Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Os Textos Holandeses Bibliografia
Os Textos Holandeses Bibliografia
BARLEUS Gaspar. Rerum per octennium in Brasilia et alibi nuper gestarum, sub
praefactura illustrissimi comitis I. Mauritii Nassaviaes ets. comitis, nunc Vesaliae
Gubernatoris et equitatis foederatorum Belgii ordd. sub auriaco ductoris, historia.
Amsteldami, J. Blaeu, 1647. In-folio, II, 340 páginas, 56 gravuras (25 plantas e
mapas e 31 perspectivas, das quais 11 batalhas navais), título frontispício gravado,
um retrato de página inteira de Maurice de Nassau. Três belas gravuras em água-
forte, representando paisagens e grandes feitos. [B.N. : M. 1772 e Fol M. 418 ; rés.
M. 258]. A ilustração é a obra gráfica mais importante do pintor Frans Post (8
gravuras). Obra traduzida em holandês e editada por S. P. L’Honoré Naber, Haye,
1923. Tradução portuguesa : História dos Feitos recentemente Praticados durante
Oito Anos no Brasil, prefácio e notas de Mário G. Ferri, trad. por Cláudio Brandão.
Belo Horizonte, Ed. Itatiaia, São Paulo, EDUSP, 1974 [1947].
2
CALDAS, José António, Notícia Geral de toda esta capitania da Bahia desde o
seu descobrimento até o presente ano de 1759, ed. Fac-simile, Salvador da Bahia,
1951.
Courses de têtes et de bagues faites par le Roy et par les Princes et Seigneurs de sa
Cour en l’année MDCLXII… [por Ch. Perrault e Fléchier]. – Paris, S. Mabre-
Cramoisy, 1670. In-fol., front. Et pl. gravées et aquarelles. — Département des
estampes. Carrossel de 1662 oferecido nas Tuileries : as quadrilhas, magnificamente
trajadas, tinham o Rei à frente dos romanos, Monsieur, seu irmão, à frente dos
persas, Condé, dos turcos, o duque d’Enghien comandando os índios e o duque de
Guise à frente da quadrilha dos americanos. Para perpetuar o acontecimento,
Colbert mandou fazer por Chauveau, Israël Silvestre e Le Pautre esta coletânea de
gravuras, um dos mais belos livros ilustrados do século XVII du XVIIe siècle.
3
ECKHOUT, Albert. Tupinamba dit « civilisé », Coleção etnográfica do Museu
Nacional de Copenhague. Outros: Indienne tapuia ; Indienne tupi avec enfant;
Femme mameluc.… O pintor deixou vários quadros e desenhos de sua experiência
brasileira (retratos de índios, paisagens, etc), cujos originais estão dispersos em
diferentes museus, sua obra também ilustrou o Theatri Rerum Naturalium Brasiliae,
c. 1636.
4
que/vulgarmente chamamos Brasil:/feita por Pero de Magalhaes de /Gandavo,
dirigida ao muito/illustre Sñor Dom Lionis/Pereira. Tradução francesa por Henri
Ternaux-Compans na coleção Voyages, relations et mémoires pour servir à
l’histoire de la découverte de l’Amérique, tomo II, Paris, Arthus Bertrand, 1837.
[circulou amplamente, utilizado pelo historiador Lancelot Voisin de La
Popellinière].
5
Tirée des Lettres escrites és années 1620. iusque à 1624 Adressée au R. P. Mutio
Vitelleschi, General de la Compagnie de Jesus. Traduite de l’Italien en François
par un Père de la mesme compagnie. A Paris, chez Sebastien Cramoisy.… 1628.
Notícias do Brasil nas páginas 149-170 assinadas por R.P. R. Ferdinand Cardim,
Manuel de Araujo.
6
interessante porque é enriquecida por vários acréscimos inéditos, mais
particularmente os léxicos indígenas. Obra considerada então como “recheada de
excelentes pesquisas, tanto em relação aos estabelecimentos europeus na América
quanto à História Natural, o caráter e os costumes americanos. O autor foi buscar
nas boas fontes. Ele era, aliás, um homem hábil, demonstrado em tudo um grande
discernimento, e uma muito boa crítica...”. (Charlevoix, Histoire et Description
Générale de la Nouvelle France, Paris, Nyon Fils, 1744, t. 1, p. XLVIII). Obra de
im importância verdadeiramente capital, contendo vários elementos de filologia
americana, foi utilizada como atlas de referência durante toda a segunda metade do
século XVII. Joannes de Laet é também o autor de uma obra interessante para a
história e a controvérsia da origem do homem americano (refutação da teoria de
Grotius): Notae ad dissertationem Hugonis Grotii de origine gentium
Americanorum, Amestelodami, Apud Ludovicum Elzevirium, 1643, in-8°.
7
Gonsalves, avec description des costes, havres, isles, vents et courants d'eaux et
autres particularitez d'icelle navigation, le tout fidèlement recueilli des mémoires et
observations des pilotes espagnols et portugais, et nouvellement traduit de flameng
en françois. [Extraict et somme de toutes les rentes, domaines, tailles, imposts,
tributs, dixiesmes et troisiesmes deniers et entrées des Roys d'Espagne par tous ses
royaumes... avec une briève déclaration de la puissance et origine des roys de
Portugal.] [Texto impresso]. Amsterdã : por J. E. Cloppenburch, 1619. In-fol., II-
181 p., título gr. (Tiele, p. 98.)
MOREAU, Pierre, Histoire des derniers troubles du Brésil entre les Hollandais et
les Portugais, Paris, 1651. MOREAU, Pierre, Klare en Waarachtige Beschrijving
van de Leste Beroerten en Afval der Portuguezen in Brasil (orig. published in
1651), trans. from the French by J.H. Glazemaker, (Amsterdam, 1652). MOREAU,
Pierre. História das últimas lutas no Brasil entre Holandeses e Portugueses. São
Paulo, Edusp, Belo Horizonte, Itatiaia, 1979 (1651).
8
d’onzen, zich sedert het jaer 1640. tot 1649. hebben toegedragen , Amsterdam,
Voor de Weduven van Jacob van Meurs, 1682. [Memorable voyage de terre et de
mer au Brésil relfermant tout ce qui est arrivé pendant son cours avec une
description succinte de tout le Brésil néerlandais ainsi que les Provinces, villes
animaux et les costumes, mœurs et religion des Habitants et en particulier un récit
sommaire des faits et événements les plus remarquables qui sont survenus pendant
son séjour de neuf années au Brésil, de 1640 à 1649, à l’époque des guerres et du
soulèvement des Portugais contre les Nôtres avec les diverses planches dessinées
d’après nature]. Tradução portuguesa : Memorável viagem marítima & terrestre ao
Brasil, São Paulo, Livraria Martins editora, s.d. Edição holandesa de 1682. Figuras
e gravuras. [Original, B.N. : G. 1420].
POST, Frans. Paysages tropicaux : Vista de Itamaracá (1637), Rio São Francisco
(1638), Rio Ceulen no Rio Grande (1638), Olinda (1652).
9
ROSARIO, Frei Paulo do [beneditino], Relaçam breve, e verdadeira da memoravel
victoria, que ouve o Capitão mór da Capitania da Paraiva Antonio de
Alburquerque, dos rebeldes de Olanda, Lisboa, Jorge Rodrigues, 1632 [16 folhetos,
Rhode Island, John Carter Brown Library].
SANTA TERESA, João José de. Istoria/ delle guerre/ del/ Regno del Brasile/
accadute/ tra la corona di portogallo/ e/ la republica di Olanda,/ composta, e
offerta/ alla sagra reale madre di/ Pietro Secondo/ re di Portogallo/ dal. F. Gioseppe
di S. Teresa Carmelitano Scalzo. Roma, 1698. 1 tomo em dois volumes (232 p. e
211p.).
SOUSA, Gabriel Soares de. Tratado descriptivo do Brasil em 1587, obra de...,
Senhor de engenho da Bahia & n’ella residente dezassete anos, seu vereador da
camara, etc, Rio de Janeiro, 1851. Frontispice du Roteiro Geral (Notícia do Brasil
de... in Boletim Internacional de Bibliografia Luso-brasileira, vol. 6, p.383, 1965.
Manuscrito (ANTT : manuscritos do Brasil 50). Primeira edição incompleta
preparada por Frei José Mariano da Conceiçao Veloso, publicada no início do
século XIXe sob o título Descriçao geografica da América Portuguesa, [B.N.L. :
res. 183 A]. Existem vários manuscritos : 1 no Porto [códice ms. 6903], 3 em Evora,
3 em Lisboa (Ajuda), 1 em Paris [B.N. : manuscritos portugueses 43]. Ed. São
Paulo, Cia. Editora Nacional, 1938. Título dos manuscritos: Ms. Ajuda, Noticia do
Brasil. Descripçam verdadeira da Costa daquelle estado que pertence a coroa do
reyno de Portugal, situado da Bahia de todos os Santos/e /fertilidade daquella
provincia, com rellaça de todas as aves, animaes, peixes, bichos plantas e costumes
do gentio. Edição atual : Notícia do Brasil, Biblioteca da Expansão Portuguesa, org.
10
Luís de Albuquerque, Publicações Alfa, 1989. — Derrotero general de la costa del
Brasil y memorial de las grandezas de Bahia, Madrid, 1958. Publicação baseada no
manuscrito encontrado por Cláudio Gama na Biblioteca de Madrid. Cópias
manuscritas.
TOLEDO, Fradique de, Relación del sucesso del armada y exército que fue al
socorro del Brasil, Madrid, 1625.
VEGA, Lope de, El Brasil restituido, Madrid, 1625. Edição crítica baseada no
manuscrito autógrafo, introdução de Gino de Solenni, New York, 1929.
VIEIRA, António, «Annua da Provincia do Brazil dos dois annos de 1624 e de
1625» in João Lúcio de Azevedo, Cartas do Padre António Vieira, Lisboa, 1970,
vol. 1, p. 3-70.
VIEIRA, António, Rapport du Marquis de Niza [au roi de Portugal João IV], sur
la mission en France du P. António Vieira, Bibliothèque Sainte-Geneviève,
Manuscrit 3418 du fonds Ferdinand Denis : 2 fol.
A plaine and true relation of the going forth of a Holland fleete the eleventh of
November 1623, to the coast of Brasil with the taking of Salvador…, Roterdam,
1626.
11
Brieve relation de l’estat de Phernambucq dediée à l’assemblée des 19 par la très
noble compagnie d’West-Indie, par A. de Guelen, Amsterdã, Louis Elzevier, in-4°
de 22 folhetos, 1640.
La défaite navale de trois mil tant espagnols que portugais mis et taillez en pièces
par les Hollandais a la Baya de todos los sanctos, traduzido do flamengo em
francês, Paris, Jean Martin, 1625.
12
Propaganda e contra-propaganda (exemplos)
Apologie pour Monsieur de Sousa Coutinho […] contre les calomnies d’Antoine
Brun, Paris, 1651.
13
Dutch Brazil: Documents in the Leiden University Library, Dutch Brazil, vol. 1,
FERRAO, Christina, et al, eds. (Rio de Janeiro: Editoria Index, 1997).
FARIA, Manuel Severim de, Códice Manuel Severim de Faria, col. Moreira da
Fonseca. Manuscrito na Biblioteca Nacional do Rio de Janeiro. Trata-se de uma
cópia das cartas do chantre de Évora, copiadas sobretudo na parte que diz respeito à
invasão holandesa.
JARRIC, Pierre du (S.J.), De l’histoire des choses les plus mémorables advenus
tant és Indes orientales que autres pays de la découverte des Portugais, 3 vol. –
Bordeaux, 1608-1613.
14
NANTES, Bernard de, Katecismo indico da lingua kariri, Lisboa, na officina de
Valentim da Costa, 1707. NANTES, Bernard de, O.F.M.Cap., 1709. Katecismo
Indico da Lingua Kariris, acrescentado de varias praticas doutrinaes & moraes,
adaptadas ao genio, & capacidade dos Indios do Brasil, Lisboa, Valentim da Costa
Deslandes.
15
officina de Miguel Rodrigues, 1736, 4 (aos cuidados do P. André de Barros).
AUTRES
Catálogos bibliográficos :
ASHER, G. M., A bibliographical and historical essay on the dutch books and
pamphlets relatif to the new Netherlands and the Dutch West India Company and to
its possessions in Brazil, Angola, etc. as also on the maps, charters, etc., Amsterdã,
Frederik Muller, 1854-1867.
Dutch Brazil: Documents in the Leiden University Library, Dutch Brazil, vol. 1.
GALINDO, Marcos, and Lodewijk Hulsman, eds., Guia de Fontes para a história
do Brasil Holandês: acervos de manuscritos em arquivos holandeses (Recife:
Fundação Manuscritos do Fonds portugais da Biblioteca nacional de França.
Prefácio Arturo Teodoro de Matos; investigação Luís R. Guerreiro; índice analítico
Andreia Martins de Carvalho. Lisboa: Comissão nacional para as comemorações
dos Descobrimentos portugueses, Centro de estudos Damião de Góis, 2001, 1 vol.
Richelieu-Manuscrits.
16
RAU, Virginia, GOMES DA SILVA, Maria Fernanda, Os manuscritos do Arquivo
da Casa de Cadaval respeitantes ao Brasil, 2 vol., Coimbra, Universidade de
Coimbra, 1958.
Estudos
BARBOSA, Mario de Lima, Les Français dans l’histoire du Brésil, Rio de Janeiro-
Paris, Briguiet & Blanchard, 1923.
17
BOUZA, Fernando, Corre manuscrito. Una historia cultural del Siglo de Oro,
Madrid, Marcial Pons, 2001.
BOXER, Charles R., «Padre António Vieira, S. J., and the institution of the Brazil
Company in 1649», Hispanic American Historical Review, 29, 1949.
18
CASTILLO Gomez, Antonio, Libro y lectura en la peninsula ibérica y América,
siglo XIII a XVIII, Salamanca, 2003.
CURTO, Diogo Ramada, Cultura política no tempo dos Filipes, Ed. 70, 2011. Ver
sobretudo o que toca a peça de Lope de Vega, El Brasil restituído, «Apolo no
centro», p. 245-257.
19
Africa and the Americas, 1500-1900, Cape Town, UCT Press, 2011.
DORIA, Gino, «I soldati napoletani nelle guerre del Brasile contro gli olandesi»,
Archivo storico per le province Napoletano, 55 (1932), p.224-250.
HEMMING, John Red Gold: The conquest of the Brazilian Indians. London:
Papermac, 1995.
ITTERSUM Martine Julia van (ed.), Hugo Grotius. Commentary on the Law of
Prize and Booty, Indianapolis, Liberty Fund, 2006.
20
JONATHAN I. Israel, The Dutch Republic and the Hispanic world, 1606-1661,
Oxford, Oxford University Press, 1982.
JOHNSON, Julie Greer, The Book in the Americas : The role of the Books and
Printing in the Development of Culture and Society in Colonial Latin America, Oak
Knoll Pr., 1988.
MELLO, José Antônio Gonsalves de, «Vincent Joachim Soler in Dutch Brazil», in:
Ernst van den BOOGAART, ed., in collaboration with H.R. Hoetink, and P.J.P.
WHITEHEAD, Johan Maurits van Nassau- Siegen, 1604-1679: A Humanist Prince
in Europe and Brazil. Essays on the Tercentenary of His Death, The Hague:
21
Stichting Johan Maurits van Nassau, 1979, p. 247-255.
MEUWESE, Marcus P. «For the peace and well-being of the country: intercultural
mediators and dutch-indian relations in new Netherland and Dutch Brazil, 1600-
1644». Indiana: University of Notre Dame – Dissertation for the Degree of Doctor
of Philosophy – September, 2003: http://etd.nd.edu/ETD-db/theses/available/etd-
09272003-005338.
PRESTAGE, Edgar (ed.), « As duas embaixadas do 1.° marquês de Niza a França
(1642 a 1646 e 1647 a 1649), O Instituto, 67, 1920.
22
RAU, Virgínia (ed.), Livro de cartas que escreveram ao Ilustríssimo Senhor
Francisco de Melo, marquês de Sande, sendo embaixador extraordinário em
Inglaterra e França nos anos de 658 até 665, Lisboa, 1969.
STOLS, Eddy, «Iconografia do Brasil nos Paises Baixos do século XVI ao século
XX. Uma tentativa de avaliação global», Revista USP, v. 30, 1996, p.22-31.
TEENSMA, B. N., «O diário de Rodolfo Baro (1647) como monumento aos Indios
Tarairiú do Rio Grande do Norte» Ethnos: Revista brasileira de ethnohistória 3
(1998): p. 1-21.
23
THOMSON Eric, «France’s Grotian moment? Hugo Grotius and Cardinal
Richelieu’s commercial statecraft», French History, 2007, 21 (4), p. 377-394.
VAN DER CRUYSE, Dirk (éd.), Mercenaires français de la VOC. La route des
Indes Hollandaises au XVIIe siècle. Le récit de Jean Guidon de Chambelle (1644-
1651) & autres documents. Apresentação, transcrição & notas de …, Chandeigne,
2003.
24