoro
umo ocomodooo, ou, poro utlllzor umo oxprossoo cortomonto
coroctoristlco nosto contoxto, umo condoscondnclo, jo quo osto
polovro lndlco quo Plotoo, com o mitlco, dosco oo nivol dos ouvlntos,
onquonto nos odmltlmos quo o mitlco olgo do suporlor, slm, olgo
ot sltuodo oclmo do outorldodo subjotlvo do Plotoo; o om porto olo
coloco o mitlco om llgooo com o consclnclo populor, o quol, ontos
do Plotoo, guordovo o ldlo num tol lnvolucro. Entrotonto, nonhumo
dostos suos lntorprotooos lovodo o cobo com sullclonto ogudozo
ot umo dlloronclooo slgnlllcotlvo ontro o quo lol concobldo otrovs
do conclusoos roclonols o o quo lol prossontldo, ou ot umo doclsoo
vordodolromonto sotlslotorlo dos conllltos do lrontolro ontro o trodl-
oo o Plotoo. Bour (op. clt., p. O-8) v nosto mitlco o trodlclonol,
o do rozoo o Ackormonn quondo osto coloco os pootos o os oroculos
no mosmo rolooo poro com Plotoo, como os prolotos no Antlgo
Tostomonto, com rolornclo oos opostolos o ovongollstos. Por um
lodo, sorlo proclso vor no mitlco do Plotoo o dovoto vonorooo, o
87
plododo llllol com quo olo obroovo o consclnclo rollgloso do
possodo do suo potrlo; por outro lodo, vor umo nobro o momontnoo
dosconllono lronto s construoos produzldos por olo, rozoo por
quo, ollos, no Republcu, olo noo quor do monolro olgumo dor
nonhumo lol oo culto dlvlno, dolxondo lsto por conto do Apolo
dlllco. Ast
55
tom umo concopoo mols comploto, so quo, proprlo-
monto, noo osto lundomontodo om obsorvooos, o noo oprosonto
tonto o corotor do umo oqulsloo quonto o do um slmplos dosojo.
Tonto Ast quonto Bour porocom tor nogllgonclodo o lstoru
nternu quo o mitlco tom om Plotoo. Pols onquonto nos prlmolros
dlologos o mitlco ontro om cono om oposloo oo dloltlco, no modldo
quo o dloltlco sllonclo o o mitlco so loz ouvlr (ou molhor, vor), nos
ultlmos dlologos, oo controrlo, o mitlco osto numo rolooo mols
cordlol com o dloltlco, lsto , Plotoo so ossonhoro dolo, quor dlzor,
o mitco se tornu o jguruJo. E noo odlonto, como Bour, oxpllcor som
mols o mitlco como sondo o trodlclonol, o mostror Plotoo procurondo
um ponto do portldo numo outorldodo suporlor quo hovorlo no
pooslo o no oroculo, poro os vordodos tlco-rollglosos; pols nos
prlmolros llvros do Republcu rocusodo todo volldodo oos onunclo-
dos dos pootos, com os quols so polomlzo lortomonto o dos quols so
rojolto o concopoo potlco, dondo-so prolornclo puro o slmplos
norrotlvo; slm, no dclmo llvro do Ropubllco, Plotoo ot quor vor os
pootos longo do Estodo. Portonto, osslm som mols nom monos, osto
oxpllcooo noo odlonto. Sou corrotlvo nocossorlo osto contldo, on-
trotonto, no obsorvooo do metumorjose Jo mitco om Plotoo. E nos
prlmolros dlologos quo lsto so oprosonto mols nltldomonto. Enquonto
oqul o dloltlco do um rosultodo complotomonto obstroto o s vozos
nogotlvo, o mitlco protondo lornocor multo mols. Mos so porguntor-
mos, ollnol do contos, o quo o mitlco, soro proclso rospondor quo
olo o ostodo do oxillo do ldlo, suo oxtorlorldodo, l., suo tompo-
rolldodo o ospoclolldodo lmodlotomonto como tol. O mitlco nos
dlologos troz tombm do ponto o ponto osto corotor. Os grondos
ospoos do tompo quo o olmo porcorro sogundo o oxposloo do
FeJro, o lnllnltudo ospoclol llustrodo no Gorgus o no FJon, on-
quonto oxposloo do oxlstnclo do olmo opos o morto, soo mltos. E
locll oxpllcor lsto. O dloltlco dosomboroo o torrono do tudo o quo
lho ostronho o so osloro ontoo por oscolor ot o ldlo, o como noo
tom sucosso, o lontoslo roogo. Consodo do trobolho dloltlco, o
lontoslo so dolxo sonhor, o doi surgo o mitlco. Duronto osto sonho,
o ldlo llutuo, tronsltondo volozmonto numo sucossoo lnllnlto, ou
ostoclono o so oxpondo lnllnltomonto prosonto no ospoo. Dosto
modo, o mitlco o ontuslosmo do juntusu oo sorvlo do ospoculooo
88
o, ot um corto grou, o quo Hogol chomo do pontoismo do lontoslo
56
.
Elo tom volldodo no lnstonto do contoto o noo posto om rolooo o
nonhumo rolloxoo. A gonto so convoncoro dlsso quondo obsorvor o
Gorgus o o FJon. A oxposloo do oxlstnclo do olmo opos o morto
noo roloclonodo nom o umo rolloxoo hlstorlco quo busco sobor so
os colsos ocorrom roolmonto osslm, o so Eoco, Mlnos o Rodomonto
lo so oncontrom num trlbunol o julgom, o nom o umo rolloxoo
lllosollco quo porgunto polo vordodo dlsto tudo. So so podo coroc-
torlzor o dloltlco quo corrospondo oo mitlco, doslgnondo-o como
otrooo, dosojo, como oquolo movlmonto do olhor quo oncoro o
ldlo poro otroi-lo, ontoo o mitlco o obroo locundo do ldlo. A
ldlo dosco o llco llutuondo bolxo sobro o lndlviduo como umo
nuvom corrogodo do bnoos.
Mos so no ostodo dosto lndlviduo so oncontro, om olgum
momonto, umo lroco lndlcooo, um longinquo prossontlmonto do
umo consclnclo, um mlstorloso o quoso lnoudivol sussurro, nosto
modldo subslsto oi, o quolquor lnstonto, umo posslbllldodo do quo o
mitlco solro umo motomorloso.
Com ololto, too logo surgo o consclnclo, mostro-so quo ostos
mlrogons noo orom, do quolquor modo, o ldlo. No modldo ontoo
quo o lontoslo, dopols quo o consclnclo dosportou, osplro novomon-
to o rotornor o ostos sonhos, o mitco oporoco sob umo noou jormu,
lsto , como mugem. Pols ocorrou ogoro umo mudono: o conscln-
clo ossumlu quo o mitlco noo o ldlo o slm oponos um rolloxo do
ldlo. E osslm, crolo ou, quo so possom os colsos com os oxposloos
mitlcos nos dlologos construtlvos. Prlmolromonto o mitlco osslml-
lodo oo dloltlco, noo mols osto om conlllto com osto, noo mols so
locho om sl mosmo do monolro soctorlo; olo oltorno com o dloltlco
57
,
o dosto modo, tonto o dloltlco quonto o mitlco soo olovodos o umo
ordom do colsos suporlor. O mitlco bom podo, por lsso, contor olgo
do trodlclonol. O trodlclonol como quo o conoo do nlnor, quo
constltul um momonto quo portonco oo sonho; mos, bom rlgoroso-
monto, olo mitlco justomonto nos lnstontos om quo o ospirlto so
olosto poro longo o nlngum sobo do ondo vom ou poro ondo vol.
Podo-so tombm chogor o umo consldorooo somolhonto do
mitlco, portlndo-so Jo jguruJo. Com ololto, quondo, numo poco
rolloxlvo, o gonto v numo oxposloo rolloxlvo oporocor o llgurodo
bom mols roromonto o dosporcobldo, como um lossll ontodlluvlono
o lombror umo outro ospclo do lormo do vldo, ogoro vorrldo poro
longo polo duvldo, o gonto oi tolvoz so odmlro quo o llgurodo tonho
podldo dosomponhor olgum dlo um popol too grondo. Mos modldo
quo o lmogom so propogo mols o mols o lnclul om sl sompro mols
89
colsos, convldo o ospoctodor o ropousor nolo o o ontoclpor um gozo
quo o rolloxoo lnconsovol tolvoz vlosso o lho proporclonor opos
longos rodolos. E quondo ontoo llnolmonto o lmogom odqulro umo
tol omplltudo quo todo o oxlstnclo so torno vlsivol (porcoptivol) nolo,
oi tomos ontoo o moomento regressoo rumo uo mitco. Dlsto do
oxomplos lroquontomonto o lllosollo do noturozo, o osslm , p. ox.,
o proloclo do H. Stollons oo sou Kurkuturen Jes Helgsten (Corlco-
turos do Sontisslmo) umo tol lmogom grondloso, ondo o oxlstnclo
noturol so torno um mlto sobro o oxlstnclo do ospirlto. A lmogom
subjugo dosto modo o lndlviduo, quo pordo suo llbordodo, ou
molhor, morgulho num ostodo om quo noo ho mols roolldodo, pols
ogoro o lmogom noo o llvromonto produzldo, crlodo ortlstlcomonto.
E por mols ocupodo quo o ponsomonto ostojo procurondo vlsuollzor
os pormonoros, por mols ongonhoso quo sojo poro comblno-los, por
mols ogrodovol quo sojo o oxlstnclo quo olo oi so orgonlzo, mosmo
osslm olo noo osto om condloos do dlssoclor o todo do sl mosmo,
dolxondo-o mostror-so lovo o volotll no osloro do puro crlooo
potlco. lsto lol poro mostror do quo modo o mitlco tombm so podo
lozor volor num lndlviduo lsolodo. O prototlpo dlsso dovo, noturol-
monto, tor-so lolto volor no dosonvolvlmonto dos nooos, mos
proclso lombror quo lsto oponos contlnuo sondo um mlto onquonto
osto mosmo procosso so ropoto no consclnclo dos nooos, os quols,
sonhondo, roproduzom o mlto do sou possodo. Codo tontotlvo do
tomor o mlto como hlstorlo ocobo mostrondo quo o consclnclo jo
dosportou o ocobo motondo o mlto. Asslm como o conto, o mlto so
lmporo no lusco-lusco do lontoslo, olndo quo noturolmonto olomon-
tos mitlcos possom multo bom consorvor-so duronto um poriodo do
tompo, dopols quo o lntorosso hlstorlco jo tonho dosportodo o quo o
lntorosso lllosollco jo tonho chogodo plono consclnclo.
So lsso o quo ocorro com o mitlco om Plotoo, ontoo noo
dllicll rospondor quostoo: portonco o mitlco o Plotoo ou o Socrotos
Eu crolo podor rospondor, om mou nomo o no dos loltoros: olo ndo
pertence o Socrotos. So o gonto lombror, oo controrlo, o quo o
Antlguldodo ollos tostomunho, quo lol do umo produtlvo vldo potlco
quo Socrotos tlrou Plotoo, oos vlnto onos, chomondo-o poro um
obstroto conhoclmonto do sl
58
, ontoo docorto so torno bom noturol
ponsor quo o potlco om suo otlvo posslvldodo o om suo posslvo
otlvldodo tlnho do so lozor volor om oposloo quolo lomlnto dloltlco
socrotlco, o quo lsto tlnho do so oprosontor mols lorto o lsolodomonto
noquolo produtlvldodo quo, ou oro contompornoo do Socrotos, ou
polo monos o sogulu logo opos. Oro, osto tombm o coso; pols o
mitlco mols obstlnodo o rocolcltronto om ollrmor sou dlrolto nos
90
prlmolros dlologos, onquonto nos dlologos construtlvos so submoto
oo suovo roglmo do umo consclnclo obrongonto. Por lsso, oquolos
quo tm um conhoclmonto um pouco mols oprolundodo do Plotoo
cortomonto tombm hovoroo do mo dor rozoo quondo coloco o lniclo
do Jesenoolomento plutonco, num sontldo mols ostrlto, no dloltlco
quo oporoco no PurmnJes o nos dlologos quo portoncom o osto
clclo o quo dosomboco nos construtlvos. Mos jo lol obsorvodo quo
o dloltlco contldo nostos ultlmos ossonclolmonto dlstlnto do dlol-
tlco doscrlto ot oqul. O mitlco nos prlmolros dlologos, om rolooo o
todo o dosonvolvlmonto plotnlco, dovo sor oncorodo portonto
como umo ospclo do prooxlstnclo do ldlo, o so so rocolhor o quo
lol rossoltodo oqul, tolvoz so dovo chomor o mitlco, nos dlologos mols
ontlgos, o lruto noo-omodurocldo do ospoculooo, o dodo quo o
moturooo um procosso do lormontooo, bom quo o outntlco
dloltlco plotnlco postorlor podoro sor comporodo odoquodomonto
com osto procosso. Entrotonto, o rozoo por quo o lruto do ospoculo-
oo jomols omoduroco totolmonto om Plotoo conslsto om quo o
movlmonto dloltlco jomols so ocobo complotomonto.
Dovo ogoro porcorror ropldomonto u purte mitcu do olguns
dlologos. Soro suprlluo lombror quo noo so podo chomor tol porto
do mitlco so porquo oi soo loltos rolornclos o um ou outro mlto, pols
noo polo loto do so lntroduzlr um mlto numo oxposloo quo osto
oxposloo so torno mitlco, o multo monos polo loto do so utlllzor um
mlto, pols lsto provo justomonto quo so osto oclmo o por clmo dolo;
o olo noo so torno mitlco, do jolto nonhum, quondo so tronslormo o
mlto num objoto do l, pols o mitlco noo so dlrlgo prlmolro oo
conhoclmonto, o slm lontoslo, olo oxlgo quo o lndlviduo nolo so
porco, o somonto quondo o oxposloo oscllo ontro o produoo o o
roproduoo do lontoslo quo o oxposloo mitlco. No 8unquete,
odmlto-so quo o oxposloo mitlco lnlclo-so com o norrotlvo do
Dlotlmo. Esto noo mitlco porquo oi so loz rolornclo oo mlto do
Eros como gorodo por Poros o Ponlo; pols tombm nos dlscursos
ontorloros noo hovlom sldo nogllgonclodos os sogos sobro o orlgom
do Eros.
Entrotonto, o dotormlnooo quo oqul dodo do Eros nogo-
tlvo, Eros um onto lntormodlorlo, noo rlco nom pobro. At oi,
olndo noo lomos mols olm do quo no dosonvolvlmonto socrotlco.
Mos osto nogotlvo, quo o lnqulotudo otorno do ponsomonto, quo
dlloronclo o vlnculo, o quo o ponsomonto por lsso noo podo suston-
tor, porquo oqullo quo lmpulslono o ponsomonto, osto nogotlvo
dotm-so oqul o dosconso dlonto do lontoslo o so oxpondo polo
lntuloo. Nsto conslsto o mitco. Todo oquolo quo jo so ontrogou oo
91
ponsor obstroto toro porcobldo quoo sodutor quoror llxor ou
sustontor o quo proprlomonto noo , o noo sor no modldo quo
suporodo. Esto, porm, umo tondnclo mitlco. O quo ocontoco,
com ololto, quo o ldlo llxodo sob dotormlnooos do tompo o
ospoo, ostos tomodos num sontldo totolmonto ldool
5
. Portonto, o
quo o oxposloo mitlco proporclono o mols do quo o movlmonto
dloltlco doscrlto ot oqul quo olo loz o nogotlvo ser osto. Com
lsto, olo proporclono ontoo, num corto sontldo, monos, olo rotordo
o dosonvolvlmonto roclonol o so monllosto, noo como umo plonltudo
do um procosso comoodo, mos slm como um comoo totolmonto
novo. Quonto mols quor ostondor o contomplooo, quonto mols
plono quor loz-lo, tonto mols olo mostro suo oposloo quolo
dloltlco moromonto nogotlvo, mos tombm tonto mols olo so dlston-
clo do ponsomonto proprlomonto dlto, onconto o ponsomonto,
dolxo-o mlmodo o roloxodo. O sogundo ponto, com o quol o porto
mitlco dosto dlologo proporclono olgo mols do quo o porto dloltlco,
quo olo oprosonto o belo como objeto Jo Eros. Dosto modo, tomos
ogoro umo outntlco dlcotomlo plotnlco quo, como jo lol obsorvodo
ontos, podoco do todos os dlllculdodos dos dlcotomlos, no modldo
quo olo tom o nogotlvo loro do sl, o o unldodo, quo olconodo,
jomols podo hlpostoslor-so. So so obsorvor mols do porto o quo
ocorro com o bolo, porcobo-so como olo so dospojo do umo quontl-
dodo do dotormlnooos oo longo do um movlmonto dloltlco. O
objoto do omor , sucosslvomonto: bolos corpos - bolos olmos - bolos
comontorlos - bolo conhoclmonto - o bolo. O bolo ontoo dotorml-
nodo noo oponos nogotlvomonto como oqullo quo so mostroro numo
luz mols glorloso do quo o ouro, os vostldos, os bolos monlnos o
jovons, porm Dlotlmo olndo ocrosconto: Quo ponsomos ontoo quo
ocontocorlo so olgum consogulsso contomplor o proprlo bolo, nitl-
do, puro, slmplos, o noo roploto do cornos humonos, do coros o
outros multos nlnhorlos mortols, mos o proprlo bolo dlvlno om suo
lormo unlco ossonclol (Holso, p. 81, 8unq. 211 o). O mitlco
conslsto monllostomonto om quo o bolo om sl o poro sl dovo ser
contempluJo. E noo obstonto o oxposltoro jo tonho ronunclodo o
todos os lutllldodos olmoros o o todo oporoto llgurotlvo, ovldonto,
mosmo osslm, quo olo quor oxotomonto rotornor oo mundo do
lontoslo o lornocor o dropojomonto mitlco. Asslm ocorroro sompro
com Jus Dng un scl (o colso om sl), so noo so pudor rojolto-lo o
rologo-lo oo llvro do osquoclmonto, o om voz dlsso, tondo-o dolxodo
loro do ponsomonto, so qulsor lozor o lontoslo componsor o lndonlzor
o pordo.
92
Esto ponto do vlsto lombro, noturolmonto, bostonto o kontlono.
Em poucos polovros procurorol oponos osslnolor u Jjerenu. E bom
vordodo quo Kont ostoclonou nosto colso un scl (om sl), mos ou olo
porslstlo lnlotlgovol, com o ojudo do ponsomonto subjotlvo, no
tontotlvo do copto-lo, o umo voz quo oro olgo lmpossivol, lho rostovo
o grondo vontogom, ollos bostonto lrnlco, do contlnuor osporondo
poro sompro; ou olo o rojoltovo o trotovo do osquoc-lo. Quondo, oo
controrlo, quor s vozos mont-lo, olo dosonvolvo o mitlco, o osslm,
p. ox., todo o suo concopoo do mol rodlcol proprlomonto um
mlto. O mol, com ololto, quo o ponsomonto noo podo domlnor,
dolxodo loro dolo o tronsposto poro o lontoslo. No porto mitlco do
8unquete, portonto, o pooto Plotoo lmoglno om sonhos tudo oqullo
quo o dloltlco Socrotos procurovo; no mundo dos sonhos o omor
lnlollz do lronlo oncontro o sou objoto. O loto do Plotoo colocor no
boco do Dlotlmo osto oxposloo noo sullclonto, docorto, poro
tronslormo-lo numo oxposloo mitlco; mos por outro lodo proprlo
do mitlco, como ogrodo ollos lontoslo, quo o objoto sojo dolxodo
do lodo do loro, sojo olostodo poro sor trozldo do novo do volto, osslm
como o gonto noo gosto do tor vlvonclodo possoolmonto um conto,
mos o ompurro poro bom longo do sl o com o oposloo oo lntorvolo
do tompo so osloro poro tornor o prosonto do lontoslo tonto mols
otroonto. Tombm Ast obsorvo, ollos, quo osto hlstorlo do Dlotlmo
noo posso do moro lnvonoo, o o consldorooo do Bour, do quo
Plotoo torlo optodo polo lormo do oxposloo mitlco poro dor oo sou
lllosolomo um opolo posltlvo numo lormo lomlllor consclnclo
populor, oxpllco cortomonto domoslodo pouco, o concobo o rolooo
do mitlco com Plotoo do monolro totolmonto oxtorlor.
So onollsormos o oxposloo mitlco do ostodo do olmo opos o
morto, tol como doscrlto no Gorgus o no FJon, oncontroromos
ot corto ponto umo doslguoldodo ontro os duos concopoos. No
Gorgus, Socrotos onlotlzo om multos possogons
60
quo ocrodlto nlsto,
o roconhoco suo l nlsto om oposloo quolos quo tolvoz vorlom oi
moros contos do corochlnho o o dosprozorlom; contudo tombm
so porcobo nos oxprossoos sogulntos quo o quo mols lho lmportovo
oro sustontor o ldlo do justlo, mols do quo consorvor o mlto, jo quo
olo mosmo concobo sor noturol dosprozor tols norrotlvos so so
consoguo olgo molhor o mols vordodolro otrovs do lnvostlgooo.
Mols umo voz, o mitlco noo rosldo tonto no rolornclo sogo do
Mlnos, Eoco o Rodomonto quonto no ollrmooo do julgomonto
porcoptivol lontoslo, tol como olo o roprosonto poro sl. No FJon,
oo controrlo, o proprlo Socrotos sugoro o quo so posso com todo osto
concopoo: Entrotonto, protondor quo ossos colsos sojom no rooll-
93
dodo oxotomonto como os doscrovl, ols o quo noo soro proprlo do
um homom do bom sonso; mos cror quo umo colso osslm ou
somolhonto o quo so do com nossos olmos o suos morodos - porquo
o olmo ovldontomonto lmortol -, ols umo oplnloo quo mo poroco
boo o dlgno do conllono. Bolo soro tor osto corogom! E proclso
ropotl-lo como umo lormulo moglco o - polovro! - por lsso quo ho
multo ostou o lolor nosso londo mltologlco (Holso, p. 117, FJ., 114
o). Aqul omprogodo tombm o oxprossoo corroto, o do quo um
oto do corogom cror nossos colsos o do quo proclso ropotl-lo poro
sl como umo ovocooo moglco; pols o roprosontooo dos ospoos
do tompo numorosos o longos quo o olmo dovo porcorror conlormo
suo condloo, o ospoo onormo do mundo subtorrnoo om quo so
v o olmo dosoporocor, conduzldo por sou domnlo, o noturozo
dlloronclodo dos pousodos, os ondos do Tortoro, quo jogom o olmo
no Coclto ou no Porlllogotonto, o rounloo dossos olmos no logo
Aquoruslo, do ondo chomom o grltom quolos quo motorom ou
trotorom com vlolnclo - tudo lsso bom proprlomonto mitlco; mos
o mitlco rosldo no podor quo olo odqulro sobro o lontoslo, quondo,
quorondo-so lormulor polovros moglcos, ovocom-so os vlsoos quo
sobropujom o gonto. O ponsomonto ospoculotlvo quo por osslm dlzor
poo um pouco do ordom o clorozo nosto lusco-lusco o ldlo do
justlo dlvlno, do hormonlo no mundo do ospirlto, do quol o lol
noturol do unlvorso umo lmogom.
LIVRO I DA REPBLICA
Antos do possor o justlllcor o oscolho dossos dlologos quo
oxomlnol, ou olndo proclso lozor mols umo oscolho. Antos do obon-
donor o dotolho om Plotoo, o prlmolro llvro do Republcu olndo dovo
tornor-so objoto do umo lnvostlgooo mols pormonorlzodo. Schlolor-
mochor, om suo lntroduoo Republcu, loz olgumos consldorooos
o rospolto do rolooo dosto dlologo com os procodontos dlologos
tlcos: So quoromos comproondor porloltomonto o oplnloo do
Plotoo, noo podomos pordor do vlsto quo todo osto somolhono do
nosso obro com os dlologos tlcos mols ontlgos tombm dosoporoco
oo llnol do prlmolro llvro ... Tombm o mtodo so oltoro comploto-
monto; Socrotos noo oporoco mols porguntondo como o lgnoronto
quo lnvostlgo oponos o sorvlo do dous o lgnornclo olndo molor,
porm como um homom quo jo oncontrou, olo lovo conslgo,
modldo quo vol progrodlndo, os conhoclmontos jo odqulrldos numo
ostrolto conoxoo. Slm, mosmo quonto oo ostllo, somonto os prlmol-
ros dlscursos dos dols lrmoos, onquonto constltuom o tronsloo,
94
comportom umo somolhono com o porto ontorlor; dopols do quo,
noo ho nodo mols do osplondor dlologlco o do lronlo oncontodoro,
onquonto oponos vonco o conclso rlgor. Todo oquolo oporoto do
vlrtuosldodo mols juvonll brllho oqul olndo umo voz no comoo, o
so oxtlnguo ontoo poro sompro, poro roconhocor do monolro too cloro
quonto possivol quo todo o bolo o o ogrodovol dosto ospclo so tom
o sou lugor no torrono do lllosollo, nos lnvostlgooos proporotorlos,
quo mols ostlmulom o lncltom, do quo lozom progrodlr o sotlslozom;
o quo, porm, ondo dovo sor dodo umo oxposloo cooronto dos
rosultodos do lnvostlgooo lllosollco, tols ornomontos lrlom tor um
ololto quo mols dlstrolrlo do quo lorlo progrodlr. (Obros do Plotoo,
do Schlolormochor, 3 porto, t.l, p. o 1O.) Soro ontoo provoltoso
olndo umo voz nos domorormos nos oxomos do noturozo do oxpo-
sloo
61
o n spece (om portlculor) do suo rolooo poro com o ldlo.
So noo so podo nogor, com ololto, quo ho umo dllorono ossonclol
ontro osto prlmolro llvro do Ropubllco o os sogulntos, so so osto do
ocordo com Schlolormochor nos obsorvooos loltos por olo, ontoo o
ponsomonto rotorno mosmo quolos prlmolros dlologos o lormo
dolos, quo soguromonto lorom lnlluonclodos por Socrotos, o osto
sooo do Ropubllco lornocoro o ocosloo poro rotlllcor n compenJo
(rosumldomonto), so possivol, os lnspooos ontorloros. Duos colsos
dovom sor obsorvodos oi ospoclolmonto: o prlmolro llvro noo ocobo
slmplosmonto sem rosultodo, conlormo o oplnloo do Schlolormo-
chor, mos ontos com um rosultodo negutoo; o u ronu , oqul mols
umo voz, um momonto ossonclol.
Podomos ogoro, poro complotor, consldoror o lronlo, om porto
om suos monllostooos lsolodos, o om porto om sou osloro dollnltl-
vo. Esto ultlmo noturolmonto o ponto copltol; mos noo obstonto,
noo soro som lmportnclo constotor quo mosmo suos monllostooos
lsolodos noo so oncontrom om nonhumo rolooo com o ldlo o quo
o onlqullooo do lolso o do unllotorol noo ocontoco poro pormltlr quo
o vordodo oporoo, o slm poro comoor do novo com outro colso
torto o unllotorol. Soro lmportonto, poro constotor quo mosmo us
munjestuoes soluJus Ju ronu noo ronogorom suo orlgom o llllo-
oo, o quo soo zolosos oscudolros, osploos ostutos o donunclontos
lnsubornovols, trobolhondo o sorvlo do suo sonhoro. Mos osto
sonhoro noo nlngum mols do quo u ronu totul quo, dopols quo
os poquonos botolhos lorom combotldos ot o llm, dopols quo todos
os olovooos lorom orrosodos, porcorro com o olhor o nodo totol,
tomo consclnclo do quo nodo mols rostou, ou molhor, quo so rostou
o nodo. Esto llvro l do Republcu rocordo do monolro multo vlvo os
prlmolros dlologos. O llnol do dlologo lombro o Protgorus, o orronjo
95
lntorno lombro o Gorgus, o ho umo somolhono quo solto oos olhos
ontro Trosimoco o Collclos. A lnsolnclo, quo Socrotos no Gorgus
louvo no comportomonto do Collclos, o quol ollrmo torom sldo
voncldos Gorglos o Polo por noo torom tldo sullclonto otrovlmonto
poro dlzor quo o molorlo dos homons comportllhovo suo vlsoo do
quo molhor comotor lnjustlo dosdo quo doi so tlro vontogons, mos
quo so tom umo corto vorgonho do oxprossor lsto, o do quo tombm
lorom os mols lrocos quo lnvontorom tols monobros do doloso - osto
lnsolnclo vomos rooncontror todo lntolro no comportomonto do
Trosimoco
62
. A monolro como Trosimoco, quo por multo tompo
oguordoro lmpoclonto o ocosloo do tomor o polovro, llnolmonto
ovono quol umo tompostodo, lombro os ossoltos lmpotuosos do
Polo o Collclos, o o prlmolro porodo lrnlco do Socrotos - oo ouvlr
lsto, llquol ostorrocldo; volvl os olhos no suo dlrooo, otomorlzodo,
o poroco-mo quo, so ou noo tlvosso olhodo poro olo ontos do tor olo
olhodo poro mlm, torlo llcodo som voz. Mos nosto coso, quondo
comoou o lrrltor-so com o nosso dlscussoo, lul ou o prlmolro o
olho-lo, do monolro quo lul copoz do lho rospondor. Dlsso, pols, o
tromor: Trosimoco, noo to zonguos conosco (Rep. 336, d o) -
rocordo umo posturo somolhonto no Gorgus. A monolro mordoz
com quo Socrotos ovoslvomonto lludo o proposloo do Trosimoco,
do quo o justlo noo outro colso do quo o convonlnclo do mols
lorto, oo lovontor o porgunto ctlco so Polldomos, o lutodor do
poncroclo, quo mols lorto quo nos, so o olo convm, poro o sou
lislco, comor corno do voco, tol ollmonto soro tombm poro nos, quo
lho somos lnlorloros, convonlonto o justo oo mosmo tompo (Rep.
338 c), umo onologlo lndubltovol com o monolro com quo Socrotos
rldlculorlzo o proposloo do Collclos do quo o mols lorto (l., o do
molhor ontondlmonto, l., o molhor) dovo rocobor o porto molor
63
.
A lronlo nosto prlmolro llvro do Republcu o tol ponto oxtromodo
o lrrolroodo, jorro com umo tol oxubornclo, rovolutolo too trovosso
o lndmlto, quo loz prossontlr quoo onormo vlgor tom do possulr
oquolo dloltlco quo protondo contosto-lo; contudo, dodo quo todos
ostos osloros noo ostoo om nonhumo rolooo poro com o ldlo, os
sollstos o os ovoluoos dos roclocinlos om todo osto prlmolro llvro
tm umo corto somolhono com os llguros grotoscos quo o gonto
podo vor num Schottonsplol on dor Wond (jogo do sombros). E
oposor do tudo, os sollstos conduzom todo osto coso com umo
sorlododo o um tol dlspndlo do loros quo lormom um grltonto
controsto com o nulldodo (lntetleJ) do rosultodo, o soro lmpossivol
dolxor do rlr quondo so ouvo Socrotos dlzor Trosimoco, ontoo,
concordou com tudo lsto, noo com o locllldodo com quo ogoro ostou
o conto-lo, mos orrostodomonto o o custo, suondo ospontosomonto,
96
tonto mols quo oro no voroo (Rep. 350 c d). As monllostooos
lsolodos do lronlo noo ostoo oqul, noturolmonto, o sorvlo do ldlo,
noo soo sous onvlodos, oncorrogodos do rounlr numo totolldodo os
portos dlsporsos; noo rounom, mos dlsporsom, o codo novo lniclo
noo o dosdobromonto do porto ontorlor, nom umo oproxlmooo
ldlo, mos llco som conoxoo mols prolundo com o porto ontorlor
o som rolooo com o ldlo.
No quo tongo ogoro oo contoudo dosto prlmolro llvro, procu-
rorol dor um ponoromo too comploto quonto nocossorlo o too
compocto quonto mo lor possivol. Socrotos o Gloucon hovlom
doscldo ot o Plrou, poro ostorom prosontos losto dos Bondldolos.
Quondo rotornovom, o volho Clolo mondou convldo-los poro umo
vlslto. Socrotos ocolto o convlto o logo so dosonvolvo um dlologo
ontro olo o Clolo. Esto possogom multo toconto por sous tons
ldlllcomonto groclosos. Socrotos oxprlmo suo grotldoo polo loto do
o oncloo quoror ocupor-so com olo, posto quo oquolo quo jo trllhou
um longo comlnho do vldo dovo nocossorlomonto podor osclorocor
om multos ospoctos os quo oponos ostoo comoondo o trllho-lo. A
proposlto do loto do quo Clolo om porto hordoro o om porto
odqulrlro umo lortuno nodo dosprozivol, Socrotos otrol o otonoo
poro o quostoo sogulnto: so o justlo om gorol conslsto no vordodo o
om rostltulr oqullo quo so dovo o olgum, ou quo sobo noo so dorlo
o coso om quo sorlo lnjusto rostltulr o quo o gonto dovo. (Asslm, so
olgum qulsosso dovolvor o um omlgo onlouquocldo oquolo ospodo
quo olo omprostoro quondo olndo ostovo no uso do suo rozoo.) Aqul
Clolo lntorrompo o posso o convorso oos outros, o com lsto Polo-
morco, sou lllho o hordolro (o hordolro do dlscussoo), rotomo o llo.
Elo oprosonto o proposloo: quo justo rostltulr o codo um o quo
so lho dovo, proclsondo olndo quo lsto slgnlllco lozor bom oos
omlgos o mol oos lnlmlgos, o lntorproto o quo dovldo como o
quo convm o codo um. Esto oxprossoo o quo convm do ocosloo
o Socrotos poro dosonvolvor todo umo posloo ctlco, tomodo do
mundo do conhoclmonto, o modldo quo so mostro quo o dor o
codo um o convonlonto umo quostoo do compotnclo (conhocl-
monto tcnlco), o torrltorlo do justlo llco dollmltodo do monolro
multo rostrlto. Apos lsto, olo vlro o dlscussoo do tol modo quo so v
quo o justlo so utlllzovol no noo utlllzovol. Trosimoco llcoro ot
ogoro slloncloso, mos oguordovo lmpoclonto o oportunldodo poro
lrrompor no dlscussoo, o ogoro ontoo orromoto com o vlolnclo do
um louco contro Socrotos, o dopols do dosobolor todo o suo lrrltooo
polos troos do Socrotos, docloro: Allrmo quo o justlo noo outro
colso sonoo o convonlnclo do mols lorto. Socrotos oporontomonto
97
so dosconcorto, mos dopols do olgumos burlorlos, ospoclolmonto
dostlnodos o olostor o otonoo do Trosimoco do quostoo prlnclpol,
lnlclo o mosmo totlco quo loro omprogodo com tonto sucosso contro
Polomorco. Mols umo voz Socrotos so roluglo no dominlo do conho-
clmonto. A polovro o mols lorto torno-so oqul o podro do tropoo.
Com ololto, quondo lsto comproondldo como o mols podoroso,
som lovor om conto so oi so troto do umo possoo portlculor ou do
podor do Estodo, dodo quo om ombos os cosos o lol do Estodo so
conto om lunoo do vontogom proprlo, sorlo bom possivol, dodo quo
os loglslodoros noo soo lnlolivols, quo os lols, om voz do concorrorom
poro o molor bom dos podorosos, ocobom sondo-lhos projudlclols.
Entrotonto, Trosimoco ocrodlto podor olostor osto objooo, dosdo
quo so rolllto sobro o sogulnto: quo osslm como um mdlco noo
mdlco no quo so roloro oos sous orros, mos slm no roloronto s suos
ooos corrotos, osslm tombm um govornonto, no vordodolro sontl-
do dosto oxprossoo, soboro dor tols lols quo om vordodo sorvom
suo vontogom proprlo. Trosimoco noo lolo portonto do um domlno-
dor puro o slmplos, mos slm doquolo quo num sontldo ostrlto, slm,
no sontldo mols ostrlto, domlnodor (no sontldo rlgoroso - o
govornonto no sontldo mols rlgoroso do tormo).
Contudo, justomonto lsto, quo o concolto sojo tomodo sensu
emnentor (no sontldo mols rlgoroso), do o Socrotos ocosloo poro
umo novo duvldo; pols com o orto do comondo ocorro o mosmo
quo com quolquor outro orto, quondo olo oxorcldo om suo vordodo:
olo noo roconhoco nonhumo llnolldodo ostronho o olo, o so dlrlgo
llrmo o lnquobrontovol oo sou objotlvo, o tombm, do monolro
olgumo, olho do osguolho poro o suo vontogom. At oi Socrotos tlnho
lovodo o dlscussoo, o noo so podo nogor o corrooo do suo concop-
oo proprlo do ondomonto do lnvostlgooo: o dollnloo do justlo
so tlnho voltodo oo controrlo (Rep. 343 o), quondo ontoo Trosimoco
tomodo por um novo otoquo do lurlo o como um possosso, pordldo
ogocontrlcomonto numo vortonto do polovros monologlco, dosobolo
numo novo torronto do lnsolnclo, como dlrlo Socrotos, o cujo
contoudo ossonclol conslsto om quo, quondo olo lolo do comotor
lnjustlo, olo noo quor dlzor com lsso quo tol dovo ocontocor nos
colsos mludos, multo polo controrlo, quonto molor o lnjustlo lolto,
quonto mols comploto olo lor, tonto mols vontojoso olo soro poro
oquolo quo comoto lnjustlo. Dopols do tor ocobodo osto dlotrlbo, olo
protondlo lr omboro, quondo ontoo os prosontos o lmpodlrom do
solr. Socrotos rotomo mols umo voz suo concopoo ontorlor do quo
todo orto dovo sor concobldo om sou osloro ldool o do quo proclso
olostor dolo os porosltos do toloologlo llnlto quo procurom ogorror-so
98
o olo. Codo orto tom suo llnolldodo ospocillco, suo utllldodo, quo noo
outro sonoo contrlbulr poro o bom doquolos quo soo conllodos oos
sous culdodos. Trosimoco montm suo posloo o olndo oscloroco
quo o justlo noo outro colso sonoo lngonuldodo, onquonto o
lnjustlo lntollgnclo. Socrotos lovo ontoo Trosimoco o ostobolocor
quo o lnjustlo sobodorlo o vlrtudo. Dopols, Socrotos orlonto sou
dosonvolvlmonto no dlrooo do proposloo do quo o lnjustlo
sobodorlo, o por molo do olgumos onologlos do osloro do conhocl-
monto dosolojo mols umo voz Trosimoco do trlncholro om quo olo
so sltuoro por tros do sou otrovldo porodoxo. O justo noo quor tor
mols do quo o justo, mos quor, lsto slm, tor mols quo o lnjusto; o
lnjusto quor tor vontogons lronto o ombos, lronto oo justo o oo lnjusto.
Um ortlsto noo quororlo tlror vontogom lronto o um outro ortlsto, mos
toro vontogom sobro quom noo o sojo; um mdlco noo quororlo
oxcodor outro mdlco, mos slm o quo noo mdlco, o do um modo
gorol um homom compotonto noo quororo tor prolornclo sobro
outro homom compotonto , mos slm, porloltomonto, sobro um lolgo.
O lolgo ou lncompotonto, polo controrlo, protondoro tor vontogom
tonto sobro o compotonto quonto sobro o lncompotonto. E portonto
o justo soblo o bom, o lnjusto lnsonsoto o mou.
Agoro os colsos ontrorom nos trllhos, o o quo soguo nosto llvro
noo porco no prodlcor tudo o quo possivol dlzor do bom o rospolto
do justlo. Tols prodlcodos, no ontonto, doscrovom mols do um modo
oxtorlor, dovom sor oncorodos como os rotrotos lolodos dos procu-
rodos poro prlsoo, quo dovom ojudor o oncontror os pogodos, mos
noo contm dotormlnooos concoltuols. Por lsso, omboro olos colo-
quom o ponsomonto om movlmonto, dolxom-no llutuor no obstroto
o noo o lovom o ropousor no plonltudo posltlvo. Por lsso, quondo
Socrotos no conclusoo quor lozor Trosimoco rotlllcor o rosultodo:
Entooo jomols o lnjustlo soro mols vontojoso do quo o justlo, o
bom-ovonturodo Trosimoco, num corto sontldo so podo dosculpor
Trosimoco por suo rosposto dosdonhoso: Rogolo-to lo com osto
monjor, o Socrotos, poro o lostlvol dos Bondldolos. Mos Socrotos
tom clorozo domols sobro o ondomonto do dlologo poro noo porco-
bor quo todo o modo do procodlmonto lol bostonto dossultorlo. Por
lsso olo tormlno com o obsorvooo: Mos poroco-mo quo llz como
os glutoos, quo ogorrom numo provo do codo um dos protos,
modldo quo os sorvom, ontos do torom gozodo sullclontomonto o
prlmolro; tombm ou, ontos do doscobrlr o quo procurovomos
prlmolro - o quo o justlo - lorgondo osso ossunto, proclpltol-mo
poro oxomlnor, o osso proposlto, so olo oro um viclo o lgnornclo,
ou sobodorlo o vlrtudo; dopols, como surglsso novo orgumonto -
99
quo mols vontojoso o lnjustlo do quo o justlo - noo mo obstlvo
do possor doquolo ossunto poro osto; do tol monolro quo doi rosultou
poro mlm quo nodo llquol o sobor com osto dlscussoo. Dosdo quo
noo sol o quo o justlo, monos olndo soborol so so do o coso do olo
sor umo vlrtudo ou noo, o so quom o possul ou noo lollz (Rep.
354 b c).
So lovormos om consldorooo o movlmonto roollzodo oo longo
do todo osto prlmolro llvro, quolquor um ho do concodor quo osto
movlmonto ndo o dloltlco do ldlo, mos ontos so podorlo dlzor
quo o quostoo so dlolotlzo o portlr dos dlsporotos dos dobotodoros, o
quo osto prlmolro llvro luto por conqulstor o posslbllldodo do conso-
gulr rospondor, com onorglo ospoculotlvo, o quostoo: o quo o
justlo. E proclso ontoo dor rozoo o Schlolormochor quondo olo dlz
quo osto prlmolro llvro tormlno som rosultodo. Entrotonto, lsto
podorlo porocor olgo do complotomonto contlngonto. Com ololto, so
umo obro como o Republcu do Plotoo, composto do doz llvros, nos
quols o dosonvolvlmonto do ldlo do justlo um objoto prlnclpol,
noo lornocosso lmodlotomonto o rosultodo, jo no prlmolro llvro, nodo
mols noturol.
Mos o colso noo osslm. A grondo dllorono quo so do ontro
o prlmolro llvro o os sogulntos, o clrcunstnclo do quo o sogundo
llvro volto oo lniclo, lnlclo com o lniclo, noo podom sor pordldos do
vlsto. Adlclonomos o lsto o loto do quo o prlmolro llvro tomo
consclnclo do noo tor chogodo o um rosultodo o noo logo dosto
consclnclo, mos so ogorro o olo o ropouso nolo, ontoo noo podo sor
nogodo, do jolto nonhum, quo osto prlmolro llvro noo oponos tormlno
som rosultodo,
64
mos slm tormlno com um resultuJo negutoo. E
como lsto lrnlco om sl o por sl mosmo, osslm tombm o obsorvo-
oo llnol do Socrotos troz um cunlo ronco lnconlundivol. So ou
ontoo ot oqul noo llquol dondo golpos no or, o lntorprotooo dosto
prlmolro llvro oncontroro sustontooo om tudo o quo lol dlto ot
ogoro, osslm como tombm tudo o quo lol dlto ontos, no modldo
quo olndo ostovo llutuondo, oncontroro um opolo llrmo nosto ultlmo
lnvostlgooo; o todo o mlnho construoo noo proclsoro por lsso, do
monolro nonhumo, llcor omooodo do dosmoronor, dodo quo umo
porto oo mosmo tompo so opolo no outro o o sustonto.
Entrotonto, ou proclso dor o osto prlmolro llvro do Republcu
um poso todo ospoclol. Plotoo, do umo ou outro monolro, dovo tor
tomodo consclnclo do dllorono ontro osto prlmolro llvro o os
sogulntos, porm, como todo um clclo do dlologos lntormodlorlos
noo oprosonto nonhumo somolhono com o llvro l, Plotoo cortomon-
to tlnho umo lntonoo, quolquor quo losso, oo oscrov-lo. lsto, por
100
um lodo. E por outro lodo: osto prlmolro llvro rocordo justomonto os
prlmolros dlologos, os quols, num sontldo complotomonto dlloronto
dos postorloros, dovom tor ostodo sob o lnllunclo o o otuooo
possool do Socrotos. O rosultodo dlsto quo nos podomos obrlr
comlnho, otrovs Jesses prlmolros dlologos o Jeste prlmolro llvro do
Ropubllco, do monolro mols soguro, poro umo concepdo Je 5ocru-
tes.
Retrospectiva justificativa
No quo concorno oscolho dos dlologos, tlvo constontomonto
om vlsto oponos umo llnolldodo, quol sojo, opolor-mo noquolos
dlologos quo, do ocordo com o opndo gerulmente ucetu, mo
pudossom obrlr umo porspoctlvo, olndo quo porclol, poro vor o
5ocrutes reul. A molor porto dos ostudlosos tom ontoo, o poro mlm
lsto o prlnclpol, om suo dlvlsoo dos dlologos umo prlmolro closso,
quo todos olos colocom om ostrolto contoto com Socrotos, noo
oponos porquo lho soo tomporolmonto mols proxlmos, jo quo lsto
ollnol sorlo umo dotormlnooo complotomonto oxtorlor, mos tom-
bm porquo ostos, quonto oo ospirlto, soo consldorodos os mols
oporontodos, som quo por lsso todos os ostudlosos os chomom,
como Ast, dlrotomonto socrtcos
65
. Adomols, nom todos os ostudlo-
sos ostoo do ocordo o rospolto do quols dlologos dovorlom sor
ogrupodos nosto prlmolro closso, olndo quo todos consldorom Pro-
tgorus como um dostos, o o molorlo tombm Gorgus, o quo poro
mlm sullclonto. Ast locollzo lguolmonto FJon ontro ostos prlmolros.
Quonto o lsto, o molorlo osto contro olo. Em componsooo, o molor
porto osto do ocordo, por suo voz, om otrlbulr oo 8unquete o oo
FJon umo lmportnclo todo ospoclol no quo so roloro concopoo
do Socrotos. Enquonto Ast so docloro contro o quo ontos lol opro-
sontodo do Schlolormochor, contro oquolo vlsoo sobro o vlnculooo
ontro o 8unquete o o FJon, quo jo lol tocodo om sou rospoctlvo
lugor nosto nosso onollso, olo coloco, docorto, com sou protosto, um
obstoculo om sou comlnho; mos dodo quo olo conto o FJon ontro
os dlologos socrotlcos, ou posso, com olgumo modlllcooo, nosto
ponto sogulr Schlolormochor o oquolos quo so llgom o olo. A Apologu
- nosto ponto o molor porto dos ostudlosos osto do ocordo -
otrlbuido umo slgnlllcooo hlstorlco om sontldo mols rlgoroso, o ou
tombm otrlbulrol o olo, como ollos jo llz, um poso todo ospoclol.
Enllm, sob os ouspiclos do Schlolormochor, procurol gorontlr umo
lmportnclo proprlo, poro osto lnvostlgooo, oo prmero loro Ju
Republcu.
101
So ou ontoo, por um lodo, no oscolho dos dlologos tlvo dlonto
dos olhos os rosultodos dos posqulsodoros clontillcos, mo ocomodol
o olos tonto quonto mo oro possivol, busquol orrlmo nolos tonto
quonto mo pormltlrom, por outro lodo ou tombm mo oslorcol poro,
otrovs do umo obsorvooo lmporclol do umo grondo porto do
Plotoo, cortlllcor-mo possoolmonto do corrooo dossos rosultodos.
Quo lronlo o dloltlco soo os duos grondos potnclos om Plotoo,
todos hoo do concodor; mos quo nolo so oncontrom umo Juplu
espce Je ronu o umo Juplu espce Je Jultcu, tombm noo so
podo nogor, do jolto nonhum. Ho umo lronlo quo oponos um
stmulus poro o ponsomonto, quo o lmpulslono quondo olo so torno
sonolonto, o o dlsclpllno quondo so torno dosonlroodo. Ho umo
lronlo quo olo mosmo o oporonto o olndo o termnus oo quol so
vlso. Ho umo dloltlco quo om movlmonto lnlntorrupto sompro vlglo
poro quo o quostoo noo so dolxo cotlvor por umo concopoo cosuol,
o, lnlotlgovol, osto sompro dlsposto o lozor o problomo vlr tono
quondo olo posto o plquo, om sumo, quo sompro sobo mont-lo
om susponso, o justomonto por molo dlsso o com lsso quor soluclonor
o problomo. Ho umo dloltlco quo, portlndo dos ldlos mols obstro-
tos, quor lovo-los o so dosonvolvorom om dotormlnooos mols con-
crotos, umo dloltlco quo com o ldlo quor construlr o roolldodo.
Flnolmonto, ho olndo um olomonto om Plotooo quo um suplomon-
to nocossorlo poro oqullo quo lolto noquolos duos grondos potnclos.
E o mitco o o jguruJo. A prlmolro ospclo do lronlo corrospondo o
prlmolro ospclo do dloltlco, sogundo ospclo do lronlo, o sogundo
ospclo do dloltlco; s duos prlmolros, o mitlco, s duos ultlmos, o
llgurodo, todovlo do tol modo quo o mitlco noo osto numo rolooo
nocossorlo poro com os duos prlmolros o monos olndo poro com os
duos ultlmos, mos ontos como umo ontoclpooo provocodo polo
unllotorolldodo dos duos prlmolros, ou como um momonto do
possogom, um conjnum, quo proprlomonto nom portonco o umo
porto o nom outro.
Duos suposloos soo oqul possivols. Do ocordo com o prlmolro,
proclso supor quo ostos pontos do vlsto sltuom-so Jentro do roglstro
plutonco, o quo Plotoo prlmorlomonto oxporlmontou om sl o prlmol-
ro ostodlo, dolxou quo osto so dosonvolvosso om sl ot o sogundo
ostodlo comoor o so ollrmor, o dopols do so tor oi dosonvolvldo
sucosslvomonto, ocobou por dosolojor complotomonto o prlmolro;
pols o prlmolro ostodlo noo ossumldo no sogundo; no sogundo,
tudo novo. So so qulsor otrlbulr o Plotoo ombos os pontos do vlsto,
soro proclso coroctorlzor o prlmolro como cotlclsmo, como umo
ospclo do lntroduoo, quo no ontonto noo conduz poro dontro do
102
colso, como um lmpulso quo no ontonto noo otlngo o moto. Acros-
conto-so o lsto quo dosto monolro noo so loz justlo oo prlmolro ponto
do vlsto, pols noo so pormlto quo osto so consolldo lntorlormonto, o
so o suprlmo too logo quonto possivol, poro oxocutor o tronsloo oo
sogundo tonto mols locllmonto. Mos oo lozor lsto, so oltoro o lon-
mono, o noo o lozondo, llco tonto molor o dlllculdodo do dor o ombos
um lugor prlmltlvo om Plotoo. Alm dlsso, o slgnlllcooo do Socrotos
llco complotomonto dolxodo do lodo o osto hlpotoso do lntorprotooo
ontrorlo om choquo com o hlstorlo, jo quo dosto modo tudo o quo
Plotoo torlo por ogrodocor o Socrotos sorlo o nomo do Socrotos, o
quol cortomonto dosomponho om Plotoo um popol too ossonclol
como, o sogulrmos osso concopoo, roprosontorlo um popol puro-
monto cosuol. Ou entdo proclso supor quo um dostos pontos do
vlsto portonco prmurumente u 5ocrutes o socundorlomonto o Plo-
too, o quo portonto Plotoo moromonto o roproduz. - Quol dossos
dols pontos do vlsto portoncorlo ontoo o Socrotos, sobro lsto noo
podo hovor nonhumo duvldo. Tom do sor o prlmolro. Suos corocto-
ristlcos ospocillcos soo, conlormo jo lol lndlcodo mols oclmo, o lronlo
om sou empenlo totul
66
, u Jultcu om suo otlvldodo negutoumente
lbertuJoru
67
.
So por ocoso, ontoo, nos poglnos ontorloros, olndo noo mo lol
possivol justlllcor sullclontomonto osto ponto do vlsto o portlr do
Plotoo, o rozoo - olm noturolmonto doqullo quo so dovo mlnho
proprlo lolto do opllcooo - osto om quo Plotoo oponos reproJuz osto
ponto do vlsto. Entrotonto, quonto molor losso o lnllunclo oxorcldo
nocossorlomonto polo lronlo sobro umo sonslbllldodo potlco como
o do Plotoo, tonto mols dllicll sorlo poro olo oxpllcor-so osto lnllunclo
o roproduzlr o lronlo om suo totolldodo, o nosto roproduoo obstor-so
do todo ocrsclmo do um contoudo posltlvo o ossoguror-so do quo
olo noo so tornorlo nosto ponto do vlsto oqullo quo olo mols tordo
nolo, umo potnclo nogotlvo oo sorvlo do umo ldlo posltlvo. So os
colsos soo osslm como dlgo, tombm so porcoboro como lol corroto
o procodlmonto, ontorlormonto sugorldo, do lntorprotor oquolos
oxprossoos dos prlmolros dlologos quo oscllom ontro um ponto do
vlsto posltlvo o um nogotlvo como centellus proosorus olndo
ombiguos, o o porto mitlco dossos dlologos como umo untecpudo,
o do ollrmor quo o plutonsmo proprumente Jto comoo com
oquolo clclo do dlologo o quo portoncom o PurmnJes, o Teeteto,
o 5ojstu o o Poltco.
Umo dlllculdodo quo olndo subslsto poro mlm quo, noturol-
monto, so otrovs do umo obsorvooo rollotldo possivol concobor
corrotomonto o prlmolro ponto do vlsto, posto quo o roproduoo
103
plotnlco noo osto totolmonto lsonto do umo corto olucldooo duplo.
lsto so dolxo oxpllcor tonto mols locllmonto quonto ocorro ontro
lronlo o um ponsomonto subjotlvo umo ongonodoro somolhono. No
quo tongo, om prlmolro lugor, o umo porsonolldodo o suo rolooo
com umo outro porsonolldodo, no modldo quo osto llbortodoro,
ovldonto quo tol rolooo podo sor om porto nogotlvomonto o om porto
posltlvomonto llbortodoro, como jo lol mostrodo ontos. No modldo
quo o lronlo corto os omorros quo rotlnhom o ospoculooo, ojudo o
ompurro-lo poro loro dos boncos do orolo ompirlcos o o lozor com
quo olo so ovonturo mor oloro, tomos oi umo otuooo nogotlvomonto
llbortodoro. A lronlo ndo est nem um pouco lntorossodo no oxpo-
dloo. No modldo, porm, quo o lndlviduo ospoculonto sonto-so
llbortodo o umo grondo rlquozo so oprosonto dlonto do sous olhos,
locllmonto olo poJer or u crer quo tudo lsto tombm dovldo
lronlo, o o grotldoo quo olo sonto podo dosojor quo olo so consldoro
dovodor lronlo por tudo. At um corto ponto ho olgumo vordodo
nosto conlusoo, no modldo quo noturolmonto todo proprlododo
osplrltuol so oxlsto om rolooo com o consclnclo quo o possul. Tonto
no ponto do vlsto do ronu como tombm no do ponsomonto
subjetoo, umo personulJuJe pormonoco um ponto Je purtJu
necessro; om ombos os cosos, o otuooo dosto porsonolldodo vom
o sor llborodoro, mos o otuooo do lronlo nogotlvo o, oo controrlo,
o do ponsomonto posltlvo. Por lsso, Plotoo oxorcou umo lnllunclo
llborodoro junto oos sous dlscipulos num sontldo dlloronto do do
Socrotos junto o olo; contudo, tombm poro os dlscipulos do Plotoo
hovlo umo nocossldodo do lnclui-lo om sou ponsor, porquo o ospo-
culooo dolo llcou unlcomonto subjotlvo, o olo noo so rocolhou
sombro poro dolxor quo o ldlo so movosso o sl proprlo dlonto dos
ouvlntos. No ontonto, osto rolooo ontro Plotoo o Socrotos noo
pordurou sompro; mols tordo olo noo contlnuou tonto sondo llborto-
do por Socrotos, quonto so llbortou o sl mosmo, omboro suo momo-
rlo losso llol domols, suo grotldoo domoslodo ordonto poro quo olo
pudosso jomols osquoc-lo. Todovlo, omboro Socrotos olndo pormo-
noo o porsonogom prlnclpol nos dlologos construtlvos, osto Socrotos
somonto umo sombro doquolo quo oporoco nos prlmolros dlologos,
umo rocordooo o, por mols coro quo olo sojo, Plotoo ogoro polro
llvromonto sobro olo o olo o crlo llvro o pootlcomonto.
No quo tongo lormo, o Jlogo lguolmonto nocossorlo puru
umbos os pontos Je ostu. Com ololto, olo lndlco o ou o suo rolooo
poro com o mundo, mos no prlmolro coso troto-so do ou quo
constontomonto dovoro o mundo, o no sogundo, do ou quo quor
ossumlr o mundo; no prlmolro coso, sous dlscursos o olostom
104
constontomonto do mundo, o no sogundo, o lntroduzom constonto-
monto nolo; no prlmolro ponto do vlsto olo umo porgunto quo
consomo o rosposto; no sogundo, umo porgunto quo dosonvolvo o
rosposto. Quonto oo mtodo, tomos oqul o dloltlco: om umbos os
pontos do vlsto, umo Jultcu ubstrutu. Como tol mtodo, o dloltlco
noturolmonto noo osgoto o ldlo. O quo rosto oo llnol , num dos
pontos do vlsto, o nodo, lsto , o consclnclo nogotlvo no quol o
dloltlco obstroto ossumldo; o no outro, um olm, umo dotormlno-
oo obstroto, mos sustontodo posltlvomonto. Polo quo, o lronlo osto
poro olm do ponsomonto subjotlvo, ultropossou-o no modldo quo
olo um ponto do vlsto ocobodo quo so volto poro sl mosmo; oo
controrlo, o ponsomonto subjotlvo tom umo lrogllldodo, umo lroquo-
zo, otrovs do quol um ponto do vlsto suporlor tom do so oloboror.
Num outro sontldo o lronlo um ponto do vlsto subordlnodo, no
modldo quo coroco do posslbllldodo, no modldo quo pormonoco
lnocossivol o quolquor convlto, noo quor vlr o compromotor-so com
o mundo, mos so bosto o sl mosmo. Posto quo ombos os pontos do
vlsto soo pontos do vlsto subjotlvos, ombos so sltuom noturolmonto,
ot um corto ponto, no osloro do lllosollo do oproxlmooo, so quo
som so pordorom nlsto, com o quo ollos so robolxorlom o pontos do
vlsto complotomonto ompirlcos. Entrotonto, oqullo polo quol um dos
pontos do vlsto ultroposso o roolldodo o nogotlvo, o nogooo,
ossumldo no consclnclo, do volldodo do oxporlnclo; o outro tom
um posltlvo om lormo do umo dotormlnooo obstroto. Um dolos
rotm poro tros o rocordooo, nogotlvomonto, om oposloo oo
movlmonto do vldo; o sogundo montm o rocordooo dlonto do sl
jorrondo sobro o roolldodo
68
.
Oro, vondo-mo too ocupodo om mostror o posslbllldodo dosto
mol-ontondldo, om dosonvolvor mlnho lnvostlgooo o portlr dosto
mo-comproonsoo, tolvoz um ou outro loltor vonho o ponsor, com um
pouqulnho do lronlo, quo tudo lsto um mul-entenJJo do mnlu
purte o quo tudo noo posso do olormo lolso. A dlllculdodo quo um
tol loltor tom om monto , docorto, o do oxpllcor como so podorlo
ponsor quo Socrotos tlvosso mlstlllcodo Plotoo, do modo o osto
comproondor sorlomonto o quo Socrotos dlssoro lronlcomonto. Slm,
podorlom colocor-mo dlllculdodos olndo moloros, trozondo lom-
brono quo Plotoo, ollnol do contos, ontondlo roolmonto multo do
lronlo, o quo sous ultlmos oscrltos bom mostrom. No quo tongo o
osto ultmu objedo, rospondorol quo oqul noturolmonto noo so troto
do monllostooos portlculoros do lronlo, mos slm do lronlo socrotlco
om sou omponho totol. Mos poro podor concobor o lronlo dosto tlpo,
ho quo tor umo dlsposloo osplrltuol su geners quo so dlstlnguo
105
quolltotlvomonto do quolquor outro. Em ospoclol, um nlmo potlco
rlco osto multo pouco proporodo poro comproond-lo, do monolro
como olo so oprosonto osslm sensu emnentor (no sontldo mols
lorto), onquonto, oo controrlo, umo tol dlsposloo osplrltuol podo
multo bom sontlr-so tocodo por suos monllostooos portlculoros, som
prossontlr o lnllnltudo quo oqul so oculto, podo brlncor com olos som
nom do longo lmoglnor o domnlo monstruoso quo hoblto os sitlos
dosortos o orldos do lronlo.
Quonto prmeru objedo, ou rospondorlo, om porto, quo
sompro sorlo multo dllicll poro um Plotoo ontondor complotomonto
Socrotos, o om porto - o o mlnho rosposto prlnclpol -, quo noo so
dovo ollnol procuror om Plotoo umo roproduoo puro o slmplos do
Socrotos, o quo lsto noo toro ocorrldo o nonhum loltor do Plotoo.
Mos so Plotoo, conlormo concordo o molorlo dos ostudlosos, noo
oprosonto umo moro roproduoo do Socrotos, o slm umo crlooo
potlco dosto llguro, ontoo oi jo osto tudo o quo so podo dosojor poro
doscortor oquolo dlllculdodo. Pols, so do clrcunstnclo do quo Plotoo
nos dlologos do volhlco poo os polovros no boco do Socrotos, noo so
podo do monolro nonhumo conclulr quo o dloltlco do Socrotos oro
roolmonto do mosmo noturozo doquolo quo so oncontro no Purm-
nJes, ou quo sou dosonvolvlmonto concoltuol losso do mosmo tlpo
do quo so oncontro no Republcu, tompouco so ostorlo outorlzodo o
conclulr, portlndo do oxposloo quo so oncontro nos prlmolros
dlologos, quo o ponto do vlsto do Socrotos no roolldodo tonho sldo
oxotomonto lguol oo quo osto oscrlto. - Alguns loltoros jo ostorlom
om condloos do roconhocor lsto, tolvoz ot oguordondo um tonto
lmpoclontomonto quo ou troto do tormlnor logo ostos consldorooos,
poro mo podorom opllcor umo noou objedo. So ou, com ololto,
oslorcol-mo no lnvostlgooo procodonto por domonstror nos dlologos
portlculoros osto omponho totol do lronlo, Plotoo tombm o dovo tor
comproondldo, posto quo lsto so dolxo doscobrlr om suo oxposloo.
Quo o sogulnto slrvo do rosposto: om porto, ou oponos procurol, com
o lnvostlgooo procodonto, tornur possioel mlnho concopoo do
Socrotos. Por lsso, om multos possogons, montlvo om susponso o
concopoo, lndlcondo quo o colso tombm podorlo sor ponsodo do
outro monolro. E om porto, orgumontol prncpulter (prlnclpolmonto)
com o Apologu. Mos nosto so tom, do ocordo com o oplnloo do
molorlo, umo roproduoo hlstorlco do roolldodo do Socrotos; o
contudo, olndo no quo tongo o olo, ou proclsol como quo ovocor o
ospirlto do lronlo, lozor com quo olo tomosso lormo o so mostrosso
om suo totolldodo.
106
XENOFONTE E PLATO
So o gonto qulsosso oxprossor om poucos polovros o concopoo
do Socrotos sogundo Plutdo, podor-so-lo dlzor quo osto lho do o ldlo.
Ondo tormlno o omplrlo quo Socrotos comoo, suo otlvldodo
conslsto om trozor o ospoculooo poro loro dos dotormlnooos do
llnltudo, pordor do vlsto o llnltudo o novogor rumo oo mor olto, lo
ondo o osloro ldool o o lnllnltudo ldool noo roconhocom nonhumo
consldorooo olholo, mos soo poro sl mosmos o llm lnllnlto. Asslm
como por lsso o porcopoo lnlorlor ompolldoco oo lodo doquolo
conhoclmonto suporlor, o so torno mosmo um ongono, um doson-
gono om comporooo com olo, osslm tombm quolquor consldoro-
oo com um llm llnlto torno-so umo doproclooo, umo prolonooo
do sogrodo. Em sumo, Socrotos gunlou u JeulJuJe, conqulstou
ossos lmonsos rogloos quo ot ontoo orom umo terru ncogntu (torro
dosconhocldo). Elo dosprozo por lsso o provoltoso, lndlloronto com
o ordom ostobolocldo, um lnlmlgo docldldo do modlocrldodo quo,
no nivol do omplrlo, objoto do umo dovoto vonorooo como o quo
ho do mols olto poro osto, mos quo poro o ospoculooo um
monstrlnho quo os duondos dolxorom no lugor do crlono. So o gonto
lombror ogoro, por outro lodo, o rosultodo o quo chogomos otrovs
do ostudo do Xonolonto, o quo oi oncontromos Socrotos numo
ossiduo otlvldodo como um opostolo do jntuJe, como um zoloso
propogondlsto do modlonlo, lnlotlgovolmonto rocomondondo sou
ovongolho torrostro, loro do quol noo ho solvooo, o quo oi oncon-
tromos om voz do vordodolro o ordom ostobolocldo, om voz do
slmpotlo o lucro, om voz do unldodo hormnlco o sobrlododo
prosolco, o gonto ho do concodor ontoo quo ostos duos concopoos
noo so cosom bom. Ou so proclsorlo ocusor Xonolonto do umo totol
orbltrorlododo, do um odlo lncomproonsivol o Socrotos, quo buscovo
umo sotlslooo numo tol molodlcnclo; ou so proclsorlo otrlbulr o
Plotoo umo ldlosslncroslo lguolmonto onlgmotlco om rolooo oo sou
oposto, quo so roollzorlo do monolro lguolmonto lnoxpllcovol om
tronslormondo osto sou controrlo num sou somolhonto. So qulsormos
ogoro por um lnstonto dolxor o roolldodo do Socrotos como umo
grondozo dosconhocldo, podo-so dlzor quonto o ostos duos concop-
oos quo Xonolonto, como um dono do morcoorlo, oloroco o sou
Socrotos mols boroto o quo Plotoo, como um ortlsto, crlo o sou
Socrotos om dlmonsoos sobronoturols. Contudo, como lol Socrotos
roolmonto, quol lol o ponto do portldo poro o suo otlvldodo A
rosposto o osto quostoo noturolmonto proclso ojudor-nos oo mosmo
tompo o solr do um oporto om quo ot ogoro ostlvomos troncodos.
107
A rosposto o sogulnto: u exstncu Je 5ocrutes ronu. Asslm como
osto rosposto, sogundo crolo, suprlmo o dlllculdodo, osslm tombm
o clrcunstnclo do olo suprlmlr o dlllculdodo loz com quo olo sojo o
rosposto corroto, do modo quo olo so mostro oo mosmo tompo como
hlpotoso o como o vordodolro. Pols o ponto, o troo quo loz com
quo o lronlo sojo lronlo oxtromomonto dllicll do coptor. Com
Xonolonto podo-so por lsso do bom grodo odmltlr quo Socrotos
gostovo do porombulor o lolor com todo tlpo do gonto, porquo
quolquor colso ou ovonto oxtorlor sorvo do protoxto ou ocosloo poro
oquolo lrnlco quo tom sompro umo rosposto pronto; com Plotoo,
podo-so do bom grodo dolxor Socrotos tocor o ldlo, so quo o ldlo
noo so obro poro olo, sondo, polo controrlo, um llmlto. Codo um
dostos dols oprosontodoros procurou, noturolmonto, completur o
que jultuou om Socrotos, Xonolonto puxondo-o poro bolxo ot os
porogons rostolros do utllltorlo, Plotoo olovondo-o ot os rogloos
suprotorrostros do ldlo. Mos o ponto quo so sltuo no molo, lmpor-
coptivol o oxtromomonto dllicll do llxor, o lronlo. Por um lodo,
justomonto o multlpllcldodo do roolldodo o olomonto proprlo do
roolldodo, otroo, constontomonto olo oponos toco o torro; mos dodo
quo o rolno proprlomonto dlto do roolldodo olndo lho ostronho, olo
olndo noo omlgrou poro osto rolno, mos osto, por osslm dlzor, o todo
lnstonto pronto poro morchor. A ronu osclu ontro o ou ldool o o ou
ompirlco; um lorlo do Socrotos um lllosolo; o outro, um sollsto; mos
o quo o loz sor mols do quo um sollsto o loto do quo sou ou ompirlco
tom volldodo unlvorsol.
ARISTFANES
A concopoo do Arlstolonos lornocoro oxotomonto o controsto
nocossorlo do Plotoo, o justomonto com osto controsto concrotlzoro
o posslbllldodo do um novo comlnho poro nossos pondorooos. Slm,
sorlo mosmo umo grondo locuno so nos loltosso suo ovollooo do
Socrotos; pols osslm como todo dosonvolvlmonto om gorol ocobo
por porodlor o sl mosmo, o umo tol porodlo o cortozo do quo osto
dosonvolvlmonto sobrovlvou o sl mosmo, osslm tombm o concop-
oo cmlco um momonto, do multos monolros um momonto
lnllnltomonto rotlllcodor dontro do totol vlsuollzooo do umo porso-
nolldodo ou do umo tondnclo. Por lsso, so so coroco tombm do
tostomunho lmodloto sobro Socrotos, o so so coroco ot do umo
concopoo totolmonto conllovol dolo, tom-so polo monos, om com-
108
ponsooo, todos os dlvorsos nuoncos do mol-ontondldos, o no coso
do umo porsonolldodo tol como o do Socrotos, ou crolo quo com lsto
ostomos multo bom sorvldos. Plotoo o Arlstolonos tm, ontoo, lsto
om comum: suos oxposloos soo Jeus, mos om rolooo rociproco,
lnvorso, pols Plotoo tom o ldoolldodo trgcu, o Arlstolonos o comcu.
O quo torlo movldo Arlstolonos o concobor Socrotos dosto monolro,
o so olo torlo sldo subornodo poro lozor lsto polos ocusodoros do
Socrotos, so olo torlo llcodo omorgurodo dovldo rolooo do omlzodo
quo Socrotos montlnho com Euripodos, so olo torlo combotldo nolo
os ospoculooos do Anoxogoros sobro o noturozo, so olo o torlo
ldontlllcodo com os sollstos, om sumo, so olo torlo tldo olgum motlvo
llnlto o torrono quo o dotormlnou o loz-lo, tudo lsto noo tom
obsolutomonto nodo o vor om nosso lnvostlgooo; o no modldo quo
osto dovosso dor umo rosposto o tols quostoos, proclsorlo sor notu-
rolmonto umo rosposto nogotlvo, dodo quo nosso lnvostlgooo so
docloro convoncldo do quo o concopoo do Arlstolonos ldool, com
o quo olo osto llvro do todo o quolquor consldorooo dosto tlpo, noo
rostojo polo torro, mos sobrovoo llvro o lovo. Concobor oponos o
roolldodo ompirlco do Socrotos, oprosonto-lo no cono tol quol olo oro
no vldo, torlo ostodo obolxo do dlgnldodo do Arlstolonos o torlo
tronslormodo suo comdlo num poomo sotirlco; por outro lodo,
ldoollzo-lo numo tol modldo quo olo ollnol so tornosso lrroconhocivol,
torlo llcodo complotomonto loro do lntorosso do comdlo grogo. Quo
osto sogundo hlpotoso noo ocorrou, o proprlo Antlguldodo nos
tostomunho, pols olo roloto quo o oprosontooo dos Nuoens lol
honrodo com o prosono do critlco quo nosto ossunto oro o mols
rlgoroso, o proprlo Socrotos, o quol, poro dlvorsoo do publlco,
lovontou-so duronto o roprosontooo, o llm do quo o multldoo
rounldo no tootro pudosso convoncor-so do somolhono dovldo. Quo
umo tol concopoo oponos oxcontrlcomonto ldoollzodo noo convlrlo
do monolro olgumo oo lntorosso do comdlo grogo, quonto o lsto
tombm so doro rozoo
6
oo porsplcoz Rtschor, quo doscrovou do
monolro too oxcolonto como o ossnclo do comdlo rosldlo justo-
monto om concobor Jeulmente u reulJuJe, om colocor om cono
umo porsonolldodo rool, porm do tol monolro quo olo losso vlsto
como roprosontonto do ldlo, rozoo por quo, ollos, om Arlstolonos so
oncontrom os trs grondos porodlgmos cmlcos, Cleonte, EuripeJes,
5ocrutes, cujos possoos roprosontom comlcomonto os tondnclos do
sou tompo om suo tripllco dlrooo.
Por lsso, como o concopoo do roolldodo, oxoto ot os monoros
dotolhos, proonchlo o dlstnclo ontro os ospoctodoros o o tootro,
osslm tombm o concopoo ldool tornovo o olostor ossos duos
109
potnclos ontro sl, como, ollos, sompro dovo tor lolto no orto. Quo
Socrotos ontoo roolmonto om suo vldo dovo tor olorocldo multos
ospoctos cmlcos, quo olo, poro dlzor do umo voz o polovro, ot um
corto ponto loro um Sondorllng
70
(um tlpo orlglnol) noo so podo
nogo-lo; quo nlsto jo hovlo umo justlllcotlvo poro um pooto cmlco,
noo do poro nogor do monolro olgumo; mos tombm lnquostlono-
vol quo lsto torlo sldo multo pouco poro Arlstolonos. So noo posso,
portonto, lozor outro colso sonoo odorlr com todo modstlo oo
morocldomonto trlunlonto Rtschor quo com tonto sucosso loz o ldlo
olotlvor-so o portlr o otrovs do suo luto contro os mol-ontondldos
dos concopoos ontorloros, so noo posso lozor outro colso sonoo ostor
do ocordo com olo om quo so no modldo quo Arlstolonos v om
Socrotos o roprosontonto do um novo prlnciplo, so nosto modldo olo
so torno poro Arlstolonos umo llguro cmlco, olndo osslm, porm,
sorlo umo outro quostoo sobor so o sorlododo quo Rtschor rolvlndlco
om too olto grou poro osto poo noo o coloco um pouco om
dosocordo com o lronlo quo olo do rosto otrlbul o Arlstolonos. E olm
dlsso, rosto olndo o quostoo do sobor so Rtschor noo torlo vlsto
domols om Socrotos o por lsso lolto Arlstolonos vor tombm domols.
Roprosontonto do um novo prlnciplo podo-so multo bom chomo-lo,
om porto porquo o suo otlvldodo llborodoro tlnho do nocossorlomon-
to ovocor um novo prlnciplo; mos doi noo so soguo, do jolto nonhum,
quo noo so posso ollnol, no lntorlor dosto concossoo, llmltor Socrotos
um pouco mols.
Com o concopoo do Rtschor, Socrotos so torno too grondo,
quo o gonto slmplosmonto noo v Plotoo. Todovlo, mols odlonto
toromos ocosloo do lolor dlsso tudo. Entrotonto, coso so quolro
odmltlr quo u ronu oro o quo constltuio o vldo do Socrotos, docorto
so ho do concodor quo osto oloroclo um ospocto multo mus comco
do quo no coso do so protondor quo o prlnciplo socrotlco oro o Ju
subjetoJuJe, do lntorlorldodo, com todo o rlquozo do ponsomontos
quo oi so oncontro, o do so procuror o outorlzooo do Arlstolonos no
sorlododo com quo olo, como odopto do ontlgo culturo grogo,
proclsovo osloror-so por onlqullor osto dosordom modorno. Pols
osto sorlododo posodo domols, osslm como tombm llmlto o
lnllnltudo cmlco quo, como tol, noo conhoco nonhum llmlto. Ao
controrlo, o lronlo um ponto do vlsto novo, o, onquonto tol,
obsolutomonto polmlco lronto ontlgo culturo grogo, o oo mosmo
tompo um ponto do vlsto quo constontomonto so suprlmo o sl
mosmo, olo um nodo quo dovoro tudo, o um olgo quo jomols so
podo ogorror, quo oo mosmo tompo o noo ; mos lsto umo colso
cmlco om sou mols prolundo lundomonto. Asslm como o lronlo
110
dorroto portonto tudo, oo vor om codo colso o suo dlscropnclo poro
com o ldlo, osslm tombm olo so sltuo obolxo do sl mosmo, modldo
quo so suporo o sl mosmo o contudo pormonoco nolo.
O quo lmportonto om prlmolro lugor ostor convoncldo do
quo lol o Socrotos reul quo Arlstolonos ps om cono. Asslm como so
rolorodo nosto convlcoo polo trodloo do Antlguldodo, osslm
tombm so oncontro nosto poo umo multlpllcldodo do troos quo,
ou soo hlstorlcomonto cortos, ou polo monos so mostrom como
complotomonto onologos qullo quo o gonto sobo por outros lontos
o rospolto do Socrotos. Suvorn, com grondo orudloo lllologlco o
multo bom gosto, oslorou-so por domonstror o ldontldodo ontro o
Socrotos oprosontodo por Arlstolonos o o Socrotos rool, por molo do
umo tol sucossoo do troos lndlvlduols
71
. Tombm Rtschor lorno-
cou, olndo quo noo no mosmo modldo, umo colooo dostos dodos
sullclonto poro osto lnvostlgooo. lsto so oncontro no obro cltodo, p.
277s. O quo o sogulr so torno lmportonto vor o prlnciplo, u Ju
quo Arlstolonos nos loz ontrovor om Socrotos, ldlo do quol olo
oprosontodo como o roprosontonto tronsporonto.
Todovlo, poro olconor lsto, torno-so nocossorlo dor um breoe
punorumu Ju proprlo peu, do suo ostruturo o do sou ondomonto.
Eu posso ontror nosto lnvostlgooo com multo conllono, porquo
tonho mlnho lronto um hogollono, o proclso sompro convlr, om
rolooo o olos, quo os hogollonos possuom um dom oxtroordlnorlo
poro obrlr ospoo, umo outorldodo do pollclol, quo num lnstonto sobo
lozor dlsporsor todo tlpo do ojuntomonto orudlto o do consplrooo
hlstorlco suspolto. No quo tongo ontoo om prlmolro lugor oo coro,
osto, quo como tol roprosonto o substnclo tlco, so rovosto, om nosso
poo, do um simbolo
72
. Rtschor procuro o lronlo no loto do quo o
coro tom consclnclo do sou popol slmbollco, o olo mosmo, por osslm
dlzor, o codo lnstonto osto pronto poro pulor loro dosto oscondorljo,
o quo ollnol tombm ocorro do loto no conclusoo, quondo oscornoco
do Estropsiodos, quo olo ongonoro. So nlsto ontoo quo conslsto o
lronlo, so osto sorlododo
73
quo luto por olostor o consclnclo subs-
tonclol do Estodo do voculdodo do dosordom modorno noo llmlto o
lnllnltudo o o brutolldodo potlco do lronlo, so todo o conclusoo do
poo, olndo quo sojo um justlllcodo dostlno, noo ocontocorlo s
custos do lronlo - o noo sor quo so qulsosso odmltlr, colso quo, quonto
ou sol, ot hojo nlngum onlotlzou, quo oxotomonto o vlngono
tomodo por Estropsiodos, oo pr logo coso (jrontstron, ponsoto-
rlo, v. 4), oro om suo lncongrunclo um novo motlvo cmlco, o quo
suos rpllcos
74
, noo dosprovldos do osplrltuosldodo, quo soguromon-
to num corto sontldo ot soo boos domols poro Estropsiodos, dovo-
111
rlom sor lntorprotodos como umo ospclo do oxtotlco domnclo,
rpllcos nos quols olo lontoslovo loro do sl o com cmlco cruoldodo
onlqullovo o oxtormlnovo o doono quo o hovlo oprlslonodo - do
todos ostos quostoos ou noo posso mo ocupor oqul
75
. Mos so
dolxomos do lodo tols quostoos, torno-so ontoo olndo mols lmpor-
tonto domorormo-nos no consldorooo doquolo simbolo, com o quol
o pooto rovostlu o coro, ou sojo, us nuoens.
Noturolmonto ostos noo podom tor sldo oscolhldos por ocoso,
o por lsso lmportonto doscobrlr o ldlo do outor com rospolto o
olos. As nuvons llustrom, pols, monllostomonto, todo o otlvldodo
vozlo o som contoudo quo so dosonrolo no ponsotorlo, o ho portonto
umo prolundo lronlo quondo Arlstolonos, no cono om quo Estrop-
siodos dovo sor lnlclodo nosto sobodorlo, loz Socrotos lnvocor os
nuvons, quo soo o rolloxo oroo do sou proprlo lntorlor vozlo.
Nuvons donotom, pols, do monolro oxcolonto, o movlmonto do
ponsor coronto do todo o quolquor ponto llrmo
76
, quo om continuo
ondulor, som ponto do opolo o som lol lmononto do movlmonto,
conllguro-so do todos os monolros possivols com o mosmo lncons-
tnclo dosrogrodo dos nuvons, quo oro so ossomolhom o mulhoros
mortols, oro o um contouro, umo pontoro, um lobo, um touro otc.,
o so ossomolhom, mos, bom ontondldo, noo soo tols, dodo quo ollnol
do contos nodo mols soo do quo brumo ou o posslbllldodo lnllnlto,
quo so movo obscuromonto, do so tornor noqullo quo olo dovo sor,
o quo contudo lmpotonto poro lozor com quo olgo llquo subslstonto,
oquolo posslbllldodo quo tom umo obrongnclo lnllnlto o por osslm
dlzor contm om sl o mundo lntolro, o contudo noo possul nonhum
contoudo, podo ossumlr tudo mos nodo podo soguror. Polo quo,
noturolmonto umo puro orbltrorlododo quondo Socrotos prodlco dos
nuvons quo olos soo dousos, o Estropsiodos so montm noturolmonto
multo mols rozoovol oo ocoltor quo soo oponos brumo, orvolho o
lumoo (cl. v. 330). Mos osslm como osto ousnclo do contoudo so
mostro nolos, osslm tombm so mostro no comunldodo, no Estodo,
quo olos nutrom o protogom, o quo o proprlo Socrotos doscrovo como
sondo um omontoodo do dosocupodos, do homons oclosos quo
costumom contor louvoros s nuvons
77
. Slm, osto rolooo corrospon-
donto ontro os nuvons o o mundo oo quol olos portoncom, so oxprlmo
- o os comontodoros, sogundo mo poroco, nogllgonclorom lsto ot
ogoro -, do monolro olndo mols dotormlnodo, quondo oi dlto: Elos
so tronslormom om tudo o quo dosojom, do modo quo, quondo
vom um lulono do longo cobololro, tomom lormo do um contouro,
o quondo vom um lodroo dos bons publlcos tomom o lormo do um
lobo (v. 350, 351, 352). Pols oposor do quo lsto sojo doscrlto como
112
umo onlpotnclo dos nuvons, o oposor do quo o proprlo Socrotos
obsorvo quo olos ossumom tols lormos poro rldlculorlzor, mosmo
osslm lsto dovo sor oncorodo como umo lmpotnclo dolos, o o lronlo
orlstolnlco conslsto lndubltovolmonto no rociproco lmpotnclo: do
sujolto, quo quondo quor tor o objoto, obtm oponos suo proprlo
somolhono, o dos nuvons, quo oponos coptom o somolhono do
sujolto, porm so os produzom onquonto ostoo vondo os objotos. E
cortomonto nlngum ho do nogor quo com lsso osto oxcolontomonto
coroctorlzodo o dloltlco moromonto nogotlvo, quo constontomonto
pormonoco om sl mosmo, som ovonor nos dotormlnooos do vldo
ou do ldlo, o por lsso gozo do umo llbordodo quo so rl dos codolos
quo o contlnuldodo lmpoo
78
, oquolo dloltlco quo no sontldo mols
obstroto oponos umo potnclo, um rol som torro, quo so dololto
com o moro posslbllldodo do ronunclor o tudo no oporonto lnstonto
do posso do tudo, omboro tonto o posso quonto o ronunclo sojom
llusorlos; umo dloltlco quo noo so sonto constrongldo polo possodo,
nom coogldo por suo lrroo consoqunclo, noo so sonto ongustlodo
polo luturo, porquo olo too ropldo om osquocor, quo mosmo o
luturo jo osto quoso osquocldo ontos do sor vlvonclodo; umo dloltlco
quo do nodo coroco, nodo dosojo, so bosto o sl mosmo, lovlono o
lnconstonto solto sobro tudo como umo crlono som rumo.
A consclnclo dosto nulldodo, quo conslsto om quo o coro oo
mosmo tompo simbolo o contudo osto consclonto lronlcomonto do
ostor poro olm dlsto o do tor umo roolldodo totolmonto outro,
Rtschor otrlbul ontoo somonto oo coro, oo pooto o oos ospoctodoros
lnlclodos, o ocrosconto, p. 325: Ao controrlo, quolo quo noo sobo
dosto oposloo, o vordodolro sontldo osto ocultodo, o olo porcobo
nolos oponos o simbolo, tomo osto llguro, om quo olos so oscondom
clontomonto, por suo ossnclo vordodolro, o so obondono cholo do
conllono o lngonuldodo, som prossontlr quo so troto oponos do umo
opornclo olorocldo no lugor do vordodo. Mos o culpo do sujolto
conslsto om olo so obondonor lngonuomonto o ostos potnclos
ongonodoros o om lgnoror o ossnclo do quol procodo osto llusoo.
Porm, lsto so roloro mols o todo o oconomlo lntorno do poo,
onquonto oqul mols lmportonto vor so noo so consoguo porscrutor
o simbolo do coro, os nuvons, tol como olo roprosontodo, poro
doscobrlr um pouco mols o rospolto do suo noturozo, quo nolo
coroctorlzodo llgurodomonto. O coro roprosonto nuvons, mos os
nuvons roprosontom por suo voz dlvorsos objotos o tm no lniclo do
poo o lormo do mulhoros. Mos sobro ostos lormos dos nuvons lolo
Socrotos monllostomonto do umo monolro bostonto jocoso, o lsto
mostro sullclontomonto quo olos noo tm nenlumu oulJuJe puru
113
ele. O quo olo portonto odoro, o o quom olo opllco o prodlcodo do
douso, o mosso brumoso lnlormo, quo Estropsiodos multo
corrotomonto donomlno do vopor, orvolho o lumoo. O quo olo
portonto rotm o njorme proprumente Jto. Por lsso todos os
llgurooos quo os nuvons ossumom soo, por osslm dlzor, todos os
prodlcodos quo so dolxom prolorlr do tol modo quo, om conjunto,
todos so coordonom uns oos outros, lodo o lodo mos som vlnculooo
uns com os outros, som sucossoo lntorno, som quo doi so constltuo
olgo, om sumo, como todos os prodlcodos quo podom sor rocltodos
como numo lodolnho. Como nos jo vlmos om nosso lnvostlgooo
quo Socrotos otlnglu o ldlo, porm do tol modo quo nonhum
prodlcodo monllostovo ou troio o quo olo proprlomonto oro, mos
todos os prodlcodos oponos orom tostomunhos quo so colovom
dlonto do suo mognlllcnclo, osslm tombm mo poroco quo o mosmo
lndlcodo por Arlstolonos no rolooo do Socrotos com os nuvons.
Com ololto, o quo sobro dopols quo dosoporocom os dllorontos
llgurooos dos nuvons o proprlo mosso brumoso, quo umo
coroctorlzooo multo boo do ldlo socrotlco. As nuvons so mostrom
constontomonto om umo llguro, mos Socrotos sobo quo osto lormo
o ocldontol, o quo o ossonclol oqullo quo joz por dotros do llguro,
osslm com o ldlo o vordodolro, o o prodlcodo como tol nodo tom
o slgnlllcor. Mos o quo vordodolro dosto modo jomols vom luz
om olgum prodlcodo, jomols
7
. So consldorormos ogoro olm dlsso
o simbolo do coro, os nuvons, o so vlrmos nosto simbolo objotlvo-
dos
80
os ponsomontos do Socrotos (objotlvomonto vlsuollzodos), os
voromos docorto como produzldos polo lndlviduo, o no ontonto,
tombm como odorodos por olo onquonto ponsomontos objotlvos
(dlvlnos), do modo quo justomonto polo llutuor dos nuvons sobro
o torro, por suo multlpllcldodo do lormos o llgurooos quo lndlcodo
o oposloo ontro o subjotlvo o todo o ontlgo objotlvldodo grogo, poro
o quol o dlvlno o rlgor tlnho os ps bom llrmos sobro o torro, om
lormos dotormlnodos, llrmomonto morcodos o otornos. Portonto, ho
umo lurmonu do um sentJo muto projunJo ontro us nuoens,
potnclo objotlvo quo noo podo oncontror um lugor poro llcor oqul
no torro, o cujo oproxlmooo o osto sompro slgnlllco olndo umo
dlstnclo, o por outro lodo o sujolto, Socrotos, o quol, llutuondo por
sobro o torro susponso num costo, osloro-so poro so olovor o ostos
rogloos, tomondo quo o loro do torro lho posso sugor sous ponso-
montos ou, so suprlmlrmos o lmogom, quo o roolldodo vonho o
obsorvor, vonho o osmogor o lrogll subjotlvldodo
81
. Todovlo, sobro
lsto so ho do lolor mols tordo, quondo nos, portlndo noo do coro,
mos do porsonogom ogonto, osclorocoromos mols do porto o quo ho
do rolovonto poro o ldlo no ostronho sltuooo do Socrotos.
114
No coro, pols, torno-so vlsuollzovol todo o novo ordom do
colsos quo quorlo dosolojor o ontlgo culturo grogo, o consoquonto-
monto oqul so podo rosolvor do molhor lormo o quostoo do Arlsto-
lonos protondor no mscuru Je 5ocrutes rJculurzur os sojstus. Em
hlpotoso olgumo lsto podo sor lntorprotodo no sontldo do quo
Arlstolonos tlvosso rotldo oponos o nomo do Socrotos o do rosto
lornocldo umo coroctorlzooo quo nom so porocosso com olo, lsto
o obvlo. Mos so nos lombrormos do quo Socrotos o os sollstos num
corto sontldo ocupovom o mosmo posloo o quo proprlomonto lol
oo lovor s ultlmos consoqunclos o posloo comum, lol oo onlqullor
os molos-vordodos com os quols os sollstos so tronqulllzovom, lol
osslm quo Socrotos solopou-os, do modo quo num corto sontldo lol
osslm quo Socrotos dorrotou os sollstos, sondo olo mosmo o molor
dos sollstos
82
, ontoo jo so podo vor oi umo posslbllldodo poro
Arlstolonos ldontlllco-lo com os sollstos. Esto ldontlllcooo tombm
so roollzou com umo prolundo lronlo. Pols com cortozo sorlo umo
lronlo dlgno do Arlstolonos concobor Socrotos, o mols oncornlodo
lnlmlgo dos sollstos, noo como odvorsorlo dolos, mos como sou
mostro, o quo, ollos, num corto sontldo olo tombm oro. E o estrunlu
conjusdo quo loz do olgum quo comboto umo tondnclo, justomon-
to porquo num corto sontldo olo tombm portonco o olo, sor olo
mosmo roprosontonto do tondnclo, osto conlusoo guordo om sl
tonto lronlo proposltol ou noo-proposltol, quo o gonto noo podo
doscorto-lo completumente. Mos lsto dovo bostor por onquonto. E
tombm so quondo so coloco o coro como ponto do rolornclo
quo Socrotos dosoporoco ontro os sollstos; quondo sogulrmos o
doscrloo do porsonogom quo osto poo contm, oi olo so dostocoro
do monolro bom morconto.
Quonto oo urgumento Ju peu, olo podo sor oprosontodo
rosumldomonto, sobrotudo no prosonto lnvostlgooo, pols oqul so
lntorosso, ollnol, roproduzl-lo modldo quo o ostruturo quo osslm so
monllosto lono umo luz sobro o concopoo orlstolnlco do Socrotos.
Um compons do boo conduto, Estropsiodos, lol poror om dlllculdo-
dos llnoncolros dovldo o um cosomonto lnsonsoto. Sou lllho Fldipl-
dos, com suo polxoo polos covolos, tlnho ojudodo multo o orrulnor
o pol. Estropsiodos, contlnuomonto ogltodo com o ponsomonto no
dlnholro, contlnuomonto proocupodo om so llvror dos divldos, pro-
curo por todo porto, om voo, umo soido, ot quo do roponto o
ponsomonto do noou subeJoru, quo comoovo o so ollrmor om
Atonos, o do suo loro poro conqulstor ou olostor o quo so qulsosso
otrovs do dlsputo, dosporto nolo, com umo ologrlo surproondonto,
o osporono do oncontror suo llbortooo. Suo prlmolro lntonoo
115
pols lozor Fldipldos gozor dos lrutos dosto modorno onslno, mos jo
quo osto noo osto multo dlsposto o lsto, olo so docldo o oncomlnhor-so
possoolmonto oo ponsotorlo. Encontro um dlscipulo, quo ontoo lho
tronsmlto os lmprossoos mols lovorovols sobro o oscolo. Vorlos troos
osplrltuosos do Socrotos, vorlos quostoos o rospostos sutls provocom
nolo, como honosto compons, grondo osponto; mos umo orgumon-
tooo moglstrol do Socrotos, oxtromomonto proxlmo do suos ldlos,
ocobo com todo o hosltooo, o com ontuslosmo lmpoclonto olo dosojo
sor conduzldo o Socrotos
83
. Apos um oxomo prollmlnor, no quol so
tonto orroncor do Estropsiodos os roclocinlos ogoro coducos, nos
quols Estropsiodos olndo so movlmonto (o quo coroctorlzodo too
osplrltuosomonto polo ordom do so dosplr do sou monto
84
, poro
podor lngrossor no ponsotorlo (jrontstron), opos umo solono lnl-
clooo quo, no modldo quo podo cousor umo lmprossoo om Estrop-
siodos, nocossorlomonto tom do conlundlr todos os sous concoltos,
do-so-lho pormlssoo poro lngrossor no ponsotorlo, o so lho lndlco o
mosmo comlnho poro o conhoclmonto do vordodo quo Socrotos
tlnho soguldo: som prostor otonoo oo quo osto oo rodor, uprojun-
Jur-se em s mesmo
85
o quo noturolmonto poro Estropsiodos so torno
umo dloto oxtromomonto lrugol, too pouco soclonto como o rololoo
poro o quol o cogonho convldou o roposo o lol poro osto, quo llcou
oponos umo tostomunho om jojum o olhor como suo onlltrlo,
monolro dos cogonhos, lo oo lundo do gorrolo do gorgolo comprldo.
Por lsso, logo Estropsiodos doclorodo lncopoz do so orlontor num
comlnho novo, dopols do quo olo domltldo. Mos com lsso olo noo
pordou, do jolto nonhum, o osporono do roollzor sous dosojos por
osto vlo. Modosto domols poro ocrodltor quo o lolho pudosso ostor
no mostro, olo o procuro om sl mosmo o so consolo dopols com o
lombrono do sou lllho promlssor Fldipodos, o quol, omboro um
pouco dosconllodo com os provos do sobodorlo quo Estropsiodos
oprosonto, ocobo por ocodor oos votos do sou pol o so loz odmltlr no
ponsotorlo. O lllho so sol molhor do quo o pol, o osto troz o Socrotos
prosontos poro ogrodocor polos grondos progrossos do lllho.
Entrotonto, o roolldodo omooodoro so oproxlmo codo voz
mols, o ocobo omorglndo no llguro srlo do dols crodoros. Foro do
sl do ologrlo polo podor dloltlco do Fldipodos do romovor os
borrolros dos llmltos
86
, o conllondo no ongonhoso porguntor o
rospondor, quo olndo noo osquocoro, o quo olo proprlo tlnho opron-
dldo no ponsotorlo, olo so otrovo o olrontor ossos dols roprosontontos
lotols do umo roolldodo ocobrunhonto. Poslos o Aminlos soo, no
ontonto, oclmo do tudo lomens Jo Jnlero, domoslodo oxporlontos
poro so dolxorom sorvlr com osportozos, tm olndo tonto conllono
116
no reulJuJe quo nodo tomom, o so noo pudorom chogor oo quo
lntorosso otrovs do dloltlco, o consogulroo polo comlnho do dlrolto.
Mos so Estropsiodos por um lnstonto podo ontrogor-so ologrlo do
tor chogodo moto do sous dosojos, o pooto olndo lho rosorvo um
poquono ocrsclmo, umo suporlluldodo totolmonto lnosporodo quo
rosulto dos grondos progrossos quo Fldipodos loz nos onslnomontos
socrotlcos. Umo roolldodo bom dlloronto do roolldodo dos vonclmon-
tos, o quo ontrotonto Estropsiodos noo podo dosojor vor obolodo,
tombm osto Fldipodos suporou. O respeto jlul o o obeJncu
dlonto do pol, com o ojudo do dloltlco, soguom o mosmo comlnho
dos vonclmontos. Estropsiodos noo podo roslstlr oo podor dos sllo-
glsmos do Fldipodos, os quols, osslm como ontorlormonto so mos-
trorom como oquolos quo onlqullovom o roolldodo, ogoro so
mostrom do monolro mols onlotlco quo ho no mundo, como oquolos
quo poom umo roolldodo; pols os poncodos soo, como so dlz,
morcodorlos polpovols, o so domonstrom do um modo quo noo
dolxom surglr nonhumo duvldo. E osslm como Fldipodos ontorlor-
monto so mostroro sullclontomonto lnoscrupuloso poro opolor o pol
no rocuso o dovolvor o dlnholro dovldo, osslm tombm olo doson-
volvo ogoro umo oscrupulosldodo quoso oxogorodo poro dovolvor
olgo do dlnholro, do rooo do poncodos com quo ontos o sou omodo
pol o tlnho cumulodo. Tordo domols doscobro Estropsiodos o quo
hovlo do projudlclol no novo sobodorlo: u ongunu Jespertou, olo
so otlro sobro o suo proso, quo por suo voz so lono com um lurocoo
sobro o ponsotorlo, lncondlondo-o, o com lsto so oncorro o poo.
Els oi umo rosonho too brovo quonto possivol dosto poo. O
comco conslsto, ovldontomonto, nuquele ulgo quo Estropsiodos
coblo como lruto do ospoculooo, oquolo olgo quo sogundo sous
concoltos proclso rosultor do todos ostos movlmontos. Com ololto,
osslm como no proprlo osloro do lntollgnclo os movlmontos oxocu-
todos por Socrotos mostrorom-so como sondo som slgnlllcooo,
mostrorom-so como oquolos quo noo tm sullclonto lortuno poro
pr olgo, osslm tombm monllosto-so o mosmo do umo monolro
olndo mols cloro no mundo do Estropsiodos, quo chogou o concobor
o dososporodo ldlo do quo, no sontldo llnlto o mundono, doi dovlo
provlr olgo
87
, o olo osporovo -, poro rocordor um toplco do lllosollo
modorno -, oproprlor-so polo ospoculooo dos com toloros do Kont,
ou, no lolto dlsto, oscopor, polo ospoculooo, do suos divldos
88
.
A lronlo so bosolo nuquele ulgo quo olo quor gonhor com o
ospoculooo, sonoo lmodlotomonto, oo monos modlotomonto otro-
vs do Fldipodos: os poncodos consclontos quo, por mols lnosporodos
quo sojom, chogom com umo nocossldodo quo noo podo sor oludldo.
117
Estropsiodos bom podo por um lnstonto dololtor-so com todos ostos
movlmontos ongonhosos, mos o quo otrol mosmo suo olmo torro o
torro Je NutzunuenJung (o opllcooo protlco), o quol noo dolxo
do so oprosontor, som duvldo, olndo quo olo choguo ondo noo oro
osporodo. Mos so oxomlnormos quol o ponto do vlsto quo trons-
poroco nosto porodlo, noo so podo dlzor quo o Ju subjetoJuJe,
pols ollnol do contos osto sompro proporclono olgumo colso, propor-
clono o unlvorso todo do ldoolldodo obstroto, onquonto o quo oqul
osslnolodo um ponto Je ostu purumente negutoo, quo noo
proporclono obsolutomonto nodo. As prolundos consldorooos quo
soo loltos dlssolvom-so como um ostompldo num nodo, onquonto
soo soguldos, como por umo sombro porodlonto, polo loto do quo
Estropsiodos quor tor olgo, mos bom ontondldo olgo do llnlto, umo
vontogom llnlto, quo osto ponto do vlsto too lncopoz do trozor
quonto oquolo gonho osplrltuol quo llngo produzlr. So so odmlto,
portonto, quo todo o otuooo do Socrotos oro lronlzonto, ontoo so
ontondoro tombm quo Arlstolonos, oo tor procurodo concob-lo
monolro cmlco, procodou do um modo totolmonto corroto; pols,
logo quo o ronu posto om rolooo oo resultuJo, olo so mostro
comcumente, omboro num outro sontldo olo llborto o lndlviduo do
cmlco. A dloltlco, do quol soo dodos tontos o tontos omostros, noo
, do monolro olgumo, umo dloltlco proprlomonto lllosollco; noo
umo dloltlco tol como oquolo quo jo vlmos sor coroctoristlco do
Plotoo, mos slm umo Jultcu merumente negutou. Pols so Socrotos
tlvosso tldo oquolo Jultcu subjetou plotnlco, torlo sldo comploto-
monto orrodo do porto do Arlstolonos - o noo sorlo cmlco olndo
quo losso rldiculo - concob-lo doquolo monolro (pols o cmlco
tombm proclso, noturolmonto, tor umo vordodo); o oo controrlo, so
o dloltlco do Socrotos tlvosso sldo om porto ormodo do sollsmos o
dlrlgldo polomlcomonto contro os sollstos o om porto voltodo nogo-
tlvomonto contro o ldlo, ontoo o concopoo orlstolnlco sorlo
corroto proclsomonto onquonto cmlco. O mosmo volo, noturolmon-
to, tombm quonto oo simbolo do coro, os nuvons. So olos dovossom
osslnolor o rlquozo ldool Jo subjetoo, ontoo sorlo orrodo, noo
obstonto o concopoo orlstolnlco sor cmlco, lozor o lndlviduo
roloclonor-so com olos too lovlonomonto como Arlstolonos o loz,
porm o ronco, ovldontomonto, lovo os colsos polo lodo mols lovo,
o ot mosmo o ldlo, o so sonto llvro om olto grou nlsto tudo, porquo
o obsoluto poro olo um nodo.
Possomos ogoro oo outro momonto do poo, s personugens,
o quolo com quom tomos mols o vor, u pessou Je 5ocrutes, o logo
so voro quo Arlstolonos ndo o Jentjcou com os sollstos, o lsto noo
118
oponos porquo olo plntou Socrotos do monolro too roconhocivol
groos o umo multlpllcldodo do poquonos troos (o quo lol onlotlzodo
ospoclolmonto por Rtschor), mos tombm o prlnclpolmonto porquo
sou ponto do vlsto doscrlto como um ponto do vlsto do lsolomonto
comploto. E lsto, por corto tombm osto complotomonto corroto. Pols
bom vordodo quo, no poo, Socrotos tom dlscipulos, como Socrotos
os tlnho no vldo, mos ostos noo ostoo om rolooo nonhumo com olo,
ou, dlto mols corrotomonto, olo noo osto om nonhumo rolooo com
olos
8
, olo noo so ontrogo o olos, o slm, do monolro onologo suo
rolooo ontorlormonto doscrlto com Alcobiodos, osto constontomonto
o llvromonto llutuondo, susponso sobro olos, mlstorlosomonto otroln-
do o ropollndo. A slgnlllcooo do sou oprolundor-so om sl mosmo
sompro pormonoco lnoxpllcovol poro olos; pols os sutllozos quo so
oslorom poro rovolor olgo doi noo ostoo om nonhumo rolooo com
oqullo. Arlstolonos rosumlu osslm tudo o quo portonclo o dlvorsos
poriodos do vldo do Socrotos, o dosso monolro tombm vm o
dosomponhor oi um popol os ospoculooos onoxogorlcos sobro o
noturozo, com os quols Socrotos, sogundo Fdon, tlnho so ocupodo
duronto olgum tompo, porm obondonodo mols tordo. Umo poroo
do conos
0
quo oponos contm sutllozos lmbocls ou prostldlgltooos
do comlcldodo grossolro o oquolos lonlorronlcos quo portoncom o
tols ortos, om sumo, umo poroo doquolos possogons quo so podo-
rlom doslgnor polo nomo colotlvo do plodos, ou vou dolxor do lodo,
porquonto oi do loto noo so oncontro nonhum vostiglo do ldlo. As
obsorvooos otoistos sobro o noturozo, quo bostonto lroquontomonto
produzom um ololto oltomonto cmlco por sou controsto com o l
populor
1
bostonto lngnuo do Estropsiodos, toroo mols odlonto umo
corto lmportnclo. Mos o quo, polo controrlo, do muor mportdn-
cu, om porto o concopoo do Socrotos como umo personulJuJe,
o om porto o coroctorlzooo doqullo quo vom o sor o prlnclpol om
sou onslnomonto, o Jultco, o por llm o doscrloo do sou ponto Je
ostu.
No quo tongo oo prmero dostos pontos: oqul jo so oncontro
umo comprovooo do quo Arlstolonos noo ldontlllcou Socrotos com
os sollstos; pols o solistlco oquolo pulo-pulo solvogom o doson-
lroodo do ponsomonto ogoistlco, o o sollsto o socordoto, do llogo
curto, dosto rltuol. E do mosmo modo como no solistlco o otorno
ponsor so dlssolvo numo lnllnltudo do ponsomontos, osslm tombm
osto pululor do ponsomontos so torno vlsivol numo multldoo corros-
pondonto do sollstos
2
. Com outros polovros, nonhumo nocossldodo
nos obrlgo o ponsor um sollsto como um, mos oo controrlo um
lrnlco sompro um, porquo o sollsto col sob o concolto do
119
ospclo, gnoro otc., o ronco, oo controrlo, sob o dotormlnooo do
personulJuJe. O sollsto osto sompro om otlvldodo ogltodo, tonto
sompro olconor olgumo colso quo joz dlonto dolo; oo controrlo, o
lrnlco o codo momonto lndlvlduol roconduz oqullo poro sl mosmo;
mos osto roconduzlr o osto rolluxo produzldo osslm justomonto o
dotormlnooo do porsonolldodo. O sollsmo por lsso um olomonto
quo sorvo lronlo; o quor o lrnlco com o sollsmo so llborto o sl
mosmo, quor groos o olo surruplo olgo do um outro, om todo coso
olo ossumo ombos os momontos om suo consclnclo, lsto : olo gozo.
Mos gozo proclsomonto umo dotormlnooo do porsonolldodo,
olndo quo o gozo do lrnlco sojo o mols obstroto do todos, o mols
vozlo do contoudo, um moro contorno, o mols lroco lndlcooo
doquolo gozo oo quol proprlo o contoudo obsoluto, lsto , o
lollcldodo. Enquonto, portonto, o sollsto so oglto como um comor-
clonto otorolodo, o lrnlco povonolo-so o ondo onslmosmodo -
gozondo. E lsto tombm sugorldo por Arlstolonos; pols oo lozor o
coro contor quo Socrotos objoto do suo ospoclol otonoo, olo lovo
o coro, slmultonoomonto, o dlloronclor Socrotos do um outro lovorlto
prlvlloglodo polo sorto, Prodlco. O coro loz ontoo o sogulnto dlstln-
oo: olo so submoto o Prodlco por couso do suo sobodorlo o
lntollgnclo, o o Socrotos, polo controrlo, porquo so povonolo polos
ostrodos, lono os olhos do lodo, ondo doscolo, suportondo multos
molos, o nos dlrlgo um olhor motldo o lmportonto
3
. Quo olo ontoo
om Arlstolonos so torno umo porsonolldodo cmlco, tudo bom, mos
noo lho lolto, contudo, do jolto nonhum, uquelu plstcu quo
coroctoristlco do umo porsonolldodo, oquolo ocobomonto om sl
mosmo, quo por lsso noo proclso do nonhum ocomponhomonto,
mos um monologo oprosontodo dlonto dos olhos. Todos porco-
bom, cortomonto, quo noo lol umo roolldodo contlngonto o quo
Arlstolonos quls oprosontor-nos: como, p. ox., o corpo ogrondolhodo
do Socrotos, sous lomosos ps grondos, o quo o proprlo Socrotos
consldorovo torom sldo concodldos o olo com umo roro prodllooo
polo noturozo, pols orom too oproprlodos poro o montorom do p,
ou sous olhos oncovodos quo so prostovom too bom, conlormo olo
mosmo obsorvovo, poro quo olo pudosso olhor oo rodor, ou o sou
oxtorlor doslovorovol com quo o noturozo too lronlcomonto o tlnho
oqulpodo, o quo o proprlo Socrotos, por suo voz, concoblo com tonto
lronlo; noo so troto portonto do nodo dlsso, mos o quo Arlstolonos
quorlo dor o ontondor com ossos polovros do coro oro umo ldlo. No
ontonto, umo porsonolldodo too morconto tumbm ndo nenlumu
lndlcooo do umo especuludo, mosmo quo moromonto subjetou,
ondo justomonto, onquonto o ou ompirlco dosoporoco o so doson-
volvom os dotormlnooos do puro ou, o lndlviduo dosoporoco ot
120
corto ponto. O ronco, oo controrlo, umo proloclo ou umo
ubreouturu do umo personulJuJe completu.
No quo tongo, o sogulr, Jultcu socrotlco, como olo doscrlto
no poo, ho quo so rocordor quo oqul, noturolmonto, so so podo trotor
dolo no modldo quo so dolxo concobor no nivol puromonto lntoloc-
tuol, o oo controrlo, nos nodo tomos o vor com todo o conduto lmorol
o quo umo tol dloltlco, posto o sorvlo do umo vontodo corrompldo,
podo sujoltor-so como otlvo cumpllco. Tombm Arlstolonos dovo
tor-so dodo conto dlsto, ot um corto ponto, o so noo losso osso o
coso, ontoo ou roolmonto noo ontondo do quo monolro so podorlo
solvor Arlstolonos do ontlgo ocusooo do tor colunlodo Socrotos.
Pols, por mols quo Socrotos tlvosso sldo concobldo por Arlstolonos
como um roprosontonto do um prlnciplo quo omooovo o ontlgo
culturo grogo com o ruino - o por mols rozoo quo osto tlvosso nosto
ponto -, olndo pormonocorlo sompro umo lnjustlo lnculpor Socrotos
por corrompor os costumos do juvontudo, por lntroduzlr umo vldo
dlssoluto o lrivolo, o quo nocossorlomonto sorlo obomlnovol tonto
poro o ontlgo quonto poro o modorno culturo grogo; pormonocorlo
umo lnjustlo noo oponos porquo Socrotos odqulrlro o lomo do sor
o homom mols honosto do Grclo, mos prlnclpolmonto porquo o
ponto do vlsto do Socrotos oro som o monor duvldo o tol ponto
ubstrutumente ntelectuulstu (olgo quo so mostro do monolro mols
do quo sullclonto om suo conhocldo concopoo do pocodo como
lgnornclo), quo ou ocrodlto quo ot sorlo mols corroto umo concop-
oo ondo so ronunclosso um pouco o tudo o quo ho do bombostlco
o rospolto do suo vlrtudo o sou nobro corooo, mos oo mosmo tompo
tombm so consldorosso suo vldo como lndlloronto o todos os
lmputooos do corrupoo dos costumos. Rtschor podo ontoo onlo-
tlzor tonto quonto qulsor o sorlododo com quo Arlstolonos nos
Nuoens comproondlo o suo torolo, o nom por lsso Arlstolonos ostoro
justlllcodo, o noo sor quo so qulsosso onlotlzor o cmlco quo rosldlrlo
no loto do Arlstolonos tor lovodo too o srlo olgo quo somonto groos
o umo oqulvocooo postorlor podorlo vlr o sor too rulnoso como volo
o sor. Umo tol noutrolldodo lntoloctuol, Arlstolonos tombm poroco
otrlbulr o Socrotos, pols, quondo Fldipodos dovo sor lnlclodo nos
onslnomontos socrotlcos, olo loz o probldodo o o lmprobldodo
ontrorom om cono como duos potnclos quo so olrontom, mos dolxo
Socrotos llcor oxtorlor o ombos como sondo olo o posslbllldodo
lndlloronto. A dloltlco oqul doscrlto ovldontomonto um vogobundo
ocloso, quo oro lnvostlgo com multo mlnuclosldodo os colsos mols
lnoptos o socrlllco sou tompo o suo loro nos mols ldlotos orguclos
vorbols (os sutllozos dos polovros proclsos, v. 130), s vozos olo llco
121
o tol ponto lnorto o opotlco, quo ontos ossumo o llguro do um
ongonhoso odlvlnhodor do chorodos ou do um osportolhoo dodo s
oxporlmontooos, quo costumo sor objoto do odmlrooo lnsipldo do
coboos oclosos o vozlos, slm, ot com umo corto sorlododo morbldo
so pordo om tols lutllldodos - motlvo porquo so omprogo poro todo
o oscolo o prodlcodo ponsodoros modltobundos (v. 1O1); o oro
olo quor olconor olgo do grondloso o lmportonto, o contudo,
justomonto no lnstonto om quo lsto so mostro, so oscopo doqullo num
pulo
4
. Entro ostos pontos oxtromos sltuo-so o otlvldodo dloltlco,
cujo volldodo so roollzo no dlvldlr. Com ololto, onquonto o dloltlco
ospoculotlvo, proprlomonto lllosollco, unlllconto, u Jultcu negu-
tou, oo ronunclor ldlo, um corrotor quo loz suos tronsooos
numo osloro lnlorlor, ou sojo, dlvlsoro
5
. Elo prossupoo portonto
no dlscipulo oponos duos quolldodos, sobro os quols, ollos, Socrotos
so lnlormo
6
: so Estropsiodos possul umo boo momorlo o so tom
optldoo noturol poro lolor
7
.
Estropsiodos rospondo prlmolro quostoo dlzondo quo possul
duos ospclos do momorlo: quondo olgum lho dovo olgo, olo tom
umo momorlo ospoclolmonto boo, mos quondo olo mosmo dovo olgo
o olgum, ontoo olo multo osquocldo. Esto rosposto contm
roolmonto umo coroctorlzooo plostlco o multo cortolro dosto ospclo
do dloltlco. Mos osto dloltlco, noturolmonto, oo mosmo tompo noo
tom nonhum contoudo, o lsto coroctorlzodo do modo oxcolonto
polo loto do Socrotos oncorocor o Estropsiodos quo olo dovo, om voz
do cror nos dousos, ocrodltor oponos no grondo ospoo vozlo o no
linguo, o lsto oxprlmo do monolro prlmoroso o polovrorlo ruldoso
quo no ontonto noo so sonto om coso om nonhum lugor, o ot mo
rocordo umo oxprossoo do Grlmm, om suos lrscle Eljenmdrclen,
ondo olo lolo do gonto quo tom umo coboo vozlo o umo linguo
somolhonto oo bodolo do um slno do lgrojo.
Flnolmonto, no quo tongo oo ponto Je ostu do Socrotos,
Arlstolonos concobou suo dlllculdodo ospocillco do monolro multo
corroto. Elo nos loz ontondor com quo nloso Socrotos podlo tor dlto:
dol-mo um ponto do opolo. Elo colocou, por lsso, no ponsotorlo,
Socrotos num costo susponso (v. 218), poro grondo osponto do
Estropsiodos. Do loto, quor olo ostojo dopondurodo num costo porto
do toto, quor so obsorvo om sl mosmo monolro do um onlolopslco
o com lsso ot corto ponto so llborto do grovldodo torrostro, om ombos
os cosos olo osto om susponso. Mos oxotomonto este jlutuur
oxtromomonto coroctoristlco, olo o osconsoo oos cus osporodo o
quo so so roollzo no modldo quo todo o rogloo do ldool so olovo, no
modldo quo osto onslmosmor-so llxomonto loz dosonvolvor-so o ou
122
rumo oo ou unlvorsol, o ponsomonto puro com o sou contoudo. O
ronco bom quo mols lovo do quo o mundo, mos por outro lodo
olo olndo portonco oo mundo; olo llutuo como o osqullo do Moom
ontro dols polos mogntlcos. So ocoso o ponto do vlsto do Socrotos
tlvosso sldo o Ju subjetoJuJe, o do lntorlorldodo, torlo sldo, mosmo
no porspoctlvo cmlco, lncorroto concob-lo osslm como Arlstolonos
o loz; pols corto quo o subjotlvldodo, om rolooo substonclolldodo
do ontlgo culturo grogo, pormonoco om susponso, mos olo llco
lnllnltomonto om susponso, o torlo sldo om tormos cmlcos mols
corroto oprosontor ontoo Socrotos dosoporocondo no lnllnlto, o
rossoltor o comlcldodo no loto do Estropsiodos noo podor onxorgo-lo
do jolto nonhum, om voz do oprosonto-lo susponso num costo, pols
o costo por osslm dlzor oquolo boso do roolldodo ompirlco do quo
o lrnlco proclso, onquonto oo controrlo o subjotlvldodo om suo
lnllnltudo grovlto rumo o sl mosmo, lsto : olo llutuo lnllnltomonto.
Poro rosumlr ogoro o quo oqul lol dosonvolvldo com rolornclo
s Nuoens do Arlstolonos, ou crolo quo, so so dor rozoo o Rtschor
no coroctorlzor o ponto Je ostu do Socrotos como o Ju subjetoJuJe,
ochor-so-o o concopoo do Arlstolonos mols comlcomonto vordodol-
ro o portonto mols justlllcodo
8
, osslm como o gonto tombm so voro
om condloos do olostor umo porto dos dlllculdodos, so so dollnlr
mols oxotomonto osto ponto Je ostu como o do ronu, lsto : coso
noo so dolxo o subjotlvldodo dosobrochor om suo rlquozo, mos, ontos
quo lsto ocontoo, so loo o subjotlvldodo oncorror-so ogolstlcomonto
om lronlo.
XENOFONTE, PLATO E ARISTFANES
No quo tongo rolooo do Arlstolonos com Xonolonto o
Plotoo, oncontrom-so om Arlstolonos olomontos dossos duos concop-
oos. O mlstorloso nodo, quo proprlomonto constltul o polnto no
vldo do Socrotos, Plotoo procurou proonch-lo dondo-lho o ldlo, o
Xonolonto com os prollxldodos do utll. Arlstolonos, portonto, conso-
gulu coptor osto nodo, noo como o llbordodo lrnlco, no quol
Socrotos o gozovo, mos slm do tol modo quo olo constontomonto
mostro o voculdodo quo ho oi. Em voz do plonltudo otorno do ldlo,
Socrotos rocobo por lsso o mols osctlco dospojomonto num opro-
lundor-so om sl quo jomols rotlro olgo dosto prolundldodo, um
123
oprolundomonto quo olndo quo morgulhosso nos rogloos subtorr-
noos do olmo sompro rotornorlo do moos vozlos (o o gonto podorlo,
om porspoctlvo pslcologlco, modltor nos polovros quo Arlstolonos
omprogo om porspoctlvo clontillco-noturol o rospolto dos dlscipulos
do novo oscolo, v. 12: Essos sondom o Erobo, ot dobolxo do
Tortoro. Em voz do provoltoso (Nttge)

, quo ollnol do contos noo


dolxo do sor umo ospclo do consldorooo rolloxlvo, oporocom oqul
o quo troz vontogom, quo so tom o vor com o colso portlculor no
rolooo dosto poro com um lndlviduo (lnJoJ) zolondo por sou
lntorosso, o o - quo supoo dostrozo (Nueoenttge) (cl. v. 177s).
Tombm os consldorooos sobro o noturozo, com os quols Arlstolo-
nos dotou Socrotos, rocordom ocoslonolmonto os ostudos xonoln-
tlcos sobro o hlstorlo noturol, dosdo quo slmplosmonto so obstrolo do
lmputooo do lrrollglosldodo quo tronsporoco om Arlstolonos
100
. Em
comporooo com Plotoo, Arlstolonos subtrolu, portonto, mos om
comporooo com Xonolonto, odlclonou; mos dodo quo nosto ultlmo
coso troto-so somonto do grondozos nogotlvos, osto odlclonor tom-
bm , num corto sontldo, um subtrolr. So qulsormos ogoro tornor
mols oxplicltos os llnhos quo ot oqul lorom troodos sob constonto
vlgllnclo o portlr do pondorooo lundomontodo sobro o rolooo
rociproco dossos trs outoros, o dollmltor o grondozo dosconhocldo,
o ponto do vlsto quo so oncolxo no ospoo lntormodlorlo o oo mosmo
tompo o prooncho, mostror-so-o oproxlmodomonto o sogulnto: suo
rolooo poro com o ldlo nogotlvo, lsto , o ldlo o lmte
(GruenJse) do dloltlco. Constontomonto ocupodo om olovor o
lonmono ldlo (o otlvldodo dloltlco), ou o lndlviduo ompurrodo
do volto, ou o lndlviduo logo do volto poro o roolldodo; mos o proprlo
roolldodo so tom o volldodo do sor constontomonto ocusdo poro osto
quoror suporor o roolldodo, som quo contudo lsto ocontoo; oo
controrlo, o lndlviduo rotomo om sl ostos molmnu (osloros vlgo-
rosos) do subjotlvldodo, oncorro-os dontro do sl om umo sutsjudo
pessoul; ontrotonto, este ponto Je ostu precsumente u ronu.
O ostudo olconou ogoro um ponto do ropouso; umu lormooo
do lnvostlgooo lol lovodo o cobo, o so ou dovosso om poucos
polovros oxprossor suo noturozo, suo slgnlllcooo onquonto momon-
to do todo o conjunto, ou dlrlo quo olo tornu possioel umu concepdo
do Socrotos. Xonolonto, Plotoo o Arlstolonos, do loto, concoborom
Socrotos noo oponos no sontldo comum om quo osto polovro
concobor dovo sor tomodo quondo so troto do um lonmono
osplrltuol; mos olos, numo slgnlllcooo multo mols ospoclol, noo o
rostltuirom (tol como olo oro), o slm o concoborom
101
.
124
Como umo consoqunclo dlsto, proclso utlllzo-los com umo
corto coutolo, o culdor do loz-los poror no lnstonto om quo olos
comoom o orrobotor-nos. Mos por llm so torno nocossorlo, poro quo
o gonto mosmo noo sojo culpodo do umo orbltrorlododo, tor olgum
o quom rocorror, rozoo por quo ou procurol sor ou mosmo um torcolro
lronto o codo um. Dopols ou llz o todo chogor o umo conlrontooo
llnol. Com lsso, ou consogul vloblllzor umo posslbllldodo do sor copoz
do osclorocor o dlscropnclo ontro os trs concopoos groos o umo
concopoo do Socrotos corrospondonto. Mos, com tudo lsso, ou
olndo noo possol olm do posslbllldodo; pols mosmo quo o oxpllco-
oo oprosontodo sojo copoz do roconclllor os potnclos om luto, doi
noo so soguo, do monolro olgumo, quo osto oxpllcooo sojo por lsso
o obsolutomonto corroto. Por outro lodo, so olo noo losso copoz do
roconclllo-los, sorlo lmpossivol quo olo pudosso sor o corroto. Agoro,
oo controrlo, lsto possivol. Duronto todo osto lnvostlgooo ou tlvo
sompro olgo n mente, ou sojo, o concopoo dollnltlvo, som quo por
lsso so pudosso lnculpor-mo do umo ospclo do josultlsmo lntollgonto,
ou do tor prlmolro oscondldo, procurodo o dopols oncontrodo o quo
ou mosmo ho multo jo hovlo oncontrodo. A concopoo llnol oponos
sobropolrou como umo posslbllldodo o codo posqulso; codo rosulto-
do lol o sintoso do umo roclprocldodo; com osto, o concopoo so
sontlu otroido oo rosultodo quo olo dovlo oxpllcor, o oqullo quo dovlo
sor oxpllcodo, otroido poro olo. Num corto sontldo, o concopoo volo
o surglr sob ostos ostudos, omboro olo num outro sontldo jo oxlstlsso
ontos dolos. Mos ollnol do contos noo podlo sor dlloronto, posto quo
o todo prooxlsto s suos portos. So olo ontoo noo lol gorodo, mosmo
osslm olo noscou do novo. Entrotonto, ou crolo quo o loltor rozoovol
ho do roconhocor lsto como umo coutolo do mlnho porto, omboro
com lsso todo o lormo do ostudo tonho so tornodo um tonto
dlvorgonto do mtodo clontillco hojo comum, do rosto morltorlo do
tontos monolros. Com ololto, so ou tlvosso prlmolromonto oproson-
todo o concopoo dollnltlvo, o om sous momontos portlculoros
lndlcodo o codo umo dostos trs consldorooos o sou lugor, ou torlo
locllmonto dolxodo oscopor o momonto do contomplooo, quo
sompro lmportonto, mos oqul duplomonto, porquo ou noo posso
oproprlor-mo do lonmono por um outro comlnho, por obsorvooo
lmodloto.
A portlr do ogoro o lormo dosto lnvostlgooo tombm so
tornoro dlloronto. Eu torol do trotor ogoro um corto numoro do
lonmonos quo, onquonto lotos hlstorlcos, noo proclsom sor ostobo-
locldos otrovs do umo concopoo oqulvocodo, mos slmplosmonto
consorvodos om suo lnocnclo o dopols oxpllcodos. Aqul, mols umo
125
voz, o concopoo llnol um nocossorlo prus, omboro olo rosulto
dolos, num outro sontldo. Podor-so-lo donomlnor o proxlmo sooo
u concepdo se tornu reul; pols osto odqulrlro roolldodo otrovs do
todos ostos dodos hlstorlcos.
126
CAPTULO II
L/c n(,c / rc|
O DEMNIO DE SCRATES
Logo so porcoboro quo ou ogoro possol poro um outro domi-
nlo. Aqul noo so troto mols do concopoo do Plotoo ou do Xonolonto,
o noo sor quo so quolro sor too lrrozoovol o ponto do ochor quo o
todo oro umo llcoo do Plotoo o Xonolonto. E proclso, pols, quo so
oncoro como um loto quo Socrotos odmltlo um tol domnlo, o
proclsomos, otrovs dos oxprossoos portlculoros quo so oncontrom o
osto rospolto
102
, tontor lormor poro nos umo ldlo dolo, bom como
coloco-lo om hormonlo com o nosso concopoo totol. Este Jemono
Je 5ocrutes sompro lol, ollos, umo crux phllologorum, umo dlll-
culdodo quo contudo noo tonto lntlmldovo quonto otroio, o com o
sou loltlo mlstorloso oncontovo. Encontro-so por lsso dosdo os
tompos mols ontlgos umo grondo lncllnooo por lolor o rospolto dosto
ossunto (pols o quo quo o gonto mols gosto do ouvlr, sonoo ostos
hlstorlnhos); mos, om gorol, noo so lol olm dlsso: o curlosldodo,
oxcltodo polo quo ho do mlstorloso, logo so opozlguovo, too pronto
o colso oro nomoodo, o o prolundldodo do ponsomonto so dovo por
sotlslolto quondo, com um or modltobundo, so dlzlo: quo so ho do
dlzor So ocoso os loltoros dosojossom trovor conhoclmonto com umo
obro-prlmo porlolto sob osto ospocto, um todo o tol ponto orrodon-
dodo om sl mosmo quo, por osslm dlzor, sompro orrodolo o colso,
ou lndlcorlo um ortlgo quo so oncontro no Funcko
103
o quo ocobo
too prolundomonto como comoou, o cujo molo too prolundo
127
como o sou lniclo o suo conclusoo. Um dlnomorqus do mosmo
tmporo lntoloctuol, o Sr. Mostro Block, no proloclo do suo troduoo
dos Memorublu do Xonolonto, noo consogulu roslstlr tontooo do
oxpllcor o ostronho lonmono; olo do oplnloo do quo o proprlo
Socrotos ocrodltou tor um tol gnlo o quo um tol sontlmonto oro um
prossontlmonto ou umo ospclo do oxoltooo opolxonodo, quo tlnho
suo rozoo, om porto, om suo vlvo lmoglnooo o om sou llno slstomo
norvoso
104
.
Mos prlmolro umo oxposloo do lotlco. Tonto Xonolonto
quonto Plotoo monclonom osto portlculorldodo. A polovro To Du-
monon noo , como Ast obsorvo corrotomonto (p. 483), nom
puromonto odjotlvo, do modo quo so proclsosso comploto-lo com um
subontondldo Ergon, 5emeon (ooo, slgno domonioco), ou olgo
porocldo, o nom tompouco substontlvo, no sontldo do quo slgnlllco-
rlo um sor slngulor ou coroctoristlco. V-so pols quo osto polovro
oxprlmo ulgo lntolromonto ubstruto, o quo tombm llustrodo polo
modo duplo om quo utlllzodo, polo duplo comblnooo om quo so
oprosonto. As vozos dlto: o domnlo mo loz sobor; om outros
lugoros: olgo domonioco ou: surgo o domnlo. A prlmolro colso
quo so dovo obsorvor, portonto, quo com osto polovro so doslgno
olgo obstroto, olgo dlvlno, quo, porm, justomonto om suo obstrooo,
so olovo oclmo do quolquor dotormlnooo, lnoxprlmivol o llvro do
prodlcodos, pols noo odmlto nonhumo vocollzooo. So porguntor-
mos o sogulr sobro o suo monolro do oglr, constotoromos quo so troto
do umo voz quo so loz ouvlr, mos som quo so posso proclsor molhor
lsto, como so osto voz so dosso o conhocor om polovros, dodo quo
ogo boslcomonto Je muneru totulmente nstntou. No quo tongo
suo otlvldodo, os rolotos do Plotoo o do Xonolonto dlvorgom. Pols,
sogundo Plotoo, olo odvorto, lmpodo, ordono quo dolxo do lozor olgo,
cl. FeJro 242 b c, Apologu 31 d, AlcebiuJes 103 o. 124 c, Tuges
128 d; do ocordo com Xonolonto, olo ordono, lnclto tombm,
proscrovo o quo lozor, Memorublu l 1, 4. lV 8,1. Apologu 12. Ast
ontoo do oplnloo do quo nosto coso o gonto dovorlo conllor multo
mols om Xonolonto do quo om Plotoo, o oquolos quo noo so dorom
por contontos com osto ollrmooo grotulto olndo llcoroo ostupolotos
com o possogom sogulnto (corroto o totolmonto convlnconto, o portlr
do sou ponto do vlsto): Em sl, jo lnocrodltovol quo o Domnlo,
como sugostoo ou lntuloo dlvlno, tlvosso somonto odvortldo contro;
soro quo Socrotos torlo tldo oponos um prossontlmonto do lnjusto,
do lnlollz otc., o noo lguolmonto umo vlvo lntuloo do justo, quo noo
somonto o lovosso o oglr, mos quo tombm o proonchosso com umo
osporono ontuslosmodo Mos lsto llco por conto do Ast; o quo ou,
128
por outro lodo, proclso podlr quo o loltor obsorvo, um ponto do
molor lmportnclo poro todo o concopoo do Socrotos: quo osto
domonioco oponos oprosontodo como odvortlndo o noo como
dondo ordons, lsto , como negutoo e ndo como postoo. So
proclso optor ontro Xonolonto o Plotoo, ontoo ou crolo quo so dovo
llcor multo mols com Plotoo, poro o quol o prodlcodo constonto do
otlvldodo do domonioco conslsto om quo olo somonto odvorto
105
, o
quo so dovo oncoror o ocrsclmo om Xonolonto como umo lrrolloxoo
xonolntlco, pols olo, som porcobor o slgnlllcodo quo podorlo ostor
oculto oi, ochou, om suo olto sobodorlo, quo, so o domonioco
dosoconsolhovo lozor olgo, tombm podorlo porloltomonto oconso-
lhor outros colsos. A rolooo do domonioco col, osslm, multo mols
sob o dotormlnooo do trlvlol; o o bonol: om porto lsto ... om porto
oqullo, tonto ... quonto, noturolmonto condlzlo bom mols com
Xonolonto. Suo lnoxotldoo mols locll do oxpllcor do quo o rlgor do
Plotoo, pols oo prlmolro so so podo otrlbulr umo slmpllcldodo
bonochono, onquonto o sogundo possul um olto grou do oudoclo o
orbitrlo. Acrosconto-so o lsto quo oquolo possogom do Apologu om
quo Socrotos, poro so dolondor do ocusooo do Moloto, opolo poro
o domonioco, mostro cloromonto quo Plotoo ostovo bom consclonto
do slgnlllcodo do loto do o domonioco so dosoconsolhor. Pols o
portlr doi quo olo oxpllco o surproondonto clrcunstnclo do quo
Socrotos, quo prlvodomonto ostovo sompro pronto o oconsolhor,
jomols so ocuporo com os ossuntos do Estodo. Mos lsto como quo
o monllostooo sonsivol do rolooo nogotlvo do domonioco poro com
Socrotos; pols osto provocovo justomonto umo sogundo rolooo
nogotlvo: oquolo rolooo lozlo com quo osto, por suo voz, tlvosso do
roloclonor-so tombm nogotlvomonto poro com o roolldodo, ou, no
sontldo grogo, com o Estodo. So o domonioco tlvosso tombm
oxortodo, justomonto com lsso torlo lolto Socrotos ocupor-so com o
roolldodo
106
. A lsto so llgo ossonclolmonto o quostoo do sobor, como
lnslstlom os sous ocusodoros, so olo ostovo em conjlto com u relgdo
Jo EstuJo, om so ontrogondo o osto domonioco. Pols ovldonto quo
olo ostovo. Por um lodo, oro, com ololto, umo rolooo totolmonto
polmlco lronto rollgloo grogo do Estodo, o colocor olgo do
lntolromonto obstroto no lugor do lndlvlduolldodo concroto dos
dousos
107.
E por outro lodo, oro umo rolooo totolmonto polmlco
lronto rollgloo do Estodo, o colocor no lugor dosto oloqunclo
dlvlno, quo roporcutlo om todo porto, coroctoristlco do vldo grogo,
porpossodo polo consclnclo do dous, om todos os monllostooos,
ot os mols lnslgnlllcontos, colocor um sllnclo, no quol oponos
ocoslonolmonto so ouvlo umo voz quo odvortlo, umo voz (o lsto
129
lncluio o polmlco tolvoz mols prolundo) quo jomols so ocupovo com
os lntorossos substonclols do vldo do Estodo, jomols so monllostovo
o osto rospolto, porm so tlnho o vor com os ossuntos do Socrotos o
no moxlmo com os ossuntos bom prlvodos o portlculoros do sous
omlgos.
So ogoro obondonormos ostos lorlsous orudltos quo tomos
monclonodo, quo coom os mosqultos o ongolom o comolo, o nos
voltormos poro os conqulstos do Jesenoolomento centijco mus
recente, quo tombm so mostrom nosto dlrooo, logo oporocoro umo
dllorono ossonclol: oqul o quostoo lmodlotomonto voltodo poro o
sou lntorlor, o por lsso noo so procuro tonto oxpllcor quonto com-
proondor. Enquonto o dlllculdodo llgodo oo domonioco do Socrotos
lor trotodo lsolodomonto, onquonto olo lor oncorodo do loro poro
dontro, noturol quo olo llquo lnoxpllcodo, omboro justomonto por
lsso olo contlnuo nocossorlo o lndlsponsovol poro umo multldoo do
omontos do conjoturos; so, porm, o quostoo lor oxomlnodo do
dontro poro loro, o quo so oprosontovo como umo borrolro lntrons-
ponivol possoro o so mostror como um llmlto nocossorlo, quo lntor-
rompo o lugo ropldo do olhor o com lsso do ponsomonto, obrlgondo
o rotornor do porllrlco poro o control, o com lsso obrlgo o comproon-
dor. Umo obsorvooo do Hogol
108
oxprlmo do monolro bom gorol,
mos com multisslmo portlnnclo toorlco, como quo so dovo com-
proondor osto domonioco: Tondo otrlbuido ovldnclo o convlc-
oo o lunoo do dotormlnor o homom ooo, Socrotos colocou o
sujolto como doclslvo lronto potrlo o oo costumo, o com lsso so ps
como oroculo no sontldo grogo. Elo dlzlo quo tlnho om sl um
domnlo quo o oconsolhovo o quo dovlo lozor, o lho monllostovo o
quo oro utll oos sous omlgos. Rtschor, sogulndo Hogol, tombm o
concobo do modo corroto: A osto prlnciplo do llvro doclsoo do
ospirlto o portlr do sl mosmo o lorto consclnclo do quo tudo dovo
sor trozldo onto o lorum do ponsomonto poro rocobor oi suo conllr-
mooo, osto llgodo tombm o lnomono do gnlo do Socrotos, jo
multos vozos dlscutldo no Antlguldodo. Nosto domnlo nos ropro-
sontodo o ldlo quo ocobomos do comontor, do doclsoo lntorlor (p.
254). Tombm no Flosoju Jo Dreto Hogol comonto o domnlo do
Socrotos. Cl. 27: No domnlo do Socrotos nos podomos vor o
comoo dosto vontodo quo ot ogoro so so sltuovo loro do sl mosmo
o quo so coloco om sl mosmo o so conhoco no sou lntorlor - o comoo
do llbordodo quo so conhoco o quo por lsso vordodolro. A
possogom, contudo, ondo Hogol dlscuto mols longomonto osto do-
mnlo, oncontro-so noturolmonto om suo Hstoru Ju Flosoju (2.
vol., p. 4s, p. 103s). Emboro oi Hogol so pormlto oprosontor
130
onologlos
10
o rosolvor por osto vlo os dlllculdodos o quo osto
lonmono osto vlnculodo, mosmo osslm o llm do todo o suo lnvos-
tlgooo o o rosultodo dolo quo o lonmono so torno lntollgivol. O
ponto do vlsto do Socrotos pols o do subjotlvldodo, do lntorlorldodo,
quo so rolloto om sl mosmo o om suo rolooo poro conslgo mosmo
dlssolvo o volotlllzo o subslstonto nos ondos do ponsomonto, quo so
ovolumom sobro olo o o vorrom poro longo, onquonto o proprlo
subjotlvldodo novomonto olundo, rollulndo poro o ponsomonto. No
lugor doquolo pudor quo podoroso mos mlstorlosomonto montlnho
o lndlviduo nos ortlculooos do Estodo, oporoco dorovonto o doclsoo
o o cortozo lntorlor do subjotlvldodo. Hogol dlz, no p. 6: O ponto
do vlsto do ospirlto grogo, quonto oo ospocto morol, so dotormlno
como otlcldodo lngnuo. O homom olndo noo tlnho umo tol rolooo,
do so rollotlr osslm om sl, do so dotormlnor o portlr do sl. No ontlgo
Grclo, os lols tlnhom, poro o lndlviduo, o rospoltobllldodo do
trodloo, como sonclonodos polos dousos. E o osto trodloo corros-
pondlom os costumos consogrodos no corror dos tompos. Mos
onquonto os lols dotormlnovom o unlvorsol, o ontlgo Grclo nocos-
sltovo tombm do umo doclsoo poro os cosos portlculoros, rolorontos
tonto oos ossuntos do Estodo quonto oos prlvodos. Poro lsso hovlo
o oroculo (p. 7): Esto poco so coroctorlzo polo ousnclo do doclsoo
no povo o no sujolto, quo olndo noo o ossumlu o quo so dolxo
dotormlnor por um outro, por olgo do oxtorlor; osslm, os oroculos
soo nocossorlos sompro quo o homom olndo noo tom consclnclo
do sou lntorlor como lndopondonto, como llvro, do modo o ossumlr
o doclsoo somonto o portlr do sl mosmo - o lsto corrospondo lolto
do llbordodo subjotlvo. No lugur Jo orculo Socrotos tom ogoro o
seu Jemono. Esto domonioco sltuo-so ontoo no possogom ontro o
rolooo oxtorlor do oroculo poro o lndlviduo o o lntorlorldodo plono
do llbordodo, o, como olgo quo olndo osto om tronsloo, oporoco
justomonto poro o roprosontooo. P. 5: O lntorlor do sujolto sobo,
docldo o portlr do sl: osto lntorlor, om Socrotos, olndo tlnho umo
lormo pocullor. O gnlo olndo o lnconsclonto, o oxtorlor quo
docldo, o contudo jo olgo do subjotlvo. O gnlo olndo noo
Socrotos mosmo, nom suo oplnloo, suo convlcoo, mos slm olgo do
lnconsclonto; Socrotos movldo. Ao mosmo tompo, o oroculo noo
olgo do oxtorlor, mos o sou oroculo. Tlnho o conllgurooo do um
sobor quo oo mosmo tompo ostovo vlnculodo o umo lnconsclnclo.
P. 6: lsto pols o gnlo do Socrotos; oro nocossorlo quo osto gnlo
so monllostosso om Socrotos. P. : O domnlo osto por conso-
gulnto no molo ontro o oxtorlor do oroculo o o puromonto lntorlor
do ospirlto; olo olgo do lntorlor, mos do tol monolro quo ropro-
131
sontodo como um gnlo possool, dlstlnto do vontodo humono - noo
como suo sobodorlo protlco, sou llvro-orbitrlo. Mos como osto
domnlo so so ocupovo com os rolooos lntolromonto portlculoros
do Socrotos, ontoo Hogol mostro tombm quo suos monllostooos
soo bostonto lnslgnlllcontos om comporooo com os do sou ospirlto
o do sou ponsomonto
110
. Cl. p. 106: Esto domnlo do Socrotos, do
rosto, noo otlnglu o vordodolro, o quo om sl o poro sl, mos oponos
portlculorldodos; o ostos monllostooos domoniocos soo osslm multo
mols lnslgnlllcontos do quo os do sou ospirlto, do sou ponsomonto.
Estou pronto ogoro com o oprosontooo do Hogol, o olconcol
oqul - como sompro quo so tom oo sou lodo Hogol (Csor o suo
sorto) -, um lundomonto solldo, o portlr do quol ou posso tronqul-
lomonto ovonturor-mo om um oxcurso poro vor so ocoso noo hovorlo
olgum dodo portlculor dlgno do otonoo, o oo quol ou posso tron-
qullomonto rotornor, tonho ou noo tonho oncontrodo olgo. Jo vlmos
oclmo quo o ponto do vlsto do Socrotos sob vorlos ospoctos oro bom
o do subjotlvldodo, ontrotonto do tol monolro quo o subjotlvldodo
noo so rovolovo om todo o suo rlquozo, o quo o ldlo pormonoclo
como o llmlto, chogondo oo quol Socrotos rotornovo poro sl mosmo
om sotlslooo lrnlco. Pols o domonioco, como jo vlmos, tombm
om rolooo oo holonlsmo umo dotormlnooo do subjotlvldodo, mos
o subjotlvldodo nolo noo osto comploto, olndo oxlsto olgo do oxtorlor
(Hogol obsorvo quo noo so dovo chomor osto domonioco do cons-
clnclo). Rocordomos prlmolromonto quo osto domonioco so so
ocupovo com rolooos portlculoros o so so oxprlmlo como odvortln-
do, o voromos tombm oqul quo o subjotlvldodo oro lntorrompldo
om suo omonooo o tormlnovo numo personulJuJe purtculur. O
domonioco oro sullclonto poro Socrotos, pols podlo contontor-so com
olo; osto umo dotormlnooo do porsonolldodo, mos noturolmonto
so sotlslooo ogoistlco do umo porsonolldodo portlculor. Mols umo
voz oqul Socrotos so mostro como olgum quo osto o ponto do soltor
poro olgo o quo contudo o codo momonto dolxo do soltor poro dontro
dosto outro, solto poro o lodo o do volto poro sl mosmo. Acrosconto-
mos ogoro o consclnclo polmlco no quol Socrotos ossumlo todo o
suo rolooo poro com sou tompo, o llbordodo, olndo quo nogotlvo,
mos lnllnlto, no quol olo rosplrovo lovo o llvro, sob o horlzonto lmonso
lndlcodo polo ldlo como llmlto, o sogurono quo olo tlnho no
domonioco poro noo so conlundlr com os multlplos ocosos do vldo,
o ontoo o ponto Je ostu do Socrotos so mostro do novo como ronu.
Em gorol, costumo-so oncontror o lronlo concobldo ldoolmonto com
sou lugor lndlcodo como um momonto ovonosconto no slstomo o
por consogulnto doscrlto multo brovomonto; por osto rozoo noo so
132
podo concobor too locllmonto como quo todo umo vldo podo sor
lovodo oi, dodo quo o contoudo dosto vldo tom do sor oncorodo
como nodo. Mos o gonto noo so lombro quo osto ponto do vlsto
jomols so oncontro no vldo do monolro too ldool como osto no
slstomo; o gonto noo so lombro quo o lronlo, como quolquor outro
ponto do vlsto no vldo, tom suos provooos, suos lutos, sous rocuos,
suos vltorlos. Asslm, no Slstomo o duvldo tombm um momonto
ovonosconto, mos no roolldodo olotlvo, ondo o duvldo so roollzo
noquolo conlllto constonto com tudo o quo quor lovontor-so o
subslstlr contro olo (dostrulndo todos os olovooos quo so olom...
o oprlslonondo-os no obodlnclo), olo tom multo contoudo, num
outro sontldo. Esto o vldo puromonto possool, com o quol docorto
o clnclo nodo tom o vor, so bom quo um conhoclmonto um pouco
mols proxlmo dolo llbortorlo o clnclo doquolo Jem per Jem
toutologlco quo otlngo soguldomonto tols concopoos. Mos sojo lo
como lor, olndo quo o clnclo tonho rozoo om lgnoror tols colsos,
quom qulsor comproondor o vldo lndlvlduol noo podo lozor o
mosmo. E dodo quo o proprlo Hogol dlz, om olgum lugor, quo no
quo tongo o Socrotos noo so troto tonto do ospoculooo quonto do
vldo lndlvlduol, ou mo otrovo o vor nlsso umo sonoo poro o
oncomlnhomonto quo dol om todo o mlnho posqulso, mosmo quo
no mlnho lroquozo posso t-lo dolxodo olndo bostonto lmporlolto.
A CONDENAO DE SCRATES
Quolquor um ontondoro lmodlotomonto quo oqul tomos o vor
com olgo do lotlco o quo noo so troto do umo concopoo no sontldo
om quo ocorro com Xonolonto, Plotoo o Arlstolonos, poro os quols
o roolldodo do Socrotos oro ocosloo poro o momonto om umo
oprosontooo quo buscovo ldoolmonto orrodondor, tronsllguror suo
possoo - u sereJuJe Jo EstuJo noo podorlo pormltlr-so lsto, o
portonto estu suu concepdo sne ru utque stuJo (som lro nom
porclolldodo). E vordodo quo osto so bosolo ot corto ponto sobro o
dos ocusodoros; mos por mols odlo quo houvosso no ospirlto dostos,
olos tlnhom cortomonto quo osloror-so poro so otorom o mols
possivol vordodo. Alm dlsso, o quolxo oponos um momonto do
concopoo do Estodo, olo o ocosloo oxtorlor poro quo o Estodo
tomo consclnclo, num sontldo mols ospoclol, do rolooo dosto
lndlviduo portlculor poro com olo
111
. Soro, ontoo, quo o Estodo
otonlonso, com o condonooo do Socrotos, comotou umo lnjustlo
quo grlto oos cus, soro quo o mols corto quo podomos lozor
voluntorlomonto nos unlrmos multldoo do soblos corpldolros o do
133
lllontropos pobros do ospirlto mos rlcos om logrlmos, cujos choros o
lomontooos por um homom too bom, too honosto, modolo do
vlrtudo o cosmopollto, vitlmo do lnvojo mols sordldo, cujos choros o
lomontooos, como dlsso, roporcutom olndo otrovs dos sculos Ou
soro quo o Estodo otonlonso oglu com lntolro justlo oo condonor
Socrotos Soro quo nos podomos com o consclnclo tronqullo
ontrogor-nos ologrlo polos plncolodos ousodos o vlgorosos do
clnclo mols modorno quo osboo o quodro do Socrotos como um
horol troglco quo oo mosmo tompo noo tlnho o tlnho rozoo, o do
Estodo grogo como umo ordom ortlculodo dos colsos Sobro tols
quostoos noo dovomos lolor mols pormonorlzodomonto nosto lugor.
A ucusudo contro Socrotos um documonto hlstorlco
112
. Elo
so dlstlnguo om Juus purtes, quo rocoboroo um ostudo mols opro-
lundodo codo umo por sl.
1. Scrates no reconhece os deuses reconhecidos pelo
Estado e introduz novas divindades
Esto ocusooo contm, como so v, dols pontos: olo ndo ocolto
os dousos do Estodo o lntroduz nooos. No quo so roloro o osto ultmo
ponto, jo dlscutlmos o ossunto nos poglnos procodontos oo trotormos
do domnlo do Socrotos. Tombm jo lol lolto umo obsorvooo sobro
ot quo ponto so podorlo otrlbulr olgum volor oo movlmonto dlol-
tlco com quo olo duronto suo doloso no trlbunol quor, portlndo do
dotormlnooo obstroto do lntorlorldodo (o domonioco), construlr o
objotlvo sob o dotormlnooo do porsonolldodo. Mos o prlnclpol
quo llcou cloro, osporo, quo o domonioco doslgnovo o rolooo
totulmente negutou do Socrotos poro com o ordom ostobolocldo no
torrono rollgloso, o noo tonto polo loto do olo lntroduzlr olgo novo,
pols nosto coso o suo rolooo nogotlvo so mostrorlo mols o mols como
umo sombro o ocomponhor suo posltlvldodo, mos ontos polo loto do
olo rojoltor o ordom ostobolocldo, lochondo-so om sl mosmo o
llmltondo-so ogolstlcomonto om sl mosmo. No quo tongo oo prmero
ponto, noo so dovo vor nosso rojoloo um lruto do umo rolloxoo lrlo,
roclonol o prosolco sobro o noturozo, noo dosconhocldo dos otonlon-
sos o quo noquolo poco tombm tlnho dodo ocosloo o quo vorlos
suspoltos do otoismo lossom oxllodos. Socrotos noo so ocupovo com
tol ostudo, o omboro ontorlormonto so tlvosso dolxodo lnlluonclor
por Anoxogoros, logo so llbortoro dosto lnllunclo, loto quo Plotoo
roloro om vorlos possogons, trocondo ontoo o rolloxoo sobro o
noturozo polo rolloxoo sobro o homom. Quondo so dlz portonto do
Socrotos quo olo noo roconhoclo os dousos ocoltos polo Estodo, doi
134
noo soguo quo olo losso um otou (nogodor do dous). Ao controrlo,
osto noo-ocoltooo socrotlco dos dousos do Estodo osto ossonclol-
monto roloclonodo com todo o sou ponto do vlsto quo, no dominlo
toorlco, olo mosmo coroctorlzovo como gnordncu
113
. Mos lgnorn-
clo um ponto do vlsto lllosollco rool o oo mosmo tompo totolmonto
nogotlvo. A lgnornclo do Socrotos, com ololto, noo oro do monolro
olgumo umo lgnornclo ompirlco, multo polo controrlo, olo tlnho lldo
tonto os pootos quonto os lllosolos, tlnho tombm multo oxporlnclo
nos colsos do vldo, do modo quo no sontldo ompirlco olo noo oro
lgnoronto. Mos, por outro lodo, oro lgnoronto no ospocto lllosollco.
Ero lgnoronto quonto qullo quo osto no lundomonto do tudo, o
otorno, o dlvlno, quor dlzor, olo soblo quo lsto oro, mos noo soblo o
quo lsto oro, olo tlnho lsto om suo consclnclo o contudo noo o tlnho
om suo consclnclo, no modldo quo o prlmolro colso quo olo podlo
prodlcor o rospolto oro quo nodo soblo o rospolto. Mos, com outros
polovros, lsto o mosmo colso quo ontorlormonto lol osslm corocto-
rlzodo: Socrotos tlnho u Ju como lmte. At oi, tlnho do sor multo
locll poro olo rolutor o ocusooo quo lho ossocovom, do quo noo
ocoltovo os dousos roconhocldos polo Estodo. Pols olo podlo, do
monolro socrotlcomonto corroto, contostor: Como quo mo podom
ocusor dlsso Dodo quo ou noo sol nodo, ou noturolmonto noo sol
do jolto nonhum so ocolto os dousos quo o Estodo ocolto! Com o
quo so podo tombm vor o conoxoo dlsto com o quostoo do ot quo
ponto noo so torlo constltuido um sobor posltlvo por tros dosto
lgnornclo. Schlolormochor chomo o otonoo, om um ortlgo
114
, poro
o loto do quo quondo Socrotos, o sorvlo do oroculo, ondovo por oi
poro mostror oo povo quo nodo soblo, oro lmpossivol quo olo so
soubosso quo noo soblo nodo, jo quo por tros dlsso nocossorlomonto
ostovo quo olo soblo o quo oro sobor. E mostro o sogulr como
Socrotos proprlomonto o lundodor do dloltlco. Mos oi tomos do
novo umo posltlvldodo quo olhodo mols do porto so mostro como
nogotlvldodo. Rocordondo oqul umo obsorvooo ontorlor: Socrotos
chogou ldlo do dloltlco, mos noo possuio do jolto nonhum o
dloltlco do ldlo. E mosmo sogundo o vlsoo do Plotoo, lsto constltul
um ponto do vlsto nogotlvo. Por lsso, no dlcotomlo do Ropubllco, lo
ondo o dloltlco so mostro, mostro-so o bom como sondo o posltlvo
quo corrospondo o osto, osslm como tombm no dlcotomlo om quo
o omor so oprosonto como o nogotlvo, o olo corrospondo o bolo
como sondo o posltlvo. Agoro, bom vordodo quo osto nogotlvldodo,
oqul constontomonto lnslnuodo, o codo momonto posto o no mosmo
momonto rovogodo, tom umo posltlvldodo prolundo o rlco do
contoudo dosdo quo olo choguo o consclontlzor-so do sl mosmo;
135
porm Socrotos o montlnho constontomonto oponos como posslbl-
lldodo quo jomols so tornovo om roolldodo.
A gonto so convoncoro tombm dlsso londo otontomonto todo
o Apologu do Plotoo; osto too oxprosslvo, om suo doscrloo do
lgnornclo do Socrotos, quo bosto quo o gonto so colo o oscuto
quondo olo lolo. Elo doscrovo suo sobodorlo roloclonondo-o com o
do Evonos do Poros, quo cobrovo clnco mlnos por sou onslnomonto.
Follclto-o por couso do posltlvldodo quo osto dovlo possulr, jo quo
oxlglo um pogomonto too coro, o rospondo ontoo, quonto suo
proprlo sobodorlo: Mos por quo tlpo do sobodorlo rocobl o nomo
do soblo Docorto por oquolo quo o sobodorlo humono. Pols bom
possivol quo ou sojo soblo dosto tlpo (20 d). Os outros, porm, dlz
olo, torlom do ostor do posso do umo sobodorlo suporlor: Mos
oquolos, quo ou ocobo do cltor, tolvoz sojom soblos numo sobodorlo
quo noo odoquodo oo homom. Aqul, portonto, o prodlcodo
humono
115
otrlbuido sobodorlo om controposloo o umo sobo-
dorlo quo mols do quo humono, do molor lmportnclo. Com
ololto, quondo o subjotlvldodo com sou podor nogotlvo quobrou o
loltlo sob o quol tronscorrlo o vldo humono submotldo lormo do
substonclolldodo, quondo omonclpou o homom do suo rolooo poro
com Dous, osslm como llborto o lndlviduo do suo rolooo poro com
o Estodo, oi o prlmolro lormo sob o quol olo so mostro o lgnornclo.
Os dousos lorom omboro, o com olos o plonltudo, o homom llco poro
tros como o lormo, como oqullo quo dovo rocobor om sl o plonltudo,
mos osto rolooo, no dominlo do conhoclmonto, concobldo corro-
tomonto como lgnornclo. Esto lgnornclo , por suo voz, do monolro
lntolromonto consoquonto, coroctorlzodo como subeJoru lumunu,
no modldo quo oqul o homom olconou o sou dlrolto, dlrolto quo
conslsto oxotomonto om noo sor o quo . A sobodorlo dos outros
mostros, om rolooo o osto, tlnho um contoudo multo molor, olndo
quo, noturolmonto, sob um outro ospocto, multo monor, o por lsso
noo , do jolto nonhum, som umo corto lronlo, quo Socrotos dlscorro
sobro o suporlorldodo dolos. Esto concopoo, Socrotos tombm o
consldoro rolorodo polo onunclodo do oroculo dlllco, quo o portlr
do ponto do vlsto dlvlno v oxotomonto o mosmo colso
116
. E como
o oroculo ostovo sompro numo rolooo com o consclnclo humono
corrospondonto - num tompo mols ontlgo dlstrlbuio consolhos com
outorldodo dlvlno o, numo poco mols tordlo, so ocupovo com
propor problomos clontillcos
117
, - osslm tombm nos vomos umo
lurmonu pruestubltu (hormonlo proostobolocldo) no sontono do
oroculo dlllco rolotlvo o Socrotos. At o mol-ontondldo do quo por
tros dosto lgnornclo so oscondorlo um sobor lol lntuido por Socrotos,
136
quo porm tombm o concoblo como um mul-entenJJo. Com
ololto, olo oxpllco como quo suo otlvldodo porsuoslvo pdo otrolr-
lho tontos lnlmlzodos, o ocrosconto; Pols os prosontos ocrodltom o
codo voz quo ou ontondo doquolos colsos sobro os quols conlundo
o outro. Entrotonto, lguolmonto so v, ollnol, como olo protosto
contro osto mol-ontondldo o quoo pouco corroto olo consldoro o
conclusoo do quo, jo quo oro copoz do porsuodlr outros do quo nodo
soblom, olo mosmo dovorlo sobor olgumo colso.
O quo lmpodlo Socrotos do um oprolundomonto ospoculotlvo
dosto posltlvldodo, prossontldo dlstnclo por tros dosto lgnornclo,
oro, noturolmonto, u oocudo Jonu quo olo tlnho poro porsuodlr
codo lndlviduo o rospolto do mosmo. Elo noo vloro poro solvor o
mundo, mos poro julgo-lo. A lsto ostovo dodlcodo suo vldo, o osto
otlvldodo o montlnho tombm olostodo do portlclpooo nos ossuntos
do Estodo. Os otonlonsos podorlom tlror-lho o vldo o olo so roslgnorlo;
mos umo obsolvloo sob o condloo do ronunclor o osto mlssoo
dlvlno, jomols olo ocoltorlo, jo quo lsto sorlo umo tontotlvo do moto-lo
no sontldo osplrltuol. Elo oro o otorno ogonto, quo por procurooo
do dlvlndodo oxlglo lnoxorovolmonto ot o ultlmo contovo o quo oro
proprlododo dlvlno. O quo Nomosls loro ontorlormonto com rolooo
oo quo so dostocovo, oo oxcolonto, oro ogoro prolundo o totolmonto
oxocutodo no otlvldodo lrnlco do Socrotos om rolooo humonl-
dodo onquonto tol. So quo Socrotos noo so dotlnho numo consldo-
rooo lllosollco, mos so voltovo poro codo um om portlculor,
dospojovo-o do tudo o o dospodlo do moos vozlos. Ero como so os
dousos lrodos
118
tlvossom vlrodo os costos poro os homons, rocolhl-
do tudo o quo oro sou o os tlvossom ontroguo o sl mosmos. Mos num
outro sontldo, os homons quo so hovlom olostodo dos dousos o so
oprolundodo om sl mosmos. Contudo, osto noturolmonto oponos
um momonto do tronsloo. Sob multos ospoctos, o homom ostovo
mosmo no comlnho corto, o so podo por lsso dlzor, o osto rospolto,
o quo Agostlnho dlz do pocodo: beutu culpu (lollz culpo). As logloos
colostos dos dousos so olovorom do torro o dosoporocorom do vlsto
dos mortols, mos justomonto osto dosoporocor oro o condloo poro
umo rolooo mols prolundo. Por lsso, Rtschor dlz multo corroto-
monto (p. 253): Com lsso so oscloroco tombm como quo so dovo
ontondor o lgnornclo socrotlco, tontos vozos doturpodo o quo too
soguldomonto lol usodo como umo boo opologlo do proprlo lgno-
rnclo o como umo doloso contro o roconhoclmonto do vordodolro
sobor. O sobor quo nodo soblo noo , com ololto, como so tom
roprosontodo comumonto, o puro nodo vozlo, o slm o nodo do
contoudo dotormlnodo do mundo ostobolocldo. O sobor do nogotl-
137
vldodo do todo contoudo llnlto o suo sobodorlo, lmpulslonodo polo
quol olo ontro om sl o coloco osto lnvostlgooo do suo lntorlorldodo
como o moto obsoluto, o lniclo do sobor lnllnlto, mos, bom ontondl-
do, somonto o lniclo, dodo quo osto consclnclo olndo noo so
complotou do monolro olgumo, o somonto o nogooo do todo o
llnlto o ostobolocldo. Tombm Hogol obsorvo (p. 60): Socrotos
ontoo lozlo oquolos quo com olo ondovom oprondor quo nodo
soblom; slm, o quo mols, olo ot dlzlo quo noo soblo nodo o portonto
tombm noo onslnovo nodo. Elotlvomonto podo-so tombm dlzor
quo Socrotos nodo soblo; pols olo noo chogou o possulr umo lllosollo
ou o construlr umo clnclo. Elo tlnho consclnclo dlsso; o nom oro
suo moto possulr umo clnclo.
Socrotos lndlcou ontoo, cortomonto, umo novo dlrooo, olo
dou poco suo dlrooo (so so quor tomor osto polovro noo tonto
no sou sontldo lllosollco quonto no sontldo mllltor), olo ondovo por
oi com codo um om portlculor poro convoncor-so do quo osto ostovo
poslclonodo corrotomonto; o contudo, osto suo otlvldodo noo ostovo
too dlrlgldo poro chomor o otonoo dosto poro o quo dovlo vlr
quonto, multo ontos, poro orroncor dosto o quo olo possuio, o
roollzovo lsto cortondo, onquonto durosso o oporooo, todo o comu-
nlcooo com o sltlodo, modldo om quo olo, com sou quostlono-
monto, dolxovo-o minguo do oplnloos, do roprosontooos,
trodloos consogrodos otc., quo ot oll hovlom bostodo poro o
rospoctlvo lndlviduo. E quondo olo hovlo roollzodo lsto com o
lndlviduo, oi omortoclo por um lnstonto o chomo dovorodoro do
lnvojo (osto polovro tomodo no sontldo motolislco), o llcovo sotlslolto
por um lnstonto o ontuslosmo onlqullodor do nogotlvldodo, o oi olo
soboroovo plonomonto u ulegru Ju ronu, soboroovo-o duplomonto,
porquo so sontlo outorlzodo polo dlvlndodo, sontlo-so om suo voco-
oo. Mos lsto, noturolmonto, so ocorrlo por um lnstonto, logo om
soguldo olo ostovo do novo om suo lunoo
11
. A nogotlvldodo quo
hovlo om suo lgnornclo noo oro poro olo um rosultodo nom um
ponto do portldo poro umo ospoculooo mols prolundo; mos o
ospoculotlvo quo ostovo boso do sou ponsomonto o com o quol olo
tlnho clrcunovogodo lnllnltomonto o oxlstnclo oro o mondoto dlvlno
om vlrtudo do quol oxorclo suo proxls com os colsos portlculoros.
Esto lgnornclo oro oquolo otorno vltorlo sobro o lonmono, quo
nonhum lonmono portlculor o nom mosmo o somo do todos os
lonmonos lho podlo orrobotor, mos polo loro dolo olo vonclo o codo
lnstonto o lonmono. Elo llbortovo osslm, docorto, o lndlviduo do
quolquor prossuposloo, llborovo-o osslm como olo proprlo oro llvro;
porm, o llbordodo quo olo proprlo gozovo om sotlslooo lrnlco, o
138
outro noo podlo gozor, o por lsso olo dosonvolvlo nos outros nostolglo
o dosojo. Por lsso, onquonto o sou proprlo ponto do vlsto so
orrodondovo om sl mosmo, osto ponto do vlsto, ossumldo no cons-
clnclo do outro, oponos o condloo poro um novo. A rozoo por
quo Socrotos podlo ropousor nosto lgnornclo ostovo om quo olo noo
possuio um lmpulso ospoculotlvo mols prolundo. Em voz do ocolmor
polo ospoculooo osto nogotlvldodo, opozlguovo-o multo ontos no
nquetuJe eternu, no quol olo roprlsovo o mosmo procosso com codo
lndlviduo portlculor. Mos, om tudo lsto, o quo loz dolo umo porso-
nolldodo justomonto o lronlo. - Esto lgnornclo toortlco, poro o
quol pormonoclo um mlstrlo o ossnclo otorno do dlvlndodo, notu-
rolmonto dovlo tor tldo sou oqulvolonto om umo gnordncu relgosu
somolhonto o rospolto dos provldnclos, dos orlontooos dlvlnos poro
o homom, umo lgnornclo rollgloso quo buscovo suo odlllcooo o
monllostovo suo dovooo om umo lgnornclo totol, osslm como, por
ox., om um dosonvolvlmonto multo mols concroto, Schlolormochor
procurovo o odlllcooo no sontlmonto do dopondnclo obsoluto.
Tombm lsto oculto noturolmonto om sl umo polmlco o so torno
um horror poro oquolo quo oncontrou sou ropouso numo ou noutro
rolooo llnlto com o dlvlno. A osto rospolto jo rocordo o possogom
quo ontorlormonto cltomos dos Memoroes do Xonolonto (l,1,8),
ondo Socrotos onollso como os dousos rotlvorom poro sl o mols
lmportonto, ou sojo, o rosultodo dos ooos, do modo quo todo
osloro humono oro voldodo quo nodo produzlo. E lsto tombm so
mostro no dlologo plotnlco 5egunJo AlcebiuJes, ondo Socrotos lolo
do slgnlllcodo do orooo, o ondo olo onlotlzo quo proclso tor o
molor culdodo oo podlr olgumo colso oos dousos, poro quo noo
ocontoo quo os dousos oscutom o proco o dopols so mostro tolvoz
quo lsto noo oro do monolro nonhumo um dom poro os homons.
Esto proocupooo, bom vordodo, poroco olndo contor om sl o
posslbllldodo do quo o homom om cortos cosos posso lntulr o quo
provoltoso o osslm posso podl-lo. Mos om porto dovo-so lombror quo
Socrotos do monolro olgumo ocolto quo mosmo no suposloo do quo
o homom soubosso o quo molhor poro olo o podlsso por lsto, os
dousos so por lsso lho concodorlom, o quo oponto poro umo duvldo
olndo mols prolundo sobro o quo sorlo ollnol o molhor poro o
homom; o om porto, quo osto proocupooo dogonoro om onslododo,
quo so oncontro ropouso no neutrulzudo Ju orudo. Tombm so
porcobo o mosmo oo vor como olo louvo um vorso do um pooto quo
dlz o sogulnto:
D-nos o bem, Zeus!, quer o peamos ou no.
E nos afasta do mal, mesmo quando o pedimos.
139
Mos com lsso nos vomos no porspoctlvo rollgloso o dlvlno too
olostodo do homom quonto so mostroro no ospocto toortlco, o o
oxprossoo poro lsto mols umo voz lgnornclo
120
.
Do rosto, costumo-so tombm lombror, poro coroctorlzor o
ponto do vlsto do Socrotos, o conhocldo oxprossoo: Gnotl suuton
(conhoco-to o tl mosmo). E noo so podo nogor quo ostos polovros
contm umo omblguldodo quo justomonto dovorlo contor o lovor
dolos, por podorom coroctorlzor tonto um ponto do vlsto toorlco
quonto um ponto do vlsto protlco, mols ou monos como o polovro
vordodo no tormlnologlo crlsto. Entrotonto, no clnclo mols rocon-
to, ossos polovros llcorom complotomonto dosllgodos do comploxo
do ldlos o quo portoncom, o dopols ontoo ondorom vogobundoondo
som rostrloos, duronto olgum tompo, no lltoroturo. Aqul, pols, umo
tontotlvo poro lovo-los do volto suo torro notol, lsto , umo tontotlvo
poro mostror o quo olos tm o slgnlllcor com rospolto o Socrotos, ou
do quo monolro Socrotos tornovo locundo o ponsomonto contldo
nosto oxprossoo. E bom vordodo quo o subjotlvldodo om suo plonl-
tudo totol, o lntorlorldodo om todo o suo rlquozo lnllnlto, tombm
podo sor coroctorlzodo com o oxprossoo Gnotl suuton (conhoco-to
o tl mosmo); mos no quo tongo o Socrotos, oi osto outoconhoclmonto
noo oro too cholo do contoudo, olo proprlomonto noo contlnho nodo
mols do quo o soporooo, o sogrogooo doqullo quo mols tordo so
tornou objoto dosto conhoclmonto. A oxprossoo conlece-te u t
mesmo slgnlllco: soporo o tl mosmo do outro. Justomonto porquo
ontos do Socrotos osto sl mosmo (5elo) noo oxlstlo, justomonto por
lsso oro mols umo voz umo doclorooo do oroculo, corrospondonto
consclnclo socrotlco, quo lho ordonovo conhocor o sl mosmo.
Estovo rosorvodo o umo poco ultorlor oprolundor-so nosto conho-
clmonto do sl. So so comproondo lsso - como o oposloo do Socrotos
oo contoudo substonclol do Grclo torno nocossorlo -, ontoo so
porcobo quo oqul mols umo voz Socrotos tom um resultuJo totol-
monto negutoo. Esto prlnciplo: conhoco o tl mosmo totolmonto
congruonto com o lgnornclo ontos doscrlto. A rozoo por quo Socro-
tos podlo llcor opolodo sobro osto ponto nogotlvo lguol do coso
ontorlormonto ostudodo, pols o torolo do suo vldo o sou lntorosso oro
o lozor volor osto ponto, noo ospoculotlvomonto, pols nosto coso olo
dovorlo nocossorlomonto tor ldo odlonto, mos slm protlcomonto,
lronto o codo homom lndlvlduol. Elo trozlo os lndlviduos, por con-
sogulnto, poro bolxo do suo bombo do or dloltlco, prlvovo-os do or
otmoslrlco quo ostovom ocostumodos o rosplror, o os dolxovo osslm
plontodos. Agoro tudo ostovo pordldo poro olos, so noo lossom
140
copozos do rosplror om um or otroo. Socrotos, por outro lodo, nodo
mols tlnho o vor com olos, o corrlo poro novos oxporlmontos.
Mos rotornomos por um lnstonto clrcunstnclo quo nos
proporclonou o ocosloo do nos lntroduzlrmos om todo osto lnvostl-
gooo, o ocusooo contro Socrotos, o ontoo soltoro oos olhos quo
Socrotos ostovo em conjlto com o concepdo Jo EstuJo, slm, quo
sou otontodo tlnho do sor oncorodo, do ponto do vlsto do Estodo,
como umo dos omprosos mols porlgosos, como umo tontotlvo do
sugor o songuo do Estodo o tronslormor o Estodo numo sombro.
Alm dlsso tombm, osto cloro quo olo otroio sobro sl o otonoo
publlco; pols olo noo so dodlcovo o umo ldillco vldo clontillco, multo
polo controrlo, oro com o onormo olostlcldodo do um ponto do vlsto
hlstorlco-unlvorsol quo olo lonovo um lndlviduo opos outro poro
loro do roolldodo do Estodo. Mos umo voz lovontodo o ocusooo, o
Estodo noo podlo mols contontor-so com o doloso ologodo, bosoodo
no lgnornclo do quol olo so bonollclovo, jo quo noturolmonto osto
lgnornclo proclsovo sor vlsto, no porspoctlvo do Estodo, como um
crlmo.
Mos so o sou ponto do vlsto oro nogotlvo no ospocto toorlco,
no ospocto protlco noo o oro monos, pols ele ndo estuou em
conJoes do controlr com o ordom ostobolocldo quolquor reludo
reul
121
. lsto tlnho noturolmonto o sou lundomonto om suo posloo
toorlco. Elo tlnho so oncontrodo o sl mosmo loro do outro (ou sojo,
no porspoctlvo grogo: do Estodo); mos om componsooo olo tombm
noo podlo rooncontror-so o sl mosmo dontro do Estodo. No Apolo-
gu, olo mosmo roloto como o mlssoo dlvlno quo tlnho o prlvovo do
tompo o do oportunldodo poro so dodlcor oos ossuntos do Estodo,
o docloro sor nocossorlo, poro olo, vlvor como homom prlvodo.
So so lovor om conto quo mosmo om nossos poisos, quondo o
Estodo, justomonto porquo otrovossou umo modlooo multo mols
prolundo, jo roconhoco subjotlvldodo um ospoo complotomonto
dlloronto, multo mols do quo o Estodo grogo oro copoz do lozor, so
mosmo oi, dlgo ou, om nossos Estodos, um portlculor contlnuo o
sor umo possoo ombiguo, ontoo so podoro doi doduzlr com quo olhos
o Estodo grogo dovo tor consldorodo u tentutou Je 5ocrutes do ondor
o sou comlnho por conto proprlo o lovor o vldo como um lomem
prouJo. E so o Prolossor Holnslus ocho quo ropllcou sotlslotorlo-
monto o umo obsorvooo do Forchhommor, porguntondo so tolvoz
olgum quororlo dor rozoo o Forchhommor, ontoo ou gostorlo do,
com todo o modstlo, mo pormltlr rospondor oo Sr. Prolossor
Holnslus, quo ou consldoro bom doscrlto o corrotomonto comproon-
141
dldo como horoslo contro o Estodo, quondo Forchhommor p. 6
doscrovo o otlvldodo do Socrotos com os polovros: Em codo portlco,
o codo osqulno, om codo possolo, olo ogorrovo jovons otonlonsos
polo monto o os questonuou, ot quo olos portlssom com o sontl-
monto onvorgonhodo do noo-sobor, mos tombm duvldondo do-
qullo quo ot ontoo hovlom consldorodo dlvlno, ou ot quo so
ontrogossom som rosorvos oo sou onslnomonto. O quo poroco bom
no doscrloo do Forchhommor o modo como olo doscrovo Socrotos
clrculondo polos ruos o polos bocos, oo lnvs do ocupor o sou lugor
no Estodo ou sor um cldodoo no sontldo grogo, dlsponsondo-so dos
oncorgos onorosos do Estodo o sontlndo-so bom oo oglr prlvodo-
monto. Suo posloo no vldo oro por lsso totulmente sem titulos
122
,
ou noo quoro dlzor, noturolmonto, no sontldo odloso do quo olo noo
tonho sldo Assossor do Choncolorlo ou Socrotorlo, mos dodo quo
noo ostovo om nonhumo rolooo com o Estodo, noo so podlo, do
porspoctlvo do Estodo, dor quolquor prodlcodo ou titulo o todo suo
vldo o sou oglr. Vomos ontoo multo bom como, mols tordo, tombm
Plotoo chomou o lllosolo poro loro do roolldodo, como Plotoo quor
quo os lovos llguros dos ldlos otrolom o lllosolo poro longo do
polpovol, o o lllosolo dovo ontoo vlvor longo dos ruidos do mundo.
Mos noo oro osto o coso do Socrotos. Docorto quo hovlo om
Socrotos olgo do um oxoltodo polo conhoclmonto, vlsto quo o
obstroto justomonto o molor tontooo poro o ontuslosto oxoltodo;
mos lsto noo o olostovo do vldo, multo polo controrlo, olo ostovo
sompro num contoto multo vlvo com osto; contudo, suo rolooo com
o vldo oro umo rolooo moromonto possool poro com lndlviduos, o
sou roloclonomonto rociproco com olos so complotovo como lronlo.
Os homons orom ontoo, poro olo, do umo lmportnclo lnllnlto
123
, o
quonto mols olo so mostrovo lnlloxivol om noo so submotor oo
Estodo, tonto mols lloxivol, tonto mols moloovol olo oro no troto com
os homons, tonto molor vlrtuoso dos oncontros cosuols. Elo gostovo
lguolmonto do lolor com ogrlcultoros, ollolotos, sollstos, homons do
Estodo, pootos, com jovons o volhos, lolovo locllmonto sobro todos
os ossuntos, porquo om todo porto oncontrovo umo torolo poro suo
lronlo
124
. Mos om tudo lsso noo oro cortomonto um bom cldodoo o
cortomonto noo tornovo molhoros cldodoos os outros
125
. So o ponto
do vlsto do Socrotos oro roolmonto suporlor oo do Estodo, so olo om
vordodo ostovo outorlzodo polo dlvlndodo, sobro lsto o hlstorlo
unlvorsol dovo julgor, mos so olo dovo julgor rozoovolmonto, ontoo
tom do concodor oo mosmo tompo quo o Estodo ostovo outorlzodo
o condonor Socrotos. Num corto sontldo, olo oro, portonto, rovolu-
clonorlo, contudo noo tonto oo lozor olgumo colso quonto oo so
142
omltlr do lozor olgo; mos homom do portldo ou coboo do um compl
olo noo oro, dlsto o prosorvovo o lronlo; pols osslm como osto o
prlvovo do vordodolro slmpotlo do cldodoo polo Estodo, do vordo-
dolro pothos civlco, tombm o llvrovo doquolo morbldoz o doquolo
oxoltooo quo condloo poro um homom do portldo. Suo posloo
oro por domols o do umo soludo pessoul, todo o quolquor rolooo
quo olo controio oro llgodo do monolro lrouxo domols poro sor outro
colso do quo um contoto rlco do slgnlllcooo. Elo ostovo lronlcomon-
to oclmo do quolquor rolooo, o o lol do rolooo oro umo constonto
otrooo o ropulsoo, o llgooo com o lndlviduo oro so momontnoo,
o por clmo do tudo lsso olo mosmo llutuovo om sotlslooo lrnlco. A
lsso so prondo umo lmputooo quo lol lonodo nos tompos modornos
contro Socrotos; olo lol ocusodo (por Forch-hommor) do sor um
urstocrutu. lsso dovo sor comproondldo, noturolmonto, num sontldo
osplrltuol, o dosto ocusooo noo so podoro llvror Socrotos. A lber-
JuJe roncu do quo olo gozovo, no modldo quo nonhumo rolooo
oro sullclontomonto lorto poro o prondor - mos olo so sontlo sompro
llvro oclmo dolos -, o gozo do bostor-so o sl mosmo, oo quol olo so
ontrogovo, tudo lsso lndlco olgo do orlstocrotlco. Todos sobom quo
Dlogonos lol comporodo o Socrotos, o chomodo do um Socrotos
lurloso; Schlolormochor oro do oplnloo do quo so dovorlo chomo-lo
um Socrotos corlcoto, mos procurou o somolhono no lndo-
pondnclo lronto oo gozo sonsivol, quo ombos procurovom conquls-
tor. No ontonto, cortomonto lsto olndo multo pouco. So so rocordor,
oo controrlo, quo o clnlsmo o gozo nogotlvo (om rolooo oo
oplcurlsmo), quo o clnlsmo gozo o prlvooo, o lolto, noo dosconhoco
o prozor, mos procuro suo sotlslooo no noo codor o olo, o quo osslm,
om voz do so obondonor oo prozor, o todo momonto rotorno o sl
mosmo o gozo o lolto do gozo - um gozo quo too vlvomonto lombro
oqullo quo o sotlslooo lrnlco no plono lntoloctuol -, so so rolloto
sobro todos ossos colsos o so opllco lsso no sontldo osplrltuol com
rolornclo multlpllcldodo do vldo politlco, oi ontoo o somolhono
cortomonto noo soro too som lmportnclo. A vordodolro llbordodo
conslsto, noturolmonto, om dodlcor-so oo gozo o contudo consorvor
suo olmo lntocto. No vldo politlco, o vordodolro llbordodo conslsto,
noturolmonto, om ostor sltuodo no contoxto do vldo, do tol modo
quo osto tonho umo volldodo objotlvo poro o gonto, o oi consorvor o
mols intlmo, o mols prolundo vldo possool, quo bom podo so movor
sob ostos condloos o rolooos, mos , contudo, ot corto ponto,
lncomonsurovol com olos.
143
Mos rotornomos ontoo por um lnstonto quolo clrcunstnclo
quo nos proporclonou ontrormos nostos consldorooos, o ocusooo
do Socrotos, o oi ovldonto quo Socrotos, no osloro publlco, om voz
do sor um ponto ontro outros no porllorlo do Estodo, grovltovo contro
o contro dosto, oro ontos umo tongonto quo sompro tocovo o
multlpllcldodo porllrlco do Estodo. E ovldonto, por consogulnto,
quo om suo rolooo com o Estodo noo so podo ousor otrlbulr-lho o
vlrtudo nogotlvo do noo lozor mol (umo nogotlvldodo quo no pors-
poctlvo grogo tlnho do sor consldorodo um crlmo), mos olo, lsto slm,
oo colocor outros no mosmo sltuooo, reulmente juzu o mul. E olndo
so dovo lombror mols umo colso. Com os outros, quo orroncoro do
sou lugor noturol, olo noo controio obsolutomonto nonhumo rolooo
mols prolundo (olo noo oro homom do portldo), mos ostovo, oo
mosmo lnstonto, lronlcomonto oclmo dolos.
Mos so poro Socrotos oro lmpossivol oncontror o sl mosmo no
multlplo concrooo do Estodo, so llcovo duvldoso quo olo pudosso
roollzor olgo com o mdlo dos cldodoos otonlonsos, cujo vldo tlnho
sldo lormodo oo longo dos onos polo vldo politlco, olo tlnho, por
outro lodo, nu juoentuJe, protogldo polo Estodo quo so proocupovo
com o luturo dolo, um torrono propiclo ondo suos ldlos so podorlom
prosporor, umo voz quo o juvontudo sompro vlvo do monolro mols
unlvorsol do quo os homons odultos. Ero, pols, totolmonto noturol
quo Socrotos dodlcosso suo otonoo ospoclolmonto juvontudo. E
com lsto osto lolto o possogom poro o outro ponto do ocusooo.
2. Scrates seduz a juventude
Quo ontoo o doloso quo Socrotos oprosonto no Apologu
sogundo Plotoo (26o), do quo olo proclsovo loz-lo ou com ou contro
o sou conhoclmonto (okon - okon), o do quo sorlo, porm, umo
lnsonsotoz supor quo olo o lozlo com sou conhoclmonto, dodo quo
olo mosmo dovorlo ontondor quo nosto coso codo ou tordo torlo do
vlr o solror por couso dlsto, do modo quo oro proclso supor quo olo
o lozlo som ostor consclonto, o quo sorlo um obsurdo oxlglr umo
punloo, pols sous ocusodoros dovorlom prolorlr roquoror quo olo
losso roproondldo o corrlgldo - quo osto doloso, dlgo ou, noo slgnlllco
nodo do ospoclol, lsto quolquor um cortomonto ontondo, jo quo dosto
modo ollnol so podorlo dosculpor quolquor crlmo o tronslormo-lo
numo dosorlontooo.
126
Entrotonto, justomonto osto ponto do ocusooo lol trotodo por
Hogol do monolro too oxcolonto quo ou, poro noo lotlgor o loltor
144
vorsodo no ossunto com colsos quo jo lou nosto outor, procurorol sor
too brovo quonto possivol om tudo o quo posso concordor com olo.
Contro o ocusooo gonrlco do Moloto, do quo corromplo o juvon-
tudo, Socrotos opoo suo vldo lntolro; o ocusooo vom o sor ontoo
mols ospoclllcodo: quo olo dobllltovo o rospolto dos lllhos om rolooo
oos pols
127
. lsto llustrodo mols do porto com um lncldonto ontro
Anlto o Socrotos roloronto oo lllho do Anlto
128
. A orgumontooo do
Socrotos bosolo-so, no ossonclol, no sontono gorol do quo o mus
competente dovo tor prolornclo sobro o monos compotonto. Asslm,
no oscolho do um comondonto mllltor noo so prlvlloglom os pols o
slm oquolos quo mols ontondom do noturozo do guorro
12
. Hogol
mostro ontoo como sondo o que l Je rresponsoel no comporto-
monto do Socrotos osto nterjerncu morul do um tercero no rolooo
obsoluto ontro pols o lllho, quo com suo lntromlssoo poroco tor
provocodo, poro nos otormos o osto provo lotlco ospocillco, quo o
jovom om quostoo, o lllho do Anlto, ocobosso so dosgostondo com
suo posloo soclol
130
. At oqul, Hogol, o nos com olo; pols com osto
concopoo hogollono nos ovonomos roolmonto bostonto. Mos o
quostoo olndo podo sor vlsto o portlr do um outro luJo. Noturolmonto
o Estodo ostovo plonomonto do ocordo com Socrotos om quo o mols
opto dovo sor prolorldo oo monos opto; mos doi noo so soguo do
monolro nonhumo quo olo posso dolxor por conto do codo um om
portlculor docldlr se o ut que ponto o mus upto, poro nom lolor
quo o Estodo pudosso pormltlr oo lndlviduo, so porquo osto so julgo
om sous ponsomontos o molhor conhocodor, ospolhor os sous
conhoclmontos som so proocupor com o Estodo. Justomonto por sor
oquolo totolldodo no quol o lomillo vlvo o ropouso, o Estodo podo,
ot um corto ponto, suspondor o rolooo obsoluto ontro pols o lllho,
podo ot corto ponto lozor uso do suo outorldodo poro lmpor
dotormlnooos rolorontos oducooo dos lllhos, mos lsto so justlllco
oxotomonto porquo o Estodo osto oclmo do lomillo quo vlvo no
Estodo. Mos, por suo voz, o lomillo osto oclmo do lndlviduo, ospo-
clolmonto no quo so roloro oos sous ossuntos proprlos. Por lsso, lronto
lomillo, o lndlviduo noo podo jomols, som mols nom monos, so
porquo ocrodlto sor o mols ontondldo, ostor outorlzodo o ospolhor
por conto o rosponsobllldodo proprlos ostos suos vlsoos. Fronto oo
lndlviduo, portonto, o rolooo do lllho poro com os pols umo
rolooo obsoluto
131
. Asslm pols como olo, com suo lronlo, so opor-
toro do volldodo do vldo substonclol do Estodo, osslm tumbm u oJu
jumlur noo possuio poro olo quulquer oulJuJe. Poro olo o Estodo
o o lomillo orom umo somo do lndlviduos, o olo ontrovo om rolooo
com os mombros do Estodo o do lomillo como com lndlviduos,
145
quolquor outro rolooo oro poro olo lndlloronto. V-so por lsso como
o moxlmo do quo o mols compotonto dovo sor prolorldo oo monos
compotonto (proprlomonto so dovorlo dlzor: oquolo quo ocho quo
o mols compotonto dovo possor lronto doquolo quo olo consldoro
monos compotonto; pols Socrotos ollnol do contos noo tlnho sldo
prolorldo, o noo sor tolvoz polo juvontudo, o quol, ollos, onquonto
oducondo, noo podorlo tor voz nom voto), justomonto om suo
completu ubstrudo torno-so proprlomonto morul. Tomos oqul no-
vomonto um oxomplo do como orom mosmo os colsos com o lomoso
onslnomonto tlco do Socrotos. O orro so bosoovo, com cortozo, no
ponto do vlsto gnosoologlco obstroto om quo Socrotos so sltuoro.
Tolvoz Socrotos tlvosso ochodo quo podlo roporor o quo lozlo
do orrodo com suo lntromlssoo noo outorlzodo, om ndo rocobondo
Jnlero por sou onslnomonto. Como so sobo, lsto oro olgo do quo
Socrotos tlnho multo orgulho, olgo do quo lolovo lroquontomonto
com grondo brlo: quo olo noo tomovo dlnholro por sou onslnomon-
to
132
. Mos noo so podo nogor quo hovlo oi soguldomonto umo
prolundo ronu sobre os sojstus, quo cobrovom too coro quo o
onslnomonto dolos quoso so tornovo, num sontldo lnvorso, lncomon-
surovol com o dlnholro o com o volor do dlnholro. Porm, quondo
so olho mols do porto, tolvoz hojo oi olgo mols. Tolvoz lsto tlvosso oo
mosmo tompo suo rozoo noquolo ronu com quo olo concoblo seu
propro onslnomonto. Pols como suo sobodorlo oro, conlormo suo
proprlo doclorooo, do um tlpo ombiguo, osslm tombm o oro sou
onslnomonto. E como olo mosmo dlz no Gorglos sobro o borquolro:
Aquolo quo oxorco osto orto (o orto do novogooo) o cortomonto
nos prostou too grondo sorvlo (oo nos tronsportor llosos), dosom-
borco o llco comlnhondo modostomonto polo morgom porto do sou
borco. Pols olo sobo colculor, ponso ou, o quoo dllicll dotormlnor
o quols dos possogolros olo loz um bom, oo noo dolxor quo so
ologossom, o o quols olo ocobou projudlcondo, osslm tolvoz olo
pudosso dlzor o mosmo sobro o sou onslnomonto, com o quol
tronsportovo os lndlviduos do um contlnonto poro outro. E osslm
como no possogom olo ologlo o orto do novogooo, quo om compo-
rooo com o orto orotorlo, omboro produzlndo os mosmos rosultodos
quo o orotorlo, rocobo contudo um pogomonto too monor, osslm
tombm olo podorlo gobor-so do sl proprlo, quo om rolooo oos
sollstos noo tomovo nonhum pogomonto. Por lsso, noo so podo,
ubsolutumente, om sl o por sl consldoror como too extruorJnuru-
mente mertoro o loto do olo noo tomor dlnholro por sou onslno-
monto, o nem tumpouco consldoro-lo osslm som mols como um slnol
obsoluto sobro o oulor ubsoluto do sou onslno. Pols docorto
146
vordodo quo todo onslno vordodolro lncomonsurovol com o
dlnholro, o docorto vordodo quo llcorlo lnllnltomonto rldiculo so so
concodosso romunorooo umo lnllunclo doclslvo sobro o onslno-
monto, como so por oxomplo olgum, quo loclonosso Loglco, oloro-
cosso Loglco do 3 toloros o Loglco do 4 toloros, mos doi noo so soguo
do jolto nonhum quo om sl o por sl sojo lncorroto rocobor dlnholro
por sou onslno. E corto quo o costumo do cobror por suos lloos so
so consolldou mosmo com os sollstos, o nosto modldo so poJe multo
bom oxpllcor o comportomonto do Socrotos o suo lrnlco polmlco
contro osto costumo; mos, como dlsso, tolvoz pudosso ocultor-so no
comportomonto do Socrotos o osto rospolto tumbm umo lronlo
sobro sou proprlo onslnomonto, quoso como so olo dlssosso: lolondo
honostomonto, ho quolquor colso do ostronho com o mou sobor; pols
jo quo ou nodo sol, locll do so porcobor quo noo llco bom poro mlm
rocobor pogomonto por tronsmltlr o outros osto sobodorlo.
So rotornormos ogoro quolo clrcunstnclo quo nos loz ontror
nosto lnvostlgooo, o ocusooo contro Socrotos, vor-so-o locllmonto
quo o sou crlmo (consldorodo o portlr do ponto do vlsto do Estodo)
conslstlo justomonto om quo olo neutrulzuou u oulJuJe Ju oJu
jumlur, dlssolvlo o lol do dotormlnooo noturol om quo codo mom-
bro lndlvlduol do lomillo so bosoovo om todo o lomillo - o plododo.
Aqul so podorlo poror, so so qulsosso oponos porsogulr o
ocusooo; mos quom loz do concopoo do Socrotos o objoto do suo
lnvostlgooo proclso dor um posso mols odlonto. Com ololto, podor-
so-lo ponsor quo, omboro Socrotos comotosso um crlmo contro o
Estodo oo so lntromotor osslm lnjustlllcodomonto nos lomillos, mos-
mo osslm, polo sgnjcudo ubsolutu Je seu ensnumento, polo
rolooo lntorlor quo so buscovo o bom dos dlscipulos quondo so
ostoboloclo, olo torlo podldo roporor, romodlor o quo llzoro do orrodo
com suo lntromlssoo lnoportuno. Nos quoromos vor ontoo so o suo
rolooo poro com os dlscipulos tom oquolo sorlododo, so sou onslno-
monto possul o pothos quo so podo oxlglr do um tol mostro. Porm
lsto jultu completumente om Socrotos. Noo so ponso Socrotos nosto
rolooo como oquolo quo sob o cu dos ldlos olovovo os dlscipulos
polo contomplooo dosto ossnclo otorno, o nom como olgum quo
lmprognovo juvontudo o rlco plonltudo do umo vlsoo dos colsos, o
nom como olgum quo no dominlo morol ossumlo umo lmonso
rosponsobllldodo om sous proprlos ombros, vlglondo com culdodos
potornos sobro os dlscipulos, so o custo dolxondo-os soltor-so do suos
moos, onquonto sous olhos noo os pordlom jomols do vlsto, noo
portonto como oquolo quo, poro rocordor umo oxprossoo ontorlor,
omovo-os no ldlo. A possoo do Socrotos oro, om rolooo oos outros,
147
orrodondodo do monolro domoslodo nogotlvo poro quo tols colsos
pudossom tor lugor. Erotlco olo oro cortomonto no mols olto grou, o
polxoo oxoltodo do conhoclmonto olo tlnho numo modldo oxtroor-
dlnorlo, onllm, tlnho todos os dotos sodutoros; porm, comunlcor,
proonchor, onrlquocor, lsto olo noo podlo. Nosto sontldo tolvoz so
pudosso chomo-lo um seJutor, olo oncontovo o juvontudo, Jesper-
tuou nolo u nostulgu, mos ndo u sutsjuzu, lozlo-o ordor no gozo
opulonto do omooo, mos noo lho dovo um ollmonto lorto o nutrltlvo.
Elo ongonovo o todos, osslm como ongonovo o Alcobiodos, o quol
ollos, como jo so obsorvou ontorlormonto, dlz ot quo Socrotos om
voz do sor omonto so tornovo omodo. E o quo quo lsto quor dlzor,
sonoo quo olo otroio poro sl o juvontudo mos quondo ontoo osto
olhovo poro olo, buscovo oncontror ropouso nolo, osquocondo tudo
procurovo um dosconso soguro no omor dolo, quorondo ot dolxor
do oxlstlr por sl o oponos oxlstlr onquonto omodo por olo, oi ontoo
olo sumlo, o onconto dosoporoclo, ontoo olo sontlo o dor prolundo
do omor lnlollz, oi olo sontlo quo loro ongonodo, quo noo oro Socrotos
quo os omovo, mos slm olos quo o omovom, o no ontonto noo orom
copozos do so llvror dolo. Poro noturozos mols rlcos lsso noturolmonto
podlo noo tornor-so nom too porcoptivol nom too dolorldo. Elo
voltoro o olhor do dlscipulo poro dontro, o os mols dotodos dovlom
por lsso sontlr com grotldoo quo oro o olo quo dovlom lsto, tlnhom
do so tornor olndo mols ogrodocldos quonto mols porcobossom quo
polo rlquozo proprlomonto dlto olos noo proclsovom ogrodocor o
Socrotos. Suo rolooo poro com os dlscipulos oro portonto com
cortozo dos quo lozom dosportor, mos noo oro Je muneru ulgumu
pessoul no sontldo posltlvo. Mos o quo oi o lmpodlo oro mols umo
voz suu ronu. So so qulsor, oo controrlo, lnvocor oquolo omor com
quo Xonolonto o Plotoo onvolvlom Socrotos, ontoo rospondorol quo,
por um lodo, ou mosmo jo mostrol quo os dlscipulos podlom multo
bom omo-lo, slm, ot nom consogulom so llbortor dosto omor, o por
outro lodo, o osto o rosposto mols concroto, quo Xonolonto oro
llmltodo domols poro porcob-lo, o Plotoo domoslodo rlco poro
tonto. Plotoo proclsovo, o codo lnstonto om quo sontlo o quonto
possuio, ponsor lnvoluntorlomonto om Socrotos; por lsso olo omovo
Socrotos no ldlo, quo olo por corto noo dovlo o Socrotos, mos quo
osto o ojudoro o oncontror. No Apologu, Socrotos obsorvo por lsso
multo corrotomonto: Eu nunco lul mostro do nlngum, conquonto
nunco mo opusosso o moo ou volho quo mo qulsosso ouvlr no
dosomponho do mlnho torolo (Apol. 33 o)
133
.
No quo toco mols do porto oo roloclonomonto do Socrotos com
os dlscipulos, o suo reludo com AlcebiuJes dovo sor um oxomplo
148
nstur omnum (quo volo por todos). Esto jovom, sonsuol, omblcloso,
sogoz, tlnho do sor, noturolmonto, um motorlol locllmonto lnllomovol
poro os loiscos lrnlcos do Socrotos. Nos jo vlmos ontos como osto
rolooo, justomonto por couso do lronlo do Socrotos, sompro pormo-
noclo no mosmo ponto, como llcovo proso no lniclo lrouxo o obstroto
do umo rolooo, proso o um ponto zoro, jomols crosclo om loro o
lntlmldodo, do modo quo, onquonto os loros oumontovom om
ombos os lodos, osto oumonto oro too oqulllbrodo quo o rolooo
pormonoclo o mosmo, o o crosconto ordor do Alcobiodos oncontrovo
sompro sou mostro no lronlo do Socrotos. No sontldo osplrltuol
podo-so por lsso dlzor do Socrotos om suo rolooo com o juvontudo
quo olo o olhovo poro coblo-lo. Mos como sou dosojo noo buscovo
possulr o juvontudo, osslm tombm sou modo do procodor noo
ostovo do monolro nonhumo progromodo poro lsto. Noo oro com
grondos polovros, com longos dorromos orotorlos, com umo do-
monstrooo do sou proprlo sobor trombotoodo oos grltos do morco-
doros quo olo punho moos obro; polo controrlo, olo ondovo por oi
tronqullo, oro upurentemente nJjerente dlonto dos jovons, sou
quostlonomonto noo obordovo osto suo rolooo com os jovons, olo
dlscutlo um ou outro ossunto quo poro olos oro possoolmonto
lmportonto, mos olo mosmo so montlnho nlsto totolmonto objotlvo,
o no ontonto, por bolxo dosto lndllorono lronto o olos, sontlom, mols
do quo vlom, oquolo olhor do osguolho ponotronto quo por um
lnstonto tronspossovo suos olmos como um punhol. Ero como so olo
tlvosso osplodo os convorsooos mols intlmos do suos olmos, como
so os cooglsso o lolor dlsso om voz olto om suo prosono. Elo so
tornoro sou conlldonto, som quo soubossom bom como quo lsto
ocontocoro, o onquonto olos mosmos om tudo lsso so hovlom
tornodo outros, olo pormonoclo o mosmo, lmovol. E quondo ontoo
todos os loos dos proconcoltos ostovom soltos, quondo todos os
onrljoclmontos osplrltuols ostovom olrouxodos, quondo o sou quos-
tlonomonto hovlo ojustodo tudo o tornodo possivol o mudono, oi
culmnuou u reludo noquolo lnstonto plono do slgnlllcooo, noquolo
cloroo protoodo, quo num otlmo do tompo llumlnovo o mundo do
suos consclnclos quondo olo rovlrovo tudo dlonto dolos, too ropldo
como um plscor do olhos o too domorodo quonto um plscor do olhos,
quondo tudo so tronslormovo poro olos, subltomonto, num plscor
do olhos. Conto-so do um lngls, quo vlojovo poro vor polsogons,
quo olo, quondo oncontrovo numo llorosto lrondoso um ponto o
portlr do quol pudosso doporor-so com umo vlsoo surproondonto
mondondo dorrubor o bosquo quo tlnho dlonto do sl, controtovo
possoos poro cortor os orvoros. E quondo tudo ostovo proporodo, os
149
troncos sorrodos no boso, ontoo olo sublo poro oquolo ponto, pogovo
suo lunoto, dovo o slnol - o bosquo coio, o sou olhor so ologrovo por
um lnstonto com o onconto doquolo vlsoo, quo olndo oro mols
sodutoro porquo quoso no mosmo lnstonto tlvoro o oposto. Asslm
oro com Socrotos. Com sou quostlonomonto olo sorrovo tronqullo-
monto polo boso o llorosto prlmltlvo do consclnclo substonclol, o
quondo tudo ostovo proporodo, ols quo dosoporoclom todos ostos
lormooos o o olhor do olmo gozovo umo vlsoo como jomols vlro
lguol. Prlmolro oro o jovom quo gozovo osto ologrlo, mos Socrotos
so postovo oll como obserouJor ronco quo soboroovo o surproso
dolo. Esto trobolho, porm, do sorror o bosquo, lroquontomonto lho
tomovo multo tompo. Nosto sontldo Socrotos oro ontoo lnlotlgovol.
Mos quondo lsto so consumovo, o rolooo tlnho culmlnodo no
mosmo lnstonto. Mus olo ndo dovo, o onquonto o jovom ontoo so
sontlo justomonto lndlssoluvolmonto llgodo o Socrotos, ostoboloclo-
so oquolo rolooo quo Alcobiodos doscrovo com tonto proclsoo, ou
sojo, quo Socrotos so tronslormovo do omonto om omodo. So so quor
concobor osslm suo rolooo, o gonto so lombro vlvomonto doquolo
orto quo olo mosmo dlzlo ostor do posso: o molutlco. Elo ouxlllovo
o lndlviduo o um porto osplrltuol, cortovo o cordoo umblllcol do
substonclolldodo. Como uccoucleur (portolro) olo oro lnsuporovol,
mos noo oro nodo mols do quo lsto. Elo noo ossumlo do monolro
olgumo quolquor rosponsobllldodo polo vldo ultorlor do sous dlsci-
pulos, o oqul mols umo voz Alcobiodos lornoco um oxomplo nstur
omnum
134
.
So so qulsor tomor o polovro no slgnlllcooo lntoloctuol, podo-
so chomor Socrotos um orotlco, o oxprlmlr lsto do monolro olndo
mols coloroso lombrondo o conhocldo polovro do FeJro ; 24 omor
os jovons polo lllosollo. E oqul tolvoz possomos om poucos polovros
tocor no ocusooo contro Socrotos por peJerustu, roputooo quo
jomols so oxtlngulu oo longo dos tompos, porquo om codo gorooo
sompro oporocou um ou outro posqulsodor quo so sontlo convocodo
o solvor o honro do Socrotos nosto ospocto. Noo mlnho lntonoo
lornocor quolquor doloso poro Socrotos, jo quo noo loz porto do
lntorosso do mou trobolho rollotlr sobro o ocusooo; mos so o loltor,
por outro lodo, qulsor comproond-lo motolorlcomonto
135
, oi ou
crolo quo so voro nlsto umo novo provo do lronlo do Socrotos. No
ologlo quo Pousnlos pronunclo no Bonquoto ocorro o sogulnto
oxprossoo: osto Eros (o lnlorlor, cujos odorodoros om prlmolro lugor
omom tonto mulhoros quonto moos o o sogulr omom no omodo
mols o corpo do quo o olmo) doscondo tombm do douso quo mols
jovom do quo o outro o quo dovo o suo oxlstnclo o ombos os soxos:
150
o outro um lllho do cu, quo noo doscondo do soxo lomlnlno, mos
oponos do moscullno... oquolos quo so ontuslosmom com osto Eros
procurom portonto o soxo moscullno, porquo omom oqullo quo por
noturozo possul molor loro o ospirlto. Com ostos polovros jo osto
sullclontomonto coroctorlzodo o umor ntelgente quo nocossorlo-
monto dovlo sor oncontrodo num povo too dosonvolvldo ostotlco-
monto como o grogo, ondo o lndlvlduolldodo noo ostovo
lnllnltomonto rollotldo om sl, mos quo Hogol too coroctorlstlcomonto
chomo o bolo lndlvlduolldodo, ondo o oposloo do lndlvlduolldodo
olndo noo so clndlro prolundomonto poro lozor o vordodolro omor
sor o unldodo suporlor. Mos so ontoo osto omor lntoloctuol busco o
sou objoto ontos no molo do juvontudo, com lsto llco lndlcodo quo
olo omo o posslbllldodo, mos logo do roolldodo olotlvo. Mos lsto
mostro justomonto o sou curter negutoo. Noo obstonto, podo multo
bom hovor poro olo um olto grou do ontuslosmo. Pols ontuslosmo
noo osto sompro vlnculodo o porsovorono, multo polo controrlo,
ontuslosmo o ordor quo so consomo o sorvlo do posslbllldodo.
Um lrnlco por lsso sompro ontuslosto, so quo o sou ontuslosmo
noo produz nodo, porquo olo jomols vol olm do dotormlnooo do
posslbllldodo. Nosto sontldo Socrotos omovo o juvontudo. Mos podo-
so vor quo osto oro um omor nogotlvo. E corto quo suo rolooo com
olos noo oro som slgnlllcodo, mos, como jo so obsorvou, quondo o
rolooo dovorlo odqulrlr um slgnlllcodo mols prolundo, ocobovo,
quor dlzor, o rolooo com olos oro o lniclo do umo rolooo. Quo osto
rolooo bom podlo duror um tompo, quo o jovom bom podlo
sontlr-so llgodo o Socrotos dopols dosto so tor dosllgodo dolo, lsto ou
mo oslorcol por mostror ontorlormonto. Mos so so consldoror ogoro
quo osto rolooo do Socrotos com o juvontudo constltul o dorrodolro
posslbllldodo do so domonstror umo rolooo posltlvo, so so consldo-
ror o quonto so podorlo oxlglr doquolo homom quo opos so tor
omonclpodo do todo o quolquor outro rolooo rool, ogoro so concon-
trovo nosto, so so consldoror tudo lsso, noo so podoro oxpllcor osto
nogotlvldodo oqul doscrlto o noo sor quo so odmlto quo o ponto Je
ostu Je 5ocrutes oro ronu.
136
Rotornomos ocusooo do Socrotos o o suo consoquonto
condonooo. Os juizos o doclorom culpodo, o so o gonto qulsosso
som so prondor domols oos pontos do ocusooo coroctorlzor com
umo unlco polovro o sou crlmo ontoo so podorlo donomlno-lo
lndolnclo (Aprugmosne) ou lndllorontlsmo; pols cloro quo olo
noo oro lnotlvo o cloro quo olo noo oro lndlloronto o tudo, mos om
rolooo com o Estodo olo o oro justomonto por suo proxls prlvodo.
Socrotos ostovo ontoo doclorodo culpodo, mos o pono olndo noo
151
ostovo dotormlnodo. Com humonldodo grogo otrlbuio-so oo proprlo
condonodo dotormlnor o costlgo, noturolmonto dontro do cortos
llmltos. Hogol lornoco oqul umo oxposloo multo dotolhodo do quo
hovlo do orrodo no procodlmonto do Socrotos, olo mostro quo
Socrotos morocldomonto lol condonodo morto o o sou crlmo oro
rocusor-so o roconhocor o soboronlo do povo o quoror lmpor suo
vlsoo subjotlvo oclmo do julgomonto objotlvo do Estodo. A suo
rocuso nosto ospocto podo docorto sor oncorodo como grondozo
morol, mos mosmo osslm suo morto lol por proprlo culpo, o o Estodo
ostovo too justlllcodo o condono-lo quonto Socrotos o omonclpor-so,
o com lsso Socrotos torno-so um horol troglco
137
. At oi Hogol;
vomos tontor, sogulndo com o molor oxotldoo o Apologu, dor umo
oxposloo do seu proceJmento. A llbordodo do podor dotormlnor
por sl mosmo o pono, dovor-so-lo ocrodltor quo tlnho do sor multo
bom-vlndo o Socrotos, pols osslm como suo conduto so mostroro
lncomonsurovol com os dotormlnooos gorols, osslm tombm tlnho
do s-lo o costlgo o totolmonto consequente quo olo ocho quo o
unlco pono quo podorlo lmpor o sl mosmo oro umo multo, porquo,
coso olo tlvosso dlnholro, noo sorlo umo pordo llcor som olo, om
outros polovros, porquo o pono n cusu (nosto coso) so onulorlo o sl
mosmo. E ontoo tombm totolmonto consoquonto olo sugorlr oos
juizos so sotlsllzossom com o pouco quo olo podorlo rounlr, totolmon-
to consoquonto porquo, como o dlnholro noo tlnho obsolutomonto
nonhumo roolldodo poro olo, o pono torlo o mosmo omplldoo coso
olo consogulsso multo ou pouco dlnholro, quor dlzor, o pono noo
sorlo nonhumo. A unlco pono quo olo consldoro ontoo odoquodo
oquolo quo noo oro nenlumu penu. Mos vomos porsogulr om
dotolhos todo osto possogom too lnstrutlvo do Apologu. Elo lnlclo
odmlrondo-so por tor sldo condonodo por umo molorlo too poquo-
no, com o quo llco cloro quo olo noo v no sontono do Estodo umo
concopoo objotlvomonto volldo, om oposloo do sujolto lndlvl-
duol. At corto ponto, o Estodo slmplosmonto nom oxlstlo poro olo,
quo so ocupo oponos com o numrlco. Quo umo dotormlnooo
quontltotlvo posso vlror om quolltotlvo, poroco quo olo nom suspolto.
Elo llco odmlrodo quo trs votos tonhom docldldo, o, poro ocontuor
olndo mols o quo ho do odmlrovol nlsto, lovo o controdloo ot o
ultlmo oxtromo: coso, dlz olo, Anlto o Llcon noo so tlvossom ogrogo-
do, ontoo o proprlo Moloto torlo sldo multodo om mll drocmos. Aqul
mols umo voz so v como o ronu do Socrotos o lovo o noo
roconhocor nonhumo dotormlnooo objotlvo do suo vldo. Os juizos
soo umo quontldodo do lndlviduos, o sontono dolos so tom volor
numrlco, o so o molorlo o sontonclo culpodo, ontoo Socrotos ocho
152
quo com lsso noo osto dlto nom mols nom monos quo umo quontl-
dodo tol ou quol do lndlviduos o sontonclou. Quolquor um v
cloromonto o concepdo complotomonto negutou do EstuJo. Um
dostlno lrnlco quor quo o proprlo Socrotos dotormlno o pono. O
quo do o osto sltuooo umo olostlcldodo lrnlco too oxtroordlnorlo
soo os onormos controstos: o ospodo do lol osto susponso por um llo
do sodo sobro o coboo do Socrotos, umo vldo humono osto om jogo,
o povo osto srlo, solldorlo, o horlzonto corrogodo o sombrlo - o ols
oi Socrotos, osto too obsorto quonto um volho mostro-oscolo om
rosolvor suo torolo, lozor suo vldo tornor-so congruonto com os
concopoos do Estodo, umo torolo quo so torno too dllicll quonto o
quodroturo do circulo; dodo quo Socrotos o o Estodo so mostrom
como grunJezus obsolutomonto leterogneus. Jo sorlo cmlco vor
Socrotos tontor conjugor suo vldo polo porodlgmo do Estodo, posto
quo suo vldo justomonto oro complotomonto lrrogulor, mos o sltuo-
oo olndo so torno mols cmlco groos Jru necesstus (torrivol
nocossldodo) quo, sob pono do morto, lho ordono oncontror umo
lguoldodo nosto doslguoldodo. Jo bostonto cmlco quondo o gonto
coloco om rolooo duos colsos, ontro os quols noo so podo ponsor
nonhumo rolooo, mos llco olndo mols cmlco quondo ontoo dlto:
slm, so noo oncontroros nonhumo rolooo ontoo toros do morror. A
vldo do Socrotos om suo comploto lsolooo tlnho do so mostror jo
totolmonto hotorognoo com quolquor dotormlnooo do Estodo, por
lsso, tombm o oporooo montol, o dloltlco, com quo Socrotos
procuro ostobolocor umo rolooo, mostro os controdloos mols ox-
tromos. Elo doclorodo culpodo polo Estodo. A quostoo ontoo quol
o pono quo olo morocou. Mos jo quo Socrotos sonto quo suo vldo noo
podo do nonhumo monolro sor comproondldo polo Estodo, ontoo so
mostro quo olo lguolmonto podorlo morocor umo recompensu. Elo
propoo portonto sor sustontodo s custos do Estodo no Prltonou
138
.
No modldo, porm, quo o Estodo noo so sontlsso chomodo o
rocomponso-lo dosto modo, olo ontoo tontorlo ocomodor-so o modl-
tor sobro quol o pono quo olo podorlo tor morocldo. Poro ovltor o
pono do morto, podldo por Moloto, podlo oscolhor ontro umo multo
o o oxillo. Entrotonto olo noo consoguo docldlr-so nosto opoo, pols
o quo dovorlo mov-lo o optor por umo dossos duos Sorlo por tomor
morto lsto sorlo um obsurdo, pols ollnol olo noo soblo so o morto
um bom ou um mol. A lmprossoo quo so tom do quo olo uclu
mesmo quo u morte sorlo o pono mols oproprlodo, justomonto
porquo nlngum sobo so olo um mol, quor dlzor, porquo oqul o
pono, como no coso do multo, so onulo o sl mosmo. Elo noo podorlo
oscolhor umo multo ou oxillo, porquo no prlmolro coso ocoborlo
153
proso, jo quo suos condloos llnoncolros noo lho pormltlrlom soldo-lo,
o no outro coso olo podlo ontondor multo bom quo ostovo olndo
monos tolhodo poro vlvor num outro Estodo quo noo Atonos, do
modo quo dopols do pouco tompo sorlo mondodo omboro mols umo
voz otc. Umo multo ou oxillo olo noo podlo, ollos, oscolhor. E por
quo noo Porquo lsto lho trorlo um solrlmonto, mos olo noo podlo
so conlormor com lsto por sor lmorocldo o, como olo mosmo dlz: ou
noo ostou hobltuodo o julgor-mo morocodor do mol nonhum. No
modldo, portonto, quo o quostoo osto om sobor quol o pono quo olo
torlo morocldo, suo rosposto ontoo: oquolo quo ndo nonhumo
penu, ou sojo, o morto, dodo quo nlngum sobo so olo um bom ou
um mol; ou umo multo, contonto quo so ocoltosso umo multo do
ocordo com o quontlo quo olo pudosso orronjor, jo quo o dlnholro,
com ololto, noo tlnho nonhum volor poro olo. No modldo quo so
troto, oo controrlo, do umo pono no sontldo mols ospocillco, do umo
pono quo olo dovosso sontlr, olo ocho quo quolquor custgo Jeste tpo
nupropruJo.
Vomos, pols, como o ponto do vlsto do Socrotos totolmonto
nogotlvo lronto oo Estodo, como olo noo so lntogrovo do monolro
olgumo nosto; mos olndo o vomos mols nltldomonto no lnstonto om
quo olo, ocusodo por suo conduto, tlnho do tomor olndo mols
consclnclo do suo lnodoquooo oo Estodo. Aposor do tudo, olo
contlnuo o dosonvolvor sou ponto do vlsto, lmporturbovol, com o
ospodo sobro o coboo. Entrotonto, sou dlscurso noo mostro o
pothos do podoroso ontuslosmo, nom sou procodor mostro o
outorldodo obsoluto do porsonolldodo, nom suo lndllorono um lollz
ropouso om suo proprlo plonltudo. Noo oncontromos nodo dlsso
tudo, mos docorto umo ronu exercJu ot o oxtromo quo loz o podor
objotlvo do Estodo so quobror contro o nogotlvldodo, llrmo como
um rochodo, do lronlo. O podor objotlvo do Estodo, suos protonsoos
quonto otlvldodo do lndlviduo (Enkoltos), os lols, os trlbunols, tudo
pordo suo volldodo obsoluto poro olo, do todos ostos colsos olo so
llvro como do lormos lmporloltos, olo so olovo codo voz mols lovo, v
tudo lsto dosoporocor obolxo dolo om suo lrnlco porspoctlvo oroo,
o olo mosmo llutuo por sobro lsso om lrnlco sotlslooo, corrogodo
polo consoqunclo lntrinsoco o obsoluto do umo nogotlvldodo lnllnl-
to. Elo so torno osslm olholo o todo o mundo oo quol portonco (por
mols quo olo portono o osto mundo, num outro sontldo), o cons-
clnclo contompornoo noo tom nonhum prodlcodo poro olo, osco-
pondo o todo nomo o o todo dotormlnooo olo portonco o umo outro
lormooo. Mos o quo o sustonto u negutoJuJe quo olndo noo
cousou nonhumo posltlvldodo. A portlr doi so torno oxpllcovol quo
154
ot o vldo o o morto porcom sou volor obsoluto poro olo. E contudo
nos tomos om Socrotos o vordodolro o noo oporonto oltltudo do
lronlo, porquo Socrotos, como prlmolro, clegu ldlo do bom, do
bolo, do vordodolro, como llmlto, lsto , chogo ot lnllnltudo ldool
como posslbllldodo. Quondo, oo controrlo num tompo multo ulto-
rlor, dopols do ostos ldlos jo torom odqulrldo roolldodo olotlvo, o o
porsonolldodo sou obsoluto pleromu (plonltudo), quondo ontoo o
subjotlvldodo mols umo voz so qulsor lsolor, quondo o nogotlvldodo
obsoluto mols umo voz qulsor ontroobrlr sou oblsmo poro oi ongollr
osto roolldodo olotlvo do ospirlto, oi o lronlo so mostroro om umo
llguro mols quostlonovol.
155
CAPTULO III
Esta concepo necessria
A vldo do Socrotos poro o obsorvodor como quo umo pouso
grondloso no curso do hlstorlo: o gonto slmplosmonto noo o ouvo,
um prolundo sllnclo lmporo, ot sor quobrodo polos numorosos o
multo dlvorsos oscolos do dlscipulos com suo ruldoso tontotlvo do
doduzlr suo orlgom doquolo lonto oculto o mlstorloso. Com Socrotos,
o corrontozo do roloto hlstorlco proclplto-so, como o rlo Guodolqul-
vlr, poro um trocho subtorrnoo, tornondo o jorror dopols com loro
ronovodo. Elo como um trovossoo no hlstorlo unlvorsol, o o
lgnornclo o rospolto dolo, quo tom suo rozoo no lolto do oportunl-
dodo poro obsorvooo lmodloto, convldo noo tonto o soltor sobro olo
quonto o, com o ouxillo do ldlo, ovoco-lo, lozondo-o monllostor-so
sonslvolmonto om suo llgurooo ldool; com outros polovros, convl-
do-nos o tomor consclnlo do ponsomonto quo constltuio o slgnlll-
cooo do suo oxlstnclo no mundo o tomor consclnclo do momonto
no dosonvolvlmonto do ospirlto do mundo quo coroctorlzodo
slmbollcomonto polo quo ho do pocullor om suo oxlstnclo no
hlstorlo; pols como olo proprlo, num corto sontldo, o contudo
novomonto noo no hlstorlo unlvorsol, osslm o suo slgnlllcooo no
dosonvolvlmonto do ospirlto do mundo conslsto justomonto om sor
o contudo noo sor, ou noo sor o contudo sor: olo o nodo, com o
quol proclso contudo lnlclor. Elo noo ; pols olo noo poro o
concopoo lmodloto, o o lsto corrospondo, no sontldo osplrltuol, o
nogooo do lmodloto substonclolldodo; olo , pols olo poro o
ponsomonto, o o lsto corrospondo, no mundo do ospirlto, o oporloo
do ldlo, mos, bom ontondldo, suo lormo obstroto, suo nogotlvldodo
156
lnllnlto; ot oi, o lormo do suo oxlstnclo no hlstorlo um simbolo
noo complotomonto odoquodo oo sou popol no plono osplrltuol. So
portonto no prlmolro porto dosto ostudo ou tontol coptor Socrotos ou
negutons, ontoo osto ultlmo porto do ostudo dovo procuror ogorro-lo
ou emnentue. A lntonoo noo podo sor oqul noturolmonto do
quoror orroncor Socrotos do sou contoxto hlstorlco, multo polo
controrlo, troto-so do v-lo oi corrotomonto; o tombm noo so
protondo, do jolto nonhum, quo Socrotos losso too dlvlno quo noo
consogulsso llrmor p no torro; com tols porsonogons um hlstorlodor
quo jo tonho chogodo ldodo do rozoo llco too mol sorvldo quonto
os moos hlndus com omontos dosto tlpo
13
. Socrotos, porm, noo
brotou do torro como um cogumolo; mos osto, lsto slm, no contlnul-
dodo dotormlnodo com o sou tompo, dlz um soblo; mos oposor
dosto contlnuldodo proclso mosmo osslm lombror quo olo noo so
dolxo oxpllcor do monolro obsoluto o portlr do poco quo o procodo,
o quo so so quor num corto sontldo consldoro-lo como umo conclu-
soo dos promlssos do poco ontorlor ho nolo mols do quo so oncontro
nos promlssos, ho o Ursprungllcho (o olomonto orlglnol) quo
nocossorlo poro quo olo om vordodo posso sor um ponto do vlrodo.
lsto lol oxprosso por Plutdo om multos possogons quondo osto dlzlo
quo Socrotos oro umo dodlvo dlvlno. E o proprlo 5ocrutes dlz lsto
no Apologu ; 30 d: Nosto momonto, Atonlonsos, longo do otuor no
mlnho doloso, como podorlom cror, otuo no vosso, ovltondo quo,
com o mlnho condonooo, comotols umo lolto poro com o dodlvo
quo rocobostos do dous o ; 31 o: Poroco-mo quo o dous mo lmps
cldodo otc. Esto oxprossoo, do quo 5ocrutes eru umu JJou
Jonu, ontoo com cortozo portlculormonto coroctoristlco, no modl-
do quo lndlco ombos os colsos: quo olo ostovo totolmonto odoptodo
poro o sou tompo, pols como quo os dousos podorlom dolxor do
dor dodlvos boos; o oo mosmo tompo rocordo com lsso quo olo oro
mols do quo o quo o poco podorlo dor o sl mosmo.
Mos dodo quo Socrotos proplclo osslm um ponto do vlrodo,
torno-so nocossorlo consldoror o poco ontorlor o olo o o poco
postorlor o olo.
Dor oqul umo oxposloo hlstorlco do JecuJncu Jo EstuJo
utenense poroco-mo bostonto suprlluo, o cortomonto mo doro rozoo
todo oquolo quo noo lol otlngldo por oquolo loucuro do quo tombm
poroco solror umo grondo porto dos jovons sorvldoros do clnclo,
umo loucuro quo so oxprlmo, noo cmlco mos troglcomonto, no
rolotor constontomonto o mosmo hlstorlo. Justomonto por so trotor
do um ponto do vlrodo no hlstorlo, Hogol volto sompro do novo o
comonto-lo, oro do modo quo suo torolo conslsto om oxp-lo, oro
157
do modo o utlllzo-lo como um oxomplo. Quolquor um, portonto, quo
tonho olgumo lolturo do Hogol, dovo nocossorlomonto ostor lomlllo-
rlzodo com o suo vlsoo o rospolto do ossunto, o ou noo oborrocorol
os possoos roprlsondo oqullo quo do quolquor modo nlngum
consoguo dlzor too bom quonto o proprlo Hogol. E romotorol o
Rtschor, p. 85s, so o loltor dosojor umo oxposloo do multo bom
gosto o bostonto pormonorlzodo, quo mostro como Atonos docolu
mols o mols, dopols quo osto mol lol lroodo o ot domlnodo por
Prlclos, quo num corto sontldo lol um lonmono loro do normol.
Troto-so do umo oxposloo quo ocomponho osto prlnciplo do doco-
dnclo otrovs dos dlvorsos osloros do Estodo. Somonto umo unlco
obsorvooo ou noo conslgo roprlmlr. Atonos rocordo monllostomon-
to nosto poriodo, sob multos ospoctos, oqullo quo Romo lol om umo
poco mols tordlo. Atonos oro, no torrono do ospirlto, o corooo do
Estodo grogo. Agoro, portonto, quo o holonlsmo so oproxlmovo do
suo dlssoluoo, todo o songuo rolluio lmpotuosomonto s cmoros
do corooo. Tudo so concontrovo om Atonos, rlquozo, luxo, oxubo-
rnclo, orto, clnclo, lrlvolldodo, gozo do vldo
140
, om rosumo, tudo
oqullo quo, onquonto ocolorovo o suo docodnclo, oo mosmo tompo
podlo sorvlr poro glorlllco-lo o llumlnor um dos mols brllhontos
ospotoculos quo so podo lmoglnor no torrono osplrltuol. Ho umo
lnqulotooo no vldo otonlonso, um botor do corooo quo lndlco quo
o horo do dlssoluoo osto proxlmo. Mos oqullo quo osslm so tornovo
condloo poro o docodnclo do Estodo so mostro, por outro lodo,
como olgo quo tom lnllnlto slgnlllcooo poro o novo prlnciplo quo
dovo vlr tono, o o dlssoluoo o o corrupoo so tornom justomonto
um torrono lrtll poro o novo prlnciplo. O muu prncipo no Estodo
grogo oro pols o urbtrureJuJe, om suos numorosos o multlcolorldos
lormos do oporloo, do subjotlvldodo llnlto (l., do subjotlvldodo noo
justlllcodo). So umu uncu Jessus jormus dovo sor oqul objoto do
umo lnvostlgooo mols pormonorlzodo, ou sojo, u sojistcu. Pols olo
oquolo monstro lontostlco quo ontro om todo porto no dominlo do
ponsomonto, o sou nomo Logloo. E com ostos sollstos quo nos
tomos do ocupor, o nolos tlnho Socrotos o prosonto ou o possodo,
quo dovlo sor onlqullodo. Vojomos quol o noturozo dolos o dopols
pondoromos como quo Socrotos dovo tor sldo poro podor onlqul-
lo-los do monolro too prolundo. Com os sollstos lnlclo o rolloxoo, o
ot oi Socrotos noo dolxo do tor olgo om comum com olos, quo,
comporodos com Socrotos, podorlom sor coroctorlzodos como os
lolsos mosslos.
Os sojstus
141
roprosontom uquele suber que, om suo colorldo
vorlododo, com o dosportor do rolloxoo se ou urruncunJo do otlcl-
158
dodo substonclol; roprosontom, om gorol, o culturo dosonrolzodo,
poro o quol so sontlo lmpolldo todo oquolo quo so tlnho dosoncon-
todo do lmodlotldodo. A sobodorlo dolos oro en jlegenJes 8lutt
(umo lolho volonto) quo noo oro lmpodldo do tromulor nom por umo
porsonolldodo slgnlllcotlvo nom polo lntogrooo om um sobor coo-
ronto. A oprosontooo oxtorlor dolos tombm corrospondlo totolmon-
to o lsto. Estovom por todo porto, como so dlz, lguols o moodos lolsos.
Porombulovom do cldodo om cldodo, como os trovodoros o os
oscolostlcos ombulontos no ldodo Mdlo, obrlom suos oscolos,
otroiom o sl o juvontudo quo so dolxovo orrostor polo noticlo trom-
botoodo do quo tols homons soblom o podlom domonstror todos os
colsos
142
. O quo olos protondlom onslnor oos homons oro, numo
polovro, culturu gerul, noo tonto o conhoclmonto nos clnclos portl-
culoros, o o `onunclo` do Protogoros rocordo multo o odvortnclo
mollstolllco contro os ostudos dos loculdodos no Fuusto do Gootho.
Com ololto, Protogoros goronto quo o juvontudo noo proclso tor
modo do quo olo, do monolro onologo oos outros sollstos, o loo
contro o vontodo rotornor oos ostudos quo olo quorlo justomonto
ovltor. Elo noo quorlo, portonto, onslnor-lhos orltmtlco, ostronomlo
otc., noo, olo quorlo lozor dolos homons cultos, quorlo dor-lhos o
onslnomonto odoquodo, poro so tornorom politlcos copozos o ho-
mons noo monos copozos om suos vldos prlvodos. Vomos tombm
no Gorgus como osto culturo gorol so mostro como oquolo quo no
vldo publlco tom condloos do sobrovoor todos os clnclos, do modo
quo oquolo quo osto do posso dolo osto do posso do umo chovo
mostro com o quol podo obrlr todos os portos. Esto culturo gorol
rocordo oqullo quo no nosso tompo too lroquontomonto tom sldo
vondldo boroto, polos vondodoros-do-lndulgnclos clontillcos, sob o
nomo do esclurecmento, o no modldo quo o lntorosso ossonclol dos
sollstos conslstlo om, olm do gonhor dlnholro, consogulr lnllunclo
politlco, suos oxcursoos rocordom os porogrlnooos o proclssoos
plodosos quo otuolmonto lozom porto do ordom do dlo no mundo
politlco, o com os quols os colxolros vlojontos do politlco procurom,
num tompo too curto quonto possivol, onslnor oos homons o culturo
politlco roquorldo poro podor portlclpor do dlscussoos. Quo o vldo
osto roploto do controdloos, o consclnclo lmodloto slmplosmonto
noo o porcobo, no modldo quo conllodomonto so opolo sobro oqullo
quo rocobo do umo poco ontorlor como um tosouro sogrodo. Em
componsooo, o rolloxoo o doscobro prontomonto. Doscobro quo
oqullo quo dovorlo sor o obsolutomonto corto, o dotormlnonto poro
os homons (os lols, os costumos otc.) poo o lndlviduo om controdloo
conslgo mosmo, o doscobro oo mosmo tompo quo tudo lsso olgo
159
do oxtorlor oo homom, colsos quo olo noo podo ocoltor como tols.
Elo mostro portonto o orro, mos tombm tom moo o molo do
romodlo-lo; olo onslno u Jur ruzoes poro tudo. Elo troz portonto oo
homom umo hobllldodo, umo copocldodo poro submotor quolquor
coso portlculor o cortos cosos gorols, olo ontrogo o codo lndlviduo
portlculor um rosorlo do loc communes (lugoros comuns), quo
rozodo lroquontomonto o coloco om condloos do podor o todo
tompo dlzor olgo sobro o coso portlculor, propor olgumos consldo-
rooos o rospolto, cltor olgumos rozoos o lovor ou contro. Pols quonto
mols cotogorlos dosto tlpo olgum tlvor, quonto mols trolnodo ostlvor
om opllco-los, tonto mols culto soro. Esto oro pols o culturo quo os
sollstos onslnovom gonto. Emboro olos noo so onvolvossom com o
onslno dos clnclos portlculoros, poroco contudo quo o culturo gorol
oxorcltodo por olos, o trolnomonto quo tronsmltlom, podorlo sor
molhor comporodo com oquolo somo do nooos quo um montor
procuro tronsmltlr oos sous olunos. Esto culturo gorol num corto
sontldo multo rlco o num outro sontldo bostonto pobro: olo ongono
o sl mosmo o oos outros o slmplosmonto noo porcobo quo soo os
mosmos grondozos quo olo sompro omprogo; olo ongono tonto o sl
mosmo quonto oos outros, do mosmo monolro como Tordonskjold
ongonovo os outros quondo lozlo os mosmos tropos, dopols do
morchorom om porodo por umo ruo, ropotlrom o mosmo no ruo
sogulnto. Por lsso, om rolooo com o consclnclo lmodloto quo om
todo o lnocnclo ocolto com slmpllcldodo lnlontll o quo lho dodo,
osto culturo negutou, o olo osporto domols poro sor lnoconto; om
rolooo, porm, com o ponsor olo postou em ulto gruu. No suo
prlmolro lormo osto culturo torno tudo vocllonto, om suo sogundo
lormo, oo controrlo, olo coloco quolquor dlscipulo opllcodo om
condloos do tornor tudo llrmo. O sollsto provo, portonto, quo tuJo
oerJuJe. Quo tudo sojo vordodo, vollo num corto sontldo tombm
poro o ontlgo holonlsmo, o rool tlnho volldodo obsoluto. Mos no
solistlco o rolloxoo osto dosportodo, olo loz tudo vocllor o ontoo quo
o solistlco o loz odormocor do novo, com o ojudo dos rozoos: com
roclocinlos ollmontodo osto monstro lomlnto, o o ponsodor so v
osslm com os sollstos om condloos do provor tudo; pols olos podlom
dor rozoos poro tudo, o com ostos rozoos o quolquor momonto so
tornovo vordodo o quo so quorlo quo losso.
Agoro, bom vordodo quo o moxlmo: tudo vordodo, trons-
portodo poro o osloro do rolloxoo, no lnstonto sogulnto so mudo om
sou oposto: nuJu oerJuJe; mos osto lnstonto sogulnto noo ocorro
solistlco, justomonto porquo olo vlvlo no lnstonto. O quo pormltlo
quo o solistlco porosso por oi, oro quo lho loltovo umo consclnclo
160
obrongonto, loltovo o lnstonto otorno, no quol olo pudosso dor conto
do totolldodo. Jo quo o rolloxoo tornoro tudo vocllonto, o solistlco
tomou o sl romodlor do olgumo monolro o opuro momontnoo. A
solistlco consogulu osslm brocor o rolloxoo om sou lnqulotonto
tronsbordomonto o domlno-lo o codo lnstonto, mos o omorro quo o
sogurovo oro o sujolto lndlvlduol. Por lsso dovo o lmprossoo do quo
ostovo om condloos do subjugor oquolo ospirlto quo olo proprlo
conjuroro. Quondo tudo so tornou vocllonto, o quo quo podo so
tornor o omorro solvodoro Ou soro o unlvorsol (o bom otc.), ou
ontoo soro o sujolto llnlto, sou orbitrlo, o quo lho do prozor otc. Esto
ultlmo soido o quo os sollstos ogorrorom. O ponsomonto llvro, quo
num corto sontldo jo so onunclo no rolloxoo quondo osto noo
ostoncodo orbltrorlomonto, vlvo portonto no solistlco como um
oscrovo, o codo voz quo protondo lovontor suo coboo poro olhor
llvromonto oo rodor preso pelo nJoiJuo uo seroo Jo nstunte. O
sollsto, por osslm dlzor, lho cortou os tondoos poro lmpodlr quo
oscoposso, o o rolloxoo ogoro tom do omossor tljolo, lovontor cons-
truoos o oxocutor outros trobolhos sorvls, vlvo oprlmldo o submotldo
oo jugo dos trlnto tlronos (os sollstos). Hogol obsorvo, no Hstoru Ju
Flosoju, vol. 2, p. 5: O concolto, quo o rozoo om Anoxogoros
oncontrou como o ossnclo, o slmplos nogotlvo, no quol so olundo
todo dotormlnldodo, todo onto o lndlviduo. Nodo podo subslstlr
dlonto do concolto; olo justomonto o obsoluto som prodlcodo, poro
o quol slmplosmonto tudo so momonto; poro olo noo ho, por osslm
dlzor, nodo do `progodo o robltodo`. O concolto oxotomonto osto
possogom quo llul do Horocllto, osto movor-so, - osto coustlcldodo o
quo nodo podo roslstlr. O concolto quo oncontro o sl mosmo como
o podor obsoluto poro o quol tudo dosoporoco; - o ogoro so tornom
lluldos todos os colsos, todo subslstlr, tudo o quo so consldoro llrmo.
Esto colso llrmo - sojo lo umo llrmozo do sor ou llrmozo do dotorml-
nodos concoltos, prlnciplos, costumos, lols - comoo o oscllor o pordo
sou opolo. Prlnciplos otc. portoncom mosmo oo concolto, soo postos
como olgo do unlvorsol; mos o unlvorsolldodo somonto suo lormo,
o contoudo quo olos tm ontro tombm, onquonto olgo do dotorml-
nodo, no movlmonto. Esto movlmonto quo nos vomos oporocor
nos osslm chomodos sollstos.... Poroco, no ontonto, quo Hogol loz
do `movlmonto` solistlco ulgo JemusuJo grunJoso, o o suspolto quo
so podo portonto nutrlr quonto corrooo do suo oxposloo vom o
sor olndo mols rolorodo polo loto do quo no soqunclo do suo
onollso do solistlco oncontrom-so dlvorsos colsos quo noo so dolxom
hormonlzor too bom com lsto, osslm como tombm om suo oxposl-
oo do Socrotos so oncontrom multos colsos quo, coso osso losso o
161
concopoo corroto do solistlco, tornorlom nocossorlo ldontlllcor So-
crotos com olos. Oro, bom vordodo quo o solistlco cultlvo om sl um
sogrodo multo lnqulotonto poro olo mosmo, mos olo ndo quer tomor
consclnclo dlsto, o o oprosontooo pomposo o outoconllonto dos
sollstos, suo outo-sullclnclo lncomporovol (quo todos nos llcomos
conhocondo otrovs do Plotoo) mostro bom quo olos so ocrodltovom
om condloos do sotlslozor s oxlgnclos do sou tompo, noo om
lozondo tudo vocllor, mos slm om lozondo tudo llcor novomonto
llrmo. A moxlmo solistlco, too lroquontomonto roprlsodo: o homom
o modldo do todos os colsos
143
contm, poro o consldorooo
llnlto, umo posltlvldodo, onquonto quo umo consldorooo mols
prolundo o v como llnltomonto nogotlvo. Os sojstus, om gorol,
ochovom quo orom os mJcos Je seu tempo. Por lsso so v om
Plotoo soguldomonto quo quondo os sollstos orom lorodos o dor
umo oxpllcooo sobro quol o orto quo possuiom rospondlom cons-
tontomonto: u retorcu. Nosto torrono mostro-so, porm, justomonto
o posltlvldodo quo o solistlco possuio. O orodor tom sompro o vor
com um coso portlculor, o quo volo oqul vor o colso polo lronto,
por tros, jogondo convorso poro lo o poro co. Polo outro lodo, olo
tom o vor com umo multldoo do lndlviduos. Aqul onslnovom ontoo
os sollstos do quo modo so podo lnllulr sobro polxoos o olotos.
Trotovo-so oqul constontomonto do um cuso purtculur o do vltorlo
no coso portlculor, o o sollsto so sontlo soguro dosto vltorlo. Umo
onologlo tolvoz posso sorvlr poro llustror osto posltlvldodo do solistlco.
A cusuistcu oscondo om sl um sogrodo quo corrospondo totolmonto
quolo quo o solistlco oculto. No cosuistlco, o rolloxoo nosconto osto
lntorrompldo. Do loto, too logo so pormlto o osto rolloxoo lrrompor,
olo oxpulso o cosuistlco no mosmo lnstonto. E contudo o cosuistlco
justomonto umo posltlvldodo, omboro umo consldorooo mols
prolundo porcobo o suo nogotlvldodo. O cosuisto llco colmo o soguro,
olo ocho noo so quo podo ojudor o sl mosmo mos ocho quo tombm
podo ojudor os outros. So olgum osto om duvldo o ontoo so dlrlgo
oo cosuisto, olo tom sompro prontos soto consolhos o soto rospostos.
Oro, lsto um olto grou do posltlvldodo. Quo lsto sojo umo llusoo, o
quo o cosuistlco ollmonto o doono quo protondo curor, bom
vordodo, mos olo noo tom consclnclo dlsto. Exomlnondo o Jlogo
Protgorus ou jo subllnhol sullclontomonto o rolooo ontro o concop-
oo do sollsto o o do Socrotos. Protogoros tom umo grondo multldoo
do vlrtudos, um sortlmonto posltlvo, poro Socrotos o vlrtudo umo
so. Esto onunclodo socrotlco docorto nogotlvo om rolooo rlquozo
do Protogoros, mos oo mosmo tompo ospoculotlvo, o lnllnltudo
nogotlvo, no quol codo vlrtudo portlculor osto llvro. O onunclodo do
162
Protogoros, do quo o vlrtudo podo sor onslnodo, docorto posltlvo,
contm um olto grou do conllono no oxlstnclo o no orto solistlco;
om componsooo o onunclodo socrotlco, do quo o vlrtudo noo podo
sor onslnodo, nogotlvo, mos oo mosmo tompo ospoculotlvo, pols
umo lndlcooo doquolo lnllnltudo quo so prossupo otornomonto,
no lntorlor do quol osto lncluido tudo o quo onslnovol. Protogoros
portonto constuntemente postoo, mos olo so o upurentemente,
Socrotos constuntemente negutoo, mos lsto tombm ot um corto
ponto oponos upurncu. Elo posltlvo, no modldo om quo o
nogotlvldodo lnllnlto contm om sl umo lnllnltudo, o olo nogotlvo
porquo o lnllnltudo noo poro olo rovolooo o slm llmlto.
144
Ero Jestu postoJuJe, too lnsipldo no ospocto toorlco quonto
projudlclol no ospocto protlco, quo o Grclo precsuou ser lbertuJu.
Mos poro quo lsto pudosso dor um rosultodo comploto oro proclso
lozor um trotomonto rodlcol, o poro tonto oro proclso lozor quo o
doono lrromposso, o llm do quo noo rostosso nonhumo dlsposloo
doontlo no corpo. Estos sollstos orom pols os lnlmlgos horodltorlos
do Socrotos, o so porguntormos como quo olo proclsovo ostor
prodlsposto por noturozo poro podor dosmocoro-los, docorto lm-
possivol dolxor do so ontrogor por um lnstonto ologrlo polo ongo-
nhosldodo quo ho no hlstorlo do mundo, pols Socrotos o os sollstos
soo, como so dlz, loltos um poro o outro sogundo umo modldo quo
roromonto so oncontro. 5ocrutes osto equpuJo o urmuJo do tol
modo quo lmpossivol noo porcobor quo olo vom puru u brgu com
os sojstus. So Socrotos tlvosso tldo umo posltlvldodo por ollrmor, o
consoqunclo doi sorlo quo olo o os sollstos ocoborlom lolondo no
mosmo linguo, pols o sobodorlo dos sollstos oro too toloronto quonto
o rollgloo dos romonos o noo tlnho nodo contro o oporloo do mols
um outro sollsto, ou do umo outro lgrojlnho suplomontor. Mos noo
oro osslm quo dovlo ocontocor. O sogrodo noo dovlo sor tomodo om
voo, o tomplo tlnho do sor prlmolro purlllcodo poro quo o sogrodo
pudosso voltor o ocupor o sou lugor. A vordodo oxlgo sllnclo ontos
do olovor suo voz o oro Socrotos quo dovlo provldonclor osto sllnclo.
Por lsso olo oro upenus negutoo. E so tlvosso tldo umo posltlvldodo
ontoo olo jomols torlo sldo too som mlsorlcordlo, jomols so torlo
tornodo um tol ontropologo, como olo oro o como olo nocossorlo-
monto tlnho do sor poro noo lolhor om suo mlssoo no mundo. Mos
puru sto tombm olo ostovo urmuJo, equpuJo. So os sollstos
podlom rospondor o tudo, olo podlo porguntor; so os sollstos soblom
tudo, olo noo soblo slmplosmonto nodo; so os sollstos podlom lolor
som poror, olo podlo color, lsto : olo oro copoz do dlologor
145
. So o
oprosontooo dos sollstos oro pomposo o protonsloso, o modo do
163
Socrotos so oprosontor oro tronqullo o modosto; so o conduto dos
sollstos oro oxuboronto o voluptoso, o dolo oro slngolo o modorodo;
so o moto dos sollstos oro o lnllunclo no Estodo, Socrotos noo so
sontlo lncllnodo o ocupor-so com os ossuntos do Estodo; so o onslno
dos sollstos oro lmpogovol, o do Socrotos tombm o oro, no sontldo
lnvorso; so o dosojo dos sollstos oro sontor moso nos lugoros mols
lmportontos, Socrotos so sontlo sotlslolto ocupondo o ultlmo lugor;
so os sollstos dosojovom sor olgo, Socrotos prolorlo sor slmplosmonto
nodo. Tudo lsso podlo sor concobldo como um oxomplo do lortolozo
morol do Socrotos, o contudo tolvoz losso mols corroto vor nlsso tudo
umo polmcu nJretu, sustontodo polo lnllnltudo lntorlor Ju ronu,
contro os obusos dos sollstos. Podo-so multo bom lolor num corto
sontldo do vlgor morol do Socrotos, mos o ponto oo quol olo chogo
nosto ospocto oro ontos oquolo dotormlnooo nogotlvo, do quo o
subjotlvldodo om sl mosmo dotormlno o sl mosmo, mos loltovo o olo
oquolo objotlvldodo no quol o subjotlvldodo om suo llbordodo om sl
llvro, o objotlvldodo quo noo o llmltooo quo rostrlngo o subjotl-
vldodo, mos o quo o oxpondo. No lundo, o quo olo otlnglu lol o
coornclo lntorno conslgo no obstrooo, proprlo do lnllnltudo ldool,
obstrooo no quol lsto tonto umo dotormlnooo motolislco quonto
osttlco o morol. A proposloo quo Socrotos too lroquontomonto
oprosonto, do quo pocodo lgnornclo, jo o lndlco sullclontomonto.
O quo vomos om Socrotos o lberJuJe, lnllnltomonto tronsbordon-
to, Ju subjetoJuJe, mos lsto justomonto u ronu.
Eu osporo ontoo quo oqul so mostrom duos colsos: noo so quo
o lronlo tom umo volldodo hlstorlco-unlvorsol, mos tombm quo
Socrotos noo llco dlmlnuido com mlnho concopoo o slm so torno
bom rlgorosomonto um horol quondo o gonto o v om suo ocupooo,
quo olo portonto so torno vlsivol poro o quo tom olhos poro vor o
oudivol poro oquolo quo tom ouvldos poro ouvlr. O volho holonlsmo
sobrovlvoro o sl mosmo, um novo prlnciplo dovlo surglr, mos ontos
quo osto pudosso oporocor om suo vordodo oro proclso quo lossom
oxtormlnodos todos os orvos donlnhos dos ontoclpooos pornlclosos
do mol-ontondldo, quo prolllorovom, o onlqullodos om suo rolz mols
prolundo. O novo prlnciplo proclso lobutor, o hlstorlo unlvorsol
nocosslto do um `occouchour`. E osto lugor quo Socrotos prooncho
ontoo. Elo mosmo noo oro oquolo quo dovlo trozor o novo prlnciplo
om suo plonltudo; nolo, o prlnciplo so so oncontrovo socrotomonto
(KATA KRYPSlN), olo dovlo posslbllltor suo oporloo. Mos este
estJo ntermeJro, quo noo o novo prlnciplo o contudo o
(potentu non uctu) justumente u ronu. Mos u ronu o glodlo, u
espuJu Je Jos gumes quo olo brondlo como um onjo do morto sobro
164
o Grclo. Elo proprlo concobou lsto corrotomonto no Apologu, ondo
olo dlz quo oro como umo dodlvo dos dousos o dollno lsto molhor
ocroscontondo quo olo umo mutuco do quo o Estodo grogo, como
um covolo grondo o do roo mos um tonto lordo, nocossltovo. Mols
oclmo jo lol sullclontomonto comontodo como suo proxls tombm
corrospondlo totolmonto o lsto. Mos u ronu justomonto o nctu-
mento Ju subjetoJuJe o o lronlo om Socrotos umo vordodolro
puxdo lstorco-unoersul. Em Socrotos tormlno um dosonvolvlmon-
to, o com olo lnlclo um novo. Elo o ultlmo llguro closslco, mos olo
consomo osto suo solldoz o plonltudo noturol no sorvlo dlvlno polo
quol olo orroso o quo closslco. Mos o suo proprlo compledo
clsscu quo lho posslblllto suportor u ronu. Ero oqullo quo ontorlor-
monto coroctorlzol como o soudo dlvlno quo Socrotos possuio com
cortozo. Poro umo lndlvlduolldodo rolloxlvo
146
todo o quolquor
dotormlnooo noturol oponos torolo, o possondo polo dloltlco do
vldo o solndo dolo oporoco o lndlvlduolldodo tronsllgurodo como
oquolo porsonolldodo quo o codo lnstonto jo voncou o contudo olndo
luto. A lndlvlduolldodo rollotldo jomols olcono o poz quo polro sobro
o bolo lndlvlduolldodo, porquo osto ot corto ponto produto do
noturozo, porquo osto tom o sonsivol como um momonto nocossorlo
om sl. A unldodo hormnlco do bolo lndlvlduolldodo porturbodo
polo lronlo, o porturbodo tombm ot corto ponto om Socrotos, olo
onlqullodo o codo momonto nolo, nogodo. A portlr doi podo-so
oxpllcor tombm oquolo vlsoo do morto quo ontos onollsomos. Mos
oclmo dosto onlqullooo olovo-so, codo voz mols olto, o otoroxlo
lrnlco (poro rocordormos umo oxprossoo do cotlclsmo).
Portonto, osslm como nos judous, quo ollnol orom o povo do
promosso, o cetcsmo Ju le tovo do obrlr comlnhos, proclsou, com
suo negutoJuJe, por osslm dlzor, consumlr o provor polo logo o
homom noturol, o llm do quo o groo noo losso tomodo om voo,
osslm tombm nos grogos, povo quo no sontldo mundono bom podo
sor chomodo do oscolhldo, povo olortunodo, cujo potrlo oro o torro
do hormonlo o do bolozo, povo om cujo dosonvolvlmonto o puro-
monto humono porcorrou suos dotormlnooos, povo do llbordodo,
osslm tombm nos grogos om sou mundo lntoloctuol dosproocupodo
o slnco Ju ronu tlnho do sor oquolo negutoJuJe quo lmpodlo
quo o subjotlvldodo losso tomodo om voo. Pols o lronlo , osslm
como o lol, umo oxlgnclo o o lronlo umo oxlgnclo onormo, pols
olo dosdonho o roolldodo o oxlgo o ldoolldodo
147
. E cloro quo o
ldoolldodo jo osto prosonto nosto dosojo, mosmo quo oponos como
posslbllldodo, pols no ospocto osplrltuol o dosojodo jo osto sompro
no dosojo, jo quo o dosojo vlsto como os mooos mosmos do
165
dosojodo no dosojonto. E osslm como o lronlo rocordo o lol, osslm
tombm os sojstus rocordom os jurseus, quo oporovom no torrono
do vontodo oxotomonto do mosmo monolro quo os sollstos no do
conhoclmonto. O quo Socrotos loz com os sollstos lol dor-lhos o
lnstonto sogulnto, no quol o vordodo momontnoo so dlssolvlo om
nodo, quor dlzor, olo lozlo o lnllnltudo ongollr o llnltudo. Mos o lronlo
do Socrotos noo ostovo dlrlgldo oponos contro os sollstos, ostovo
dlrlgldo contro todo o subslstonto, do tudo lsto olo oxlglo o ldoolldodo,
o osto oxlgnclo oro o juizo quo julgovo o condonovo o holonlsmo.
Mos suo lronlo noo o lnstrumonto quo olo usovo o sorvlo do ldlo,
u ronu sou ponto Je ostu, o mols olo noo tlnho. So olo tlvosso
possuido o ldlo, suo otlvldodo onlqullodoro jomols torlo sldo too
ponotronto. Aquolo quo proclomovo o lol noo oro o quo tombm
trozlo o groo; o quo lozlo volor o oxlgnclo om todo o sou rlgor noo
oro oquolo quo podlo sotlslozor o oxlgnclo. Entrotonto proclso
lombror quo ontro o oxlgnclo do Socrotos o sou proonchlmonto ndo
hovlo um ubsmo tdo projunJo como ontro o lol o o groo. No
oxlgnclo do Socrotos o proonchlmonto ostovo contldo potonclol-
monto. Com lsso odqulro oquolo lormooo hlstorlco-unlvorsol tom-
bm um olto grou do ocobomonto. Schlolormochor obsorvo no ortlgo
cltodo ontorlormonto (p. 54) quo Plotoo ocobodo domols poro sor
um prlmolro lniclo, o o obsorvo om controdloo o Krug o Ast, quo
nogllgonclom Socrotos o lnlclom com Plotoo. Mos u ronu o nico,
o, contudo, nodo mols do quo o lniclo, olo o noo , o o suo polmlco
um lniclo quo lguolmonto umo conclusoo, pols o onlqullomonto
do dosonvolvlmonto ontorlor tonto suo conclusoo quonto o lniclo
do novo dosonvolvlmonto, dodo quo o onlqullooo so possivol
porquo o novo prlnciplo jo osto prosonto como posslbllldodo.
Dodo o corotor bllronto quo ocorro om quolquor lniclo hlstorl-
co, possomos ontoo ogoro o mostror om Socrotos o outro luJo, o o
oxomlnor suu reludo com oquolo corrente noou quo roporto sou
lniclo o olo
148
. Como so sobo, noo oponos Plotoo, mos slm umo
multplcJuJe do escolus quo v o orlgom do suo sobodorlo nosto
ponto
14
. Podorlo porocor quo poro oxpllcor osto lonmono losso
nocossorlo odmltlr tor hovldo um olto grou do posltlvldodo om
Socrotos. Eu jo procurol ontos mostror como prlnclpolmonto no coso
do Alcobiodos o loto podo sor oxpllcodo oxcolontomonto som so
odmltlr umo tol posltlvldodo, slm, quo proprlomonto olo so so dolxo
oxpllcor quondo so odmlto quo tol noo ocorrlo. Tombm procurol
mostror os loltlos quo o lronlo possuio poro cotlvor os nlmos.
Possorol ogoro o obsorvooos slmlloros poro mostror como mols umo
voz o lronlo podo oxpllcor osto lonmono, molhor, quo um tol
166
lonmono exge o ronu como suo explcudo. Hogol obsorvo (Hst.
Ju Fl. 2 vol. p. 126) quo so consurou Socrotos polo loto do quo do
sou onslno so orlglnorom lllosollos too dlloronclodos, o rospondo
dlzondo quo lsto so dovo lndotormlnooo o obstrooo do sou
prlnciplo. Quo so tonho podldo lozor dlsto umo objooo o Socrotos,
mostro justomonto quo so quorlo quo olo tlvosso sldo dlloronto do
quo oro om roolldodo. So o ponto do vlsto do Socrotos, com ololto,
tlvosso tldo o llmltooo quo quolquor posltlvldodo lntormodlorlo
proclso nocossorlomonto tor, docorto torlo sldo por todo otornldodo
lmpossivol umo tol multldoo do doscondontos quoror ollrmor sous
dlroltos do prlmogonlturo. Mos so polo controrlo sou ponto do vlsto
tlvor sldo o do negutoJuJe njntu ontoo llco locll do oxpllcor lsto,
pols osto contm om sl o posslbllldodo do tudo, o posslbllldodo poro
o lnllnltudo do todo subjotlvldodo. Hogol obsorvo no p. 127, oo
comontor os trs oscolos socrotlcos (o mogorlco, o clronolco o o
cinlco), quo todos ossos trs soo portlculormonto dlvorgontos umos
dos outros, o ocrosconto quo o portlr doi jo so mostro nltldomonto
quo Socrotos noo tlnho um slstomo posltlvo. Mos olo noo oponos
coroclo do um slstomo posltlvo, mos coroclo, lsto slm, do quulquer
postoJuJe. E o quo mols tordo procurorol mostror oo rolorlr-mo
monolro como Hogol rolvlndlco poro Socrotos o ldlo do bom; oqul
oponos o obsorvooo do quo ot mosmo o bom olo so possuio como
nogotlvldodo lnllnlto. No bom o subjotlvldodo osto no posso logol do
um llm obsolutomonto volldo poro sou osloro, mos Socrotos noo
portlo dosto bom, porm lo ot o bom, tormlnovo no bom, o por lsso
tombm osto oro poro olo complotomonto obstroto
150
. Mos so o gonto
rostrlngo dosto modo os oxprossoos do Hogol, proclso tombm por
outro lodo ostond-los, ocontuondo o onormo olostlcldodo quo hovlo
nosto nogotlvldodo lnllnlto. Noo bosto quo so dlgo quo o portlr do
dlloronclooo dos oscolos socrotlcos so podo conclulr quo Socrotos
noo tovo nonhum slstomo posltlvo; mos proclso ocroscontor quo o
nogotlvldodo lnllnlto posslbllltou com suo prossoo todo o posltlvldo-
do, lol um nctumento o um estimulo lnllnltos poro o posltlvldodo.
Asslm como Socrotos podlo lnlclor no vldo dlorlo por ondo qulsosso,
osslm tombm suo slgnlllcooo no dosonvolvlmonto hlstorlco mun-
dlol conslsto om sor o lniclo lnllnlto quo contm om sl umo multlpll-
cldodo do lniclos. Enquonto lniclo, olo portonto posltlvo, mos
onquonto oponos lniclo nogotlvo. Suo rolooo oqul ontoo o
lnvorso doquolo quo olo tlnho com rolornclo oos sollstos. Mos u
unJuJe Jelus justomonto u ronu. Por lsso tombm so voro quo
os trs oscolos socrotlcos so unom no unlvorsol obstroto
151
, por mols
dlloronto quo olos o concobom. Mos lsto contm justomonto o
167
omblguldodo do om porto podor voltor-so polomlcomonto contro o
llnlto, o om porto podor sor lnstlgonto poro o lnllnlto. Como Socrotos
portonto, no troto com sous dlscipulos, so quo ou ouso omprogor
osto oxprossoo, oro lndlsponsovol poro olos, poro quo pudossom lovor
odlonto o lnvostlgooo, som poror, osslm tombm olo tom no domi-
nlo hlstorlco o slgnlllcooo do noo dolxor quo o borco do ospoculooo
olundosso. Mos poro lsto so roquor justomonto umo polmcu njntu,
umo loro poro olostor do comlnho quolquor obstoculo quo qulsosso
lntorrompor osto vlogom. Entrotonto, olo mosmo noo vol o bordo,
olo oponos doscorrogo. Elo proprlo olndo portonco o umo lormooo
mols ontlgo, o contudo umo novo lnlclo com olo
152
. Elo doscobro
om sl mosmo o outro contlnonto, no mosmo sontldo om quo
Colombo doscobrlu o Amrlco ontos do tor omborcodo o t-lo
doscoborto do loto. Suo nogotlvldodo portonto noo so lmpodo
quolquor rocuo, como olndo oprosso o doscobrlmonto rool. E osslm
como suo mobllldodo o sou ontuslosmo osplrltuols no troto dlorlo
onlmovom os dlscipulos, osslm tombm o ontuslosmo do sou ponto
do vlsto o onorglo quo vlbro no posltlvldodo quo o soguo.
At oqul so mostrou quo Socrotos om suo rolooo com o
subslstonto oro complotomonto negutoo, quo olo llutuovo, om sotls-
looo lrnlco, por sobro todos os dotormlnooos do vldo substonclol;
tombm so mostrou quo olo, om rolooo posltlvldodo quo os sollstos
ollrmovom o quo procurovom omorror com umo multlpllcldodo do
rozoos o tornor olgo do subslstonto, mols umo voz so roloclonovo
negutoumente o so soblo por clmo dolo om llbordodo roncu. ToJo
o sou ponto Je ostu so orrodondo portonto noquolo negutoJuJe
njntu quo om rolooo com um dosonvolvlmonto ontorlor so mostro
nogotlvo o om rolooo o um postorlor tombm, omboro num outro
sontldo sojo om ombos os rolooos posltlvo, quor dlzor: njntumen-
te umbiguu. Contro o ordom ostobolocldo, contro o vldo substonclol
no Estodo, todo suo vldo oro um protosto; com os sollstos olo so
motou quondo tontorom produzlr um substltutlvo poro o subslstonto.
As rozoos dolos noo consogulom so oguontor contro o lurocoo do suo
nogotlvldodo lnllnlto quo num lnstonto soprovo poro longo todos os
romlllcooos pollposos com quo o sujolto portlculor o ompirlco so
llrmovo o vorrlo-os poro o ocoono lnllnlto, ondo o bom, o vordodolro,
o bolo otc. so llmltom o sl mosmos om nogotlvldodo lnllnlto. lsto ontoo
o rospolto dos rolooos sob os quols suo lronlo so monllostovo.
Quonto oo modo om quo olo so monllostou, olo so mostrou oro
purculmente como um momonto domlnodo no corror do dlscurso,
o oro totulmente o om todo o suo lnllnltudo, com o quo olo ocobou
por vorror com o proprlo Socrotos.
168
APNDICE
A n(,c /|/cnc 4 Src/
Rosto olndo mostror om quo rolooo osto o concopoo lorno-
cldo no prosonto ostudo com vlsoos quo o procodorom, loz-lo
ovonturor-so polo mundo. Entrotonto, mlnho lntonoo noo do
monolro olgumo onumoror todos os concopoos possivols, ou, com
um tol ponoromo hlstorlco, moldor-mo monolro dos dlscipulos
mols novos do umo corto oscolo novo, quo por suo voz oscolhorom
como modolo o lormo do conto, ropotlndo constontomonto todo o
lloo o codo novo copitulo. Rocuor tonto o ponto do so ocupor com
os concopoos do Bruckor ou do um T,chson, ou sor too consclon-
closo nos pormonoros o ponto do lnclulr os romlnlscnclos do Krug,
lsto quolquor um porcoboro quo obsurdo. lnlclor com o conhocldo
ortlgo do Schlolormochor
153
jo sorlo om todo coso lnlclor por um
lniclo, omboro ou noo posso concordor com Brondls om quo
Schlolormochor tonho sldo o plonolro.
Oro, Hogol lornoco monllostomonto um ponto do vlrodo no
concopoo do Socrotos. Por lsso quoro lnlclor com Hogol o om Hogol
quoro tormlnor, som mo otor nom oos sous prodocossoros, jo quo
ossos, no modldo om quo possom slgnlllcor olgo, oncontrom suo
conllrmooo no concopoo dolo, o nom oos sous soguldoros, jo quo
ossos ollnol so tm volor rolotlvo om lunoo doquolo. Como om gorol
suo oxposloo do hlstorlco noo podo sor ocusodo do pordor tompo
sulocondo-so nos portlculorldodos, osslm tombm olo so concontro
com umo onormo lntonsldodo osplrltuol sobro olgumos dos prlncl-
pols botolhos doclslvos. Hogol copto o comproondo o hlstorlo om suos
169
grondos lormooos. Do modo quo o Socrotos tombm noo lol
pormltldo llcor do loro como en Dng un scl (umo colso om sl), mos
tovo do oporocor, quorondo ou noo.
A dlllculdodo quo osto llgodo produoo do umo certezu o
rospolto do jenomenul no oxlstnclo do Socrotos ndo proocupo
Hogol. Elo slmplosmonto lgnoro tols culdodos mludos. E quondo os
olormodos vldontos (luruspces) vm trozor o noticlo do quo os
gollnhos sogrodos noo quorom comor, olo rospondo com Applus
Cloudlus Pulchor: ontoo quo olos bobom, o os jogo poro loro do
novlo. Em suo oxposloo do Socrotos no Hstoru Ju Flosoju,
omboro olo mosmo obsorvo quo o rospolto do Socrotos o quostoo
noo tonto do lllosollo quonto do vldo lndlvlduol, noo so oncontro
slmplosmonto nodo poro o oscloroclmonto do rolooo ontro os trs
dlvorsos concopoos contompornoos do Socrotos
154
. Elo utlllzo um
unlco dlologo do Plotoo
155
como um oxomplo do mtodo socrotlco
som no ontonto dlzor por quo oscolhou oxotomonto osto. Utlllzo do
Xonolonto os Memorublu o o Apologu osslm como tombm o
Apologu do Plotooo, sompro som mols nom monos. Elo noo do
obsolutomonto molor lmportnclo poro os lmpugnooos o nem
mesmo os esjoros Je 5clleermucler por ordonor os dlologos
plotnlcos do tol modo quo umo ldlo grondloso so movlmonto
otrovs dolos om sucosslvos dosdobromontos, oncontrom groo oos
sous olhos. O ospocto lltororlo, critlco do Sr. Schlolormochor, o
trlogom critlco poro sobor so um ou outro dos dlologos socundorlos
outntlco, - (sobro os prlnclpols noo so podo tor nonhumo duvldo
groos oos tostomunhos dos ontlgos), - poro o lllosollo totolmonto
suprlluo o portonco hlporcritlco do nosso poco (p. 17). Todos
ossos colsos soo poro Hogol osloro pordldo, o logo quo os lonmo-
nos ostojom proporodos poro o porodo, olo noo so tom prosso como
tombm osto domoslodo consclonto do lmportnclo do suo posloo
do gonorol comondonto do hlstorlo unlvorsol, poro podor dlstrolr o
olhor lmporlol com quo olo os posso om rovlsto. So dosto modo olo
so llvro dos proocupooos com multos dotolhos, ocobo ontrotonto
pordondo um ou outro ospocto quo sorlo um momonto nocossorlo
poro umo oxposloo totolmonto comploto. Doi provm por suo voz
quo oqullo quo lol osslm lnjustomonto nogllgonclodo tormlno por
rolnvlndlcor os sous dlroltos om outros oportunldodos lntorvlndo om
outros possogons. E por lsso quo o gonto oncontro om suo onollso do
slstomo do Plotoo dlvorsos obserouoes uoulsus quo oqul ontoo so
oprosontom com protonsoo do obsolutos, porquo o contoxto globol
ondo so mostrorlom om suo vordodo rolotlvo (mos por lsso multo
mols lundomontodos) lol onulodo. P. 184: Noo proclso lnvostlgor
170
mols o lundo o quo quo portonco o Socrotos o o quo o Plotoo no
quo osto oxposto nos dlologos. Polo monos umo colso corto: quo
o portlr dos dlologos do Plotoo nos ostomos om condloos do
roconhocor complotomonto o slstomo dosto. P. 222: Esto dloltlco
(ou sojo, oquolo cujo rosultodo oponos nogotlvo) nos o oncontro-
mos lroquontomonto om Plotoo, om porto nos dlologos morols mols
proprlomonto socrotlcos
156
, o om porto tombm nos multos dlologos
quo so rolorom roprosontooo quo os sollstos so lozlom do clnclo.
P. 226: Esto dloltlco nosto dotormlnooo suporlor (como oquolo
quo dlssolvo os controrlos no unlvorsol, do modo quo osto dlssoluoo
do controdloo o ollrmotlvo) o proprlomonto plotnlco
157
. P.
230: Multos dlologos contm osslm somonto dloltlco nogotlvo; o
convorsooo socrotlco. Estos obsorvooos portlculoros ostoo totol-
monto do ocordo com o quo ou procurol ollrmor no prlmolro porto
do lnvostlgooo. Entrotonto ou noo posso utlllzo-los mols om mou
lovor, dodo quo olos ostoo oi jogodos totolmonto soltos.
A exposdo proprumente Jtu do Socrotos so oncontro no
Hstoru Ju Flosoju, 2 vol. p. 42-122. E poro osto quo ogoro possorol.
- Esto oxposloo do Hogol possul olgo do notovol: olo lnlclo o tormlno
polo pessou Je 5ocrutes. Pols omboro Hogol om vorlos possogons
poroo quoror rolvlndlcor-lho umo posltlvldodo, o omboro lho otrlbuo
o ldlo do bom, mostro-so contudo quo o lndlviduo vom o sor oquolo
quo so dotormlno orbltrorlomonto om rolooo oo bom o quo o bom
onquonto tol noo possul nonhumo loro obsolutomonto obrlgonto.
lsto obsorvodo no p. 3: O sujolto o dotormlnonto o quo docldo.
So um ospirlto bom ou mou quo docldo, quom o dotormlno ogoro
o sujolto. (Quor dlzor: o sujolto polro llvromonto por sobro oqullo
quo dovorlo proprlomonto sor vlsto como o quo dovo dotormlno-lo,
polro llvromonto sobro oqullo, o noo oponos no lnstonto do oscolho,
mos o codo momonto, porquo o orbltrorlododo noo constltul nonhu-
mo lol, nonhumo pormonnclo, nonhum contoudo.) O ponto do
doclsoo o portlr do sl mosmo comoou o surglr com Socrotos; ontro
os grogos lsto oro um dotormlnor lnconsclonto. Em Socrotos osto
ospirlto quo docldo tronsposto poro o consclnclo subjotlvo do
homom; o o prlmolro quostoo ogoro como oporoco osto subjotlvl-
dodo no proprlo Socrotos. No modldo quo o possoo, o lndlviduo so
torno o quo docldo, voltomos, dosto monolro, o Socrotos enquunto
pessou, onquonto sujolto; o o quo soguo um dosonvolvlmonto do
suos rolooos possools. A lormo sob o quol o subjotlvldodo ontoo so
mostro om Socrotos o domonioco, mos jo quo o proprlo Hogol
lnslsto corrotomonto om quo o domonioco ollnol olndo noo cons-
clnclo morol, o gonto podo vor como o subjotlvldodo om Socrotos
171
oscllo ontro o subjotlvldodo llnlto o o lnllnlto; pols no consclnclo
morol o sujolto llnlto so lnllnltlzo. P. 5: Consclnclo morol o
roprosontooo do lndlvlduolldodo om gorol do ospirlto corto do sl
mosmo, quo oo mosmo tompo vordodo unlvorsol. O domnlo do
Socrotos o outro ospocto totolmonto nocossorlo lronto suo
unlvorsolldodo; osslm como osto lho volo consclnclo, osslm
tombm o outro ospocto, o slngulorldodo do ospirlto. Suo puru
conscncu polrovo por cmu Jos Jos uspectos. Vomos logo dotor-
mlnor os locunos do prlmolro: com ololto o ousnclo do corotor
unlvorsol substltuido tombm dollclontomonto, do umo monolro
lndlvlduol, som rostoboloclmonto do corrompldo poro o nogotlvo.
Mos o loto do quo suo puro consclnclo polrovo por clmo dos dols
lodos, ovldontomonto o quo ou oxprossol dlzondo quo olo possuio
o ldlo do bom como o nogotlvldodo lnllnlto.
As multos obsorvooos portlculoros oxcolontos quo so oncon-
trom nosto sooo do Hogol o o conclsoo do ponsomonto quo lho
coroctoristlco tornorlom dllicll dor umo onollso do conjunto do sooo,
posto quo oi soo trozldos tontos colsos ocumulodos quo ot llco
problomotlco oncontror o conoxoo. Dlvorsos dostos obsorvooos jo
lorom utlllzodos no porto procodonto do mou ostudo. Mos so, por
outro lodo, ou consldoror o totolldodo do oxposloo hogollono o
consldoro-lo om rolooo com os modlllcooos quo ou llz volor, ontoo
crolo quo o molhor sorlo oxomlnor o todo sob um unlco ponto: Em
que sentJo Socrotos junJuJor Ju morul Sob osto ponto os
momontos mols lmportontos do concopoo do Hogol tombm ontro-
roo no dlscussoo.
EM QUE SENTIDO SCRATES FUNDADOR DA MORAL?
Do um modo bom gerul, Hogol coroctorlzo o slgnlllcooo do
Socrotos, om sou ostudo p. 43, do sogulnto monolro: Socrotos
onunclo ontoo o ossnclo como o ou unlvorsol, como o bem, o
consclnclo quo ropouso om sl mosmo; o bom, onquonto tol, llvro
do roolldodo quo osto sondo, llvro lronto rolooo do consclnclo
com o roolldodo quo osto sondo - sojo olo consclnclo sonsivol
lndlvlduol (sontlmonto o lncllnooos) - ou llnolmonto llvro do pon-
somonto ospoculondo toorotlcomonto sobro o noturozo, o quol om-
boro ponsomonto olndo possul o lormo do sor: ou noo ostou oi corto
do mlm. Socrotos chogou, osslm, oo onto-om-sl-o-poro-sl, como o
onto-om-sl-o-poro-sl prosonto oo ponsomonto. Esto um dos mo-
montos, o outro quo osto bom, osto unlvorsol tom do sor roconho-
cldo por mlm.
172
Mos, poro noo colocor oi mols do quo postulo o oplnloo do
Hogol, torno-so nocossorlo lolor um pouco sobro o seu ensnumento.
Quo o onslnomonto do Socrotos sogundo o oplnloo do Hegel tonho
sldo nogotlvo, tonho tldo sou llm no nogotlvo, tonho sldo progromo-
do poro lozor oscllor o noo poro llrmor, quo o negutoo noo sojo om
Socrotos lmononto o umo posltlvldodo, porm jm em s, jo oporoco
o portlr dos obsorvooos portlculoros osporsos quo ocobol do cltor,
osslm como tombm do umo poroo do obsorvooos quo so oncon-
trom no sooo quo troto proprlomonto do Socrotos; mos lsso llco
olndo mols cloro o portlr do modo como Hogol comonto o concopoo
orlstolnlco do Socrotos. Elo obsorvo no p. 85 quo Arlstolonos
quom concobou o lllosollo socrotlco por sou lodo nogotlvo, ondo
tudo o quo subslsto dosoporoco no unlvorsol lndotormlnodo. Obsor-
vo quo noo lho ocorrorlo llcor justlllcondo ou mosmo dosculpondo
Arlstolonos. P. 8: A oxogorooo quo so podorlo otrlbulr o Arlsto-
lonos oro quo olo lovou ovonto osto dloltlco ot os consoqunclos
mols omorgos; noo so podo contudo dlzor quo com osto ropro-
sontooo so tonho lolto lnjustlo o Socrotos. Arstojunes noo comotou
nenlumu njustu, ollos, o gonto ot tom do odmlror suo prolundl-
dodo quo consogulu roconhocor o ospocto do dloltlco do Socrotos
como ospocto nogotlvo o ( cloro quo suo monolro) roprosontor
lsto com um plncol too llrmo... A unlvorsolldodo do Socrotos tom o
lodo nogotlvo do suporor do vordodo (lols) como olo so oncontro no
consclnclo lngnuo; osto consclnclo torno-so ontoo o puro llbordo-
do sobro o contoudo dotormlnodo quo poro olo vollo como um
om-sl. Quo o sou onslnomonto losso nogotlvo, tombm so oxprlmo
do um outro modo om Hogol, quondo osto obsorvo quo o suo
lllosollo noo proprlomonto lllosollo ospoculotlvo, mos slm `oln
nJoJuelles Tlun` (um ugr nJoJuul) (p. 53). Poro provocor osto
oglr lndlvlduol, ele morulzuou, mos noo oro umo ospclo do
progooo, oxortooo, onslnomonto moglstrol, morollsmo sombrlo
otc., (p. 58), tols colsos noo comblnovom com o urbonldodo grogo.
Polo controrlo, osto morollzor so oxprlmlo no loto do quo olo lovovo
codo um o ponsor sobro suos obrlgooos. Com jovons o volhos,
sopotolros, lorrolros, sollstos, politlcos, cldodoos do quolquor tlpo olo
ontrovo no dlscussoo do sous lntorossos, lossom lntorossos domstl-
cos (oducooo dos lllhos) ou lntorosso do sobor, o orlontovo o
ponsomonto dolos u purtr Jo cuso JetermnuJo rumo oo unlvorsol,
oo vordodolro o bolo quo volo om sl o por sl (p. 5).
Aqul tomos ontoo o sgnjcuJo do seu morulzur, o oqul
tombm so dovo mostror o quo Hogol comproondo quondo, vlncu-
londo-so o umo trodloo do Antlguldodo, chomo Socrotos do junJu-
173
Jor Ju morul. - Entrotonto, noo dovo possor oqul dosoporcobldo o
slgnlllcodo bostonto conhocldo do morol quo so oncontro om Hogol.
Elo dlstlnguo entre morulJuJe e etcJuJe. Mos otlcldodo doslgno
por um lodo o otlcldodo lngnuo, como no ontlgo otlcldodo grogo, o
por outro lodo umo dotormlnooo suporlor do otlcldodo, como so
mostro do novo, dopols do tor tomodo consclnclo do sl mosmo no
morolldodo. E por lsso quo no suo Flosoju Jo Dreto olo troto o
morolldodo ontos do possor poro o otlcldodo. E no morolldodo olo
oxomlno no sooo sobro o bom o o consclnclo os lormos morols do
mol, hlpocrlslo, proboblllsmo, josultlsmo, opolo suo consclnclo,
lronlo. O lndlviduo morol ontoo o lndlviduo nogotlvomonto llvro.
E llvro porquo noo osto llgodo o outro colso, mos nogotlvomonto
llvro justomonto porquo noo osto llmltodo om outro colso. Pols so o
lndlviduo, ostondo om sou outro, osto no quo lho proprlo, so ontoo
olo vordodolromonto, l., posltlvomonto llvro, ollrmotlvomonto
llvro. A lberJuJe morul portonto urbitro, o posslbllldodo do bom
o do mol, o por lsso o proprlo Hogol obsorvo no Fllosollo do Dlrolto,
p. 184: A consclnclo morol, como subjotlvldodo lormol, puro o
slmplosmonto lsto, ostor o ponto do colr no mol. No ontlgo Grclo
o lndlviduo noo oro llvro do modo nonhum nosto sontldo, olo ostovo
proso otlcldodo substonclol, olndo noo so tlnho soporodo o sl
mosmo, lsolodo o sl mosmo dosto rolooo substonclol, olndo noo
tlnho conhocldo o sl mosmo. A sto 5ocrutes o conduzlu, noo no
sontldo dos sollstos, quo onslnovom o lndlviduo o so concontror om
sous lntorossos portlculoros, mos slm unlvorsollzondo o subjotlvldodo,
o nestu meJJu quo olo o junJuJor Ju morul. Elo lozlo volor o
slgnlllcooo do consclnclo noo do monolro solistlco, mos ospoculo-
tlvomonto. Elo otlngo o onto-om-sl-o-poro-sl como tol poro o ponso-
monto, olcono o dotormlnooo do sobor quo tornovo o lndlviduo
ostronho lmodlotldodo om quo vlvoro ot ontoo. O lndlviduo dovlo
poror do oglr por tlmldoz lronto lol, poro ogoro sobor consclonto-
monto por quol rozoo oglo. Mos osto , como so voro, umo Jeterm-
nudo negutou, too nogotlvo lronto ordom ostobolocldo como
nogotlvo lronto posltlvldodo mols prolundo, quo oquolo onquonto
ospoculotlvo, condlclono nogotlvomonto.
E o quo tombm so mostro com rospolto dotormlnooo do
concolto do vlrtudo. Hogol oxomlno o concopoo do Arstoteles do
dotormlnooo socrotlco do ortuJe o gostoriomos do sogul-lo. No p.
77 olo clto o possogom do Arlstotolos: Socrotos lolou sobro o vlrtudo
molhor do quo Pltogoros, mos tombm noo do monolro totolmonto
corroto, jo quo olo lozlo dos vlrtudos um sobor (epstemus). E lsto
lmpossivol. Pols todo sobor osto llgodo o umo rozoo (logos), o rozoo,
174
porm, osto so no ponsomonto, o com lsso olo sltuo todos os vlrtudos
no conhoclmonto (Erkenntns). Doi lho rosulto quo olo tolho o lodo
o-loglco - sonsivol - do olmo, ou sojo, o polxoo (ptlos) o o costumo
(othos). E Hogol obsorvo o osto rospolto quo so troto do umo boo
critlco: Vomos quo oqullo do quo Arlstotolos sonto o lolto no
dotormlnooo do vlrtudo om Socrotos o lodo do roolldodo subjotlvo
- om llnguogom do hojo o corooo. O quo jultu vlrtudo portonto
umo Jetermnudo Jo ser, sojo olo concobldo com rolornclo oo
sujolto lndlvlduol, ou quo num sontldo suporlor olo so vojo roollzodo
no Estodo. Mos Socrotos onlqullo o consclnclo lmodloto o subston-
clol do Estodo o noo otlngo o ldlo do Estodo, o umo consoqunclo
dlsso quo o vlrtudo so podo vlr o sor dotormlnodo nosto modo
obstroto, o noo tom osslm suo roolldodo nom no Estodo o nom
noquolo porsonolldodo quo so dodo om suo plonltudo com o
Estodo
158
. No p. 78 olndo cltodo como umo oxprossoo do Arlsto-
tolos, quo Socrotos torlo por um lodo lnvostlgodo corrotomonto, mos
por outro lodo lncorrotomonto. Noo vordodo quo o vlrtudo sojo
clnclo, mos quo noo ho vlrtudo som conhoclmonto (som um sobor),
nlsto olo osto corto. Elo torlo lolto do vlrtudo um Logos; nos porm
dlzomos quo olo com o Logos
15
. Novomonto dlz Hogol quo osto
umo dotormlnooo multo corroto do Arlstotolos. Esto um dos
ospoctos do quostoo: quo o unlvorsol ncu com o ponsomonto; mos
proprlo do vlrtudo, onquonto corotor, quo o lomem seju sto, o
poro tonto proclso corooo, nlmo otc. Ho portonto dols ospoctos:
o unlvorsol o o lndlvlduolldodo quo o roollzo, o ospirlto rool.
Aqul olconomos novomonto o ponto ondo so mostroro om
quo sontldo Socrotos tovo umo posltlvldodo. Pols rotornomos quolo
ponto quo tinhomos dolxodo quondo so dlscutlo o quostoo do sou
onslnomonto. Esto vlsovo o lozor o unlvorsol mostror-so om oposloo
oo portlculor. A prlmolro dotormlnooo, portonto, com rolornclo oo
prlnciplo socrotlco, o grondo dotormlnooo, quo ontrotonto
oponos lormol, do quo o consclnclo oxtrol do sl mosmo o quo
vordodolro (cl. p. 71). Esto o prncipo Ju lberJuJe subjetou: quo
so romoto o consclnclo o sl mosmo. Com lsso, o unlvorsol chogo
ontoo o oporocor. Mos osto unlvorsol tom um lodo posltlvo o um
nogotlvo (cl. p. 7). Dovomos obsorvor ontoo ot quo ponto Hogol
consoguo comprovor um lodo posltlvo no concopoo socrotlco do
unlvorsol, ou so ocoso noo toriomos do rotornor o umo obsorvooo
do Hogol (p. 70), umo ospclo do titulo: Em rosumo, osto o ostllo
- (o o lllosollo) - do Socrotos, quo jo so rocomondovo como umo
consldorooo do lntorosso todo ospoclol. Elo ocrosconto o sogulr: Do
o lmprossoo do quo olndo noo toriomos oxposto grondo colso do
175
lllosollo socrotlco no modldo om quo so nos otlvomos oo prlnciplo;
mos o ponto mols lmportonto conslsto om quo o consclnclo do
proprlo Socrotos chogou somonto o osto obstroto. O bem o
unlvorsol... Esto om sl um prlnciplo concroto quo porm olndo noo
osto oxposto om suo dotormlnooo concroto; o o lolho do prlnciplo
socrotlco sltuo-so nosto otltudo obstroto. Ndo possivol lndlcor nodo
do ollrmotlvo; pols o prlnciplo noo tom nonhum dosonvolvlmonto
ultorlor. Em rolooo oos sollstos, Socrotos dou um posso glgontosco,
olconondo o bom om sl o poro sl. Os sollstos hovlom porodo no
rolrooo lnllnlto do bom no multlpllcldodo do utll o do provoltoso.
Mos, bom ontondldo: olo chogou ot oi, noo portlu doi. O unlvorsol
tom portonto um lodo posltlvo o um nogotlvo. A roolldodo do
otlcldodo so tornoro vocllonto, dlsto Socrotos tomou consclnclo.
Elovou ontoo o otlcldodo o conhoclmonto, mos lsto conslsto justo-
monto om tomor consclnclo do quo costumos, lols tlcos soo, om
suo dotormlnldodo, om suo lmodlotldodo, oscllontos, o podor do
concolto quo suporo osto sor o volor lmodlotos dolos, o o sontldodo
do sou sor-om-sl. Como exemplo do quo o unlvorsol tom om
Socrotos um luJo postoo olo lhos mostrovo (oos jovons) o bom
o o vordodolro no dotormlnodo, poro o quol olo rotornovo, jo quo
noo quorlo llcor oponos no obstroto, Hogol clto o dlologo do
Socrotos com o sollsto Hiplos (Xonol., Mem. lV, 4 ; 12-16 ; 25).
Socrotos sustonto oqul o proposloo do quo justo quom obodoco
s lols, o o sustonto mosmo contro o objooo do quo lsto ollnol noo
podorlo sor o obsoluto, dodo quo o povo o os rogontos multos vozos
oltorom os lols. Sustonto-o oprosontondo o onologlo do quo os quo
lozom guorros ollnol tombm llrmom o poz. Suo lolo tondo o mostror
quo o Estodo molhor o mols olortunodo oquolo om quo os cldodoos
ostoo do ocordo o obodocom os lols. Nlsto v ontoo Hogol um
contoudo ollrmotlvo. Mos o rozoo por quo Socrotos oqul tom olgo
do ollrmotlvo quo olo ndo leou ut o jm seu ponto Je ostu, olo noo
vol ot oquolo ponto oo quol olo proprlomonto chogo, oo bom om sl
o poro sl. Aqul, olo dolxo o ordom ostobolocldo subslstlr, o osto noo
portonto o posltlvldodo quo soguo opos o suo nogooo lnllnlto, mos
slm umo posltlvldodo quo o procodo. E bom vordodo quo com osto
movlmonto olo ultropossou o holonlsmo lmodloto, pols rotomo,
ollnol do contos, os lols om umo rolloxoo, o os rotlro com lsso do suo
condloo do olgo lmodlotomonto dodo, mos osto no ontonto
proprlomonto oponos um movlmonto llcticlo o do modo olgum o
outntlco movlmonto socrotlco. A posltlvldodo quo so podorlo on-
contror ontoo oqul noo podo portonto docldlr nodo no quo toco
quostoo do ot quo ponto Socrotos sustontou umo posltlvldodo, ou
176
mosmo ot quo ponto poro olo o unlvorsol so tornou concroto. lsto
Hogol tombm porcobou, como so podo vor polos obsorvooos do
molo do p. 7, do llnol do 81 o do lniclo do 82. E do lodo nogotlvo,
Hogol tombm clto oxomplos, o posto quo jo vlmos quo o lodo
posltlvo noo oro posltlvo no mosmo sontldo om quo o outro
nogotlvo, vomos ontoo quo Socrotos so sustontou o unoersul como
senJo o negutoo. Hogol clto um oxomplo do Xonolonto o ocrosconto
(p. 83): Vomos oqul o lodo nogotlvo: quo Socrotos torno vocllonto
o quo do rosto poro o roprosontooo oro llrmo. Noo montlr, noo
ongonor, noo roubor volom como colsos justos poro o roprosontooo
lngnuo, - ossos colsos soo llrmos poro olo; mos polo comporooo
dlsto, quo consldorodo llrmo, com o outro, quo lho volo lguolmonto
como vordodolro, mostro-so quo so controdlzom, - o oqullo quo oro
llrmo torno-so vocllonto, noo volo mols como llrmo. O posltlvo quo
Socrotos coloco om sou lugor osto, om porto, om oposloo com
oquolo `obodocor s lols`: vomos porloltomonto o unlvorsol, o lndo-
tormlnodo, o `obodocor os lols` comproondo todo oquolo quo ouvo
lsto, justomonto s lols oxprossos como o roprosontooo gorol osto
consclonto dos mosmos, noo montlr, noo ongonor; mos ostos lols
constltuom oxotomonto lsto, quo olos oprosontom como lnjustlo o
montlr, ongonor, roubor om gorol, - dotormlnooos quo noo roslstom
oo concolto. E no p. 85: Vomos oqul portonto o unlvorsol osslm
dotormlnodo, roollzodo: unlvorsol nomoor dos lols; om vordodo,
porm, dodo quo ostos soo momontos ovonoscontos: o unlvorsol
lndotormlnodo, o u lucunu do suo lndotormlnldodo unJu ndo proon-
chldo. Dopols Hogol mostro (p. 0, oclmo o ss.) como oporoclo
poro o proprlo Socrotos o roollzooo do unlvorsol. Aqul ontoo so
mostro o sujolto como sondo o doclslvo, como oquolo quo orbltro-
rlomonto so dotormlno om sl mosmo. Mos o llmltooo quo o unlvorsol
osslm rocobo umo llmltooo posto o codo lnstonto orbltrorlomonto
polo sujolto. Quo osto rostrloo do unlvorsol so torno llrmo o noo
cosuol, o quo o unlvorsol sojo conhocldo om suo dotormlnldodo, lsto
so possivol om um slstomo totol do roolldodo olotlvo. Mos Socrotos
coroclo do um tol slstomo. Elo nogovo o Estodo, mos noo voltovo
lormo suporlor do Estodo, ondo so ollrmo oquolo lnllnltudo quo olo
nogotlvomonto oxlglo.
Vomos portonto quo Socrotos podo porloltomonto sor chomo-
do junJuJor Ju morul no slgnlllcooo quo Hogol dou o ostos polovros
o noo obstonto seu ponto Je ostu podo tor sldo o lronlo. Ao sujolto
morol, l., nogotlvomonto llvro, corrospondo o bom como torolo, so
o bom concobldo como o nogotlvo lnllnlto. O lndlviduo morol
jomols consoguo roollzor o bom, somonto o sujolto posltlvomonto
177
llvro podo tor o bom como o posltlvo lnllnlto, como suo torolo, o
roollzo-lo. So so qulsor rotor uquelu Jejndo do lronlo quo Hogol too
soguldomonto ocontuo, ou sojo, quo o lronlo noo lovo nuJu u sro,
lsto tombm podo sor sustontodo com rolornclo oo sujolto nogotl-
vomonto llvro; pols nom mosmo os vlrtudos quo olo protlco soo
lovodos o srlo, so vordodo quo, como o proprlo Hogol docorto
dlrlo, o vordodolro sorlododo so possivol om umo totolldodo, ondo
ontoo o sujolto noo mols so dotormlno orbltrorlomonto o codo
lnstonto o contlnuor sou oxporlmonto, mos slm porcobo o torolo noo
como oquolo quo olo mosmo so colocou, porm como oquolo quo
lol posto poro olo
160
.
Hogol, poro mostror Socrotos como o lundodor do morol,
concontro suo concopoo do Socrotos unluterulmente sobro osto
ponto. O quo olo protondo otrlbulr o Socrotos o Ju Jo bem, mos
com lsso olo so omboroo quondo proclso mostror como Socrotos
concobou o bom. E oi proprlomonto quo osto o ponto compllcodo
do concopoo hogollono do Socrotos: ho umo tontotlvo constonto do
mostror como Socrotos concoblo o bom, o o monos corroto no
mosmo conslsto, tonto quonto ou vojo, om quo o dlrooo do corron-
tozo no vldo do Socrotos noo coptodo com oxotldoo. O movlmonto
om Socrotos osto: lr ot o bom. Suo lmportnclo no dosonvolvl-
monto do mundo osto om dlrlglr-so oo bom mosmo som tor chogodo
o tonto. Suo lmportnclo poro sous contompornoos osto om t-los
lnduzldo ot oi. O sontldo dlsto noo quo olo, por osslm dlzor, no
conclusoo do suo vldo tonho consoguldo chogor ot oi, mos om tor
lolto o suo vldo conslstlr om constontomonto ulcunur o juzer outros
ulcunurem este ponto. Mos nosto mosmo modldo olo olcono tom-
bm o vordodolro, lsto , o vordodolro om sl o poro sl, olcono o
bolo, lsto , o bolo om sl o poro sl, o om gorol olcono o onto-om-sl-
o-poro-sl como onto-om-sl-o-poro-sl prosonto oo ponsomonto. Elo
chogo ot oi, chogo constontomonto ot oi. Por lsso, olo noo oponos
morollzovo, mos loz om gorol oporocor o onto-om-sl-o-poro-sl tlron-
do-o do dotormlnooo do multlplo. Folovo com os ortlstos sobro o
bolo, dolxondo quo o bolo om sl o poro sl so oloborosso (ou
negutons) o portlr dos dotormlnooos do sor, ondo o gonto ot ontoo
o tlnho. E osslm lguolmonto com o vordodolro. E lsto olo noo lozlo
do umo voz por todos, porm o oxocutovo com codo um. Elo lnlclovo
por ondo olos ostlvossom, o ols quo logo olo ostovo om plono morcho
tronsportondo o codo um om portlculor. Mos too logo hovlo trons-
portodo um, lnstontonoomonto olo rotornovo. Nonhumo roolldodo
consogulo opor-so o olo, mos oqullo quo chogovo o oporocor oro u
JeulJuJe no mols ovonosconto lndlcooo do mols lroco llmltooo,
178
lsto , como obstroto njnto. Asslm como Coronto tronsportovo os
possoos do plonltudo do vldo poro o torro sombrlo do submundo,
osslm como osto, poro noo sobrocorrogor suo lovo omborcooo, lozlo
os vlojontos so dosplrom do todos os dotormlnooos multlplos do vldo
concroto, titulos, honrorlos, purpuro, grondlloqunclo, culdodos,
proocupooos otc., do modo quo so rostovo o homom puro o slmplos,
do mosmo modo tombm Socrotos otrovossovo os lndlviduos do
roolldodo poro o ldoolldodo, o o lnllnlto do ldoolldodo, como nogo-
tlvldodo lnllnlto, oro o nodo, ondo olo lozlo dosoporocor todo o
multlpllcldodo do roolldodo. No modldo om quo Socrotos ontoo
constontomonto lozlo oporocor o onto-om-sl-o-poro-sl, podlo porocor
quo polo monos lsto olo lovosso o srlo, mos justomonto porquo olo
oponos chogou ot osto, so possulndo o onto-om-sl-o-poro-sl como
o lnllnltomonto obstroto, olo possuio o obsoluto sob lormo do nodo.
A reulJuJe, polo obsoluto, trunsjormuou-se em nuJu, mos o ubso-
luto eru por suo voz tombm nuJu. Mos poro podor mont-lo nosto
ponto, poro jomols osquocor quo o contoudo do suo vldo oro osto, o
quolquor momonto olotuor osto movlmonto, proclso quo o gonto
rocordo suo slgnlllcooo como mssonro Jono. A osto suo mlssoo
dlvlno Hogol noo prostou otonoo, multo omboro o proprlo Socrotos
dosso tonto lmportnclo o olo. E no modldo om quo o gonto olndo
so sontlsso tontodo o otrlbulr o olo olgo mols, osto tontotlvo torlo suo
rozoo no loto do quo o gonto noo porcobo quo lndlvlduolldodos
hlstorlco-unlvorsols soo grondos justomonto porquo o vldo lntolro
dolos noo lhos portonco, o olos por osslm dlzor nodo rotm poro sl
mosmos. Mos por lsso tombm o mundo tom do ogrodocor olndo
mols o olos.
No oxposloo do mtodo do Socrotos, quo Hogol lornoco,
tornom-so objoto do dlscussoo ospoclolmonto duos lormos do mto-
do: suu ronu o suo muutcu. Jo o lugor rosorvodo poro o lronlo
lndlco sullclontomonto quo Hogol concobo o lronlo om Socrotos mols
como um momonto domlnodo, um modo do trotor com os possoos,
o lsto rolorodo mols odlonto com onunclodos oxplicltos. Como
quo so dovo comproondor osto concopoo o ot quo ponto Hogol
torlo rozoo com olo, o quo ogoro proclso tornor-so objoto do umo
lnvostlgooo. Mos com lsso ou posso sogundo porto dosto ostudo,
ou sojo, porto sobro o concolto lronlo.
179
Notas do Autor: 1 Parte:
1) Talvez um ou outro me censure quando considero a filosofia a mais velha, porm
eu estou supondo que o eterno seja mais velho que o temporal; e se de muitas maneiras a
filosofia chega depois da histria, ela d, mesmo assim, imediatamente um passo to
imponente que ultrapassa o temporal, toma-se a si mesma como o prius eterno, e, tomando
conscincia de si para si mesma sempre mais profundamente, recorda-se recuando sempre
mais longe no tempo, rumo eternidade; no como quem est sonhando, mas sempre
mais acordada, no recorda como de um passado, porm recorda o passado como um
presente.
2) A filosofia se relaciona sob este aspecto com a histria em sua verdade, como
a vida eterna com a temporal segundo a viso crist em sua inverdade, como a vida eterna
com a temporal segundo a concepo grega e de um modo geral, da Antigidade. Com
efeito, de acordo com esta ltima concepo, a vida eterna iniciava quando se bebia do rio
Letes
*
para esquecer o passado; de acordo, porm, com a primeira, ela acompanhada
de uma conscincia que penetra at a medula dos ossos e que recorda cada palavra intil
que foi pronunciada. (
*
Letes: um dos cinco rios do inferno mitolgico N.R.)
3) Das Christliche des Platonismus oder Sokrates und Christus (O elemento cristo
do platonismo ou Scrates e Cristo), de F. C. Baur. Tbingen, 1837.
4) Quero citar como exemplo: Mem. III, 14,2. A se trata de um jovem que s comia
carne. Das duas uma: ou o caso de uma daquelas ironias infinitamente profundas, que
com a seriedade mais atenta captam as coisas mais indiferentes e com isso expressam o
mais profundo desprezo por tudo; ou ento uma bobagem, um dos instantes fracos de
Scrates, em que uma nmese irnica o deixa cair sob a determinao de uma trivialidade
infinita (a este respeito, ver mais adiante). Mas em Xenofonte nenhuma das alternativas
o caso, sua concluso a de que o jovem decerto no afundou tanto na melancolia a ponto
de renunciar a comer carne, mas se aperfeioou to bem no moral que at comeou a
comer po.
5) Cristo mesmo diz: Eu sou o caminho, a verdade e a vida, e no que se refere
concepo dos apstolos, ela era palpvel e no uma engenhosa obra de arte. O que
ouvimos, o que vimos com nossos olhos, o que contemplamos, e o que nossas mos
apalparam (Jo 1,1). Por isso Cristo tambm diz que os reis e prncipes desejaram v-lo;
Scrates, ao contrrio, como j se observou acima, era invisvel para seus contemporneos.
Scrates era invisvel e s perceptvel atravs da audio (loquere ut videam te, fala para
que eu te veja). A existncia de Scrates era, de modo geral, aparente e no transparente.
Isto, com respeito existncia de Cristo. No que se refere ao seu ensinamento, a se podia
sempre tom-lo pela palavra, sua palavra era vida e esprito; Scrates, com suas palavras,
s se deixava mal-compreender, e s transmitia vida atravs de uma negatividade. Eu
desejaria, de resto, se este desejo mesmo no se localizasse fora dos limites deste tratado,
que me fosse permitido dentro do domnio desta investigao abordar a relao de Scrates
com Cristo, sobre a qual Baur, no livro citado, disse tanta coisa digna de nota, muito embora
eu tenha ficado com uma pequena dvida asmtica sobre se a semelhana no consistiria
na dissemelhana, e se a analogia no existiria somente porque h uma oposio.
6) Alis, Xenofonte tinha tanta desconfiana no s em relao a Scrates, mas
tambm em relao verdade, que no ousou deixar Scrates andar por conta prpria, e
por isso constantemente est pronto a enfatizar o quanto os atenienses foram insensatos
e injustos, e como para ele a coisa era bem diferente.
180
7) Para Scrates, neste sentido, no havia nada parado; no que se refere sua viso
do conhecimento vale a mesma coisa que se l no Evangelho sobre a piscina de Betesda,
que s curava quando a gua se agitava.
8) Se aqui eu concebo a viso que Scrates tem da relao da idia com o fenmeno
como algo positivo e com isso poderia ocorrer ao leitor atento acusar-me de uma
autocontradio, com respeito concepo que desenvolverei mais adiante desta mesma
relao segundo a considerao socrtica, eu devo apenas permitir-me algumas observa-
es. Em primeiro lugar, isto se funda na polmica de Scrates contra os sofistas, os quais
pura e simplesmente no conseguiam adaptar-se realidade e cuja especulao era, em
ltima anlise, to sublime e to eloqente que por fim, por excesso de idias, nada mais
podiam dizer. Em contraste, Scrates se demorava constantemente junto s coisas mais
simples da vida, ocupava-se com o comer e o beber, com os sapateiros, os lavradores, com
os pastores e as mulas de carga, e ao forar os sofistas a descerem para tais esferas
obrigava-os a reconhecerem a afetao que havia neles. Em segundo lugar, porm, a
existncia mesma era para ele constantemente to-somente imagem, e no momento na
idia, e isto mostra sua idia como abstrata; e isto se confirma ainda mais pelo fato de que
ele no possua nenhuma determinao qualitativa no que se refere relao do fenmeno
com a idia; aquele valia tanto quanto esta, j que tudo era imagem e apenas imagem;
assim tambm se pode considerar como um sinal de que s se possui a idia em sua
abstrao quando se acha que Deus se deixa reconhecer como presente tanto num clamo
quanto na histria universal, j que isto redunda essencialmente em pensar que ele no est
realmente presente em lugar nenhum; e por fim, a idia que Scrates possua era sempre
a idia dialtica, lgica. Ver mais adiante a respeito.
9) Portanto, se a concepo de Xenofonte sobre Scrates correta, ento eu creio
que uma Atenas refinada e amante de novidades tentou desembaraar-se de Scrates antes
por ele aborrec-la, mais do que por temor a ele; e todo mundo certamente concordar
comigo em que o fato de Scrates aborrecer as pessoas era um motivo to justo para
execut-lo, quanto a justia de Aristides fora um motivo vlido para os atenienses o
mandarem para o exlio.
10) S raramente se ouve, no meio desta prosa degenerada, uma observao que
ainda guarda algum resto de sua origem celeste, e ainda assim com um acrscimo
perturbador. Como exemplo, quero introduzir, em favor de Xenofonte, Mem. I,I,8. Ele fala
daquelas coisas que o engenho humano como tal poderia alcanar, e ento acrescenta: o
que de mais eminente encerram estas cincias reservam-no os deuses para si... Com efeito,
ignora aquele que bem plantou um vergel quem lhe colher os frutos. A nota socrtica
consiste aqui na relao de oposio que sugerida, ainda dentro dos limites que
caracterizam o territrio da atividade humana, entre a atividade febril dos homens e aquilo
que executado; bem socrtico, primeiro esboar o terreno que inacessvel ao
conhecimento humano (6: Quanto s coisas de xito duvidoso, mandava-os consultarem
os orculos, para saberem o que deveriam fazer), em seguida sugerir o que, apesar de
tudo, os prprios homens eram capazes de realizar, e quando estes estivessem com os
sentidos bem ancorados nesta certeza, ento subitamente mostrar que mesmo a eles no
so capazes de consegui-lo, derretendo por assim dizer o gelo em que estavam congelado,
pensando estar tranqilamente em terra firme, e dessa maneira fazendo-os enfrentar mais
uma vez a correnteza. S no podemos reclamar a ausncia da ironia; pois justamente
ela que lhes arrebata o ltimo ponto; em Xenofonte, porm, ela est ausente; pois aquela
considerao introduzida com as palavras o que de mais eminente, e a formulao
socrtica antes seria a pequena dificuldade que ainda resta etc.) Por outro lado, no
deveramos, de maneira alguma, dispensar aquela possibilidade, aquela disposio e aquela
181
ameaa que h num modo de ver dogmtico que deve ter sido caracterstico de Scrates.
Para fundamentar a observao do que os deuses se reservaram justamente nas coisas
finitas o mais importante, Scrates mostra que ningum conhece seu destino futuro, e que
portanto esta ignorncia um recife no qual podem naufragar todas as sbias asseres.
Antes se teria esperado que Scrates, justamente ao fazer dos homens aparentemente
capazes de agir por conta prpria, quisesse acentuar que eles no eram nem ao menos
colaboradores da divindade, e que toda a sua atividade febril era um nada ou um puro e
simples receber, de modo que mesmo que cavassem a terra com instrumentos mecnicos
em vez de faz-lo com as prprias mos e arassem sulcos da maior profundidade, ainda
assim no encontrariam fecundidade na terra, caso a divindade no o quisesse. Pois a
ignorncia a respeito do prprio destino finito, que Scrates acentuou como a herana
correspondente ao gnero humano, jamais fora, afinal de contas, desconhecida dos
homens; agora, a total impotncia, que no terreno das obras a prpria analogia para a
total ignorncia no conhecimento, esta sim sempre necessitaria da insistncia de um
Scrates. Bem se poderia objetar-me que na passagem citada se trata justamente do
sucesso e daquela possibilidade oculta no secreto conselho dos deuses, e que a contradio
se encontra entre aquilo que pura e simplesmente no pode ser objeto de algum clculo e
aquilo que primeira vista parece com toda certeza deixar-se calcular. Mas que em qualquer
dos casos falta aqui a ironia, isto qualquer um conceder, assim como tambm que o que
foi acima indicado poderia proporcionar uma viso muito mais socrtica sobre a natureza
e a essncia do homem, se Scrates a no tivesse colocado o homem em coliso com o
acaso, mas sim com a necessidade. claro que seria possvel que as gralhas comessem a
semente depositada pelo agricultor; mas que no poderia haver absolutamente nenhuma
fora germinativa na terra se a divindade no o quisesse, e isto apesar de todos os esforos
humanos, isto sim uma negao muitssimo mais profunda. A primeira uma concepo
da possibilidade enquanto possibilidade, a segunda uma tentativa de fazer mesmo a
realidade efetiva mostrar-se como uma possibilidade hipottica. Tomemos um outro
exemplo, onde Scrates, mesmo na exposio de Xenofonte, parece aproximar-se da
ironia, Mem. I,2, o famoso dilogo com Crtias e com Cricles. Mas Scrates se move aqui
mais no terreno da sofstica (36: Quer dizer que no poderei responder a um jovem que
me perguntar se eu sei onde mora Cricles, e onde se encontra Crtias?); e portanto s
irnico na medida que a sofstica pode aproximar-se disto, mas mesmo assim qualitati-
vamente diferente da ironia. Mais adiante voltaremos a isto. E o curioso que Cricles
realmente mais espirituoso do que Scrates, pelo menos o supera de longe com a famosa
resposta E renuncia tambm aos teus vaqueiros. De outra forma arriscas diminuir por tua
vez o nmero de bois. Eu desenvolvi estes dois exemplos um pouco mais detalhadamente
para mostrar que mesmo l onde Xenofonte chega mais perto de uma concepo de
Scrates, ns no percebemos, de maneira alguma, o aspecto bifronte que h neste, porm
apenas algo que no nem uma coisa, nem outra.
11) Compare-se a isto o peso que Scrates, no stimo livro da Repblica, d
geometria e sua significao para transpor o pensamento do vindo-a-ser para o ente
(daquilo que se gera e se destri para aquilo que existe sempre), portanto, se a geometria
nos obriga a contemplar a essncia, ela nos convm; mas se contempla o que muda, ento
no nos convm. Cf. Plato, na edio de Ast, vol. 4, p. 404. Mas o vir-a-ser (GNESIS)
evidentemente a multiplicidade emprica, e logo a seguir Scrates fala da mesma maneira
sobre a astronomia e acha que atravs desta cincia se purifica e se desperta um sentido
da alma que vale mais do que mil olhos, e critica tanto os astrnomos quanto os msicos,
porque permanecem parados na doutrina emprica do movimento e da harmonia.
12) Mem. II 4; I 3, 14.
182
13) O Banquete (Trad. de Plato, de Heise, p. 97 220a): E por outro lado, nas
fartas refeies, era o nico a ser capaz de aproveit-las em tudo mais, sobretudo quando,
embora se recusasse, era forado a beber, que a todos vencia; e o que mais espantoso
de tudo que Scrates embriagado nenhum homem h que o tenha visto.
14) O irnico que h em Xenofonte no , portanto, de maneira alguma aquele
bem-aventurado flutuar suspenso em si mesmo da ironia, e sim um meio de educao e
por isso ora encoraja aqueles de quem Scrates espera realmente algo (Mem. III, 5, 24),
ora apenas disciplina (Mem. 6).
15) por isso que se requer coragem para qualquer conhecimento, e somente
aquele que tem coragem para sacrificar sua vida salva sua vida; a todos os demais ocorre
o mesmo que aconteceu com Orfeu, que queria descer aos infernos para arrancar de l sua
esposa, mas os deuses lhe mostraram dela apenas uma imagem de sombras, porque eles
o encaravam apenas como um tocador de ctara que no tinha tido a coragem para oferecer
sua vida por amor.
16) Mem. IV, 2, todo uma trama de sofismas, sobretudo 22.
17) Uma honrosa exceo Mem. IV 4,6: Como isso, Scrates, ests a repetir
o que te ouvi dizer h tanto tempo? Sim, retorquiu Scrates, e o mais estranho, Hpias,
que, no contente de repetir as mesmas palavras, repito-as sobre os mesmos assuntos.
Ao passo que tu, sabicho como s, talvez nem sempre digas as mesmas palavras sobre
as mesmas coisas. Como se sabe, encontra-se a mesma observao da parte de Polo e a
mesma resposta de Scrates no Grgias, e no se pode negar que a observao
acrescentada por Xenofonte tu, sabicho como s decerto no torna a ironia mais
profunda, mas certamente mais galhofeira.
18) No interior do sistema, portanto, cada momento particular adquire uma
significao diferente da que tem fora do sistema; este tem, por assim dizer, aliud in lingua
promptum, aliud pectore clausum (uma pronta na lngua, outra oculta no peito).
19) Certamente ningum me contestar quando afirmo que este comportamento
da personalidade uma relao de amor, sim, que ele recorda bem propriamente aquele
tipo especial de amor que em Plato sempre atribudo a Scrates: pederastia,
naturalmente com referncia ao despertar da primeira juventude da sonolncia infantil, e
quela tomada de conscincia de si, e que assim h uma aluso bastante feliz quela
predileo com que Scrates se apoderava e at se divertia das pequenas fraquezas de seus
discpulos. No Banquete (Heise, p. 21 /181 d/) est dito: no amam eles, com efeito, os
meninos, mas os que j comeam a ter juzo, o que se d quando lhes vm chegando as
barbas.
20) Como se tornaria muito prolixo citar Baur, remeto o leitor quela seo que
se inicia p. 90, e peo que leia as pginas 90 e 91 e a seguir a p. 98.
21) O oposto disto est na suposta arte dos sofistas de saber responder; pois estes
estavam sempre vidos de que algum lhes perguntasse algo, para que toda a sua sabedoria
pudesse irromper, para abrir todas as velas e com vento de popa perder a terra de vista,
avanando pelo mar alto da verdade. Como exemplo disto pode servir o incio do Grgias,
onde Grgias e sobretudo Polo aparecem to tensos como vacas que no foram ordenhadas
na hora certa.
22) Cf. O Banquete (Heise, p. 60 infra e 61 supra /201 c/): Agato: Eu no
poderia, Scrates, contradizer-te; mas seja assim como tu dizes. Scrates: verdade,
querido Agato, que no podes contradizer, pois a Scrates no nada difcil. Igualmente
no Protgoras (Heise, p. 152 /331 c/): Protgoras ... Mas que diferena faz? Mas se
fazes questo, admitamos que a justia seja piedosa e a piedade justa. Scrates: No, no
183
assim, disse eu; pois eu no peo que se ponha prova este se quiseres, ou se te
parece, mas sim a minha e a tua verdadeira opinio, e com isso eu entendo que a coisa
de que se trata melhor provada quando se deixa totalmente de lado este se. Protgoras
(Heise, p. 160 /334 c/): Depois que ele (Protgoras) disse isto, os presentes o aplaudiram
ruidosamente por ele ter falado to bonito. Mas eu disse: Sou um homem um pouco
desmemoriado, e quando algum fala longamente eu esqueo totalmente o assunto de que
se tratava. Se eu fosse surdo, tu considerarias necessrio falar num tom mais alto do que
para os outros quando fosses falar comigo, assim ento tambm, j que topaste com um
homem esquecido, corta algo de tuas respostas e as torna mais curtas, caso eu deva
seguir-te. Cf. Grgias (Heise, p. 21 /454 b,c/): Scrates: Mas no te admira se eu s
vezes precisar perguntar-te uma ou outra coisa, mesmo que te parea totalmente clara.
Pois, como eu disse, eu no te questiono a respeito disto por tua causa, mas sim para que
ns possamos levar a cabo da maneira correta a nossa investigao e no fiquemos
acostumados a tirar a palavra da boca do outro, embora apenas adivinhando a opinio um
do outro, e para que tu possas fazer valer a tua viso das coisas da maneira que tu achares
mais adequada. Por isso aquela obstinao em ater-se ao objeto, que no se deixa
perturbar por nada. Cf. Grgias (Heise, p. 68 /473 d/): Scrates: Meu belo Polo! agora
novamente me queres assustar em vez de me refutar, assim como antes apelavas para
testemunhas contra mim... E mais adiante (p. 68 /473 e/): ...Scrates: O que isto,
Polo? Tu ris? Esta uma nova maneira de demonstrar algo, rir daquilo que a gente diz, em
vez de retorquir? A no se leva em conta, portanto, se muitos tm a mesma opinio,
ou no, mas sim qual a opinio que a correta. Polo alega que os presentes esto de acordo
com ele e o convida a question-los. Scrates (p. 68 /473 e 474 a/): Polo: eu no sou
um poltico. No ano passado, quando me coube julgar, porque minha tribo presidia o
Pritaneu, e eu devia reunir os votos, provoquei o riso geral, porque eu no entendia daquilo.
Portanto, no exige de mim que eu recolha os votos dos presentes...; pois eu s sei evocar
uma testemunha para o que eu digo, ou seja, aquele com quem eu falo, e os outros podem
sair. (Em contraste com esta seriedade socrtica que se atm ao seu objeto to alerta e
atentamente como um vigia de priso aos seus prisioneiros, ns o vemos uma nica vez
procurar mais aquele fcil afastar-se e encontrar-se do dilogo e o aspecto ertico que h
nisto. Fedro o acusa disto no Banquete (Heise, p. 47/194d/):Meu caro Agato, se
responderes a Scrates, nada mais lhe importar do que est por acontecer, desde que ele
tenha algum com quem conversar, especialmente algum belo.. A conversao do
amante pois em geral o puro oposto do autntico discursar sobre alguma coisa, e por
mais edificante que seja para os amantes, ela no entretm nem mantm os terceiros. No
Fedro, por isso, Scrates d um conselho la Eulenspiegel (Ast t. I. p. 148 237 c): em
todas as coisas, meu rapaz, para que se tome uma resoluo sbia mister saber sobre o
que se delibera, pois, de outro modo, infalivelmente nos enganamos, mais ou menos assim
como Eulenspiegel d ao alfaiate o importante conselho de dar um n no final da linha,
para no vir a perder a primeira volta da agulha.
23) A identidade deles se exprime de maneira muito bela na lngua alem, onde
indagar se diz aushorchen (auscultar).
24) Assim tambm uma forquilha corresponde de maneira misteriosa com a gua
oculta na terra, e s se agita onde h gua.
25) Cf. Grgias, p. 38 (461 d):Scrates... Peo-te, Polo, que nos poupes de
longos discursos que agora h pouco tentaste utilizar. Polo: Como assim? No me seria
permitido falar quanto eu quisesse? Scrates: Certamente seria demasiado duro, meu caro
amigo, se, ao chegares a Atenas, o lugar da Grcia onde reina a maior liberdade de falar,
tu fosses o nico a no poder fazer uso dela.
184
26) Cf. Protgoras (p. 145 e 146 meio /329 b/): Ento, Protgoras, falta-me
apenas um pouquinho para ter tudo, basta que me queiras responder isto... mas este
isto justamente aquele ponto de que tudo depende. Ou, para tomar um outro exemplo:
Apologia de Scrates (Ast t. VIII p. 98 /17 a/): No sei, Atenienses, que influncia
exerceram meus acusadores em vosso esprito; a mim prprio, quase me fizeram esquecer
quem sou, tal a fora de persuaso de sua eloqncia. E ainda, no Banquete, contra
Agato (Heise, p. 54 /198 b/): E como, ditoso amigo, no vou embaraar-me, eu e
qualquer outro, quando devo falar depois de proferido um to belo e colorido discurso?
Sem dvida que nem tudo nele igualmente admirvel, mas quem poderia ouvir sem
entusiasmo tantas palavras belas e a maneira de falar no final... P. 55 (198 d): Em minha
ingenuidade acreditava que se devia dizer s a verdade acerca do objeto de que se faz o
elogio; ... Vejo, porm, que tal no a maneira de se fazer um elogio, e que ao contrrio,
o que se deve fazer atribuir ao objeto os mais belos e grandiosos predicados, sem levar
em considerao se isso verdade ou no. Cf. Protgoras, p. 170 infra e 171 supra (339
e).
27) Certamente toda a Apologia em sua totalidade uma estrutura irnica, na
medida que a grande massa de acusaes se reduz a um nada, no no sentido comum, mas
sim a um nada que fornecido justamente pelo contedo da vida de Scrates, que ironia,
assim como tambm sua proposta de ser sustentado no Pritaneu, ou a multa em dinheiro,
e especialmente o fato de sua Apologia no conter propriamente nenhuma defesa: em
parte ele se diverte com os acusadores, e em parte ele aproveita para uma agradvel
conversa fiada com os juzes. Combina tambm com isso a famosa histria, de que ele teria
recebido e lido um escrito de defesa de Lsias, porm declarado que no se achava motivado
para utiliz-lo, embora se tratasse de um excelente discurso.
28) Nesta sua atividade de refutao ele abarcava todos, especialmente seus
conterrneos: o que hei de fazer a quem eu encontrar, moo ou velho, forasteiro ou
cidado, principalmente aos cidados, porque me estais mais prximos no sangue. Tais
so as ordens que o deus me deu, ficai certos (cf. Ast t. VIII, p. 128, 30 a). Ele narra que
muitos se ligaram a ele porque no era desinteressante ver aquela gente que imaginava
saber alguma coisa ser convencida de nada saber: Mas, repito, fao-o por uma determi-
nao divina, vinda no s atravs do orculo, mas tambm de sonhos e de todas as vias
pelas quais o homem recebe ordens dos deuses (Ast t. VIII, p. 136, 33 c).
29) Peo ao leitor que, em contraste com este ponto, se lembre da exposio de
Xenofonte, onde Scrates tanto se esfora para educar seus discpulos para serem bons
cidados. Na Apologia de Plato, Scrates acentua a importncia de ser um homem
privado, e isto se harmoniza totalmente com a relao negativa com a vida, que Scrates
apresenta de resto; pois o ser um homem privado, na Grcia, vinha a significar algo de
bem diferente do que ser hoje em dia um particular, pois na cultura grega cada indivduo
particular considerava a sua vida abarcada e suportada pela vida poltica, num sentido muito
mais profundo do que em nosso tempo. por isso tambm que Clicles (no Grgias)
censura Scrates por persistir em se ocupar com a filosofia, dado que Clicles acha que
filosofar como balbuciar, algo que se pode desculpar numa criana, mas que um adulto
que persiste em filosofar merece por isso uma pena (cf. Heise, p. 99 / 485 d,e/): Pois
como acabei de dizer, por mais notvel estrutura ele possua, o fato que no poder ser
diferente: ele ficar imaturo, dado que ele se afasta do centro da Cidade e foge das reunies
pblicas, l onde, no dizer do poeta, os homens podem destacar-se, e ele passa o resto de
sua vida metido num canto onde fica sentado na companhia de trs ou quatro adolescentes,
sussurrando-lhes nos ouvidos, mas sem jamais proferir algo de maneira livre, nobre e forte.
Eu quase nem preciso lembrar ao leitor atento o quanto este discurso de Clicles
185
semelhante ao comportamento cientificamente adequado que Xenofonte faz Scrates
recomendar.
30) Na medida que ainda se pudesse falar de um saber sobre algo de diferente do
que esta ignorncia, um frgil vestgio, uma fugaz indicao de um saber positivo, a o
prprio Scrates diz, alis, no Banquete (Heise, p. 10 /175 e/): A minha sabedoria seria
um tanto ordinria, ou mesmo duvidosa como um sonho e na Apologia, ele traduz o
dito do orculo de Delfos assim: que pouco valor ou nenhum tem a sabedoria humana
(Cf. Ast t. VIII, p. 1123, 23a).
31) De resto, permanece algo de obscuro no discurso de Erixmaco; por um lado,
ele negligencia a necessidade do momento da unidade imediato, do lao de unidade que
abraa a duplicidade, e isto, embora ele cite as palavras de Herclito, que o uno em conflito
consigo mesmo concorda consigo mesmo, assim como o acorde de uma lira ou de um
arco; em parte o Eros duplo ainda paira diante dele, assim como para Pausnias, como
algo meramente exterior, como uma diviso exterior, e no o reflexo daquela ambigidade
que jaz no amor e que emana dele com necessidade. Por isso, o amor ora ele mesmo a
relao do oposto, ora uma espcie de relao pessoal s oposies, ora um prius sem
contedo e exterior a esta relao de oposio, e ora algo que se defronta com as
oposies. Em suma, sua exposio uma mistura do tradicional e da poesia da natureza.
32) O irnico arranca o indivduo da existncia imediata, e isto o aspecto libertador,
mas depois o deixa flutuando como o esquife de Maom, segundo a lenda, entre dois
magnetos, dois plos, um de atrao e o outro de repulso.
33) Anticipando, devo lembrar ao leitor que o mesmo problema se repetir sob
uma outra forma, quando eu for desenvolver em que sentido necessrio admitir uma
plenitude positiva em Scrates para com isso explicar a circunstncia de que a partir dele
tenham brotado tantas escolas filosficas.
34) Aqui, porm, preciso observar que para Scrates, devido ao antigo hbito,
tinha-se tornado a tal ponto necessrio indagar que, mesmo quando ele dava a permisso
ao outro para perguntar tambm, no ia alm de duas ou trs questes, e j Scrates
retomava a forma interrogativa e a partir da no cedia mais. Ele cuida que a forma da
pergunta seja devidamente observada e que no surja nenhuma confuso com a pergunta
retrica. assim, p. ex., em Grgias (Heise p. 48 /466 a b c/): Polo Tu acreditas que
os oradores notveis so considerados no Estado como bajuladores e menosprezados como
homens ruins? Scrates: Isto uma pergunta que tu formulas, ou o incio de um discurso?
Polo: Mas como? Eles no matam, assim como os tiranos, quem eles querem, no roubam
de cada um sua fortuna, e no expulsam da Cidade a quem lhes aprouver? Scrates: Pelo
Co! Contudo eu ainda estou inseguro com tudo o que tu dizes, se expes a tua prpria
opinio, ou ser que me ests perguntando? Ao final do Grgias, depois de Scrates
ter reduzido os sofistas ao silncio, ele continua sozinho a investigao, mas o faz em forma
de dilogo consigo mesmo. No Crton, onde as leis e at o Estado aparecem e so
introduzidos na conversa, eles dizem: No te admires, Scrates, pelo que perguntamos,
mas trata de responder, j que tu ests acostumado a falar com perguntas e respostas. Na
Apologia tambm ele conduz sua defesa na forma de perguntas e respostas e at chama
a ateno para este fato (Ast. t. VIII p. 122, 27): Quanto a ti, Meleto, responde-nos. E
quanto a vs, como eu pedi desde o incio, no vos amotineis se eu falar na minha maneira
habitual!
35) A anedota a que estou aludindo apresenta a outra forma de um resultado
ironicamente negativo; pois aqui o irnico consiste em que se chega a um resultado real,
mas, dado que este resultado real totalmente pessoal, e enquanto tal se relaciona de
186
maneira indiferente com a idia, e dado que se pode supor que o catlico nefito novamente
ter a mesma fora de persuaso sobre o protestante recm-convertido que este exercitava
sobre aquele no assalto anterior, e assim por diante; por tudo isso se v a a possibilidade
de uma disputa infinita que a cada instante possui fora persuasiva para os disputantes,
sem que, porm, por causa disso, algum deles em algum instante tenha uma convico;
apenas a seguinte relao de correspondncia permanece atravs dos momentos: no
instante em que A catlico, B fica protestante, e a razo disto consiste em que nenhum
deles muda seu habitus (disposio fundamental), mas apenas trocam de hbito.
36) J que, como se sabe, opposita juxta se posita magis illucescunt (os opostos
postos lado a lado brilham mais), gostaria de citar a concepo positiva da unidade da
virtude, que decerto se deve considerar como platnica e que certamente no um fruto
deste tipo de desenvolvimento dialtico que aqui indicado, mas que pertence a uma outra
ordem de coisas. Veja-se a Repblica (Ast 445 c): Com efeito, disse eu, assim como do
alto de um posto de vigia (que atingimos agora nesta questo) mostra-se somente uma
figura da virtude, mas inmeras formas de vcios...; aqui a unidade positiva da virtude
manifestamente a rica plenitude da vida feliz, e o contrrio disto a disperso mltipla, a
funesta fragmentao dos vcios, suas mil lnguas contraditrias. Cf. 444 d: Ento a virtude
seria, para a alma, como parece, uma espcie de sade, de beleza, de vigor, e o vcio seria
doena, feira, fraqueza. O positivo aqui a plenitude vegetativa da sade. Mas fcil de
ver que ambas as determinaes so imediatas, pois lhes falta a dialtica da tentao.
37) Tambm Stallbaum desaprova esta vinculao e da opinio de que o Fdon
tem de ser vinculado estreitamente com Fdro, Grgias e Poltico, porm sem entrar mais
em detalhes, e ento remete a Ast, cf. Praefatio ad Phaedonem, p. 19.
38) Duas outras provas que esto contidas de maneira mais indireta no Fdon, eu
apenas mencionarei brevemente. A primeira est contida logo no incio do dilogo, onde
Scrates adverte contra o suicdio e recorda as palavras do mistrio: de que ns homens
somos como que vigias e nem podemos substituir-nos, nem evadir-nos. Se se tivesse
permitido a esta considerao tomar conscincia de seu rico contedo, se ela evolusse at
entender o homem como colaborador de Deus e, o que est implicado nisto, a idia da
existncia real diante de Deus, ento esta considerao conteria, mesmo que numa figurao
mais popular e mais edificante do que demonstrativa, uma viso das coisas (Anskuelse)
que, graas ao renascer pelo pensamento, tornaria a aparecer com vigor especulativo.
Entretanto no o que acontece. observao tipicamente grega de Cebes, segundo a
qual quem sustentasse mesmo isto antes deveria agarrar-se vida e no desejar morrer,
como o fazem os filsofos, segundo Scrates, e se agarrar a ela para no escapar ao poder
dos deuses, a esta observao Scrates responde de modo bastante obscuro que ele tambm
temeria morrer se no acreditasse ir assim a outros deuses, igualmente bons; pois com isso
se firma ainda mais o abismo aberto entre esta vida e uma outra vida, assim como tambm
continua ambgua a relao, condicionada pela morte, para com os deuses desta vida, uma
vez que de qualquer maneira a morte no deixa de ser uma forma de evadir-se de seu poder.
S quando se reconhece que o mesmo Deus que leva algum pela vida, e que no instante
da morte como que larga a sua mo para apar-lo em seus braos e com isso receber a
alma que por Ele aspirava, s ento a prova est realizada na forma da representao.
A segunda prova indireta puramente pessoal. A alegria, a coragem, a franqueza com que
Scrates enfrenta a morte, a indiferena com que ele quase a negligencia, tm, naturalmen-
te, para as testemunhas contemporneas como tambm para aquelas que com a ajuda
dessas atravs dos sculos tambm se tornaram testemunhas disto, algo que entusiasma
em alto grau. Ele afastou Xantipa para no ouvir gritos e queixas; diverte-se ao ver quo
rapidamente o agradvel segue ao desagradvel porque eu sentia dores dos grilhes nas
187
pernas, e logo em seguida uma sensao agradvel; ele acha cmico que o agradvel e o
desagradvel estejam ligados no ponto culminante, e ele acrescenta que teria sido uma
tarefa digna de um Esopo: ...se ele tivesse observado isso, teria composto uma fbula
mostrando que o deus queria unir os dois que estavam em conflito entre si e como no o
conseguira os ligara pelos extremos; ele empunha o copo do veneno com uma atitude
digna, com um tal prazer de viver como o teria feito com um clice espumante num
banquete; e pergunta ao guarda da priso: Que achas? pode-se fazer desta bebida uma
libao? ser que permitido? Ora, tudo isso muito bom, mas se a nos lembramos de
que ele apesar de tudo propriamente no sabia nada sobre o que havia de vir, ou mesmo
se acaso haveria um porvir; se ns, em meio a esta poesia, percebemos clculos prosaicos,
de que afinal de contas no faria mal a ningum admitir uma outra vida e coisas semelhantes,
como esclareceremos na devida hora, ento se percebe que fica bastante restringida a fora
persuasiva desta prova.
39) Assim como no Banquete era a nostalgia que constitua o substancial, aqui
ocorre o mesmo caso. Entretanto, no Banquete era a nostalgia que desejava possuir, e no
Fdon ela deseja perder; ambas as determinaes so, porm, negativas, pois as duas
aspiraes so ignorantes a respeito do qu para o qual uma delas quer atirar-se e no
qual a outra, pela morte a si mesma, quer dissolver-se.
40) Cf. Platons Werke (Obras de Plato), de Schleiermacher, 1 parte, t. II, Berlim
1818: Portanto, o mais provvel que tenhamos neste discurso uma transcrio da
recordao da verdadeira defesa de Scrates, to fiel quanto era possvel para a memria
treinada de Plato, levando-se em conta a necessria diferena entre o discurso escrito e o
falado, mais descuidado.
41) Eu me recordo ainda de minha primeira juventude, quando a alma exige o
sublime, o paradigmtico, como eu me senti decepcionado, enganado e deprimido ao ler
a Apologia, porque a impresso que eu tive era de que ali toda a poesia, toda a coragem
que triunfam da morte, haviam sido miseravelmente substitudas por um clculo bastante
prosaico, exposto de um modo a fazer crer que Scrates quisesse dizer: Para mim, este
negcio todo, no fundo, bastante indiferente. Mais tarde aprendi a compreend-la de
outra maneira.
42) Aqui a imortalidade e a vida eterna so concebidas como processo infinito,
como um perguntar sem fim.
43) Pois ningum, ningum no mundo
pode matar um defunto.
Mesmo morto, na pastagem,
o ladro levava vantagem.
O leitor deve observar especialmente as duas ltimas linhas; pois assim como o
ladro teria tido vantagem de j estar morto, assim tambm Scrates, que nada sabia, de
certa maneira teria uma vantagem, caso os acusadores pudessem provar que ele no apenas
sabia algo, mas at sabia algo novo.
44) Isto est completamente em analogia com a deciso de Scrates de profetizar;
e a seriedade glacial com que ele atrai os atenienses para a pista escorregadia se harmoniza
muito bem com a explicao que ele mais tarde dar sobre sua significao para o povo
ateniense, de como ele era uma ddiva divina.
45) Trata-se da famosa viagem de descoberta empreendida por Scrates, no para
encontrar algo, mas para se convencer de que nada havia a descobrir.
46) Pois ele como uma mutuca.
188
47) Sim, ele at pretende ser sustentado s custas do Estado.
48) Ou seja, a de nada saber.
49) Contudo, da maneira mais corts do mundo.
50) Este justamente o fino jogo de msculos da ironia. A circunstncia de que ele
sabe que nada sabe o alegra e o deixa infinitamente leve por causa disto, enquanto os outros
se matam por seus tostes. A ignorncia jamais concebida por Scrates especulativamen-
te, mas ela lhe to cmoda, to transportvel. Ele um Asmus omnia secum portans
(Asmus carregando consigo tudo), e este omnia nada. Quanto mais ele se alegra por
causa deste nada, no como resultado mas como infinita liberdade, tanto mais profunda
a ironia.
51) Numa nota referente a esta passagem, Ast diz: por isso o freqente: no
causeis balbrdia; peo-vos para no fazer balbrdia; no vos zangueis comigo se vos
digo a verdade. Ele acha que o autor da Apologia tinha tido ainda diante dos olhos o
acontecimento real, de que Scrates vrias vezes fora interrompido; mas ele faz Scrates
antecipar tais interrupes e com isso transforma a balbrdia real numa apenas aparente.
Com isso Ast no percebe quo autenticamente socrtico era, certamente, esta tranqili-
dade ansiosa, que a todo tempo procura sossegar os atenienses, para que no se aterrorizem
com o grandioso, o extraordinrio que ele tem a dizer. Ora, o grandioso o significado de
sua pessoa para os atenienses, isto , para diz-lo abertamente: que ele uma ddiva divina,
o que se determina mais exatamente quando se diz que ele uma mutuca. Cf. Apologia
30 e. Scrates adverte os atenienses para que no o condenem, no por causa dele, mas
por eles mesmos: ... para que no pequeis contra a ddiva divina, com minha condenao.
Pois se me matardes no encontrareis facilmente um outro semelhante, que (ainda que vos
parea ridculo) adequadamente aferrado pelos deuses cidade, como a um grande e nobre
cavalo, mas que justamente por sua potncia tende a uma certa lerdeza e precisa ser incitado
por uma mutuca.
52) Tudo isso est muito bem; pois Scrates ironicamente indiferente demais
para vir a discutir com seriedade com os atenienses, e da provm que ele uma hora age
como se estivesse pateticamente assustado, outra hora como se estivesse desacoroado e
desanimado.
53) Este mito, de resto, aparece em trs lugares em Plato. Cf. Stallbaum, Ad
Phaedonem p. 177: Olympiodorus narra que esta terceira parte do dilogo se intitulava
evocao dos mortos; nome que segundo consta os antigos utilizavam para o poema
Odissia, de Homero. Mas como h em Plato trs dessas evocaes dos mortos, i.,
fbulas dos infernos, ou seja, no Fdon, no Grgias e na Repblica, e elas se iluminam
mutuamente, preciso compar-las entre si diligentemente.
54) Cf. Praefatio ad Phaedonem, p. 16: Mas como ele via que a dificuldade da
coisa era to grande que era mais fcil pressentir com a alma do que entender e explicar
claramente com a mente, no de admirar que tambm neste livro os exames sutilssimos
das questes estejam entretecidos com narraes mticas e fabulosas, que ocupam o lugar
de demonstraes e de argumentos certos... Com muita verdade, portanto, Eberhard em
sua Miscelnea de Escritos, p. 382, escreveu o seguinte: Pode-se admitir como certo que
Plato s vezes se utilizou de mitos em lugar de raciocnios e demonstraes racionais,
quando se tratava de assuntos que ficam fora do horizonte da razo e da experincia
humanas, ou quando mesmo para ele a prova racional era demasiado difcil, ou quando
lhe parecia demasiado difcil para a capacidade de apreenso de seus ouvintes. Cf. Ad
Phaedonem, p. 177 Freqentemente ele parece ter usado aquelas narraes mticas para
dar a entender que o assunto da discusso era de tal natureza que era melhor se fiar nos
189
pressentimentos e nas conjecturas do que nas demonstraes e explicaes. Quando ele
faz isso, ele utiliza geralmente as fbulas e narraes comumente celebradas pelos gregos,
embora ele mude ou descarte tudo o que no convm aos seus propsitos, e ao mesmo
tempo corrija as supersties de seus concidados e se esforce por remov-las. Da se
entende que Plato, no uso dos mitos, seguiu tambm um outro propsito. Pois ele quis
afastar gradativamente aquelas ineptas supersties do povo, ou ao menos emend-las.
Finalmente, parece ter utilizado os mitos com o propsito de preparar pouco a pouco o
esprito de seus contemporneos, oprimidos pela superstio cega, para receberem a
doutrina de uma sabedoria mais pura.
55) Cf. op. cit., p. 165: O mtico como que a base teolgica da especulao
platnica: o conhecimento ligado e firmado pelo dogma, e o esprito elevado desde o
terreno da reflexo humana para a viso da vida superior infinita, onde ele, esquecendo
sua finitude e sua ipseidade terrena, mergulha na insondvel profundidade do divino e
eterno. Poder-se-ia dizer que nos dilogos platnicos as exposies filosficas s tm a
finalidade de conduzir o esprito para a considerao superior e preparar para a viso da
infinitude e da divindade manifestadas simbolicamente nos mitos, assim como nos mistrios
a contemplao propriamente dita seguia preparao e indicao.
56) Quando o mtico concebido assim, pode dar a impresso de se confundir
com o potico; mas preciso observar que o potico tem conscincia de si mesmo como
tal, tem nesta idealidade a sua realidade e no quer ter nenhuma outra realidade. O mtico,
ao contrrio, situa-se naquele nem um nem outro naquela duplicidade, naquele estado
intermedirio do qual os interesses da conscincia ainda no se arrancaram. O potico
uma proposio hipottica no conjuntivo, o mtico uma proposio hipottica no
indicativo. Esta duplicidade, o enunciado indicativo e a forma hipottica, que oscila entre
no ser nem conjuntivo e nem indicativo e ser ambos, conjuntivo e indicativo, uma
caracterstica do mtico. Enquanto o mito tomado pela realidade ele no propriamente
mito; somente no instante em que ele toca uma conscincia reflexiva ele se torna mito; e
na medida que ele tem um contedo especulativo e se aplica fantasia, aparece a exposio
mtica. Mas num certo sentido a idade do mito j passou, quando surge a questo de uma
exposio mtica; como, porm, ainda no foi permitido reflexo aniquil-lo, o mito ainda
existe, e, ocupado com o partir e ir embora, ele se eleva da terra, mas se espelha,
despedindo-se, ainda uma vez na fantasia, e esta a exposio mtica. Erdmann observa
(Zeitschrift fr spekulative Theologie von Lic. Bruno Bauer /Revista de teologia especu-
lativa, do Licenciado Bruno Bauer/, III vol. 1 fasc., p. 26): Um fato ou mesmo uma srie
de fatos que ainda no constituem ou significam uma idia religiosa, ns chamamos um
mito religioso. O mito religioso um fato ou uma srie de fatos que apresentam um contedo
religioso na forma sensvel temporal, mas que (e nisto se distinguem da histria) no so
uma manifestao necessria da idia mesma, e sim se encontram numa relao exterior
para com ela. Por isso, os mitos no so verdadeiros, mesmo quando contm tambm
verdade; eles so inventados, embora no pela reflexo; eles no so fatos reais efetivos,
porm fingidos. Entretanto, perceber que eles no so verdadeiros, algo reservado a um
momento posterior e mais verdadeiro. Mas a fantasia, para a qual indiferente saber se
so ou no verdadeiros, olha-os com interesse filosfico e, como no caso atual, cansada
do trabalho da dialtica, repousa neles. Num sentido, ela mesma que os inventa, o
potico; num outro sentido, no os inventa, o no-potico; a unidade disto o mtico,
quando se entende por isto a exposio mtica. Portanto, quando Scrates diz no Fdon
que ningum pode afirmar que o mito verdadeiro, a temos o momento de liberdade, o
indivduo se sente livre e emancipado do mito; mas quando ele ento acha, mesmo assim,
que a gente deve ousar acreditar naquilo, a temos o momento da dependncia. No primeiro
190
caso, ele pode fazer com o mito o que quiser, riscar ou acrescentar; no ltimo caso o mito
o sobrepuja, quando ele se entrega a ele, e a unidade a exposio mtica.
57) Plato jamais chegou ao movimento do pensamento especulativo; eis por que
constantemente o mtico, ou melhor, o figurado, pode ainda ser um momento em meio
exposio da idia. O elemento de Plato no o pensamento mas a representao.
58) Cf. Histria e sistema da filosofia platnica, do Dr. K.F. Hermann, 1 parte,
Heidelberg 1839, p. 30 com a correspondente nota 54.
59) O que d realidade ao espao o processo orgnico da natureza, e o que d
realidade ao tempo a plenitude da histria. No mtico, ambos, espao e tempo, tm
apenas realidade de fantasia, isto se v, p. ex., nos mitos da ndia, na maneira infantil como
gastam o tempo, e que, pretendendo dizer muita coisa, nada dizem, porque o critrio que
aplicado no mesmo instante perde sua validade; pois dizer que um rei governou durante
70000 anos , afinal, algo que se anula a si mesmo, dado que a gente utiliza a determinao
temporal sem lhe atribuir nenhuma realidade. Nesta idealidade, tempo e espao se
confundem e se trocam reciprocamente de modo totalmente arbitrrio.
60) O fato de que Scrates o falante tambm na parte mtica, nada prova contra
a justeza da diferenciao estabelecida aqui entre o dialtico e o mtico, dado que, como
sabido, Plato jamais aparece como o falante, utilizando-se sempre do nome de Scrates.
61) Como explicar, de resto, que Plato em um de seus ltimos escritos leve em
considerao toda a dialtica e a ironia socrticas, que ele afinal num nmero nada pequeno
de dilogos intermedirios tinha deixado de lado, e que mais tarde ele tambm no tratar?
Propriamente eu no precisaria discutir isto, dado que no conjunto eu me vinculo
observao de Schleiermacher. Como, porm, a explicao est muito prxima, que ela
encontre um lugar aqui. Com efeito, o primeiro livro trata justamente aquelas questes que
constituem o objeto da investigao dos primeiros dilogos. Era ento bem natural que
Plato desejasse vivamente recordar-se de Scrates e, como na Repblica ele buscava
expor sua viso de conjunto, tambm convinha, com brevidade, voltar a percorrer o
desenvolvimento contido nos dilogos anteriores, e fornecer assim uma espcie de
introduo, que certamente est longe de ser uma introduo para o leitor de A Repblica,
mas que, considerado como recapitulao, sempre poder ter interesse para o leitor de
Plato, e para o discpulo agradecido deve ter tido um grande valor afetivo.
62) Cf. 348 d questo de saber se ele chamava a justia de virtude e a injustia
de vcio, ele responde: No! ao contrrio; o que ele entretanto modifica, pois questo
de saber se ele chamaria justia um vcio, ele responde: No, mas uma sublime
ingenuidade. Ento, injustia chamas mau carter? No, mas sim prudncia, disse ele.
63) Scrates da opinio de que em relao comida e bebida, o mais competente
que deve receber a maior parte, e ento Clicles responde: Teu discurso gira todo tempo
ao redor de comida e bebida, mdico e bobagens, mas eu no me estou referindo a nada
disso. Scrates prosseguiu: Eu te entendo, mas talvez o mais competente deva ento ter
as melhores roupas, e o melhor tecelo deve possuir a vestimenta maior, e andar por a
vestido de maneira mais completa e mais bonita. Clicles: tu com tuas roupas...
Scrates: Mas sapatos, isto evidente que o mais competente e melhor o que deve ter
mais, e o sapateiro talvez deva andar com solas maiores e mais numerosas? etc. (Heise,
p. 111 /Grgias 490 c d e/).
64) Que Scrates, no correr do dilogo, toca um ou outro pensamento mais
positivo, no se pode negar. Mas o positivo aqui novamente concebido em toda a sua
abstrao, e neste sentido o positivo mais uma vez apenas uma determinao negativa.
Assim, o elevar qualquer arte a uma esfera ideal, a uma ordem de coisas superior, onde ela
191
s exercida como firme em si mesma, no afetada por nenhuma profanao terrena, ,
em si e por si, um pensamento muito positivo, mas ao mesmo tempo to abstrato que, em
relao a qualquer arte em particular uma determinao negativa. O pensamento positivo,
o plroma propriamente dito, s se daria quando se tornasse visvel em que a arte busca
a si mesma. A determinao negativa, de que ela no cobia nenhuma outra coisa, deveria
seguir como uma sombra a determinao positiva, como uma possibilidade superada a
cada instante de uma tal aspirao. Aqui, de certo modo, a relao se inverteu, na medida
que se apresenta como positivo o fato de a arte no ser exercida com vistas a uma outra
coisa. Pode-se muito bem dizer que se deveria perseguir a justia somente por amor
justia, mas, para que a ocorra realmente um progresso no pensamento, preciso que a
justia no primeiro lugar se tenha desenvolvido como justia no segundo lugar, preciso
que a inquietude estimuladora da justia da primeira posio tenha encontrado seu repouso
e apaziguamento na justia da segunda posio. Enquanto a gente no souber o que a
justia, continua naturalmente um pensamento negativo dizer que a justia s deve ser
buscada por amor a ela mesma.
65) Nos dilogos da primeira srie Plato vivia ainda em pleno socratismo; a ele
tinha por meta fazer valer o socrtico frente aos princpios prejudiciais dos sofistas daquela
poca (Protgoras), dos oradores e escritores (Fedro) e dos polticos (Grgias), e em
oposio a eles no apenas mostrar o nada e a falta de contedo deles, mas tambm a sua
perniciosidade (Ast, p. 53 e 54). Esta considerao de Ast pode muito bem ser sustentada,
desde que no se esquea de que a polmica aqui mencionada no uma polmica positiva,
que com o pthos da seriedade derruba com troves as falsas doutrinas, mas sim uma
polmica negativa, que de maneira muito mais sutil, mas tambm muito mais enftica, lhes
vai roubando o cho, e fria e imovelmente as v afundarem-se no nada total.
66) Poderia parecer como se a gente pudesse caracterizar o primeiro estdio como
meramente dialtico e ento conceber Scrates pura e simplesmente como dialtico. Foi
o que fez Schleiermacher em seu conhecido ensaio; mas dialtica como tal uma
determinao impessoal demais para esgotar uma figura como a de Scrates; portanto,
enquanto a dialtica se expande infinitamente e se espraia rumo s extremidades, a ironia
a faz refluir para a personalidade, arredonda a dialtica na personalidade.
67) E portanto est certo que Aristteles no reconhea em Scrates uma dialtica
no sentido prprio da palavra.
68) O desenvolvimento pormenorizado de todas estas igualdades e desigualdades,
de todos estes pontos de coincidncia, o leitor j ter encontrado anteriormente nos devidos
lugares.
69) Aristophanes und sein Zeitalter, eine philologisch-philosophische Abhan-
dlung zur Alterthumsforschung, (Aristfanes e sua poca, um tratado filolgico-filosfico de
pesquisa da Antigidade), de H. Theodor Rtscher, Berlim 1827.
70) Nachtrge zu Sulzers allgemeiner Theorie der schnen Knste (Aditamentos
teoria geral das belas artes de Sulzer), tomo VII, 1 parte, p. 162: Infelizmente ns s
conhecemos Scrates a partir das pinturas embelezadoras de um Plato e um Xenofonte,
entretanto, da se destaca muita coisa que provoca estranheza e sugere um homem singular.
A direo por um gnio invisvel, de que o sbio acreditava poder desfrutar, seu recolhimento
e sua submerso em si mesmo, que at no acampamento militar durava o dia inteiro e que
todos os seus companheiros percebiam, suas conversas, cujo objeto, cuja finalidade e cujas
tiradas se distinguiam por tantas caractersticas originais, seu exterior negligenciado e seu
comportamento incomum sob tantos aspectos tudo isso tinha necessariamente de lhe
dar, aos olhos da multido, ares de um tipo original (Sonderling). Assim tambm, na p.
192
140, onde o autor observa que se conhecssemos melhor Scrates certamente se daria
ainda mais razo a Aristfanes: ns nos convenceramos ento infalivelmente de que ele,
apesar de todas as suas grandes virtudes e notveis qualidades, trazia em si, afinal de contas,
os erros e as franquezas da humanidade em rica medida, e que ele, como alis muitos sinais
insuspeitos fazem supor, pertencia sob vrios aspectos classe dos tipos originais, esquisitos
(Classe der Sonderlinge), e sua maneira de ensinar no escapava da censura de prolixidade
e pedantismo.
71) Ueber Aristophanes Wolken (Sobre as Nuvens, de Aristfanes), de J.W.
Svern, Berlim 1827, p. 3s.
72) Confira-se a excelente exposio da histria do coro em Aristfanes, Rtscher,
p. 50-59.
73) Esta seriedade reivindicada pelo prprio Aristfanes na primeira parbase.
74) Cf. v. 1496: Que fao? Que mais h de ser seno trocar sutilezas com as traves
da casa?
v. 1503: Ando pelos ares e olho o Sol de cima.
75) Uma coisa ao menos certa: a ironia muito mais pura, muito mais emancipada
numa passagem anterior, onde Estrepsades se deixa realmente convencer pelos sofismas
de Fidpides de que este tem razo e ele merece a surra. Cf. v. 1437:
Homens de minha idade, penso que ele diz o que justo!
Creio que se deve concordar com os filhos no que razovel...
Pois natural que tambm choremos, se no fazemos o que justo.
Assim tambm, a relao entre os dois tipos de discursos, o bom e o ruim,
concebida com toda a infinitude da ironia, quando dito que o ruim sempre vence e
Estrepsades por isso pede a Scrates que Fidpides aprenda pelo menos e sobretudo o tipo
ruim. Ver v. 882:
Contanto que ele aprenda aqueles dois raciocnios,
o forte, seja ele qual for, e o fraco, aquele que
com palavras faz virar o que injusto no mais forte.
E se no, pelo menos que aprenda o raciocnio injusto, a todo custo.
76) A isto corresponde muito bem quando na natureza o princpio ordenador, em
vez das figuras plsticas dos deuses, vem a ser o turbilho etreo, e a dialtica apenas
negativa se deixa caracterizar excelentemente como turbilho.
77) Cf. v. 331:
Por Zeus, nada disso! que voc no sabia que elas sustentam a maior parte dos
sofistas, adivinhos de Trio, artistas da medicina, vadios de longos cabelos que s tratam
de anis e unhas, torneadores de coros cclicos, homens charlates de coisas celestes.
Sustentam esses vadios que no fazem nada, porque eles costumam cant-las em suas
obras.
E por isso que suas ddivas correspondem a isso. Cf. As Nuvens, v. 316:
De modo algum! So as nuvens celestes, deusas grandiosas dos homens ociosos.
So elas que nos proporcionam pensamento, argumento e entendimento, narrativas
mirabolantes e circunlquios e a arte de impressionar e de fascinar.
78) Nesta descrio, eu me refiro predominantemente ao aspecto intelectual,
porque este que estava, evidentemente, mais prximo aos gregos. certo que uma
dialtica semelhante, como arbitrariedade, se mostra no terreno moral de forma ainda mais
193
preocupante, mas nesta perspectiva eu tambm creio que, ao tentar compreender o perodo
de transio em que se achava a vida grega na poca de Aristfanes, muitas vezes se tem
demasiado diante dos olhos as peculiaridades da poca da gente. Hegel diz, com muita
razo (Histria da Filosofia, t. II, p. 70): No podemos acusar os sofistas por no terem
tomado o bem como o princpio; isso se deve desorientao da poca.
79) Se um ou outro leitor achar que eu enxergo demais em Aristfanes, eu terei
prazer em reconhec-lo, desde que em compensao ele me resolva a dificuldade que
sempre surge quando a gente examina mais de perto a estranha relao em que se encontra
o sujeito frente s nuvens. Aqui h certamente que atentar para dois momentos: o coro se
revestiu num smbolo, nas nuvens, porm estas nuvens por sua vez assumem a figura de
mulheres.
80) por isso que se apresenta como uma confisso de f, que, como toda confisso
de f inclui tanto o lado subjetivo quanto o objetivo, o verso 424 das Nuvens: No
verdade que voc, agora, no aceitar nenhum outro deus a no ser os nossos, o Caos, as
Nuvens (o objetivo) e a Lngua (o subjetivo), e com um grande vigor cmico que
Aristfanes faz Scrates jurar pelos mesmos poderes, cf. v. 627: No, pela Respirao!
No, no, pelo Caos e pelo Ar!
81) Cf. As Nuvens, v. 227: Scrates: Pois nunca teria encontrado, de modo exato,
as coisas celestes se no tivesse suspendido a inteligncia e no tivesse misturado o
pensamento sutil com o ar, o seu semelhante. Se, estando no cho, observasse de baixo
o que est em cima, jamais o encontraria. Pois de fato a terra, com violncia atrai para si
a seiva do pensamento. Padece desse mesmo mal at o agrio.
82) portanto um predicado bem caracterstico, o que As Nuvens aplicam a ele:
sacerdote de tolices sutilssimas, v. 359.
83) V. 177: Discpulo: Espargiu sobre a mesa uma cinza fina, dobrou o espeto e,
depois, usando-o como um compasso... surripiou o manto da palestra... Estrepsades: Por
que ento admiramos aquele famoso Tales? Depressa, abra, abra o pensatrio, e mostre-me
logo este Scrates, pois tenho vontade de aprender! Mas abra a porta!
Se o leitor se recordar que mais tarde Estrepsades retorna do pensatrio sem manto,
com certeza ele perceber a o cmico que h no fato de Estrepsades, que havia esperado
participar dos despojos (um manto), volta para casa no apenas sem lucro, mas at sem
ter nem aquilo que antes possua um manto. E no entanto, este ainda um resultado
bastante tolervel, comparado com o que o prprio Estrepsades diz, quando teme, com o
ensinamento de Scrates, transformar-se pela especulao em absolutamente nada.
V. 717: E como no? Se meus bens sumiram, sumiu o meu corpo, sumiu minha
alma, sumiram os sapatos... E alm disso, alm desses males, cantando de sentinela quase
que eu sumo tambm!
E o convite do coro a Scrates mostra que tudo estava organizado para, como se
diz, esfolar Estrepsades.
V. 810: Coro: E agora que o homem est bobo e visivelmente agitado, sabendo-o,
voc vai engoli-lo tanto quanto puder! Depressa...
84) Cf. v. 497: Scrates: Est bem. Ento tire o manto!
Estrepsades: Fiz algum crime?
Scrates: No, mas a lei que se entre sem manto.
85) Aqui ns temos a concepo aristofnica da famosa imobilidade e fixao do
olhar socrticos.
194
86) Cf. v. 1178: Fidpides: Mas o que que voc teme?
Estrepsades: O dia da lua velha e nova.
Fidpides: Pois h um dia da lua velha e nova?
Estrepsades: Sim, aquele em que dizem que vo depositar uma cauo contra mim.
Fidpides: Ento os depositantes vo perd-la pois no seria possvel que um s dia
fossem dois...
Estrepsades: No seria possvel?
Fidpides: De que jeito? A no ser que uma mesma mulher fosse ao mesmo tempo
velha e jovem.
O ms dos atenienses tinha 30 dias, os vinte primeiros eram contados do primeiro
ao vigsimo, mas os restantes de trs para diante, partindo-se do ms seguinte. O 21
chamava-se assim o 10, o 26 o 5, o 29 o 2. O 30 se chamava o velho e o novo, e o
1 se chamava lua nova. (Comdias de Aristfanes, traduzidas por Krag. Odense 1825,
p. 233 nota.) Neste ltimo dia do ms deviam ser pagos os juros, e por isso este dia era
um horror para Estrepsades. Mas vejam, agora ele estava libertado desta inquietude, e
graas esperteza de Fidpides, que tinha o poder de abolir a realidade e provar que este
dia simplesmente no existia. Eu me esforcei conscientemente por chamar a ateno para
este sofisma como um exemplo daquela dialtica que era ensinada no pensatrio, porque
ele lembra, como pardia, a dialtica socrtica, fundada essencialmente sobre o princpio
de que no se podia, sobre a mesma coisa, enunciar predicados contraditrios, e porque
isto, com tanto vigor cmico, pretende no apenas ter validade no mundo do pensamento,
mas quer ter uma autoridade capaz mesmo de negar a realidade efetiva.
87) Aqui parece ser uma boa ocasio para dar lugar a uma interpretao sobre
aquela passagem, muito discutida e antes j citada, do manto que, segundo a declarao
do discpulo, Scrates teria surripiado da escola de esgrima. No que tange vita anteacta
da interpretao, compare-se Rtscher, p. 284s. Svern refutou a explicao apresentada
por Reisig, e ele mesmo v nesta passagem uma caracterizao da conhecida distrao
socrtica e, baseado no fato de que aquilo teria ocorrido durante uma demonstrao
matemtica, vinculou a coisa estreiteza socrtica que devemos agradecer a Xenofonte,
segundo a qual Scrates queria que s aprendesse matemtica na medida que isto pudesse
ser utilizado na vida cotidiana. Rtscher da opinio de que no se refere a algum fato
particular, mas sim que isto a estava como a suprema e brilhante ilustrao daquela
Gewandtheit (habilidade) de que Estrepsades, to premido pela existncia, tanto preci-
sava. Mas quando, para sublinhar a astcia de Scrates acentua que este surripiara o manto
da palestra, para o que a lei de Slon previa a pena de morte, a eu creio que justamente
com isso ele perde a verdadeira graa que h nessas palavras, graa que ele, em outras
ocasies, toca to de perto. Certamente Aristfanes queria ironizar a dialtica negativa
que se esvai em um monte de experimentos sem contedo, e qual, com uma ironia ainda
mais profunda, ele atribui uma fora criativa, na medida que ele o faz, com demonstraes
artificiosas, como que produzir uma realidade, porm de tal modo que, j que esta realidade
uma coisa finita e terrena, a produo se encontra no limite de um furto; desta maneira
se poderia tambm explicar (o que Rtscher observa numa nota, no mesmo lugar) que
Querofonte, o amigo de Scrates, foi honrado pelos cmicos muitas vezes com o apelido
de Clptos (ladro). As palavras com que o fato introduzido: Espargiu sobre a mesa
uma cinza fina, dobrou o espeto e, depois, usando-o como um compasso, parecem ser a
introduo a um ato criador, e com tanto maior nfase, com toda a surpresa do repentino
seguem-se as palavras: ele surripiou... etc. Mas como quer que se conceba esta
passagem com respeito significao que lhe deve ser atribuda na pea, sempre resta a
195
proeza de Scrates e a carncia que ela devia remediar. O discpulo narra a Estrepsades
que, como faltava comida para a ceia, Scrates empreendera a operao j descrita, com
a qual ele surripiara um manto da escola de esgrima. Mas por um lado no se v como
que com isso ele estaria providenciando a ceia, a no ser que se quisesse supor que Scrates
o teria vendido e assim conseguido os meios necessrios; e por outro lado no se v
simplesmente o que pode significar o fato de ele o ter surripiado da palestra. Na edio de
Hermann (Leipzig 1798), p. 33, encontra-se uma outra verso, a saber: da mesa. Em
seguida Hermann chama a ateno para uma outra dificuldade, ou seja, para o fato de que
o artigo definido est ausente aqui, porque no se trata de um manto determinado;
entretanto, ele no resolve a dificuldade.
88) No se pode negar, neste aspecto, a Estrepsades, uma louvvel tenacidade;
pois embora ele retorne do pensatrio sem ter aprendido qualquer coisa (e a culpada aqui
era a fraqueza da idade dele, v. 855), e no obstante ele ter perdido tanto o manto quanto
os sapatos (v. 857: Estrepsades: No, no perdi, dispensei-o), mesmo assim ele no
perde a esperana e a f na nova sabedoria, contando com as predisposies naturais de
Fidpides.
89) Por isso diz ele tambm, na Apologia de Plato, que jamais fora mestre de
algum e jamais recebera discpulos.
90) Que de resto esto muito bem organizados por Aristfanes, de maneira muito
sbia, pois Scrates desempenha um papel maior no incio da pea do que no final, e, em
contraste com o ensino de Fidpides, deixado fora de cena, a educao de Estrepsades
ocorre diante dos olhos de todos, com o que ento a posio antiquada e a da nova moda,
representadas em personalidades igualmente cmicas, no perdem reciprocamente em
ridculo; isto merece ser notado.
91) V. 368s, onde Scrates explica como ocorre a chuva que vem das nuvens, e
Estrepsades assegura, v. 373: E no entanto antes eu acreditava que era Zeus que urinava
atravs de um crivo.
92) Por isso tambm segue ao silncio solene, que caracteriza qualquer novo ponto
de vista histrico-mundial (pois tais coisas se fazem to tranqilamente, que como se elas
no acontecessem no mundo, mas fora dele), o coro barulhento dos sofistas, uma soma do
zumbido de insetos fantsticos, que num entrevero infinito vo e vm, de novo vo e de
novo vm, por cima de si mesmos e por cima dos outros. Em geral, eles chegam em bandos
enormes, como os gafanhotos sobre o Egito, e indicam que o pensamento do mundo
novamente se prepara para emancipar-se da coao da personalidade, para perder-se numa
formao semelhante da desembocadura do Reno.
93) Cf. v. 360: Coro: ...pois no atenderamos a nenhum outro dos atuais sofistas
das coisas celestes, com exceo de Prdico. A este, por causa da cincia e saber, e a voc,
porque se pavoneia pelas estradas, lana os olhos de lado, anda descalo, suporta muitos
males, e, por nossa causa, finge importncia...
94) Cf. v. 700. O coro se dirige a Estrepsades: Pense, examine, concentre-se,
revirando-se de todas as maneiras! Rpido, se cair num embarao, salte para outro
pensamento do seu intelecto...
Se que no estamos vendo demais nestas palavras, a se pode encontrar uma
caracterizao da dialtica dessultria, que transforma a idia em um corpo opaco, que
no pode ser penetrado, e salta fora dele. Tambm aquele ater-se, que Scrates recomenda,
mostra-se como aquela atitude que apenas se atm ao problema, mas no soluciona. Cf.
v. 743: Scrates: Fique quieto! E se tiver alguma dificuldade nos seus raciocnios, deixe-a
e passe adiante. Depois, movimente-a de novo com o pensamento e pondere.
196
95) Por isso, quando Estrepsades est por comear o aprendizado, Scrates lhe
pergunta o que que ele quer aprender daquelas coisas de que at ento nada sabia. V.
637: Ento vamos, o que que voc deseja aprender agora mesmo, em primeiro lugar,
daquelas coisas que nunca lhe ensinaram? Diga-me, sero por acaso as medidas, os versos
ou os ritmos?
Se aqui com a palavra versos se designa o ensinamento gramatical, e mesmo que
Scrates, com suas sutilezas lingsticas parea um Peer Degn (da comdia de Holberg),
mesmo assim preciso pensar que temos aqui uma pardia exageradamente cmica, e
que neste caso pode muito bem estar indicada uma sutileza dialtica correspondente,
baseada na linguagem.
96) V. 482 e 486.
97) Por isso tambm o fruto do ensinamento corresponde bem a isso; pois Scrates
promete (v. 260): Tornar-se- escovado na fala, charlato, uma flor de farinha!
98) Depois de ter mostrado como a dialtica socrtica sabe aniquilar todas as
determinaes concretas do bem, s custas do prprio bem, como universal vazio e sem
contedo, e com sua ajuda, Hegel observa que foi Aristfanes quem concebeu a filosofia
de Scrates apenas a partir do seu lado negativo (Histria da Filosofia, v. 2, p. 85). Mas
se por acaso houvesse em Scrates uma positividade platnica, certo que no se poderia
negar, por mais liberdade que se quisesse conceder ao poeta cmico, que Aristfanes, afinal
de contas, teria ultrapassado o limite, o limite que o prprio cmico tem, a exigncia de
que a coisa seja verdadeiramente cmica.
99) Por isso, enquanto o proveitoso, em Xenofonte, oscila entre corresponder ao
belo e ao bom, e portanto um conceito mais intelectual do que moral, aqui, pelo contrrio,
o proveitoso concebido de maneira puramente moral, em sua oposio ao bom e em sua
unidade com o mau. Xenofonte no deixa Scrates aceitar pagamento por seu ensinamen-
to, e com isso quer indicar que seu ensinamento era incomensurvel a uma tal taxao,
indica a relao ambgua do ensinamento de Scrates com qualquer avaliao exterior (j
que num sentido era bom demais e no outro sentido ruim demais para tanto); Aristfanes
no apenas o faz receber pagamento, mas at saquear literalmente seus discpulos. Se no
se quiser ver neste ltimo trao uma daquelas acusaes morais que permanecem difceis
de justificar ou ento um exagero brincalho que obriga a uma desculpa, pode-se ento ver
nisto uma indicao figurada da relao do irnico para com o indivduo, dado que nesta
relao ele mais tira do que d, e faz, por assim dizer, no sentido espiritual o que Scrates
faz com Estrepsades no sentido corporal, faz com que ele entre nu no pensatrio e o deixa
sair igualmente pelado.
100) A circunstncia de eu ter ordenado as trs concepes mais segundo sua
relao com a idia (a pura e simplesmente histrica a ideal a cmica) do que segundo
as pocas, talvez possa dar ocasio a que um outro leitor queira censurar-me de me ter
tornado culpado de um anacronismo. Entretanto eu creio que agi corretamente ao
suspender o aspecto cronolgico. Porm eu no desejo por isso, naturalmente, de maneira
alguma retirar da concepo aristofnica o valor que h em estar mais prxima de Scrates
quanto ao tempo. A importncia que com isso ela adquire no sentido histrico, ainda vem
a ser mais aumentada pelo fato de que se conta que Plato teria enviado a Dionsio, o
Velho, As Nuvens, dando-lhe a entender tambm que com esta pea ele poderia aprender
a conhecer o Estado ateniense.
101) Sempre que se trata de reconstruir um fenmeno por meio de uma concepo
que possa ser assim chamada num sentido estrito, h um duplo trabalho: com efeito, tem-se
que explicar o fenmeno e, ao faz-lo, explicar o mal-entendido: atravs do mal-entendido
197
tem-se que conquistar o fenmeno, e por meio do fenmeno quebrar o encanto do
mal-entendido.
102) Essas expresses se encontram por isso e sobretudo nos escritos mais
estritamente histricos.
103) Neues Realschullexikon (Novo Dicionrio Escolar) de Funcke, 2 parte, p.
643s.
104) Tambm em tempos recentes h gente que se ocupou muito com este demnio
e, como vejo num escrito de Heinsius, um alienista de Paris, Lelut, foi to presunoso a
ponto de afirmar: que Scrate tait affect de la folie, quen language technique on
apelle hallucination (afetado pela doena mental que, em linguagem tcnica, se chama
alucinao). O livro se chama: Du dmon de Socrate. par F. Lelut. (Sobre o demnio de
Scrates, por F. Lelut.) Paris 1836.
105) Tanto Plutarco (Plutarchi Chaeronensis opuscula ed. H. Stephanus, Tom.
II, p. 242, 243) como Ccero (De divinatione I,54) colecionaram muitas narrativas sobre
a atividade deste demonaco, e no entanto em todas ele se exprime sempre apenas
advertindo.
106) No se perca de vista que na Apologia que se encontra esta passagem, e
que se deve no conjunto considerar que ela historicamente confivel. No se deve perder
isso de vista, para que a gente se convena de que aqui no estou tratando com uma
concepo platnica, mas me movimento sobre a base de fatos.
107) A tentativa que Scrates fez de se defender mostrando a necessidade de que,
se ele aceitava algo demonaco, ele tambm reconhecia demnios, no nada relevante
mesmo que se abstrasse do revestimento irnico que ele d a esta prova, e da polmica
indireta que a se oculta. Pois mesmo que a gente em geral, ou portanto tambm in casu,
tenha de reconhecer como correto que o tesmo se deixa deduzir com necessidade soligstica
do pantesmo, da no se segue, de maneira nenhuma, que daquele modo Scrates
estivesse justificado frente ao Estado; pois o Estado no tinha chegado a seus deuses pela
via do silogismo, e Scrates podia muito bem relacionar-se indiferentemente, i., irreligio-
samente frente ao resultado que ele estava em condies de obter a qualquer instante em
que lhe pedissem.
108) Lies sobre a Filosofia da Histria, 2 ed., p. 328.
109) Em moribundos, em estados doentios, de catalepsia, pode ocorrer que o
homem aprenda conexes e saiba coisas do futuro e do presente que lhe so inacessveis
num contexto de raciocnios... No que toca mais de perto ao demnio de Scrates trata-se
de uma forma prxima ao sonambulismo, desta duplicidade da conscincia; e com Scrates
parece tambm expressamente ter-se dado algo do tipo que se chama estado magntico
(hipnose), dado que ele freqentemente caa em catalepsia e arrebatamento.
110) Cf. p. 98: Quando no sonambulismo ou no estado de moribundo algum
prev o futuro, costuma-se considerar isto uma viso superior; olhando-se mais de perto,
vemos que se trata apenas de interesse do indivduo, particularidades. Se algum quer casar,
ou construir uma casa etc., o sucesso s importante para este indivduo, este contedo
apenas particular. O verdadeiramente divino, universal, a prpria instituio da
agricultura, o Estado, o matrimnio, as instituies legais; frente a isto, o fato de eu saber
se, embarcando num navio, virei a morrer ou no, algo de menor. uma inverso, que
tambm ocorre em nossa representao saber o que justo, o que tico, algo de muito
superior a conhecer tais particularidades.
198
111) Disto Scrates tinha tomado bastante conscincia, e na Apologia ele coloca
a questo de sua atividade e faz seus juzes tomarem conscincia da questo, provocada
pela acusao. Cf. 20 c: Um de vs poderia intervir: Afinal, Scrates, qual a tua
ocupao? Donde procedem as calnias a teu respeito? Naturalmente se no tivesses uma
ocupao muito fora do comum no haveria esse falatrio, a menos que praticasses alguma
extravagncia. Dize-nos, pois, qual ela, para que no faamos ns um juzo precipitado.
112) Segundo Digenes Laertius, Favorino, contemporneo e amigo de Putarco,
teria lido a ata de acusao no Mtroon. As expresses originais do texto grego so: Esta
acusao foi ditada e reforada por juramento por Meleto, filho de Meleto, do demo de
Piteu, contra Scrates, filho de Sofronisco, do demo de Alpex; Scrates culpado de no
crer nos deuses em que o Estado cr, e introduzir outras e novas essncias demonacas
(divindades): culpado tambm por seduzir a juventude; que a pena seja a morte.
113) Tambm se observar prontamente quo difcil era a posio dos acusadores;
pois era muito fcil para Scrates, cada vez que eles apresentavam positivamente uma
queixa, aniquil-la com a ajuda daquela ignorncia, e a rigor bem que seus acusadores
deveriam t-lo denunciado por sua ignorncia; pois h naturalmente uma ignorncia que,
especialmente no Estado grego, mas numa certa medida em todo e qualquer Estado, deve
ser considerada um crime.
114) Abhandlungen der Kniglichen Academie der Wissenschaften in Berlin, aus
den Jahren 1814-15: Ueber den Werth des Sokrates als Philosophen (Ensaios da
Academia Real das Cincias de Berlim, dos anos 1814-15: Sobre o Valor de Scrates como
Filsofo), p. 51-68.
115) Com isto pode ser comparada a passagem da Apologia, de Xenofonte, 15,
onde se fala da mesma declarao do orculo dlfico a Querefonte, e a dito: Como era
de esperar, a estas palavras os juzes fizeram ouvir murmrio maior ainda. Prosseguiu
Scrates: Entretanto, cidados, em termos mais magnficos ainda se expressou o deus
em relao a Licurgo, o legislador dos lacedemnios. a fama que, no momento em que
Licurgo entrava no templo, disse-lhe a divindade: Chamar-te-ei homem ou deus? A mim
no me comparou a deus, mas disse que em muito sobrepujo os outros homens.
116) Segundo a narrativa de Scrates, o orculo de Delfos declara que pouco valor
ou nenhum tem a sabedoria humana, como se dissesse o mais sbio dentre vs, homens,
quem, como Scrates, compreendeu que sua sabedoria verdadeiramente desprovida do
mnimo valor (23 a,b). Como o orculo era sempre apenas ocasio para conscincia que
o interpretava, a sentena de Delfos encontra em Scrates seu comentador.
117) Cf. Hegel, Histria da Filosofia, T. II, p. 173: O prprio Plato logo
desenvolveu grande habilidade matemtica. Costuma-se atribuir a ele a soluo do problema
dlio ou dlfico que lhe foi colocado pelo orculo e que se refere ao cubo, semelhantemente
com o teorema de Pitgoras, a saber: traar uma linha cujo cubo seja igual soma de dois
cubos dados, isto exige a construo por meio de duas curvas. O digno de nota o tipo
de tarefas que agora os orculos propunham. Haviam recorrido ao orculo por ocasio de
uma peste e ento ele passou esta tarefa totalmente cientfica;... H uma mudana no
esprito do orculo que altamente notvel.
118) Mais tarde os deuses se aplacaram, e por isso Plato no Timeu deduz o
surgimento do mundo da bondade divina, que no conhecia inveja, e sim aspirava por fazer
o mundo ser to semelhante a si quanto possvel.
119) Contudo, esta naturalmente a sua atividade considerada idealmente. Em sua
vida a energia desta clera (esta palavra tomada em sentido metafsico) podia muito bem
ser substituda por uma certa indolncia, um certo submergir para dentro de si mesmo, em
199
cujos instantes ele absorvia previamente o gozo in abstracto, gozo que propriamente devia
ser adquirido in concreto, at que novamente o chamado da divindade ecoava em seu
interior, e ele ento novamente estava pronto para vir auxiliar a divindade no convencer os
homens. Assim se compreende melhor a fixidez do olhar de Scrates, tantas vezes objeto
de comentrios e de que ns tambm j tratamos, como um estado de sonho, na medida
que a negatividade se tornava invisvel para ele e ele como que se deixava inebriar por seu
vazio. por isso que este homem, que normalmente andava por a e puxava conversa tanto
com seus compatriotas quanto com os estrangeiros, nestes instantes ele parava quieto e
se extasiava.
120) Para prevenir qualquer mal-entendido e para, quando possvel, iluminar com
esta observao a partir de um ponto de vista totalmente diferente o que foi dito, quero
recordar que na conscincia crist a orao tem sua validade absoluta; pois o cristo sabe
o que deve pedir, e ele sabe que, quando ele pede por algo, ele ser absolutamente ouvido,
mas isto se fundamenta exatamente em que ele se sabe numa relao real com o seu Deus.
121) verdade que, a servio do Estado, ele tinha participado de trs batalhas (o
Stio de Potidia, a expedio a Dlio na Botia, a batalha de Anfpolis); mais tarde ele se
tornara membro do conselho e ocupara um cargo de supervisor, ainda que apenas por um
dia; mas no obstante ele se havia emancipado totalmente da verdadeira relao entre o
cidado e o Estado. verdade que Xenofonte o justifica neste aspecto, fazendo-o dizer:
Se eu formo bons cidados ento multiplico os servios que devo a minha ptria. Mas
isto devido naturalmente a estreiteza de Xenofonte, com o qual j estamos familiarizados.
122) Ele at mesmo se gaba disto na Apologia onde sublinha que sua vida tinha
sido ativa, mas tambm incomensurvel para os parmetros do Estado (esta ltima
observao ele a expressa, naturalmente com a expresso polmica contra o Estado e na
medida em que ele com profunda ironia confunde as coisas umas com as outras, engana
facilmente ao observador superficial). Ele narra que no se preocupara em juntar dinheiro,
nem com cuidados domsticos, nem com funes e honrarias militares, civis e outras (porm
isto, observado a partir do ponto de vista do Estado, simplesmente no digno de louvor),
nem com partidos e nem com revoltas (e aqui est algo que provoca confuso, pois que
ele no tenha tido participao nisto, o Estado naturalmente deve achar digno de apreo
e de resto a ironia evidente na maneira leviana em que ele mistura a autntica vida poltica
no Estado no mesmo saco que os motins e os sectarismos; e pelo contrrio ele procurou
privadamente prestar ao indivduo o maior benefcio, mas isto evidentemente quer dizer
que ele s entrou em uma relao estritamente pessoal com indivduos; Cf. Apol. 36 b,c.
Uma confuso semelhante se encontra tambm numa outra passagem da Apologia, onde
Scrates comenta muito pateticamente que cada um deve permanecer no posto em que
ele mesmo se havia colocado por achar que era o melhor para ele, ou no qual o Estado o
colocara; pois justamente o espao de manobra de arbitrariedade que ele aqui postula teria
naturalmente que ser, do ponto de vista do Estado, consideravelmente reduzido. A confuso
se torna ainda maior, quando, a seguir, argumenta a partir dos poucos casos nos quais ele,
no servio do Estado, permaneceu no lugar que lhe fora assinalado. Pois o Estado saberia
sempre reconhec-lo; mas o fato de que ele se encarregava de escolher ele mesmo um
lugar, isto era o problemtico.
123) Mas apesar de todo o seu virtuosismo pode muito bem ter-lhe acontecido que,
quando ele no tanto, como quer Ccero, trazia a filosofia do cu e a introduzia nas casas,
mas antes trazia o povo para fora das casas e o tirava do submundo em que viviam, que
ele ento s vezes se deixasse aprisionar a, e numa infindvel conversa fiada com Fulano
e Beltrano perdesse a ironia, perdesse de vista o fio da ironia e momentaneamente, at
200
certo ponto, se perdesse em trivialidades. Isto, a respeito de uma observao anterior
relacionada concepo de Xenofonte.
124) Quando ento Fedro (no dilogo homnimo) se admira que Scrates conhea
to pouco os arredores que at se teria de gui-lo por a, como a um estrangeiro, pois at
parecia que ele nunca tinha sado dos portes da cidade, Scrates responde: Perdo, meu
timo amigo! Eu desejo aprender. Os campos e as rvores no conseguem me ensinar
nada. Somente os homens da capital me ensinam algo.
125) Pois o mtodo que ele seguia: tentando persuadir cada um de vs a cuidar
menos do que seu que de si prprio... menos dos interesses do povo que do prprio
povo (Apol. 36 c) era, naturalmente, em relao aos gregos, completamente invertido;
assim como tambm a proposio: primeiro preocupar-se com o Estado antes de a gente
se preocupar com os prprios assuntos, recorda os empenhos revolucionrios que se
expressam em nosso tempo, no tanto em fatos quanto em pensamentos (naturalmente
aqui os pensamentos dos indivduos particulares) e a soberania usurpada por eles.
126) Eu me esforcei por sublinhar este raciocnio porque ele nos d um aceno a
respeito de como a doutrina moral de Scrates estava constituda (um pouco mais adiante
isto ser objeto de outras investigaes), porque isto mostra que sua doutrina moral tinha
o defeito de estar fundamentada sobre uma teoria de conhecimento completamente
abstrata.
127) Mem. de Xenofonte I, 2 49. Apol. de Xenofonte 20. Com o que pode ser
tambm comparado o comportamento de Fidpedes diante do pai em Aristfanes.
128) Apol. de Xenofonte 29-30.
129) Apol. de Xenofonte 20-21. Mem. I,2 51.
130) Cf. Hegel, op. cit. p. 109.
131) Eu concebi aqui constantemente apenas a relao como tal entre Scrates e
a juventude que ele queria ensinar. Eu no levei em conta, absolutamente, o que podia
haver de prejudicial em seu ensinamento. O que se pode dizer a respeito disso j foi dito
anteriormente. O que quero aqui acentuar, pelo contrrio, o que h de injustificado em
que Scrates assim sem mais nem menos se erigisse em mestre. autoridade divina que
ele evocava para si no se pode, do ponto de vista do Estado, atribuir qualquer valor, dado
que ele, ao se colocar completamente isolado, mais uma vez aqui se evadia da sano do
Estado.
132) Aristfanes de uma outra opinio, no apenas o faz aceitar dinheiro, mas
at mesmo sacos de farinha, por seu ensinamento.
133) verdade que Scrates diz isso, em primeiro lugar, para ir de encontro
objeo de que ele, no crculo de discpulos mais ntimos, pudesse ter ensinado coisas bem
diferentes do que quando outros estavam presentes. Nesta perspectiva, pode-se muito bem
reconhecer que Scrates era sempre o mesmo, mas suas palavras demonstram tambm
quo frouxa era a sua relao com a juventude, j que esta sua relao no estava atada
por nada mais do que contatos casuais na esfera do conhecimento.
134) Compare-se aqui Forchhammer, p. 42s.
135) A quem no for capaz de compreender isso no sentido espiritual, eu gostaria
de indicar Joh. Matth. Gesner: Socrates sanctus Paederasta, cf. Commentarii societatis
regiae scientiarum Gottingensis. Tom. II. ad annum MDCCLII.
136) A histria conservou ainda uma relao em que Scrates se encontrava com
outra pessoa, sua relao com Xantipa. Qualquer um percebe que Scrates no foi
precisamente um exemplo de esposo, e a concepo de sua relao para com ela que
201
atribuda a Scrates por Xenofonte, de que ele obtinha da parte desta mulher raivosa a
mesma utilidade que os domadores tm de um cavalo selvagem, a vantagem de aprender
a disciplin-los, e de que ela era para ele um treinamento na arte de dominar o ser humano,
pois se ele conseguisse resolver o caso dela, fcil lhe seria agentar os outros homens
esta concepo, digo eu, no revela muito amor conjugal, mas certamente um alto grau de
ironia. Cf.
Forchhammer p. 49 e nota 43.
137) Cf. Hegel, op. cit., p. 113s.
138) J que sua vida como tal incomensurvel para a concepo do Estado, e ele
portanto tampouco pode merecer recompensa quanto castigo, ento ele acrescenta
subsidialiter uma outra razo, ou seja, que ele um homem pobre que busca muito a
tranqilidade.
139) No episdio Nala, dos poemas Mahabharata, conta-se como uma jovem
de 21 anos, na idade em que as moas tm o direito de escolher elas mesmas um marido,
procura um para si, entre os pretendentes. Eles so cinco; mas a jovem nota que quatro
deles no esto com os ps tocando na terra e conclui ento, com toda razo, que eles so
deuses. E ela escolhe, portanto, o quinto, que um homem real. Cf. Hegel, Filosofia da
Histria, p. 185.
140) Em qualquer lugar em que esteja um cadver, a se juntaro as guias (Mt
24,28).
141) Aqui mais uma vez Hegel forneceu excelentes exposies. A exposio
pormenorizada que se encontra em sua Hist. da Filosofia, entretanto, pelo que me parece,
nem sempre est de acordo consigo mesma, e leva s vezes o carter de uma coleo de
observaes dispersas, que freqentemente mostram a falta de subordinao diviso
indicada pelas letras do alfabeto. Em compensao, comparado com a exposio mais
pormenorizada, o curto esboo que se encontra na Fil. da Histria justifica que se empregue
uma observao que o prprio Hegel fez alhures, de que o esprito o melhor compendia-
dor. Este esboo to certeiro e to ilustrativo que eu quero cit-lo aqui. Ele se acha p.
327: Com os sofistas, o refletir sobre o que estava mo e o raciocinar comearam.
Justamente esta energia e esta atividade que vamos nos gregos na vida prtica e no exerccio
das artes mostrou-se neles neste vaivm e neste remexer das representaes, de modo que,
assim como as coisas sensveis so alteradas, elaboradas e invertidas pela atividade humana,
assim tambm o contedo do esprito, o que se queria dizer, o conhecido que se movimenta
para l e para c, torna-se objeto de ocupao e esta ocupao torna-se um interesse por
si. O movimento do pensar e o que se passa interiormente nisto, este jogo desinteressado
vem a ser ele mesmo um interesse. Os sofistas cultos, no eruditos ou homens da cincia
mas sim mestres no manejo do pensamento, provocaram o espanto nos gregos. Para cada
questo eles tinham uma resposta, para todos os interesses de contedo poltico e religiosos
eles tinham pontos de vista gerais, e a formao que eles proporcionavam consistia em
saber demonstrar tudo, em cada coisa encontrar um aspecto justificvel. Na democracia h
uma necessidade especfica de falar diante do povo, apresentar-lhe algo, e para tanto
preciso que o ponto de vista que o povo deve considerar essencial lhe seja trazido ante seus
olhos da maneira adequada. Aqui a formao do esprito necessria, e esta ginstica, os
gregos a conquistaram com seus sofistas. Esta formao intelectual se tornou ento o meio
para alcanar suas metas e interesses junto ao povo: o sofista treinado sabia virar o objeto
para este ou aquele lado, e assim se abriram as portas para as paixes. Um princpio capital
dos sofistas era: o homem a medida de todas as coisas; aqui como em todas as sentenas
deles reside a ambigidade no fato de que o homem pode ser o esprito em sua profundidade
202
e veracidade ou tambm em seu arbtrio e seus interesses particulares. Os sofistas pensavam,
com isso, no homem puramente subjetivo, e assim declaravam o querer arbitrrio como
princpio do que era justo, e aquilo que era til ao sujeito como sendo o ltimo fundamento
de determinao.
142) A introduo do Protgoras nos d uma exposio cnica de alguns sofistas
em plena atividade.
143) Esta sentena sofstica pode fornecer interessante contribuio ao destino das
citaes em suas andanas, geralmente longas e complicadas, atravs da vida. H certas
citaes que se assemelham aos caracteres que sempre retomam nas comdias, basta que
a gente de passagem receba um sinal de sua existncia e logo a gente os reconhece. Aquele
ento que colhe sua sabedoria de peridicos, jornais, prefcios de obras e recenses de
livreiros, adquire facilmente uma grande quantidade daquilo que se poderia chamar
conhecimentos de rua. Mas como ocorre com esses, conhece-se o homem por fora, porm
sua origem, histria, relaes etc., a gente em geral ignora completamente. Esta sentena
sofstica pois uma figura permanente no moderno mundo das citaes. Entretanto, Hegel
uma vez tomou a liberdade de conceb-la como se o seu sentido fosse o de que o homem
a meta para a qual tendem todas as coisas. Foi uma violentao atrevida, que facilmente
se perdoa a Hegel, dado que ele mesmo to freqentemente recorda tambm o significado
que tal sentena tinha na boca dos sofistas. Por outro lado, um monte de hegelianos, no
conseguindo ser cmplices no bem, preferiram ser cmplices no mal e jogaram esta moeda
falsa em circulao. Em dinamarqus, a ambigidade da palavra Maal (medida, fim, alvo,
objeto) tentadora para quem no sabe que se trata de uma sentena sofstica, e por isso
eu preferi citar em grego, conforme o Teeteto de Plato, 152 a (Ast 2 v.).
144) Mesmo Grgias, que de resto recusava o ttulo de sofista, apesar de sua dialtica
levar ainda mais adiante o ceticismo sofista, at certo ponto mais positivo do que Scrates.
As trs conhecidas sentenas que ele apresenta em sua obra sobre a natureza contm
certamente ceticismo, que no apenas se ocupa com mostrar a relatividade do ente ou o
seu ser-no-em-si-e-por-si, o seu ser-para-um-outro, mas tambm penetra at as determi-
naes do prprio ente, e, contudo, a maneira como ele concebe o ente ainda est ligada
a uma positividade em relao infinita negatividade absoluta; pois, como Hegel diz da
dialtica de Grgias em geral, esta dialtica , em todo caso, insupervel para aquele que
afirma o ente (sensvel) como real (p. 41). bem verdade que a positividade que eu em
geral atribuo aos sofistas recebeu uma significao um pouco diferente, mas recordemos
que Grgias sem dvida era o que estava mais alto entre os sofistas, de modo que no se
pode negar nele uma certa cientificidade; e contudo, em relao a Scrates, ele permanece
positivo, justamente porque ele tinha uma pressuposio, enquanto que a negatividade
infinita aquela presso que d subjetividade a elasticidade que a condio da
positividade ideal. As proposies que, no Grgias de Plato, so afirmadas por Grgias,
Polo e Clicles com crescente insolncia, tambm so positivas em relao a Scrates,
e positivas no sentido em que eu empreguei a expresso a respeito dos sofistas em geral.
A proposio o justo o que o mais forte quer positiva em relao quela negatividade
em que pressentida a infinitude interior do bem. A proposio de que melhor fazer
injustia do que sofrer injustia positiva em relao quela negatividade em que dormita
a providncia divina.
145) A verbosidade e os longos discursos dos sofistas so, por assim dizer, um sinal
daquela positividade que eles possuam.
146) Poderia, claro, parecer que Scrates era uma individualidade refletida, e as
disposies duvidosas que sua experincia fsica teria indicado parecem dar a entender que
203
ele no tanto era aquilo que era, mas sim se tornara o que era. Entretanto, talvez fosse o
caso de que se tivesse de conceber a questo em analogia com seu exterior feio, que ele
descreve com tanta ironia. Como se sabe, Zpiro forneceu estudos fisiognomnicos sobre
Scrates. Toda a verdade da fisiognomonia baseia-se entretanto na proposio de que a
essncia e s na medida que se encontra na aparncia, ou de que a aparncia a
verdade da essncia, a essncia a verdade da aparncia. A essncia pode ento muito bem
ser a negao da aparncia, mas no sua negao absoluta, pois com isso a prpria
essncia a rigor desapareceria. Uma tal negao , contudo, at certo ponto, a ironia, que
nega o fenomenal, no para, atravs desta negao, pr, mas ela nega o fenomenal em
geral, ela foge recuando em vez de avanar, ela no est no fenmeno, com o fenmeno
ela busca enganar, o fenmeno no para manifestar a essncia, mas para ocult-la. Se a
gente se recorda ento que na Grcia feliz a essncia estava em unidade com o fenmeno
como determinao natural imediata, logo se v que se aquela harmonia fosse abolida a
diferena teria de se tornar um abismo escancarado, at que se produzisse uma unidade
sob uma forma superior. Nesta medida bem possvel que Scrates tenha concebido
ironicamente aquela oposio que havia entre sua essncia e sua aparncia. Ele achava
muito normal que seu exterior sugerisse algo de completamente diferente do que era o seu
interior. Pois por mais que se queira sublinhar a liberdade moral que negava todas essas
disposies naturais contraditrias, mesmo assim permanece a discrepncia, na medida
que seu empenho moral jamais o colocaria em condies de regenerar seu exterior. Scrates
permanece portanto para sempre uma tarefa muito difcil para os fisiognomonistas; pois
se se quiser acentuar o momento de autodeterminao, resta a dificuldade de que o exterior
de Scrates afinal de contas no se alterou essencialmente, e se se quiser acentuar a
determinao hereditria, ento Scrates fica sendo para toda a fisiognomonia uma pedra
de escndalo. (Mehring: Idias para a fundamentao cientfica da Fisiognomonia, na
revista de Fichte, 2 vol., 2 cad., 1840 p. 244, acentua o momento da autodeterminao,
mas no resolve a dificuldade.) Se, por outro lado, a gente enfoca mais a alegria irnica,
que Scrates gozava por ter sido dotado pela natureza de tal modo que qualquer um pudesse
se enganar com ele, ento no ser preciso ir mais adiante em profundezas fisiognomnicas.
147) Mas justamente porque esta exigncia naquela poca da histria do mundo
era verdadeira, a ironia de Scrates era historicamente justificada, e no contm o mrbido
e egostico que ela ter numa poca muito posterior, quando ela, depois que a idealidade
j foi dada em medida plena, demanda um sublimado extravagante.
148) Plato concebeu sua relao com Scrates com tanta beleza quanto piedade
na conhecida expresso de que ele agradecia aos deuses por quatro coisas: por ter sido um
homem e no um animal, um homem e no uma mulher, um grego e no um brbaro,
mas principalmente por ter sido cidado ateniense e contemporneo de Scrates.
149) Cf. Rheinisches Musum (Museu Renano), Bonn 1827. Grundlinien der
Lehre des Socrates (Linhas fundamentais do ensino de Scrates), de Ch.A. Brandis, p.
119: Mas um to grande nmero de to talentosos homens nenhum filsofo da Antigi-
dade conquistou nesta medida para si e para a investigao da verdade, nenhum como
Scrates, nenhum como ele ocasionou uma multiplicidade de escolas, que, profundamen-
te diferentes umas das outras em termos de doutrina e maneiras de ensinar, se reuniam ao
redor da convico de deverem a Scrates seus princpios condutores. Entre as escolas
filosficas, que alguns contam dez, outros nove, e que so caracterizadas como ticas, isto
, socrticas, dificilmente se encontrou uma, afora os epicuristas, que tivesse recusado esta
denominao. (Os acadmicos, os megricos, os de Eritria, os de Elis, os peripatticos,
os cirenaicos, os cnicos, os esticos, os epicuristas).
204
150) Hegel parece tambm estar de acordo com isto, p. 124, mas ele no sempre
constante: Scrates, ele mesmo, no passou alm disso: ele enunciou para a conscincia
em geral a simples essncia do pensamento de si mesmo, o bem, e investigou os conceitos
determinados do bem, para saber se eles exprimiam adequadamente aquilo cuja essncia
deviam exprimir, se a questo mesma atravs deles estaria de fato determinada. O bem foi
transformado na meta para o homem que age. Ao fazer isto, ele tinha presente todo o
mundo da representao, da essncia objetiva, sem buscar uma passagem do bem, da
essncia do consciente como um tal, para o objeto e sem reconhecer a essncia como
essncia das coisas.
151) Leia-se a exposio de Hegel sobre os princpios dessas escolas p. 127 e 128.
152) Compare-se a isto a observao conclusiva do cap. II. Ele (Scrates) torna-se
assim estranho a todo o mundo a que pertence; a conscincia contempornea no tem
nenhum predicado para ele, inominado e indeterminvel ele pertence a uma outra espcie.
153) J a tarefa que Schleiermacher se imps, apresentar o valor de Scrates como
filsofo, mostra suficientemente que aqui no se pode esperar encontrar algum resultado
absolutamente satisfatrio. Para mais uma vez lembrar uma expresso anteriormente
introduzida de Hegel, e que, por estranho que parea, de Hegel mesmo no que toca a
Scrates a questo no tanto de filosofia quanto de vida individual. O que ento
Schleiermacher reivindica para Scrates a idia do saber, e esta tambm a positividade
que, como j foi observado, na opinio de Schleiermacher se escondia por trs de sua
ignorncia. Schleiermacher observa, p. 61: Pois de onde mais ele poderia declarar como
um no saber o que os outros acreditavam saber, seno apenas por meio de uma
representao mais correta do saber e por meio de um procedimento mais correto baseado
neste? E sempre que ele expe este no-saber, a gente v que ele parte dessas duas
caractersticas: primeiro, que o saber o mesmo em todos os pensamentos verdadeiros, e
portanto tambm cada um desses pensamentos precisaria trazer em si a forma caracterstica
do mesmo, e depois, que todo saber forma uma totalidade. Pois suas demonstraes se
baseiam sempre sobre o fato de que a partir de um pensamento verdadeiro a gente no
poderia deixar-se envolver em contradio com um outro, e que tambm um saber, derivado
de um ponto e encontrado atravs de meios corretos, no poderia contradizer a um outro
saber que seja encontrado, a partir de um outro ponto, da mesma maneira, e, na medida
que ele descobria nas representaes correntes dos homens tais contradies, procurava
em todos os que de alguma maneira pudessem compreender ou mesmo apenas pressentir,
agitar tais pensamentos fundamentais. E mais adiante, atribui a ele o mtodo e o concebe
a partir do Fedro como aquele que tem a dupla tarefa: saber como que a gente rene
corretamente muitas coisas na unidade e divide uma grande unidade mais uma vez segundo
sua natureza em mltiplos(p. 63). Se atentarmos ento no que indicado com isso, no
h nesta exposio nada que no caiba muito bem em nossa concepo total. O que aqui
ele acentua , com efeito, a idia da conseqncia (lgica), a lei em que repousa a riqueza
do conhecimento; entretanto, ela concebida de maneira to negativa que o princpio que
a est contido, e que Scrates tambm utilizava, o principium exclusi medii inter duo
contradictoria (princpio do mdio excludo entre dois contraditrios). A totalidade que
todo o saber deve formar , por sua vez, concebida to negativamente que ela propriamente
a negatividade infinita. As duas tarefas do mtodo so igualmente negativas; pois a
unidade sob a qual o mltiplo sintetizado a unidade negativa onde ele desaparece, e a
diferena com a qual a unidade se dissolve a negatividade do discursivo. Mas isto ns
tambm concebemos, afinal de contas, como o essencial na dialtica de Scrates: produzir
a infinita conseqncia interna do ideal (det Ideelles uendelige Conseqvents i sig). O que,
por outro lado, falta em Schleiermacher, embora at certo ponto no seja razovel exigir
205
isto dele, dado que ele mesmo limitou a sua tarefa, a conscincia da significao de
Scrates como personalidade. Nesta perspectiva ento Baur, naquele escrito tantas vezes
citado, tem grandes mritos, e toda a considerao de que a semelhana entre Scrates e
Cristo deva ser buscada em primeiro lugar no valor que ambos tinham enquanto persona-
lidades, uma considerao muito fecunda. S que importante agora reter a infinita
desigualdade que ainda resta dentro daquela igualdade. Que a ironia ento seja uma
determinao da personalidade, algo que eu j recordei muitas vezes nas pginas
anteriores. Com efeito, ela tem aquele voltar-se para si mesmo que o caracterstico de
uma personalidade, que procura retornar a si mesma, e encerra-se em si mesma. S que
a ironia neste movimento retorna a si com mos vazias. Sua relao com o mundo no
consiste em que esta relao seja um momento no contedo da personalidade, sua relao
com o mundo consiste em que a cada instante no h uma relao com o mundo, sua
relao consiste em que, no momento em que a relao deve iniciar, retira-se afastando-se
dele com uma avareza ctica; mas esta avareza o reflexo da personalidade em si mesma,
que certamente abstrato e sem contedo. A personalidade irnica por isso propriamente
apenas o esboo de uma personalidade. Nesta medida v-se que h uma absoluta
desigualdade entre Scrates e Cristo; pois em Cristo residia imediatamente a plenitude da
divindade e sua relao com o mundo uma absolutamente real, de modo que a comunidade
tem conscincia de ser os membros de seu corpo.
154) Aristfanes constitui uma exceo; veremos isto depois.
155) Por ocasio deste dilogo ele faz uma observao bem geral, p. 69: Assim
deste jeito terminam uma poro de dilogos xenofnticos e platnicos, e eles nos deixam
com respeito ao resultado (contedo) bastante insatisfeitos. Assim, o Lsis: O que propor-
cionam o amor e a amizade entre os homens? E assim a Repblica iniciada com a
investigao sobre o que seria o justo. Esta confuso tem ento o efeito de levar a meditar,
e esta a meta de Scrates. Este lado meramente negativo o principal.
156) Aqui Hegel faz, com o predicado mais propriamente socrticos uma
diferenciao nos dilogos, porm sem indicar mais de perto se ele est ou no satisfeito
com os esforos da filologia.
157) Quando ele chama esta dialtica de a propriamente platnica, ele estabelece
assim uma oposio a uma outra dialtica que no to propriamente platnica.
158) Costuma-se apresentar Scrates como um modelo de virtude, tambm Hegel
mantm esta viso e observa, p. 55: Scrates era um modelo de virtudes morais: sabedoria,
modstia, moderao, temperana, justia, coragem, firmeza, firme retido frente a tiranos
e povo, estranho cobia e ambio. Isto pode estar certo, mas j o predicado que
Hegel usa para estas virtudes, morais, indica que lhes faltava a profunda seriedade, que
qualquer virtude s adquire quando est ordenada em uma totalidade. Mas dado que o
Estado tinha perdido sua significao para Scrates, suas virtudes no so virtudes cvicas
mas virtudes pessoais, sim, elas so, se se quiser exprimi-lo com todo o rigor, virtudes
experimentais. O indivduo (Individet) est livre por cima delas; e se Scrates est livre
daquela intolerncia que seguidamente se manifesta em moralistas rigorosos, e se podemos
dar razo a Hegel em que no temos de pensar em Scrates, de jeito nenhum, moda
da ladainha de virtudes morais (p. 56), mesmo assim permanece igualmente certo que
todas estas virtudes s tm realidade para o indivduo como experimento. Ele est livre
acima delas, pode dispensar-se delas quando quiser, e quando no o faz porque no o
quer, mas o fato de que ele no quer , por sua vez, porque ele no o quer, isto jamais se
torna para ele uma obrigao mais profunda. E neste sentido se pode muito bem dizer que
no h seriedade no indivduo quanto a estas virtudes, por mais a srio que ele as tome, a
206
menos que se queira negar que falta seriedade a todo e qualquer exerccio arbitrrio, o que
no outra coisa seno sofstica no terreno do agir.
159) A proposio de que virtude saber pode, com respeito a Scrates, ser
elucidada tambm de uma outra perspectiva, se a gente se recordar da outra proposio
socrtica sobre a qual anteriormente ns j falamos. A proposio de que virtude saber
contm, com efeito, no apenas, como antes j se mostrou, uma determinao negativa
frente eticidade ingnua (ubefangne) que na maior inocncia no sabe o que faz, mas
tambm uma caracterizao daquela infinita conscincia interna do bem, graas qual
este ultrapassa em seu movimento abstrato todas as determinaes da finitude. Isto se v
ainda mais claramente na proposio de que pecado ignorncia, pois isto implica em que
pecado inconseqncia. O pecado pra em algum lugar, esquiva-se, no permanece
nessa infinitude que tem o bem. Na medida que a virtude na determinao do saber se
liberta da eticidade imediata, ela assume uma configurao ideal, que corresponde
infinitude ideal do bem. Na eticidade substancial a virtude est a cada instante limitada, na
eticidade da idealidade a virtude se sabe integrada na infinitude do bem, sabe-se naquela
infinitude em que o bem se conhece. Mas tudo isto so contudo sempre determinaes
abstratas negativas, enquanto a gente ficar apenas com a determinao do saber, mesmo
que se trate da negatividade absoluta infinita. Que pecado seja ignorncia e inconseqncia,
verdadeiro de um ponto de vista metafsico completamente abstrato, que apenas observa
tudo na perspectiva de sua infinita conseqncia interna.
160) Na Repblica de Plato, a dialtica corresponde ao bem (assim como o amor
corresponde ao belo). bem normal, ento, que Aristteles recuse a dialtica em Scrates.
Com efeito, ele carecia da dialtica capaz de deixar o oposto subsistir, mas esta justamente
necessria, se o bem se deve mostrar como o infinitamente positivo.
207
PARTE II
Sobrc o conccito dc ironia
209
210
INTRODUO
O quo dovo constltulr proprlomonto o objoto dosto porto do
lnvostlgooo jo lol dodo, ot corto ponto, no porto ontorlor, no
modldo quo oll, sob o lormo do contomplooo, um ospocto do
concolto jo so tornou vlsivol. Por lsso, no prlmolro porto do dlssorto-
oo ou noo tonto prossupus o concolto do lronlo, quonto o dolxol
surglr, oslorondo-mo por orlontor-mo no torrono do lonmono.
Com lsso, oncontrol umo grondozo dosconhocldo, um ponto Je ostu
quo so mostrou como oquolo quo tom do tor sldo o curucteristco Je
5ocrutes. Chomol osto ponto do vlsto do lronlo; contudo, o nomo
quo so lho do , no prlmolro porto do dlssortooo, o monos lmpor-
tonto: o prlnclpol quo nonhum momonto, nonhum troo tonho
possodo dosporcobldo, bom como quo todos os momontos, todos
os troos so tonhom lntogrodo om umo totolldodo. 5e este ponto Je
ostu reulmente ronu, so ogoro dovo sor docldldo, consldorondo
quo ou chogorol, no dosonvolvlmonto do concolto, tombm quolo
momonto, no quul Socrotos Jeoe enquuJrur-se, so quo o sou ponto
do vlsto oro om vordodo lronlo. Entrotonto, osslm como no prlmolro
porto do dlssortooo ou so mo ocupol com Socrotos, osslm tombm
so mostroro no dosonvolvlmonto do concolto om quo sontldo Socro-
tos um momonto do dosonvolvlmonto do concolto, om outros
polovros, mostror-so-o so nolo o concolto do lronlo se esgotou
ubsolutumente, ou so ndo l outrus lormos do oporloo do lonmo-
no, quo dovomos lguolmonto lovor om consldorooo, ontos do
podormos dlzor quo o concolto osto sullclontomonto comproondldo
(opjuttet). Enquonto, pols, no prlmolro porto do dlssortooo o con-
colto polrovo sompro no sogundo plono, com um lmpulso constonto
211
poro ossumlr umo conllgurooo no lonmono, nosto sogundo porto
do dlssortooo o oporloo lonomonol do concolto, como umo cons-
tonto posslbllldodo do hobltor ontro nos, vol ocomponhor o doson-
volvlmonto. Essos dols momontos soo lnsoporovols; pols coso o
concolto noo ostlvosso no lonmono, ou, mols corrotomonto, coso o
lonmono noo so tornosso comproonsivol, rool, oponos om o com o
concolto, o lnvorsomonto coso o lonmono noo ostlvosso no concol-
to, ou, mols corrotomonto, o concolto noo so tornosso comproonsivol,
rool, o noo sor om o com o lonmono, ontoo todo conhoclmonto
sorlo lmpossivol, no modldo quo ou corocorlo, no prlmolro coso, do
vordodo o no sogundo, do roolldodo. So o lronlo pols umo
dotormlnooo do subjotlvldodo, ontoo voromos om soguldo u neces-
sJuJe do Juus jormus Je upurdo dosto concolto; o o roolldodo
ojuntou um nomo o ombos. A prlmolro lormo noturolmonto oquolo
no quol u subjetoJuJe pelu prmeru oez loz volor sou dlrolto no
hlstorlo unlvorsol. Aqul tomos Socrotos, quor dlzor, com lsso nos
osslnolodo ondo tomos do procuror o concolto om suo oporloo
hlstorlco. Quondo, porm, o subjotlvldodo so onunclou no mundo,
noo voltou o dosoporocor som dolxor vostiglo, o mundo noo rocolu
no lormo ontorlor do dosonvolvlmonto, multo polo controrlo, o
ontlgo dosoporocou o tudo so tornou novo. So dorovonto dovo sor
possivol quo so mostro umo novo lormo do oporloo do lronlo, lsso
tom do ocontocor do monolro quo o subjotlvldodo so loo volor om
umo lormo olndo mols olto. Tom do oxlstlr umu segunJu potncu
Ju subjetoJuJe, umo subjotlvldodo do subjotlvldodo, corrospon-
donto rolloxoo do rolloxoo. Com lsso ostomos novomonto orlonto-
dos hl st orl comonto, somos com olol to roportodos oo
dosonvolvlmonto quo o lllosollo modorno oxporlmontou om Kont o
quo so complotou om Flchto, o olndo mols proxlmomonto oos pontos
do vlsto quo opos Flchto llzorom volor o subjotlvldodo olovodo
sogundo potnclo. Quo lsto do loto o coso, tombm o mostro o
roolldodo, pols oqul nos nos doporomos novomonto com o lronlo.
Mos como osto ponto do vlsto umo consclnclo subjotlvo potonclo-
do, soguo-so quo osto tomo consclnclo do lronlo nitldo o dotorml-
nodomonto, o quo olo docloro oxpllcltomonto o lronlo como sou
ponto do vlsto. lsso ocontocou ontoo tombm om Fr. Schlogol, quo
procurou lozor volor o lronlo om rolooo roolldodo, om Tlock, quo
procurou loz-lo volor no pooslo, om Solgor, quo tomou consclnclo
dolo osttlco o lllosollcomonto. Flnolmonto o lronlo tombm oncon-
trou oqul o sou mostro om Hogol. Enquonto o prlmolro lormo do
lronlo noo lol combotldo, mos uculmuJu por so ter jeto justu
subjotlvldodo, o sogundo lormo do lronlo lol combotldo o unquluJu
212
pols, como oro lnjustlllcodo, so so podlo juzer justu u elu suporon-
do-o.
So com ossos obsorvooos so osto ogoro sullclontomonto orlon-
todo o rospolto do hlstorlo dosto concolto, do monolro olgumo lsto
slgnlllco ollrmor quo umo concopoo dosto concolto, onquonto olo
busco guorldo o opolo nos dosonvolvlmontos mols ontlgos, noo
ostojo llgodo o dlllculdodos. No modldo quo buscomos, com ololto,
um comploto o cooronto Jesenoolomento Jeste conceto, logo nos
convoncomos do quo olo tom umo hlstorlo curloso, ou, mols corro-
tomonto, noo tom nenlumu lstoru. No poriodo postorlor o Flchto,
quondo o concolto lol ospoclolmonto volorlzodo, oncontromo-lo
ropotldomonto nomoodo, ropotldomonto sugorldo o ropotldomonto
prossuposto. So, por outro lodo, buscomos um cloro dosonvolvlmon-
to, procuromos om voo
1
. Solgor so quolxo do quo A.W. v. Schlogol
om suos Loes sobre Arte Drumtcu e Lteruturu, ondo dovoriomos
osporor, mols do quo om quolquor outro lugor, oscloroclmonto
sullclonto, ovoco o lronlo so do monolro lugoz numo unlco possogom.
Hogol
2
so quolxo do quo o mosmo ocontoco com Solgor o quo Tlock
noo so sol molhor. E jo quo todos so quolxom, por quo ou noo dovorlo
mo quolxor tombm Eu mo quolxo do quo com Hogol ocontocou
o controrlo. Em todos os sous slstomos, o codo possogom ondo
podoriomos osporor vor o lronlo dosonvolvldo, vmo-lo oponos
monclonodo; o olndo quo tonhomos do concodor quo noo sorlo
pouco o quo Hogol dlsso sobro o lronlo, coso qulsssomos tronscrovor
tudo, om um outro sontldo tombm noo lol multo: pols om todos os
possogons dlz mols ou monos o mosmo colso. Acrosconto-so o lsto o
loto do quo olo dlrlgo o sou otoquo contro nooos lroquontomonto
dllorontos quo so llgorom o osto polovro, o o consoqunclo dlsso soro
quo, como o llnguogom noo constonto, suo polmlco nom sompro
complotomonto cloro. Noo obstonto, longo do mlm podor quolxor-
mo do Hogol no mosmo sontldo om quo Hogol so quolxo do sous
prodocossoros. Encontrom-so oxcolontos obsorvooos ospoclolmonto
no sou Comentros Jos Escrtos Postumos Je 5olger, quo so ochom
no volumo 16 (Jub. Ausg. XX) dos obros complotos do Hogol. E
olndo quo o oxposloo o o doscrloo dos pontos do vlsto nogotlvos
(pols quonto o ossos so opllco, ospoclolmonto poro o doscrloo, o
rogro: loquere ut oJeum te - lolo, poro quo ou to vojo) nom sompro
sojom too oxoustlvos, too cholos do contoudo como podoriomos
dosojor, Hogol sobo multo bom domlno-los, o nosto modldo toromos
umo contrlbuloo poro o doscrloo, do monolro modloto, no posltl-
vldodo quo olo loz volor. Enquonto os lrmoos Schlogol o Tlock
tlvorom o suo molor lmportnclo groos polmlco com o quol olos
213
onlqullorom um dosonvolvlmonto ontorlor, o onquonto oxotomonto
por osto motlvo o ponto do vlsto dolos llcou um tonto dlsporso,
porquo olos noo voncorom o botolho prlnclpol o slm umo multlpllcl-
dodo do poquonos ombotos, Hogol, polo controrlo, tom umo lmpor-
tnclo obsoluto por tor voncldo om suo vlsoo do conjunto posltlvo o
polmlco roslstnclo, quo, tol como o vlrglndodo do rolnho Brunlldo,
nocossltovo do um homom loro do comum, um moo como Slog-
lrlod, poro sor submotldo. Tombm om Joon Poul so lolo do lronlo
lroquontomonto, o om suo Esttcu so oncontro um ou outro dodo,
contudo som outorldodo lllosollco ou outontlcomonto osttlco. Como
ostoto, olo mols lolo o portlr do umo oxporlnclo ortistlco rlco, do quo
proprlomonto lundomonto o sou ponto do vlsto osttlco. Poro olo,
lronlo, humor o coprlcho (Luno) soo como quo dllorontos llnguogons,
o o suo doscrloo so llmlto o oxprossor o mosmo ponsomonto
lronlcomonto, humorlstlcomonto, no llnguogom do humor coprlcho-
so, osslm como Fr. Boodor, dopols do tor lolto umo oxposloo sobro
olgumos proposloos mistlcos, s vozos troduz osto mosmo oxposloo
poro o llnguogom mistlco.
Mos dodo quo too lroquontomonto o concolto do lronlo roco-
bou umo slgnlllcooo dlvorso, lmporto quo noo nos utlllzomos dolo,
clontomonto ou noo, do monolro totolmonto orbltrorlo, lmportonto
quo, rocorrondo llnguogom unlvorsol, obsorvomos quo os dlloron-
tos slgnlllcooos ossumldos polo concolto oo longo do tompo so
subordlnom todos o olo.
OBSERVAES ORIENTADORAS
Ero umo voz umo poco, o olo noo osto too longo, om quo
tombm oqul so podlo lozor sucosso com um bocuJnlo Je ronu,
quo componsovo todos os locunos om outros ospoctos, lovoroclo
olgum com honrorlos o lho dovo o roputooo do sor culto, do
comproondor o vldo o o coroctorlzovo onto os lnlclodos como
mombro do umo vosto lronco-moonorlo osplrltuol. Alndo nos do-
poromos do voz om quondo com um ou outro roprosontonto dosto
mundo dosoporocldo, quo consorvo osto llno sorrlso, slgnlllcotlvo,
omblguomonto rovolodor do tonto colso, osto tom do cortosoo ospl-
rltuol, com o quol olo loz jortunu om suo juvontudo o sobro o quol
construlu todo o sou luturo, no osporono do tor voncldo o mundo.
Mos oh! lol umo docopoo! Em voo procuro sou olhor oxplorodor
por umo olmo lrmo, o coso o poco do sou osplondor noo ostlvosso
olndo lrosco no momorlo do um ou do outro, suos corotos pormono-
corlom um onlgmotlco hloroglllo poro umo poco no quol olo vlvo
214
como hospodo o ostrongolro. Pols nosso tompo oxlgo mols, oxlgo so
noo um putlos olovodo, polo monos oltlssononto, so noo ospoculo-
oo, polo monos rosultodos; quondo noo vordodo, polo monos
convlcoo, quondo noo slncorldodo, polo monos protostos do slnco-
rldodo; o no lolto do sonslbllldodo, polo monos dlscursos lntormlno-
vols o rospolto dosto. Por lsso nosso tompo cunho umo ospclo bom
dlloronto do rostos prlvlloglodos. Noo pormlto quo o boco so locho
obstlnodo, ou quo o loblo suporlor tromo com or trovosso, olo oxlgo
quo o boco llquo oborto; pols como podoriomos lmoglnor um
vordodolro o outntlco potrloto, sonoo dlscursondo, o rosto dogmo-
tlco do um ponsodor prolundo, sonoo com umo boco quo losso copoz
do ongollr o mundo todo; como nos podoriomos roprosontor um
vlrtuoso do coploso polovro vlvonto, sonoo com o boco osconcorodo
Elo noo pormlto quo poromos qulotos o nos oprolundomos; ondor
dovogor jo dosporto suspolto; o como nos podoriomos contontor com
lsso no lnstonto movlmontodo om quo vlvomos, noo poco pronho
do dostlno, quo, como todos roconhocom, osto grovldo do oxtroor-
dlnorlo Nosso tompo odolo o lsolomonto, o como suportorlo quo
um homom chogosso ldlo dososporodo do ondor sozlnho otrovs
do vldo, osso nosso tompo, quo do moos o broos dodos (como
mombros vlojontos dos corporooos do oliclo o soldodos rosos), vlvo
poro o ldlo do comunldodo
3
Mos so ocoso o lronlo osto longo do sor um slnol ospocillco do
nosso poco, doi noo so soguo Je muneru ulgumu quo o lronlo tonho
JesupurecJo totulmente. Do mosmo lormo, o nosso tompo tombm
noo umo poco do duvldo, omboro multos oxprossoos do duvldo
tonhom rostodo, nos quols, por osslm dlzor, podomos ostudor o
duvldo, so bom quo pormonoco umo dllorono quolltotlvo ontro umo
duvldo ospoculotlvo o umo duvldo vulgor sobro lsto ou oqullo. Asslm,
ocorro no dlscurso rotorlco lroquontomonto umo llguro quo troz o
nomo do lronlo; o cujo coroctoristlco osto om so dlzor o controrlo do
quo so ponso. Ai jo tomos ontoo umo dollnloo quo porcorro todo
lronlo, ou sojo, quo o jenomeno ndo u essncu, e sm o contrro
do ossnclo. No modldo quo ou lolo, o ponsomonto, o sontldo
montol, o ossnclo, o polovro o lonmono. Estos dols momontos
soo obsolutomonto nocossorlos, o nosto sontldo quo Plotoo obsor-
vou quo todo ponsor um lolor. A vordodo oxlgo ontoo o ldontldodo;
pols so ou tlvosso o ponsomonto som o polovro, noo torlo o ponso-
monto, o so ou tlvosso o polovro som o ponsomonto, tombm noo
torlo o polovro, osslm como noo so podo dlzor dos crlonos o dos
loucos quo olos lolom. So ou olho dopols poro o sujolto lolonto, mols
umo voz ou tonho umo dotormlnooo comum o todo lronlo, ou sojo,
215
o sujeto negutoumente lore. Quondo oo lolor ou tomo consclnclo
do quo o quo dlto por mlm mlnho oplnloo o quo o onunclodo
umo oxprossoo odoquodo do mlnho oplnloo, o quondo ou prossu-
ponho quo oquolo poro quom ou lolo tom no onunclodo o mlnho
oplnloo totol, ontoo ou ostou omorrodo polo onunclodo, lsto , ou
ostou nolo posltlvomonto llvro. Aqul cobo o ontlgo vorso: semel
emssum oolut rreoocuble oerbum (too logo pronunclodo, o polovro
voo lrrovogovolmonto). Tombm com rolornclo o mlm mosmo ou
ostou llgodo, o noo mo posso soltor o codo lnstonto quo ou quolro.
Quondo, oo controrlo, o onunclodo noo corrospondo mlnho
oplnloo, ou ostou llvro om rolooo oos outros o o mlm mosmo.
A jguru Je lnguugem roncu superu lmodlotomonto u s
mesmu, no modldo quo o orodor prossupoo quo os ouvlntos o
comproondom, o dosto modo, otrovs do umo nogooo do lonmo-
no lmodloto, o ossnclo ocobo ldontlllcondo-so com o lonmono. So
s vozos ocorro quo um tol dlscurso lrnlco vom o sor mol comproon-
dldo, lsto noo culpo do lolonto, o noo sor no modldo quo olo lol so
motor com um potroo too mollcloso como o lronlo, quo tonto gosto
do progor poos oos sous omlgos como oos sous lnlmlgos. Costumo-
so dlzor do umo tol orlontooo lrnlco do dlscurso: Noo ho sorlododo
nosto sorlododo. A oxprossoo too srlo quo couso horror, mos o
ouvlnto oxporlonto osto lnlclodo no mlstrlo quo so oscondo por
dotros. Mos com lsso o lronlo osto novomonto suporodo. A lormo
mols corronto do lronlo conslsto om dlzormos num tom srlo o quo
contudo noo ponsodo sorlomonto. A outro lormo, om quo o gonto
brlncondo dlz om tom do brlncodolro olgo quo so ponso o srlo,
ocorro roromonto
4
. Mos, como jo lol dlto, o llguro do llnguogom
lrnlco so onulo o sl mosmo, pols como um onlgmo poro o quol
tomos no mosmo lnstonto o soluoo. As vozos o llguro do llnguogom
lrnlco tom umo proprlododo quo tombm coroctoristlco poro todo
lronlo, umu certu nobrezu, quo provm do loto do quo olo gostorlo
do sor comproondldo, mos noo dlrotomonto, o tol nobrozo loz com
quo osto llguro olho como quo do clmo poro bolxo o dlscurso slmplos
quo codo um podo comproondor som dlllculdodos; olo como quo
vlojo no corruogom nobro do lncognlto o dosto posloo olovodo olho
com dosdm poro o dlscurso podostro comum. No comunlcooo
cotldlono, o llguro do llnguogom lrnlco oporoco prlnclpolmonto nos
clossos olovodos, como umo prorrogotlvo quo loz porto, junto com
outros cotogorlos somolhontos, do bonton (bom-tom), o quol oxlgo
quo so sorrlo do lnocnclo o so consldoro o vlrtudo olgo do bltolodo,
olndo quo so ocrodlto nolo ot um corto ponto.
216
No modldo ontoo quo os circulos mols olovodos (lsso com-
proondldo noturolmonto no sontldo do umo hlororqulo osplrltuol)
lolom osslm do monolro lrnlco, como os rols o os nobros lolom
lroncs poro quo o povo lolgo noo comproondo, nosto modldo, o
lronlo osto om vlos do se solur; olo noo gostorlo do sor comproondldo
polo comum dos mortols. Por consogulnto, uqu u ronu ndo se unulu
u s mesmu. Constltul oponos umo lormo subordlnodo do voldodo
lrnlco o dosojor tor tostomunhos poro ostor bom corto o soguro do
sl; o lguolmonto oponos umo slmplos lnconsoqunclo, quo o lronlo
tom om comum com todos os pontos do vlsto nogotlvos - quo olo,
quo por dollnloo procuro o lsolomonto, tonto constltulr umo soclo-
dodo o, lncopoz do so olovor ldlo do comunldodo, so roollzo om
convonticulos. Mos ho too pouco unldodo comunltorlo numo cllquo
do lrnlcos quonto honostldodo num Estodo do lodroos. Dolxomos,
porm, do loro osto lodo, polo quol o lronlo so obro poro os
consplrodoros o o consldoromos no suo rolooo com os noo-lnlclo-
dos, no suo rolooo poro com oquolos contro os quols o suo polmlco
so dlrlgo, no suo rolooo poro com o oxlstnclo, quo concobldo por
olo lronlcomonto: oi olo costumo so monllostor Je Juus munerus. Ou
o lrnlco so Jentjcu com o dosordom quo olo quor combotor, ou
olo ossumo lronto o osso umo reludo Je oposdo, mos noturolmon-
to, sompro do tol modo quo ostojo consclonto do quo o opornclo
dolo o controrlo doqullo om quo olo so opolo, o quo soborolo osso
lnodoquooo.
Em rolooo o um sobor tolomonto protonsloso, quo sobo tudo
do tudo, lronlcomonto corroto entrur no jogo, sor orrostodo por
todo osto sobodorlo, oxclto-lo com oplousos do jubllo poro quo osto
so olovo codo voz mols, numo loucuro codo voz mols olto, dosdo quo
oi so pormonoo consclonto do quo tudo oqullo vozlo o som
contoudo. Dlonto do um ontuslosmo lnsipldo o lnopto, lronlcomon-
to corroto ultrupuss-lo olndo num oplouso oltlssononto o numo
louvooo quo subo oos cus, omboro o lrnlco ostojo consclonto do
quo osto ontuslosmo o molor tollco do mundo. E quonto mols o
lrnlco tlvor sucosso com o lroudo, quonto molhor ocoltooo suo
moodo lolso tlvor, tonto molor soro suo ologrlo. Mos olo soborolo osto
ologrlo sozlnho o tom todo o culdodo poro quo nlngum porcobo suo
lmposturo. - Esto umo lormo do lronlo quo so ocorro roromonto,
omboro olo sojo too prolundo o locll do sor oxocutodo como oquolo
outro lronlo quo oporoco sob o lormo do umo oposloo. Em propor-
oos monoros, bom quo olo vlsto s vozos opllcodo contro umo
possoo quo osto omooodo por umo ou outro ldlo llxo; contro umo
possoo quo so lmoglno llndo o, portlculormonto um homom, por
217
oxomplo, closo do suos costolotos; ou contro um outro quo so
ocrodlto osplrltuoso ou quo torlo dlto umo voz umo plodo quo nunco
conso do ropotlr; ou contro umo possoo cujo vldo, por osslm dlzor,
culmlnou num ocontoclmonto unlco, oo quol olo sompro rotorno, o
do quom so consoguo orroncor sompro do novo o norrooo do
hlstorlo, dosdo quo so solbo prosslonor o botoo corto otc. Em todos
ossos cosos, o ologrlo do lrnlco conslsto oxotomonto om purecer
uprsonuJo noquolo mosmo llxooo quo montm o outro proso.
Umo dos moloros ologrlos do lrnlco conslsto om doscobrlr om todo
porto ostos pontos lrocos: o quonto mols proomlnonto o possoo om
quom so oncontrom tols troos, tonto mols ologrlo lho do podor
loz-lo do bobo, t-lo om sou podor, omboro osto noo so d conto
dlsso, do modo quo ot umo possoo omlnonto om olguns lnstontos
so torno um lontocho poro o lrnlco, quo o loz donor como um
titoro, quo olo monojo moxondo os cordoos conlormo dosojo; o
curloso quo os pontos lrocos dos possoos, mols do quo sou lodo bom,
so ossomolhom oos ocordos quo podom sor provocodos tocondo do
umo corto monolro; oquolos porocom tor umo nocossldodo noturol
om sl, onquonto nos porturbo tonto quo os lodos bons sojom
submotldos o tontos lnconsoqunclos.
Mos por outro lodo tombm coroctoristlco do lronlo oporocor
no llguro do umo rolooo do oposloo. Dlonto do umo sobodorlo
tronsbordonto, sor too lgnoronto, too tolo, sor too pototo quonto
possivol, o no ontonto oo mosmo tompo mostror tonto vontodo do
oprondor, tonto boo vontodo, quo o dono do vordodo slnto mosmo
umo grondo ologrlo om dolxo-lo dor umo olhodo nos sous vostos
torronos; dlonto do um ontuslosmo sontlmontol, lnguldo, sor sm-
ploro Jemus poro coptor o subllmo quo ontuslosmo o outro, o
contudo todo tompo mostror umo boo vontodo, quo gostorlo tonto
do coptor o comproondor oqullo quo lho poroco um onlgmo - ostos
soo oxprossoos complotomonto normols do lronlo. E quonto mols o
tollco lrnlco oporocor como um corooo conllonto, quonto mols
outntlco porocor o sou osloro slncoro o honosto, tonto molor soro
o suo ologrlo. Doi nos vomos quo tonto podo sor lrnlco llnglr sobor
quondo so sobo quo noo so sobo, como llnglr noo sobor quondo so
sobo quo so sobo. - A lronlo podo olndo mostror-so do umo monolro
mols lndlroto otrovs do umo rolooo do oposloo, quondo olo do
prolornclo s possoos mols slmplos o mols llmltodos, noo poro
burlor-so dolos, mos slm poro oscornocor dos homons soblos.
Em todos ostos cosos o lronlo so mostro como oquolo quo
comproondo o mundo, quo procuro mlstlllcor o mundo clrcundonto,
noo tonto poro ocultor-so quonto poro juzer os outros se reoelurem.
218
Mos o lronlo tombm podo so mostror quondo o lrnlco procuro
lovor o munJo crcunJunte u julsus pstus o rospolto dolo mosmo. No
nosso tompo, om quo os rolooos burguosos o soclols quoso tornom
lmpossivol quolquor lstoru secretu Je umor, om quo o cldodo o o
vlzlnhono quoso sompro proclomorom do olto do pulplto, ontos quo
o postor o tonho lolto, o onloco do lollz cosol; no nosso tompo, om
quo o vldo do soclododo so sontlrlo lrustrodo om um do sous
prlvllglos prolorldos, so noo tlvosso o podor do unlr nos loos do
omor o oo mosmo tompo rosorvor-so o dlrolto (olo, noo o postor) do
dlzor olgumo colso contro, do modo quo os moxorlcos publlcos quo
logltlmom um omor, o osslm umo unloo controido som quo o cldodo
llquo clonto quoso consldorodo lnvolldo ou oo monos como um
otontodo oscondoloso oos sous dlroltos, osslm como os ogontos
lunororlos consldorom o sulcidlo umo lormo lnodmlssivol do oscopor
do mundo -, om nosso tompo, ou dlgo, podo multo bom porocor
nocossorlo o olgum lozor jogo lolso, so noo dosojo quo o cldodo
ossumo o honroso nogoclo do lozor om sou nomo o podldo do
cosomonto, do modo quo olo nodo mols proclso lozor do quo
oporocor com o costumolro coro do nolvo uJ moJum ( monolro do)
Podor Erlk Modson, com luvos broncos o sogurondo umo doclorooo
do proprlo punho com um osboo do suos porspoctlvos do luturo,
junto com outros sodutoros lnstrumontos moglcos (som osquocor um
momorondo mul otoncloso) quo so costumo tor moo poro o ultlmo
ossolto. So soo ontos clrcunstnclos oxtorloros os quo oxlgom um
corto mlstrlo, ontoo o mlstlllcooo opllcodo soro puro o slmplos
Jssmuludo. Mos quonto mols osto lndlviduo concobo ossos mlstl-
llcooos como oplsodlo om suo proprlo hlstorlo do omor, quonto
mols jocoso olo om suo ologrlo do otrolr o otonoo dos outros poro
um ponto complotomonto dlloronto, tonto mols u ronu oporoco. O
lrnlco gozo todo o lnllnltudo do omor, o oquolo olorgomonto
lntorlor, quo os outros procurom conllondo sogrodos, olo consoguo
tondo conlldontos do molor conllono, quo ontrotonto noo sobom
do nodo. Tols mlstlllcooos soo, om cortos clrcunstnclos, lnovltovols
tombm no lteruturu, ondo somos corcodos s vozos por umo
multldoo do lotrodos vlgllontos quo doscobrom outoros como o
Crstnu Alcooteru orronjo bons portldos.
A lronlo oporoco tonto mols quonto monos o quo dotormlno
olgum o brlncor do oscondor umo rozoo oxtorlor (consldorooo
do lomillo, rolornclo o corrolro, pusllonlmldodo otc.); o quonto mols
umo corto njntuJe nteror o quo dosporto no oscrltor o dosojo do
montor o suo obro llvro do todo rolooo llnlto com suo proprlo possoo,
o dosojo do so vor llvro do todos os condolnclos dos componholros
219
do lnlortunlo o do todos os congrotulooos do cordlol conlrorlo dos
outoros. Mos so o colso chogor o tol ponto quo oporoo olgum golo
cocorojondo, quo gostorlo lmonsomonto do botor um ovo, o quo so
conslgo lovo-lo o ossumlr o potornldodo lmputodo, molo dosconvor-
sondo o molo rolorondo o orro dosso gonto, oi o lrnlco osto com
o jogo gonho. E so s vozos dosojomos, o no nosso tompo olguns
locllmonto podorlom sontlr-so tontodos o lsto, dosplr o hoblto quo
codo um obrlgodo o vostlr o corrogor, multo humlldomonto,
sogundo os normos do suo posdo socul o por oxlgnclos do closso,
ou so olgum dosojo ovontuolmonto, polo monos umo voz, sobor so
tom sobro os condonodos o vontogom do podor oporocor com outros
trojos quo noo os do lnstltuloo, ontoo oqul tombm soro nocossorlo
umo corto mlstlllcooo. Quonto mols oqullo quo dotormlno olgum
o umo tol mlstlllcooo lor um objotlvo llnlto -, como quondo um
comorclonto vlojo ncognto poro lovor odlonto umo boo soluoo
poro umo ospoculooo, ou um rol, poro surproondor lunclonorlos
lozondorlos, ou um ogonto do policlo com o objotlvo do, poro vorlor,
oporocor como um lodroo duronto o nolto, ou um lunclonorlo
suboltorno por modo dos suporloros otc. -, tonto mols o colso so
oproxlmoro puro o slmplosmonto do umo dlsslmulooo. Ao contro-
rlo, quonto mols so troto do umo nocossldodo do, voz por outro, sor
um homom o noo sompro o otornomonto um consolholro do chon-
colorlo, quonto mols lnllnltudo potlco so oncontro oi, quonto molor
o orto com o quol o mlstlllcooo oxocutodo, tonto mols oporoco
o lronlo. E so consoguo dosoncomlnhor complotomonto o publlco,
tolvoz ot sor dotldo como possoo suspolto, ou onvolvldo om lntoros-
sontos hlstorlos do lomillo, oi slm o lrnlco olcono o quo dosojo.
Mos o quo, nostos cosos o om outros somolhontos, oporoco no
lronlo, o lberJuJe subjetou, quo o codo lnstonto tom om sou podor
u possblJuJe Je um nico, o noo so dolxo constrongor por rolooos
ontorloros. Ho olgo do sodutor om todo lniclo porquo o sujolto olndo
osto llvro, o oxotomonto este gozo quo o lrnlco omblclono. A
roolldodo olotlvo pordo om tols lnstontos suo volldodo poro olo, quo
polro llvro sobro olo. A lgrojo Cotollco romono tomou consclnclo
dlsto om olguns pontos dotormlnodos, o por lsso tlnho o hoblto, no
ldodo Mdlo, do so olovor om cortos pocos do ono oclmo do suo
proprlo roolldodo obsoluto o tomor-so o sl mosmo do monolro lrnlco,
como p. ox. no Fosto do Burro, no Fosto dos Folloos, nos Brlncodol-
ros Poscols otc. Umo tol porcopoo oro o rozoo do llcono concodldo
oos soldodos romonos poro contor sotlros sobro o trlunlodor. Aqul,
o um so tompo, so ostovo consclonto do brllho do vldo o do roolldodo
do glorlo, o, no mosmo lnstonto, lronlcomonto oclmo dolos. lguol-
220
monto so oscondlo, (som nocossldodo mosmo dos sotlros do Luclo-
no,) multo lronlo no vldo dos dlvlndodos grogos, nos quols nom o
roolldodo colostlol oro poupodo polo sopro do vonto cortonto do
lronlo. Too corto como ho multo oxlstnclo quo noo roolldodo
olotlvo, o ho olgo no porsonolldodo quo polo monos om cortos
momontos lncomonsurovol com o roolldodo olotlvo, osslm tombm
corto quo ho umo vordodo no lronlo. A lsto so ocrosconto olndo o
sogulnto: do monolro como nos tomomos ot ogoro o lronlo, olo lol
comproondldo mols como umo oxprossoo momontnoo; do modo
quo om todos os cosos monclonodos olndo noo podomos lolor do
lronlo puro ou do lronlo como ponto do vlsto. Por outro lodo, quonto
mols so propogo o obsorvooo do rolooo ontro roolldodo olotlvo o
sujolto, quo oqul lol ocoslonolmonto volorlzodo, tonto mols proxlmos
ostoromos do ponto om quo o lronlo so mostro om suo totolldodo
usurpodo.
A concepdo que um Jplomutu tem do mundo lrnlco sob
multos ospoctos, o o conhocldo lroso do Tollo,rond, quo o homom
odqulrlu o llnguogom noo poro monllostor, mos poro ocultor sous
ponsomontos, contm umo prolundo lronlo sobro o mundo, o
comblno totolmonto, no porspoctlvo do lntollgnclo politlco, com
umo outro proposloo outontlcomonto dlplomotlco, munJus oult
Jecp, Jecputur ergo (o mundo quor sor ongonodo, logo, quo sojo
ongonodo). Doi noo so soguo obsolutomonto quo o mundo dlplomo-
tlco consldoro o oxlstnclo lronlcomonto; polo controrlo, olo tom
multos colsos cujo volldodo quor lmpor. - A dllorono ontro todos
ostos munjestuoes Je ronu ot oqul monclonodos portonto
oponos quontltotlvo, um mols ou monos, onquonto u ronu sensu
emnentor (no sontldo mols olovodo, mols proprlo) so dlloronclo
quolltotlvomonto do lronlo ot oqul doscrlto, osslm como o duvldo
ospoculotlvo so dlloronclo quolltotlvomonto do duvldo vulgor o om-
pirlco. A lronlo sensu emnentor noo so dlrlgo contro osto ou oquolo
oxlstonto lndlvlduol, olo so dlrlgo contro todo o roolldodo dodo om
umo corto poco o sob cortos condloos. Elo comporto, por lsso, umo
oprlorldodo om sl, o noo onlqullondo sucosslvomonto um podoo
do roolldodo opos o outro quo olo olcono o suo vlsoo do conjunto
(Totol-Anskuolso) mos slm, por loro dosto vlsoo do totolldodo quo
olo lovo o cobo suo dostruloo no lntorlor do lndlvlduol. Noo osto
ou oquolo lonmono, mos o totolldodo do oxlstnclo quo
obsorvodo sub spece ronue (sob o cotogorlo do lronlo). Vomos
osslm o justozo do donomlnooo hogollono do lronlo como neguto-
JuJe njntu ubsolutu.
221
Antos do possormos poro umo onollso mols proxlmo o mols
dotolhodo, poroco corroto quo nos orlontomos no rogloo concoltuol
ondo hoblto o lronlo. Proclsomos, poro osto llnolldodo, dlstlngulr o
quo so podorlo chomor umo ronu executou
5
do umo ronu con-
templutou.
Obsorvomos prlmolromonto o quo ousomos chomor lronlo
executou. No modldo quo o lronlo loz volor o rolooo do oposloo
om todos os suos dllorontos nuonos, podorlo porocor quo o lronlo
so ldontlllco com Jssmuludo
6
. Em gorol so costumo, por quostoo
do brovldodo, troduzlr lronlo por dlsslmulooo ou llnglmonto. Mos
dlsslmulooo donoto mols o oto objotlvo quo lovo o cobo o dosocordo
ontro ossnclo o lonmono; lronlo donoto, olm dlsso, o gozo
subjotlvo, no modldo quo no lronlo o sujolto so llborto do vlnculooo
quol osto proso polo contlnuldodo dos condloos do vldo; osslm so
podo dlzor do lrnlco quo olo so llboro. Acrosconto-so o lsso quo o
dlsslmulooo (ou llnglmonto), so o colocomos om rolooo com o
sujolto, tom umo lntonoo, mos osto lntonoo um objotlvo oxtorlor,
ostronho dlsslmulooo mosmo; o lronlo, oo controrlo, noo tom
nonhumo lntonoo, sou objotlvo lmononto o olo mosmo umo
lntonoo motolislco. A lntonoo noo nodo mols do quo o proprlo
lronlo. Quondo o lrnlco so oprosonto como dlloronto do quo olo
roolmonto , oi podorlo docorto porocor quo suo lntonoo sojo lovor
os outros o ocrodltorom nlsso; contudo, suo lntonoo proprlomonto
o sontlr-so llvro, mos lsto olo oxotomonto por loro do lronlo, o
osslm, o lronlo noo tom outro llnolldodo ou lntonoo, mos llm om
sl. Vomos pols locllmonto quo o lronlo so dlloronclo do josultlsmo,
no quol o sujolto osto por corto llvro no oscolho dos molos poro otlnglr
suo lntonoo, mos do monolro olgumo osto llvro no sontldo do lronlo,
no quol o sujolto noo tom umo lntonoo.
No modldo quo ossonclol lronlo tor um oxtorlor oposto oo
lntorlor, podorlo porocor quo olo so ldontlllco com o lpocrsu. Em
dlnomorqus, s vozos so troduzlu lronlo tombm por Skolkogtlghod
(plcordlo, plrroo, trovossuro, som-vorgonhlco), o o um hlpocrlto so
costumo chomor lonskolk (lmpostor, mollcloso). Mos o hlpocrlslo
portonco proprlomonto oo torrono morul. O hlpocrlto so osloro
constontomonto poro porocor bom, omboro sojo mou. A lronlo, polo
controrlo, sltuo-so num torrono motolislco, o oo lrnlco so lntorosso
porocor dlloronto do quo roolmonto; do modo quo, osslm como o
lrnlco oscondo suo brlncodolro no sorlododo, suo sorlododo no
brlncodolro (mols ou monos como os ruidos do noturozo no Colloo),
osslm tombm podo ocorror-lho o ldlo do porocor mou, omboro sojo
222
bom. So quo tomos do lombror quo os dotormlnooos morols soo, o
rlgor, domoslodo concrotos poro o lronlo.
Contudo, o lronlo tombm tom umo loco toorlco ou contem-
plutou. So o consldorormos como um momonto subordlnodo, ontoo
o lronlo , som duvldo, o vlsoo cortolro poro o torto, o lolso, o voldoso
no oxlstnclo. No modldo quo olo copoz do coptor tols colsos,
podorlo porocor quo lronlo so ldontlllco com oscornlo, sotlro, sorcos-
mo otc. E cloro quo olo tom umo somolhono com lsso, no modldo
quo olo tombm v o lodo voldoso; mos quondo olo quor oprosontor
suo obsorvooo, olo so dlstlnguo, pols noo onulo oqullo quo voldoso
(voo), noo so comporto lronto o lsto como o justlo punltlvo om
rolooo oo viclo, noo tom om sl olgo do roconclllodor como o cmlco
(Jet Comske), mos ontos ot rejoru o voldoso om suo voldodo,
torno o louco olndo mols louco. E lsso o quo so podorlo chomor o
tontotlvo do lronlo poro modlor os momontos dlscrotos, noo om umo
unldodo suporlor, o slm om umo loucuro suporlor.
Consldorondo o lronlo no modldo quo olo so volto contru toJu
u exstncu, oi olo tombm so ogorro oposloo ontro ossnclo o
lonmono, ontro o lntorlor o o oxtorlor. Podorlo ontoo porocor quo
olo onquonto nogotlvldodo obsoluto so ldontlllco com o JuoJu. Mos,
om porto, dovo-so lombror quo duvldo umo dotormlnooo do
concolto, o lronlo um sor-poro-sl Ju subjetoJuJe; om porto, quo o
lronlo ossonclolmonto prtcu, o quo olo so toorlco poro novo-
monto sor protlco, ou, com outros polovros, quo o lronlo noo so ocupo
com o colso o slm conslgo mosmo. Por lsso, quondo o lronlo suspolto
do quo por tros do lonmono tom do oscondor-so olgo do dlloronto
doqullo quo osto no lonmono, o culdodo do lronlo sompro quo o
sujolto so slnto llvro, do modo quo o lonmono noo odqulro roolldodo
poro o sujolto. O movlmonto por lsso totolmonto lnvorso. No
duvldo, o sujolto quor constontomonto lr oo objoto, o o sou lnlortunlo
osto om quo o objoto logo constontomonto dlonto dolo. No lronlo, o
sujolto quor constontomonto olostor-so do objoto, o quo olo consoguo
oo tomor consclnclo o codo lnstonto do quo o objoto noo tom
nonhumo roolldodo. No duvldo, o sujolto tostomunho do umo
guorro do conqulsto, no quol codo lonmono onlqullodo porquo o
ossnclo tom do ostor mols otros. No lronlo, o sujolto boto om rotlrodo
constontomonto, contosto o roolldodo do todo o quolquor lonmono,
poro solvor o sl proprlo, no lndopondnclo nogotlvo om rolooo o
tudo.
Enllm, no modldo quo o lronlo so montm consclonto do quo
o oxlstnclo noo tom nonhumo roolldodo, o pronunclo o mosmo
223
proposloo do nlmo plodoso, oi podorlo porocor quo o lronlo sojo
umo ospclo do Jeoodo (plododo). Tombm no dovooo, o rooll-
dodo lnlorlor, so posso chomo-lo osslm, lsto , os rolooos ou
condloos do mundo, pordo o suo volldodo; mos lsto so ocontoco,
ontrotonto, no modldo quo os reluoes com Deus ollrmom no mosmo
lnstonto suo roolldodo obsoluto. O nlmo dovoto dlz tombm quo
tudo voldodo, mos lsto so ocontoco no modldo quo otrovs dosto
nogooo tudo o quo rotm o porturbo posto do lodo o o otorno-
monto subslstonto vom poro o contro. Alm dlsso, o nlmo dovoto,
quondo dlz quo tudo voldodo, noo loz oxcooo com o proprlo
possoo, noo do lmportnclo o olo, mos polo controrlo olo tombm
tom do sor posto do lodo poro quo o Dlvlno noo sojo olostodo por
suo roslstnclo, o slm so dorromo sobro osto nlmo quo so obro
dovotomonto. Slm, nos mols prolundos oscrltos do odlllcooo nos
vomos quo o nlmo plodoso consldoro o suo proprlo porsonolldodo
llnlto como o mols mlsorovol do todos. Ao controrlo, no lronlo,
quondo tudo so torno voldodo, o subjotlvldodo so llborto. Quonto
mols tudo so torno voo (voldodo, voculdodo), quonto mols vozlo do
contoudo, tonto mols volotll so torno o subjotlvldodo. E onquonto
tudo so torno voldodo, o sujolto lrnlco ndo so torno voldodo puru s
mesmo, mos slm llborto suo proprlo voldodo. Poro o lronlo, tudo so
torno nodo; mos o nodo podo sor tomodo do vorlos monolros. O
nodo ospoculotlvo o ovonosconto o codo lnstonto dlonto do con-
crooo, dodo quo olo proprlo o lmpulso do concroto, o nsus
jormutous (osloro crlodor) do concroto; o nodo mistlco o nodo
poro o roprosontooo, um nodo quo contudo too rlco do contoudo
o como o sllnclo do nolto tom voz poro oquolo quo tom ouvldos
poro ouvlr; o nodo lrnlco, llnolmonto, o qulotudo do morto, no
quol o lronlo rooporoco como lontosmo (tomo-so o ultlmo oxprossoo
com todo o suo omblguldodo).
A VALIDADE HISTRICO-UNIVERSAL DA IRONIA, A
IRONIA DE SCRATES
Rotornomos, porm, coroctorlzooo gorol do lronlo, dodo
ontorlormonto, o osslm com lsso llco sullclontomonto lndlcodo quo
o lronlo jo noo so volto poro osto ou oquolo lonmono lndlvlduol,
contro um oxlstonto lndlvlduol, o slm quo toJu u exstncu so tornou
ostronho oo sujolto lrnlco o osto por suo voz so torno ostronho
oxlstnclo, quo o proprlo sujolto lrnlco, no modldo quo u reulJuJe
pordou suo volldodo poro olo, ot um corto ponto (tombm) so
tornou lrrool. A polovro roolldodo proclso contudo sor tomodo oqul
224
prlmolromonto no sontldo do roolldodo hlstorlco, quor dlzor, o
roolldodo dodo o umo corto poco sob cortos condloos. Com ololto,
om porto osto polovro podo sor tomodo num sontldo motolislco,
osslm, p. ox., quondo so ostudo o problomo motolislco do rolooo
do ldlo com o roolldodo, som quo so quostlono osto ou oquolo
roolldodo o slm o concrooo do ldlo; om porto o polovro roolldodo
podo sor usodo o rospolto do ldlo roollzodo hlstorlcomonto. Esto
roolldodo nomoodo por ultlmo ontoo om dllorontos pocos sompro
umo outro. Com lsso noo so dovo do monolro nonhumo ochor quo
o roolldodo hlstorlco no somo totol do oxlstnclo noo torlo um otorno
noxo om sl mosmo, porm, poro os gorooos soporodos por tompo
o ospoo, o roolldodo dodo sompro dlloronto. Emboro o ospirlto do
mundo ostojo sompro om sl mosmo om todo o quolquor dosonvol-
vlmonto, o mosmo noo so do com o humonldodo o umo corto poco
o com os lndlviduos dodos o umo corto poco. A ossos so oprosonto
umo roolldodo dodo, o noo osto om podor dolos rocuso-lo; pols o
dosonvolvlmonto do mundo conduz oquolo quo quor ocomponho-
lo, o orrosto conslgo oquolo quo so rocuso. Mos no modldo quo o
ldlo concroto om sl, -lho nocossorlo constontomonto vlr o sor o
quo olo , l., - tornor-so concroto. Mos lsto olo so podo tornor-so
otrovs do gorooo o dos lndlviduos.
Aqul so mostro umo contruJdo, polo quol ovono o Jesen-
oolomento Jo munJo. A roolldodo dodo o umo corto poco o
volldo poro o gorooo o os lndlviduos no gorooo, o contudo, so noo
qulsormos dlzor quo todo dosonvolvlmonto ocobou, proclso quo
osto roolldodo sojo dosolojodo por umo outro roolldodo, o lsso tom
do ocontocor otrovs do o com os lndlviduos o o gorooo. Asslm,
poro o gorooo contompornoo do Rolormo, o cotollclsmo oro o
roolldodo dodo; o contudo olo oro oo mosmo tompo o roolldodo quo
como tol noo tlnho mols volldodo. Aqul colldo portonto umo rooll-
dodo com umo outro roolldodo. Aqul so oncontro o trgco prolundo
no hlstorlo unlvorsol. Um lndlviduo podo oo mosmo tompo ostor
justlllcodo hlstorlcomonto o contudo noo outorlzodo. Enquonto osto
nosto ultlmo coso, tom do tornor-so umo oitmu; mos no modldo quo
volo o prlmolro, olo tom do voncor; quor dlzor, olo tom do voncor,
om so tornondo umo oitmu. Aqul so v como o dosonvolvlmonto
do mundo consoquonto om sl; pols modldo om quo o roolldodo
mols vordodolro dovo vlr luz, rospoltodo mosmo osslm o roolldodo
ultropossodo; noo ho umo rovoluoo, mos umo ovoluoo; o roolldodo
possodo so mostro como olndo osslm justlllcodo oo oxlglr umo vitlmo,
o o novo roolldodo oo olorocor osto socrlliclo. Mos proclso um
socrlliclo, porquo roolmonto dovo vlr luz um novo momonto,
225
porquo o novo roolldodo noo oponos umo conclusoo do ultropos-
sodo, o slm contm om sl olgo mols, noo um slmplos corrotlvo poro
o possodo, mos oo mosmo tompo um novo lniclo.
Em codo umo dostos vlrodos no hlstorlo oxlstom dols movl-
montos quo dovom sor notodos. Por um lodo, o novo dovo vlr luz,
por outro lodo, o volho dovo sor dosolojodo. No modldo quo o novo
dovo vlr luz, nos nos doporomos oqul com o nJoiJuo projtco,
quo ovlsto o novo dlstnclo, no oscuro o om troos lndollnldos. O
lndlviduo proltlco noo possul o porvlr, olo oponos o prossonto. Noo
consoguo loz-lo vlgoror, mos do quolquor monolro olo osto pordldo
poro o roolldodo quol portonco. Suo rolooo poro com olo no
ontonto umo rolooo pocillco, pols o roolldodo dodo noo sonto
nonhumo oposloo. A osto soguo o lero trgco proprlomonto dlto.
Esto luto polo povo, osloro-so poro onlqullor oqullo quo poro olo
osto om vlos do dosoporocor; mos suo torolo noo conslsto tonto om
dostrulr quonto om tornor vlgonto o novo, o com lsso lmodlotomonto
dostrulr o possodo. Mos, por outro lodo, o ontlgo dovo sor dosolojo-
do, o volho dovo sor vlsto om todo o suo lmporloloo. Aqul nos
doporomos com o sujeto ronco. Poro o sujolto lrnlco o roolldodo
pordou todo o suo volldodo, olo so tornou poro olo umo lormo
lncomploto quo lncomodo ou constrongo por todo porto. O novo,
por outro lodo, olo noo possul. Aponos sobo quo o prosonto noo
corrospondo ldlo. Elo o quo dovo julgor. Num corto sontldo, o
lrnlco proltlco, pols olo oponto sompro poro o lronto, poro olgo
quo osto om vlos do chogor, mos noo sobo o quo sojo. Elo proltlco;
mos so orlonto, so sltuo uo contrro Jo projetu. O proloto ondo do
moos dodos com sou tompo o o portlr dosto ponto do vlsto vlslumbro
o quo ho do vlr. O proloto osto, como so obsorvou ontorlormonto,
pordldo poro suo proprlo poco, mos lsto so porquo osto morgulhodo
no suo vlsoo. O lrnlco, polo controrlo, oportou-so dos lllolros do sou
proprlo tompo o tomou posloo contro osto. Aqullo quo dovo vlr lho
oculto, joz otros dolo, s suos costos; mos o roolldodo o quo olo so
opoo como lnlmlgo oqullo quo olo dovo dostrulr; contro olo so volto
sou olhor dovorodor, o suo rolooo com sou proprlo tompo
podomos opllcor o polovro do Bibllo: Els quo os ps doquolos quo
to lovoroo ostoo porto. Tombm o lrnlco umo vitlmo oxlgldo
como socrlliclo polo dosonvolvlmonto do mundo; noo quo o lrnlco
sompro proclso colr como umo vitlmo, no sontldo ostrlto, mos slm
porquo o zolo no sorvlo do ospirlto do mundo o dovoro.
Aqul tomos ontoo o lronlo como u negutoJuJe njntu ubso-
lutu. Elo negutoJuJe, pols oponos nogo; olo njntu, pols noo
nogo osto ou oquolo lonmono; olo ubsolutu, pols oqullo, por loro
226
do quo olo nogo, um mols olto, quo contudo noo . A lronlo noo
ostoboloco nodo; pols oqullo quo dovo ostobolocor osto otros dolo.
Elo umo domnclo dlvlno, lurloso como um Tomorloo quo noo
dolxo podro sobro podro. Aqul nos tomos portonto o lronlo. Em corto
modldo, codo vlrodo hlstorlco proclso tombm possulr osto lormooo
(Formuton) o cortomonto noo sorlo olgo som lntorosso hlstorlco
porsogulr tol lormooo otrovs do hlstorlo unlvorsol. Eu noo quoro,
no ontonto, lonor-mo o lsto, mos oponos cltor como oxomplos do
tompo proxlmo Rolormo CurJunus, Cumpunellu e 8runo. Mosmo
Erosmo do Rotordom lol, ot corto ponto, lronlo. Crolo quo ot ogoro
noo so lovou om conto sullclontomonto o slgnlllcooo dosto lormooo
(Formotlon); o lsto tonto mols ostronho quondo so sobo com quo
prodllooo Hogol trotou o nogotlvo. Mos oo nogotlvo no slstomo
corrospondo o lronlo no roolldodo hlstorlco. No roolldodo hlstorlco o
nogotlvo oxlsto, o quo jomols ocorro no Slstomo.
A lronlo umo Jetermnudo Ju subjetoJuJe. No lronlo o
sujolto osto negutoumente lore; pols o roolldodo quo lho dovo dor
contoudo noo osto oi, olo llvro do vlnculooo no quol o roolldodo
dodo montm o sujolto, mos olo nogotlvomonto llvro o como tol
llutuonto, susponso, pols noo ho nodo quo o soguro. Mos osto mosmo
llbordodo, osto llutuor, do oo lrnlco um corto ontuslosmo, no
modldo quo olo como quo so ombrlogo no lnllnltudo dos posslblll-
dodos, no modldo quo olo, quondo proclso do um consolo por tudo
o quo noulrogo, podo buscor roluglo no onormo lundo do rosorvo
do posslbllldodo. Entrotonto, olo noo so ontrogo o osto ontuslosmo,
quo oponos rosplro o nutro o ontuslosmo do dostruloo quo ho nolo.
- Mos dodo quo o lrnlco noo osto do posso do novo, podor-so-lo
porguntor com o quo, ollnol, olo onlqullo o volho, o o lsso so proclsorlo
rospondor: olo unulu (tlntetgjor) o roolldodo dodo com u propru
roolldodo dodo, mos proclso lombror oo mosmo tompo quo o novo
prlnciplo nolo osto prosonto kutu Jnumn, como posslbllldodo
7
. Mos
no modldo quo olo onlqullo o roolldodo com o proprlo roolldodo, olo
so coloco oo sorvlo do lronlo do mundo. Hogol noto, om suo Hst.
Ju Flosoju, 2 vol., p. 62: Todo dloltlco dolxo volor o quo dovo
volor, como so volosso, dolxo quo o proprlo dostruloo lntorno oi so
dosonvolvo - unlvorsol lronlo do mundo, o osslm o lronlo do mundo
osto concobldo bom corrotomonto. Exotomonto porquo codo rooll-
dodo hlstorlco lndlvlduol contudo oponos momonto no roollzooo
do ldlo, olo corrogo om sl mosmo o gormo do suo ruino. lsto so
mostro ospoclolmonto com todo clorozo no juJuismo, cujo slgnlllco-
oo como momonto do tronsloo ospoclolmonto slngulor. Asslm
oro, p. ox., umo prolundo lronlo sobro o mundo, quondo o Lol,
227
dopols do onunclo dos mondomontos, ocroscontou o promosso: so
cumprlros lsto, soros solvo, dodo quo so mostrou quo os homons noo
podlom cumprlr o Lol, o osslm umo solvooo quo llcou vlnculodo o
umo tol condloo mols do quo hlpottlco. Mos quo o judoismo so
onulou o sl mosmo por sl mosmo, lsto so mostro oxotomonto om suo
rolooo hlstorlco poro com o crlstlonlsmo. Mosmo som nos oprolun-
dormos numo lnvostlgooo do slgnlllcodo do oporloo do Crlsto, so
nos nos llxormos oponos nolo como um ponto do vlrodo no hlstorlo
unlvorsol, noo dolxoromos som duvldo do porcobor o lormooo
(Formuton} lrnlco. Elo nos dodo, do rosto, com Jooo Botlsto. Elo
noo oro oquolo quo dovlo vlr, noo soblo o quo dovlo vlr, o contudo
olo dostrulu o judoismo. Elo o onulou noo com o novo, mos o
onlqullou por molo dolo mosmo. Rolvlndlcou dosto o quo o judoismo
quorlo dor - justlo; mos lsto o judoismo noo ostovo om condloos
do dor, o por lsso orrulnou-so. Jooo dolxou portonto o judoismo
subslstlr o oo mosmo tompo dosonvolvou nolo o gormo do ruino. A
porsonolldodo do Jooo Botlsto llco totolmonto no sombro, porcobo-so
nolo do corto modo o lronlo do mundo om suo conllgurooo objotlvo,
do modo quo olo so torno oponos um lnstrumonto nos moos dosto.
Mos, poro quo o lormooo lrnlco so dosonvolvo complotomonto,
oxlgo-so quo oo mosmo tompo o sujeto tome conscncu Je suu
ronu, so slnto nogotlvomonto llvro oo condonor o roolldodo dodo,
o gozo o llbordodo nogotlvo. Poro quo lsto posso ocontocor, o
subjotlvldodo tom do sor dosonvolvldo, ou molhor, no modldo quo
o subjotlvldodo so loz volor oporoco o lronlo. A subjotlvldodo sente
o sl mosmo lronto roolldodo, sonto o suo proprlo loro, suo volldodo
ou slgnlllcooo. No modldo, porm, quo olo sonto lsso, olo so llborto
por osslm dlzor do rolotlvldodo, no quol o roolldodo dodo quor
prond-lo. Contonto quo osto lronlo ostojo justlllcodo hlstorlcomonto,
o llbortooo do subjotlvldodo omproondldo oo sorvlo do ldlo,
mosmo quo o sujolto lrnlco noo ostojo cloromonto consclonto dlsto.
E o gonlol no lronlo justlllcodo. Do lronlo lnjustlllcodo volo o sogulnto:
quom qulsor solvor suo olmo, pord-lo-o. Mos so o lronlo osto
justlllcodo ou noo, so o hlstorlo podo julgo-lo.
Mos polo loto do o sujolto vor o roolldodo lronlcomonto, doi
noo soguo do monolro olgumo quo olo so roloclono lronlcomonto
conslgo mosmo oo lmpor suo concopoo do roolldodo. Asslm, om
tompos rocontos, lolou-so bostonto do lronlo o do concopoo lrnlco
do roolldodo; mos osto concopoo roromonto conllgurou-so lronlco-
monto. Mos quonto mols lsto ocontoco, tonto mols corto o lnovltovol
tombm o ruino do roolldodo, tonto mols o sujolto lrnlco prodo-
mlno sobro o roolldodo quo olo quor onlqullor, o tonto mols llvro olo
228
tombm. Aqul olo procodo ontoo sllonclosomonto no mosmo
oporooo como o lronlo do mundo. Elo dolxo o oxlstonto subslstlr
(dot Bostooondo bostooo), mos poro olo osto noo tom nonhumo
volldodo; s vozos, olo loz como so osto tlvosso volldodo poro olo, o
sob osto moscoro o ompurro rumo ruino corto. Contonto quo o
sujolto lrnlco ostojo hlstorlcomonto justlllcodo, ho oqul umu unJuJe
do genul o do rejlexdo ortistlco.
Entrotonto, jo quo o lronlo umo dotormlnooo do subjotlvl-
dodo, ontoo olo tombm tlnho do so mostror lo ondo o subjotlvldodo
polo prlmolro voz oporocou no hlstorlo unlvorsol. Com ololto, u ronu
u prmeru e u mus ubstrutu Jetermnudo Ju subjetoJuJe. lsso
oponto poro oquolo vlrodo hlstorlco om quo o subjotlvldodo polo
prlmolro voz oporocou, o osslm nos chogomos o Socrotos.
No prlmolro porto dosto dlssortooo jo lol sullclontomonto
osclorocldo como oro o ronu Je 5ocrutes. Todo o roolldodo dodo
tlnho pordldo poro olo suo volldodo, olo so tornoro estrunlo u toJu
reulJuJe Ju substunculJuJe. Esto um dos lodos do lronlo; mos,
polo outro lodo, 5ocrutes se serou Ju ronu poro dostrulr o holonls-
mo (Groocltoton); sou comportomonto lronto o osto oro constonto-
monto lrnlco; olo oro lgnoronto o nodo soblo, mos procurovo
constontomonto oscloroclmonto junto oos outros; mos, dolxondo
osslm o ordom oxlstonto subslstlr, olo o orrulnou. Esto totlco olo
consorvou ot o llm, o quo so mostro ospoclolmonto quondo lol
procossodo. Mos o zolo nosto sorvlo o dovorou, o jnulmente u ronu
o ugurrou, o tontoou, tudo pordou suo roolldodo. Esto concopoo do
Socrotos o do slgnlllcooo do sou ponto do vlsto no hlstorlo unlvorsol
mo poroco orrodondor-so too noturolmonto om sl mosmo (ut ujrunJe
sg sg selo), quo olo consogulro, como osporo, sor ocolto por um ou
outro loltor. Dodo, porm, quo Hogol so rocuso o comproondor o
ponto do vlsto do Socrotos como lronlo, torno-so nocossorlo tomor
om consldorooo os objooos quo so oncontrom oqul ou oll om sous
oscrltos.
Antos ou quoro, por quonto ostlvor om mlnhos loros, tontor
olucldor umo lroquozo do quo poroco podocor todo o concopoo do
Hogol do concolto lronlo. Hogol lolo sompro do lronlo com multo
ovorsoo; o lronlo, o sous olhos, umo obomlnooo. A poco do
oporloo do Hogol colncldo com o poriodo mols glorloso do Schlogol.
Mos osslm como o lronlo dos Schlogol hovlo lolto, no osttlco, o
julgomonto do umo sontlmontolldodo quo so olostrovo, osslm tom-
bm oro Hogol oquolo quo dovlo corrlglr o dosocorto quo hovlo no
lronlo. Um dos moloros mrltos do Hogol conslsto om tor dotldo, ou
229
polo monos tor tontodo dotor os lllhos pordldos do ospoculooo om
sou comlnho do pordloo. Poro lsso, porm, nom sompro olo utlllzou
os molos mols suovos, o o suo voz, quondo os lntorpolovo, nom
sompro oro suovo o potornol, mos lroquontomonto tlnho olgo do
osporo como num mostro-oscolo. Os odoptos do lronlo orom os quo
mols o lmportunovom, o olo logo om soguldo pordou o osporono
do solvo-los o os trotou o portlr do ontoo como pocodoros lrrocupo-
rovols o ompodornldos. Sompro quo so lho oloroco o oportunldodo
Hogol lolo dossos lrnlcos, sompro trotodos do monolro mols oltlvo,
slm, Hogol olho poro olos do clmo poro bolxo, com onormo dosdm
o oltlvoz, poro ossos quo olo chomo do llustros porsonolldodos. Mos
o loto do Hogol tor JesJenluJo estu jormu Je ronu quo lho ostovo
mols proxlmo projudlcou, noturolmonto, suo concopoo do concolto
(hons Oplottolso ol Bogrobot). Doi porquo noo gonhomos umo
vordodolro onollso, mos om componsooo Schlogol sompro gonho
umo boo sovo. Com lsso noo so quor dlzor, do modo nonhum, quo
Hogol noo tonho rozoo contro os lrmoos Schlogol, o quo o lronlo do
duplo Schlogol o Schlogol noo tonho sldo um dosvlo multo grovo; o
tombm com lsso noo so quor nogor quo Hogol tonho contrlbuido
provoltosomonto polo sorlododo com quo so opoo o quolquor lsolo-
oo, umo sorlododo quo loz com quo so posso lor multos do suos
onollsos com bostonto odlllcooo o roconlorto. Por outro lodo, noo
so podo omltlr quo Hogol, oo so voltor unllotorolmonto contro o lronlo
pos-llchtoono, Jexou Je perceber u oerJuJe Ju ronu, o oo ldontl-
llcor todo lronlo com oquolo, lol lnjusto com o lronlo. Logo quo Hogol
onunclo o polovro lronlo, lmodlotomonto vom o ponsor om Schlogol
o Tlock, o sou ostllo lnstontonoomonto so lmprogno do umo corto
oxosporooo. No sou dovldo lugor, dovo sor osclorocldo om quo
conslsto o orrnoo o lnjustlllcodo no lronlo do Schlogol, bom como
o mrlto do Hogol om rolooo o lsto. Rotornomos ogoro suo
monolro do consldoror o lronlo do Socrotos.
Antorlormonto nos jo chomomos o otonoo poro o loto do quo
Hegel, oo oxpor o mtoJo Je 5ocrutes, dostoco ospoclolmonto duos
lormos, suo lronlo o suo molutlco (orto do portolro, Gjordomodor-
kunst). Suo oxposloo o rospolto so oncontro no Hstoru Ju Flosoju,
2 vol., p. 5-67. A onollso do lronlo socrotlco s vozos bostonto
rosumldo, om componsooo, Hogol oprovolto o oportunldodo poro
brodor contro o lronlo onquonto prlnciplo gorol, o ocrosconto, p.
62: Fol Frodorlco Schlogol quom lnvontou por prlmolro osto pon-
somonto, Ast ropotlu suos polovros; o dopols soguom os polovros
srlos quo Hogol costumo pronunclor om tols ocosloos. Socrotos llngo
sor lgnoronto o, sob opornclo do so dolxor onslnor, onslno os outros.
230
P. 60: Esto ontoo o lodo do lomoso ronu socrtcu. Elo tom nolo
o conllgurooo subjotlvo do dloltlco, olo umo monolro do so
comportor no troto com os outros; o dloltlco soo os rozoos do colso,
o lronlo monolro ospoclol do so comportor do possoo o possoo.
Mos como um pouco ontos oro dlto quo Socrotos uso o mosmo lronlo
quondo olo quor rldlculorlzor o modo dos sollstos, oqul logo
omorgo umo dlllculdodo; pols num dos cosos Socrotos quor ollnol
onslnor, o no outro oponos conlundlr. Hogol lombro ontoo quo osto
lronlo socrotlco poroco contor olgumo lnvordodo, oxpoo, porm, om
soguldo, o justozo do sou comportomonto. Enllm, mostro olo o
vordodolro slgnlllcooo do lronlo socrotlco, o suo grondozo. Esto
conslsto om quo olo lovo o concrotlzor o dosonvolvor, oxpllcltor os
roprosontooos obstrotos. E ocrosconto, p. 62: Quondo dlgo quo
sol o quo o rozoo, o quo o l, ostos soo ontoo roprosontooos
complotomonto obstrotos; poro quo so tornom concrotos proclso
quo olos sojom oxpllcltodos, quo so prossuponho noo sor conhocldo
o quo olos soo proprlomonto. Socrotos olotuou osto oxpllcooo do
tols roprosontooos; o lsto o quo ho do vordodolro no lronlo
socrotlco. Mos com lsso ocobo tuJo conjunJJo, o oprosontooo do
lronlo socrotlco pordo todo sou poso hlstorlco, o o possogom oqul
cltodo too modorno quo nom lombro Socrotos.
A quostoo do Socrotos noo oro, do nonhumo monolro, con-
crotlzor o obstroto, o os oxomplos oduzldos lorom oscolhldos som
duvldo com multo lnlollcldodo; pols ou noo crolo quo Hogol pudosso
poro tonto lntroduzlr onologlos, o noo sor quo olo qulsosso tomor
todo Plotoo, sob o protoxto do quo o nomo do Socrotos sompro
usodo om Plotoo, com o quo olo ontrorlo om conlronto tonto conslgo
mosmo quonto com todos os domols. O quo Socrotos quorlo ndo oro
concretzur o ubstruto, mos slm, otrovs do concroto lmodloto, lovor
o ubstruto u upurecer. Por lsso, dlonto dostos obsorvooos hogollo-
nos, bosto lombrormos, por um lodo, o duplo lormo do lronlo quo
oncontromos om Plotoo (pols ovldonto quo Hogol ponso noquolo
lronlo quo chomomos plotnlco, com o quol olo ldontlllco, no p. 64,
o lronlo socrotlco), o, por outro lodo, tombm o lol do movlmonto
om todo o vldo do Socrotos: olo noo conslstlo om lr do obstroto poro
o concroto, mos slm lr do concroto poro o obstroto, o clegur
constuntemente ut ui. Quondo, pols, todo lnvostlgooo sobro lronlo
socrotlco om Hogol tormlno ldontlllcondo-o com o plotnlco, o tonto
o socrotlco quonto o plotnlco llcom sondo umo monolro do
convorsooo, umo onlmooo soclol ou mundono, mols do quo com
olo so pudosso comproondor oquolo nogooo puro, oquolo rolooo
nogotlvo (p. 64), tomos ontoo quo tols obsorvooos jo lorom ros-
231
pondldos nos portos procodontos. Ao oxpor o muutcu do Socrotos,
Hogol tombm noo so sol molhor. All olo dosonvolvou o slgnlllcodo
do quostlonomonto socrotlco, o tol oxposloo too bolo quonto
vordodolro; mos u Jstndo quo nos llzomos ontorlormonto, ontro
porguntor poro rocobor umo rosposto o porguntor poro conlundlr,
noo porcobldo. O oxomplo quo olo oscolho no llnol, do concolto
do dovor, noo tom, com ololto, nodo do socrotlco, o noo sor quo olo
protondo oncontror um dosonvolvlmonto socrotlco no PurmnJes.
- E quondo olo lolo, llnolmonto, do lronlo trgcu do Socrotos, tomos
do lombror quo ndo o lronlo do Socrotos, o slm o lronlo do mundo
com Socrotos. lguolmonto, osto nooo noo podo osclorocor nodo
com rolornclo quostoo do lronlo socrotlco.
No Comentro us obrus Je 5olger, p. 488, Hogol chomo o
otonoo mols umo voz poro o dllorono ontro o lronlo do Schlogol o
o do Socrotos. Quo hojo dllorono, nos jo concodomos, o no lugor
odoquodo olndo lromos mostror molhor, mos doi noo so soguo do
modo olgum quo o ponto do vlsto do Socrotos noo sojo lronlo. Hogol
consuro Fr. Schlogol porquo osto, som comproondor o ospoculotlvo
o dolxondo-o do lodo, orroncou o proposloo llchtoono sobro o
volldodo constltutlvo do ou do sou contoxto motolislco, orroncou-o
do torrono do ponsomonto o o opllcou dlrotomonto roolldodo poro
nogor o roolldodo vlvo do rozoo o do vordodo o poro roduzl-los
opornclo no sujolto o oo porocor poro os outros. Elo ontoo chomo
o otonoo poro o loto do quo, poro coroctorlzor osto lolslllcooo do
vordodo om opornclo, ousou-so doturpor o nomo do lnoconto lronlo
socrotlco. Com ololto, quondo so colocou o somolhono no loto do
quo Socrotos sompro ontrovo om umo lnvostlgooo ossovorondo
nodo sobor, poro conlundlr os sollstos, o rosultodo dosto comporto-
monto sompro olgo nogotlvo, quo llco som rosultodo clontillco. At
oi o ossoroo do Socrotos, do quo nodo soblo, osto dodo como
sorlododo comploto, o osslm olo ndo ronco. Eu noo quoro oqul
oprolundor o quostoo do dlllculdodo quo surgo oo mostror Hogol oi
quo o onslnomonto do Socrotos ocobovo som rosultodo, quondo
oproxlmomos lsto do outro oxpllcooo hogollono, oprosontodo onto-
rlormonto, do quo o onslnomonto do Socrotos concrotlzovo o obstro-
to, mos por outro lodo ou quoro vor om moloros dotolhos ut que
ponto o lgnornclo oro ulgo Je sro puru 5ocrutes.
Antorlormonto jo lol mostrodo quo Socrotos, quondo dlzlo quo
oro lgnoronto, soblo contudo, dodo quo tlnho clnclo do suo lnscln-
clo, o tombm so mostrou quo suo clnclo noo oro contudo umo
clnclo do olgo, quor dlzor, noo tlnho um contoudo posltlvo, o
portonto suo lgnornclo oro lrnlco, o dodo quo Hogol, conlormo ou
232
vojo, lnutllmonto tontou vlndlcor poro olo um contoudo posltlvo, ou
ocho quo o loltor nosto ponto podo dor-mo rozoo. So o sou sobor
losso um sobor do olgo, ontoo suo lgnornclo torlo sldo oponos umo
Convorsotlonslorm (lormo do convorsooo). Agoro, porm, suu
ronu est completu em s mosmo. Nosto ponto, sru o suo
lgnornclo uo mesmo tempo em que tumbm ndo sru, o neste
ponto extremo tomos quo montor Socrotos. Quo olgum solbo quo
noo sobo o lniclo do llcor sobondo, mos quondo noo so sobo mols
do quo lsso, ontoo so um lniclo. E osto sobor quo montm Socrotos
lrnlco. Logo quo Hogol, tondo chomodo o otonoo poro o loto do
quo o lgnornclo do Socrotos oro umo colso srlo, ocho quo podo
mostror com lsso quo suo lgnornclo noo oro lrnlco, poroco do novo
quo Hogol noo constonto. Com ololto, quondo o lronlo dovo
lormulor um onunclodo supromo, ocontoco oi como poro todos os
pontos do vlsto nogotlvos, olo pronunclo olgo do posltlvo, olo lovo o
srlo oqullo quo dlz. Poro o lronlo nodo osto ostobolocldo, olo vlro o
moxo com tudo uJ lbtum; mos so olo quor onunclor lsto, dlz olgo
do posltlvo, com o quo ontoo o suo soboronlo nosto ponto ocobo.
Quondo pols Schlogol ou Solgor dlz: o roolldodo oponos
opornclo, llusoo, oponos voculdodo, um nodo, olo quor dlzor lsto
ovldontomonto com sorlododo, o noo obstonto Hogol dlz quo lsto
lronlo. A dlllculdodo quo oqul so oncontro osto proprlomonto om quo
lronlo no sontldo ostrlto jomols podo sor lormulodo num onunclodo,
porquo o lronlo umu Jetermnudo do sujeto que--puru-s, quo
om constonto ogllldodo nodo dolxo subslstlr, o por couso dosto
ogllldodo ndo consegue concentrur-se numo osdo Je conjunto como
osto do noo dolxor nodo subslstlr. A consclnclo quo Schlogol o
Solgor tm do quo o llnltudo noo nodo, ovldontomonto too
sorlomonto ponsodo como o lgnornclo do Socrotos. Em ultlmo
lnstnclo, o lrnlco proclso sompro pr olgo, mos oqullo quo olo
osslm poo nodo. Oro, lmpossivol quo so posso tomor o srlo o
nodo, som so chogor o olgo (o quo ocontoco, quondo olo tomodo
ospoculotlvomonto o srlo), ou ontoo so dososporor (quondo olo
tomodo possoolmonto o srlo). Entrotonto, o lrnlco noo loz nom
umo colso nom outro, o nosto sontldo so podo dlzor quo olo noo lovo
o srlo nodo dlsso. A lronlo o jogo lnllnltomonto lovo com o nodo,
quo noo so ossusto com olo, mos torno sompro o onlronto-lo do
coboo orguldo. Quondo noo so tomo o nodo ospoculotlvomonto ou
possoolmonto o srlo, ontoo cloro quo olo tomodo lovlonomonto,
o nestu meJJu quo olo noo lovodo o srlo. Coso Hogol qulsosso
dlzor quo Schlogol noo lovovo o srlo quo o oxlstnclo um nodo
som roolldodo, dovorlo hovor oi olgumo colso quo poro Schlogol
233
tlvosso volldodo, mos ontoo suo lronlo sorlo moro lormo. Podo-so
dlzor ontoo do lronlo quo olo leou (o} nuJu u sro, no modldo quo
noo lovo colso olgumo o srlo. Elo concobo o nodo sompro om
oposloo o olgo, o, poro llbortor-so do sorlododo do olgumo colso,
ogorro o nodo. Mos o nodo tombm noo lovodo o srlo, o noo sor
no sontldo do quo noo ho sorlododo om rolooo o nonhumo colso.
Asslm ocorro tombm com o lgnornclo do Socrotos, suo lnsclnclo
o nodo, com o quol olo onlqullo quolquor sobor. lsto so podo vor
molhor om suo concopoo do morto.
Elo noo sobo o quo o morto o o quo ho dopols do morto, so
ho olgo ou slmplosmonto noo ho nodo, olo ontoo lgnoronto: mos
osto lgnornclo noo o lncomodo, polo controrlo, olo so sonto pro-
prlomonto bom llvro nolo, o, no ontonto, poro olo ho umo sorlododo
totol no loto do olo sor lgnoronto. - Eu crolo, por lsso, quo mo doroo
rozoo num ponto: quo com ossos obsorvooos do Hogol noo llco
ostobolocldo nodo quo proibo supor quo o ponto do vlsto do Socrotos
lronlo.
Rosumomos: o quo no prlmolro porto dosto dlssortooo lol
sollontodo como coroctoristlco do ponto do vlsto do Socrotos, quo
todo o vldo substonclol do holonlsmo tlnho pordldo o volldodo poro
olo, lsto quor dlzor: quo o roolldodo oxlstonto oro poro olo lrrool, o
lsto noo num ou noutro sontldo oponos, mos slm om suo totolldodo
globol como tol: quo olo, om rolooo o osto roolldodo som volldodo,
llnglu dolxor o ordom ostobolocldo subslstlr, o osslm o conduzlu
ruino: quo olo ontoo lo llcondo codo voz mols lovo, sompro mols lovo,
codo voz mols llvro nogotlvomonto: osslm nos vomos quo este ponto
Je ostu Je 5ocrutes, do ocordo com o onollso quo llzomos, oro,
onquonto negutoJuJe njntu ubsolutu, ronu. Entrotonto, noo oro
o roolldodo om gorol quo olo nogovo, mos oro o roolldodo dodo o
umo corto poco, o do substonclolldodo tol como oxlstlo no Grclo,
o o quo o lronlo oxlglo oro o roolldodo do subjotlvldodo, o roolldodo
do ldoolldodo. A hlstorlo julgou quo Socrotos ostovo justlllcodo oos
olhos do hlstorlo unlvorsol. Elo lol umo vitlmo. E som duvldo um
dostlno troglco, no ontonto, o morto do Socrotos proprlomonto noo
troglco: no lundo, o Estodo grogo chogo tordo com suo condonooo
morto, o, por outro lodo, noo tlro umo grondo odlllcooo do
oxocuoo do pono do morto, pols o morto noo tlnho poro Socrotos
nonhumo roolldodo. Poro o horol troglco, o morto tom volldodo; poro
olo, o morto no vordodo o ultlmo luto o o ultlmo solrlmonto. Com
lsso, o contomporonoldodo quo olo quorlo onlqullor podo sotlslozor
suo sodo do vlngono. Mos umo tol sotlslooo o Estodo grogo noo
podlo consogulr com o morto do Socrotos; pols Socrotos, com suo
234
lgnornclo, tlnho lmpodldo todo comunlcooo mols plono do sontldo
com o ponsomonto do morto. E vordodo quo o horol troglco noo
tomo o morto, mos roconhoco nosto um solrlmonto, umo possogom
posodo o duro, o nosto sontldo tom volldodo suo condonooo, mos
Socrotos noo sobo slmplosmonto nodo, o nosto sontldo umo ronu
sobre o EstuJo, quo o condono o pordor o vldo, o com lsso cr quo
o punu.
A IRONIA APS FICHTE
Fol, poro lombrormos oponos colsos sullclontomonto conhocl-
dos, om Kont quo o modorno ospoculooo, quo ogoro so sontlo odulto
o omonclpodo, consou-so do tutolo, no quol tlnho vlvldo ot oll sob
o Jogmutsmo o so dlrlglu, como o lllho prodlgo, oo sou pol o oxlglu
quo llzosso o lnvontorlo o o portllho com olo. E bom conhocldo o
rosultodo dosto portllho, o como o ospoculooo nom proclsou vlojor
oo ostrongolro poro dospordlor sous molos, pols noo hovlo obun-
dnclo. Quonto mols, no crtcsmo, o ou morgulhovo no contomplo-
oo do ou, tonto mols mogro, sompro mols mogro llcovo osto ou, ot
quo ocobou tornondo-so um lontosmo, lmortol como o morldo do
Auroro*. Acontocou com o ou o mosmo quo com o corvo, quo,
oncontodo com os ologlos do roposo sobro suo possoo, dolxou colr
o quoljo. Enquonto o rolloxoo rollotlo constontomonto sobro o
rolloxoo, o ponsomonto so dosoncomlnhou, o codo posso quo olo
dovo odlonto o olostovo noturolmonto mols o mols do todo contoudo.
Aqul so mostrou o quo so mostroro om todos os tompos, quo quondo
so quor ospoculor ospoclolmonto lmportonto ostor no dlrooo
corroto. O ponsomonto nom porcobou quo oqullo quo procurovo
ostovo no sou proprlo procuror, o quo so noo o qulsosso procuror oll,
noo o oncontrorlo om todo o otornldodo. Acontocou com o lllosollo
o mosmo quo com um homom quo osto do oculos o oposor dlsto
procuro por olos, procuro dlonto do norlz o quo osto om sou norlz, o
por lsso nunco o oncontro.
Mos osto dodo oxtorlor poro o oxporlnclo, quo como um corpo
solldo colldlo com oquolo quo lozlo o oxporlnclo, ombos so dlston-
clondo om soguldo com o loro do volocldodo do collsoo, o Dng un
scl (colso om sl), quo contlnuo sompro tontondo o sujolto do
* Segundo a mitologia grega, Aurora, a deusa de dedos de rosa, conseguiu a
imortalidade para seu marido, Tito, mas sem a permanente juventude. Com o tempo, o
belo amante se converteu num velho decrpito. (N.R.)
235
oxporlnclo (osslm como umo corto oscolo no ldodo Mdlo ocrodl-
tovo quo os slnols sonsivols no Eucorlstlo ostovom oi poro tontor o l)
-, osto oxtorlor, osto Dng un scl oro o quo constltuio o lroquozo do
slstomo do Kont. Slm, pormonocou o porgunto, so o ou noo sorlo olo
mosmo umo Dng un scl. Esto quostoo lol lovontodo o rospondldo
por Fclte. Elo romovou o dlllculdodo com osto un scl, colocondo-o
no lntorlor do ponsomonto, lnllnltlzou o ou no Eu-Eu. O ou produ-
conto o mosmo quo o ou produzldo. O Eu-Eu o ldontldodo
obstroto. Com lsso Flchto llborou lnllnltomonto o ponsomonto. Mos
osto njntuJe Jo pensumento, om Flchto, , como todo lnllnltudo
llchtoono, umo njntuJe negutou (suo lnllnltudo morol um conti-
nuo osloro polo osloro; suo lnllnltudo osttlco contlnuomonto
produzlr polo produzlr; o lnllnltudo do Dous contlnuomonto doson-
volvlmonto polo dosonvolvlmonto), , pols, umo lnllnltudo om quo
noo ho nonhumo llnltudo, umo lnllnltudo som nonhum contoudo.
Ao lnllnltlzor dosto monolro o ou, Flchto loz volor um ldoollsmo, om
rolooo oo quol todo roolldodo ompolldoclo, um ocosmlsmo, om
rolooo oo quol sou ldoollsmo so tornou roolldodo, omboro losso
docotlsmo. Com Flchto, o ponsomonto so torno lnllnltlzodo, o sub-
jotlvldodo so torno o nogotlvldodo lnllnlto, obsoluto, o tonsoo o o
osplrooo lnllnltos. Doi provm o lmportnclo do Flchto no clnclo.
Suo Wssensclujtslelre (Doutrlno do Clnclo) lnllnltlzou o sobor.
Mos o lnllnltlzou nogotlvomonto, o osslm olo obtovo, om voz do
vordodo, o cortozo, olconou noo o lnllnltudo posltlvo, mos nogotlvo,
no ldontldodo obsoluto do Eu conslgo mosmo; om voz do um osloro
posltlvo, l., o lollcldodo, um osloro nogotlvo, l., um dovor.
Mos justomonto por osto lotor nogotlvo, o sou ponto do vlsto
tlnho um ontuslosmo lnllnlto, umo lnllnlto olostlcldodo. Kont coroco
do lnllnltudo nogotlvo, Flchto, do posltlvo. Flchto tom por lsso um
mrlto obsoluto no quostoo do mtodo; com olo o clnclo so tornou
um todo do um so bloco. Mos no modldo quo Flchto llxou o
ldontldodo obstroto no Eu-Eu, no modldo quo olo, om sou rolno
ldoollsto, noo quls tor nodo o vor com o roolldodo, olo olconou o
nico ubsoluto, o portlr do quol quorlo construlr o mundo, o o
rospolto do quol tonto so lolou. O ou so tornou o constltulnto. Mos
dodo quo o ou so oro concobldo do monolro lormol o portonto
nogotlvo, Flchto pormonocou proprlomonto porodo nos molmnu
(osloros) lnllnltomonto olostlcos do um lniclo. Elo tom o lmpulso
lnllnlto do nogotlvo, sou nsus jormutous (osloro crlodor), mos o
tom como umo lmpotuosldodo quo noo consoguo solr do lugor, o
tom como umo lmpoclnclo dlvlno o obsoluto, como umo loro
lnllnlto, contudo lnoporonto, porquo nodo ho o quo olo so posso
236
opllcor. E umo potonclooo, umo oxoltooo, potonto como um dous,
copoz do lovontor o mundo lntolro, o contudo nodo tondo poro
lovontor. O ponto do portldo do problomo do lllosollo lol osslm
trozldo consclnclo, com o ousnclo do prossuposloos quo olo
dovo comoor, mos o onormo onorglo dosto comoo noo vol odlonto.
Pols poro quo o ponsomonto, o subjotlvldodo, odqulro suo plonltudo
o vordodo, precso que se Jexe nutrr, proclso morgulhor no
prolundldodo do vldo substonclol, obrlgor-so oll como o comunldodo
so obrlgo om Crlsto, proclso, om porto com ongustlo, om porto com
slmpotlo, om porto rocuondo, om porto so ontrogondo, quo so dolxo
trogor polos ondos do mor substonclol, osslm como no lnstonto do
ontuslosmo o sujolto quoso so pordo dlonto do sl, morgulho o olundo
noqullo quo o ontuslosmo, o contudo sonto um suovo orroplo,
porquo so troto do suo vldo. Ho quo tor corogom, porm lsto
nocossorlo, pols todo oquolo quo qulsor solvor o suo olmo pord-lo-o.
Mos noo o corogom do dososporo; pols como Toulor dlz, do
monolro too bolo, o proposlto do umo sltuooo multo mols concroto:
Doch dieses Verlieren, dies Entschwinden
Ist eben das echte und rechte Finden
(Pois este perder, este desaparecer,
justamente o verdadeiro encontrar).
E sobldo quo Flchto obondonou mols tordo osto ponto do vlsto,
quo tonho tldo multos odmlrodoros o poucos soguldoros, o procurou
om olguns oscrltos do ocosloo numo monolro mols odlllconto ocolmor
o dlmlnulr o plorosollo (plonltudo do ontondlmonto) ontorlor. Por
outro lodo, olo tombm procurou, como so doproondo dos oscrltos
postumos, publlcodos por sou lllho, tornor-so sonhor o mostro do-
quolo lnllnltudo nogotlvo, om so oprolundondo no ossnclo proprlo
do consclnclo. lsto, ontrotonto, noo concorno nosso lnvostlgooo,
onquonto, polo controrlo, ou quoro oqul otor-mo somonto oo ponto
do vlsto quo so llgo uo prmero Fclte, lsto , lronlo do Schlogol o
do Tlock.
Com Flchto, o subjotlvldodo so tornoro llvro, do monolro
lnllnlto o nogotlvo. Mos poro solr dosto movlmonto do ousnclo do
contoudo, om quo so movlo om lnllnlto obstrooo, olo proclsovo sor
nogodo; poro quo o ponsomonto pudosso sor rool, proclsovo tornor-
so concroto. Com lsso so dostoco o quostoo do roolldodo motolislco.
Esto prlnciplo llchtoono, do quo o subjotlvldodo, o eu, tom oulJuJe
consttutou o o unlco onlpotonto, conqulstou 5cllegel o Teck, o
o portlr doi olos opororom oo nivol do mundo. Dlsto rosultou umo
duplo dlllculdodo. Em prlmolro lugor, conlundlu-so o ou ompirlco o
237
llnlto com o Eu otorno; om sogundo lugor, conlundlu-so o roolldodo
motolislco com o roolldodo hlstorlco. Apllcou-so osslm som mols nom
monos um ponto do vlsto metujisco lncomploto u reulJuJe. Flchto
quorlo construlr o mundo; mos o quo olo tlnho om monto oro um
construlr slstomotlco. Schlogol o Tlock quorlom lnvontor um mundo.
8
Doi so v quo osto lronlo noo ostovo o sorvlo do ospirlto do
mundo. Noo oro um momonto do roolldodo dodo quo dovlo sor
nogodo o dosolojodo por um novo momonto; mos todo reulJuJe
lstorcu oro nogodo, poro obrlr lugor o umo roolldodo outoproduzl-
do. Noo oro o subjotlvldodo o quo dovlo surglr oqul, pols o subjotl-
vldodo jo ostovo prosonto nos rolooos do mundo mos oro umo
subjotlvldodo oxoltodo, umo segunJu potncu Ju subjetoJuJe.
Logo so v quo osto lronlo oro complotomonto lnjustlllcodo, o quo o
otltudo do Hogol lronto o olo tom suo rozoo do sor.
A lronlo

so oprosontovo ontoo como oquolo, dlonto do quol


nodo ostovo ostobolocldo, nodo subslstlo (lntot vor Bostooondo),
como oquolo quo tlnho ocobodo com tudo, o oo mosmo tompo como
oquolo quo tlnho plonos podoros poro lozor tudo. Quondo dolxovo
olgo subslstlr, quo soblo quo tlnho podor poro onlqullo-lo, o o soblo,
no mosmo lnstonto om quo o dolxovo subslstlr. So olo punho olgo,
quo soblo quo tlnho outorldodo poro oboll-lo, o o soblo no mosmo
lnstonto om quo o punho. Elo so soblo do posso do poJer ubsoluto
puru lgur e Jeslgur. Elo tlnho o dominlo tonto sobro ldlos quonto
sobro lonmonos, o onlqullovo uns polos outros. Elo onlqullovo o
lonmono mostrondo quo olo noo corrospondlo ldlo; onlqullovo
o ldlo mostrondo quo olo noo corrospondlo oo lonmono. Em
ombos os cosos com todo rozoo, dodo quo o ldlo o o lonmono so
oxlstom um no outro o um com o outro. E om tudo lsso, o lronlo lo
lovondo suo vldo som culdodos; pols o sujolto oro sullclontomonto
homom poro lozor tudo lsso; pols quom too grondo como Alo, o
quom podo subslstlr dlonto dolo
Mos o roolldodo (o roolldodo hlstorlco) ontro em reludo com
o sujolto numu Juplu muneru: porto como um Jom, quo noo so
dolxo dosdonhor, o porto como umu tureju, quo quor sor roollzodo.
A dlscropnclo, quo o lronlo ostoboloco com o roolldodo, jo osto
sullclontomonto lndlcodo quondo so dlz quo o orentudo roncu
essenculmente critcu. Tonto o sou lllosolo (Schlogol) como o sou
pooto (Tlock) soo critlcos. Noo so omprogo ontoo o stlmo dlo - quo
sob multos ospoctos so protondo quo dovo tor chogodo om nosso
tompo - poro dosconsor do obro hlstorlco, mos slm poro crltlcor. Mos
critlco gorolmonto oxclul slmpotlo, o oxlsto umo critlco, poro o quol
238
quolquor colso ostobolocldo subslsto too pouco quonto quolquor
lnocnclo dlonto do dosconllono politlco. Entrotonto, noo so crltlco-
rom os ontlgos closslcos, noo so crltlcou, como Kont, o consclnclo,
mos so crltlcou o proprlo roolldodo. Oro, bom podo hovor multo colso
no roolldodo quo oxlgo o critlco, o o mol no sontldo do Flchto, o
lndolnclo o o progulo, podom multo bom tor tomodo conto do
multo colso, o suo os nertue (loro do lnrclo) podo oxlglr umo
corrooo, ou, com outros polovros, podo tor hovldo multo oxlstonto
do loto quo, justomonto porquo noo oro roolldodo, proclsovo sor
cortodo; mos por couso dlsso do monolro nonhumo so podorlo
justlllcor dlrlglr sou otoquo critlco contro todo o roolldodo. Quo
Schlogol lol critlco, bosto quo ou o lombro; mos quo Tlock tombm
lol critlco, oi lguolmonto so mo doro rozoo, so noo so protondor
contostor-mo o loto do quo Tlock lntroduzlu om sous dromos suo
polmlco contro o mundo, o do quo osto, poro sor comproondldo,
prossupoo um lndlviduo polomlcomonto dosonvolvldo, umo clrcuns-
tnclo quo tombm contrlbulu poro quo olos pormonocossom rolotl-
vomonto monos populoros do quo torlom morocldo dovldo suo
gonlolldodo.
Quondo ou dlzlo, mols oclmo, quo u reulJuJe om porto se
upresentu como um Jom (Guoe), llcovo osslm oxprossodo o rolooo
do lndlviduo com um possodo. Esto possodo quor ontoo tor volldodo
poro o lndlviduo, noo quor llcor dosporcobldo ou sor lgnorodo. Poro
o lronlo, oo controrlo, proprlomonto noo ho nenlum pussuJo. lsto
so dovo o quo o lronlo so ovodlu do lnvostlgooos motolislcos. Elo
conlundlu o ou tomporol com o Eu otorno. Mos osto Eu otorno noo
tom nonhum possodo, o por consogulnto osto ou tomporol tombm
noo tom nonhum. No modldo, porm, quo o lronlo quor tor o
gontllozo do ossumlr um possodo, osto proclso sor Je tul nuturezu quo
o lronlo posso rosguordor suo llbordodo sobro olo, o posso lozor o
sou jogo com olo. E por lsso quo o porto mitlco do hlstorlo - os sogos
o os ovonturos - lol o quo mols oncontrou groo oos sous olhos. Por
outro lodo, o hlstorlo proprlomonto dlto, ondo o vordodolro lndlvi-
duo tom suo llbordodo posltlvo, porquo nolo quo olo tom suos
promlssos, proclsovo sor dolxodo do loro. Poro tonto, o lronlo loz
como Hrculos, quondo osto lutou contro Antou, lnvoncivol onquon-
to tlvosso contoto com o torro. Hrculos, como so sobo, lovontou
Antou, olostondo-o do choo o osslm o domlnou. A lronlo loz o
mosmo colso com o roolldodo hlstorlco. Com um gosto todo hlstorlo
so tornou mlto - pooslo - londo - ovonturo. E dosto monolro o lronlo
llcovo novomonto llvro. Agoro olo podlo lozor suo oscolho o oglr
como bom ontondosso. Suos prolornclos lorom prlnclpolmonto poro
239
o Grclo o o ldodo Mdlo. Entrotonto, olo noo so pordlo om concop-
oos hlstorlcos, o quo olo soblo oro Dlchtung und Wohrholt(Pooslo
o Vordodo). Oro olo vlvlo no Grcu, sob o bolo cu grogo, pordldo
no gozo prosonto do vldo hormnlco grogo, o oi vlvlo do modo o tor
suo roolldodo nlsto.
Mos quondo llcovo lotlgodo dlsso, ompurrovo osto roolldodo
posto orbltrorlomonto poro too longo do sl, quo osto dosoporoclo
complotomonto. O mundo grogo noo tlnho nonhumo volldodo poro
olo como um momonto do hlstorlo do mundo, mos tlnho volldodo
poro olo, o volldodo obsoluto, so porquo lsto lho ogrodovo. Oro olo
morgulhovo nos llorostos prlmltlvos Ju lJuJe MJu, oscutovo o
murmurlo mlstorloso dos orvoros o so onlnhovo om suos crlstos
lrondosos, oro so roluglovo om suos covornos obscuros, om rosumo,
buscovo no ldodo Mdlo suo roolldodo no componhlo do covolholros
o trovodoros, opolxonovo-so por umo nobro donzolo, montondo um
corcol logoso o com um lolcoo do coo ogorrodo oo sou broo
ostlrodo. Mos quondo osto hlstorlo do omor pordlo suo volldodo, o
ldodo Mdlo rocuovo oo lnllnlto, o so pordlo mols o mols, sous
contornos codo voz mols vogos nos bostldoros do consclnclo. A
ldodo Mdlo noo tlnho nonhumo volldodo poro olo onquonto um
momonto do hlstorlo unlvorsol, mos volldodo o volldodo obsoluto,
so porquo o lronlo so comprozlo nlsto. A mosmo colso so ropoto om
toJos os Jominos toorlcos. Por um momonto, estu ou uquelu relgdo
oro o obsoluto poro olo; mos olo soblo todo tompo multo bom quo
o rozoo polo quol lsto oro o obsoluto oro porquo o proprlo lronlo
osslm o quorlo, o com lsso, ponto llnol. No lnstonto sogulnto olo jo
quorlo outro colso. Elo onslnovo, por consogulnto, osslm como
onslnodo om Nutlun, o 5bo, quo todos os rollgloos soo lguol-
monto boos, o o crlstlonlsmo tolvoz o plor, o so poro vorlor lho
ogrodovo sor olo mosmo umo crlsto. A mosmo colso no torrono
clontillco. Julgovo o condonovo todo o quolquor ponto Je ostu
centijco, ostovo sompro dltondo sontono ossontodo o tompo todo
no cotodro do julz; ogoro, lnvostlgor, lsto olo noo lozlo. Sltuovo-so
constontomonto oclmo do objoto, o lsto oro ollos multo noturol; pols
so ogoro o roolldodo dovorlo lnlclor. Com ololto, o lronlo so ovodlro
do quostoo motolislco sobro o rolooo do ldlo com o roolldodo; mos
o roolldodo motolislco sobropolro oo tompo, o osslm oro lmpossivol
roolldodo coblodo polo lronlo sor dodo no tompo. E osto conduto,
quo so julgo o condono, quo Hogol (vol. XVl, p. 465) comboto
prlnclpolmonto om Fr. Schlogol. Nosto ospocto, jomols so podoro
roconhocor sullclontomonto os grondos mrltos Je Hegel no com-
proonsoo Jo pussuJo lstorco. Elo noo rocuso o possodo, mos slm
240
o comproondo, noo dosprozo outros pontos do vlsto clontillcos, mos
os ultroposso.
Com Hogol, portonto, llco posto umo borrolro contro oquolo
lntormlnovol convorso llodo do quo o hlstorlo unlvorsol dovo lnlclor
ogoro, como so olo dovosso lnlclor proclsomonto s quotro horos ou
no mols tordor ontos dos clnco. So um ou outro hogollono dou umo
orroncodo hlstorlco too lormldovol quo noo consoguo mols dotor-so
o numo corrldo tromondo vol poro os qulntos do dlobo, Hogol noo
tom culpo nonhumo dlsso; o olndo quo so posso, no quo tongo
contomplooo hlstorlco, roollzor mols do quo Hogol o loz, cortomonto
nlngum quo tonho umo ldlo do slgnlllcooo do roolldodo olotlvo
soro too lngroto o ponto do, proclpltondo-so om ultropossor Hogol,
chogor o osquocor o quo dovo o osto, so quo olgumo voz o ontondou.
So so qulsosso dlzor o quo quo outorlzo o lronlo o tomor o otltudo
monclonodo, ontoo so dovorlo dlzor quo porquo o lronlo sobo quo
o lonmono noo o ossnclo. A ldlo concroto, o por lsso tom do
tornor-so concroto, mos osto tornor-so concroto do ldlo justomonto
o roolldodo hlstorlco. Nosto roolldodo hlstorlco, codo olo portlculor
tom suo volldodo como momonto. A lronlo, porm, noo roconhoco
osto volldodo rolotlvo. Poro o lronlo, o roolldodo hlstorlco oro tom
umo volldodo obsoluto, oro noo tom nonhumo; pols, ollnol olo
ossumlu poro sl o lmportonto oncorgo do produzlr o roolldodo.
Mos u reulJuJe tombm, poro o lndlviduo, umu tureju
(Opguoe} que quer ser reulzuJu. Aqul, so dovorlo cror, o lronlo torlo
do mostror-so om sou lodo mols lovorovol; pols tondo ultropossodo
todo o roolldodo dodo, dovor-so-lo cror quo olo torlo olgo do bom
poro colocor no lugor dosto. Mos osto noo o coso, do monolro
nonhumo; pols, como o lronlo consogulu domlnor o roolldodo
hlstorlco lozondo-o llutuor, osslm tombm olo proprlo ocobou por
tornor-so llutuonto. 5uu reulJuJe somente possblJuJe. Com
ololto, so o lndlviduo ogonto dovo ostor om condloos do rosolvor
suo torolo do roollzor o roolldodo olotlvo (ot roollsoro Vlrkollghodon),
ontoo olo tom do so sontlr lntogrodo om um contoxto molor, tom do
sontlr o sorlododo do rosponsobllldodo, tom do sontlr o rospoltor todos
os consoqunclos roclonols. Dlsto o lronlo osto llvro. Elo so sobo no
posso do um podor do lnlclor tudo do novo quondo bom lho porocor;
noo ho possodo quo o compromoto, o osslm como no plono toorlco
o lronlo gozo om llbordodo lnllnlto o sou podor critlco, osslm tombm
no plono protlco olo gozo umo llbordodo dlvlno somolhonto quo noo
conhoco nonhum vinculo ou ontrovo, mos jogo dosonlroodo o
ologromonto, rotouondo como um Lovloto no mor. Llvro o lronlo o
, cortomonto, llvro dos culdodos do roolldodo, mos tombm llvro do
241
suos ologrlos, llvro do suos bnoos; pols como noo ho nodo oclmo
dolo mosmo, noo podo rocobor nonhumo bnoo; pols sompro o
monor quo rocobo o bnoo do molor. E por osso llbordodo quo o
lronlo onsolo. Por lsso olo so vlglo o nodo o ossusto mols do quo sor
domlnodo por olgumo lmprossoo; pols so quondo so llvro dosto
monolro vlvo-so pootlcomonto o, como so sobo, o grondo oxlgnclo
do lronlo do quo so dovo ooer poetcumente. Mos vlvor pootlco-
monto oro ontondldo polo lronlo como olgo do dlloronto o olgo mols
do quo oqullo quo quolquor homom sonsoto quo tonho olgum
rospolto polo volor humono o olgumo comproonsoo do suo orlglno-
lldodo ontondorlo com osto oxprossoo. Elo ndo ontondlo, com tol
oxprossoo, o sorlododo ortistlco quo vom om ouxillo do dlvlno no
homom, o slloncloso o colmomonto llco oscuto do voz do quo
coroctoristlco numo lndlvlduolldodo, buscondo surproondor sous
movlmontos, poro ontoo coloco-los dlsposloo do lndlviduo, lo-
zondo com quo todo o lndlvlduolldodo hormonlcomonto so doson-
volvo rumo o umo llguro plostlco comploto om sl mosmo (l slg solv
olrundot). Elo ndo ontondlo com lsso o quo vom monto do crlstoo
plodoso, quondo olo tomo consclnclo do quo o vldo umo oduco-
oo, umo lormooo quo, bom ontondldo, noo dovo lozor dolo olgo
do totolmonto dlloronto (pols o Dous dos crlstoos noo possul o
onlpotnclo nogotlvo lnllnlto do Dous dos moomotonos, poro o quol
um homom do tomonho do umo montonho o umo mosco do
tomonho do um ololonto soo too possivols quonto umo montonho
do olturo do um homom o um ololonto too poquono quonto umo
mosco, todos os colsos podondo sor porloltomonto dllorontos do quo
soo), mos dovo justomonto dosonvolvor os gormos quo o proprlo
Dous plontou no homom, jo quo o crlstoo tom consclnclo do sl como
oquolo quo tom roolldodo dlonto do Dous. Aqul o crlstoo tombm
vom om ouxillo do Dous, torno-so como quo o sou coloborodor no
tormlnor o boo obro quo o proprlo Dous comoou.
Com oquolo oxprossoo o lronlo ndo so contontou com um
protosto contro todo o vulgorldodo, quo noo outro colso sonoo o
produto lomontovol do sou molo, contro todos ostos homons ordl-
norlos, produzldos s duzlos, do quo o mundo osto cholo; olo quorlo
olgo mols. Pols umo colso so crlor (pootlcomonto) o sl mosmo, o
umo outro colso so dolxor crlor. O crlstoo so dolxo crlor, o nosto
sontldo um crlstoo bom slmplos vlvo multo mols pootlcomonto do
quo umo poroo do coboos tolontosos. Mos ot oquolo quo so crlo
o sl mosmo no sontldo grogo roconhoco quo lho lol posto umo torolo.
Por lsso lho lmporto tonto tomor consclnclo do dodo orlglnol quo
ho nolo, o osto orlglnolldodo o llmlto no lntorlor do quol olo crlo, o
242
no lntorlor do quol olo pootlcomonto llvro. A nJoJuulJuJe tom
portonto um jm quo sou llm obsoluto, o suo otlvldodo busco
proclsomonto roollzor osto llm, soboroor o sl mosmo om o duronto
osto roollzooo, quor dlzor, suo otlvldodo conslsto om so tornor jur
scl (por sl) o quo olo un scl (om sl). Mos osslm como os homons
ordlnorlos noo possuom nonhum on slch, podondo vlr o sor
quolquor colso, osslm tombm o lrnlco noo tom nonhum un scl.
Noo , ontrotonto, por olo sor moro produto do sou molo; multo polo
controrlo, olo polro oclmo do todo o sou molo; mos poro bom podor
vlvor pootlcomonto o poro bom podor crlor o sl mosmo, o ronco
ndo poJe ter nenlum un scl.
Dosto modo, o proprlo lronlo so olundo noqullo quo olo mols
comboto; pols um lrnlco odqulro umo corto somolhono com o
homom mols prosolco, so quo o lrnlco tom o llbordodo nogotlvo,
com o quol olo osto por clmo do sl mosmo crlondo pootlcomonto. E
por lsso quo o lrnlco too lroquontomonto so torno om nodo; pols
poro o homom volo o quo noo volo poro Dous: quo do nodo noo
surgo nodo. Mos o lrnlco consorvo constontomonto poro sl suo
llbordodo potlco, o quondo olo noto quo noo so torno nodo, ontoo
pootlzo lsto tombm; sobo-so quo, ontro os posloos o colocooos
potlcos do vldo proconlzodos polo lronlo, o mols nobro dontro olos
o do tornor-so slmplosmonto nodo. Um Tougonlchts (lmprosto-
vol), por consogulnto, no pooslo do oscolo romntlco, sompro o
possoo mols potlco, o oqullo do quo os crlstoos, ospoclolmonto om
tompos ogltodos, lolom too lroquontomonto, do tornor-so um louco
oos olhos do mundo, o lrnlco jo roollzou suo monolro, so quo olo
noo osto buscondo o mortirlo, pols poro olo oqullo o gozo potlco
supromo. Entrotonto, o lnllnlto llbordodo potlco, quo sompro
lndlcodo como lncluido nosto tornor-so nodo, oxprlmo-so tombm
do umo monolro mols posltlvo, pols o lndlviduo lrnlco lroquonto-
monto percorreu nu jormu Ju possblJuJe umo multlpllcldodo do
dotormlnooos, olo so vlvonclou pootlcomonto nolos, ontos do ocobor
no nodo. No lronlo, o olmo osto sompro om porogrlnooo, osslm
como no doutrlno pltogorlco sobro o mundo, so quo ogoro som
proclsor do tonto tompo. Mos so llco poro tros com rolooo oo tompo,
olo lovo vontogom om rolooo multlpllcldodo do dotormlnooos, o
cortomonto oxlstom multos lrnlcos quo ontos do oncontror dosconso
no nodo porcorrorom Jestnos multo mols oxtroordlnorlos quo o
doquolo golo do quo lolo Luclono, um golo quo prlmolro tlnho sldo
Pltogoros om possoo, ontos do so tornor Asposlo, o bolozo ombiguo
do Mlloto, dopols loro o cinlco Crotos, dopols um rol, um mondlgo,
um sotropo, um covolo, umo grolho, um sopo o mll outros colsos,
243
quo sorlo multo prollxo onumoror, llnolmonto um golo, o lsto mols
do umo voz, porquo oro o quo mols lho ogrodovo. Poro o lrnlco
tudo possivol. Nosso Dous osto no cu o loz tudo o quo lho ogrodo;
o lrnlco osto no torro o loz tudo o quo lho do prozor. Noo obstonto,
noo so podo lovor o mol no lrnlco quo lho custo tonto tornor-so
olgumo colso; pols quondo so tom dlonto do sl umo posslbllldodo too
lmonso, noo nodo locll oscolhor. So poro vorlor, o lrnlco ocho
justo dolxor o Jestno e o ucuso docldlrom. Elo conto, por lsso, nos
dodos, como os crlonos: Edolmonn, Bottolmonn (princlpo, mon-
dlgo), o osslm por dlonto. E no ontonto, como todos ostos dotorml-
nooos so volom poro olo como posslbllldodos, olo podo porcorror
todo o oscolo quoso too doprosso quonto os crlonos. O quo s vozos
custo tompo oo lrnlco, o osmoro quo olo omprogo puru oestr u
roupugem corretu, odoquodo porsonogom quo olo mosmo lnvon-
tou do sor. Nosto ospocto, o lrnlco ontondo do ossunto o possul um
loto consldorovol do moscoros o lontoslos suo llvro oscolho. Oro olo
ondo com o loco orgulhoso do um potriclo romono, onvolto om umo
togo com orlos do purpuro, ou sonto lmpononto com umo sorlododo
romono om umo sellu curuls (codolro curul); oro so oculto num
humlldo trojo do porogrlno ponltonto; oro so ossonto com os pornos
cruzodos como um poxo turco om sou horm; oro olo orro por oi sob
os trojos do um torno tocodor do citoro, com o lovozo o o llbordodo
do um possorlnho. Els oi o quo o lrnlco tom om monto quondo dlz
quo so dovo ooer poetcumente, o lsso quo olo consoguo oo pootlzor
o sl mosmo.
Mos rotornomos obsorvooo ontorlor, do quo umo colso se
Jexur crur poetcumente o umo outro crur u s mesmo poetcu-
mente (Jgte sg selo}. Com ololto, oquolo quo so dolxo crlor tom
tombm um contoxto dodo dotormlnodomonto, oo quol olo dovo
ojustor-so, o osslm olo noo so torno umo polovro som sontldo,
orroncodo do suo conoxoo. Mos poro o lrnlco, osto contoxto, quo
olo quollllcorlo do opndlco, noo tom nonhumo volldodo, o como olo
noo osto lntorossodo om lormor-so o sl mosmo do monolro o ojustor-
so oo sou molo, proclso quo oqullo quo o clrcundo so dolxo
conlormor com olo, ou sojo, olo noo oponos crlo pootlcomonto o sl
mosmo, mos poetzu guulmente seu munJo crcunJunte. O lrnlco
llco oi porodo, orgulhosomonto lochodo om sl mosmo, o loz os
homons doslllorom dlonto dolo, como Adoo com os onlmols, o noo
oncontro componhlo poro sl. Por osso otltudo, olo ontro constonto-
monto om collsoo com o roolldodo o quo portonco. Torno-so por lsso
lmportonto suspenJer oqullo quo o constltulnto do roolldodo
olotlvo, oqullo quo o ordono o sustonto, lsto , u morul e u oJu tcu.
244
E ols quo nos oncontromos ogoro no ponto quo lol o prlnclpol objoto
do otoquo do Hogol. Tudo o quo subslsto no roolldodo dodo tom poro
o lrnlco somente oulJuJe potcu; pols, ollnol, olo vlvo pootlcomon-
to. Mos quondo o roolldodo dodo pordo, dosto monolro, o suo
volldodo poro o lrnlco, lsto noo ocontoco porquo olo oro umo
roolldodo coduco, quo dovlo sor substltuido por umo outro mols
vordodolro, o slm porquo o lrnlco oquolo Eu otorno, poro o quol
nonhumo roolldodo o odoquodo. Asslm doscobrom-so tombm
ogoro os rozoos polos quols o lrnlco so coloco poro olm do morol
o do vldo tlco, otltudo quo o proprlo Solgor roprovo, quondo dlz
quo noo o quo olo ontondo por lronlo. Proprlomonto noo so podo
dlzor quo o lrnlco so coloco loro o oclmo do morol o do vldo tlco,
mos olo vlvo do umo monolro domoslodo obstroto, domoslodo
motolislco o osttlco poro podor chogor concrooo do morol o do
tlco. Poro olo, o vldo um dromo, o o quo o ocupo o onrodo
ongonhoso do dromo. Elo mosmo ospoctodor, olndo quondo olo
proprlo o otor. lnllnltlzo por lsso o sou ou, volotlllzo-o motolislco o
ostotlcomonto, o omboro do voz om quondo so rocolho too ogoistlco
o ostroltomonto quonto possivol, om outros horos tromulo too solto
o dlstondldo, quo o mundo lntolro podorlo cobor nolo. Elo so
ontuslosmo dlonto do umo vlrtudo quo so socrlllco, osslm como um
ospoctodor so ontuslosmo no tootro; olo um critlco rlgoroso quo
sobo multo bom quondo osto vlrtudo so torno lnsipldo o lolso. Elo
copoz do so orropondor, mos so orropondo osttlco o noo morolmon-
to. No lnstonto do orropondlmonto, olo osto ostotlcomonto por clmo
do sou orropondlmonto, oxomlno so osto osto corroto ostotlcomonto
o so coborlo bom como umo rpllco no boco do umo porsonogom
potlco.
No modldo quo o lrnlco, com o llcono potlco molor possivol,
so crlo o sl mosmo o oo mundo clrcundonto, no modldo quo osslm
olo vlvo sompro no modo hlpottlco o subjuntlvo, o suo vldo perJe
toJu contnuJuJe. Com lsso, olo so submoto totolmonto oo ostodo
do nlmo (Stomnlng). Suo vldo so roduz o merus Jsposoes ujetous
(luttor Stomnlngor). Oro, corto quo tor ostos dlsposloos do nlmo
podo sor olgo do multo vordodolro, o nonhumo vldo torrono too
obsoluto oo ponto do lgnoror o controdloo quo oi rosldo. Mos numo
vldo soudovol o dlsposloo olotlvo ollnol oponos umo potonclooo
do vldo quo do rosto so oglto o so movo om olgum. Um crlstoo srlo
sobo multo bom quo ho lnstontos om quo olo osto tomodo mols
prolundomonto o do monolro mols vlvo polo vldo crlsto do quo
hobltuolmonto; mos nom por lsso olo so torno um pogoo quondo o
dlsposloo do nlmo posso. Quonto mols soudovol o sorlomonto olo
245
vlvo, tonto mols quor pormonocor sonhor do sou ostodo olotlvo
(Stomnlngon), quor dlzor, tonto mols quor humllhor-so sob osto o
com lsso solvor suo olmo. Mos dodo quo noo ho nonhumo contlnul-
dodo no lrnlco, osslm so sucodom um oo outro os mols opostos
ostodos do nlmo. Oro olo um dous, oro um groo do orolo. Suos
tonolldodos olotlvos (Stomnlngor) soo too cosuols como os oncorno-
oos do Brohmo. E o lrnlco, quo se cr lore, col por lsso sob o lol
torrivol do lronlo do mundo o llco ponondo sob u mus ussustuJoru
escruoJdo. Mos o lrnlco um pooto, o doi rosulto quo, mosmo
sondo umo bolo jogodo polos coprlchos do lronlo do mundo, nom
sompro olo do o lmprossoo do o sor. Elo pootlzo tudo, o pootlzo junto
os ostodos do nlmo. Poro sor llvro do loto, olo proclso tor os
tonolldodos olotlvos om sou podor, por lsso codo tonolldodo olotlvo
tom do sor lnstontonoomonto substltuido por outro. So s vozos
ocontoco quo os ostodos do nlmo so sucodom um oo outro do
monolro dososporodo, ot olo porcobo quo os colsos noo ondom
multo bom; ontoo olo so pootlzo. Ele noentu poetcumente quo olo
proprlo quo ovoco os ostodos do nlmo, olo pootlzo ot porollsor-so
osplrltuolmonto o dolxor do pootlzor. A proprlo tonolldodo olotlvo
portonto noo tom nonhumo roolldodo poro o lrnlco, o roro quo
olo d llvro curso s tonolldodos olotlvos sonoo sob u jormu Jo
contruste. Suos ollloos so ocultom no nobro lncognlto do grocojo,
suo ologrlo onvolvldo om lomontooos. Oro olo osto o comlnho do
convonto, o duronto o trojoto vlslto o montonho do Vnus, logo olo
so dlrlgo montonho do Vnus o duronto o vlogom rozo om um
convonto.
Tombm os omproondlmontos clontillcos do lronlo ovonom
do ocordo com o ostodo do nlmo. E lsso prlnclpolmonto o quo Hogol
condono om Tlock, o quo tombm vom luz om suo corrospondnclo
com Solgor: oro tom todos os rospostos, oro olo olndo procuro; oro
olo dogmotlco, oro ctlco; oro vol o Jocob Bhmo, oro oos grogos,
o osslm por dlonto: tudo umo quostoo do nlmo (lutter 5temnn-
ger). E no ontonto, como ollnol sompro dovo hovor um loo, poro
llgor num conjunto ostos opostos, umo unldodo ondo so rosolvom
os onormos dlssonnclos dossos tonolldodos olotlvos, olhondo os
colsos mols do porto tombm so oncontroro osto unldodo no lrnlco.
TJo o uncu contnuJuJe quo o lrnlco tom. Tdlo, osto otornl-
dodo som contoudo, osto lollcldodo som gozo, osto prolundldodo
suporllclol, osto soclododo lomlnto. Mos o tdlo proclsomonto o
unldodo nogotlvo ossumldo numo consclnclo possool, om quo os
controrlos dosoporocom. Nlngum ho do contostor quo no momonto
otuol tonto o Alomonho quonto o Frono possuom umo quontldodo
246
lmonso do tols lrnlcos, o noo proclsom mols lozor-so lnlclor nos
mlstrlos do tdlo por olgum lordo lngls, mombro ltlnoronto do um
clubo do spleen; o olguns dontro ostos jovons robontos do jovom
Alomonho o do jovom Frono ho multo tompo ostorlom mortos do
tdlo so sous rospoctlvos govornos noo so tlvossom mostrodo bos-
tonto potornols mondondo prond-los o osslm lhos dondo olgo poro
rollotlr. So so qulsor tor um rotroto mognillco do um tol lrnlco, quo
justomonto por suo dupllcldodo do oxlstnclo coroco do oxlstnclo,
ou gostorlo do lombror oponos Aso-Loko*.
Vomos oqul como u ronu permunece sempre negutou: no
ospocto toorlco olo ostoboloco um dosocordo ontro ldlo o roolldodo,
ontro roolldodo o ldlo; no ospocto protlco ontro posslbllldodo o
roolldodo, ontro roolldodo o posslbllldodo. Poro domonstror lsso, o
sogulr, no lonmono hlstorlco do lronlo, ou dovo porcorror um pouco
mols om dotolhos os sous roprosontontos mols lmportontos.
FRIEDRICH SCHLEGEL
Do Frlodrlch Schlogol, oqul so dovo tomor como objoto do
dlscussoo o bom conhocldo romonco LucnJe, quo so tornou o
ovongolho do Jovom Alomonho, o slstomo poro o suo Roobllltooo
do Corno, o quo poro Hogol oro olgo obomlnovol
10
. Esto dlscussoo
noo osto llvro, contudo, do dlllculdodos; pols jo quo, como so sobo,
LucnJe um llvro bostonto losclvo, locllmonto ou corro o porlgo do,
oo rossoltor tol ou quol possogom poro um oxomo mols dotolhodo,
tornor lmpossivol poro o loltor mols puro solr dosso totolmonto soo
o solvo. Eu sorol, contudo, too culdodoso o modorodo quonto
possivol.
Poro noo comotor lnjustlo com Schlogol, dovo-so rocordor us
mutus noersoes quo so lntroduzlrom lurtlvomonto nos mols vorlodos
dominlos do vldo o tm sldo lnconsovols om tornor o umor too docll,
too bom omostrodo, too lnguldo o rostolro, too lndolonto, too utll o
oprovoltovol como um onlmol domstlco, numo polovro, too prlvodo
do orotlsmo quonto possivol. Nosto sontldo, dovor-so-lo ostor multo
groto o Schlogol so olo tlvosso consoguldo oncontror umo soido, mos
lnlollzmonto o cllmo doscoborto por olo, o unlco sob o quol o omor
* Divindade escandinava, cujas aes ora amistosas ora desleais explicam a
duplicidade a que se refere o autor. (N.R.)
247
podorlo prosporor, noo um cllmo mols morldlonol om rolooo oo
nosso cllmo do norto, mos um cllmo ldoollzodo quo noo so oncontro
om lugor nonhum. Por lsso, noo bosto quo os gonsos o os potos
domstlcos do omor cosolro botom os osos o olovom umo lormldovol
grltorlo quondo ouvom o possoro solvogom do omor zunlndo oclmo
do suos coboos; mos todo homom com um sonso potlco mols
prolundo, com onsolos lortos domols poro so dolxor prondor nos tolos
do oronho romntlcos, o com oxlgnclos vldo podorosos domols
poro so contontor com oscrovor um romonco, dovo oqul lovontor sou
protosto, justomonto om nomo do pooslo, o dovo procuror domons-
tror quo noo umo soido o quo Fr. Schlogol oncontrou, mos slm um
dosvlo om quo olo so dosoncomlnhou, dovo procuror domonstror
quo vlvor noo o mosmo colso quo sonhor. So olhormos mols do
porto oqullo quo Schlogol comboto com suo lronlo, cortomonto
nlngum ho do nogor quo hovlo o quo ho multo colso no lniclo, no
contlnuooo o no conclusoo do vldo conjugol quo moroco umo tol
corrooo o quo lovo o sujolto noturolmonto o so llbortor do tols colsos.
Exlsto oi umo sorlododo bltolodo domols, umo nloso no convonln-
clo ou utllldodo, umo mseroel teleologu ldolotrodo por tontos
homons o quo oxlgo como vitlmo odoquodo o socrlliclo do todos os
ombloos lnllnltos. Asslm, o omor noo nuJu em s e puru s, mos
oponos so torno olgo groos o umo llnolldodo, submotondo-so osslm
quolo mosqulnhoz quo loz Furoro no tootro prlvodo do lomillo.
Tor lntonoos, oglr por lntonoos, o urdlr lntonclonolmonto, do
monolro ortistlco, lntonoos com lntonoos; osto mou costumo osto
too prolundomonto onrolzodo no louco noturozo do homom somo-
lhonto o Dous quo, so olo olgumo voz qulsor movlmontor-so llvro-
monto no corrontozo lntorlor dos lmogons o dos sontlmontos quo
lluom otornomonto, ot poro lsso olo toro do dltor-so vordodolros
proscrloos o tronslormor lsso om umo lntonoo (p. 153). E cloro,
o monolro como os possoos omom, outro colso. Ai o homom omo
no suo mulhor o outro soxo, o mulhor omo o morldo somonto om
lunoo do suos quolldodos noturols o do suo oxlstnclo burguoso, o
ombos omom nos lllhos oponos o obro o o proprlododo dolos (p.
55). Oh! vordodo, mlnho omlgo, o sor humono por noturozo
umo bosto slsudo (p. 57). Ho umo rlgldoz morol, umo comlso do
loro, dontro do quol nonhum homom rozoovol consoguo movor-so.
Em nomo do Dous, quo so rompom! Em controsto com lsso, ho
nupclos tootrols onluorodos do um romontlsmo oxogorodo, poro os
quols o noturozo polo monos noo podo colocor nonhumo llnolldodo,
o com cujos doros lnlocundos o obroos lmpotontos nom os ostodos
crlstoos nom os pogoos soo sorvldos. Quo o lronlo dosobo contro
248
ostos colsos. Porm noo unlcomonto contro todos ostos colsos quo
Schlogol dlrlgo o sou otoquo.
Ho umo concepdo crstd do cosomonto quo tovo oudoclo
sullclonto poro onunclor, no momonto mosmo dos nupclos, o mol-
dloo, ontos do proclomor o bnoo. Ho umo concopoo crlsto quo
submoto tudo oo pocodo, noo conhoco nonhumo oxcooo, nodo
poupo, nom o crlono no solo do moo, nom o mols bolo dos mulhoros.
Ho umo sorlododo nosto concopoo, prolundo domols poro sor
comproondldo polos ocupodos trobolhodoros do prosolco dlo-o-dlo,
sovoro domols poro sor rldlculorlzodo polos lmprovlsodoros do coso-
monto. - Asslm, jo so possorom os tompos om quo os homons vlvlom
too lollzos som culdodos o proocupooos, too lnocontos, quondo tudo
oro too humono; ontoo, os proprlos dousos dovom o tom, do voz om
quondo dopunhom suo dlgnldodo colostlol poro surrlplor o omor do
mulhoros torronos; ontoo, oquolo quo coutoloso o socrotomonto so
dlrlglo lurtlvomonto poro um oncontro morcodo, podlo tomor, ou
mosmo llsonjoor-so com o posslbllldodo do vor um dous ontro sous
rlvols; oquolos tompos om quo o cu, olto o bolo, so curvovo sobro
omoros lollzos como tostomunho omlstoso, ou colmo o sorlomonto
os ocultovo no qulotudo solono do nolto; quondo ontoo tudo vlvlo
poro o omor, o tudo, por suo voz, oro poro os omontos lollzos oponos
um mlto do omor. E oqul quo so sltuo o dlllculdodo, o o portlr dosto
ponto do vlsto quo so dovom julgor todos os tontotlvos do Schlogol o
do novo o do ontlgo gorooo romntlco. Aqueles tempos j pussurum,
o mosmo osslm u nostulgu romdntcu recuu ot olos, rumo oos quols
omproondo noo peregrnutones sucrus, mos projunus. So losso
possivol roconstrulr um tompo dosoporocldo, ontoo so dovorlo ro-
construi-lo om todo o suo purozo, o dosto modo o holonlsmo om todo
o suo lngonuldodo.
Mos lsto o romontlsmo noo loz. Proprlomonto, noo o holo-
nlsmo quo olo roconstrol, mos olo lnvonto um contlnonto dosconho-
cldo. E noo oponos lsto, mos o sou prozor oltomomto rollnodo; pols
olo noo so contonto oponos om gozor lngonuomonto, mos oo mosmo
tompo quor pormonocor consclonto do onlqullomonto do otlcldodo
dodo; como quo o poroxlsmo do sou gozo sorrlr doquolo otlcldodo
sob o jugo do quol os outros, como so cr, susplrom, o oi osto o llvro
jogo do orbltrorlododo lrnlco. Ao colocor o ospirlto, o Crlstlonlsmo
ps o dlscordlo ontro o corno o o ospirlto
11
, o, ou o ospirlto dovo
nogor o corno, ou o corno nogor o ospirlto. Esto ultlmo oltornotlvo
o quo o romontlsmo quor, o nlsto dlloronto do holonlsmo: porquo
no gozo do corno gozo oo mosmo tompo o nogooo do ospirlto. Com
lsto olo lntonto ontoo ooer poetcumente; ou crolo, porm, quo so
249
mostroro quo olo llco prlvodo justomonto do potlco, pols so otrovs
do roslgnooo rosulto o vordodolro lnllnltudo lntorlor, o somonto osto
lnllnltudo lntorlor om vordodo lnllnlto o om vordodo potlco.
A LucnJe Je 5cllegel quor suspondor todo otlcldodo, ou,
como Erdmonn so oxprlmo, com bostonto lollcldodo: Todos os
dotormlnooos tlcos soo oponos jogo, orbltrorlo poro oquolo quo
omo, so o cosomonto monogomlo, so o cosomonto en quutre (o
quotro) otc.
12
E, vomos odmltlr, so Luclndo losso moromonto um
coprlcho, lllho lontosloso do orbltrorlododo, bolonondo ologromon-
to os pornos como o poquono Gullhormlno, som so proocupor com
sou vostldo o nom com o quo os outros podorlom julgor; so losso
oponos umo trovossuro jocoso quo oncontrosso suo ologrlo om
colocor tudo do coboo poro bolxo, vlrondo o rovlrondo tudo; so
losso oponos umo lronlo ongroodo sobro todo o otlcldodo quo so
ldontlllco com os usos o os costumos: quom hovorlo do quoror sor
too rldiculo poro noo rlr dlsso tudo, ondo hovorlo olgum too
coboudo quo noo so dlvortlsso dollclosomonto do bom grodo
Entrotonto, osto noo do modo olgum o coso, multo polo controrlo,
Luclndo tom um curter oltomonto Joutrnro, o umo corto sorlodo-
do moloncollco, quo porposso o llvro, poroco provlr do loto do sou
horol tor chogodo too tordo oo conhoclmonto doquolo vordodo
morovllhoso, o osslm umo porto do suo vldo tor-so possodo som
provolto. A lmpudnclo (Frecllet), quol osto romonco so roloro
too lroquontomonto, como quo conclomondo o olo, noo , portonto,
umo coprlchoso susponsoo momontnoo do voloros objotlvos, como
so o omprogo do polovro lmpudnclo oqul noo losso mols quo umo
trovossuro, quo, por puro potulnclo, so opllcovo om omprogor umo
oxprossoo mols lorto; noo, osto lmpudnclo oqullo quo o gonto
chomo som mols nom monos lmpudnclo, mos quo too omovol o
lntorossonto quo u lonestJuJe, u moJstu o u Jecncu, prlmolro
vlsto otroontos, oo sou lodo so mostrom como personugens reulmen-
te nsgnjcuntes. Quo LucnJe tonho um tol corotor doutrlnorlo
(romonco do toso), sobro lsto concordoro quolquor um quo tonho
lldo o llvro. E so olgum protondosso nogo-lo, ou lho podlrlo poro
oxpllcor o dlllculdodo sogulnto: como quo o Jovom Alomonho pdo
ongonor-so tonto So olo consogulsso rospondor sotlslotorlomonto,
ontoo ou gostorlo do rocordor quo Schlogol, como so sobo, tornou-so
cotollco dopols, o como tol doscobrlu quo o Rolormo lol o sogundo
quodo no pocodo, o quo lndlco sullclontomonto quo olo lovoro o srlo
LucnJe.
Portonto, o quo LucnJe protondo superur todo otlcldodo,
noo so no sontldo do usos o costumos, mos slm, todo oquolo otlcldodo
250
quo o volldodo do ospirlto, u Jomnudo Jo espirto sobre u curne.
Tombm so mostroro portonto quo olo corrospondo oxotomonto
qullo quo ontorlormonto coroctorlzomos como sondo o ospocillco
poro o osloro do lronlo: suprlmlr todo o roolldodo o pr om sou lugor
umo roolldodo quo noo nonhumo roolldodo; o por lsso tombm
osto totolmonto corto quo oquolo jovom, ou molhor, oquolo mulhor,
om cujos broos Jullus oncontrovo ropouso, quo LucnJe losso
tombm umo doquolos quo tm umo quodo multo grondo poro o
romntlco, o quo noo vlvom no mundo ordlnorlo, mos num mundo
quo olos mosmos crlorom o ponsorom (p. 6), umo doquolos,
portonto, quo proprlomonto noo tm nonhumo outro roolldodo olm
do roolldodo sonsivol, osslm como umo dos moloros torolos do Jullus
losso o do lmoglnor um obroo otorno, provovolmonto como o unlco
vordodolro roolldodo.
So consldoromos ontoo LucnJe como um tol cotoclsmo do
omor, olo oxlgo do sous dlscipulos o quo Dldorot chomo um
conhoclmonto sonsivol do corno, um dom roro, o so compromoto
o dosonvolv-lo ot oquolo sonso ortistlco suporlor do voluplo (p. 2
o 30), o Jullus so oprosonto como socordoto dosto culto dlvlno, noo
som unoo, como oquolo, o quom o voz do proprlo ospirlto so loz
oscutor otrovs do cu oborto: Tu s mou lllho omodo, om quom
tonho mlnho ololoo (p. 35), como oquolo quo conclomo o sl
mosmo o oos outros: Consogro-to o tl mosmo o onunclo quo so o
noturozo dlgno do honro o so o soudo omovol (p. 27). O quo
Luclndo quor uquelu sensuulJuJe nuu, poro o quol o ospirlto um
momento neguJo; oqullo o quo olo so opoo uquelu esprtuulJuJe,
no quol o sonsuolldodo um momento ucollJo e ncorporuJo.
Nosto sontldo, lncorroto quondo o poquono Gullhormlno, com dols
onos do ldodo, o possoo mols osplrltuoso do suo poco ou do suo
ldodo (p. 15), oprosontodo como o sou ldool, pols om suo osloro
sonsivol o ospirlto noo nogodo, dodo quo o ospirlto olndo noo osto
prosonto. O quo olo quor o nudoz, o por lsso quo dotosto o lrlo
nordlco; quor oscornocor do ostroltozo montol, quo noo consoguo
suportor o nudoz. So lsto do loto ostroltozo montol, ou so, ontos, o
vostlmonto quo nos cobro umo bolo lmogom do como dovo sor
todo sonsuolldodo - pols quondo o sonsuolldodo osto domlnodo
osplrltuolmonto olo noo osto do todo nuo -, sobro lsto noo quoro
lnslstlr, mos oponos rocordor quo so costumo dosculpor o Arqulmo-
dos o loto do tor porcorrldo polodo os ruos do Slrocuso, o cortomonto
noo por couso do cllmo omono, morldlonol, mos slm porquo o suo
ologrlo osplrltuol, sou houroko, houroko o cobrlo sullclontomonto.
251
A conlusoo o o dosordom quo LucnJe quor lntroduzlr no
mundo ostobolocldo, o romonco tonto llustror plostlcomonto com o
mols comploto conjusdo nu estruturu. Jullus norro por lsso, logo no
lniclo, quo junto com os domols rogros do rozoo o do vlrtudo olo
tombm obondonou o ostllo (p. 3), o p. 5 olo dlz: Poro mlm o poro
osto oscrlto, poro mou omor por olo o poro sou dosonvolvlmonto om
sl, noo ho nodo mols odoquodo do quo, logo do comoo, ou onlqullor
oqullo quo nos chomomos ordom o olosto-lo bom dolo o rolvlndlcor
poro mlm o dlrolto o umo ostlmulonto conlusoo, ollrmondo-o no
protlco. Com lsso olo quor ontoo olconor o vordodolromonto
potlco, o quondo olo ronunclo o todo ontondlmonto o dolxo o
lontoslo rolnor sozlnho
13
, bom podo sor quo olo tonho sucosso o
tombm o loltor, so coloboror, o conslgom montor polo loro do
lmoglnooo osto conluso mlsturo om umo unlco lmogom om otorno
movlmonto. - A dospolto dosto conlusoo ou quoro mosmo osslm mo
osloror por trozor umu espce Je orJem mlnho oxposloo o lozor
com quo o todo so ogrupo om um dotormlnodo ponto.
O horol dosto romonco, Jullus, noo nonhum Don Juon (o
quol, com suo sonsuolldodo gonlol, onconto o todos, como um
loltlcolro; o quo oporoco com umo outorldodo lmodloto, quo mostro
sor olo sonhor o princlpo, umo outorldodo quo o polovro noo podo
doscrovor, mos do quol so podo tor umo ldlo om olguns toquos do
orco obsolutomonto lmporlosos do Mozort; o quo noo soduz, mos por
quom todos quorom sor soduzldos, o so suo lnocnclo lhos losso
dovolvldo olos so dosojorlom sor soduzldos outro voz; um domnlo,
quo noo tom nonhum possodo, nonhumo hlstorlo do sou dosonvol-
vlmonto, mos quo como Mlnorvo jo solto poro o vldo complotomonto
ormodo); o horol dosto romonco umo personulJuJe presu u
rejlexdo, quo so so dosonvolvo sucosslvomonto. Em Lelrjulre Jer
Mdnnlclket (Anos do oprondlzodo do moscullnldodo) nos llcomos
conhocondo osto suo hlstorlo mols do porto. Brlncor do loroo com
o opornclo do mols vlvo polxoo o contudo ostor dlstroido o ousonto;
om um lnstonto do ordor orrlscor tudo o, logo dopols do tor pordldo,
olostor-so doll lndlloronto: osto oro um dos mous hobltos, sob os quols
Jullus lo lovondo suo juvontudo solvogom (p. 5). O outor cr tor
Jescrto u oJu Je Julus sujcentemente com este unco truo. E nlsto
nos ostomos plonomonto do ocordo com olo. Jullus um homom
jovom quo lntorlormonto osto dllocorodo o oxotomonto groos o osto
dllocoromonto rocobou umo ldlo vlvo doquolo moglo dos duondos,
quo om poucos lnstontos podlo tornor um homom multos, multos
onos mols volho; um jovom quo groos oo sou dllocoromonto osto
no posso oporonto do umo onormo quontldodo do loros, too corto
252
como o ontuslosmo do dososporo do loros otltlcos; um jovom quo
jo ho multo tompo lnlclou o grun jnule, mos olndo lovonto suo too
poro o mundo com umo corto dlgnldodo o groo, com umo corto
lovozo osplrltuol o rouno todos os suos loros num unlco olonto poro
com umo portldo brllhonto lonor umo luz morovllhoso sobro suo
vldo quo noo tovo nonhum volor o quo noo dolxoro nonhumo locuno
otros do sl; um homom jovom, quo duronto multo tompo ostovo
lomlllorlzodo com o ldlo do um sulcidlo, mos os tompostodos do suo
olmo noo lho dolxorom tompo poro tomor umo doclsoo. E portonto
o omor quom o dovoro solvor. Dopols do tor ostodo bom proxlmo
do soduzlr umo lnoconto monlnlnho (umo ovonturo quo ontrotonto
noo tom obsolutomonto nonhumo outro consoqunclo; pols olo oro
ovldontomonto lnoconto domols poro podor sotlslozor suo ovldoz do
sobor), oncontrou om Llsotto o mostro quo olo proclsovo, umo
lnstrutoro quo jo ho multo tompo so tlnho consogrodo oos mlstrlos
noturnos do omor, o cujos lloos publlcos Jullus tonto om voo
rostrlnglr o oulos portlculoros o oxcluslvos.
O rotroto do Llsotto tolvoz umo dos colsos mols mlnucloso-
monto oloborodos do todo o romonco, o o outor o trotou com vlsivol
prodllooo, tudo lozondo poro lonor sobro olo umo luz potlco.
Como crlono, olo tlnho sldo mols moloncollco do quo onlmodo, mos
jo ontoo Jemonucumente entususmuJu pelu sensuulJuJe (p. 78).
Dopols tlnho sldo otrlz, mos somonto por pouco tompo, o sompro
oscornoclo do suo lolto do jolto o do tdlo quo suportoro. Por llm, so
olortoro totolmonto oo sorvlo do sonsuolldodo. Alm do suo lndo-
pondnclo, o quo olo omovo dosmosurodomonto oro o dlnholro, quo
porm soblo omprogor com bom gosto. Componsovom sous lovoros
oro umo somo do dlnholro, oro o sotlslooo do suos prodllooos
coprlchosos por um lndlviduo. Sou boudolr oro slmplos o dospo-
jodo do todos os movols costumolros, oponos por todos os lodos
ospolhos grondos o coros, o, ontro ostos, quodros suntuosos do
Corrogglo o Tlclono. Em voz do codolros, outntlcos topotos orlontols
o olguns grupos do mormoro do motodo do tomonho noturol. Ai olo
so ossontovo monolro turco duronto o dlo lntolro, sozlnho, com os
bruos cruzuJos ocosumente, pols tlnho horror o todo trobolho
lomlnlno. Elo so rolroscovo oponos do tompos om tompos com
porlumos, o dolxovo ontoo quo o sou jocko,, um goroto do umo
bolozo do ostotuo, quo olo mosmo soduzlro quondo olo tlnho quotorzo
onos, losso poro olo hlstorlo, rolotos do vlogons o contos. Prestuou
poucu utendo, o noo sor quondo surglo olgo rldiculo ou umo
obsorvooo gorol quo olo consldorosso vordodolro; pols noo ostlmovo
nom tlnho ouvldos poro nodo quo noo losso roolldodo, o ochovo
253
rldiculo todo pooslo. E osto o doscrloo quo Schlogol loz do umo vldo
quo, por mols porvortldo quo losso, poroco tor tldo o protonsoo do
sor potlco. O quo oi prodomlno ospoclolmonto o oco urstocrutu,
quo noo osto o llm do nodo, noo osto o llm do trobolhor, o ontos
oborroco quolquor otlvldodo lomlnlno; noo osto o llm do ocupor o
sou ospirlto, mos dolxo oos outros osto torolo; umo oclosldodo quo
dovoro o osgoto todos os loros do olmo om um gozo ejemnuJo, o
dolxo o proprlo consclnclo ovoporor-so om um cropusculo ropulsl-
vo. Mos gozo lsto tlnho do sor, pols ollnol do contos gozor vlvor
pootlcomonto. O outor poroco tombm quoror otrlbulr um volor
potlco oo loto do quo oo dlstrlbulr os sous lovoros olo nom sompro
ponsovo om dlnholro; noquolos momontos om quo o quo dotorml-
novo suo oscolho noo oro o dlnholro, o outor poroco quoror olovor
o sou mlsorovol omor, dondo-lho um rolloxo doquolo dodlcooo quo
so o omor lnoconto possul, como so losso mols potlco sor um sorvo
do humor do quo sor oscrovo do dlnholro. Ai olo sonto ontoo nosto
oposonto suntuoso, o, perJJu poro sl mosmo, o conscncu
oxtorlor, quo os grondos ospolhos produzom rollotlndo suo lmogom
do todos os lodos, o unlco consclnclo quo olo consorvou. E por lsso
tombm quo olo costumovo, oo lolor do sl mosmo, chomor-so do
Llsotto, o lroquontomonto dlzlo quo, so soubosso oscrovor, oscrovorlo
o suo hlstorlo, como se josse u Je umu outru pessou, o lolovo
gorolmonto do sl mosmo do prolornclo no torcolro possoo.
Mos lsto noo oro, obsolutomonto, porquo suos loonhos no
torro tlvossom o slgnlllcooo hlstorlco lguol s do Csor, como so suo
vldo noo lho portoncosso, mos oo mundo; oro, lsso slm, porquo osto
otu unte uctu (vldo ontorlor) lho posovo domols, poro quo olo pudosso
oguontor o sou poso. Rollotlr sobro osto vldo, pormltlr quo ossos
llguros omooodoros o julgossom, lsso sorlo domoslodo sro poro
podor sor potlco. O quo olo quorlo oro dolxor osto vldo mlsorovol
dllulr-so om contornos lndollnldos, olho-lo posmodo, como olgo
complotomonto oxtorlor o sl mosmo. Quorlo choror por osto monlno
lnlollz o obondonodo, gostorlo tolvoz do lho dodlcor olgumo logrlmo;
porm, quo osto monlno losso olo mosmo, lsto quorlo osquocor.
Quoror osquocor umo lroquozo, o contudo om tol omponho podo
s vozos rovolvor-so umo onorglo quo oponto poro olgo do molhor;
ontrotonto, protondor rovlvor pootlcomonto o sl mosmo do tol mo-
nolro quo o orropondlmonto porco sou ogullhoo, porquo ollnol do
contos so troto do umo ostronho, quo noo dlz rospolto o olo, o quo o
gozo olndo so posso olovor polo socroto cumpllcldodo, lsto slm, umo
coourJu torrlvolmonto olomlnodo. E noo obstonto este seu mergu-
llur nu nurcose esttcu
14
quo, proprlomonto, om todo o LucnJe,
254
oporoco como umo coroctorlzooo do quo sojo ooer poetcumente,
o quo, oo onvolvor o ou mols prolundo om um ostodo do sonombu-
llsmo, proporclono oo ou orbltrorlo um ospoo llvro poro suo outo-
sotlslooo lrnlco.
lsso olndo dovo sor objoto do umo lnvostlgooo um pouco mols
oprolundodo. Multo gonto procurou mostror quo osto ospclo do
lltoroturo, quol portonco LucnJe, lmorol; multo gonto grltou oh!
ol do vos! o tols lomurlos sobro o llvro; o contudo, onquonto so
pormltlr oo outor ollrmor obortomonto o oo loltor ocrodltor plomonto
quo tols llvros soo potlcos, noo so toro consoguldo grondo colso, o
lsto tonto monos quonto o homom tom um dlrolto oo potlco too
grondo como o dlrolto quo o morol tom sobro o homom. Quo so dlgo
ontoo, o olndo por clmo so provo, quo olos soo noo oponos lmorols
mos tombm curentes Je poesu porquo soo rrelgosos; o quo so
dlgo do umo voz por todos quo quolquor homom poJe ooer poet-
cumente so o quser em oerJuJe. Com ololto, so porguntormos o quo
pooslo, podoromos rospondor com umo coroctorlzooo bom gorol
quo olo : umo vltorlo sobro o mundo; otrovs do umo nogooo
doquolo roolldodo lmporlolto quo o pooslo lnouguro umo roolldodo
suporlor, olorgo o tronsllguro o lmporlolto om porlolto, o com lsso
otonuo o dor prolundo quo quor oscurocor tudo. Dosto monolro, u
poesu umu espce Je reconcludo, mos ndo u oerJuJeru
reconcludo; pols olo noo mo roconclllo com o roolldodo om quo
ou vlvo, com suo roconclllooo noo ocorro nonhumo tronsubston-
clooo do roolldodo dodo, o slm olo mo roconclllo com o roolldodo
dodo proporclonondo-mo umo outro roolldodo, suporlor o mols
porlolto.
Quonto molor lor ontoo o oposloo, tonto mols lmporlolto soro
proprlomonto o roconclllooo, do modo quo multos vozos noo so
tornoro umo roconclllooo, mos ontos umo hostllldodo. Somonto o
rollgloso ostoro portonto proprlomonto om condloos do produzlr ou
vloblllzor u oerJuJeru reconcludo; pols olo lnllnltlzo o roolldodo
poro mlm. O potlco por lsso umo ospclo do vltorlo sobro o
roolldodo, mos o lnllnltlzooo conslsto oi mols numo omlgrooo poro
loro do roolldodo do quo num pormonocor nolo. Vlvor pootlcomonto
portonto vlvor lnllnltomonto. Mos o lnllnltudo podo sor ou umo
lnllnltudo oxtorlor ou umo lnllnltudo lntorlor. O quo quor gozor om
potlco lnllnltudo tom ontoo umo lnllnltudo poro sl, mos osto umo
njntuJe exteror. Com ololto, oo gozor ou ostou constontomonto
loro do mlm mosmo no outro. Mos umo tol lnllnltudo dovo nocosso-
rlomonto obollr o sl mosmo. Somonto quondo ou, oo gozor, noo
ostou loro do mlm mosmo, mos slm om mlm mosmo, somonto ontoo
255
o mou gozo lnllnlto; pols olo nterormente njnto. Quom gozo
pootlcomonto, mosmo quo gozosso o mundo lntolro, corocorlo olndo
do um gozo, pols olo noo gozo o sl mosmo. Mos gozor o sl mosmo
(noturolmonto noo no sontldo ostolco ou ogoistlco, pols oi novomon-
to noo ho umo vordodolro lnllnltudo, o slm no sontldo rollgloso) o
vordodolro lnllnltudo.
Foltos ossos consldorooos, voltomos o oncoror o oxlgnclo do
ooer poetcumente como Jntco uo gozur (o justomonto porquo o
nosso tompo osto too prolundomonto ponotrodo polo rolloxoo, osto
oposloo ontro o roolldodo potlco o o roolldodo dodo tom do so
mostror om umo conllgurooo multo mols prolundo do quo jomols
so vlu no mundo; pols ontlgomonto o dosonvolvlmonto potlco
ondovo mono o mono com o roolldodo dodo, mos hojo o quo volo,
om vordodo, o sor ou noo sor, jo quo o gonto noo so contonto do
vlvor pootlcomonto do voz om quondo, mos oxlgo quo todo o vldo
sojo potlco): mostro-so ontoo locllmonto quo se perJe o gozo
supremo, o vordodolro bom-ovonturono, ondo o sujolto noo sonho,
mos so possul o sl mosmo om lnllnlto lucldoz, obsolutomonto
tronsporonto o sl mosmo; pols lsto so possivol poro o lndlviduo
rollgloso, quo noo tom suo lnllnltudo loro do sl, mos om sl. - O
vlngor-so osslm um gozo potlco, o os pogoos ocrodltovom quo os
dousos tlnhom rosorvodo poro sl o vlngono por olo sor doco;
ontrotonto, olndo quo ou sotlsllzosso obsolutomonto mlnho vlngono,
olndo quo ou losso um dous no sontldo pogoo, dlonto do quom tudo
tromosso, o cujo logo do lro pudosso consumlr tudo, olndo osslm, no
vlngono ou so gozorlo o mlm mosmo ogolstlcomonto, mou gozo
sorlo oponos umo lnllnltudo oxtorlor, o o mols slmplos do todos os
homons, quo noo codosso oo luror do vlngono, mos domlnosso suo
lro, ostorlo multo mols proxlmo do tor voncldo o mundo, o so olo
gozorlo o sl mosmo om vordodo, so olo torlo lnllnltudo lntorlor, so olo
vlvorlo pootlcomonto. - So qulsormos, o portlr dosto ponto do vlsto,
consldoror o vldo quo om LucnJe oprosontodo como umo vldo
potlco, podoromos ontoo odmltlr quo ho nolo todo gozo possivol,
mos um prodlcodo noo so ho do nogor quo tomos o dlrolto do usor
poro olo: quo olo umo vldo njntumente coourJe.
Coso noo so quolro ollrmor quo sor covordo ldntlco o vlvor
pootlcomonto, ontoo sorlo bom possivol quo osto vldo potlco so
mostrosso como bostonto, ou, molhor dlto, completumente Jespro-
oJu Je poesu; pols vlvor pootlcomonto noo quor dlzor tornor-so
opoco o sl mosmo, dorrotor-so o sl mosmo num coloroo ropugnonto,
porm quor dlzor tornor-so lucldo o tronsporonto o sl mosmo, noo
om sotlslooo llnlto o ogoistlco, mos slm om sou obsoluto o otorno
256
volor. E so lsso noo possivol poro todo o quolquor homom, ontoo
o vldo loucuro, o portonto umo tomorldodo louco o som lguol quo
o lndlviduo (don Enkolto), olndo quo sojo o mols tolontoso ontro
todos os quo vlvorom no mundo, quolro lmoglnor quo poro olo lol
rosorvodo o quo lol nogodo oos outros; pols dos duos umo: ou sor
homom o obsoluto, ou todo o vldo som sontldo, o o dososporo o
unlco colso rosorvodo poro quolquor um quo noo sojo too lnsonsoto,
too dosomoroso o orgulhoso, ou too dososporodo o ponto do cror
quo sojo o ololto. A gonto noo so dovo portonto rostrlnglr o llcor
doclomondo olgumos moxlmos morols contro todo oquolo tondnclo
quo dosdo LucnJe, lroquontomonto com multo tolonto, lroquonto-
monto oncontondo bostonto, so props, noo o orlontor, mos o
dosorlontor os possoos; mos o gonto ndo Jeoe permtr quo se
conoenum u s mesmos e uos outros quo eles sdo potcos, ou quo
nosto comlnho quo so logroro oqullo o quo todo o quolquor homom
tom um dlrolto lncontostovol: vlvor pootlcomonto.
Mos nos rotornomos mols umo voz o Jullus o Llsotto. Llsotto
ocobo suo vldo como tlnho comoodo, cumprlndo o gosto quo Jullus,
por lolto do tompo, noo podo complotor, o com um sulcidlo busco
olconor o objotlvo do todos os suos potlcos osplrooos - lorur-se
Je s mesmu. Elo consorvo contudo o toto osttlco ot o oxtromo, o
suo ultlmo rpllco, quo olo, do ocordo com sou sorvlol, pronunclou
om voz olto: Llsotto dovo lr oo lundo, oo lundo ogoro om soguldo:
osslm o quor o lnlloxivol dostlno, dovo sor oncorodo como umo
ospclo do tollco dromotlco, bom noturol poro olgum quo prlmolro-
monto loro ortlsto no tootro o mols tordo o lol no vldo. - A morto do
Llsotto dovlo noturolmonto lmprosslonor Jullus. Eu quoro ontrotonto
dor o polovro oo proprlo Schlogol, poro quo noo so ponso quo ostou
lolsoondo. A prlmolro consoqunclo do ruino do Llsotto lol quo olo
possou o Jolutrur suu lembrunu com romonosco rospolto (p. 77).
Todovlo, osto ovonto noo bostou poro omodurocor Jullus: Esto
oxcooo qullo quo Jullus consldorovo comum oo soxo lomlnlno
(o hobltuol nos mulhoros oro o noo possulr o oxtromo onorglo do
Llsotto), oro domoslodo lndlto o o omblonto ondo olo o oncontrou
domoslodo lmpuro poro podorom lovo-lo o umo vlsoo vordodolro
(p. 78).
Dopols, opos tor dolxodo Jullus rotroido por olgum tompo no
solldoo, Schlogol novomonto o coloco om contoto com o vldo soclol
o om umo rolooo mols lntoloctuol com olguns mombros lomlnlnos
dosto soclododo, otrovosso mols umo voz multos oplsodlos omoro-
sos, ot quo llnolmonto oncontro om LucnJe o unldodo do todos
oquolos momontos dlscrotos, oncontro, por osslm dlzor, tonto sen-
257
suulJuJe quonto rquezu Je espirto. Como, ontrotonto, ostos llgo-
oos omorosos noo ostoo lundodos mols prolundomonto do quo
numo sonsuolldodo lntoloctuollzodo, como noo tm om sl nenlum
momento Je resgnudo, com outros polovros, como noo so troto do
nonhum cosomonto, como so montm o concopoo do quo o
posslvldodo o vldo vogototlvo soo oxprossoos do umo ordom porlolto,
u etcJuJe uqu mus umu oez neguJu. Umo tol llgooo omoroso
noo podo portonto rocobor nonhum contoudo, no sontldo mols
prolundo noo podo tor nonhumo hlstorlo, os omontos possom
slmplosmonto o lozor en Jeux (o dols), o quo Jullus ocrodltovo sor o
molhor o lozor com o solldoo, ou sojo, modltor sobro o quo umo ou
outro sonhoro culto podorlo dlzor ou rospondor nosto ou noquolo
ocosloo plconto. Troto-so portonto do um omor som nonhum con-
toudo rool, o o otornldodo do quol olndo so lolo bostonto noo outro
colso sonoo o quo so podorlo chomor do o lnstonto otorno do gozo,
umo lnllnltudo quo noo nonhumo lnllnltudo, o como tol coroco do
pooslo. Noo so consoguo ontoo ovltor o sorrlso quondo umo llgooo
omoroso too dbll o lrogll protondo sor copoz do roslstlr s tompos-
todos do vldo, protondo lmoglnor-so com loro sullclonto poro con-
sldoror o mols osporo coprlcho do ocoso como sondo umo bolo
tlrodo do ospirlto o umo oxuboronto orbltrorlododo (p. ), jo quo
osto omor, ollnol do contos, noo hoblto no mundo rool, o slm num
mundo lmoglnodo, ondo os omontos soo olos mosmos sonhoros dos
tompostodos o dos lurocoos. Umo voz quo tudo numo tol llgooo osto
voltodo poro o gozo, olo concobo tombm ogolstlcomonto, cloro,
suo rolooo com o gorooo quo lho dovo o vldo: Asslm o rollgloo do
omor onloo o nosso omor do monolro sompro mols lorto o prolundo;
o osslm tombm o crlono rodobro, como um oco, o prozor dos pols
corlnhosos (p. 11). Soguldomonto oncontrom-so pols quo com
ostupldo sorlododo dosojom vor sous lllhos too logo quonto possivol
bom ostobolocldos, tolvoz ot v-los bom ontorrodos; controstondo
com ostos, Jullus o Luclndo porocom quoror soguror os lllhos do
prolornclo no ldodo do poquono Gullhormlno poro torom nolos sou
entretenmento.
O quo ostronho om LucnJe o om todo o tondnclo quo soguo
o osto romonco quo, portlndo Ju lberJuJe Jo eu o do moturldodo
constltutlvo, om voz do chogorom o umo molor osplrltuolldodo,
ocobom nu meru sensuulJuJe, o, com lsso, ocobom no sou contro-
rlo. No otlcldodo o rolooo do ospirlto oo ospirlto lndlcodo, mos
quondo o ou quor umo llbordodo mols olto, quor nogor o ospirlto
tlco, ocobo colndo sob o lol do corno o do lnstlnto. Mos como osto
sonsuolldodo noo lngnuo, soguo-so quo o mosmo orbltrorlododo
258
quo o colocou om sous protonsos dlroltos podo rovlror-so no lnstonto
sogulnto, poro rolvlndlcor umo osplrltuolldodo obstroto o oxogorodo.
Estos vlbrooos podom ontoo sor comproondldos om porto como o
jogo do lronlo do mundo com o lndlviduo, o om porto como o
tontotlvo do lndlviduo do lmltor o lronlo do mundo.
TIECK
Do Tlock comontoromos ospoclolmonto olguns dromos sotirl-
cos o suo lirlco. Suos novolos mols ontlgos sltuom-so ontos do poco
om quo olo, groos oos lrmoos Schlogol, lol lovodo oo conhoclmonto
do vordodo; suos ultlmos novolos oproxlmom-so mols o mols do
roolldodo o noo roro procurom chogor o umo totol congrunclo com
osto, com umo corto omplltudo. Em Tlock ou jo rosplro um pouco
molhor, o so ontoo volto o olhor poro Luclndo slnto como so ostlvosso
ocordondo do um sonho do lnqulotonto ongustlo, no quol ou torlo
oo mosmo tompo ouvldo os ocordos sodutoros do sonsuolldodo o o
ulvo do loro solvogom, oi mlsturodos; slnto como so mo tlvossom
olorocldo umo boborogom ropugnonto, proporodo no coldolroo dos
bruxos, o quo tlro do quom o bobo todo gosto, todo opotlto polo vldo.
Schlogol toorlzo (docoror), dlrlglndo-so dlrotomonto contro o roolldo-
do. Com Tlock noo osto o coso: olo so ontrogo o umo unmudo
potcu, montondo-o, porm, no suo nJjerenu jrente u reulJuJe.
So quondo noo procodo osslm quo so oproxlmo do um otoquo
roolldodo, o mosmo nostos ocosloos o otoco so do lormo mols
lndlroto. Nlngum protondoro nogor quo umo tol onlmooo potlco,
quo tronsbordo complotomonto num upo-upo oxcosslvomonto lr-
nlco, tonho o suo volldodo. Nosto ponto, Hogol comotou lroquonto-
monto lnjustlo com Tlock, o ou proclso concordor totolmonto com
o obsorvooo, lolto ollos por um lorvoroso hogollono, o osto rospol-
to
15
: Elo so sontlo lguolmonto vontodo nos brlncodolros o no
ologrlo. Contudo, os pontos mols prolundos do humor lho llcorom
om porto lnocossivols, o o lormo mols roconto do lronlo ropugnovo
o tol ponto suo orlontooo quo quoso lho loltovo o copocldodo poro
roconhocor o chogor mosmo o oproclor o quo hovlo tombm do
outntlco nolo. Entrotonto, quonto mols umo tol oloborooo potlco
so oproxlmo do roolldodo, quonto mols olo dopondo do rupturo com
o roolldodo poro so tornor lntollgivol, quonto mols polmlco olo
oncorro om sl, quonto mols olo loz do dosonvolvlmonto polmlco
umo condloo do slmpotlo do loltor, tonto mols olo se ujustu Ju
nJjerenu potcu, pordo suo lnocnclo o torno-so lntonclonol. Noo
259
so troto mols do llcono potlco, quo como Munchhouson so ogorro
o sl mosmo polo nuco o dosto modo, som um ponto do opolo,
susponso no or, oxocuto plruotos, umo mols ostronho do quo o outro;
noo so troto mols do lnllnltudo pontoistlco do pooslo; mos o sujolto
llnlto quo ormo o olovonco do lronlo poro orroncor todo o oxlstnclo
do sous gonzos mols llrmos. Todo oxlstnclo so torno ogoro um mero
jogo poro o orbltrorlododo potlco, quo noo monosprozo nonhum
dotolho, nom mosmo o mols lnslgnlllconto, mos poro o quol nodo
subslsto, nom mosmo o mols ossonclol. Nosto sontldo, proclso-so
oponos porcorror o llsto dos porsonogons do umo poo do Tlock ou
do quolquor outro pooto romntlco poro so tor umo nooo do quonto
colso lnoudlto o oltomonto lnvorossimll ocorro nosto mundo potlco.
Os onlmols lolom como homons, os homons como os blchos,
codolros o mosos tomom consclnclo do suo slgnlllcooo no oxlstn-
clo, os homons sontom o oxlstnclo como umo colso som slgnlllco-
oo, o nodo so torno tudo o tudo so tronslormo om nodo, tudo
possivol, ot o lmpossivol, tudo rlmo com tudo, ot o dlsporoto, quo
com nodo comblno.
E proclso ontrotonto rocordor quo Tlock o todo o escolu romdn-
tcu ontrorom ou polo monos ponsorom ontror om contoto com umo
poco om quo os homons ostovom por osslm dlzor totolmonto
petrjcuJos numu orJem socul Jejntou. Tudo ostovo plono o
ocobodo num dlvlno otlmlsmo chlns quo noo dolxovo lnsotlslolto
nonhumo osplrooo logitlmo, nom lrroollzodo nonhum dosojo rozoo-
vol. Os prlnciplos o os moxlmos odmlrovols do trodloo orom objoto
do umo dovoto odorooo; tudo oro obsolutomonto o proprlo Abso-
luto; o gonto so obstlnho do pollgomlo o ondovo com chopu
ormodo. Tudo tlnho o suo lmportnclo. Codo um modlo, com umo
dlgnldodo motlzodo o do ocordo com suo sltuooo ou posloo soclol,
o quonto podorlo roollzor o quo lmportnclo torlom sous osloros
lnconsovols poro sl o poro o todo soclol. Noo so vlvlo, como os
quokors lovlonomonto o lozom, som rospoltor os horos o os botldos
do componorlo; om voo tol lmplododo tontovo lntroduzlr-so sorrotol-
romonto. Tudo ondovo om sou posso tronqullo, modldo, mosmo
oquolo quo quorlo lnlclor um nolvodo, pols soblo, ollnol do contos,
quo suo couso oro logitlmo o quo ostovo dondo um posso oxtromo-
monto srlo. Tudo sogulo o botor dos horos. No dlo do Soo Jooo, o
gonto so ospolhovo oo or llvro, ontuslostlcomonto; no grondo dlo do
Ponltnclo, o gonto llcovo contrlto sob o poolro; o gonto so opolxo-
novo oo complotor vlnto onos; s doz horos om ponto o gonto lo poro
o como. A gonto controio motrlmnlo, vlvlo poro os colsos domstlcos
o poro o posloo soclol dontro do Estodo; o gonto gonhovo lllhos,
260
gonhovo proocupooos cosolros; chogovo oo vlgor do ldodo, como
homom, oro obsorvodo nos oltos postos om suo obonoodo otlvldo-
do, tlnho um troto omlgovol com o postor, sob cujos olhos o gonto
lovovo o cobo oplcomonto multos doquolos gostos gonorosos quo
lozom honrodo um nomo, o o gonto tlnho cortozo do quo o postor
um dlo, com o corooo omoclonodo, om voo procurorlo polovros
poro doscrov-los, o gonto oro omlgo no vordodolro o slncoro sontldo
dosto polovro, um omlgo do vordodo, osslm como so oro Consolholro
do Estodo do vordodo.
A gonto ontondlo do mundo, o oducovo os lllhos poro quo ostos
tombm chogossom o lsto, o umo nolto por somono o gonto so
ontuslosmovo ouvlndo o hlno do um pooto sobro o bolozo do
oxlstnclo; o do novo o gonto oro tudo poro os sous, ono opos ono,
com sogurono o proclsoo, som so otrosor um mlnuto. O mundo so
lnlontlllzovo, ele precsuou rojuvonoscor. E nosto sontldo o romontls-
mo loz bom. Atrovosso o romontlsmo umo rojodo do vonto lrosco,
umo rolrosconto brlso motlnol vlndo dos llorostos vlrgons modlovols
ou do tor puro do Grclo; os llllstous sontom um cololrlo porpossor-
lhos o osplnho, porm lsto nocossorlo poro vorror o mou cholro
bostlol quo ot ontoo o gonto tlnho rosplrodo. Os com onos possorom,
o costolo oncontodo rossurgo do torro, sous hobltontos dosportom, o
llorosto rosplro suovomonto, os possoros contom, o bolo prlncoso
otrol outro voz protondontos poro junto do sl; no llorosto rossoom do
novo os cornotos do coo o o lotldo dos coos, os complnos oxolom
porlumos, conoos o pooslos so soltom do noturozo o osvooom om
circulos, o nlngum sobo do ondo vm ou poro ondo voo. O mundo
rojuvonosco, mos, como Holno obsorvou com multo ospirlto, roju-
vonoscou tonto com o romontlsmo quo so tornou Je nooo umu
cruncnlu. Esto o dosgroo do romontlsmo: noo o roolldodo o
quo olo ogorro. A pooslo dosporto, os lortos osplrooos, os onsolos
socrotos, os sontlmontos quo oxoltom o o noturozo dosportom, o
prlncoso oncontodo dosporto - o o romdntco odormoco. E om
sonlos quo olo vlvonclo tudo oqullo, o so ontos tudo dormlo oo sou
rodor, ogoro tudo osto ocordodo, mos olo dormo. Mos sonhos noo
onchom borrlgo. Fotlgodo o consodo olo ocordo, noo-rovlgorodo,
poro tornor o doltor-so poro dormlr, o logo proclso produzlr ortlllclol-
monto ostos ostodos do sonombullsmo. Entrotonto, quonto mols orto
proclso poro lsso, tonto mols oxtrovogonto so torno tombm o ldool
quo o romntlco ovoco.
E ontro ostos dols polos quo so movlmonto o pootor romntlco.
Do um lodo osto u reulJuJe JuJu com todo o sou mlsorovol ospirlto
llllstou, do outro lodo osto u reulJuJe Jeul com suos llguros cropus-
261
culoros. Estos dols momontos ostoo numo rolooo nocossorlo um oo
outro. Quonto mols o roolldodo corlcoturodo, tonto mols olto jorro
o ldool, so quo o lonto quo oqul jorro noo solto poro o vldo otorno.
O loto, porm, do quo osto pooslo so movlmonto ontro opostos,
mostro proclsomonto quo olo ndo , no sontldo prolundo, oerJuJeru
poesu. O vordodolro ldool noo , dum jolto ou do outro, um olm;
olo osto otros do nos, no modldo quo o loro quo lmpulslono; olo
osto odlonto do nos, no modldo quo o moto quo ontuslosmo; mos
oo mosmo tompo osto om nos, o osto suo vordodo.
Mos por lsso quo osto ospclo do pooslo tombm noo podo
ontror numo reludo vordodolromonto potlco com o letor: oxoto-
monto porquo o proprlo pooto noo ontro numo rolooo potlco
outntlco com suo pooslo. O ponto Je ostu potco, om quo o pooto
so poslclonou, o urbtrureJuJe potlco; u mpressdo Je conjunto,
quo osto pooslo dolxo otros do sl, um ouzo, no quol nodo rostou.
Esto orbltrorlododo so onunclo om todo o construoo do obro. Oro
o poo so proclplto, oro olo ostoclono ostognondo num oplsodlo, oro
olo rocuo; oro ostomos no ruolo Podor Modson, oro no cu; ogoro
ocorro olgo oltomonto lnvorossimll; mols odlonto ouvo-so um slno
dlstnclo, o cortojo plodoso dos trs rols mogos; ogoro soguo um
solo do cornoto do coodoros
16
; um orgumonto sustontodo com
sorlododo o no mosmo lnstonto so mostro o controrlo, o o unldodo
do rlso protondo roconclllor os oposloos, mos osto rlso ocompo-
nhodo do longinquos sons do llouto prolundomonto moloncollcos
otc., otc.
Oro, proclsomonto porquo todo o ostruturo noo so orgonlzo om
umo totolldodo potlco, porquo o olomonto potlco conslsto justo-
monto poro o pooto nosto llbordodo com quo olo dlspoo sobro tudo,
poro o loltor, no llbordodo com o quol olo lmlto os coprlchos do pooto,
porquo, dlgo ou, todo o ostruturo noo so orgonlzo om umo totolldodo
potlco, por lsso mosmo quo os olomontos dlscrotos llcom lsolodos,
ou molhor, porquo os olomontos dlscrotos subslstom num osloro
lsolodo quo nenlumu unJuJe potcu podo surglr. O osloro pol-
mlco jomols oncontro ropouso, pols o potlco conslsto justomonto
om constontomonto llboror-so om novos polmlcos; o osslm como
dllicll poro o pooto oncontror o ldool, osslm tombm dllicll poro olo
oncontror o corlcoturo. Codo troo polmlco contm sompro um
mols, umo posslbllldodo do ultropossogom rumo o umo doscrloo
olndo mols osplrltuoso. O osloro ldool noo tom, por outro lodo,
nonhum ldool, pols todo ldool no mosmo lnstonto moromonto umo
ologorlo, quo oncorro dontro do sl um ldool olndo mols olto, o osslm
por dlonto ot o lnllnlto. E por lsso quo o pooto noo podo dor ropouso
262
nom poro sl mosmo, nom poro o loltor, pols ropouso justomonto o
controrlo do um tol pootor. O unlco ropouso quo olo tom o
otornldodo potlco, ondo olo vlslumbro o ldool, mos osto otornldodo
um obsurdo, jo quo olo som tompo, o por lsso, no lnstonto
sogulnto, o ldool so torno ologorlo.
Como Tlock possul umo ongonhosldodo som lguol poro con-
cobor o ospocto llllstou dos colsos, umo vlrtuosldodo morovllhoso
poro o porspoctlvo lolso, osslm o seu esjoro Jeul tombm tom umo
tol prolundldodo ortoslono, quo o lmogom quo dovo oporocor no cu
vol sumlndo lnllnltomonto no lnllnlto. Elo tom um dom slngulor poro
suscltor no gonto umo sonsooo mlstorloso, morovllhoso, o os llguros
humonos ldools quo do voz om quondo oporocom podom proclso-
monto por sou ospocto blzorro lozor o gonto tromor do susto, pols so
ossomolhom s vozos o ostronhos produtos do noturozo, com sou
olhor lntollgonto o llol lnsplrondo noo tonto conllono, mos slm umo
corto unlemlcle Angst (ostronho o lnqulotonto ongustlo)
17
.
Dodo, pols, quo todo o osloro dosto pooslo conslsto ossonclol-
monto om umo constonto oproxlmooo puru r clegunJo perto
doquolo otmosloro olotlvo - quo contudo jomols oncontro suo ox-
prossoo complotomonto odoquodo, o com lsso osto pooslo pooslo
sobro o pooslo ot o lnllnlto - o por outro lodo om colocor o loltor
numo otmosloro olotlvo - quo lncomonsurovol mosmo poro os
roollzooos dosso pooslo - noturolmonto olo tom o suo loro no
elemento lirco. Mos osto lirlco noo podo tornor-so posodo o grovo,
do um contoudo mols prolundo; proclso constontomonto ollgolror-so
codo voz mols, o rossoor do monolro codo voz mols dollcodo numo
dlstonto rosposto do um oco quo vol morrondo. O muscul o
momonto subjotlvo no llrlsmo, o olo dosonvolvldo do modo
totolmonto unllotorol. Nosto sontldo, olo so torno o sonorldodo no
vorso, o rossonnclo, com quo um vorso ovoco o sogulnto o rospondo
o olo, o grocloso orobosco, no quol o vorso so movlmonto com possos
do dono lovos o ogols, o poro lsso, por osslm dlzor, olo mosmo conto,
o quo o mols lmportonto. A rmu so torno um covolholro ondonto,
om busco do ovonturos; o oqullo quo Tlock o todo o romontlsmo
tonto olobororom, o oxporlnclo do olgum quo v um rosto ostronho
subltomonto o osto lho poroco contudo too conhocldo, como so jo
tlvosso sldo vlsto ho multo, multo tompo num possodo quo joz poro
olm do consclnclo, osto oxporlnclo tombm ocorro om rolooo
rlmo, quo ropontlnomonto so oncontro junto com um volho conho-
cldo do tompos molhoros, provocondo umo sonsooo totolmonto
mlstorloso. Consodo o oborrocldo do suo componhlo hobltuol, o rlmo
procuro novos o lntorossontos omlzodos. Por llm, o olomonto muslcol
263
se solu completumente, o s vozos o romontlsmo tovo roolmonto
sucosso om roconstrulr oquolo tlpo do pooslo quo todo mundo
conhoco, dosdo suo lnlnclo, no bolo vorso: Ulon Dulon Dorl.
(Vorso lnlontll no ostllo do: Unl, dunl, t, solom mlngu... N.
Trodutor). Tols poomos dovom noturolmonto sor consldorodos os
mols porloltos; pols oqul o otmosloro olotlvo tom, o lsso o quo
lmporto, umo obsoluto llbordodo do ooo o osto complotomonto
lndopondonto, dodo quo todo contoudo nogodo.
So ontoo Tlock noo nogou o roolldodo com tonto sorlododo
como Schlogol, o sou ldool oxogorodo o lmpotonto, quo dosoporoco
como umo nuvom no cu ou como suo sombro lugldlo sobro o torro,
mostro, noo obstonto, quo olo so dosoncomlnhou. Schlogol sossogou
no cotollclsmo; Tlock s vozos oncontrou ropouso numo ospclo do
ldolotrlo do todo o oxlstnclo, polo quol tudo so tornou guulmente
potco.
SOLGER
Solgor lol quom protondou tomor consclnclo lllosollcomonto
dos quostoos roloclonodos com o lronlo. Elo ps o suo vlsoo por
oscrlto nos suos Loes Je Esttcu, publlcodos opos suo morto
18
,
bom como om dlvorsos ostudos quo so oncontrom nos Escrtos
Postumos
1
. Hogol dou multo otonoo s oxposloos do Solgor o o
trotou com umo corto prodllooo. No comontorlo oos sous oscrltos
postumos quo jo cltomos multos vozos, olo so oxprlmo, p. 486, nos
sogulntos tormos: Hobltuolmonto nos vomos nolo (o lronlo) umo
oporloo lontosmogorlco clobro quo so quor dlstlngulr; mos no coso
do Solgor, nos podomos troto-lo como um prlnciplo. No lntroduoo
suo Esttcu, Hogol troto tombm do Solgor: Solgor noo so
contontovo, como os domols, com umo culturo suporllclol, mos suo
nocossldodo mols lntorlor, outontlcomonto ospoculotlvo, o lmpulslo-
novo o sondor o prolundldodo do ldlo lllosollco (p. 8), o lomonto
quo Solgor tonho morrldo codo domols, som tompo poro chogor o
dosonvolv-lo do monolro mols concroto.
Noo nodo locll dor oqul umo oxposloo do concopoo do
Solgor; pols, como Hotho obsorvou corrotomonto (p. 3), lol
numo clorozo lllosollco do dllicll comproonsoo quo olo dosonvol-
vou suo monolro do vor. A quostoo o sogulnto: Solgor se perJeu
complotomonto no negutoo; o por lsso quo so com olgum oscru-
pulo ou mo orrlsco por osto mor tompostuoso, noo tonto por tomor
oi pordor o mlnho vldo, mos ontos por couso do proocupooo do quo
264
vonho o tornor-so multo dllicll dor oo loltor olgumo lnlormooo mols
ou monos conllovol sobro o mlnho posloo ou sobro o lugor om quo
ou mo oncontro o codo lnstonto. Com ololto, jo quo o nogotlvo jomols
so torno vlsivol sonoo com o posltlvo, o como, porm, oqul o
nogotlvo oquolo quo domlno sozlnho o osto om todo suo lnlocun-
dldodo, tudo so torno conluso poro nos, o no lnstonto om quo so
conllo no posslbllldodo do so tor umo dotormlnooo polo quol o gonto
so posso orlontor tudo dosoporoco do novo, porquo o posltlvo, quo
oporoco oo longo, oxomlnodo mols do porto, so rovolo como umo
novo nogooo. Emboro Solgor tonho, portonto, suo lmportnclo no
dosonvolvlmonto (gorol), noo ho duvldo do quo sorlo molhor consl-
doro-lo como umu oitmu, oxlgldo polo slstomo do Hogol. Doi so
oxpllco tombm o prodllooo do Hogol por olo; Solgor o covololro
motolislco do nogotlvo. Por lsso, olo tompouco ontro om collsoo com
o roolldodo no mosmo sontldo quo os domols lrnlcos; pols suo lronlo
noo so conllguro do monolro nonhumo om oposloo roolldodo
20
.
Suo lronlo ronu contemplutou, olo v o nulldodo do tudo. A lronlo
um orgoo, um sontldo poro o nogotlvo.
Os osloros do Solgor so sltuom totolmonto dontro do torrono
clontillco. Oro, como olo noo nos dou om porto olgumo umo
oxposloo cooronto o progrosslvo, rlgorosomonto clontillco, mos
slmplosmonto exclumuoes ujoristcus, quo oro nos conduzom o
obsorvooos puromonto motolislcos, oro o modltooos hlstorlco-lllo-
sollcos, osttlcos, tlcos otc., oxclomooos quo tongom todo o domi-
nlo do clnclo, jo rosulto doi umo grondo dlllculdodo. Acrosconto-so
o lsso quo suu termnologu soguldomonto mols potlco do quo
lllosollco (como quondo olo dlz quo Dous, oo so monllostor, so
socrlllco; pols ou bom sol quo umo tol oxprossoo podorlo porlolto-
monto sor omprogodo om onologlo com o slgnlllcooo motolislco om
quo no clnclo roconto so utlllzo o oxprossoo Dous so roconclllo com
o mundo; contudo, como tombm osto uso roconto constltul umo
volotlllzooo do concolto om rolooo tormlnologlo crlsto, noo so
podorlo ocoltor osto obuso como umo justlllcotlvo roclonol poro o
procodlmonto do Solgor om rolooo o um concolto olndo mols
concroto), o so ocrosconto quo olo nom sompro do oo loltor umo ldlo
cloro do orlontooo tomodo polo movlmonto. Exprossoos tols como
nogor, onlqullor, suporor, soo usodos lroquontomonto, mos, poro quo
o loltor posso vordodolromonto orlontor-so, proclso conhocor o lol do
movlmonto. O negutoo tom, com ololto, umu Juplu jundo, om
porto olo lnllnltlzo o llnlto, om porto llnltlzo o lnllnlto. Quondo ontoo
noo so sobo om quol corronto so osto, ou molhor, quondo so osto oro
numo, oro no outro, ontoo tudo llco conluso. Alm dlsso, proclso
265
ostor do ocordo sobro o slgnlllcooo doqullo do quo so dlz quo dovo
sor nogodo; pols coso controrlo o nogooo (como o cosuro noquolo
vorso lomoso) podo colr num lugor orrodo. Asslm, quondo so dlz quo
o roolldodo dovo sor onlqullodo, dovo sor nogodo, proclso sobor o
quo quo so ontondo nosto coso por roolldodo; pols num sontldo o
proprlo roolldodo oporocou groos o umo nogooo. Mos om noo
ocorrondo o ocordo, podo-so chogor o conlusoos do tlpo: o homom
o Ncltge (nulo, nodo)
21
(jo oqul proclso procuror o sontldo om
quo o homom o Ncltge, o vor so noo ho olgo do posltlvo o volldo
nosto Ncltge), o osto Ncltge dovo sor onlqullodo (oqul, mols umo
voz, proclso prlmolromonto oxpllcor ot quo ponto o proprlo
homom podo onlqullor o Ncltge nolo, polo quo olo ontoo num outro
sontldo noo llcorlo o Ncltge), o noo obstonto o Ncltge om nos
o proprlo dlvlno (cl. Escrtos Postumos, prlmolro porto, p. 511).
Solgor quer proJuzr o obsoluto JentJuJe ontro o llnlto o o
lnllnlto, quor suprlmlr o muro quo do tontos monolros busco sopo-
ro-los. Elo lobuto, por lsso, poro otlnglr o lniclo obsoluto, llvro do
prossuposloos; sou osloro , pols, ospoculotlvo. Em sous Escrtos
Postumos, 1 volumo, p. 507, dlz olo: Mos cloro quo o suo clnclo
- do lllosolo - so dlloronclo ossonclolmonto do todos os domols por
olo obrongor tudo. Codo umo dos outros tom olgo do prossuposto,
do dodo, ou umo dotormlnodo lormo do conhoclmonto, como o
motomotlco, ou um dotormlnodo motorlol, como hlstorlo, clnclos
noturols o somolhontos. Somonto olo dovo crlor o sl mosmo. Suo
lronlo contomplotlvo v pols o llnlto como o Ncltge, como oqullo
quo dovo sor suporodo
22
. Mos por outro lodo o lnllnlto tombm tom
do sor nogodo, noo podo subslstlr num An scl (om sl) poro-olm.
Dosto modo so produz o vordodolro roolldodo. Cl. Escrtos Postumos,
1 volumo, p. 600: Mos o llnlto, o loto comum, too pouco o
vordodolro roolldodo, como o lnllnlto, o rolooo oos concoltos o s
oposloos comblontos, tombm noo o otorno. A vordodolro rooll-
dodo um momonto do contomplooo, no quol llnlto o lnllnlto, quo
nosso ontondlmonto costumolro so conhoco om rolooo rociproco,
vm o sor totolmonto suporodos, no modldo quo Dous ou o Etorno
oi so monllosto. Aqul tomos, portonto, o ldlo no oplco do nico
ubsoluto, nos o tomos por lsso como o nogotlvldodo lnllnlto o
obsoluto. Oro, so olgo dovo surglr doi, o nogotlvo dovo lmpor-so
novomonto, llnltlzondo o ldlo, lsto , tornondo-o concroto. O nogo-
tlvo o lnqulotudo do ponsomonto, mos osto lnqulotudo (Uro) dovo
mostror-so, tornor-so sonsivol; o prozor do nogotlvo dovo mostror-so
como o prozor quo lovo o oporor, suo dor, como o dor do porto. So
lsso noo ocorro, ontoo tomos oponos o roolldodo lrrool do contom-
266
plooo, do dovooo, do pontoismo. Quor so llxo, pols, o dovooo,
como um momonto, quor so protondo tronslormor todo o vldo om
dovooo, om ombos os cosos u oerJuJeru reulJuJe noo oporoco.
So o dovooo um moro momonto, noo ho outro colso o lozor sonoo
lnstontonoomonto ovoco-lo do novo; so olo dovo ocupor todo o vldo,
ontoo o roolldodo noo surgo do vordodo. Noo odlonto nodo, ontoo,
quondo Solgor oxpllco quo noo so dovorlo, com Plotoo, ponsor o
ldlo num lugor colostlol ou suprocolostlol; noo odlonto nodo, quon-
do olo ossoguro quo noo dolxo, como o loz Splnozo, o llnltudo
dosoporocor como um slmplos moJus; noo odlonto nodo, quo olo,
dllorontomonto do Flchto, noo quolro lozor o ldlo orlglnor-so om um
otorno vlr-o-sor; o tompouco odlonto quo olo dosoprovo o tontotlvo
do Scholllng do mostror quo o sor porlolto osto no oxlstnclo. Tudo
lsso soo oponos ostudos prollmlnoros. Solgor osto no lniclo; mos este
nico complotomonto ubstruto, o lmportonto ogoro quo o duolls-
mo quo ho no oxlstnclo so mostro om suo vordodo. Entrotonto, lsto
noo ocontoco. Multo polo controrlo, llco cloro quo Solgor roolmonto
noo consoguo roconhocor quolquor volldodo oo llnlto. Elo noo
copoz do concrotlzor o lnllnlto. Elo consldoro o llnlto como o
Nlchtlgo, como o ovonosconto, como o nlchtlgo All (todo nulo,
nodo totol).
As Jetermnuoes morus noo tm, por lsso, nenlum oulor,
todo o llnltudo com suos osplrooos morols o lmorols dosoporoco no
contomplooo motolislco, poro quom ostos colsos nodo soo. Cl. sous
Escrtos Postumos, 1 volumo, p. 512: Quo nos possomos sor mous,
lsso dopondo do loto do tormos umo opornclo, umo oxlstnclo
comum quo om sl noo boo nom mo, noo olgo nom nodo, mos
somonto umo sombro quo o sor (dos Woson) projoto sobro sl mosmo
om suo oxlstnclo soporodo, o no quol nos podomos projotor, como
numo nuvom do lumoo, o lmogom do bom o do mol. Todos os
nossos vlrtudos slmplosmonto morols soo umo tol lmogom rollotldo
do bom, o ol doquolo quo conllo nolos! Todos os nossos viclos
slmplosmonto morols soo um tol rolloxo do mol, o ol doquolo quo
dososporo por couso dolos o os tomo por olgo do rool o vordodolro
o noo cr noquolo dlonto do quol olos nodo soo o quo o unlco quo
os podo orroncor do nos. Aqul oporoco cloromonto o lroquozo do
Solgor. Pols cortomonto vordodo quo os vlrtudos morols noo tm
um volor om sl o poro sl, mos unlcomonto polo humlldodo quo dolxo
Dous produzl-los om nos; o cortomonto vordodo quo os viclos do
homom soo obolldos por Dous o noo por nossos proprlos loros; mos
doi noo so soguo, do monolro nonhumo, quo so dovo pordor o sl
mosmo motollslcomonto o quo nosto coso so lgnoro o slnorglsmo quo
267
vom om ouxillo do dlvlndodo, o no outro coso so lgnoro o orropon-
dlmonto quo noo so lorgo do Dous. Asslm, podo multo bom o llnlto
sor o Ncltge, mos olo oncorro cortomonto olgumo colso do consls-
tonto.
O osloro clontillco, portonto, quo so mostro om tudo lsso, ndo
leouJo u cubo, o por lsso tom-so oqul ontos um estuJo Je sonlo
punteistco do quo um dlscurso ospoculotlvo quo d conto do un scl
(om sl) obstroto do ldontldodo obsoluto do lnllnlto o do llnlto. O
pontoismo podo monllostor-so do duos monolros, ou quondo ou
ocontuo o homom, ou quondo ocontuo Dous, ou com umo consl-
dorooo ontropocntrlco, ou com umo consldorooo toocntrlco. So
ou loo o gnoro humono produzlr Dous, ontoo noo ho nonhumo
luto ontro Dous o o homom; o so ou loo o homom dosoporocor om
Dous tombm noo ho nonhumo luto. Esso ultlmo ovldontomonto
o coso do Solgor. E cloro quo olo noo quor quo Dous sojo ponsodo
monolro do Splnozo como substnclo, mos lsto so dovo o quo olo
noo quor suporor o ldontldodo, dodo no dovooo, do dlvlno o do
humono.
Estos lnvostlgooos metujiscus noo soroo dosonvolvldos mols
pormonorlzodomonto. Quoromos por lsso voltor nossos otonoos
poro um outro cclo do consldorooos quo portoncom mols o um
torrono Jogmtco-especulutoo. Solgor utlllzo, som mols, repre-
sentuoes concretus como Dous, socrlllcor-so, dodlcor-so oo omor
otc. A gonto oncontro o todo horo olusoos o roprosontooos tols como
Dous crlondo o portlr do nodo, suo roconclllooo otc. Esto porto
Hogol trotou com todo osmoro, posso por lsso vlnculor-mo o olo.
Prlmolro, ontoo, olgumos cltooos do Solgor. E sobrotudo no prlmol-
ro volumo do sous Escrtos Postumos, nos duos cortos publlcodos,
umo poro Tlock, o outro poro Abokon, quo so oncontro o molorlo
dossos lompojos ospoculotlvos. Escrtos Postumos, Prlmolro Porto, p.
603: Dous, oxlstlndo om nosso llnltudo ou so monllostondo, so
socrlllco o sl mosmo o so dostrol om nos: pols nos somos nodo. No
mosmo porto, p. 511, obsorvo: Noo nosso rolotlvo lroquozo quo
constltul nosso lmporloloo, o noo nosso sor proprlo o ossonclol
quo constltul nosso vordodo. Nos somos lonmonos vozlos, porquo
Dous mosmo ossumlu oxlstnclo om nos o osslm so soporou do sl
mosmo. E noo lsto o supromo omor, quo olo tonho colocodo o sl
mosmo no nodo, poro quo nos pudssomos sor, o quo olo tonho ot
so socrlllcodo o sl mosmo o dostruido sou nodo, tonho morto suo
morto, o llm do quo nos noo pormonocssomos um puro nodo, o
slm pudssomos rotornor o olo o nolo sor O nodo om nos olo
mosmo o dlvlno, no modldo quo nos o roconhocomos como o nodo
268
o roconhocomos o nos mosmos como tol. Nosto sontldo, olo tombm
o bom, o nos so podomos sor vordodolromonto bons dlonto do
Dous polo outo-socrlliclo. A dlscussoo do Hogol o osto rospolto so
oncontro no olto do poglno 46 o nos sogulntos (Werke, Jub. Ausg.
XX 165s.)
23
. Aqul logo so mostroro quo Solgor, oposor do suo
onorglo ospoculotlvo, noo tonto nos orlonto quonto nos dosorlonto,
o quo so torno roolmonto dllicll, por jultu Je toJus us Jetermnuoes
ntermeJrus, do docldlr so os nogooos otlngom o sou olvo.
Quondo olo dlz: Dous, oxlstlndo om nosso llnltudo ou so monllos-
tondo , proclsoriomos sobor om quo sontldo Dous oxlsto no llnltudo;
corocomos oqul do concolto do crudo. Quondo, com ololto, nos
lomos mols odlonto quo olo, oxlstlndo osslm no llnltudo, so socrlllco
o sl mosmo, podorlo porocor quo oqul tomos umo oxprossoo poro o
crlooo. Mos so osto o sontldo quo olo quls dor, ontoo o oxprossoo
noo rlgoroso; pols sonoo olo proclsorlo dlzor: Dous, quondo so
socrlllco (ou onquonto so socrlllco), crlo. lsto podorlo porocor conllr-
modo polo loto do quo o prodlcodo corrospondonto quo Dous so
dostrol o sl mosmo. Pols quondo nos dlzomos quo Dous so dostrol o
sl mosmo, tomos oqul umo nogooo, ontrotonto, bom notor, umo
nogooo otrovs do quol o lnllnlto vom o lozor-so llnlto o concroto.
Mos, por outro lodo, o oxprossoo Dous so socrlllco, tonto quonto
o outro Dous so onlqullo, podo lovor-nos ontos ldlo do reconc-
ludo. lsso conllrmodo polos polovros quo logo soguom: nos
somos nodo, pols com lsto posto o llnlto, mos posto om suo
llnltudo, om suo nulldodo, o osto nulldodo quo dovo sor nogodo,
com o quo ontoo o nogooo lnllnltlzo o llnlto. Aqul nos corocomos
ontrotonto do dotormlnooos lntormodlorlos poro osclorocor om quo
sontldo o homom nodo, dotormlnooos lntormodlorlos do umo tol
obrongnclo quo o slgnlllcooo do pocodo torlo do ostor lncluido
nosto concopoo. Tomos tombm umo lolto do clorozo ospoculotlvo
quo noo loz justlo nom crlooo, nom roconclllooo, nom
llnltudo o nom oo pocodo. So ontoo comporormos com lsso os
oxprossoos tomodos do corto do Solgor o Tlock, olndo oi so mostro
um lusco-lusco ospoculotlvo somolhonto. Ai oprondomos quo nos
somos lonmonos vozlos porquo o proprlo Dous ossumlu oxlstnclo
om nos o osslm so soporou do sl mosmo.
Evldontomonto oqul osto prossontldo o concolto do crlooo.
Mos, som lolor quo loltom oqul dotormlnooos lntormodlorlos poro
podor coptor corrotomonto o oto do crlooo, nom mosmo o ldlo
pontoistlco osto oxposto com proclsoo; pols ollnol noo so podo
proprlomonto dlzor quo nos somos nlchtlgo Erscholnungon (lon-
monos vozlos) porquo Dous tomou oxlstnclo om nos; ontos so
269
proclsorlo dlzor, do ocordo com o concopoo o o tormlnologlo do
Solgor, quo Dous oo onlqullor-so o sl mosmo orlglno o nodo do todo
llnltudo; mos quondo Dous oi tomo oxlstnclo, Dous noo osto
soporodo do sl mosmo (como no momonto do crlooo), mos om sl
mosmo, o o nodo susponso. E quondo dlto ontoo mols odlonto:
E noo lsto o supromo omor, quo olo so tonho colocodo no nodo
poro quo nos pudssomos sor, oqul mols umo voz crudo o recon-
cludo ostoo oqulvocodos o conjunJJus recprocumente. Com
ololto, Dous noo so coloco no nodo poro quo possomos sor; pols
ollnol somos nodo; mos Dous so colocou no nodo poro quo nos
pudssomos cossor do sor nodo. No modldo quo Solgor quor vor
nlsso o omor do Dous, loltom oqul mols umo voz dotormlnooos
lntormodlorlos; pols o concolto do crlooo tom do sor sompro dodo
o llm do quo o omor do Dous noo so torno ogocntrlco. Nos trochos
sogulntos, Solgor utlllzo oxprossoos olndo mols concrotos, quondo
dlz quo Dous so socrlllcou o sl mosmo o onlqullou sou nodo o motou
suo morto. Com lsso podo-so ponsor no roconclllooo, no nogooo
do llnltudo o no rotorno o Dous o om Dous. Mos como lol dlto
ontorlormonto quo Dous oo oxlstlr om nosso llnltudo onlqullo o sl
mosmo, ontoo nos tomos ogoro o mesmissmu expressdo tonto poro
o crudo quonto poro o reconcludo. E dopols, noo locll do
comproondor o quo quor dlzor quo Dous so socrlllco o sl mosmo,
logo quo lsto oxpllcodo com os polovros sogulntos: olo onlqullo sou
nodo. Mos o conlusoo llco molor olndo quondo oprondomos quo o
Ncltge om nos o dlvlno; pols ollnol nos somos o Ncltge, o como
podo ontoo o Ncltge om nos (o osto ultlmo oxprossoo poroco lndlcor
quo ho olgo do dlloronto om nos, quo noo o Ncltge} ser o Jono
Flnolmonto, oi so onslno quo nos mosmos podomos roconhocor o
Ncltge om nos. So com lsso so quor dlzor quo nos mosmos
podomos, groos o osto conhoclmonto, nogor o Ncltge, ontoo
ovldonto quo oqul tomos um conceto peluguno Ju reconcludo.
Em todo osto ostudo, poroco quo o quo Solgor vlslumbro
oquolo nogooo do nogooo, quo contm om sl o vordodolro ollrmo-
oo. Mos como todo osto procosso toorlco noo chogou o so doson-
volvor, codo nogooo posso orrodomonto poro outro, o doi ndo
rosulto u oerJuJeru ujrmudo. Hogol comproondou lsto com multo
clorozo o obsorvo por lsso oxpllcltomonto no p. 470: Oro nos somos
oi pressupostos como o nuJu (quo o mol), oro so omprogo poro
Dous outro voz o oxprossoo duro, obstroto; dlz-so quo ele so unqulu,
portonto, quo sorlo olo quom porlo o nodo, o lsto, poro quo nos
puJssemos ser, o dopols dlto quo o Ncltge om nos o proprlo
270
dlvlno, no modldo mosmo quo nos o roconhocomos como o Nclt-
ge.
So ou qulsosso ogoro dor oo loltor umo ldlo do concepdo Je
5olger quo o coptosso bom do porto otrovs do sou concolto prodl-
loto, o do lronlo, ou dlrlo quo Solgor proprlomonto tronslormo u
exstncu Je Deus om ronu: Dous so lntroduz o sl mosmo conston-
tomonto no nodo, so rotomo, novomonto rotorno oo nodo o osslm
por dlonto; um dlvlno possotompo quo, como todo lronlo, poo os
mols torrivols controstos. No onormo oscllooo dosto duplo movl-
monto (tonto contrilugo quonto contripoto) o llnltudo tomo porto, o
no momonto do soporooo o homom oi so oncontro como o sombro
do dlvlno, lnscrovo suos vlrtudos o viclos morols nosto oxlstnclo do
sombro quo somonto oquolo cujos olhos so obrlrom poro o lronlo
porcobo como um nodo. Umo voz quo todo llnltudo nodo, uquele
que, gruus u ronu, u o como tul, oem em socorro Ju JonJuJe.
Mols longo do quo lsto ou noo posso lr, porquo noo oncontro om
Solgor nonhum oscloroclmonto sobro quol o roolldodo quo o
llnltudo gonho com o lronlo. E corto quo Solgor lolo om olgumos
possogons do umo mistlco quo quondo oncoro o roolldodo o moo
do lronlo, o quo, oo controrlo, quondo oncoro o mundo otorno o
lllho do ontuslosmo o do lnsplrooo, o olndo lolo do umo prosono
lmodloto do dlvlno quo so mostro justomonto no loto do quo nosso
roolldodo dosoporoco; contudo, oqul tombm jultum us Jetermnu-
oes ntermeJrus oxlgldos poro so podor construlr umo concopoo
totol mols prolundomonto posltlvo.
Vojomos ogoro do quo monolro Solgor lovou o cobo o sou
ponto do vlsto no dominlo do esttcu. Aqul olo vom om socorro dos
romntlcos, o so torno o porto-voz lllosollco do romontlsmo o do
lronlo romntlco. Aqul nos doporomos, com ololto, com o mosmo
concopoo lundomontol, do quo o llnltudo um nodo, quo dovo
olundor como roolldodo noo-vordodolro, poro quo o vordodolro
posso vlr luz. O quo ho do vordodolro nlsto jo lol onlotlzodo no
dovldo lugor, mos o quo ho oi do mologrodo ou tombm procurol
mostror. Asslm, noo so v quol o roolldodo quo dovo sor onlqullodo,
so ocoso o roolldodo noo-vordodolro (quonto o lsto, Solgor rospon-
dorlo cortomonto com um slm; mos oi so torlo do lnslstlr om sobor o
quo quo olo comproondo por roolldodo noo-vordodolro, pols coso
controrlo suo rosposto ollrmotlvo so tronslormorlo om toutologlo),
quor dlzor, so ocoso sorlo o ogoismo dos momontos dlscrotos o quo
dovorlo sor nogodo poro quo o roolldodo vordodolro pudosso vlr
luz, o roolldodo do ospirlto, noo como um olm, mos como umo
roolldodo prosonto; ou ocoso sorlo oquolo possotompo dlvlno quo
271
noo dolxo subslstlr nonhumo roolldodo. Poroco ontoo quo Solgor
quor oncontror nu urte e nu poesu estu reulJuJe mols olto quo vom
luz polo nogooo do roolldodo llnlto. Entrotonto, com lsso surgo
umo novo dlllculdodo; pols jo quo osto pooslo, chomodo lroquonto-
monto por Solgor om suo corrospondnclo com Tlock do o mols
olto, o romntlco, justomonto noo osto om condloos do opozlguor
o nogooo noquolo roolldodo suporlor, o portonto, jo quo o pooslo
romntlco tondo olndo ossonclolmonto o nos lozor tomor consclnclo
justomonto do quo o roolldodo dodo lmporlolto, o por outro lodo o
roolldodo suporlor oponos so dolxo vlslumbror no oproxlmooo
lnllnlto do prossontlmonto, osslm poroco tornor-so nocossorlo mols
umo voz roloclonor-so lronlcomonto com todo o quolquor produoo
potlco lndlvlduol, jo quo codo produto lndlvlduol moromonto
oproxlmooo. E cloro portonto quo uquelu reulJuJe mols olto, quo
dovo vlr luz no pooslo, do loto ndo est nu poesu, mos om
pormononto vlr-o-sor. Noo mo comproondom mol nosto ponto,
como so ou com lsso qulsosso dlzor quo o vlr-o-sor noo um
momonto nocossorlo quo portlclpo do roolldodo do ospirlto; mos o
vordodolro roolldodo vom o sor o quo olo , onquonto o roolldodo
romntlco mero or-u-ser. Dosto monolro, por oxomplo, o l umo
vltorlo sobro o mundo, o contudo olo um comboto, o quondo
combotou jo voncou o mundo; o no ontonto olo jo tlnho voncldo o
mundo ontos do tor combotldo. Asslm o l llco o quo olo , o l noo
um otorno comboto, mos olo umo vltorlo quo comboto. No l,
portonto, oquolo roolldodo suporlor do ospirlto noo moro dovlr,
mos olo prosonto, omboro oo mosmo tompo vonho-o-sor.
A lronlo monclonodo lroquontomonto nos Loes Je Esttcu
do Solgor, ospoclolmonto no sooo quo troto von dom Orgonlsmus
dos Kunstlorlschon Golstos (do orgonlsmo do ospirlto ortistlco).
lronu o entususmo soo oi oprosontodos como os dols lotoros
nocossorlos poro o produoo, os duos condloos nocossorlos uo
urtstu. No dovldo lugor soro osclorocldo molhor o quo so dovo
ontondor por lsso, oqul ou quoro oponos obsorvor quo todo osto
monolro do vor proprlomonto portonco o um ponto Je ostu totol-
monto Jjerente, o noo sor quo so protondo vor o lronlo monllostor-so
no onlqullomonto do proprlo obro do orto, o so dolxo oo ontuslosmo
o rosponsobllldodo do coroctorlzor o ostodo do nlmo quo prossonto
o roolldodo mols olto.
Em componsooo, dovom sor onollsodos mols do porto olgu-
mos obsorvooos quo ocorrom no comontorlo do Solgor sobro os
Loes do Schlogol (Escrtos Postumos, t. ll). Aqul lmporo umo
notovol lolto do clorozo. Em olgumos possogons, com ololto, Solgor
272
lolo do lronlo do tol modo quo olo so mostro como oquolo potncu
lmtuJoru quo onslno justomonto o homom o pormonocor no rooll-
dodo, onslno o procuror o suo vordodo no llmltooo. Dopols do tor,
p. 514, protostodo contro o proposloo do quo o lronlo onslnorlo
o homom o so colocor por clmo do tudo, ocrosconto: o vordodolro
lronlo porto do sogulnto prlnciplo: quo o homom, onquonto vlvor
nosto mundo prosonto, noo podoro cumprlr sonoo nosto mundo suo
dostlnooo, ot no sontldo supromo do polovro. Aquolo busco do
lnllnlto noo o conduz roolmonto, como o ponso o outor, poro olm
dosto vldo, mos slm rumo oo lndotormlnodo o vozlo, jo quo, como
olo mosmo conlosso, osto busco noo ostlmulodo sonoo polo
sontlmonto dos llmltos torronos, dos quols nos om ultlmo onollso noo
podomos prosclndlr. Tudo o quo nos cromos conduzlr poro olm dos
motos llnltos noo posso do vo o vozlo qulmoro. Ai osto umo vordodo
prolundo, quol mols odlonto rotornorol. Mos todos mo doroo
cortomonto rozoo om quo so podorlo ocrodltor sor oi Gootho quom
osto lolondo, mols do quo Solgor. Jo os polovros subsoquontos nos
doo um pouco o quo ponsor, quondo onslnom quo tunto o mols olto
quunto o mols inllmo no oxlstnclo llnlto ujunJum; o noo locll
ostobolocor umo hormonlo ontro osto ollrmooo o o possogom
procodonto, ondo so onslno quo o homom so podo cumprlr o suo
dotormlnooo om so llmltondo, o noo sor quo odmltomos quo o
dotormlnooo do homom osto om lr oo lundo, mos poroco quo
oquolo quo so dlsslpo num lnllnlto vozlo podo tombm olconor osto
dotormlnooo, o com lsto ot ojudor olndo mols o dlvlndodo, on-
quonto o outro oporontomonto podo colocor obstoculos no comlnho
do Dous.
Encontromos oqul tombm, lroquontomonto monclonodo, suo
concopoo do roolldodo como oqullo quo dovo sor onlqullodo,
como, por oxomplo, p. 502: o mundono o tomporol, como tol,
dovo sor consumldo, so quo dovomos conhocor como o otorno o
ossonclol osto oi prosonto. Quoromos ogoro vor ot quo ponto Solgor
consoguo lozor oquolo roolldodo mols olto so monllostor vordodolro-
monto no orto o no pooslo, o ut que ponto ui, do ocordo com o
concopoo do Solgor, surge o oerJuJero repouso no munJo Ju
poesu. Quoromos cltor umo possogom ondo olo lolo do nosso
rolooo com o pooslo, p. 512: So onollsomos otontomonto o quo
sontlmos com rolooo o obros-prlmos vordodolromonto troglcos ou
cmlcos, torno-so ovldonto quo, olm do lormo dromotlco, ho olgo
do mols prolundomonto comum o ombos os gnoros. Todo o conlllto
ontro o lmporlolto no homom o o suo dotormlnooo mols olto comoo
o nos oporocor como um nodo, com o quo olgo totolmonto dlloronto
273
poroco domlnor, loro dosto duolldodo. Vomos os horols orrorom o
rospolto do quo ho do mols nobro o mols bolo om sou ospirlto o sou
corooo, noo oponos o rospolto do sucosso mos tombm sobro suo
orlgom o volor, slm, nos nos olovomos mosmo vondo o ruino do
molhor, o noo oponos quondo nos roluglomos om umo osporono
lnllnlto. E no comdlo osto mosmo nodo dos colsos humonos nos
ologro, quondo olo nos oporoco como oqullo o quo ostomos roduzl-
dos do umo voz por todos... Mos oquolo ostodo do nlmo (5tmmung)
no quol os controdloos so dostroom o por lsso mosmo contm o
ossonclol poro nos o quo chomomos lronlo, o quo no cmlco
chomomos jovlolldodo (Luune) o lumor. Aqul so mostro, pols, ot
quo ponto o nogooo, quo onlqullo o roolldodo, chogo oo ropouso
numo roolldodo suporlor. Nos somos olovodos polo ruino do molhor,
mos osto olovooo do ordom complotomonto nogotlvo; troto-so do
eleoudo Ju ronu, quo oqul so lormo somolhono do lnvojo dlvlno,
o quo contudo noo oponos lnvojoso do grondloso o do oxcolonto,
mos olndo mols do poquono o lnslgnlllconto, sobrotudo lnvojoso do
llnltudo. Quondo o grondloso olundo, lsto o troglco, mos o pooslo
nos roconclllo com osto troglco, oo nos mostror quo o vordodo sol
vltorloso. Ai osto o quo olovo o o quo odlllco. Nos somos olovodos
portonto, noo oo vor o ruino do grondo, mos somos roconclllodos
com suo ruino oo vormos quo o vordodolro vonco, o nos olovomos
com osto vltorlo. Mos quondo ontoo no trogdlo ou so vojo o ruino
do horol o mo olovo com lsso, quondo no trogdlo ou oponos mo
torno consclonto do nodo dos colsos humonos, quondo o trogdlo
mo ologro do mosmo modo quo o comdlo, proclsomonto por lsso,
por mo mostror o nodo do grondloso como o comdlo mostro o do
poquono, oi no vordodo noo volo luz u reulJuJe mus ultu. Slm, o
outor poroco oqul noo quoror nos dolxor nom oo monos oquolo
ostodo do nlmo quo prossonto o roolldodo mols olto, pols olo dlz,
ollnol, quo nos somos olovodos polo ruino do molhor, o lsto noo
oponos quondo nos olostomos o roluglomos numo osporono lnllnl-
to. Pols o olgo mols quo podorlo surglr com osto dlluloo om umo
osporono lnllnlto noo nodo mols nom monos do quo o lollcldodo
do vor quo tudo olundou, o orldoz o o voculdodo, ondo cortomonto
ho ropouso ot domols.
Rosumlndo ogoro o quo lol oqul dosonvolvldo o rospolto do
Solgor, dovo tor llcodo cloro quo o seu ponto Je ostu lol, como olo
mosmo o doslgnou, o do ronu, so quo suo lronlo oro do nuturezu
especulutou. Nolo, o nogotlvldodo lnllnlto obsoluto um momonto
ospoculotlvo, olo tom o nogooo do nogooo, o contudo ho um vu
dlonto do sous olhos, do modo quo olo noo v o ollrmooo. Como
274
so sobo, olo morrou codo. Eu noo quoro oqul docldlr so olo torlo
logrodo lovor o bom tormo o ponsomonto ospoculotlvo do quo olo
so opodorou com tonto onorglo, ou so, quom sobo, ontos o suo
onorglo so torlo consumldo no osloro do lozor volor o nogooo; ou
prollro ontrotonto ponsor om Solgor como umo vitlmo olorocldo oo
slstomo postoo Je Hegel.
A ironia como momento dominado.
A verdade da ironia
Jo lol lombrodo omtorlormonto quo Solgor om suos Loes Je
Esttcu loz do lronlo umo condloo do todo o quolquor produoo
ortistlco. Quondo ontoo dlzomos nosto contoxto quo o poetu dovo
reluconur-se roncumente com suu poesu, com lsso quoromos dlzor
olgo dlloronto doqullo quo lol lolodo ontos. Multo lroquontomonto
tom-so louvodo Shokospooro como o groo-mostro do lronlo, o ollnol
noo podo hovor nonhumo duvldo do quo oi so tom rozoo. Noo
obstonto, Shokospooro noo dolxo, do monolro nonhumo, o contoudo
substonclol oslumor-so om um subllmodo sompro mols lugoz, o so
suo lirlco s vozos culmlno no loucuro, noo lho lolto, por outro lodo,
nosto loucuro um oxtroordlnorlo grou do objotlvldodo. Quondo
ontoo Shokospooro so roloclono osslm lronlcomonto com suo pooslo,
lsso ocorro proclsomonto poro obrlr ospoo oo olomonto objotlvo. A
ronu osto osslm presente em toJu purte oo mosmo tompo; olo
rotlllco codo troo lndlvlduol, poro quo noo hojo oxcosso ou dololto,
poro lozor jus o tudo, poro quo so produzo o vordodolro oqullibrlo
no rolooo mlcrocosmlco do pooslo quo grovlto om torno do sl
mosmo. Quonto moloros controstos ho no movlmonto, tonto mols
lronlo proclso poro dlrlglr o domlnor os ospirltos quo quorom
ovodlr-so lnsubmlssos. Quonto mols lronlo houvor, tonto mols llvro
o pootlcomonto o pooto llutuoro susponso sobro suo obro potlco.
Por lsso, o lronlo noo osto prosonto om olgum ponto portlculor do
pooslo, mos slm onlprosonto, do tol modo quo o lronlo vlsivol no
pooslo por suu oez JomnuJu roncumente. Portonto, o lronlo
llborto oo mosmo tompo o pooslo o o pooto. Mos poro quo lsto posso
ocontocor proclso quo o proprlo pooto domlno o lronlo. Noo
obstonto, nom sompro doi so soguo, do monolro olgumo, quo polo
loto do o pooto tor consoguldo domlnor o lronlo no lnstonto do
crlooo potlco, consoquontomonto tombm domlnorlo o lronlo no
roolldodo quol olo mosmo portonco. Costumo-so dlzor om gorol
quo o vldo possool do pooto noo lntorosso o nlngum. lsto tombm
osto totolmonto corroto; noo obstonto, no prosonto lnvostlgooo
275
coborlo lombror o JesucorJo quo costumo lroquontomonto ocorror
nosto ossunto.
Alm dlsto, o lmportnclo dosto dosocordo crosco modldo
quo o poetu ndo pormonoo no ponto do vlsto do gonlolldodo
meJutu. Quonto mols o pooto so olosto dosto, tonto mols nocossorlo
so torno tombm poro olo possulr umo concopoo globol do mundo,
o osslm domlnor o lronlo om suo oxlstnclo lndlvlduol, tonto mols
nocossorlo so torno poro olo sor, ot corto ponto, jlosojo. So osto
o coso, ontoo tombm o produoo potlco lndlvlduol noo llcoro om
umo rolooo oponos oxtorlor com o pooto, olo quororo vor om codo
poomo um momonto do sou proprlo dosonvolvlmonto. O quo loz o
grondozo do oxlstnclo potlco do Gootho (Dgter-Exstents) quo
olo soblo ostobolocor um ocordo ontro o suo vldo do pooto (Dgter-
Tlouerelse) o o suo proprlo roolldodo. Mos puru sso precso
nooumente ronu, porm, bom ontondldo, ronu JomnuJu. Poro o
romntlco, codo produoo potlco portlculor ou umo crlono
mlmodo quol olo mosmo so ontrogo totolmonto som podor oxpll-
cor-so como lho lol possivol chomo-lo vldo, ou um objoto quo
provoco ovorsoo. Nonhumo dos oltornotlvos, noturolmonto, vordo-
dolro; o vordodo quo o produoo slngulor momonto. Em Gootho,
o lronlo, ontoo, oro no sontldo ostrlto um momonto domlnodo, oro
um ospirlto o sorvlo do pooto. Por um lodo, codo poomo so
orrodondovo om sl mosmo polo lronlo; por outro lodo, codo obro
potlco lndlvlduol so mostrovo como momonto o com lsso todo o
oxlstnclo potlco so orrodondovo om sl mosmo polo lronlo. O
Prolossor Holborg odoto como pooto o mosmo ponto do vlsto, o so
om quoso todos os rpllcos quo oscrovou podo proporclonor um
oxomplo do oconomlo lntorno do lronlo do poo, osslm tombm so
mostro, otrovs do todo o suo obro, um osloro consclonto quo
dostlno o codo poo lndlvlduol um lugor dontro do totolldodo dosto
obro. Aqul tombm o lronlo osto domlnodo, roduzldo o um momon-
to: o ossnclo noo outro colso sonoo o lonmono, o lonmono noo
outro colso sonoo o ossnclo; o posslbllldodo noo too osqulvo quo
so rocuso o ontror om olgumo roolldodo, mos o roolldodo o
posslbllldodo. Esto concopoo Gootho sompro roconhocou como
comboto o como vltorlo, o o sustontou sompro com onormo onorglo.
Mos o quo volo poro o oxlstnclo-do-pooto (Dgter-Exstent-
sen), volo tombm, ot corto ponto, poro u oJu Je toJo e quulquer
nJoiJuo purtculur. Com ololto, o pooto noo vlvo pootlcomonto polo
loto do crlor umo obro potlco, pols quondo osto noo osto om rolooo
consclonto o lntorno com olo ontoo noo oxlsto no vldo dolo oquolo
lnllnltudo lntorlor quo umo condloo obsoluto poro vlvor pootlco-
276
monto (vomos osslm tombm quo o pooslo multos vozos tomo olonto
otrovs do lndlvlduolldodos lnlollzos, slm, quo o onlqullomonto
doloroso do pooto so torno umo condloo poro o crlooo potlco),
mos olo so ooe poetcumente quondo olo mosmo osto orlontodo o
osslm lntogrodo no tompo om quo vlvo, osto posltlvomonto llvro no
roolldodo quol portonco. Mos quolquor outro lndlviduo poJe otlnglr
tombm osto ooer potco. Por outro lodo, o dom roro, o sorto dlvlno
do podor dor umo conllgurooo potlco oo quo lol vlvonclodo
pootlcomonto, lsto llco noturolmonto rosorvodo como sorto do olguns
ololtos dlgnos do lnvojo.
A lronlo lol osslm JomnuJu, lmoblllzodo no solvogom lnllnl-
tudo, om quo ovonovo tompostuoso o dovorodoromonto, mos doi
noo so soguo, Je muneru nenlumu, quo olo dovo pordor o suo
slgnlllcooo ou ser totulmente Jepostu. Multo polo controrlo, quondo
o lndlviduo osto corrotomonto orlontodo, o olo o osto quondo o lronlo
lol llmltodo, ontoo quo o lronlo odqulro suo justo slgnlllcooo, suo
vordodolro volldodo. Em nosso tompo, tom-so lolodo lroquontomon-
to no lmportnclo do duvldo poro o clnclo; mos o quo o duvldo
poro o clnclo, o lronlo poro o vldo possool. E osslm como os
homons do clnclo ollrmom quo noo possivol umo vordodolro
clnclo som o duvldo, osslm tombm so podo, com lntolro rozoo,
ollrmor quo nonhumo vldo outontlcomonto humono possivol som
lronlo. Quondo, pols, o lronlo ocobou do sor domlnodo, olo oxocuto
um movlmonto quo o oposto doquolo om quo olo monllosto suo
vldo lndomodo. A ronu lmtu, jntzu, restrnge, o com lsso conloro
oerJuJe, reulJuJe, conteuJo; olo Jscplnu o pune, o com lsso do
sustentudo o consstncu. A lronlo um dlsclpllnodor (Tugtemester,
podogogo), quo so tomldo por quom noo o conhoco. Quom
slmplosmonto noo comproondo o lronlo, quom noo tom ouvldos
poro sous sussurros, coroco eo pso doqullo quo so podorlo chomor
o nico ubsoluto Ju oJu pessoul, coroco doqullo quo om cortos
momontos lndlsponsovol poro o vldo possool, coroco do bonho do
ronovooo o do rojuvonosclmonto, do bonho do purlllcooo, quo
solvo o olmo do tor o suo vldo no llnltudo, mosmo quo vlvo oi com
loro o onorglo; olo noo conhoco o lroscor o o loro quo so oncontrom
quondo, sontlndo o or posodo domols, nos dosplmos o nos otlromos
oo mor do lronlo, noturolmonto noo poro oi pormonocormos, mos
poro tornormos o nos vostlr soudovols o ologros o lovos.
Quondo pols ouvlmos olgum comontor com or do supo-
rlorldodo quo o lronlo om sou osloro lnllnlto tomo os lrolos nos
dontos, bom quo so lho podo dor rozoo, tronqullomonto; no modldo
quo nosso lntorlocutor, porm, noo conhoo o lnllnltudo quo ropou-
277
so no lronlo, olo ndo u Jomnu, mus lle submsso. E o quo ocontoco
sompro quo noo so porcobo o dloltlco do vldo. E proclso corogom
poro noo codor oos consolhos ongonhosos ou mlsorlcordlosos do
dososporo quo pormltom o olgum rlscor-so o sl mosmo do numoro
dos vlvontos; mos doi noo so soguo do monolro olgumo quo quolquor
vondodor do touclnho, covodo o nutrldo om outo-sullclnclo, tonho
mols corogom do quo oquolo quo codo oo dososporo. E proclso tor
corogom poro roslstlr oo onconto do trlstozo, quondo nos quor
onslnor o lolsoor todo ologrlo om moloncollo, todo nostolglo om
prlvooo, todo osporono om lombrono; proclso corogom poro
quoror oi sor ologro; mos doi noo so soguo do jolto nonhum quo um
odulto quo noo posso do umo crlono grondo, com um sorrlso do
nousoo o com um olhor bbodo do ologrlo, tonho mols corogom do
quo oquolo quo, curvodo polos culdodos, noo sobo mols sorrlr, Asslm
tombm como o lronlo. So proclso so procovor contro o lronlo como
dlonto do umo sodutoro, lguolmonto proclso recomenJ-lu como
guu puru o cumnlo. E oxotomonto om nosso tompo proclso
rocomondo-lo dosto monolro. Asslm, por oxomplo, o clnclo om
nosso tompo chogou posso do um resultuJo tdo proJgoso, quo
poroco ot lmpossivol; o lntolocoo noo so dos mlstrlos do gnoro
humono, mos tombm do dlvlndodo, posto vondo por um proo
too bolxo quo do bostonto o quo ponsor. Em nosso tompo, ompol-
godo polo rosultodo, osquocou-so quo um rosultodo noo tom no-
nhum volor quunJo ndo conqustuJo. Mos ol doquolo quo noo
podo toloror quo o lronlo oprosonto o conto. A lronlo , como o
nogotlvo, o comlnho; noo o vordodo, mos o comlnho. Todo oquolo
quo so tom um rosultodo como tol, noo o possul; pols noo tom o
comlnho. Quondo ontoo o lronlo lntorvm, olo troz o comlnho, noo
oquolo comlnho do quol ponso opodoror-so quom lmoglno possulr
um rosultodo, mos oquolo comlnho no quol o rosultodo o obondono.
Acrosconto-so o lsso quo bom quo dovo sor vlsto como o torolo do
nosso tompo (oor TJs Opguoe) o troduzlr o rosultodo do clnclo poro
o vldo possool, uproprur-se pessoulmente dosso. Asslm, so o clnclo
onslno quo o roolldodo tom um volor obsoluto, ontoo o lmportonto
om vordodo quo olo odqulro volor, o contudo noo so podo nogor
quo sorlo multo rldiculo so olgum, quo oprondou om suo juvontudo
o tolvoz ot onslnou oos outros quo o roolldodo tom um volor
obsoluto, onvolhocosso o morrosso som quo o roolldodo tonho tldo
poro olo outro volor sonoo o do, oportuno o lnoportunomonto,
onunclor osto sobodorlo: quo o roolldodo tom volor. So o clnclo loz
o modlooo (meJerer) do todos os oposloos, ontoo o lmportonto
quo osto roolldodo plonlllcodo vordodolromonto vonho luz. Ho om
278
nosso tompo, om outro sontldo, um ncrioel entususmo o contudo
oqullo quo o ontuslosmo poroco sor ncroelmente pequeno. Como
o lronlo podo sor bonllco oqul! Ho umo mpucncu, quo quor
colhor untes do somoor; dolxomos quo o lronlo o dlsclpllno. Ho om
codo vldo possool tonto colso quo dovo sor rojoltodo, tontos robontos
solvogons quo dovom sor orroncodos: oqul do novo o lronlo trobolho
odmlrovolmonto; pols, como jo lol dlto, quondo o lronlo osto doml-
nodo, suu jundo Je extremu mportdncu, poro quo o vldo possool
odqulro soudo o vordodo.
A lronlo, como um momonto domlnodo, mostro-so om suo
vordodo justomonto nlsso: quo olo onslno o roollzor o roolldodo, o
colocor o nloso uJequuJu nu reulJuJe. Doqul noo so soguo, do jolto
nonhum, o conclusoo bom solntslmonlono do quo so dovo ldolotror
o roolldodo, ou nogor quo ho om codo homom, ou dovorlo hovor,
umo nostolglo por olgo mols olto o mols porlolto. Mos osto nostolglo
noo podo osvozlor o roolldodo, multo polo controrlo, o contoudo do
vldo tom do sor um vordodolro o slgnlllcotlvo momonto numo
roolldodo mols olto, cujo plonltudo otrol o olmo. Com lsso, o roolldodo
odqulro o sou volor, noo como um purgotorlo - pols o olmo noo
dovoro sor purlllcodo do modo o, dlgomos, solr dosto vldo totolmonto
nuo, bronco o dospojodo - mos slm como hlstorlo, no quol o
consclnclo so ontrogo sucosslvomonto - porm do tol modo quo o
lollcldodo noo conslsto om osquocor tudo lsso, mos om pormonocor
prosonto oi. Por lsso, o roolldodo noo quor sor rocusodo, o o nostolglo
dovo sor um omor sodlo, noo umo lormo modroso o olomlnodo do
luglr do mundo. Podo ontoo sor vordodo, quondo o romontlsmo
susplro por olgo do mols olto; mos osslm como o homom noo dovo
soporor o quo Dous unlu, osslm tombm olo noo dovo nunco, jomols,
rounlr o quo Dous soporou; mos umo tol nostolglo morbldo umo
tontotlvo do quoror tor o porlolto ontos do tompo. A roolldodo odqulro
portonto suo volldodo nu udo. Mos o ooo noo dovo dogonoror om
umo corto lnslstnclo ostupldo, olo dovo tor um oprlorl om sl, quo o
lmpoo do pordor-so numo lnllnltudo som contoudo.
lsto com rospolto prtcu. No quo toco teoru, u essncu
tom do se mostrur como o jenomeno. No modldo quo o lronlo
domlnodo, olo noo mols cr, como cortos possoos bom ovlsodos, quo
sompro dovo hovor olgumo colso oscondldo por tros; mos olo tom-
bm lmpodo todo ldolotrlo do lonmono o, como olo onslno o
rospoltor o contomplooo, osslm tombm solvo doquolo prollxldodo
quo ocho quo poro lozor umo oxposloo sobro o hlstorlo unlvorsol,
por ox., so proclsorlo do tonto tompo quonto o mundo tovo poro
vlvonclo-lo.
279
No modldo, onllm, quo o quostoo pudosso sor o do volldodo
otorno do lronlo, oi osto quostoo so podorlo oncontror suo rosposto
quondo so ontrosso no torrono do humor. Humor contm um
cotlclsmo multo mols prolundo do quo o lronlo; pols nolo tudo glro
noo mols oo rodor do llnltudo, o slm do pocobllldodo; o cotlclsmo do
humor so roloclono com o do lronlo do mosmo monolro quo o
lgnornclo so roloclono com o ontlgo proposloo: creJo quu ubsur-
Jum (crolo porquo obsurdo); mos o humor contm tombm umo
posltlvldodo multo mols prolundo, pols olo so movlmonto noo om
dotormlnooos humonos, mos slm toontroplcos ( tleuntlropske
8estemmelser), olo noo so contonto com lozor do homom um
homom, mos quor lozor do homom um homom-dous. Entrotonto,
tudo lsto so sltuo poro olm dos llmltos dosto lnvostlgooo, o so
olgum dosojor motorlol poro umo rolloxoo ultorlor, ou gostorlo do
lndlcor o roconsoo quo o Prolossor Mortonson nos dou dos Noous
Poesus do Holborg.
Notas: 2 Parte:
1) Solgers nachgelassene Schriften und Briefwechsel herausgegeben von Tieck
un Fr.v.Raumer, 2ter Band (Escritos Pstumos e Correspondncia de Solger, publicados
por Tieck e Fr.v.Raumer, 2 vol., p. 514 (num juzo sobre as Lies de A.W. Schlegel): O
crtico estranhava muito ver mencionada apenas uma vez em toda a obra a ironia, que ele
considerava o verdadeiro ponto central de toda a arte dramtica, de modo que mesmo no
dilogo filosfico, na medida que fosse de alguma maneira dramtico, ela no seria
dispensvel, citada apenas na Parte II, seo 2, p. 72, e ainda por cima para proibir-lhe
toda e qualquer intromisso no propriamente trgico; e entretanto ele se recorda de
afirmaes anteriores do autor, que pelo menos pareciam aproximar-se muito destas idias.
Mas a ironia tambm o oposto exato daquela viso da vida na qual se enrazam seriedade
e brincadeira, tais como o autor as concebe.
2) Hegels Werke. Sechszehnter Band (Obras de Hegel, Vol. 16), p. 492 (numa
recenso dos Escritos Pstumos de Solger): Acontece o mesmo com Solger; nas
exposies especulativas da idia suprema, que ele nos d no tratado acima citado com a
mais profunda seriedade espiritual, ele jamais menciona a ironia, a qual estaria unida da
maneira mais ntima com o entusiasmo, e em cuja profundeza seriam idnticas arte, religio
e filosofia. Justamente a, ter-se-ia acreditado, seria o lugar onde se encontraria esclarecida
a significao filosfica deste nobre mistrio, desta grande desconhecida. Ibidem a respeito
de Tieck.
3) Com isto no deve ser de modo nenhum desconhecido ou diminudo o esforo
srio do nosso tempo, mas certamente seria de se desejar que em sua seriedade ele fosse
mais srio.
4) Onde ela ocorre mais seguidamente, costuma haver uma ligao com um certo
desespero, e por isso ela se encontra freqentemente nos humoristas; assim, por ex. quando
Heine, em tom de brincadeira, fica ponderando sobre o que seria pior, se a dor de dentes
ou uma m conscincia, e se decide pela primeira.
280
5) A esta ironia executiva ou, como tambm poderia ser chamada, dramtica,
pertence tambm a ironia da natureza, ou seja, na medida que a ironia na natureza no
consciente, mas s aparece para quem tem capacidade de enxerg-la; para este, como
se a natureza, como uma pessoa viva, brincasse com ele ou lhe confiasse seus cuidados e
suas penas. Este desacordo no est na natureza, que para tanto demasiado natural e
ingnua demais, porm para aquele que se desenvolveu ironicamente, este desacordo se
mostra na natureza. Schubert (em sua Symbolik des Traumes (Simbologia do Sonho),
Bamberg, 1832) oferece uma quantidade destes traos irnicos na natureza para escolha
de todos os gostos. Ele observa que a natureza, com profundo escrnio, emparelha
maravilhosamente clamor com prazer, alegria com queixume, assim como aquela voz da
natureza, a msica elica do Ceilo, canta no tom de uma voz de clamor profundo (p. 38).
Ele chama a ateno para a justaposio irnica na natureza dos extremos mais afastados,
cf. p. 41: Na associao de idias da natureza, segue imediatamente ao ponderado homem
racional o estpido macaco, ao sbio e casto elefante o porco impuro, ao cavalo o burro,
ao feio camelo os elegantes veados, ao morcego, insatisfeito com a sorte comum dos
mamferos e macaqueando os pssaros, segue, na outra direo, o rato que mal ousa
abandonar as profundezas. Mas todas estas coisas no esto na natureza, e contudo o
sujeito irnico as enxerga a. Assim tambm pode-se conceber todos os enganos dos
sentidos como uma ironia da natureza. Mas para tomar conscincia disto preciso ter uma
conscincia que seja ela mesma irnica. Quanto mais polemicamente desenvolvido for um
indivduo, tanto mais ironia ele tambm encontrar na natureza. Uma tal considerao da
natureza pertence por isso mais ao desenvolvimento romntico do que ao clssico. A
harmonia grega tinha muita dificuldade para encontrar tais sutilezas na natureza. o que
eu gostaria de mostrar com um exemplo: Na afortunada Grcia s raramente a natureza
testemunhava algo de diferente das harmonias doces e suaves de uma alma afinada
proporcionalmente, pois at o cuidado grego era belo, e por isso o Eco era uma ninfa
amigvel. Ao contrrio, na mitologia nrdica, onde a natureza ressoava selvagens gritos de
guerra, onde a noite no era iluminada e clara, mas sombria e ameaadora, plena de angstia
e terror, onde o cuidado no era suavizado por uma calma recordao, mas apenas por
um profundo suspiro e um eterno esquecimento, a o Eco era um duende monstruoso.
Na crena popular nrdica o eco se chama por isso Dvergml ou Bergml (lngua-de-
ano ou fala-do-monte), cf. Grimm: Irische Elfenmaerchen (Contos de elfos irlandeses),
p. LXXVIII. Cantos dos Feroes. Randers 1822, p. 464. Esta ironia da natureza s tratada
aqui numa nota de p de pgina, porque afinal ela s aparece propriamente para o indivduo
humorista; pois propriamente s atravs da considerao do pecado no mundo que a
concepo irnica da natureza entra justamente em cena.
6) Assim concebida a ironia por Teofrasto, cf. Theophrasti Characteres, ed.
Astius p. 4 Cp. I: Sobre a ironia. Aqui se define assim a ironia: dissimulao para o mal
por atos e palavras (EM GREGO e LATIM: PROSPOESIS EP KEIRON PRXEN KAI
LGON/ simulatio dissimulatioque fallax et fraudulenta).
7) O negativo tem, assim como a gua na relao com aquilo que se espelha nela,
a propriedade de mostrar to acima de si o que ele produz como mostra abaixo de si o que
ele combate; mas o negativo sabe disto to pouco quanto a gua.
8) Entretanto, esta tendncia irnica no se encerra, de maneira nenhuma, com
Tieck e Schlegel, pelo contrrio, ela teve na Jovem Alemanhauma rica sementeira. Esta
Jovem Alemanhafoi tambm levada em considerao sob muitos aspectos na anlise
geral deste ponto de vista.
9) Utilizo em toda esta exposio a expresso: a ironia e o irnico, mas poderia da
mesma forma dizer: o romantismo e o romntico. Ambas as expresses designam
essencialmente o mesmo, sendo que uma recorda mais o nome com que este partido
batizou a si mesmo, e a outra o nome com que Hegel o batizou.
10) Lucinde. Um romance de Fr. v. Schlegel. 2 edio inalterada. Stuttgart 1835.
281
11) Com isso o cristianismo no quer de maneira alguma aniquilar a sensualidade,
pois ele ensina que s aps a ressurreio que os homens no se casaro e as mulheres
no sero dadas em casamento; mas ele recorda tambm o caso daquele homem que no
tinha tempo para ir s grandes npcias porque ele mesmo queria casar-se.
12) Vorlesungen ueber Glauben und Wissen (Lies sobre f e saber). Berlim
1837 (p. 86).
13) Isto de deixar a fantasia reinar sozinha realmente algo que se repete em todo
o Lucinde. Onde haveria algum to desumano que no se alegrasse com o leve jogo da
fantasia? Mas da no se segue que toda a vida deva se abandonar a uma viso fantstica.
Quando a fantasia chega ao ponto de reinar sozinha, ela esgota e anestesia a alma, rouba-lhe
o vigor moral e transforma a vida num sonho. E no entanto justamente isto o que Lucinde
quer, e seu ponto de vista est por isso caracterizado p. 153 com as seguintes palavras:
O auge da razo consiste em calar por prpria opo, devolver a alma fantasia e no
perturbar as doces brincadeirinhas da jovem me com sua criana de colo; pois o sentido
manifestamente este, que quando a razo alcanou seu ponto mais alto, a forma
(Formation) da razo deve dar lugar fantasia, que agora deve imperar sozinha, e no ser
apenas um interldio na obra da vida (Livets Gjerning).
14) Isto ensinado especialmente num idlio sobre a ociosidade, onde a mais alta
perfeio posta na pura e genuna passividade. Quanto mais belo o clima, tanto mais
passivo se . S os italianos sabem caminhar, e s os do Oriente entendem de deitar; mas
onde que o esprito se cultivou mais suave e docemente do que na ndia? E em todos os
quadrantes o direito ao cio o que diferencia o homem nobre do homem comum, e
constitui propriamente o princpio da nobreza (p. 42). A mais alta e mais perfeita no
outra seno o puro vegetar; a vida vegetativa em geral aquele ideal para o qual aqui se
tende, e por isso Julius escreve a Lucinde: Ns dois um dia ainda vamos contemplar em
Um esprito que somos flores de Uma planta ou ptalas de Uma flor, e com sorrisos vamos
ento saber que o que agora chamamos apenas esperana era propriamente lembrana
(p. 11). At mesmo a nostalgia assume a forma de uma vida calma vegetativa: Julius,
perguntava Lucinde, por que que eu sinto em to serena calma a nostalgia profunda? S
na nostalgia encontramos a calma, respondia Julius. Sim, a calma s isto, quando o nosso
esprito no se deixa perturbar por nada, ansiar por si e procurar, quando ele no pode
encontrar nada de mais sublime do que a prpria nostalgia (p. 148), Julius: A santa calma
eu s achei naquela nsia, amiga. Lucinde: E eu nesta bela calma aquela santa nostalgia
(p. 150).
15) Vorstudien fr Leben und Kunst, herausgegeben von Dr. H. G. Hotho,
Stuttgart und Tbingen 1835 (Estudos Prvios para a Vida e a Arte, publicados pelo Dr.
H. G. Hotho, Stuttgart e Tbingen 1835.), p. 394.
16) Com isto pode ser comparada a excelente exposio de Hotho, op. cit. p. 412:
A independncia aventureira deixa a aberto para a fantasia um espao ilimitado para
todo tipo de formaes fantsticas; hora em que querem, atrevidos episdios surgem para
l e para c, curiosidades do tipo de arabescos se entrelaam coloridas com risadas trocistas
atravs da frouxa estrutura, a alegoria espalha nebulosamente as figuras costumeiramente
to limitadas, no meio disto corre como um fantasma o gracejo da pardia em petulncia
desconcertante, e com esta arbitrariedade genial vem confraternizar-se aquela comodidade
abatida que no consegue rejeitar nenhuma idia ociosa, pois tm origem comum.
17) Se algum desejar obter, com a ajuda de um desenho, uma representao de
uma tal figura, eu indicarei a imagem que se encontra no des Knaben Wunderhorn, alte
deutsche Lieder. Dritter Band (A cornucpia maravilhosa do rapaz, Antigas canes
alems. Vol. III).
18) K.W.F. Solgers Vorlesungen ber Aesthetik, herausgegeben von K.W.L.
Heyse. (Lies sobre Esttica, de K.W.F. Solger, publicadas por K.W.L. Heyse.) Leipzig
1829.
282
19) Solgers nachgelassene Schriften und Briefwechsel. Herausgegeben von
Ludwig Tieck und Friedrich v. Raumer (Escritos pstumos e correspondncia de Solger.
Publicados por L. Tieck e Fr.v.Raumer.), Leipzig 1826.
20) Por isso est totalmente correta a observao de Solger em seus Escritos
Pstumos, 2 parte, p. 514: Mas ento por acaso a ironia uma atitude vil de no se
interessar por tudo aquilo que interessa essencial e seriamente aos homens, por toda a
discrepncia em sua natureza? De jeito nenhum; isto seria uma zombaria vulgar, que no
estaria acima da seriedade e da brincadeira, porm as combateria no mesmo terreno e com
as suas prprias foras.
21) Conservei esta palavra alem porque propriamente no conheo nenhuma
palavra dinamarquesa que designe exatamente a mesma coisa. Se por acaso o leitor se
sentir incomodado com esta palavra, pelo menos h a vantagem de se ter constantemente
um memento sobre Solger.
22) Aqui se reconhecer imediatamente a diferena essencial entre a ironia de Solger
e a que foi descrita anteriormente. A ironia de Solger uma espcie de devoo
contemplativa, e para ele no importante conservar o sujeito para-si em sua posio arisca
e reservada. Toda finitude deve ser negada, o sujeito que observa tambm, sim, a rigor ele
j est negado nesta contemplao.
23) De resto, o tratamento que Hegel d s observaes de Solger fornece uma
contribuio interessante para a questo: em que relao est Hegel com a viso crist?
283

Você também pode gostar