Você está na página 1de 184

'.

...,
..

LIVROS DIDATICOS DE PAULO RONAI '


*
de acöljdo com bs programas em vigor:

1) leros de latlm (F. Briguiet & (lia.):


& GRADUS PRIMUS, 5.' edicäo, 1954. .
:, GRADUS SECUNDUS, 49 edlgüo, 1955.
? GRADUS TERTIUS, 2." edicio, 1954.
QUARTUS, 29 edigäo, 1955.
'
GRADUS
9
2) Livros de rrancös, em colabomgäo com Pierre I-Iawelka (Com-
"
»
pannis. Ediwra. Nacional):
3
IVION PREMIER LIVHE, 4.' edicio, 1954.
' MON SECOND LIVRE, &" edicio, 1954.
MON TROISIEME LIVRE, 3.a edicäo, 1954.
MON QUATRIEME LIVRE, l.. edicio, 1955.
'

*"

:) DICIONARIO GRAMATICAL LATINO,


DICIONARIO GRAMATICAL FRANCES
no DICIONARIO GRAMATICAL, de värios autore: (mdl-
tora. Globo, 1953).
PAULO RONAI
Professor do Colegio Pearo II
e do Instituta de Educacäo

GRADUS QUARTUS

LIVRO DE LATIM
PARA A 4." SERIE
DO CURSO GINASIAL

EEGUNDA EDICAO
("vista o memor-ad:)

1955
F. BBIGUIET)& CIA., Editöres
-

TRAVESSA DO ouvmon, 11-A —— mo DE JANEIRo


A minha irmä Clara

i
...vf'rï--.'..."'
.
. -
,
. .-4-erA.k'-v'-m-.Af....ltf.,
. ...- .g—
PREFACIO
Esta reedigäo e, na realidade, um novo livre. Tendo
a 1'11tima reforma transferido grande parte do material do
terceiro ana ginasial para 0 quarto, (1 presente obra se
parece mais cum () antigo GRADUS TERTIUS do que com
« La edigäo de GRADUS QUARTUS. Mas mesmo em rela-
gäo äquele, como se verificnrd fäcilmente, säo inümeras as
modificagöes, tödas tendentes, assim o espero, a tornar o
lium mais prdiico e fdcil.
Sendo 0 autor ind'icado pam esta serie Jl'zlio cesar, &
dos "Comentdrios" que'tirei mais de metade das leitums,
selecionadas sobretudo em razdo do seu interesse pam «
histo'ria da civilizagäo.
Como por outro lado o programa preve (1 explicagäo
dos rudimentos da metrica, parecia- me indispensdvel incluir
trechos de um poeta. Escolhi as "Metamorfoses" de Ovidio,
e, dentro delas, alguns episödios que mais falam & imagi-
nagäo dos adolescentes.
Outms Ieituras, näo obrigatörias, assim coma jogos,
enigmas e diuersos outros passatempos, tem por fim ali-
mentar o interesse que a materia, se bem ministrada, deve .

despertar nos bans alunos; com certo otimismo chegaria.


6 PAULO RONAI
('i dizer quc poderiam ser lidas para premiar e incenlivar
turmas de bom rcndimenio.
Nuda direi aqui das caracterisiicas quc este livro tem
em comam com os Olltl'OS da särie, jd explicadas nos prefei-
cios dästes e aas quais pago vänia para remeier os colegas;
desej'o aperias assinalar os pontos nos quais esta obra diferc
(Iaquclas.
Assim, ns versöes ddste volume, embora destinadas «'
pör em präiica as regras de morfologia e sintaæe anterior-
mente aprendidas, näo mais.säo meras erercicios (le gramd-
tica: quase sempre o scu contet'tdo completa ou prepara o
das leituras latinas.
A mate'ria gramatical, em nez de ser distribuida pelas
Iigöes, (! desta vez reunida no fim da liuro em exposigäa
sistemdtica. No entanto, inümcl'ds rcmissöcs de pe! de
pdgina esiabelecem (: ligagrïo enu-c as tarios c as regi-as.
Purecc-me de suma impnrtüncir' habihmr os alarios (: apro-
veitarcm as remissöes. E' nm principio de utividade inte-
Iectual consciente e qua lhes permile adquirit certa aula--
nomia, sem dcpenrlcrem em tudo do auxilio do mestre.
Eis por que 86 mrissimamente dou nas notas em aprägo a
tradugäo de uma frase di,icil; mas o aluno que se de ao tra-
balho de rccorrer ao pardgmfo imlicado e, mais de uma
vez, sera recompensado pcla interpretugäo completa, sem-
pre por alguma indicagäo proveitosa.
No mcu enicnder, o coznbate ('i famigerada cola comega
no pröprio livro diddlico. Se äätc deiæa de fornecer ao
consulente todos os subsidius necessarios & compreensäo,
öle forgosamente recorrcrd & cola. Tais subsidios creio
tE-los prodigalizado em tdda a medida do possivel nas
notas, nos exercicios e pergamus, nas versöes, na grama-
tica e nos läæicos, todos feitos em fungäo das Ieiiuras; meus
colegas diräo se atingi o mea objetiuo.
GBADUS QUARTUS

Reiterando aqui meus agmdecimentos aos colegas :


amigos dedicados qua me tinham auxiliado na redagäo e na
"

leitura das pravas dos antigos GRADUS TERTIUS e GRA-


DUS QUARTUS —- Aurdlio Buarque de Holanda Ferreira,
Pierre Hazvelka e Felisberto Carneiro — acrescento os-
protestos de minha gratidäo a dois outros amigos — Prof.
Adriano da Gama Kury e Raymundo Francisco de Araüjo -—
que quiseram ler as pravas do Iinro sob sua'nova forma,
prestando-me assim valiosa «juda. Desejo tambäm agra-
dece: antccipadamenlc (los prezados colegas que me comu-
-nicarem suas obseruagöes (: criticus a respeito däste volume,
ou mesmo dc todo äste curso, despretensioso mas feito com
amor.

Rio de Janez'ro, feuerez'ro de 1954.


PAULO BONA:
Caixa. Poeta). 8116
10 PAULO RONAI
..-
da Gemini-1 e da Grä—B-retanlga, fornace infarmagöes preciosis-cima: :
söbre os costumes, as leis, a. lingua. etc., dos antigos habitantes de tudo:
canes paises. Embora escrcvesse :: sua obm, palo menos cm parte, para
predia-por as letiores em seu favor, a sua narrativa dä mna impresaäo
de ünparcz'alidade, reforgaäa ainda pelo fato de 0 autor evitar todo
ornamento estilïstico, manter um tom 8:200 e objeti-vo & rcferir-Se :; ai
mesmo na tercaira pess'oa. 0 oitauo e intimo lia.-ro dos Comentarios udo
'? de Cäsar, mas de um scu tenmte e amigo, Hircio. Outra obra de 0636"-
860 oa CQmmenturïi de Bello Civili, ulterior & primeiv'a e sm que relata
. sua cumpanha contra Pompeu.
I

DE TRIBUS PARTïBUS GALL'I'AE EARUMQUE


INCöLlS

Gallia1 ss; omnis divisa in partes tres?, quarum unam,


jncölunt Belgae, alia: Aquiizmi, tertïam quis ipsorum
linguä Ccltaeä nosirä5 Galll4 nppelantur. Hi omnes linguäa.
institutise, lcgïhusG inter se difförunt. Gallos ab Aquitanis"
Garumna flmnen'f, & Belgis Matröna et Sequäna8 dividit.
Horum omnïum9 fortissïmi sunt Belgae. propteröa quod a
cultu atque humanitate Provincïacïo longissïme absunt,
'minimequc" ad eos mercatores saepe commöant, atque ea.

1. Gallia refero-se anui apenau a. parte independente ac. Galla


pröprlamento dlta, alnda näo conquistada polos romanos, qua ja
eram donos du Provincia e dn, (lana, Cisalpina. Ver () mana, da.
pas-Ins. 12.
2. in partes tres: cf. 5 32, b.
3. qui
: il qui.
4. Celtae. . ., (la-lll: qomplementos px-edlcatlvos.
5. nostri. Subtenda—se lluguü.
"

b'. Ablntlvo do llmimqäo; cf. & 35, 1.


'I. flumen: apüsto; cit. & 26, :.
S. Observe-se a concordäncla; o verbo dlvldlt concorda. ane-
uïs cum 0 ultimo dos tres sujeltos (Garumna, Matröna, sequi-ina) .
9. Horum omnium:: genitivo partiüvo; cf. 5 33, c.
10., Provincia: parte da Gallo. ocupada pelos romanos; hoje
Provenca. Ver 0 mapa da pegma. 12.
aol
11. minimeque ad nos mercatores saepe commöant
manum.-oa
ruamento".
minime sae-[w mrumöant: minime
.
'.
saepe:*.
:
et ud
'multo
12 .
PAULO RONAI

A GALIA NO TEMPO DE CESAR

[
. *
r—n—m—mbummkf'" N '
mm.-.. ,.".
GRADUS QUARTUS - 18

/
quae ad effeminandos animos pertinentm, important, pro-
ximique sunt Germanisïö, quibuscum14 continenter bellum
gerunt. Qua15 de causä Helvetii quoque reliquos Gallos vir-
tute praecedunt, quod6 fere cotidianis proeliis cum Ger-
manis contendunt, cum aut suis finibus eos prohibent, aut
ipsi in eorum finibus17 bellum gerunt.
(Liber Primus, I, 14 )

PERGUNTAS E EXERCiCIöS
1. Procurar os adjetivos qualificativos que acompanham os subs-
tantivos Gallos, proeliis, finibus, no ultimo periodo.
2. Dizer per que quarum esta no feminino, por que est-:). no plural
e per que esta no genitivo. (Cf. 5 27. a.)
8. Procurar na. leitura tres adverbios tirados de adjetivos. (CI.
. 5 21, b.)
4. Passar para o singular lncölunt, appellantur, absunt, gerunt,
prohibent.
a. Procurar na. leitura duas formas de hic, haec, hoc, quatro for-
mas de is, ea, id e cinco formas de qui, quae, quod.
6. Em que caso estäo e que fungäo desempenham ipsorum, for-
tissimi, cuusä, proeliis?

7. A quantos povos da Galla Cesar faz referencia neste trecho'!


8. Qual deles residia o mais longe da parte ocupada. pelos romanos ".'

' . De que maneira &, proximidade dos germanos intiuiu söbre o


carater dos povos vizinhos?

12.quae ad cffcminaudos animos pertinent: gerundivo; et.


5 80, c.
13. Gcnmanis: dativo; cf. 5 34, c.
14. quibuscum
:
cum quibus.
15. qua: relativo de ligagäo: cf. 5 12, b.
16. quod näo e pronome relativo.
17. suis finibus... eorum finibus: cf. 5 6, c..
PAULO BONAI'
INTERROGATIONES
lii quot partes erat divisa Gallia tempöro Caesius?
Qui popülus omnium fortissimus erat?
Quod flumen Aquitanos ", Galli.-.: dividit?
Cum quibus gerunt bellum Germani?
Ad quem popüinm cummi-ant mercatores saepius?

VALOR DOS COMENTARIOS DE CESAR -


(Versäa)
Em seu; comentäaïos, Cäeur conto. as guerin qua fine aas pavo: da
Gäli'a. Esse livro & inuita üül', parque o autor nos deiici-we os pavos du
Terra, suus vastantes, sua hi'störia (: sua rcligiäo. Ele näo nos fata apenal
Ma' gaulescs, max fambl-m nos germanos, aria-inhos distes.
Procurar o vocabam:-lo «las versöcs no Löxieo Portugues-Lutlua
dn piiginas 155 e ss.

&) "muito um". Truduzir polo uuperiativo.


b) "noa", de.

A "3413? £in-.: ää- *


.;:ag.m:
GRADUS QUARTUS 15

II

DE DRUIDïBUS EORUMQUE OFFICïIS

In omni Galliä, eorum hominum qui aliquo sunt


numöro atque honore, genöra sunt duo... . De his duobus'
generibus altörum est, Druïdum, altörum Equitum. Illi
'

"rebus divinis1 intersunt, sacrificia publiea ac privata pro-


curantï religiones 9 interpreiantur; ad eos magnus adules-
centium numerus disciplinae causä4 concurrit, magnoque
hi5 sunt apud eos8 honore. Nam fere de omnibus contro-
,versi'is publicis privatisque constituunt, et, si .quod7 est
admissum facinus, si caedes factas, si de hereditate, si
de finibus controversia est, idem9 decernunt, praemia poe-
'
nasque constitüunt; si qui10 aut privatus aut popülusu
eorum decreto non stetit, sacrificiis interdicuntm. Haec
poena apud eos est gravissima.
(Liber Sei-ius, XIII, 1, 3-6)
Cada. vez quo 0 aluno encoml'nr, nas notus, a advertancia "Nie
traduzir por. . .", rec-arra ao Löxlco. ,
rebus divinis: dativo; cf. 5 34, d.
procurant. Näo traduzir por "pi-acutam".
. religiones. Nüo traduzir por "religiöes".
disciplinae causä. Cf. 5 22, b.
wæ-qamd—umn—t

hi: os Drüidas.
eos: os gauleses.
siquod. Cf. 5 14 e.
tactu. Subentenda-se est.
. idem iidem.
10. si qui. Cf. 514 e. :
11. populus: "homem do pavo".
12. sacrificiis intel-dicunt: "proibem-ihe os sacrificiol".
16 .
"PAULO BONAI

PERGUNTAS E EXERCICIOS
Em que caso estäo genöra, duo, generibus, alt-Erunt, caedes?
(AND-l

Procuran na leitura, um verbo depoente.


Indicar os sujeitos dos VelbOS seguintes: concurrit, coustltüunt,
est admissum.
4. Substituir & particula -que por et as träs vezes que ocorre na.
leitura.
5. Passar tüda a leituta para o imperfeito (sendo que os verbos
que estäo no perfetto deveräo passar pax-a. o mais que perfeito) .

*
Qual era, na antiga Galla, & classe correspondente ao clero?
E & classe correspondente a nobreza?
Os drüidas tinham apenas fungöes sacerdotais?
wanga-a

Qual era o castigo mais grave para um gauläs?


'-
INTERROGATIONES
nl'."

1. gena-a hominum erunt aliquo honore apud Gallos?


Quod;
' . Qul religiones ils interpretabantur?
3. Qui constituebam poenas eorum qul facinöru admlsörant?
4-. Qui mittebat luvöucs apud Druïdas discendi causa?

AS FUNQöES DOS DRUIDAS


(Varsä'o)
Os druidas
eram as sacerdotes dos gaulcscs. Elcs dirigi-m. os
sacrificios as (lenteis
(: ccrimönz'as, rc.-:oh'iam as pcndäncias, cnsina'vam
os magos. Os cidadäos quo tinham algam proc-essa, procul-auam os drüi-
das para quc accidissent.
GRADus' QUARTUS 17

III

DE DISCIPLINX DRUiDUM

Druides a bello abesse consuerunt, neque tributa unä1


cum reliquis pendunt; militiae vacationem omniumque
rerum'-' habent immunitatem. Tantis excitati praemiis, et'3
sua sponte multi in disciplinam conveniunt, et3 a parentibus
propinquisque mittuntur .
Magnum ibi4 numärum versüum ediscäre dicunturi;
itaque annos nonnulli vicenos in disciplinä permanent.
Neque fas esse existimantü ea7 littäris mandare, cum8 in
reliquis fere rebus?, publicis privatisque rationibus, Grae-
cis littäris10 utantur. Id mihi duabus de causis instituisse

unä: adverbio.
omnium rerum: ude todos os encargos".
et. . .et. Näo traduzlr por "a". . ."e".
hami-^

ibi: junto aos druidas.


' 0!
dicuntur. Deste verbo depende uma oragäo lnfinitlva cum
0 sujeito no nominativo (cf. 5 39, f); este sujeito, oculto, 6 multi
iuvönes. .

6. existimant. Deste verbo depende uma oracäo infinitivo.,


cujo sujelto & uma expressio inteira: ea, luti-ris mandare, e 0 pre-
'dicado fas esse.
7. ea: "esses versos". (Eos seria mals lögico, perque 0 ante-
. cedente & versiium.)
8. cum tem aqui sentidu concessivo.
9. In reliquis fere rebus: "em quase todas as demain ocor-
r&nciau".
10. Grgeciu littöi'ls: abi.. instrumenta], cf. 5 35, o.
. '!
PAULO RONAI

videntur", quod neque in vulgum disciplinam efferri12


-' velintla, neque eos qui discunt, littöris confisos minus
memorïae studere14.
(Liber Sextus, XIV, 14)

PERGUNTAS E EXERCfCIOS
*1. Separar, nos verbos seguintes, os depoentes dos passiva::
mittuntur, dicuntur, utuntur, videntur.
2. Procurar na. leitura. um acusauvo objeto dir-etc; outro. sujeito
de omgüo lniinitiva; outro, adjunto ch'cunstanclal.
3. Indicar quatro expressöes adverbiais fex-madas com quatro
preposigöes diferentes.
4. As träs vözes que & palavra liltöris ocorre no trecho esta no
"
mesmo caso?
5. Dizer qua] o sujeito dos verbos habent, mittuntur, pcrmänent,
utantur, velint, discunt.
6. Passar a leitum pam o imperfeito.

Quale emm os privllögios dos drüldas?


Por que versificavnm os seus ensinamentos?
Eram analiabctos?
oua—1

Se näo. por que mio escrevinm as suas liqöes?

INTERROGATIONES

. Quibus praemiis fruebantur Druïdes?


Quot annos iuvi-nes in disciplina. permanebant?
Utebanturne Druïdac llttöris ad disciplinam describendum?
uuas:-

Quibus lilii-ris utebantur in reliquis rebus?

11. De videntur depende uma. oragäo infinitiva com o sujelto


no nominativo (cf. 5 39, f); este sujeito, oculto, e Druïdes.
12. disciplinam efferri: oragäo infinitiva, asslm como eOI...
studere. -
13. velint,. Acörca döste subjuntlvo, ver 5 37, c.
14. studere. Näo traduzir por "estudar". x":
GBADUS QUARTUS 1)

CONVERSAQJO DE UM GAULES GOM 8174 MULHEB


( Versäo)
ELA : Quando o nosso filho tiver crescidoa, que oficio lhc dar-emo»!
ELE: Mandd-lo-cmoe" junto aos drüidaa, para qua aprenda a quo
'et.» ensinam. Assim öle präprio serti drüida e teni todos os privil-Spie-
gue ales täm: dir-igirä as cerimönias, resolverä as pendänoias, ganam de
grande consideragäo e mïo tamarä parte na guerra.
ELA: O'limo. Escalllcste para o nosse filha o melhor do: eliciet.

a) traduxit pelo futuro perteito do indicativo.


b) "manda—Io--emou' — o mnixdnremos" ; ""o . cum.
PLULo RONAI

IV

A) DE EQUITïBUs

Altörum genus est Equitum.


Hi, cum est usus atque aliquod bei-
lum incïdit, omnes in bello versan-
tur; atque eorum ut1 quisque est
genöre copiisque2 amplissimus, ita
plurimos circum se ambactos clien-
tesque habet. Hanc unam gratiam
potentiamque noveruntït
(Liber Sextus, XV, 1-3)

B) DE POTESTATE VIRORUM
1N4 UXORES

Viri in4 uxores, sicüti in4 libä—


ros, vitae necisque habent potesta-
Soldado gauläs tem, et cum pater familïae'i illus-
triorc8 loco'! natus decessit, eius pro-

ut: relacionar cum ita.


'
gcuäre oopliuquc: ablativo de limllacäo; cf. 5 35, ].
noverunt: traduzir pelo presente (et. 5 19, d).
in. Näo traduzir por "em".
þau.-x- (annuae. Existe tnmhem a. Ion-mn. pater imullïas,
dama-hat:...-

'wm enitivo grcgo, h'eqüentemente cltada. em portuguel.


Acärca (löste comparativo, cf. 5 5, !. 2.
"lusu-lore loco: ablativo de origem; cf. 5 35, :.
GRADUSQQUARTUS 21

pinqui conveniunt, et, de morte si res8 in suspicionem


venit, de uxoribus in servilem modum quaestionem ha-
bent, et, si compertum est!', igni atque omnibus tormentis-
excruciaias10 interficiunt.
(Liber Sextus, XIX, 8)
.

PERGUNTAS E EXERCICIOS
]. Explicar caso e 0 numero das palavras genus, usus, bello,
o
ambactos do tl'echo A.
2. Explicar a fungäo- dus palavms viri, vitae, propinqui, ig'ni do
trec-ho B.
Dizer o positivo de amplissimus, illustrior, plurimus.
Indiczu' o sujeito de versantur, habet (A), decessit, venit (B).
adam-ha:

Dizer se mun. nos trechos A e B, & conjungäo ou preposïcäo.


Passartrecho A para o imperfeito.
o
Declinar nltörum genus e aliquod bellum.
.*
00
A que classe social correspondia a dos savaleiros?
9. Qua] era o seu oftcio principal?
]0. Os gauleses tinham multa estima pelas suas mulheres?
-—
INTERBOGATIONES
Cum homo illustri loco natus mon-tius est, qui conveniunt?
De quibus habent quaestionem?
In quem modum quaestio habetur?
uuum—

Quia accidit uxoribus quibus mors maritorum tribuitur?


QUEIXA DE UMA GAULESA
( Versäo)
E muito trixte" a nossa sorte. Os nosses maridas nunca estäo em
casa, fazcm sempre a guerra; quando säo vencidos, o im'migo ocupa a
cidade, na's smnos presas e vendidas (comoP escravas; quando voltum
(coma) venc-alares, eles mesmos nos tratam com dureza.
8. de morte res: "as circunstänclas relativus a morte".
9. si compertum est. Subentenda-se crimen.
10. excruciatas: "depois de tä-las torturado" (subentenda-se
uxores).
'

&) "multo triste". Traduzir palo superlativo.


b) As palawas entre parenteses ulo devem ser traduzldu.
—PAULO BONA!

DE RELIGIONïBUS GALLORUM

Natio est omnis Gallorum admödum dedita religioni-


bus, atque, ob eam causam, qui1 sunt affecti gravioribus2
morbisa, quique4 in proeliis periculisque versantur, aut pro
victimis homines immolant aut se immolaturos5 vovent.
'.idministrisque6 ad ea sacrificia Di'uidibus utuntur, quod',
pro vita hominis nisi hominis vita reddaturs, non posse
deorum immortalium numen placari arbitranturB; publi-
-

ceque eiusdem genijris10 habent instituta sacrificia. Suppli—


cia eorum, qui in furto aut in latrocinio aut .aliquä noxä
sint comprehensi", gratiora12 dis13 immortalibus esse arbi-
trantur; sed, cum eius generis copia14 deficit, etiam ad
innocentium supplicia descendunt. ,
1.
2.
i:) .
qui
: ii qui.
Acärcn. dästs comparativo, cf. 5 5, f. 2.
gravioribus )mox'bis: ublativo de causa eficiente (cf .
5 -äS . )-
quique :. et qui.
4.
se immolaturos (esse): oragüo infinitiva regma. per vovent.
5.
administris: aposto; et. 5 26, f.
ü.
7. quod: conjuncäo.
S. Acärca däste subjuntlvo, cf. 9 37, c.
9. De arbitrantur depende oracäo infinitlva quo 0 precede.
10. eiusdem generis: genitivo de qualldade; et. 5 33, b.
11. Acer-ca. däste subjuntivo, cf. 5 37. e.
12. mtlora: "mais agradaveis (de que 05 aacriücios de ino-
cautes)" .
13. dis: et. ! 2, e. .

14. eopia. Näo traduzir por "copia.".


GBADUS QUARTUS 23

Funära sunt pro15 cultu Gallorum magnifica et sump-


tuosa; omniaque, quae vivis cordi16 fuisse arbitrantur, in
ignem inierunt, etiam animalia; ac paulo supra hanc
memoriam17 servi et clientes, quos ab iis dilectos esse cons-
tabatls, iustis funeribus confectisïs, unä cremabantur .
'
(Liber Sextus, XVI, 1-:, 5,- XIX, 4)

PERGUNTAS E EXERCICIOS
1. Procurat- mesta leitura os antönimos de levis, mors, mortali-.
priva-te, nocens, mortuus, homines, domini, iniustus. "'s.
2. Dlzer quais das seguintes paluvras da ieitura, estäo no dativo:
religionibus, morbis, victimis, Druldibus, furto, dis, vivis, iis,
funeribus.
a. Declinar: ea causa; aliqua. noxa.
4. Dizer o nominativo singular de eiusdem generis e de ea.
sacrificia.
5. Procurar na. ieitura träs verbos depoentes e indicar—lhea o
infinitivo .
C. Procurar os compiementos predicativos de uatio, qui, supplicia,
iunöra.
*
Como justificavam os gauleses os sacrificios humanos?
cesar, por sua. vez, aceitava & sua. justificativa?
Quem executava esses sacrificios?
octaua

Como emm eseolhidas as vitimas?


INTERROGATIONES
El'anme Galli dediti religionibus?
Quando immolabunt homines diis?
Cur homines immolabant?
autem...

. Quibus utebantur administris ad ea. sacrificia?

15. pro: "em comparacüo com".


16. 'vivis cordi: duplo dativo; cf. 5 34, 3.
17. paulo supra banc memoriam: "um pouco antea de. nom
Ex:-oca".
18. De constabat depende uma oracäo intinitlva, cujo sujeito
&
quos, predicado dilectos esse.
19. iustis tunöribus conlectis: ablativo absoluto; ct. ! 42, d.
24
.
"P'AULo RONAI
MONOLOGO DE UM CAVALEIEO GAULES
( Versäo)

0: romanos z'nvadira'm :: terra da, Gälia. Nds cavaleiros defendere-


mm u noua pätria com arma-s. Eu mes-mo irei d guerra, mas, para quo
0: deme: imo,-tais poupem a minha uida, pedirei ao: dr-üida: qua mm",-
fiqwm alguäm por mim. Com efeifo, sei que, se vado ofertar' outra vide
pala minha, a wontade dos deu-ves imoriaia näo me poupard'.

&) Traduzir pelo futuro do indicativo.


b) Tradunt por orat;-io intlnmu a nubordinadu objetivu.
GRADUS QUARTUS 25

VI

DE MORïBUS GERMANORUM

Germani neque Druides habent, qui rebus divinis prae- .

sintl, neque sacrificiis student2. Deorum numäro eos solos


ducunt quos cernunt et quorum aperte3 opibus iuvantur,
Solem et Vulcanum et Lunam4; reliquos5 ne famä quidem
acceperunt.
Vita omnis in venationibus atque in studiis6 rei mili-
taris consistit; ab parvulis labori ac duritiae student?
Agriculturae non student2, maiorque pars eorum
victus in lacte, caseo, carne consistit. Neque quisquam
agri modum certum aut fines habet proprios. Eius rei
multas afferunt causas: ne, assiduä consuetudine capti',
studium belli gerendi8 agriculturä commutent; ne latos
fines parare studöant potentioresque humilioresD posses-

pmestut. Acärca döste subjunttvo, cf. 5 47, d.


. studöo. Näo traduzir por "estudar".
Aperte refere- se a luxantur.
*le—l

CGSai, tnsuficientemente informatio a respeito, tdentitic:


certas divindades geimünicas com alguns denses da mitolozta greco-
romana, e ignota outias. -

5. reliquos: "os demais Menses").


8. studium. Näo traduztr por "estudo".
7. capti: retere-se aos eventuais donos das terrai.
8. C:. & 80, e.
9. potentioresque humiliores: o primelro däates doti com-
palatlvos & sujelto, o segundo objeto dii-etc.
26 PAULO R'ONAI
sionibus expellunt; ne accuratiusm ad frigöra atque aestus
v.i'candosfs aedificent; ne quii"- oriatur pecuniae cupiditas,
qua ex re factiones dissensionesque nascuntur.
(Liber Sextus, XXI, 1-3; xxn, 1-3)

PERGUNTAS E EXERCICIOS

1. Indicar os varios sentidos que & palavra res, acompauhada.


ou uia de adjetivo, tem nesta. leitura.
le Passar pam a. voz ativa: Germani aperte iuvantur opïbus
trium deorum, Solis, Vulcani et Lunae.
:. indicar, entre as seguintes þulau-rus du. icitura, as que estäo
no ablativo: rebus divinis, sacrificiis, num-Ero, opibus, venatio-
nibus, parvüiis, cas-Eo, possessionibus.
4. Iudicar o sujeito c o obicio dire—to de habent, ducunt, habet,
auctum.
5. Substituir o gerundivo peio geründio em studium belli gerendi.
ti. Indicat todos os subjuntivos regulus peia. conjuncäo ne.
7 Passar töda a. ieitura para; o impericito.

*
8. A reiigiüo dos germanos era mais ou menos barbara. do qua
a dos gauieses?
9. Por que näo se dedicavam a agricultura,?
10. For que nïto admitiam &. propriedade imohiiiaria?

INTERROGATIONES

1 Cui rei studebant Germani a parvulis?


2. In qua. re victus eorum consistebat?
:. Emntne possessiones magnae apud Gernmnos?
4. Quid nascitur e cupiditate peeuniae?

accuratius: comparative do adverbio accurate: quanto ao


10.
lentido däste comparativo, et. 5 6, 1, 2.
11. ne qua oriatur: "para que uäo se origine (dai). de modo
uonhum". .
GBADUS QUA'BTUS 27"

ROMANOS E GERMANOS
( Versäa)

Nu äpoca ile Cäsar, haria" em Roma algnns homens riqun'ssimoa, qua


possuiam terras imensax, e muitos militares de ese-ravos a outms ho-mc'n
paupärrimos, que (näa) tinham uada e civium da generosidade dos rico-.
0: cidadäos pobres passavam o dia no Foro a espeïarh que-m' lhea com-
prasse os uotos. Os germanos que possuia-m tudo em aomum : entre oa
audis, portanto, näo havia nem ficu.-: nem pobres, näo comprsend-im essa
civili;-apio e preferia-m seus costumcs aas dos romanos.

&) "lævia": erat.


b) "a. sepem". Traduzlr palo ubl-tiva do gerundo.
..
c) "quem" — "nlguäm que".

gahaita;?- :.wc
- - """-S' : z'»:

2: PAULO BONA:

VII
DA FLORESTA HERCINIA
( V ersäo)

A flortsla Heri-initi era a maior de töda a Germania. Disia-se' qua


uinyue'm consepuira aintla atraressä-la. Nela virium anu-itas animai: quc
mmca tixham sido visio.-; neutros lugurrs : qua näo «autem mais; entre
älas os bois seh-agens o'u uros.

DE URIS

Uri sunt magnitudine1 paulo2 infra elephantos; specie


et colore et figurä tauri. Magna vis eorum est et magna.
velocitas; neque homini neque ferae, quam conspexerunt,
pmcunP. Hos4 studiose foveis captos-5 interficiunta; höc
se laböre duiantu adolescentes atque höc genere venationis
exercent; et qui plurimos ex his7 interfecerunt, relatis 'in
publicum cornibuss, quae sint9 testimonïoïo, magnam
ferunt laudem. Sed ussuescäre ad homines et mansuefiäri

a) "Dizia-se": ferebant (seguldo de oracäo infinitlva).


magnitudine: ablativo de qualldade; cf. & 35, p.
panlo: ablativo de medldn; ct. 85, q.
&

Acörca do regime de parco, cf. 5 34, b.


Hos
: uros.
captos: "depols de prendä-los".

:
Sujeito oculto: Germani.
cwwqmmhumï-l

ex his ex uris.
relatis cornibus: ablatlvo absoluto.
H
quae sint
:ut ea sim;.
testimonio esse: "sex-vir de testemuhho".
'
GRADUS QUARTUS 29

possuntu. Amplitudo cornüum et figüra et species mul-


tum12 a nostrorum boum cornibus differt. Haec13 studiose
conquista14 ab labris15 argento circumcludunt atque in
amplissimis epülis pro pocülis utuntur.
(Liber Sext-ua, XXVIII, 1-5.)

PERGUNTAS E EXERCICIOS
Indicar na. leitura. todos us pronomes que se referem aus uros.
Procurar na. ieitura quati-o nomes de animais mamiferos.
m'stH
Explicat o caso de eorum, quam, hos, hoc, qui, quae, haec.
Dizer o infinitivo presente de todos os verbos dn ieitura.
As duas vezes que & paiavra cornibus aparece na leitura, ent-'i,
no mesmo caso?
«im
Procurar na Ieitura (iuis preti-ritos perfeitos.
Procul-tu' us adjetivos quaiificativos de vis, laudem, boum,
('püiis.
*
Cesar descrovc os uros pormenorizadamente perque eram del-
conhecidos nos romanos. Indiquem alguns animais que ihel
erum conhecidos.
Por quc era consideratio sinal de valor a. posse de muito-
chitres de uros?
10. Existom uros ainda hoje?
INTERROGATIONES
Erantne uri minores aut maiores quam boves?
Cui parcebant?
Quomödo :( Germanis capiebantur?
nuuam-^

Quomodo Germani comibus urorum occisorum utebantur?

11. Sujeito oculto: uri.


12. multum: adverbio.
13. Haec refere-ae aou chifres.
14-. conquisita: "depoin de juntl-lau".
15. ab labris: "non bordel".
PAULO BONAI

vm
HAEDüI CAESKREM AUXILïUMl ROGANTZ
Helvetii iam per angustïas
et fines Sequanorum suas co-
pïas traduxörant et in Haeduo-
rum fines pervenerant eorum-
que agros populabantur. Hae-
düi, cum se suaque:; ab iis
defendäre non possent, legatos
ad. Caesarem mittunt rogatum4
nuxilïum5: uIta se omni tem-
pörc de popülo Romano merï-
tos esse, ut paene in conspectu
exercitus nestri6 agri"? vastari;
liböri eorum in servitutem ab-
ducis, oppïda expugnari non
dcbuörint9 . "
(Liber Primus, XI, 1-3)
Legionrïrio de Cisal-

1. Acörcu dos duis auumtlvos, cf. 5 32, g.


2 Os antecedentes (löste l'þiöüdio estäo resumidos na. versäo
dn pagina. 31.
8. summe: "e ns sous heus"; cf. &26, e.
4. rogatum: supino; cf. & 30, d.
Aqui se devo suhentender u. oracäo Legat] dixerunt, da.
qua! depende— todo o disem-so indh'eto (cf. 40, n) incluido entre
&

RHDBB.
6. nostri :: Ramang.
7. agri: "os ecus campos".
8. abduci: infinitivo da voz passiva..
9. dobuärint. Ver & explicaq'äo döste subjuntlvo no & 48.
GBADUS QUARTUS 81

PERGUNTAS E EXERCICIOS
Procurar na lettura dois substantivos que näo se usam no sin-
gular; e dois outros, que tem no plural sentido dlferente do
que täm no singular.
Dlzer em que tempo a modo estäo: traduxörant, populabantur,
possent, meritos æse, vastari, debuörint.
Dizer perque mesta. lettura & preposlgäo in rege ora. acusativo,
ora. ablativo.
Explicar a fungäo da. palavra se nas duas oracöes onde apul-eae.
Explicar o caso e c numero das palavras lines, auxilium. exer—
citus, oppida-.
Dizer se populabantur & forma depoente ou passiva. ,

*
Que povos eram vizinhos dos Sequanos?
Por que 05 säquanos pediram auxilio a CEsar?
Qunis eram as suas queixas contra. os helvedos?

INTEBROGATIONES
Quorum fines populabantur Helvetii?
Quid legati Haeduorum a Caesi-re rogaverunt?
Quis vastabat agros Haeduorum?
»um—*

Quorum oppida, & Helvetiis expugnabant-ur?


A MIGRAQZO DOS HELVECIOS
(Versäo)
helväoios tinham rasolvido sah-4 de seu territörio a procumr
Os
m(tras terras. Primeiro prdiram a 0631" q-ue' Zhes permities: atraves-
xarem" a Provincia; camo Cäsur 7160 (0) pennitiu, obtiveram doc Säqua-
nos que' "lc-8 permitisscm i-r" ainu-£s do territörio däles.

&) "salr". Traduzh' por omgäo intinltiva.

:
I))"que". Traduzir por ut 4- subjuntivo.

:
c) "atravessarem" "qua atravessassem".
d) "lr" "quo tessem".
.

se PAULO BONAI

IX
QUEIXAS DE UM EMBAIXADOR
(Versäo)

Um embairador ganläs conton a Cäsar qua" Ariovisto, fei dos ger-


manos, föra chamado d Gälia polos säquanoa contra os eduas; mas
quea, depois de rencidos est:-s", apodcrara-se de tödas as cidadea do.!
aäquanaa : mandava näles com crueldade. Pediu a cesar, em nome dos
fid-wos e dos sequanos, qua livrasse a Gälia das germanos.

QUOMöDOï ARIOVISTUS LEGATIS CAESXRI


RESPONDäRITz

Placüit Caesüri ut ad Ariovistum legatos mittäreta,


qui4 ab eo postularent uti-5 alïquem locum medïum6 utrius-
que7 colloquïo deligärets: "Velle sese de re publïcä et
summis utriusque rebus cum eo agöre."

&) Traduzir por oragöes intinitlvaa as orugöes subordinadas objetivas.


b) "depola de vem-idos Gstes": traduzlr por ablatlvo absoluto.
]. Os antecedentes deste enisddio estüo resumldos na versio
acima.
2. Explicagäo döste subjuntivo no 41, c.
&

3. Placüit. .. ut mltti-ret: cf. 38, a.


::
&

4. qui ut il.
5. uti ut. .
6. medium: "lntermediäriu".
7. utriusque: genitivo de uterque.
8. O recado de Cesar esta. expresso em di.-curuo indlroto.
GRADUS QUARTUS

Ei legationi Ariovistus responditi): "Si quid10 ipsi a


Caesäre opus esset, sese ad eum venturum fuisse; si: quid10 .

ille11 se12 velit, illum ad se venire oportere. Praete'räa se .'


neque sine exercitu in eas partes Galliae venire audere quas
Caesar possideret, neque exercitum sine magno commeatu
atque molimento in unum locum contrahere posse. Sibi
-. autem mirum videri quid in sua Gallifi, quam bello vicis-
'
set, aut Cacsz'u'i aut omnino popülo Romano negotiila
essetu. "
(Liber Primus, XXXIV, 1-4)
PERGUNTAS E EXERCICIOS
1. Qual & a oragäo principal no primeiro parägrato da. ieitura?
2. Colloquïo esta no dativo ou no ablativo?
3. Indicar todos os pronomes que se refer-em & Cesar.
4. Indicar todos aquelos que se referem a. Ariovisto.
Indicai todos os infinitivos do discinso indireto que sic predi-
lades de oragöes infinitivus.
'G. Piocurar na ioituia cinco expressöes adverbiais tormadan com
cinco preposigöes diferentes.
7. Passar o recado de cesar para. o discurso direto.
*
S. () tom da resposta de Ariovisto era amistoso ou nio?
:: Reconhecia äle a Gessu- o direito de se meter om auuntu da
caua?
10. Desejavu Ariovisto um encontro cum Ceær?
INTERROGATIOXES
Quis erat Ariovistus?
De qua re Caesar cum Ariovisto agöre voluit.?
Quid legati Caesaris ab Ariovisto rogaverunt?
kun—4

Fecitnc Ariovistus quod legati (luc-suris ab eo petlvöruut?


9. A resposta. de Ariovisto esta tumbäm expressa em di-euru
:
indireto; cf. 9 40, c.
10. si quid si aliquid; cf. 9 14, e.
]1 . ille: Caesar.
12. se: aubentcnder agöre.
13. quid. . . negotii: genitivo partitivo: ci. : 38, (.-
14. Qaesüri (.. . cssct): dativo de pone; cf. 34, f. &

.
.
u '
. '
PAULO. BONAI

X
UM MOTIM NA GJLIA
(Versäo)

Julgando" :: Gälia pacificada, C'e'sar voltou ä Italia. Alguns ohefes


gaulescs decidiram cntäo aprovcita-r—se' da ausüncia do general para
«parti-lo do scu cxärcifa, que permane-aera na Gälia. O mais poderoso
mt" äles era 0 arvemo Verci'ngctor-ige.
.N.

QUQMöDo VERCINGETöRrx TOTIUS GALL'I'AE


IMPERïUM ADEPTUS SITï

Cognïto Vercingetorigis consilïo2, ad arma concurri"-


tur'. Is4 prohibetur ab Gobannitioncïï, pntrüo sno, reliquis-
que principïbus qui hanc tentnndam fortunam" non exis-
timabant ; cxpellïtur ex oppïdo Gergovïä; non dcsistit tamen
atque in agris habet7 dilectum egentïum ac perditorum,
magnisque coactis copïisE, adversarios suos, et quibus

a) "Julgando": traduzir por participio presente.


b) Oragäolnfinltiva;sujelto: ^'e1es".se.
1. Subjuntivo de interrogagäo lndireta.
. Ablativo absoluto.
. concurritur: passiva lmpessoal; ct. 28, e.
&

is: Vercingetörlx.
cam-hau»
.
Abhtixo de agonte; cf. !: 28, 10.
hanc tentandum fortunam — hanc fortunam tentandum
esse; oracäo infinitiva; o infinitivo pextence a conjugacäo periflal-
tlca. passiva (c. 5 17).
7. habet: "organiza".
GBADUS QXUART'US ss

paulo3 ante erat eiectus, expellit ex civitate. Bex ab suis"


'appellatur .
Celeriter sibi omnes popülos, qui Oceünum attingunt,
adiungit; omnium consensu9 ad eum defertur imperium.
Quä10 oblatä potestate?, onmibus his civitatibus obsides
imperat, certum numerum militum ad se celeriter adduciu
iubet. Summae diligentiae12 summam imperii severitatem
addit, magnitudine supplicii dubitantes13 cogit; nam, maio-
re commisso delicto, igne atque omnibus tormentis14 necat;
leviore de causa15 auribus desectis2 aut singulis effossis
ocülisz, domumm remittit, ut sint reliquis documento" et
magnitudine poenae perterröant alios.
(Liber Septimus, IV, 1-7, 9-10)

PERGUNTAS E EXERCICIOS
1. Dizer se ante, no prlmeiro peragrata, e preposigäo ou adverbio.
2. Procurar os antecedentes dos relativos qui (nos dois paragra-
fos) e de &, quibus.
3. Explicar o caso e a. funcäo de is, rex, obsides, poenae.
4. Ti'ansformar em oragües subordinadas temperata os ablatlvol
absolutos da. leitura.
5. Passar pura. a. voz a. ativa. as oragöes passivas:
Is prohibetur ab Gobannitione, pati-iio Suo reliquisque princi-
pibus. Adversarios suos, a. quibus paulo ante erat. eiectus, expel—
lit ex civitate. Omnium consensu ad eum defertur imperium.
6. Paesar para o preterito perteito todos os verbos que estäo ne
'
presente do indicativo.

8. paulo: ablativo de medida; cf. 5 35, q.


consensu: ablutivo de maneira; ct. 35, d.
:
9. &

10. qui eä. (relativo de ligacäo; et. 12, b).


5
11. certum numöi'um. . . adduci: arag-iio infinitiva, tic-pende
de iubet.
12. summae diligentiae: dativo; et. 5 34. d.
13. dubitantes: "os que hesitavam".
14. igne atque omnibus tormentis: ablativo instrumentul; et.

:
5 85, e.
15. leviore de causa de causa leviore.
16. domum: adjunto circunsmncial; cf. 5 82, c.
17. reliquis documento: duplo dativo; ct. ! st, :.
36 PAULO RONAI
*
7. Todos os chefes gauieses estavam dc acOrdo cnm Verciugetorige?
8. Par quo Vercingetorige exigiu verens dos seus aliudos?
9. Per que demonstruu tamunhu. crueldade pars. cum 05 seu!
patricios?
INTERROGATXONES
1. Quis erat Vercingctörix?
2. Quis erat- pntrüus eius?
3. Ex quo oppido expulsus est?
4. Quos popüios sibi adiunxit?
5. Quomödo dubitantes cogebat?
GBADUB QUARTUS .
37

XI

HOSTESl CASTRA ROMANA AGGREDIUNTUR

I'm-paro da un: acampmm'nfo

Legiones sex quae primae venörant, opöre dimensoï',


castra munire coeperunt. Ubi-** prima impedimenta4 nostri
exercitus ab iis qui in silvis abditi latebant» visa sunt, subito
onmibus copiis provolaverunt impelunlque in nostros equi-
tes fecerunt. His facile pulsis ac proturbatis-"*, incredibili
./
1. hoslæ: os nervios, & triho mais helicosa entre os belgas.
2. opäre dlmenso: "depols de medldas as obms de (lete-sa
(quo devium ser executadas") .
3. Ubi tem sentldo tempora.].
4. imaedlmenta: "bagagens".
5. Ablatlvo absoluto.
38 ' PAULO BONAI
celeritate ad flumen decucurrerunt, ut5 paene uno tempöre
et ad silvas et in flumine et iam in manibus nostris hostes
viderentur7. Eadem autem celeritate, adverso colles, ad
nostra castra atque eos qui in opöre occupati erant con-
tenderunt. -

Caesäri9 omnia uno tempöre erant agendam: vexillum


proponendum"), — quod erat insigne, cum ad arma con-
eurri11 oporteret; -— signum tubä dandumlo ; ab opöre revo-
eundi10 milites; qui paulo longius aggöris petendi causäm
processerant, arcessendiïo; acies instruendam; milites
cohortandiïo. Quarum13 rerum magnam partem tempöris
brevitas et successusM hostium15 impediebutm.
(Liber Secundus, XIX, 5-8; XX, 1-2)

PERGUNTAS E EXERCICIOS

]. Proeurar na. leitura tres plui-alia tantum.


2. Explicat o caso e 0 numero de uostri exercitus, hostes, milites,
successus.
3. Declinat: noster eques, eidem celeritas, quae res.
4. Passar para o presente o trecho que vel de Ubi & contenderunt. .
5. Dizer se facile e a.djetivo ou adverbio.
6. Exprimir com gerundio & expressäo: nggörfls petendi causa.
(et. 5 80, e).

6. ut: "que"; oraeäo correlativa, em continuagüo a expreuäo


4
"com celeridade täo incrivel".
7. viderentur: traduzir peio indicativo; cf. 48, a. &

s. adverso colle: "subinde & culina. de trente".


9. Caesäri: dativo de agente; cf. 34, e. &

10. Conjugncäo perifrastica passiva; cf. 17. &

11. concurri: passiva. impessoal; cf. 5 28, c.


.
12. musü: posposieäo; et. 9 22, 1).
13. Quarum: relativo de ligagäo; cf. 5 12, b.
14. successus. Näo traduzir per "sucesso".
15. Acer-ca. da. concorditncia do predicado com o sujeito,
et. 25, a. 5.
B

16. Apesar aestas dificuidades, graeas a intervencäo pessoai


de Cesar. os romanos acabaram por repelit os nervios depois de
ardua batalha.
GRADUS QUARTUS

*
IGNI
Como consegulu o lnlmigo chegar ao acampamento romano?
Quale eram as medldas que se lmpunham a. Cesar ao mama
tempo? -

INTERROGATION'ES
Quot leglones erant occupatae ln castris munlendii?
Ubi latebant hostes?
Quid vexillum propostum significabat?
4. Quis cohortabatur milites?
40 PAULO RöNAI

XII

PRO'ELXI'UM1 ROMANORUM CUM GERMANIS .

Pars prima.
Caesar singülis legionibus
singülos2 legatos et quaestorem
praefecit, uti cos' testes:? suae.
quisque virtutis haberet. Ipse
a dextro cornu, quod4 eam par-
tem minime firmam hostium
esse animadverterat, proelium
commisit.
Ita nostri5 acriter in hos-
tes, signo dato'*, impötum fece-
runt, itäque7 hostes repente
celeriterque procurrerunt, ut
spatïum pila in hostes coni-..
ciendia non daretur? Reiectis
Porta-insignia.? (10 r.t(rtilo pilisü, comminus gladiis pug-
romano. natum est").
1. Esto batalha realizou-se entre os rios Reno e Fecht, perto
de Colmar, em 58 mites de Cristo.
2. singülos: um para. cado. legläo (et. 5 9, d); quaestorem:
"o seu questor" (Crasso, especle de assistente junto a cesar) .
3 testes: apOsto de eos.
4 quod: conjuncäo.
5 nostri: et. 5 26, e.
6. .Ablatlvo absoluto.
7.
:(
9.
ttique
: ita -i- quo; relacionar com ut.
conlelemil: gernndto; cf. 5 30, c.
Traduzir peto indicativo.
0. pugnatum est: passiva tmpessoal; .ct. ; 28, c.
PAULO BONA!

XIII

PROELIVUM ROMANORUM CUM GERMANIS


Pars secunda

Cum hostium acïes a sinistro cornu pulsa1 atque in-


fugam conversa esset, a dextro cornu vehementer multi-
tudine suorum nostram acïem premebant? Id cum8 ani-
madvertisset Publïus Crassus adulescens, qui equitatüü
praeärat, quod5 expeditior erat quamfx ii qui inter7 aciem

:
pulsa, pulsa. esset.
Suieito oculto: hoste..
:
premebant.
Id cum Cum id.
qam.-unh.

equus/nii: ct. ! 34, d.


quod: cornum.-Eo
quam: coniungit.-.
inter: "no melo de". . .,
GBADUS QUARTUS 43

versabantur, tertiam aciem laborantibus nostris subsidiol


misit.
Ita proelium restitutum est, atque omnes hostes terga
verterunt, neque prius fugäre destiterunt, quam ad flumen
Rhenum milia passuum ex eo loco circiter quinquaginta,"
pervencruntlo. Ibi perpauci aut viribus confisi tranare cen-
tcnderunt, aut lintribus inventisu sibi salutem reppererunt.
his fuit Ariovistusm, qui navicülnm deiigatam ad
In12
ripam nactusH ,eä profugit: reliquos onmes equitatu con-
secuti14 noslri interfecerunt.
(Liber Primus, LII, 6—7; L'm, J-s)

PERG UNTAS E EXERCICIOS


1. Nu. ieitura oeorre tres vezes o pronome relativo qui; procumr
aeüs tres antecedentes.
& Indicar o. infinitivo presente de praei-rat, versabantur, misit,
reppererunt-, nactus, interfecerunt.
Passm' pam u voz passiva: Reliquos omnes noslri hita-fecerunt.
A quem se ferere u comparative expedit-ior?
Quai & u segundo törmo da. comparaeäo?
men-hb:

,
Na frase Tertiam aciem nosti-is laborantibus subsidio misit
substiiuir 0 partir-[piu presente por oragäo subordinada relativa..

*
Quem saivou a situacio do exercito romano?
0004
Come se salvou uma. pequena parte do exärcito inimigo?
A nnrrativa de cesar pm'ece-Ihes imparcial e veridica?
21

8. subsidio: dativo; "em auxilio".


9. Traduzir nesta. ordem: circiter quinquaginta milia
süum ex eo loco.
pu- ""tu...

:i
10. Traduzir pelo subjuntivo.
11 Ablativo absoluto.
.
12. in: "entre".
18. Ariovistus: o mesmo de que se trata. na IX Leitura.
14. C:. 5 16, &, nota.
44 PAULO RONAI '-

INTERROGATIOXES
. Quis praeöl'at cqultatül?
Quis rest.!tült m-oelïum?
Quomödo Ariovistus vimm servavit?
but:—

Quid accidit reliquis qui Rhenum tranare nequiverunt?


A FUCA DE ARIOIVISTO
( Vl'THäO )

()x romanos terium side wuu-idos" sr, no üllimo mmnPnlo, Püblio


Crasso näo iivesse mundatio « tert-ein! lI-nha rm sru auxilio. Eata
pöu os germanox em fuga. Enim os fugitivos em'antmra-se Ariovisto,
:; 'mesmo qua haria aigum; meses dem uma respostu arroyaute « Cüear.
Se os romanos o tit-essem apanhado, lä-lo-iam' mor-to; 'äle pora-m con-
segluiu fugir.

'A
-"
Traduzir pelo mam-qtte-pertelm dn subjuntivo.
&)
' "te-lo-iam" "o ter-iam"; "o": emn; traduzlr o verbo pelo mnl-que-
b)
portoito do subjuntlvo.
GRADUS QUARTUS 45"

XIV

PUGNA COPIARUM GALLIS IN ALESïA OBSESSIS


AUXILïOi VENIENTïUM CUM EQUITATU ROMANO

ET CUM GERMANIS

Caesar equitatum ex castris educi2 et proelium eom-


mitti2 iubet. Erat" ex omnibus castris, quae summum
undique. iugum tenebant, despectus, atque onmes milites
intenti pugnae proventum exspectabant.
Galli inter equites raros sagittarios expeditosque levis
armaturae" intericeörunt, qui-"' suis cedentibus" auxilio1
succurrere-nt ct nostrorum equitum impetus sustinerent.
Ab his complures (le improviso vulnerati proelio exee-
debunt.
Cum suos pugnü superiores esse'-' (lulii coni'idärcnt et
nostros multitudine premi: viderent, ex onmibus partibus
clamore et ululatu suorum animos confirmabant.
Quod7 in conspectu onmium res gerebatur, neque reete

auxilio: et. 34, g.


&

Oraeäo infinitiva.
Erat: "havia".
levis armaturae: genitivo de qualia-ade: ei.
: :
quem;-caue....

& 33, b.
qui ut ii.
cedentibus qui cedebant.
quod: conjungi-to.
46" PAULO RONAI

ac turpiter factum? celari potörat, utrosque et laudis cupi-


ditas et timor ignominiae ad virtutem excitabat.
Cum & meridie prope ad solis occasum dubïä victor'iä
'
pugnaretur9, Germani"), una in parte confertis turmisll, in
hostes impetum fecerunt eosque propulerunt ; quibus12
in fugam coniectis", sagittarii circumventi interfectique
. sunt. Item ex reliquis partibus nostri, cedentes usque ad
castra insecuti, sui colligendi13 facultatem non dederunt.
(Liber Septimus, LXXX, 1-8)

Gauläs moribunda

8. recto ac turpiter faetum: " (ato) teito nom-adamante ou


torpemente)", isto e, "feito honmdo ou tor-pe".
9. pugnaretur: passiva impessoal; et. ! 28, c.
10. Germani. Troia.—se dos noldados de algumas tribo- que,
dopoia de submetidos por cesar, tornaram-se aiiados do»; Romano-.
11. Ablattvo absoluto.
-12. quibus: relativo de ligagäo.
13. sui colligendi: gerundivo.
GBADU—S QUARTUS
PERGüNTAs E EXERCICIOS
1. Procurar
leitura quatro lnfinitivos da. voz passiva.
na.
2.Todos esses infinitivus säo predicados de oragöes infinitivus;
indicar os sujeitos das mesmns.
:. Explicat a. natur-czu. do complemento nas expressöes: intenti
pugnae, pugnü superiores, laudis cupiditas.
4. Explicar o caso e & fungäo das palavras despectus, proelio,
lmpötus, res.
5. Procul-ar um sentldo conveniente a. palavm res.
I. Transformar o segundo paragrafo em discurso indireto, lazan-
do-o dependet de Caesar narrat.

*
Onde se realizou a. batalha: num vale 011 num mento?
DN—l

A vitörla dos romanos estava. segum desde o inicio?


. Que 101 que decidiu a. sorte da. batalha?

INTERROGATION'ES
Qui succurrebant Gallis cedentibus?
Quomödo confirmabuut Galli animos suorum?
Quid excitabat utrasque partes ad virtutem?
vbun—

Quando Germani impötum fecerunt, in hoste-?


UMA DECISA'O EXTREMA
( Versäo)
Vercin-getariga persuadm aas seus aonoiäadäoa qua incendiassem
iade: as suas cidades para melhor impædir 0 ezörcito romano de se abal-
tecer". Tödas as oidades foram incendiadas menos a mutis bela de totius,
Avärico, qua seus habitantes julgavam padcr defender'. Imediatamonte
oa romanos bloquearam essa fortaleza.

&) de se abwecer'
: do abutecimenia.
b) Traduzlr por oracäo inflmtlvu.
43. PAULO BONA:
'

'

XV

DE SOLLERTïX GALLORUM AVARïCUM


DEFENDENTïUMl

milï-
Singulari
tum nostrorum vir-
tuti consilia cuius-
que modi2 Gallorum
occurrebant, ut8 est
summae genus sol-
lertïae4 atque ad
omnïa imitandaü et
cfficienda5 quae ab
quoque" traduntur
:;plissïmumT.
Nam et lnquäis
fa c e s avet-tabant,
!

quas, cum destina-


vörant", tormentis
reducebant, et aggä-
1. Ver os anu-cedentes däste cpisödlo nu. versio da pig. 47.
2. uniusque medl: genitivo de qualidade; cf. 9 33, 1); cuius-
que e genitivo de quisque.
3. ut: conjuncäo cuusul.
:
.

4. summae genu;: sane:-liac genus ("raca,") summae


sollertiae. .

5.ad omnia (cf. 5 26, d) imitanda et


efficienda: gerundlvo.
6.quoque: ab]. de quisque; näo confundit com 0 advörbio
quoque.
7. aptissimum vetere-se in genus.
8. destlnn-vörant. Näo traduzir por "destinaram".
. ; ]-

rem cunicülis subtrahebant, eo scientius", quofd a'puii eos


magnae sunt ferrariae atque omne genuslo- cuniculorumäs'
notum atque usitatum est. Totum autem murum ex omni'
parte turribus contabulavörantu atque has12 coriis in-
texerant.
Tum crebris diurnis nocturnisque eruptionibus aut
aggärim ignem inferebant, aut milites occupatos in opere
adoriebantur; et nostrarum turrium altitudinem, quantum
has cotidianus agger expressörat, commissis suarum tur-
rium maiis ", nd aquabnnt, et apertos cunicülos praeustä et
prncaeuiü materiai et pice ferxe."acta15 et maximi pon-
derisw saxis morabantur moenibusque appropinquare pro-
bibebant".
(Liber Septimus, XXII, 1-6)

PERGUNTAS E EXERCfCIOS

1. Procurar os adjetivos qualiflcatlvos de virtuti, sollertiae. terra-


riac, murum, eruptionibus, turrium.
N Indicar os antecedentes de quae e quas.
:. A palnvm genus ocorre duas vezes na. leitura; o caso e 0
mesmo?
4. Procurar quatro verbos no preterito mais-que-perfelto.

9. scientius: comparative de navarbio.


10. genus: "cspöcie".
11. Tot-um autem murum ex omni parte turribus contabula-
värnnt: "formatam andaimes por tüda. &. muralha, com törres".
12. has: retcre-se a turres.
13. uggöri: dativo; cf. 34. d.
&

14. commissis mali.—;: ubiatlvo absoluto.


15. praeusta et pracm'utä materiai Ol? DICO fervefaetä "com
paus queimndos nu. pontu. agucadn e cheia de pez derretldo".
16. maximi pandi-ris: genitivo de qualldade.
17. Apcsnr du habilidade e do heroismo dos defensores, cesar
acabou por ocunar Avarico, mandando trucidar-lhe todos os habi-
tantes, aproximadamente quarentu mil pess-aas, inclusive velhos,
mulherea & criangas. Infelizmente nesscs ntos de barbarie, üle, com
tüdas ns suas quandades, näo direria dos outros capitäes da epoca,
romanos ou ufto-romanos.
&

Hh.

F .
uo . *- .
PAULO BONAI
.* 5. Declinar quisque modus, omne genus, maximum pondus.
.. Passar o terceiro pax-agrum para, o presente (expræsömt'val
g.- pam o preterito pertelto).
æ. .
i..."
;. *
-.

audio
375?
x
.- ; 7. Eatavam oa Gauleses preparados para sustentat o do
Avarlco?
W A que melos recorriam os assaltantes?
u E os defensores?
.;4 INTERROGATIONES
u.
1 Qua re Galli virtutem Romanorum acquabant?
2. Qua re falces aver-temum?
2. Qua. re eas reducebant?
4 Quomödo nggörem subtrahebant?
GBAD'US QUARTUS 51
u

ELEMENTOS DE VERSIFICAQAO

As poesias latinas diferem. quanto a forma, das poeslas moder-


nae. Ao passo que o ritmo de um verso portuguäs proväm da alter-
nancia regular de silabas tOnicas e (nonas, 0 de um verso latino da
idade clässica. & produzido pelu alternancia regular de silabas longas
e breves. Observe-se ainda. que os versos antigos nunca siio rimados.
A prosbdia nos enslna qums as silabas longas e quale as breves,
lato &, & quantldade das silabas.
A mätrica nos ensina as combinagöes de silabas longas e breves
que formam versos.

NOCöES DE PROSODIA
O tempo requerido pala. pronüncla das silabas longas e 0 duplo
do exigido pela pronüncia das silabas breves. Numa palavra, como
trädärö a prolagäo da. primeira silaba. dura. tanto quanto a. das duas
ultimas juntas.
Näo ha. regras gerals qua nos possum enslnar a, quantldade de
tadas as silabas. Em particular, a. pronüncia das vogals contldas
no radical das palavras -— marcada, alias. nos bons dicionarlos ——
56 se aprende pelo uso. Mas o cunhecimento de algumas regma
patemis (- suflciente para; que se chegue & recitat um verso latino
mals ou menos como o recitavam os untigos. Pura podermos ler
convenientemente os versos que se encontram neste livro, hastam
nota:- as seguintes regrus.

SILABAS LONGAS
E longa. a,silaba que contäm vogal longa. ,

Em multos casos, eo a dicionärlo nos informe. acer-ca. da. quan-


tldade (ou duraqäo) da. vogal; asslm em mis-ter e ni,-ter, vi-dl e
vï-deo. etc. Em outros, parem. as seguintes regma pedem uiuunt-nou:
52 "PAULO RONAI
Säo longas:
I. as siiabas em que vogal e seguida de duas ou mais con-
&
sonantes: templum, parte, fessa.
(Observe-se que:
]) a. vaga! segulda de X (0 -i- s) 6 considerada longa: mäx'inlus,
. dixörat;
.« . 2) ns vogais seguidas de duas uonsoantes, dus quais a segunda &
1 ou
r, siio ti*eqüentemente consideradus breves: volücris ou
—.
vomeris, lutöbrne ou lalEbl'ao;
3) (1 seguido de u (pronunciado comu u na palavrn. portuguesa.
lingua) niw nlongu. a silahu anterior: em templaque o n.
permanece breve.)
II, as silabas que contöm um das ditongos ue, uu, e, oc; ex.:
aurum, Purus, poena, rosae;-
; ' ]II. ns em que a. vogai & segnitia. de 1 consozmte: eius, huius;
IV. as silabas firmis, acabadas em:
a. quando terminagüo de abiativo: rosä, ou de imperativo: amä;
v. quando terminagäo de imperativo: monö, ou de advärbio tirado
de adjetivo: long'e;
!, quando terminagäo dc genitivo, nominativo, vocativo: domini".
amici, fili-, ou de forma. verba]: audi;
o, quando terminacäo de dativo ou ablativo: dominö;
u, sempre: manii, dietü.

*. SILABAS BREVES
;.».
breve a. silaha que conte-m vogal breve.
E
.':
Sic breves:
,...
I. töda vog-al segnitia de nuti-u (com quo näo forma ditongo):
die, aröa, mutüus, etc.
-

H. as vogais finais:
u. quando terminus:-ïm du nominativo vucativo uu acusativo: rosä,
templi:. ()rphcä;
; , o, quando terminagäo do nominativo, vocativo, uu acusativo:
mari'-, domini-;
quando terminagäo do ablativo da III declinagäo: lumini, duce;
quando terminagäo de infinitivo: essö, amare;
quando terminagäo da particula. quö.
GRADUS QUARTUS '
53

O HEXAMETRO

Dos diversos versos de que se serviam os poetas latinos ante


ano so estudaremos o hexametro, verso cnracteristico du. epopäia,
da satira. e da epistola poetica..
O hexametro divide-se em seis medldas ou pes.
Os PES (combinagöes rftmicas de silabas) que podem fazer
parte do hexametro, säo o DACTILO e 0 ESPONDEU.
0 DACTILO cumpöe-se de uma silaha, longa. e duas breves;
exemplo: pärdörä.
0 ESPONDEU compöe-se de duas silabas longus; exemplo:
tï-mplö.
0 ültlmo pe do hexar'netro 6 sempre espandeu. Mesmo que a
r;.-'ali-

intima silaba. däste pe seja breve, considera-se longa por ser ueguidu. A

de pausa. que & prolonga. .


0 penültimo pe de hexämetro & sempre däctüo.
Os quatn) primeiros päs podem ser dactilos ou espondeus.
Alexn da. divisäo do hexametro emvseis pes observa-se n&le uma
pausa que coincide com o fim de uma. palavra, geralmente :).st &
primeira silabu. do terceiro ne: e & CESURA. 11le

Esquema. do hexametro :
—UU [
—UU !
-—HUU I
—UU !
—UU I
—2
Exemplo de hexametro:
Vïctrïx ciusä di is l] pläcü it söd vic-tä Cä
] I [ ] [
tönï.
Pam. escandir o hexametro devemos:
&) pronunciar- as silubas breves mais rApldamonte do que as
longas; $"

b) pronunciat com mais fin-gu. & prlmeira silaba de cuda. pe; :


c) observur uma pausa breve no tim de cada. pe.
A dificuldade consiste em dividi): () hexametru em pes; uma
irez dividido, e wcil escandi-lo. Desta divlsäo & que daremos aqui
alguns exemplos. Veja-se öste verso:
Caelum non animum mutant. qui trans mare cul-runt.
Sabemos que o ültimo pe deve ser espondeu, formado per duas
silubas longas: currunt; sabemos ainda. que o penultime pe deve .5
ser um dactilo formado por uma. longa e duas breves: träns mah-ö;
annal, que a prlmeira aüaba do verso deve ser longa. (pols tanto 0
&

.espondeu quanto o düctilo comecam por: longa). Podemos, pois,


separat os deis ultimos pas e marcar a quantldade de. primeira.
stlaba do verso: -

cælum non animum mutant qui trina mil-6 i cirrünt. ]

' E;".—
54 *PAULo BONAI
Pura distribuirmos a. parte ainda näo dlvldlda, temo! de pro-
curar algumas vogais cuia quantidade nos seja. conhecida. graqas
u em cælum e longo, por ser seguido de duas consoantes (m n)
as regras da, prosodia:
!: em animum & longo, por ser seguido de duas coantes (m m)
a em mutant & longo, por ser seguido de trös consoantes ut 11).
Marcando-se tüdas essas quantidades, o verso apresentar-se-a
asslm:
cii-lum non animüm mutänt qui träns märö cürrünt.
] ]

Por outro lado, & silaba. qui deve ser longa. (pois näo pode haver
-

no hexametro uma. silaba breve entre duas longas; sö node haver


. duas breves juntas no düctilo), o, pertanto, o quarto pe tambem (-
espondeu: täut qui.
Marcando-se o primeiro e c quarto pe, o verso tera este aspecta:
CEIüm non anlmüm mu tänt aqui träns min-ö cürrünt.
] [

Resta separar o segundo e 0 terceiro pe.


E evidente que 0 11 de mutant sö pode ser longo (pela. razäo
uduzida no caso do qui); logo, o terceiro pe espondeu: müm mii.
c—

As tres silabas que ticam para o segundo pe so podem cons-


tituir um düctilo: nön Emi.
Eis aqui o esquema. definitiva do hexämetro metrlticado:
Cäli'xm nön Enim-"un [] mültïmt qui träns min-"ï
[ I
cürrünt,
[

com a. cesura depols da. prlmelra silaba. do quarto ne.

A ELISAO

No verso mio se pronunciam tödas as silabas que soam na. lin-


guagem talada. As vogals flnais em hiato, isto &, as vogais seguidas
de palavra. comegada por vogal, näo säo pronunciadas. Tambem
näo se pronunciam o m final e a vog-al que o precede, quando vem
depois däles uma. palavra comecada por vogal. Assim, llle ult no
verso pronunciar-se-a ille:-it; e illam ego scara lllcgo.
A palavm comecada por H & considerada palavra. iniciada, por
vogal; portante, no verso, ille hic pronunciar-se-a illic.
Quanto & segunda das vogais de um hiato e 0 e (la, palavm
EST. e feste que se ende näo a, vogal final da. palavra. precedente;
&:

assim, illa est pronunciat-se no verso illast.


Antea de dlstribulr qualquer verso em 1:65, convem verificar se
do mesmo näo serio elldidas uma. ou mais snabas. P. ex. no verso:
Ipsa quoque immunis rastro-me intacta. nec ullis,
. .
GBADUS QUARTUS ss

0: eo finaia das palavras quoque e rustroque deveräo ser elididos.


por aerem seguldos de palavras comeeadas por vogal. SG depois de
marem-mos assas elisöes & que poderemos comegar a distribuigäo.
Ipsa quoqu(e) immunis rastroqu(e) intacta. nec ullis
Separando os deis ultimos pes e marcando a. quantidade h.
primelra s(laba. do verso ter-emas:
ïpsa. quoquimmunis rastroqulnltäctä nöc üllïs. [

Marquemos ago-.a. a quantidade das vogais, jä. conhecidas gra.-


cas as regms da. prosödia:
a de ipsa. e breve por ser terminaeäo de nominativo;
o primeiro i de immunis e longo por estar seguido de duas
consoantes;
:) segundo ! de immunis e longo pelo mesmo motivo;
a. de rastroqne longo pur estat- seguido de trös consoantes;
(—

[ de intacta & longo por estur seguldo de duas consoantes;


e 0 verso se apresenta Gesta. maneim:
Ipsi quoquïmmunïs rüstroquïnltüctä. nöc üllï.[

Vä-se logo que o quarto pe s6 node ser espondeu: troqnln.


Vö-se tambem que o terceiro pe deve ser igualmente espondeu:
nis ras,
Teremos pois:
Ipsi quoquïmmulnis x'äsltroquïnltäctä. nï: cüllïs,
A parte ainda. näo distribuida abrange o primeiro e 0 aegundo
pe. Como sic cinco silabas, um deve ser düctilo e 0 outro espondeu.
Löglcamente () däctilo 56 podera ser o primeiro, pois näle ja. apareca
uma silaba. longa.. Neste caso. & silabn. mu do segundo pe deve aer
longa. E asslm teremos o verso escandido du. seguinte manen-a:
ïpsä, quöiquimmulnïs H rüsitröquïnïtüctä nö cüllis, [

com casura depois da. primeim silabu, do terceiro pe.


Vejamos outro exemplo:
Verba. datæ sortis secum inter seque volutant.
Deverä. ser elidido o um de secum (vogal seguida de m, ante!
de palam-a eomeqada por vogal); o verso ficarä. pois assim:
Verba datæ sortis secinter' seque volutant.
Separados o ultimo pe (lumnt, espondeu) e 0 penultime, (seque
vo, däctilo), e marcada. a. primeira. silaba. como longa, teramus:
Värba. datæ sortis seclnter söquä völlütänt.
]

1. Pronunclgr aemulum.

Avi-*
56 PAULO RONAI
:, Podemos marcam agora. a. quantldade de algumas vogais con-
forme as regma de prosödia. que eonhecemos:
:: " a, de vcrba: breve (terminacäo de nominativo);
;? an de datae: longo (ditongo);
;: 0 de sortis: longo (seguido de duas consoantes);
';
&.
i de sortis: longo (mesmo motivo);
1 de inter: longo (mesmo motivo):

e de inter: longo (mesmo motivo).


0 verso apresentar-se-ä. asslm:
Vörba (latii- sörtïs sccïntE-r söquö völlütünt.
[

so fulta. suber agora a. quantidade do ». de datæ e do primeiro


0 de set-intcr: '

a de antae so pode ser breve, parque as duas silabas que o


precedem precisam de uma breve pam constituirem um däctilo:
o primeiro 0 de sea-iutcr so pode ser longo porlencontrar-se
entre duas silabas longi . (Vimos no esquema do hexametro que
näo pode huver nele uma ünica. silaba, breve entre duas longas.)
Esquema definitiva do verso:
Vörbä, mihi; söritïs söicïntör söquö völlütänt,
[

com casura depois da. primeira silaba do tercelro pe.

.
ï-
GRADUS QUARTUS 51

XVI

PROVERBïA VERSIFICATA

).-
Principibus placuisse1 viris non ultima laus est.
Ut2 desint vires, tamen est laudanda3 voluntas.
Gutta cavat lapidem non vi, sed saepe cadendo.
Una salus4 victis5 nullam sperarea salutem.
Solamen4 miserisä socios habuisse6 malorum.
klag'lþwty

Scire volunt onmes, studiis? incumberes pauci.


Caelum, non animum, mutant qui9 trans mare
currunt.
Tempora mutantur10 et nos imitamur in illis.
cæco
Naturam expellas11 furca, tamen usque recurret.
Conscia mens recti12 famae mendaoia18 ridet.

1. placuisse: infinitivo com fungio de sujeito; cf. 5 30, b.


';Ut tem sentido concessivo; cf. 5 46, a..
3. est laudanda: presente do indicativo da conjugacäo perl-
trastica passiva; cf. 5 17.
4. Verbo: est, oculto.
5. Dativo de posse; cf. 5 34, f.
6. Infinitivo com funcäo de complemento predicativo; et. .
!30, b.
7.
studiis: dativo; cf.. 5 34, d. r'. A..

:
8. Subentenda-se volunt.
9. qui 11 qui.
10. mutantur: "mudam" (emprego intransluvo).
-"q.i.-.»..

11. expellam: subjuntivo concesslvo; ct. 46, b.


&

recti: genitivo; cf. 5 88, d.


ridEo rege objeto direto.
.n.
'^."

. .".
.'..
:.L

hij—ïk"
ss PAULO BONAI

11. Omne tulit14 punctum qui miscuitu utile15 dulciw.


12. Victrix causa diis placuit, sed victa" Catonils.
PERGUNTAS E EXERCICIOS
1. Procurar os adjetivos qualificatlvos de rlris (proverbio 1),
salutem (4) e punctum (11).
2. Dizer se viris (proverbio 1), vircs (2), e vi (3) säo tödas formas
de vis, "terga".
3. Procurar nos proverbios deis infinitivus com funcäo de objeto
dlreto.
4. Dlzer o caso de viris (2), caelum (7), tcmpöra. (8), utïle (11),
(1115 (12).
Ga-
Metriücar' os proverblos acima, todos escrltos em hexametro.
Resolver com auxilio da. metrificacäo, se as pnlavras ultima (1),
gutta, (3), una. (4), conscia. (10), causa. e victa (12) estïLo no
nominativo ou no ablativo.
7. Procul-ar, entre os doze hexametros, um que tem &. cesura, no
quarto pe.

14. Estes perteltos, que exprimem habito, podem ser tradu-


zido- pelo presente do indicativo.
15. Traduzlr nesta, ordem: Is qui miscuit utile dulci tulit
omne punctum.
16. de dulci, cf. 5 26, d.
Acärca. de utïle 6
victa. Subentenda-se causa..
17.
Catio (as-46 a. a.) defensor da. llberdade e do senado,
18.
permaneceu fiel a. Pompeu mesmo depola que este to! vencido por
cem. x

'
WMF-wffi???

Ver a: res;-u de manticae-lo ua pag. 51 e lege.

P?
iw
60 PAULO RONAI

XVII

AS QUATRO IDADES DO MUNDO


( Versäo)

Os antigos acredilfuvaæ
que () mundo iit-era quutm
Epocas". A i(lmle dur-ea durou
c-nquamo Saturno fui-via. De-
pois quc J tipiter se apoderou
do gorärno do mundo, veto ;;
i(ladc argänteu, pior de qua a
primeira", mus a-inda (ausim)
mclhor do que a de bronzec. A
ülti'ma das quatra era a epooa
das guerras, do frio, da fame
0 du misöria: (ä) mesta idade
(quc) vit-emas.

DE AETATE AURäA

Nondum praecipites cingebant oppida fossae;


Non tuba directi', non aeris cornua flexi,

&) Traduzh' :: subordinatis. por oragäo intinitiva.


b) "do que :: primeira": traduzir por ablatlvo de comparat,-Eo.
c) "do que a de bronze"
de comparasüo. : "do que a brönzea": traduzir por ublativo

1. directi
: aeris directi; genitiva de quandade: ct. ! 88, b.
*GBADUS QUARTUS

Non galeae, non ensis eratz; sine militisa usu


Mollia securae4 peragebant otia gentes.
a. Ipsa. quoque immunis rastroque intactä nec ullis
Saucia vomeribus per se dabat omnia tellusö;
Contentique cibis nullo cogente6 creatis
Arbutöos fetus montänäque fraga legebant7
Cornaque et in duris haerentia mora rubetis
10. Et quae deciderant patülä Iovis arböre glandess.
Ver erat aeternum, placidique" tepentibus auris
Mulcebunt Zephyri natos sine semine flores.
Mox etiam fruges tellus inarata ferebat,
Nec renovatus agerïo gravidis canebat11 aristis;
in. Flumina iam12 lactis, iam12 flumina nectäris ibant,
Flavaque13 de viridi stillabant ilice mella.
(Metamorphoseon Liber I, u. 97-112)

PERGUNTAS E EXERCICIOS

]. Em que caso estäo as palavras oppida. (no verso 1), eornüa


(2), otia (4), omnia (6), fragu. (8), mora. (9), flumina, (15).

2. erat (que näo deve ser traduzido por "era") concorda. so


com o ultimo sujeito, ensis, mas se refere tambäm a tuba, comiia a
galeae.
3. militis: "do exärcito".
4. securae (adj. qualificativo de gentes, com valor adverbial):
"sem preoeupagöes". «'
5. Os adjetivos ipsa, immunis, intacta e saucia se referam
tndos öies & tellus
6. nullo cogente (ablativo absoluto): "sem que ninguem as
Iorcasse", isto &, "sem quo ninguem as piantasse".
7. O sujeito oculto de legebant. gentes ("os homerus") .
(&

8. Traduzir mesta nrdem: ct glandes quae decide-rant palmi.


:u'böre Iovis. A arvore de J (miter era 0 carvalho.
9. placidique acompanha Zephyri (cum majuscula. perque o
poeta personifica os ventos).
10 . nec renovatus ager .: et ager non renovatus.
11. canebat: imperfeito de canöo, näu de cerno.
12. iam. Näo traduzir por "ja.-".
13. flavaque acompanha. mella.
PAULO BONAI
Que tuncäo desempenham gentes (4), glandes (10), notes (12)
e fruges (13) ?
A que aub-tantlvo se refer-em praedpïtes (1), nexi (2), crea-
tis (7), haerentia (9. inarata. (13)?
Qua] e 0 antecedente de quae (10)?
Metrmcar os quatro primelros versos.
Dlzer em qual deles se encontra. a cesura no quarto pe.

*
Com que combatiam os homens da ldade de cum, se nia huvlu
armas?
0 que comlam. se näo cultivavam & terra.?
De onde tiravam o leite?
Onde encontravam o mel?

INTERROGATIONES
Quomödo peragebant vitam homïnes aetatis aul-ilac?
Quomödo dabat tellus fruges?
'Unde decidebant glandes?
tPWNH

Ubl nascuntur ['l-aga?

..
-'

'es
'
' .'x

GBADUS QUARTUS ft.

XVIII

0 DILUVIO
( Versäo)

Canta poeta quea Jüpt'tar,


o
pura castigar' os homens per-
versos, manden o dilüvio & .

farra. As äguas destrutram a.! '-

casas maturam-these a: mom-


e *

dares. Apenas um casal de ino-


centes sobreviveu: Deucaliäo e
Pir-ra. Eles parem estavam
muito velhos c mio mais
podium ter filh'os. Come näo .

quenam qua a hwnam'dade aca- i£


basse, farum consulta-4 o ord-
culo de Temis. -

SORS DEUCALIONI ET PTRRHAE DATA


Ut1 templi tetigere2 gradus procumbit3 uterque
Pronus humi4 gelidoque pavens dedit oscüla saxo;
Traduzir por oragäo ininnltiva.
:
&)
b) "para castigat" "pura que caatlgnsse". '.
c) "lhes": earum. ,

.
d) "Ioram consulta;-" — "consultatum".
1. Ut tem sentido tempora]. .

2. 3." pessoa do plural do preterito perfelto. :


3. 0 verbo esta no singular apesar de reterir-ae & du" pel- '*
'
'-

lou;ct.525,a.6.
4. humi: locatlvo; ct. & 3. h.
PAULO BONA-I

Atque ita: "Si precibus", dixeruntS, "numina iustis


Victa remollescunt, si flectitur ira deorum,
Dica, Themi7, quaa genäris damnum reparabile nostri
Arte sit, et mersis fer opem, mitissima", rebus."
Mota dea est sortemque dedit: "Discedite templo,
Et velate caput cinctasque resolvïte vestes,
Ossaque post tergum magnae iaetate parentis."
10. Obstupuere2 diu; rumpitque silentia10 voce
Pyrrha prior iussisque deae parere recusat. ,
Detque sibi veniam pavido regat oren, pavetque
Laedöre iactatis maternus os'sïbus umbras
Interöu repetunt caecis obscura latebris12
15. Verba datae sortis secum inter seque volutant.
Inde Promethides placidis iïlpimctlü'da13 dictis
Mulcet et "Aut fallax" ait "est sellertïa nobis",
Aut pia sunt nullumque nefas oracüla suadent.
Magna parens terra est; lapides in corpöre terrae
Ossa reor diciïf': iacere hos post terga iubemurm."

(Metamorphoseon Liber I, 0. 575-594)

5 dixerunt :; continuagäo das palavras atque ita.


6 die: et. 15, A 7.
&

7. Themi: xoc.t1vo mego.


8. qmua: udjetivo intel-IOSIHVO eoneorda com arte.
') 11, refme--se & Tui-mis.
0 : traduzii peto singular.
1 Traduzir nesta ordem: Et pavido ore rogat ut sibi vernum
det .
caecis latebris: ablativo de causa.
12.
Epimethïda: acusativo grege.
13.
14. nobis: dativo possessivo.
15. die]: predicatio de omeäo infinitiva dependente de reor.
16. iubemur: oracäo infinitiva cum 0 sujaito uenito ac:
(nominativo; et. 5 39, f).
GRADUS QUARTUS
PERGUNTAS E EXERCICIOS

Para compreender o sen-


tido de uma. poesia, latina,
e indispensäyel Juntar no
pensamento as palavras
que na. prosa estarlam ii-
gadas. Assim, para tra-
duzir os versos acimu,
devemos primeiro eluci-
dar &. que substantivos
se refer-em os adjetivos
seguintes: gelido (verso
2), iustis (3). victa. (4),
nostri (5), mersis (6),
cinctasque (8), magnae
(9), pavido (12), iactans
e matemas (13), caecis
(14), placidis (16).
A que se referam Deucaliäo e Pix-ra falando em genäris udstrl!
Perque chat-nam as suas preces de "justas"?
-MQDN

Como se deve traduzir res no verso 6?


Dizer em que versos ha elisio quando escandidos.
Temis era. deus ou densa?

7. Perque Pirra. se recuacu & executar o conselho da deum?


!. Com que argumento () marido & tranqüiiizou?
9 Quo metandis dizer o oraculo ao talar nos "ossea da mäe"?
"1"- "mwv"
66 PAULO RONAI

XIX

4 PRISJO DE DEDALOE
Minos, rei da ilha de Creta, 1na.1uiiou'.qucab Dädalo onusta-uisse o Labi—
finto para o monstro Minotauro. Mas quando esse edificia maravilhoso
octava terminatio", temendod que' a cbnstrutor lhe revelasse :) segrääq
a terceiros, ence-rrou-a na ilha.

QUOMöno DAEDKLUS SIBI ET mio


ALAS COMPOSUE'RITI

Daedalus interea Creten2 longumque perosus3


Exilium tactusque loci natalis amorc4,
Clausus erat pelago5: "Terras licetö" inquit "et undas
Obstruat, at caelum certe patet: ibimus illac;
Omnia possideat7, non possidet aäras Minos."
Dixit; et ignotas animum dimittit in artes,
.Naturamque novat: nam ponit in ordine pennas,
a) A prisäo de 2066an
:
Dödalo praso.
b) deuzlr por oragäo inf.!nitiva.
e) Traduzir por nbiativo absoluto.
d) Ti'nduzir por participio presente.
e) Traduzir por ne 4- subjuntivo.
compesuörlt: subjuntivo de interrogagäo indtreta; et. i 41, ..
Creten: acusativo grege .
perosus tem sentido ativo: "tendo criado odio &"
amore: "pe-la saudade".
pclügo: ablativo de causa eficiente; cf. ; 27, b.
N—IQMQWNH

licct: conjungäo concessiva; ct. ! 46, a..


possidöat: subjuntivo concessivo; cf. 5 46, b.
aöm: acusativo singular grego.
ie'
:)..mï-u

-.;"?

.-

GRADUS QUARTUS 67

.
minimä coeptas, longam breviore sequenteD,
A
Ut clivo crevisse puteslo. Sic rustica quondam ',
10. Fistüla disparibus paulatim surgit avenis. nu:

Tum lino medias11 et ceris alligat imas,


Atque ita compositas12 parvo curvamine flectit
Ut veras imitetur aves. Puer Icarus unä13
Stabat et ignarusn sua se tractare pericla
15- Ore renidenti modo quas vaga moverat aura
Captahat plumas, flavam modo pollice ceram
Mollibatm, lusuque suo mirabile patris
Impediehat opus.
(Metamorphoseon I/iber VIII, 188-200) ...
4).
,

PERGUNTAS E EXERCfCIOS 2
..1
.
1. Dizer com uma. palavra locus
natalis.
2. Qual e o'sujeito de obstrüat?
3. Qual & o quallflcatlvo dos
substantiVOs segulntes: artes ...-x

(verso 6), fistula (10), ave-


nis (10), pericla. (14), ce-
ram (16), opus (18)?
4. Que quer dizer a. expressäo
naturam novat?
5. Porque tala o poeta. em "aves
verdadeiras" (verso 13). Ha
tambem aves falsas?
9. longam (pennam) breviore (penna) sequente: "de modo
que cada. pena fösse seguida por outra, mais breve"; & construgio .
abiativo absoluto com sentido modal.
10. putes: esta. 2." pessica. refere—se a sujeito indefinldo; tra-
duzlr por "se pensans.".
11 . Subentenda-se as.
12. ita compositas: "depois de te- las juntado assim".
13. uni: nidva-hio.
14. ignarus pede orat,-io intinitiva, cujo sujeito & se, objeto
direto pericla (:
pericüla) .
15 . Traduzir nesta ordem: Modo captabat. ore renidenti plumas
quas aura *vaga moverat, modo flavam ceram pollice mollibat
(: molliebat;) .
'PAUIjb noxii
Procurar no trecho um verbo depoente.
Explicat se exilium, caelum, pericla, opus estäo 130 nominativo
ou no acusativo"
Escandir os versos 1 a, 5.

*
Qual fol modöio de Dedalo na. Confecgäo das asas?
(:
Com que objeto o poeta. au compara?
Quaie eram as materias-prinms empregadas por Deaalo?
wagt.-www

GBADUS QUARTUS ' 69

XX
';
)

DE MORTE 10an
Iam puer audaci coepit )
V
gaudere volatu1
Deseruitquc ducem, cae-
lique cupidïne tractus
Altïus2 egit iter: rapidi
vicinïa solis
Mollit odoratas, pennarum
vincülaff, ceras.
.'). Tabuömnt cerae; nudos
quatit ille lacerms
Remigioque4 carens non
ullas percïpit auras.
Oraque5 caerulöa patrïum
clamantïa" nomen
Excipiuntur uquä'f; quae8 nomen traxit ab illo. .

1. volatu: ablativn de causa; cf. 5 35, m.


2. altius: mivärbio.
3. vlncüla: apösto de ceras (ambos deverüo scr traduzidos
palo singular).
4. remigio: ablatlvo de caräncla: cf.

::
5 35, i.
5.non ullas nullas.
et ora (Traduzir pelo singular); este substan-
:
G. oraque
tivo 6 ucompanhado por clamantia. quae clamabunt.
7. atqui: ublativo de causa eticlente; et. 5 27, b. Traduzir
pur "peln mur". Com eteito, uma. parte du Mar Egeu chamava-ss
Nar Icario.
8. quae: relativo de ligat.-io.
70 PAULO BONAI

At pater infelix, nec iam pater: "Icare" dixit,


10. "Icäre" dixit, "ubi es? Qua te regione requiram?"
"Icäre", dicebat: pennas aspexit in undis;
Devovitque suas artes, corpusque sepulcro10
Condidit; et tellus a nomine dicta11 sepulti.
PERGUNTAS E EXERCfCIOS
Procurem resolver, com auxilio da metritlcagäo, se as palavras
vicinia. (verso 1), caerulöa. (7) e dicta (13) estäo no nomina.-
tivo ou no ablativo.
Procurem os quallficativos de volatu (1), solis (3). ceras (4),
lacertos (5), aras (6), nomen (7).
Que quer dizer o poeta. com a. expressio nec iam pater?
Em que caso estäo, Icare, te, artes, tellus?

*
Procurem dizer, apoiados em seus conheclmentos de Flslca, se
& razäo da queda. de icaro podia ser & indicada pelo poeta.
Porque Dedalo näo fäz outras experiäncias de vao?

9. requiram: subjuntlvo dubitatlvo: ct. : 29, D.


10. sepulcro: dativo; et. i 34, d.
11. dicta. Completar por est. Eata terra e a ilha Icaria.
GBADUB QUARTUS 71

XXI

AENIGMXTA

1. Dic mihi quid maius fit quo1 plura demas.

2. Quae mane incedit manïbus natura quaternis?


Luce bipes media? sole cadente tripes?2

3. Ego sum principïum mundi


Et finis saeculorum;
Ego sum trinus et unus
Et tamen non sum Deus.

1. quo: advenam.
2. Talvez seja ästc o mais famoso enigma. do mundo. Segundo
antiquissima trudit,-ïm, ns cercanias de Tebas, na Grecia, eram .
outrom assoladus pola Esfinge, animal fabuloso com cabeca. de
homem e corpo de 10:10. 0 monstro postava-se na est:-adu da. cidade
e propunha (este enigmn a. todos os transeuntes sub pena. de devo-
ra-los se näo o soubessem adivinhar. Asslm mox-reram muitos, ate
qua Edipo resolveu o problema; entäo o monstro, deapeitado, atl- .-

fu
rou-se ao mar. -'
h.,-x
72 PAULO RONAI

4.. Sponte mea veniens3 varias ostendo figuras,


Sed me nemo videt, nisi qui sua lumina claudit.
5. Fui, quod es, eris quod sum; quid sum, quid es?

Horum wenig-matum solutiones ln pazïnä 90 invenietis.

:. veniens: «quando chogo".


GRADUS QUARTUS '73

'

XXII
Jl-L.

DE AUDAcïK PHILOXE'NI, CENSORIS


ADULARI NEscïl

Poämata interdum scribebat Dionysius, Siciliae tyran-


nus, et quoniam in hoc genere maxime suum1 cuique
pulchrum est, sibi poäla'l valde placebat. Arcessivörat ad
se quoscumque poeticä arte praestare audiväraP, eisque
suos versus approbabatt At illi, benevolentiae regiae ante .!
omnia studiosissimi-'), quidquid composuerat certatim col-

1. suum: "a propria. obra".


2. poäta: "comu poeta.".
3. quoscumque praesuli-c audire;-at: " todos aun-Ieu que ouviru
"
excolat-em . .

4. approbabut. Näo traduzir por "aprovava". '"?


G. studiosus. Näo traduzir por "eltudlom".
74 PAULO BONAI -

iaudabantc. Philoxönus vero, carminum dithyrambicorum


nobilissimus conditor, adulari nescius, cum aliquando
inepta7 a Dionysio recitata audivisset, quid de his sentiret8
libäre aperüit9. Qua.10 libertate offensus, censorem suum
tyrannus a satellitibus abripi iussit et in latomias, publi-
cum carcerem, detrudi. Sed cum postridie ab amicis Phi-
loxöni exoratus ad epülas poötam rursus vocavisset,
eumque de quibusdam versibus, quos optimos iudicabat,
sententiam rogaretll, ille, nullo dato responso", ad satel-
lites conversus, se iussit ad latomias reducim. Tam face-
tam libertatem et 14 omnes convivae risu exceperunt, etu
aequo animo ipse tulit Dionysius.
A

unnc-.:


!

v
6. Traduzir nesta ordem: certatim eoiiaudabzmt quidquid
vvv
("tudo 0 que") composuürat.
7. inepta: neutro plural; ef. 26, d.
&

8. sentiret: suhjuntivo de interrogagäo indireta; et. 5 41, a.


9. Traduzir mesta. ordem: liböre apm'i'xit quid de his sentiret.
10. Qua-: relativo de ligne-Jm; cf. 5 12, b.
11. eum . . . sententiam rogaret. Acerca dos deis acusntivos.
ct. ! 32 g.
12.' nullo dato responso: ablativo absoluto.
& . 13. se reduci: oragäo infinitivo, regma. por iussit.
14. et. Näo traduzir per "e".
.).gc
&

GRADUS QUARTUS 75

XXIII

DE IOCO A DIONySïO INHUMANEöäPUNITO


j'.-'ä

Dionysïus, cum pilä ludöre vellet (studiose enim id


factitabat) tunicamque ponöret, adulescentulo, quem ama--.
bat, tradidisse gladium dicïturï. Hicz, cum quidam fami-
liaris iocans dixisset: "Huic quidem certe vitam tuam com-
mittis", arrisissetque adulescens, utrumque iussit interficis,
altörum, quia viam demonstravisseü interimendi sui-", altö-
1. dicitur. Däste verbo depende & oraqäo infinitivo. Dionysius. . .
tradidisse gladium, cum 0 sujelto no nominativo.
2. hic referre-se ao adulescentülus da. oragäo anterior.
3. utrumque intel-lici: oragäo infinitiva.
4. Acärca. (i£-stes subjuntlvos, cf. 5 37, c.
5. mterlmendl sui: "de mata-lo".

&
zo PAULO RONAI

rum quia dictum id risu approbavissctä Atque eo facto


sicci dolüit, nihil ut7 tulärit gravïus in vitä: quem enim
vehementer amurat, occidörats.

sic deve ser relacinnadn com ut.


:[:
« 6.
7.nihil ut ut- nihil.
8.Traduzlr ueste. ordem: occidi:-at enim eum quem vehe-
mmter amarut umavörat] .

-....-
L.
,.
El
.—
,.
GRADUS QUARTns 77

XXIV

POSSINTNE BEATI ESSE TïRANNI

Dionysius, Siciliae tyrannus, indicavit ipse quam1 esset


beatus. Nam cum quidam ex eius assentatoribus, Damö-
oles, commemoraret in sermone copias eius, opes, magni-
ficentiam aedium regiarum, negaretque unquam beatiorem
quemquam fuisse-':
—— Visne igitur, — inquit — quoniam haec te vita

delectat, ipse eandem? degustare et fortunam experiri


meam?
Cum se ille cupöre4 dixisset, collocari iussit-ï hominem
in aureo lecto, strato pulcherrimis stragulis, abacosque
complures ornavit argento auroque caelato. Tum ad men-
sam servos delectos iussit consistere, eosque nutum eius
intuentes diligenter ministrare. Adö'ant unguenta, corp-
nao; incendebantur odores; mensae exquisitissïmis" epülis
cxstruebantur. Fortunatus sibi l)amöcles videbatur. In
hoc medio apparatu7 fulgentem gladium, c lacunari set-ä
cquinä appensum, demitti jussit tyrannus, ut impenderet

1. quam: adverbio interrogativo, seguido de interrogaqäu


indireta.
2. negaret . . . unquam quemquam tuisse: "disse que nunc.-1.
ninguöm fol".
3. eandem: terere-se a vitam.
4. se .. . cnpöre: sujeito e predicatio de orae-iu infinittva.
5. iussit. tem como sujeito oculto Dlouyïus.
6. quulaltus. Nüo traduzir por "exquisito".
7. in hoc medio apparatu: ct. ! 26, c.
a !" w.« »'3'37' """'3- »Wäqs.

78' PAULO BONAI

illius beatis cervici. Itäque nec splendidas illos ministra-


tores adspiciebat9, nec plenum artis argentum, nec manum
porrigebat in mensam; iam ipsae10 defluehant coronae;
denique exoravit tyrannum ut abire liceret, quod11 iam
beatus nollet esse.

M v * .: ...(.)$.:.-.I.L.

0""***—"'
x um..
'
X

8. lllius beati Eata expressae irönlca retere——se a Damoclel.


9. adsplclebat. Sujeito oculto: Dmöcles.
10. ipsae retere—se a. coronae.
11. quod: conjunctio.
,

GBADUS QUARTUS 79

XXV .-
A

INSCRIPTIONES ARGUTAE Pii-fum"-

2:515-

In quodam museo: ARTEM NON ODIT NISI .— ".


IGNARVSl. in

In quadam bibliothecä: HIC MORTVI VIVVNT,


HIC MVTI LOQVVNTVR.
In limine domus Romanae: BONVS INTRA,
MELIOR EXI.
In quadam cauponä: HOSPES SALVE, HOSPES
SOLVE.
In valcludinarïo militari: LAESO SED INVICTO
MILITI.
In quodam horologïo: MORS CERTA, HORA
INCERTA.
In altöro horologïo: FERIVNT OMNESz, VLTIMA3
NECAT.
In aedibus Büdae post Turcas expulsos exstructis:
AEVO NOBIS CASV TIBI BVDA NEFANDO LVX
EXSTINCTA REDIT.
In monte Metawara, ultïmä statione excursionis
Regnardïi in Lapponïa (1681): HIC TANDEM
STETIMVS NOBIS VBI DEFVIT ORBIS.

Note-se que nas lnscrigöes latina.- se costuma. usar V em


vez de U.
Subentenda-se horae .
Subentenda-se hom.
80 PAULO RO'NAI

10. Parisïis, in curïä tahellionum: LEX EST QVOD*


NOTAMVS.
11. In ianüa cenationis Sancti Augustini:
QVISQVIS AMAT DICTIS ABSENTVM RODERE
.
FAMAM,
HANC MENSAM VETITAM NOVERIT ESSE
SIBI.

4. quod
: id quod.
&?æöæe
x'

cunnus QüAnTUS n

XXVI

DE SIMONïDE A DHS SERVATO

Dicuntï, cum cenaret2 Crannone in Thessalïä Simoni-


des apud Scopam, fortunatum hominem et nobilem, ceci-
nissetquez id carmen quod in eumasscripsisset — in quo
multat ornandi causali, poetarum more in Castörem et Pol-
lucem scripta fuissent2 --—, nimis illum6 sordide Simonïdi
dixisse s07 (.imidmm eius8 ei, quod pactus esset", pro illo
carmine daturum; reliquum a suis Tyndarïdis, quos aeque
laudasseP, peteret"), si ei videretur.
Paulo post esse ferunt nuntiatum11 Simonïdi ut pro-
diret: iuvönes stare12 ad ianüam duos quosdam, qui eum

1 De dicunt depende & oracäo lnfinitiva. illum . . . ditium.


2 Acärca do subjuntivo, cf. 5 40, d, :; traduxit pelo indicativo.
3. In cum: "em sua. honra".
4. multa: "inuitus CDiSfLB".
5 ornandi causa: ct. 22, b.
&

6. illum refere-se & Scopam.


7. De dixisse dcpende outm orat,-ao infinitiva, cujo lujeito 0
M: :: predicado daturum (csse): "que öle daria".
8. eius: neutro, antecedente de quod.
9. laudas.-eet
10.
11.
: lau(lm'lsset.
perferet: cf. 5 40, d, 2.
esse nuntiatum: infinitivo, predicado de oragäo infinitivi
dependente (1 [erunt. 0 sujeito dessa. oragäo & indeterminado;
devera. ser t duzido por "se".
12. iuvönes stare duo- que-dam: autre. orlcäo infinitivi:
dependente de (erum..
:wwwmwwww

az .
.. nunc BONAI

magnopere evocarent; surrexisse illumïa, prodisse", vidisse


neminem"). Höc intärim spatio conclave illud, ubi epula-
retur Scopas, concidissew; cä ruinä17 ipsum cum cognatis
suis oppressum interisseïs.
(Cicero, De aratore, II, 86)

13. illum: sujeito das u-ös oracöes intinitivas surrexisse, pro-

:
disse, vidisse.
14. prodisse prodiisse.
15. neminem: objeto dii-cto de vidisse.
16. conclave illud . . . concidisse: outra. oragäo intinitiva. depen-
dente de ferunt.
17. ed ruina.: ublativo de causa..
18. ipsnm . .. mterisse
dente de ferunt. [: interiisse]: oracäo infinitiva, depen-
-' '
Wfäwv-"gaæzrrjswr;:;rfürfrwtf-I-i ;- -

munus QUARTUS as

XXVII

AENIGMKTA IMAGINïBUS EXPRESSA


' wa.-".??? '

.' .,
?'???»"f?—'ff'w'mgrwïïïi'i??lïï.ff.7ä$£*4WJFFgWæ-jäämämy-

.-4
- '- ' *. .. :- :-- 43:333:

84
.
PAULO RONAI

Solutum" horum acnigmätum in pax,-ïm"; BI) Invenit-ug.


GRADUS QUARTUS 85

XXVIII

PROVERBïA SELECTA EX ADAGïIs ERASMI

]. Qui iacet in terrä non habet unde cadatï.


2. Camelus desidörans2 cornüa etiam aures perdïditü.
3. Multae manus onus le-
vïus4 reddunt.
4. Bonae leges ex ma-
lis moribus procrean-
tur.
C!
Una domus non alit
duos canes.
6. Sine pennis v 0 1 a r e
haud facile est.
Procul a Iove, procul
a fulmine-",
Ne Iupiter quidem om-
nibus placet.
9. Non tam5 ovum ovo
simïle.
10. Sub omni lapïde scor-
pïus dormit.

cadat,. Traduzir pelo infinitivo presente.

um-V-WNH
desldörlms
: cum desidömt.
perdidit,: perfeito que exprime acontecimento habitual.
levius: complemento predicatlvo do objeto direto: cf. ! 32. d.
Completar asaim: Qui est procul a Iove, est procul .. iul-
O nome de Jupiter aqui e simbolo do poder.
tam: "tanto (comq disem)". Completar a true par est.

' Liuia-ad."'ya. ca.-u: '


'-

86 PAULO "BONAI

11. Quoniam id fiäri quod vis non potest, id velis quod


:e. '
P possis7.
12. Quam quisquem norit artem, 05 se exercöats.

O RENASCIMENTO DA CULTURA ANTIGAG


(Versäo)
Esquecidas dua-ante quase mil auos, as obras antigas feram redes-
oobertas, "rc'nasceram" nos säczllas XV 6 XVI. Grandes sabios junta-
ram, copiarum, interpretaram e, com o auxilio de uma. invcngäo nova, a
imprcsviäo, cspalharam ässcs monumentos precioso: da inteligäncia
humana. 0 maior de todos ässcs säbios fai o holandäs Erasmo (1467-
1568), de cujo livre Adägios os pravärbios aeguintee säo uma amostm.

7. Traduzir nesta ordem: Quoniam id quod vis non potest fiörl,


velis id quod possis. Acärca. do subjuntivo velis, cf. 5 29, I d; quanto
ao subjuntivo possis, e devido a atracäo modal (iufluäncia do
verbo de que depende) .
norita. Traduzir nesta ordem: Quisque se exercöat ea, arte, quam
.

a) "c renascimento' da cultura antlsa"


: "dn cultura mtlga renascida".
GBADUS QUARTUS

XXIX

VERSUS .MNEMONïCIl
*

quibus2 homouïma faciie distingui possint

.Ales hirundo canit, nat hirudo, movetur harundo.


Clava ferit, clavus-firmat clavisque recludit.
ComeB comas, comes-i ilie volens, comem indue vultum.
Frontem dic capitis, frondem dic arboris esse.
Ne confundc viros, vires virusque virumque.
Os oris-7 loquitur, sed os ossis5 roditur ore.
Vir nothus est spurius, noius auster, notus amicus.
Parco praeceptis, pario prolem, puro mensam.
Prunus habet prunum, prunum focus, aura pruinam.
Quae non sunt, simulo; quae sunt, ea dissimulantur.
Quos vicit, vinxit, dum vixit, barbarus hostis".

1. Antigamente. quando nas escolas se decorava muito mais


do que hoje, os profa "rcs pumilum em versos oe conhccimentoa
mas diversos para turn "41105 niuis ifioi] o uprandizado. .m vimos
em GRADUS TERTIUS quo utc- as regma da. medicina se ensi-
navam em vei-sos ans futuros duutm'os. Quanto nos versos aclma
(pois sio hexameiros, como fiiciimonte poderäo verificar metrifi-
calido-os) servem para gi'uvzu' nu memöria certo numero de homö-
nimos da lingua latina, impedindo assim que se confundam.
2. quibus
: (scripti) ut 113.
3. come: imperativo.
4. comes: "como companheiro" (apesto).
5. os ossis e os oris: os dois substantivos sio acompanhadoa
aqui, como no Lexico, dos respectivos genitivos.
6. Traduzir nesta ordem: Barbarus hostis, dum vixit, vinxit-
quos vicit. -
" PAULO BONAI

XXX

DE AUSPICïIS A FLAMINïo NEGLECTISI

Bello Punico secundo C. Flaminius consul itärum itc-


rumque neglexit signa rerum futurarum magnä cum clade
rei publicae.
Qui, exercitu lustrato, cum Arretium versus2 castra
movisset3 et contra Hannibälem legiones ducärets, et ipse
et equus eius ante signum lovis Statoris4 sine causä repente
concidit nec eam rem habüit religioni, obiecto signo5 — ut
peritis videbatur —- ne committ'e'ret proelium.
Cum idemü tripudio 'auspicaretur3, pullarïus diem
proelii committendi7 differebat. Tum Flaminius ex eo

1. Apesar de estranharem as superstigöes dos outros povo-


(camo se vö na Leitura. V), os romanos eram muito supersticiosos
e turibulum importäncia excessiva aas pressagios, cuja interpretaqäo
ficava. & cal-go de sena sacerdotes. Um m&todo estranho de prever
se algum empreendlmento teris. bom ou mau exim consistia em
observar a. manelra per que os franges sam-ades comiam. Se äles
se atlravam äwdamente söbre os gräos, deixando-os cair, isso era. ,

considerado de bom agouro; no caso contrario, preteris,-se adiar o


empreendimento, comu se vG nosta. leitura.
2. Arretium versus: cf. 5 22, b.
3. Traduzlr pelo indicativo.
4. Ne. Via Sacra, Jupiter Estator (isto e, "0 que taz para os
que tog-em") tinha o seu templo e a sua. estatua, erguldos pelo
primeiro rei de Roma no lugar em que um exercito romano, pbato
em fuga. pelos Sabinos, parou e voltou a entrentar o inlmigo.
5. obiecto signo: "apesar de se ter apresantado um simul";
abi-tive absoluto de sentido concessum.
6. idem: Flaminio.
7. proelii committendi: geründlvo.
.
-4,...:,,,W-..,,.,.-,
---;,.-:--—'-.','!-:':f-'-s
--
. .

GEADUS QUARTUS 89

quaesivit, si ne post'e'a quidem pulli pascerentur, quid


faciendum8 censeret?). Cum ille quiescendum8 respondis-
set", Flaminius: "Praeclara vero auspicia, si esurientibus
pullis res geri potörit, saturis10 nihil geretur!" Itaque signa
convelli et se sequi iussit.
Quo tempörell cum signifer primi hastati signum non
posset movere loco, nec quidquam proficeretur12 plures
cum acccdörentlg, Flaminius, re nuntiatäu, suo more negle-
xit. Itaque tribus iis horis15 concisus exercitus atque ipse
interfectus estu.
(Cicero, De Divinatio-ne I, 55)

8. Infinitivo da conjugagäo perifrastica passiva.: subenten-


der esse.
9. Traduzir nesta ordem: ex eo quaesivit quid faciendum
censeret si ne posti-a quidem pulli nascerentur.
10. esurientibus pullis e suturis (pullis): ablativos absolutos.
11. Quo tempore: "ne. mesma ocasiäo".
12. nec quidquam proticeretur: "e nuda. adiantou".
18. Traduzlr ueste. ordem: cum plures accederent.
14. re nuntiatü: ablatlvo absoluto.
15. tribus lis horis: "der-tro de 11er horas". .
16 . est deve ser ligado & concisus assim como a. intel-metus.
90 PAULO RONAI

SOLUTIONES AENIGMXTUM
ln paginis 71 et 72
Olavus.
II . Homo.
III . thtära m.
IV . SomnXum.
Senex sum. luvönls en.

SOLUTIONES AENIGMKTUM IMAGINïBUS


EXPRESSARUM
in paginis 83 et 84
Vana sine vlrïbus ita.
II . Tarquinius Superba-.
III . Finis coronat opus.
IV . Roma locuta, causa. finita.
GRADU'S QUARTUS .91

GRAMATICA

1. MORFOLOGIA

! 1. A DECLINAOAO DOS SUBSTANTIVOS.

a.) DECLINAR um nome significa. enunciar em determinati-.


ordem as diversas formas que öle reveste segundo as funcöes que-
desempenha na frase, isto e, enumerar os seus casos. Em latim hä.
seis cases: nominativo, caso do sujeito e do complemento predicativo;
vocativo, caso da inter-pelagio; acusativo, caso do objeto direto;
genitivo, caso do Adjunto restritivo (ou adjetivo); dativo, cauo do
objeto indireto; ablutivo, caso do adjunto circunstancial (ou adver-
bial). Existem vestigios de um setimo caso, o LOCATIVO.
b) Os SUBSTANTIVOS, conforme sua. declinagäo, repartem—se
em cinco grüpos; por outras palavras, ne. em iatim CINCO DECLI-
NACOES de substantivos. Pars. saber a. qua grupo pertence um
substantivo, basta, conhecer-lhe o genitivo singular, pois öste caso
tem terminacäo diferente em cada uma. das declinaqöes:
we na. I, -i na. II, -is na. III, -us na IV, -ei na. V.
No LExico ao tim döste volume, ao lado de cada substantivo .. -

terminwcäo do genitivo esta indicada; o mesmo acontece em todos


os dicionarios latinos.
No quadro sinOptico das päginas 92-93 encontram-se modales
das cinco declinacöes, com as terminacöes destacadas. Quanto &:
palavras de deciinagäo irregular. consultem-se os M 2 e 8.
I. II. III. (Grupo
wcASO
i-SING. .
Nom. ros-a domïn-us puer verb-um dolor verïtas
Voc. ros-a domïn-e puer verb—um dolor veritas
Ae. ros-am domïn-um puör-um verb-um dolor-em vernat-em
Gen. ros-ae domïn-i puär-i verb—i dolor-is veritat-is
Dat. ros-ae domïn-o puär-o verb-o dnlor-i veritat-i
Abl. ros-ä domïn-o puär-o vorb-o dolor-e veritat-e
PLUR,
Nom. ros-ae domïn-i puär-i verb—a, dolor-es veritat-es
Voc. ros-ae domïn-i puör-i verb-a dolor-es veritat-es
Ac. roSnas domïn—os puör—usverb-a dolor-es veritat-es
Gen. ros-arum donum-orum puer—orum verb-orum dolor—um veritat-um
Dat. ros—is domïn-is puär-is verb-is dolor-ïbus veritatibus
Ah!. ros-is do:11ïn«is puörmis vex'b—is doloribus veritat-ïbus
a
DECLINAQöES
' PRIMEIRA CLASSE ' '

CASO MASC. FEM. NEUTRO MASC. FEM, NEUTRO MASA


.
lING.
Nom. bon-us bon—a. bon-um piger pigr-a pigr-um ac-er
Voc. bon-e bon-a bon—um piger pigr-a. pigr-um ac-er
Ac. bon-um bon-am bon-mn pigr—um pigr-am pig-Imum acræ
Gen. bon-i bon—ae bon-i pigr-i pigr-ae pigr-i aer-i:
Dat. bon-o bon-ae bon-O pigP-O plgr-ab pig'r-o aer-i
Abl. bon-o bon-ä bon-0 pigr-o pigr-ä pigr-o aer-i
?LUR.
Nom. bon-i bon-ae bon-a. pigr-i pigr-ae pigr-a '
aer-e
Voc. bon-1 bon-ae bon-a. pigr-i pigr-ae pigr-a aer-e
Ac. bon-os bon-as bon-a pigr-os pigr-as pigr-a. aer-e
Gen. bon-orum bon-arum bon-orum pigr-orum pig-r-arum pigr—orum aer-ï
'Dat. bon-is bon-is bon-is pigr—is pigr-is pigr-is aer-ï,
Ab]. bon-is bon-is bon-is pigr-is pigr-is pigr-ls aer-ï
—— :. — —-
;,:

þCLINAQ öES DOS SUBSTANTIVOS


III. (Grupo B) IV. V. Fungäo

pus chr-js ars mar-e cant-us gen-u r-es sujeito


aus civ-is ars may-e cant-us gen-u r-es chamamento
bus civ-em art-em mar-e cant-um gen-u r-em obj. direto
gör-is cïvds art-is mar-is cant—us gen-us r-ei adj.. restritivo
þör-i ciV-i art-i mar-i cant-üi gen-iii r-ei obj. ludi:-etc
aör-e , civ-e art-e mar-i cant-u gen-u r-e adj. clrcunst.

)ör-a. civ-es art-es mar-ia cant-us gen-üa.


sujeitq r-es
)ör-a civ-es art-es mar-ïu cant-us chamaïïfeuto
gen-ïm r-es
Sör-u aiv-es art-es mar-ia. cant-us obj. direto
gen-üa. r-es
)ör-um civ—ïum art—ium mar-ium cant-ium gen-üum r-eïum adj. restritivo
:or-ïbus «:iv-ïbus art-ïbna mar-ïbus cant-ïbus gen-ibus r-ebus obj. indireto
r-ïbus art-ïlms mar-ïbus cant-ïbus gen-ïbus r-ebus adj. circuqst.

EOS ADJETIVOS
SEGUNDA CLASSE
FEM. NEUTRO HI.-F. NEUTRO Bl.-F. NEUTRO M.-F. NEUTRO

aer-is aer-e fort-is fort-e atrox vetus


aer-is aer-e fort-is fort-e atrox vetus
lacr-em aer-e fort-em fort-e atroc-em atrox vetär-em vetus
jacr-is aer-is fort-is fort-is atroc-is vetär-is
aer-1 aer-i fort-i fort-i atroc-i vetär-i
aer-1 aot-i fort-i fort-i atrae-e vetär-e

iacr-es acr-ïa fort-es fort-ia atroc-es atroc-ïa vetär-es vetär-a


aer-es aer-ia. fort-es fort-ia atroc—es atroc-ïa vetär-es vetär-a
aer-es aer-ia fort-es fort-ïu atrae-es atroc-ïa vetär-es vetär-a.
aer-ium aer-ium fort-"ium fort-ium atroc—ïum vetär-um
acr-ïbus acr-ibus fort-ïbna fort-ïbus atroc-ïbus veter-ïbus
acr-ïbus acr-ïbus fort-ïbna fort-'bus atroc—ïbus veter-ïbus
94 PAULO BONA!
'.;
l 2. OBSERVAGGES ACERCA DAS I, II, IV E V DECLINACOES.
&) GENERO .
I declinacäo sio femininos, menos aquäles
Os substantivos da.
que designam homens (agricöla, polita)?l Dos da. II declinagäo säo
masculinas os terminados em -er, o unico terminado em -ir (vir)
e os terminados em -us, menos os nomes de arvores e träs substan-
tivos neutros (virus, vulgus, pelagus); os termlnados em -um sic
todos neutros. Na IV declinacäo. os substantivos que terminam
em -us sio masculinos (na. sua maioria) ou temininos; os que
terminam em -u säo todos neutros. Os substantivos da. V decli-
nacäo sio femininos. menos meridies, que & masculino; dies pedo
ler masculino ou feminino.
b) RADICAL .
Na II declinat,-ao, parte dos substantivoa terminados em -er
perde, na. declinagäo. 0 e do nominativo singular (magistri em vez
de mazistöri; assim libri, agri.) .
c)
TERMINACOES.
Na. I declinagäo, em vez de filiis, o substantivo filia pode ter o
dativo e 0 ablativo plural em -abus para se distinguir do dativo
9 ablativo plural de filius, quando os dois substantivos aparecem
juntos: filiis et filiabus; da mesma forma, dea. taz deabus para se
diatinguir de deis, dativo 6 ablativo de deus.
Na II dsclinagäo, os nomes prcprios terminados em Jus
(Mucius) formam o vocativo singular em -i (Muci); o vocativo de
tilius e tili. No genitivo plural de alguns substantivos, conio deui,
liba-i, encontramos -um (deus, libörum), ao lado de ærum.
&) DEFECTIVOS.
Os substantivos da. V declinacäo näo säo usados no plural,
menos res e dies. Pelo contrario, alguns nomes de cidades (Syra.-
cusae. Coriöli) e alguns nomes comune (am castra) näo säo
empregados no singular; a estes se da o nome de pluralïa tantum.
Certos substantivos näo täm no plural o mesmo sentido que no
singular. Assim, littära significa "letra" no singular, "carta" no
plura.]; copia. significa. "abundancia" no singular,- " tropas" no plural.

1. A traducit) das palavras citadaa nas regras de gramatloa


Io 6 indicada, quando näo conata do LExico do tim do volume.

"usi—"';i-iäN .'F .. taf-


GBADUS QUARTUS 95
sw-

e) DECLINAGAO IRREGULAR.
Deus tem varias formas irregulares, a. suber: vocativo singular:
deus; nominativo e vocativo plural: di ou du (ao lado da, forma.
regular del); genitivo plural: deum (ao lado de deorum); e ablutlvo
plural: dis ou diis (ao lado de dels) .
A declinacäo de domus, -us f. ("casa.") segue as regras ora da.
IV, ora da. II declinacäo. Asslm, temos:

CASO SINGULAR PLURAL

Nom. domus domus


Voc. domus domus
Ac. domum domus ou domos
Gen. domus domuum ou domorum
Dat. domül domïbus
Abl. domo domibus

Em resposta. a pergunta "ende?" usu.-se domi (LOCATIVO);


.m resposta. a. "para. onde?", domum, e a "donde?", domo.
f) SENTIDO PECULIAR DE CERTOS CASOS.
Em resposta a pergunta, "onde?", os nome! de cidade du
I declinagäo usam—se numa, forma. termlnada em me; assim. Roma
taz Romae ("em Roma"), vestigio do antlgo LOCATIVO (näo con-
tundu- cum 0 genitivo!) . Esta, resta, pax-Em, näo se apuca aos nome!
de cldade empregados no plural. como Cumae, -a,rum. "Em
Cumas" exprime-se com o ablatlvo: Cumis. Em resposta a pergunt;
"para. onde7", usa,-se o acusativo sem preposlgäo: Romam, Cumas
("para, Roma.", "para. Cumas"); em resposta a pergunta "donde?",
o ablatlvo sem preposlgäo: Remi, Cumis ("de Roma.", ude Cumas").
Em resposta a pergunta. "para. onde7", os nomes de cldade da.
II declinat,-50 usam-Se em acusatlvo näo precedldo de preposlcäo:
assim, Corinthus faz Corinthum, "para. Cor-into". (Esta regre, apu-
ca-se tambEm aos names de cidade termlnados em -um; asslm.
Tarentum taz Tarentum, "para. Tarento") . Em resposta. & pergunta.
"denae?" emprega-se o simples. ablativo: Corintho, "de Corluto".
Outros sentldos particulares dos diversos canos estio regi-tra-
do: nas regras de sintaxe (& 30-34.)
. .
-
6..f:vrP*-';'?'cnawg

96 PAULO BONAI

5 8. OBSERVACOES ACERCA DA III DECIJNAGXO.


!) GENERO.
Ac aprendermos um substantivo da III declinat,-&c, devemos
logo aprender-lhe o gänero, pois & terminacäo nem sempre nos
esclarece a Esse respeito. As regras que se podem enunciar näo so
referam a. tadas as terminagöes e, por outro lado, admitem varias
excegöes.
Säo masculinas os substantivos terminados em -or, -os, -er,
-o (menos os termlnados em -do, -go, -ïo) e os imparissilabos
em -es; femininos os que acabam em -do, -go, -ïo, -as (genitivo
em mtis); -us (genitivo em -utis), e os parissilabos em -es; neutros
os que acabam em -ul, -ar, -e, -en, -l, -c, -t e -us (gen. «!l-is ou diris).

b) SUBDIVISAO.
Os substantivos da III declinagäo podem ser dlvididos em dois
grupos, conforme apresentam no genitivo plural a terminacäo -um
(grupo A) ou -ïum (gl-uno B) . Os nomes neutros do grupo A täm
-e no ablativo singular, -a no nominativo, vocativo e acusativo
plumis; os do Grupo B, respectivamente -i e -ïa.
Fazem parte do grupo B:
1. Os substantivos PARISSILABOS (isto &, que tem o mesmo
numero de silabas no nominativo 5 ne genitivo singular) terminados
em ds ou, -es, como civis, civis ("cidadäo") ou nubes, nubis
("nuvem"). Excecöes: canis, -is ("cachot-ro") e iuvänis, -is ("jo-
vem"). quos genitvios plurais säo, respectivamente, canum e
luvönum.
2.Os substantivos DEPARISSILABOS (isto e, qua näo tem o
mesmo numero de silabas no nominativo e no genitivo singular),
nos quais a terminagäo -is do genitivo singular e precedida por
MAIS DE UMA CONSOANTE. Assim, ars, artis ("arte"); nox,
noctis ("nolte").
s. Os substantivos neutros cujo nominativo singular tei-mina.
em -e, -al ou -ar: mare. -is ("mar"), animal, -is ("animal")
exemplar, -is ("exemplar").
4. Finalmente, pequeno numero de substantivos isolados com o
genitivo plural em -ïum, que mio se incluem em nenhum aestas
grupos. como 9. ex. nix, nivis ("neve") .
Os outros substantivos da. III declinagïm tatem parte ac trupo A.
'n'-(., 4—1r-rr:-:*- .-.-,.-. wor—:.;.»sws "

GRADUS QUARTUS

c) RADICAL.

Pax-a declinat qualquer nome da III decllnncäo, procummon-lhe


o radical, que se obtöm certando o -ls do genitivo singular, a 20
udical mim obtido acrescentamos as terminuqöes de todol Ol euo-
(menoa as do nom. e do voc. singular).

d) IRREGULARIDADES.

Als-uns substantivos apresentam dois radit-ais l)astnnte direron-


tel em sua declinncüu. Assim:
Iuppiter tem o seu genitivo, dativo, ucusativo e. ablativo tor-
mados do radical Iovi-: Iovis no genitivo e assim por diante;
vis ("förca"), que no singular so se emm-ega no nominativo,
nn acusativo: vim, e no ablativo: vi, tem oa cases do plural formudos
do rndical vir-; asslm, temos no nominativo e acusativu vires. no
genitivo virium, no dativo e ablativo viribus. (Näo contundit com
& declinat,-50 de vir, viri, "homem");

bo- ("boi") declina-se da maneira seguinte:

SINGULAR PLURAL

bos boves :.

bos boves *

bovem boves ...


bovis boum ,

bovi bobus ou bubus


bove bobus ou'buan

e) TERMINACGES.
Algtms substantivos täm o acusativo singular em -im em ve: do
-em e 0 ablativo singular em -i em vez de -e. Assim sitis, Arar; ae.:
sitim, Ararim; abi.: siti, Amri.
Adjetivos como potens, -us ("poderoso") e outros. for-mades de
verbos, täm o ablativo em -i quando usados adjetlvamente, coruo
na. expressäo cum amico potenti ("com um amigo poderoso"), e em
-e quando ulados substantiva. ou participialmente, como nn. mue
Nunquam est fidelis cum potente
pedere-o nunc: e tella") .
me»:
("A amciagio com um

."- uir,-45:34, umum?!»


.: .
,
"f v
.
..,-
:
-

. ";'.-ijram

'.98 . PAULO RONAI

f) DEFECTIVOS.
A III declinagäo tambem tem plui-alia. tautum aos quais fulta
o singular: assim moenia. Como 18. fol dito acima, fultam varios
cases ao substantivo vls.
g) INDECLINAVEIS.
Alguns substantivos possuem aperias uma. ünica forma, ex.: nihil
("uada"); fas c nefas. Acontece o mcsmo a. nuti-as categorias de
palavras usadas substantivamente, como vale (imperativo de valöo)
no sentido de "adeus".
h) 0 SETIMO CASO.
Vestigia de LOCATIVO: ruri ("no campo"), de rus, ruris; humi
("no chäo"), de humus, -i. Ci'. tambf-m domi ("em casa"), Romae
("em Roma."), etc.
5 4. DECDINACAO DOS ADJETIVOS.
Os adjetivos dlvldem-se em duas classes. Os da primelra.
a)
segnem no feminino & I, no masculino e no neutro a, II declinagäo.
Modelos: bonus, bona, bonum (modölo de todos os adjetivos da
primeira classe, cujo masculino tormina. em -us) e piger, pigra,
pigrum ("pl-eguigoso" modölo de ulguns adjetivos cujo masculino
tel-mina. em -el', comu pulcher, -clim, mhi-um, "bonito", e SuCOl',
-cra, -crum, "consugrado". Os demuis u(ljetivos terminudos em -ER,
como liber, lib-Era, llböi'um, "livre", uu miscr, dira, «'Ex-um, "misera—
vel", mantäm na declinugäo o c do x-miical.)
b) Existe na 15' classe um ünico :uijctivo cujo masculino ter-
mina- em -ux'; salux', satura, sum.-um, "fax-iu"; us demais formas
(—

segnem & declinacüo de bonus, -n, -um.


c) Os adjetivos du. segundu classe declinam-se pcla III decli-
nagüo. Alguns, como vetus (gen. vetöris, **antigo") ou princeps
(gen. principis, "principul") segnem & declinacäo do grupo A (105
substantivos dessa declinacäo.
'

..
5 .
(1) A maior-ia dos adjetivos da segunda classe pertence, por-Em.
ao grupo B. Estes se .dividem em triformes, biformes e uniformes,
conforme täm trös, duas ou uma forma. 110 nominativo singular.
Modelos:
trum-me: acer, acris, acre ("aspero");
biforme: tortis, torte;
'unitorme: atrox ("atrox").
A:?'
V'V' -: -

GRADUS QUARTUS
Os adjetivos döste grupo tem o ablativo singular em -i, o geni-
tivo plural em -ium e c nominativo e acusativo neutros do plural
em -ia.
5 5. GRAUS DE SIGNIFICACAO DOS ADJETIVOS.
a) COMPARATIVO E SUPERLATIVO REGULARES.
Pura. forma:: o comoarativo de superioridade, ao radice.! do
posiiixo acusceni '
para o masculino e 0 feminino, -i1ls para
o nvutlo. A (loci , 0 du cunmarativo & a seguinte:

"Axam-(munua.—
S I N G U L A R
CASO iiim-culmo 1« cmini no Neutio
Nom. aitior "itius
Voc. aiiior altius
Ac. :! .'i :()FL'H'I altius
Gen. aiiioris altioris
Dat. ablion-.
xor i aliiorl altiori
Abi. (-E) aiifom (4) altiore (-1)
P L U 11 A L
Nom. altiores altiori-s altiora
Voc. altiores altiora-s altiora
Ac. altiores altiores altiora
Gen. uitiorum nim m altiorum
X Dat. altioribus alli lus altioribus
' Abi. altioribus altioribus altioribus

Para for-mar superlativo, acrescentam-se ao mesmo radice.!


o
as terminacöes, -um. 'l'v'r-se-a, pois: altissimus, -a,
-iSbïnlllS, -a,
-nm e levis-simus, -d, -um. O supeilativo latino pode ter dois sentidos
diferentes: altissimus pode significar mio sömente "0 is 'altv'k
(SUPERLATIVO lxi-l LATIVO) como tamböm "altissim ou:"m1130.
alto" (SUPERLATlVO ALSOLL' TO). Da mesma fo 's.*Ieüssimus

b) TERMINAQAO IRREGULAR.1 l
1 ',

1) Os adjetivos terminados em -er töm o comparativ'o regul


mas no superlativo acrcscenta-se ao nominativo singular mas'culipo
a. terminacäo -rimus, -a, -um (em vez de -isslmus, 91, Ausiül: M),
.
:
;'P
amm-s-gæwzïmwysw "," 3:411:- 1:73.Wr.g

100 . PAULO BONA!

POSITIVO COMPARATIVO SUPERLATIVO


piger, pigra, pigrum plgrïor, pigrius nigerrimus, -a, -um
(**preg'uicoso")
au.-er. acris, me acrior, uct-ius acerrimus, -a, -um
("aspero")

2) Alguns adjetivos em -ïlis. comu facilis ("lacu"), tam tam-


'
hem 0 comparative regular, mas formam (: superlativo com -lï.mus,
?
-a, -um nerescentndo au radic.-11 (em vez de dssïmus, -a. -um). Assim:
si

tu!-ïns,. -e tacllïor, -ïus (uoluimus, -n, -um

e os adjetivos difficilis, -c ("diti-sil"),gracilis, -e ("delgado"),


humilis, -v: ("humllde"), similis, -e (*semelhante") e assimilis, -e
(h dessemelhante") .

(') FORMACAO PERIFRASTICA.

primelra classe em que a. terminacän -us &


Os udjetivos da.
precedlda de vogal formam o comparative com. o adverbio magls,
u superlativo com o adverbio maxime, a tim de evita!" & cacofonia.
Assim os träs graus de ldouï-us (**-apto", **idöneo") säo:
idonöus, -a, um magls idonöus.—a,-um maxime idouäus, -a, um

A mesma reg-ra vale pam, pius, -a, -um ("pio"), attentius, a,


-um ("ativo"), etc.
Forma-se As vözes () superlativo antepondo-se ao positivo &
* , particula per: per-facilis signlflca () mesmo que facillïmus.
C'ostuma-se. as vexes. reforgur () superlativo por longc: assim
longa nobilissimus. significa "de muito o mais nobre"; ou por quam:
quam maximus, "0 maior pnssh'ol".

(l) COMPARATIVO E SUPERLATIVO DE RADICAIS


.
DIFERENTES. '

No: ueguintaa adjeüvou, o comparative e 0 superlativo tormina-io


do radicail align-entes do radici! do ponltlvo: .
x...- .. ;,???th «'Eg-r'xfx- tii-fl:

102 .
PAULO EONAI

5 6, ADJETIVOS POSSESSIVOS.

a) Os adjetivos possessivos säo os seguintes:

Pessua SINGULAR Tradugäo

1.a mens, mea, meum "meu, minha"


[
2." tuus, tua, tnum "teu, tua"
'I 3." suus, sua, sum "seu, sua".
.[ ':

PLURAL

1." noster, nostra, nostrum "nosse, nossa."


2.a vester, vestra, vestrum "vosso, vossa"
3." suus, sua, suum "seu, sua"
..
4

,.
...v .a..." ——.'.... ...,—,..
b) Os adjeiivos possessivos declinam-se camo qua'xquer adje-
tlvo da. 1.0 eime nprseemum apenas uma irreguluridade: meus
tem por vocuum ngular ml.
s :

c) 0 ::djotivu posscsslvo de 3." I)essou emprega—se semente no


sentido de "seu D'.-65 'io" Quando em portuguös e '.h eg.;mos "seu",
em latim uu mm hi; uvljauvo po ssivo, 011, es vö' , se usa o geni—
tivo do nye-come dr: qnx-o (como em portugaös "di—lc" em vez
de "se—.;"): eius ou ih :, etc.
As vözcs cncontmm-se na mosmu erm,-io o ndjotivo possessivo
de SP ps.-son e 0 gunïtim do pronom.;- donmn-ïv'ivo: os dois se
referam entia & p' uas d rentes, P. ex " Et cum Germanis
3.

contmxcïunt, ces alis finibus p" 'libent aut ipsi in eorum finibus
bellum gerunt, "Os hel'eclos lutum com os ger: nos, renalem-nos
de suas pröprias Irontcims ou fuzem a. guerra. duniro das fronteiras
däles". (Como quam sempre acontoce, suus refer-ense ao sujeito da.
oragäo.)
'l, "x'-Pq" ." ..- ".f.-

GBADUS QUARTUS 108

—-
5 7. ADJETIVOS NUMERAIS CARDINAIS.

.Os numerale cardinais (um, Os cardinais säo indeclinaveia,


dole, tres, etc.) säo os seguin- menos unus, duo, tres, as centenas
tes em latim : e mille no plural. Estes decimam-se
asslm:
unus, mia, unum I
duo, duae, duo II 1
tres, tria III
quattüor IV Masc. Fem. Neutro
quinque V

m—
EDWQOCIDBGSNH

N om. unus una. unum


sex VI Ac. unum unam unum
septem VII Gen. unius unius unius
octo VIII Dat. uni uni uul
novem IX Abi. uno uni uno
10 decem X
11 undöcim XI 2
12 duodecim XII
13 tredecim XIII Masc. Fem. Neutro
14 quattuordöclm XIV Nom. duo duae duo
15 quindecim XV Ac. duos duas duo
16 sedöcim XVI G en. duorum duarum duorum
17 septemdecim XVII Dat. duobus duabus duobus
18 duodeviginti XVIII duobus duabus duobus
———-—-—
Abi.
19 undeviginti XIX
20 viginti XX
21 viginti unus XXI 3
22 viginti duo XXII Masc. Fem. Neutro
23 viginti tres XXIII
viginti quattuor XXIV Nom. tros tres tria
25 viginti quinque XXV Ac. trcs, trcs tria.
26 viginli sex XXVI Gen. trium trium trium
27 viginti septem Dat.
XXVII Abi. tribus tribus tribns
28 duodetriginta. XXVIII tribus tribus tribus
29 anden-ignita. XXIX
30 triginta XXX Ducenti,-ae,-a e as outras cente-
40 quadraginta XL nas decuriam-se sömente no plural
50 quinquaginta L e segnem a. L"- classe de adjetivos.
60 sexaginta LX Mille no singular e indeclinavel;
70 septuaginta. LXX no plural emprega-se sömente o
80 octoginta LXXX neutro:
90 nonaginta ' XC
100 centum C Nom. milia
200 ducenti,-ae,-a. CC Ac. milia
300 trecenti.-nc,-a CCC Gen. milium
400 quadringenti, Dat. milibus
-ae,-a. .CD Abl. milibus
l*'-' ' ' R***-'r'"? fin-"em w '; «P:-'- "E'. : '" : ?8' ' - -
agi-agr". wür-Tw-

104 PAUL0 B O NA I

500 quingenti,-ae,—u D 0 nome a que mille se rete-re


600 seseemti,-e,-a DC esta no caso requerido pela. frase:
700 septingenti,-ae,-a, DCC mille milites, mille militum, ou
800 octingenti,-ae,-a DCCC mille militibus; o nome a. qua milia.
900 nongenti,-ae,-a. CM se refer-e, sempre no genitivo plu-
1000 mille M ral: tria milia militum, tribus ml-
2000 duo milia, MM etc- libus militum.

& 8. ADJFII'IVOS NUMERAIS ORDINA'IS.

Os numex'ais ordinais sic, todos öles, adjetivos da l.' eius" :


decimam-se como bonus.-u,-um. A::sim: primus.-apum, "primeiro";
smndus,-a.-nm, **segundo". etc .
a primus vicesimus quintus
c'o secundus vicos-imus sextus
«.;-mmb-

tertius vicesimus septimus


: quartus duodetricesimun
a quintus
a
undetricesimua
sextus tricesimus
c sept-imus
o quadragesimus
c
octavus quinquagesimus
nonus
uaccae-da

c decimus sexagesimus
—r-

o undecimus septuagesimus
N-
duodecimus octogesimus
o'o
tertius decimus nonngesimus
acoooooc'o—o'oooooooccoonc

..;-I hu
a quartus decimus centesimus
e quintus decimus dm-entesimus
sextus (loc.-imus trecentesimum
septimus decimus 400 . qundringentcsimua
duodevicesimum 500. quingentesimum:
uudevicesimus 0410. sescentesimus
o'c'o.o.a-a.o'o'o

vicesimus 700. septingentesimus


vciesimus primus 800 . octingentesimuu
vicesimus alter 900. nongentesimus
vicesimus tertius 1000. millesimus
vicesimus q na rm 5 2000. his. millesimus, (lu-.
GRADUS QUARTUS 105

& 0. ADVERBIOS NUMERAIS. ADJETIVOS


DISTRIBUTIV OS.

&) ADVERBIOS b) ADJETIVOS


NUMERAIS DISTRIBUTIVOS

»— semel, "uma vez" slngüli, me, -a, "(cada vez) um"


bis, "duas väzes", bini, me, -a-, (eada. vez) dois", etc.
*"

etc.
ter terni ou trlni
quater quaterni
quinquies quini
wæammpæ

sexies seni
septies septeni
octies octoni
novies noveni
decies (leni
undecies undeni
duodecies duodeni
ter decies terni deni
quater decies quaterni deni
quinquies decies quini deni
sexies decies seni deni
septies decies septeni (leni
duodcvieies duodeviceni
undevicies unge—viceni
vicies viceni
semel et vicies simzüli et viceni
bis et civies, etc. bini et viceni, etc.
tricies triceni
quadragies quadrageni
quinquagies quinquageni
sexagies sexum-ni
septuagies septuageni
oetogies octogeni
nonagics nonagen
centies centeni
ducenti-æs, etc. (lucelli, etc.
milies singula, milia
bis milies bina. milia.. . .

c) Os ad:]etivos distributivos servem de multiplicandos; os


adverbios numerais de mulüpiicadores: Bis terna sunt. sex, "Duas
vezes träs säo seis".
.!

.
'

**mTw'Wwme-wv— » '.'— .,ng-a-v ,- :


"if-30:11"

106 .
PAULO RONAI

d) Os adjetiv'os distributivos podem tambem significat "cada.


um". "czum. (vez) duis", etc. Por exemplo: Caesar slngülls
(w,/ez)
legionibus slngülos legatos praefecit "Cesar" 1:05 a frente de cada,
legiäo um comundantc". Nonnulli annos vicenos in disclpllnä, per-
manet "Alguns permunecem vinte anos na. instrugäo".
c) Os mesmos podem tambem ser usados em vez de cardinais
ao lado de plui-ulla tantum que tem sentido singular: bina castra.,
"deis acampamentos"; trina castra, "träs acampamentos" (mas: una.
castra, " um acampamento") .

5 10. PRONOMES PESSOAIS.


a.) Os pronomes possoals säo os seguintes:

SINGULAR

1."' pessoa. 2? pcssoa. 3!" pessoa.

Heu" "tu"
"tu"
"me" nte): -

"se"
"de mim" "de t!" "de si"
"me, a mim" "te, & ti" "se, a. 51"
"por mim" "por ti" "por SI"

nos "nos" "vbs"


. "vds"
nos "nos" "XV'GS" "se"
nostri "de nos" "de vos" " de si"
nostrum " dentre nds" "denn-e vös"
nobis "a. nds"
"
"a ves" "se, si"
8,
nobis por nds" "por vas" "por si"
GRADUS QUARTUS 107

b) 0 pronome pessoal da. terceira pessoa, e de sentldo reflexiva


e näo tem nominativo. Aos pronomes portuguäses "öle", "ela." e
suas flcxöos ("o", "u.", "lhe", etc.) correspondem em latlm os
demonstrativos 15, ea, id a ille, Illa, lllud (cf. 5 11) .
c) 0 genitivo do pronome pessoal emprega-se raramente;
nunca em sentido possessivo. Em geral serve de adjunto &. um verbo:
Memini ml, "Lembrci-me de ti", on a um substantivo formado de
verbo: mnm' mel, "o amor de mim", isto &, "o amor que se sente
por mim" (ao passo que amor mcus significo. "o meu amor", isto e,
"0 amor que eu sinto") (Os genitivos em -um: nostrum e vestrum
emprogam-se exclusivamente em sentido partitivo: unus nostrum,
"um denn-e nas", isto &, "um. de n65".)
Näo confundit mci, tui, sul, nostri, nostrum, vestr],wætrum,
genitivos de pronomes pessoais. com formas parecldas do adjetivo
possessivo. (Cf. 5 6).
(1) A preposigäo cum, em vez de preceder o ablatlvo do pro-
nome pessoal, segne-o, fundindo-se com öle; em vez de cum me.
ternos mccum ("comigo") . Da. mesma. forma: tecum, secum, nobis-
cum, vobiscum.
e) As vözes retorga-se :) pronome pesaoal repetlndo—o; isto
acontece no acusativo e ablativo, esgecialmente da terceira. pessoa:
sese. (Em portuguös, traduzlr como se fösse se ipsum ou se ipso.)

E 11. ADJETIVOS E PRONOMES DEMONSTRATIVOS.

0.) hic, haec, hoc ("öste", "esta", Histo"):

CASO SINGULAE PLURAL

Fem. Neutro Masc.


haec hoc hi
hnnc hoc hos
hulus huius horum
.

huio huio his


hac hoc his

'
'f." »A.; . Jr --*:-- - -
.;

108 . .
PAULO RONAI

"aquöle", "aquela", "aquilo"


H
öle ", (( ela"

ea id ll (ei) eae ea
cum id eos cas ca
eius eorum murum conxm
cl ei el lis (vis) lis (eis) lis (eis)
eo eä, - eo '
lis (cl.-:) iis (cis) iis (cis)
-
i

! " M ul] 0 "):


"312: a '
H
^l P, H( U
illc, illa, illud ( mifai",
.

ille illa, ' illnd illi illac illa.


illum illum illud illos illus illa,
illius illius illius illorum iiim-um illo:-nm
illi illi illi illis iliis illis
illo illa illo illis illis illls

d) lgual maneim iste, -u-, -ud ("össe", "essa",


Declinam—se de
"isso") e — salvo no nominativo e ucusativo singular do neutro —-
ipse, -a, -um "(eu, tu, öle ou elu) mesme, mesma'k
e) Convöm notar especinlmente a. declinagäo de idem, eädem,
"idem ("o mesm'o", "a. meeum"):

SINGULAE PLURAL

idem eidem idem lidem (r.-idem) caedem eädcm


eundem eandem idem eosdem easdem eidem
e i u s (1 e m eorundem eamndem eorundem
eidem iisdem
iisdem (eisdem)
eodem eadem eodem (eisdem)
. f) 0 pronome pessoal dn 39 pes-oa, como Ja fol explicatio,
5 de sentldo reflexiva. Asslm, o pape] dos pronomes pessoais uöle",
"eia,". "ales", "elus" & geralmente desempenhado em latlm Delos
pronomes demonstrativos acimu.
GRADIUS QUARTUS

& 12. PRONOMES RELATIVOS.

a.) 0 pronome relativo qui, quae, quod declina-se da manelra


seguinte:

SINGULAR

MASC. FEM . NEUT. TRADUOAO

qui quae quod "quo"


quem quam quod "quo"
culus culus cuius "cujo", "cuia", "cujos", "cuias",
"do qual", "da qual"
cul ("ut cui "0, quem", "zw qual", "a qual"
quo qua quo "por quem", "pelo qual", "pelo.
qual"

PLURAL

qui quam quae " que "


quos quas quae " quo "
quorum quarum quorum "cuin", "cuja", "cujos", "cujus",
"dos quais", "das quam"
quibus quibus quibus "0. quem", "uos qums", "5!
quam"
quibus quibus quibus "por quem", "polos quale". "pe-
las quais"

b) Quando o pronome relativo se encontra, depois de "ponto,


ponto-e-vfrgula, ponto de exclamagäo ou de interrogagäo, Isto 6,
em comögo de periodo, traduzimo-lo por pronome demonstrativo:
Quam tangi-rc ut non potüit, discedens ait, "Como m'io pöde atingi-la,
disse utastando-se"; Quarum rerum magnam partem tcmpörls bre-
vitas lmpedlcbat, **A brevidade do tempo impedia grande parte
dessas madidas". (RELATIVO DE LIGAQAO.)
c) A'cörca. da. concordüncia do pronome relativo com 9 ante—
cedente e da omissäo deste ültimo, cf. 5 26.
d) Acärca dos pronomen relativos indefinidos quisquis, quld-
&

quid a quicumque, quaecumque, quodcumque, cf. 5 14, alfneas c e d.


V.,.
s...
...—,

no . . .
PAULO RONAI
mxfnrr

u & 13. ADJETIVOS E PRONOMES INTERBOGATIVOS.


:u
a
&) A declinagüo do adjetivo interrogativo qui, quae, quod e
£:
igual ä. do pronome relativo (cf. 5 12). Asslm: Qui vir? "Que
homem?"; Quae puella? "Que menina?"; Quod exemplum? "Que
exemplo?"
I)) A declinagäo do pronome interrogativo quis, quae, quid
ab altero da do pronome relativo no nom. masc. (quis) e no nom. e
ac. neutro (quid) do singular. Exemplos do seu emprögo: Quis
successit Tullo Hostilio? "Quem sucedeu & Tullo Hostili07"; For-
mica. et. musta contendebant acxïter quae maior esset, "A formiga.
e a. mösca discutiam acerbamente (para, suber) quem era mais
importante"; Quid est? "Que hai"; Cui tradidit Amulius geminos?
"A quem entregou Amulio os gelneos'ï"; Post quem regnavit Romu-
lus? "Depois de quem relnou Römulo?"
c) Outro pronome interrogativo: uter, utra, utrum ("qua! dos
dois") emprega-se quando & pergunta concerne apenas a. duas pes-
soas ou coisas. P. ex.: Uter fratrum? ("Qual dos irmäos?"). Pater
Themistöclem consul-"iit, utri filiam daret. "O pai consultou :; Temfs-
tocles (para. suber) a. qu.-xl dos dois devia. dar a. fllha. " No singular
este pronome e declinado assim:

MASCULINO FEMININO NEUTRO

uter utra. utrum


ulrum utmm utrum
uu-lus utrius utrius
utri utri utri
utro utra. utro
No plural, a. declinagäo e lgual :; dos adjetlvos de L" classe.
& 14. ADJETIVOS E PRONOMES INDWINIDOS.
u) 05 adjetivos lndefinidos encontmdos em nossas leituras säo
os seguintes: unus, -a, -um ("um sö "); alten-, «Era, «'Ex-um ("o outro"):
alïus, -n,, qui ("outro"); totus, -u, -um ("lnteiro"); solus, -a. -um
("ab"); nullus, -a, -um ("nenhum"); ullus, -u, -um ("algum");
neuter, -tm, -trum ("nenhum dos deis") .
Todos esses pronomes sio adjetivos da, l.^ classe, mas formam,
nos tres gäneros, o genitivo singular em dus, e 0 dativo singular
em -l, como o pronome interrogativo uter.
:
L:»
..
,.
?.
"þ.
GBADUS-QUABTUS '
111

b) Uterque, utraque, utrumque ("ambos") e pronome com-


posto, no qua] sömente a. primeira parte — uter, utra, utrum —- e
declinada; -que tica invariavei.
c) Da mosma forma, näo se declina. o segundo elemento (que
aqui separamos por um trago horizontal) nos seguintes pronomes
e adjetivos indefinidos: quilcumquc, quaelcumque, quodlcumque (ou
quidlcumque, ("sem quem far"); qui(dam, quaeldam, quodldam
(ou quidldum) ("um certo"); quislque, quaelque, quodlque (ou
quidlquc, ("calda um"); quislqunm, quaclquum, quodlquum (ou quid]
quam), (**aiguem", Haigum").
d) Em quisquis (m. e f.) -—-- uquem quer que seja", quidquld
(n.) — "0 que quer que seja", repete-se (: mesmo elemento; aiem
das formas do nominativo e do acusativo, usa,-se aperias o abla-
tivo singular (quoquo). Ex.: chius ['it puticntïä quidquid con-igöre
est nefas, "Totum-se mais leve gracas a paciöncia. tudo 0 que & proi-
bido alterar".
e) Aliquis, aliqua,, aliquod (ou aliquid), ("n.lguäm", "algo")
e tamböm composto; aqui & o prefixo nii que näo varia., ao passo
que o pronome quis, qua, quod se declina.
Depois das conjungöes ne e si, em vez de aliquis, aliqua, aliquod
(ou aliquid) usam-se quis (qui), qua (quae) ea quod (quid). P. ex.:
Malo afficietur si quis quartam tctlgörit [quis
: aliquis] "Seja cas-
tigado se alguC-m tocur na. quarta. (parte) ". Outro exemplo: Quaerite
si quid adhuc scire cupitis [quid
desejais suber uiguma. coisa". : uliquid]. "Perguntai se uincla.
f) A rospeito de nemo ("ninguem"), observe-se que, em vez
do genitivo neminis e do ablativo nemine, usam-se na. Epoca classica.
(isto &, por volta do nuscimento de Cristo) respectivamente nullius
e nullo.
g) Nihil ("nuda") & substantivo neutro indeclinavel, que se
usa, aperias no nominativo e no acusutivo. Os outros casos sio supri-
dos pelas formas correspondentes de nulla. res: nullius rei, etc.
5 15. CONJUGACSO DOS VERBOS REGULARES.
A) CONJUGACJO DA VOZ ATIVA.
1. OS TEMPOS PRIMITIVOS ajudam-nos a. formar qualquer
tempo do verbo. Salo öles (no caso do verbo amo):
amo 1.n pessoa do singular do presente indicativo;
amas 2? pessoa do singular do mesmo tempo;
amare infinitivo presente;
amavi 13 pessoa do singular do preterito perteito do
indicativo;
amatum supino.
QUADRO SINOPTICO DA VOZ Am
I. Il. IILa) IILb) IV.
PRESENTE DO INDICATIVO
am-o vidö-o les-o cnpï-o audi-o
ama-s vide—s leg-is capi-s audi-s
ama.-t vide-t leg-lt capi-t audi-t
ama-mus vide-mus lag-imus capi-mus audi-mus
ama-tis vide-tis leg-ïtls capi-tis audi—ds
ama.-nt vide—nt lag-unt capi-unt audi-unt
IMPERFEITO DO INDICATIVO
ama.-ban! vlde-bum log-cham cupi-ebam audi-ebnm
ama.-bas vidc-bas leg-ebas capi-abne audi-abne
ama-bat. vide-bat. leg-ebat capliebat audi-chat
ama-hamus vide-.bumus log-ebumus capi-cbamus audi-cbamu:
ama.-hatis vgde-bntls leg-cbutls capl-cbatis audi-almus
ama.-bant vide-bunt lag-cham capi-cham audi-cham;
FUTURO DO INDICATIVO j
ama,-bo vlde-bo leg-am capt-am a.udI—um
ama.-bis vide-bis leg-cs capi-cs audi-es
ama.-bit vide-bit log-ct cupi-ct audi-et
ama-bimus vlde-bïmus leg-emus capi-emas audi-emus
ama-bina vlde-bïtls leg-ctls capi-etia audi-etia
ama.-bunt vlde-bunt lag-ent capi-ent audl-eut
PRETERiTO PERFEITO DO INDICATIVO
amav-l vid-l leg-i cep-l audiv-l
amav-lstl vid-isti leg-lstl cep-lstl audiv-lsu
amav-lt vid-lt lag-lt cep-ll; , audiv-lt
amav-ïmus vid-imus Ieg-ïmus cep-imus '

audiv-ïmus
amav-lstls vid-istis lag-Istis c'ep-lstls audiv-lstla
mnav-erunt. vid-erunt les-"erunt cep-erunt audlv-erunt
ou -ere ou -ere ou -ere ou -ere ou -ere
DAS CONJUGAQOES REGULARES

I. II, III.-;) IILb) xv.

PRETERITO MAIS-QUE-PERFEITO DO INDICATIVO


amavaväram vid-Emun legat-ram cep-ömm audlv-ömm
amav-äras vid-("Eras leg-öras cep-öms audlv-äras
amav-örat vid-ärat. leg-örat cep-ömt. audlv-örat
amav-cramus vid-eramus leg'-eramus cap-eramus audiv-cramus
amav-eratls vid-eratis leg-emtis cep-emtis audlv-cratls
amav-ämnl; vld-önmt leg-örtmt cep—ömnt audiv-öram;
FUTURO PERFEITO DO INDICATIVO
amav-öro vid-Ero log-Ero cen-Ero audiv-öro
amav-öris vid-ENS leg-örls ccp—örls audlv-örls
amavi-Erit vld-örlt lcg—örlt cep-örlt. audlv-örït
amav-erïmus vid-ex'ïmus lag-erimus cen-erimus audiv-enïmus
amav-crïtls vid-eritis log-eritis (rep-eritis audiv-cr'itls
amav-Erint vid-Erilli: legi-rint cep-örlnt audiv-örint;
'
PARTICIPIO PRESENTE
ama-ns ' vlde-ns ] leg.-ens capI-ens audi-eus
PARTICIPIO FUTURO
amat-ms ] vls-urna [ lect-urus capt-ms audit-ufus
GERUNDIO
ad ad ad ad ad
am-lmdum vid-endnu: leg-ondum capi-maum audi-entium
etc. etc. etc. etc. etc.
SUPINO
amat-um vls-um lect-um '
capt-um .
audit-um
—. ; -m.79*

ufar

xs.

'.
...
, I QUADRO SINOPTICO DA VOZ ATIVJ
"
.:
: *
(Continuagäoj
I. 11. Illa.) III.)») IV.

PRESENTE DO SUBJUNTIVO
ame-m vidä-nm leg'-am capi-am audi-nm
ame-s vidä-ns lag-as capi-as a.udï-as
ame-t vide-at log-at capi-at audi-at
ame-mus vide-umus leg-amus capi-alnus audi-alnus
ame-tis vide-aus leg-atls capi-alis audi-aus
ame-nt vidis-unt leg-ant capi-ant audi-ant
IMPERFEITO DO SUBJUNTIVO
amare-m videre—m legäre-m capäre-m audire-m
amare-s videre-s legüre-s capöre-s audire-s
amare-t videre-t logi-re-t cupöre-t audire—t.
amare-mus videre-mus legere-mus capere-mus audire-mus
amare-tis videre-lis legere-us capere-tis audire-tis
amare-nt videre-nt legüre-ut capöre-nt audire-nt
PRETERITO PERFEITO DO SUBJUNTIVO
': amav-änm vld-örim lcg'ürim cep-ürim audiv-ärlm
amav-örls vid—örls leg-öris cep-örls audiv-öris .

amav-örlt vid-örlt lag-örn, cen-Erit a.udIV-öl'it


amav-erïmus vid-erimus leg-erïmus cep-crïmus audiv-crïmun
amav-erïtls vid-eritis leg-erïtis cen-eritis audiv-erïus
amav-Erlnt vid-crine leg-örlnt cep-Erlnt audlv-örint
PRETERITO MAIS-QUE-PERFEITO. DO SUBJUNTIVO
amav-lsscm vid-issem leg-issem cep—lsscm audlv-isscm
nmav-isscs vid-isses leg-isscs cap-isses audlv-isscs
amav-lsset vid-isset les-isset cen-isset audiv-isset
amav-issemus vid-lsscmus leg-isscmus cep-issemus audiv-lssemus.
amav-lssetls vid-issetls leg-issetls cep-issctls audiv-issetls
umam-issent vid-issent leg-isscut- cen-issent audiv-lsscnt
W
DAS coNJUGAgöEs REGULARES

!.

ama.
ama.-ta

ama.-to
ama.-to
ama.-tote
ama.-nm

' ma.-re

amav-lsse

amatur-um
rant-um
amaturos,
&
n.

vide
vide-te

vide-to
vide-to
vlde-tote
vide-mo

vide-re

vid-isse

visurum.
—am, -um
0 visuros,
lua)
PRESENTE DO IMPERATIVO

lege
leg-ïte

FUTURO DO IMPERATIVO

lag—im
lcg-ïto
log-itote
leg—unto

INFINITIVO PRESENTE

ä
'


leg-öre

INFINITIVO PERFEITO

[ leg-issc

INFINITO FUTURO

lecturum,
-am, -um
lecturos,
]
'l
nu;)

cape
capI-te

capI-to
capi-to
capi—tote
capi-umo

cap-äre

cen-isse

capturum,
ä -a,m, -um
0 capturos, 0
IV.

audi
audi-te

audi-to
audi-to
audi-toto
audi-antc

audi-re

audiv—isse

auditurum,
ä -am, -um
audituros,
&?
"
':

'?

-as. -a -as. -a. -as, -a. -as. —a 415, -3.

" «.;—v. .
-
."
*
(*.-.- 116
. ,
PAüLo BONAI -.

a
in;-:,

- 2. OS TEMAS DO VERBO siio tres:


ama— tema do presente, do qual se formam os tempus
do INFECTUM.
amav- tema, do perfeito, do qual se formam os tempos
do PERFECTUM.
amat- temu do supino, do qua] se forma. —— aiem döste —-
o participio futuro .

3. OS TEMPOS DO INFECTUM säo os seguintes;

presente, imperfcito e futuro du indicativo; presente e iinper-


feito do subjuntivo; presente e futuro do imperativo; infi—
nitivo presente; participio presente; geründio.

4. OS TEMPOS DO PERFECTUM siio os seguintes:


preterito perfeito. preterito mais-que-perfeito e futuro per-
fciio do indicativo; preterito perfeito e preterito mais-quc-
pericito do subjuntivo; infinitivo perteito.
A maneira de fui-mar östes tempos nas quatro conjugugöes
depreende—sc füciimcnte do quadro sinopticu das Dags. 112 a 115,
vois nöle as desinöncins apm-ecem separadas do tema.

5. FORMAS FACULTATIVAS.
&) Nupessoa, do plural do perfeito do indicativo, em voz
833
(in. terminugäo «'num, encontra-se tumböm -erc: em vez de amave-
runt, tem-se amarem.
b) Nos perfcitos termniados em -nvi, -cv1 e -lvi e nos
tempns que dC-les säo dei-ivados, pedem-se omitir as siiabns ve e vi,
quando seguidas de :- ou s. Assim podemos ter amasti, creat-it.,
negarunt, l'cdisscs, cantasse, em vez de mum-isti, er.-caverit, nega-
verunt, redivisscs, cnnmvisse.

8. FORMAS IRREGULARES.
E irregular a. singular do imperativo presente dos
2.* pessoa. do
verbos dico, duco e facio, pois acaba. em consoante: die, duc e Iac.
GRADUS QUARTUS 117

B) CONJUGAC—AO DA VOZ PASSIVA.


1. Os TEMPOS DO INFECTUM (os mesmos da voz ativa.)
formam-se por meio de sufixos que se acrescentam ao tema, do
presente. conforme se ve no quadro sinaptico das paginas 116 a 119.
2. OS TEMPOS DO PERFECTUM (os mesmos da voz ativa.)
compücm-se do participio passado (timdo ('io supino) 0 de diversas
formas do verbo sum, conforme se ve no mesmo quadro sinomico.
3. 0 GERUNDIVO €- tirado do radicai do gerundio; a. forma
passiva do SUPINO e iguul & forma. atlva, salvo quo em vez de -um
tei-mina por -u.

4. FORMAS FACULTATIVAS.

&) As formas da. 2.a possoa do singular acabadas em -RIS


podcm tambem ncabar em -re. Assim em vox de ambaris, videa-
ris, diceris podemos encontrar amabat-e, videare, dicere.
b) 0 infinitivo futuro amatum iri e freqüentemente substituido
por amandum (ou amandum, amandos ou amandus ou amanda)
esse.
;.

VERBOS DEPOENTES E SEMIDEPOENTES. ..


milii—'i.

5 16. .
-

n.) VERBOS DEPOENTES säo aqueles que, como imitor, mris, 4

-nrl, mrum sum, "imitur", tem conjugacäo passiva, mas seutido m.lvo. zu'-i

i
Portanto imitor deve-se tragiuzir por "eu imito" e näo por "eu sou
imitado"; dn mesma forma, imitatus sum signiiica. "eu imitei", 0
1150 "eu fui imitatio".
Exemplos: Testatur haec labella, propositum meum, "Esto. fa.-
bula mesta. a. minl-ia tese"; Hic muti loquuntur, "Aqui os mudos
tulam".
unica forma, no entanto, conserva o sontido passivo: e 0
Uma.
gerundivo ou adjetivo verba!. Imitandus, -n, -um significa, pois,
"que deve ser imitado".
A conjugagüo dos verbos depoentes & mais rica. do que & con-
Jugacüo passiva. pois, niem de todos os tempos desta, possui aigu-
mas FORMAS ATIVAS, a. suber: & participio presente, imitans, «mtis,
"que imita"; o participio futuro, immaturus, -a, -um, "que deverä.
imitor" ou "disposto & imitar"; o geründio, ad imitandum, etc.,
"para. imitar", e 0 supino, imitatum, "para imitar".
NOTA: 0 participio passa.-io tem. sentido ativo: imitatus, -a,
-um, "tendo imitado".
hnmannm-Ens
äedoïäwnd gaudeo-Eas
agaso-556

33.sz£
usum:-«uss
.änæäväæ
mansnmAu-ä
...—"50;de ääää unane-auss

þiuþa?» mio-Eua
nuuouwvdd
hue-Musæ
mwv-Acus
.ncäcsæ ua;ca-.m

.E

«Emmæ

unänA—u-Maæo «Eamäm-wgwo .Säæaæäag

hadnoäaæo
miasa-Eae
huc:-"7330 augo-adu ïm:—6430 uncia-«adu

bin-made
«E.—Hände uano-Esc äänv-SED
mio-Ede
mm.--maæo uuu-Mndo
n^v-Naso ün«-Eam
wmääwmm
AQE

OPHH40HQZH

No» OPHHQOHQZH

OPHBJvaHQZH

.m.

ä OQ
OQ
OQ
ESQ—oüæ—
gasaw-Man givne-w.v—
ganeo-mg
Haand-wg
Eänæüï udam-Mæ— "a???"
Euam-mm; Eua-ww—
ïupana-uva,,
uano-wm" 559..me
mim-mm: HR;-mg mm.-vu?:
üa.—Hh un.-ww— 5?an
gagga/So
SE.—Oza

OHHEhMHMH/HH
OMDBD-H
HHZHmmmnH


9555 gaggan?
«En—dabam.? 555363»
äänöuï HERES» uda-5903»
nu.—5705»?
mm.-dabam» mimm-03? gmnöEþ
ana-og» äaögþ adu-Tm?»
nan-03? an:—62»
miuwwï 55..wa
Ho-wEþ

.!

EmEæQ-æäd
aDEæA-æäd haban-«Ed
uning-da.» äänääa angalus—Hæ
nuuæaäzä

ääüd
äumnxdäæ
miæpääd mimm-æqua
H::TdSæ maun-dem Han-duæ non-send
nuh-..ænä
mm.-.æS—m

H .x.-Ed
,

.wir,

0:520
0:520

;v
, 0:850; 0300

;? ;;, ; ? ; ; v;
5:0 5000 0300 0320 "5:00
w

00 000;
3:04 0000
0000;
0:000];
20 020 020

I,»

,. ". S:-.0..0:.tu:0
S:...0-.0:m50-€:0

.x

55:20 55:30 55:50


0:3040 05:50 05:50 05520 03:30 0385»
?
5330 3:050
0www:0 00:050 0ä0:0
00:050
3350
ïm:—0
"7395
28:00

OPHHQOHAHZH

0:500

;; ; ; ;; ; ;;
0300 0:520
5000 0:000
0:250; 0300 0320 89:00
20 020 020;
000
5:0 "::0 «000;
00

?
00

.[WIDDH-HHNDHHHZUWWDQ

v * v OPHBQOHQZUH
v v gua-0533
S:-..0-,0:w:0-500

OAH 5:300 5:058


5:300 0:300 03:00 05:000
0:300 00500 0500 00:00 0300 03:00 up.-0900
0300 0300 3000 3000 0300
5000

.
OQ4mm4mn

Og
0:503

;? v;
0:520

; ; ; ;
5000 00:000
S:0
0:850; 0300 0000 0:000
0:20 "530
w::m; 0000; 000 020 "300
00 000,-

'DFHHHä

v v OBHHMäHM-HDOIWHQEH

O-HHMHRHNHMHMH
v,; ? ,—
5:L0.0:-000H
OþHQZH—MMHU

S:-äkmu—EEJWS
OZHnHDw

5:000"
5503 0:000: 5:000:
0:000: 0032 0000" 0032 0:000: 0300:
0002 303 0002
OHWHOHHMHaqn—H

0002 0000"
300" 300— 0000"
«7002

0:500

;v; ;v; ;v,;;?;


0:505

; v;
5000 0303 0:000
d::w
0:550; 0500 0000 0000 03ï0 2500
000 "::0; 000 020 020
00 OMDHDDH

v
»DHHumw—HHEMHF

5:2020-55063

5:20Lm—T03
OHHmuerm—HVHAH

5:03 5:03 5:03


0:03 0003 0:03
0:0Hþ 0003 003 0003
02? "03 003 EF 00? 001,
003 003
«72?

.,

0:500

;v ; ? ; ; ?; ; v; ; ?;
5000 03000
0:00 0:290
S:0 0:5:0; 0300 0000
00 0300 «::00
"5:04 00 0E0
00;
um.—0
00

? S:-äkgämwgm
:520Lw:€:0.50

8:050 5:550
05050 000050 05050 00:050 5:0050
3050 5050 3050
3050 5050 5050 0:0050
5050
000050
5050 :.«050
S050
.

..

,
,

,
..
.
mun—«mh mäm
"Em; mwm ämd .

v T.
«uma-abc?»
ubaæAE—æ amas-Musæ EamAvn—d naeuäbusæ gnääudd
naue,—muss
amas-«655.
mahs-Musæ 2593de .fr
ungua—s
gaggam uitam:—.m agamus
magud
SQ,—".m

.E 3356

.
mammæ

411
Eww
mræ mäwv
um.,

v —
fammi—

.— "
w

OþHBZDhmHh—w

äääaæa aga-2930
äSæ-Eæo äaämdu m:uäägdo,
uda-æumado

uda-mnoado
wEdAmdo
H:»?Eæo mi.?äado
mmm—559—

.äþadu ïm.—made
9:598 ,odumdu,
illi.—(

mdumæo
553
Ann.—HM

vado
Noþ
OþHHZDhMmh—w

OPHHZDh-mmpm

ä
OG"

mndum
Euam
»Ew— mmm .T."...—

tu,—
Acmmæuääccv

OQ
OnH

uua-wäwo—
ääöämï gen-wnæmï
OBHMHrmMHm—HAH
« &"'
annam-ME gasaw" unumsäw— www-opmwou
Eua-wämw—

wmmwäæzg wis-ME Haus-wg 52me 5302


u.s-wwH mäuoom 2303
coma,—ga
Adam-H .302 502 cïir

mH-HZm—ummmm OBHHHNHHWEH

mzn—mm

"Em mämv
OHHMHHWMM
mmm xu.-«u;!

v
nam.—

wad — —
amabo ..
Han-033» Emun-952». uda-7953?
nuuum-our» gas-93? hand-03»
anc-953»
www-985»
mïaxmwwþ
þzuæägþ
.TwæwEþ Sdmwþ inn-um?
uan-mur» m.:mtr www?
dm? www.)
...—H

'

macim—

«Em.— www mümmv täv...


äwg

«uma-musas Han-wænæ
nna-wäqæ
äuoudgw
www-audeas
ENS-mans
uua-wad äed-wis
Saxa—.m
Huc-056
525qu maya,—um
&?de maxumum

.H
sudans Cumana
.TæSæ
«tus-d]
m:Swmmæ
omma
müæmmw

»
Ewmmm; mammæ «omma uuwmmwg

&
« —V
.
EN

fugam;—.m 0. uenam-Musæ
S:-.Edu

mwäwdw suma-
05:656 EN:—Au.:æ
3:956. æäwsm .Ssäwzæ
53:55
EG?» acu-Nuda
mergus
24de
.ded

'
xlObHHZD

æmmæ
msäommm

mSwmmw

umæmmwg
Summe; mammæ

ïmma/—

hgæ
". .—
? vasae»?
.
EM

5557an .wkmw-
«Ed—adu ungenau
mgado agame
525me
Sado Eado 555 Dum-adu
hon—.Edo
moäæo
8533
OQH «.^—so

OþHHdwmmnmaäH

OþHHQMHMHAH

Häzmmmmm OMHDHDRH

om

*
m
mdäommo

mSmmmæ
OHHHBUHMHW

;
Ewmmw— mammæ uqommwg
uwmmog

v ?
.OPHHLHMHHEDG

EM
OQ
Og
,
5:155:

dama-
noun-Tm":
imETwB
"5552
OPHBHZH-WZH

5502 Reum-ME
mgoo— 0502 waw-wg meæom—
5502
302 302 502 OþHHHZHrAH/HH

TME

-
m&zmwamm OGHDHDrm
OþHBHZHrAZH

munds"

mmmw

msäæmmm

;v ;v
mbmmmw
Ewmmw
: mwmmo gammmwg
"Emmæ;
. .

«&
unu—Las-

HAE-03»
» ökmd-

noui-wu;
O,.HHmwmem—HMHAH

Edmfr heu-og,?
mam*.»
mdmwþ
sam? dm? 9703» €.wa "93me
mm? mem? «:de

omma,

æw
mspmowmæ

;v ; «
müæmmo
Smmmw

,
mammæ «mammæ;
uwmmw—

EM

S.D-.Eæ;
.
cum?
ENS-säum nou-Tagus »Ea—Haand.
you--saw
meuse;
5:559
Edvards
managa 0395." oakæSæ Etne—ä
5556 SæEæ
dääd
-
»
.
,...w-ng.

122
. . .
PAULO BONAI '.

b) VERBOS SEMIDEPOENTES säo aquäles que formam os


tempus do presente na. voz ativa. e 05 do perfeito na voz passiva.,
e täm sentido ativo. Assim, soleo, -cs, -öi'e, solitus eum, "costumar",
e mais trös:
audöo, -cs, -ere, ausus sum, "ousar"
gaudöo, -cs, -ere, gavisus sum, "alegrar-se"
fido, gis, -örc, fisus sum, "confiar".
c) 0 verbo tio, que & umo. especie de semidepoente als avessas.
e tratado no 5 18.
5 17. CONJUGACAO PERIFRASTICA.
Muitas väzes encontramos os tempos do verbo sum ao lado do
participio futuro ou do gerundivo de. outros verbos. Em tais casos,
cstnmos cm prcsenca de uma conjugugäo auxilia:-, chamada CON-
JUGAQAO PERIFRASTICA, que tom tantus formas quantas o
proprio verbo sum. Estas formas se traduzem pam. o portuguös
pelos tcmpos dos verbos auxiliares "ter" ou "haver", nos quails se
acrescenm o infinitivo ativo ou passivo do verbo & conjugar, con-
forme em iatim se cncontra o participio futuro ou o gerundivo. Eis
os trös primciros tempus:
VOZ ATIVA.

Presente do indicativo amatul'us, -a, -um sum "hei de amni-" ou


"tenho de amat"
Imperfeito do indicativo amntums, -n, -um eram "havia de amat"
amat"
ou "tinlm de
Futuro do indicativo amatur-us, -a, -um ero "haverei de amat"
ou "terei de amat"
VOZ PASSIVA

Presente do indicativo amandus, -um sum "hei de ser amado"


-a.,
'
ou "tenho de scr
amado"
Imperteito do indicativo amandus, -a, -um eram "havia. de ser ama.-
do ou "tinha. de ser
amodo"
Futuro do indicativo amandus, -a, -um'
ero "hztverei de ser
umado" ou "tei-ci
de ser amado"
GBADUS QUARTUS 123

e assim por diante. Exemplos:


Quidnam futurum est, si crearit liböros? "Que ha de ser,
quando (o Sol) tiver criado filhan?"
Coriolanus iam patriam suam oppugnaturus erat, cum ad eum
mater et uxor ab Urbe venerunt. "Coriolano Ja. ia. atacar a. prOpria.
patria., quando & mäe e a. espüsa. viemm de Roma. a, seu encoutro".
Ut desint, vil-cs, tamen est laudanda. voluntas. "Ainda. que as
tcr-gas mitem, a. vontade ha. de ser louvada.".
Caesari omnia uno tempöro erant agenda., "cesar tinha. de Iazer
tudo ao mesmo tempo".

5 18. VERBOS IBREGUDAEES.


&) Sum, es, esse, fui (**ser" oü estar")

INDICATIVO ' SUBJUNTIVO IMPERATIVO

Pres. ' Imperf. Fut. .


Pres. ,
Imperf. Pres. Fut.

sum oram ero sim ' essem


es crus cris sis esses es esto
esl: erat crit sit esset CStO
sumus eramus erimus simus ess—mus
estis erutis erit Er.-
sitis essetis este estote
sunt erunt erunt sint (ES-SCIRI; sunto
"eu sou" "eu ora." "eu serei" "eu seja" "eu fasse" :: sa " u 86
::
etc. etc. etc. etc. etc. i
etc. etc.

INDICATIVO SUBJUNTIVO
4

Pret. perf. M. q. perf. Fut. perf. Pret. perf. M. (1. perf.


fui fuöram fut-ro fuörim fuissem
fuisti fua-us fuörls fuöris fuisses
fuit fuörut fuörit fuörit. fuisset
fuimus fueramus fuerimus fuerimus fuissemus
fuistis fum-alis fum-itis fum-itis fuissetis
fuerunt fui-mnl: fuörint fuöi'ims fuissent
ou fuere "eu tinhn " eu tel-ei " eu tenha " eu tivesse
"eu fui", etc. Sido", etc sido ", etc. sido ", etc sldo ", etc.
124 , . .
PAULO RON'AI -

INFINITIVO

Presente Perfeito Futuro

futurum, -am, -um


fuisse futums, -as, -u
"ter sido " esse
, "haver de ser"

PARTICIPIO SUPINO

Presente .. Passado .. Futura :


-a,
talta
l'alta. falta futurus,
ha de nnr!
'quo sor'
Em voz de futurum esse cncontrumos tumbC-m fore.
b) Conjugam-se da. mesma forma os seguintes compostos de
sum, cujos tempo.-; primitivos o sentido conatum do Lexico do fim
do volume: absum, adsum, de:-um, interdum.
Notar quo praesum ("estur encurregudo de") tem participio
presente: praesens, tls.
Prosum, prodes, prodesse, protül ("ser util", "ser-vir") rcccbe
um d entre o prefixo pro- e as formas de sum que comegnm por
vogal. Assim: prodes, prodest no presente, prodöro, etc. 110 futuro,
prodöram, etc. no imperteito do indicativo, prodessem, etc. no lm-
perfeito dc subjuntivo
. c) Possum, potes, posse, potüi ("poder") (- composto de potis
: ("capaz") 9 de sum.
4
Notar os tempos derivados do presente: -

Presente do md.: possum, potest, potest, possümus, potest-is,


possunt.
: Imperfeito do lud.: poti-ram, potöras, etc.
,' Futura do ima.: poti-ro, poti-ris, ctc.
Presente do subj.: possim, possis, etc.
Imperfeito do subi: posscm. pOSHCS, etc.
Participio presente: potens, -us.
Os demals tempos siio regulares:
Pret. perf. do ma.: potui, potuisti, etc.
M.—que-pcrt. do md.: potui-rum, potu-Eras, etc.
Futura perfelto do md.: potuöro, potuörls, etc.
GRADUS QUARTUS 125

Perf. do sum.: potuerim, potnöris, etc.


M.—que-perf. do subj.: potuissem, potuisses.
Faltam o participio fut. e 0 imperativo, o supino e derivados.

INDICATIVO SUBJUNTIVO IMPERATIVO

Presente Imperteito Futuro Presente Imperfeito Presente Futuro

&) Volo, vis, velle, volüi ("quei-er")

voiebum volam velim vollem


volebas voles velis velles
volebat volet velit vcllet,
volumus volebamus volemus velimus vellemus
vultis volebatis voletis vel itis velletis
volunt volebant volent velint vellent

0) Nolo', non vis, nolle, nolüi (" nilo queret ")

nolebam uolamnolim nollem noliï nolilo


nok—lm s uolesnolis nolles noi itea nolito
nolebat uolei; nolit nollet nolltote
nok-luimus nolemus nolimus nollemus . nolunto
H()k'biltis uoletis uomis nollet ls
nolebant uolent nolint nollent

!) MaIOS, mavis, malle, malüi ("quei- er mais", "preterit-")

malebam malam malim mallem faita


malebas malos malis malles
mmebat malet malit mallei;
mnlelmmus mulemus malimus manemus
malebatis malens malitis malleus
malebant malent malint mallent

Nolo e composto de non -i- volo.


2. Acer-ca. do emprögo däste imperativo, ct. & 29. II b.
3. Malo e composto de magis -i- volo.

126 PAULO RONAI
Ostres verbos formam regularmente todos os tcmpos derivadoa
do perfeito.
Os .dois primeiros tem participio presente: volens (gen. volen-
tis) e nolens (gen. nolentis).
g) Eo, is, irc, ii (ou ivi), itum ("ir").
dif-"

.
'i'i' INDICATIVO SUBJUNTIVO IMPERATIVO
.f.-3

.
Presente Imperteito Futuro Presonte Imperfeito Presente Futura

eo ibam ibo eum irem —. .—


is ibas ibis cas ires 1 ito
it
imus
ibat.
ibamus
ibit.
ibimus
em;
eamus
iret.
iremus .... ito
—-
itis ibatis ibitis entis iretis iio itote
euni; ibant ibunt eant irent .. eunto

Perteito M.—q.-pert. Fut.-pertPcv-teito M.-q.-perf.


ii iömm iöro iörim issem
istl iöras iöris iöris isses
iit iömt iörit iörit isset
limus ierumus ici-imus ierïmus issemus
istis ieratis ierïtis ieritis issetls
ierunt iöraut iärint iöriut; issent

Inf. presente: ire Part. presente: iens, (gen.: euntis)


passado: isse futuro: iturus, -u, -um
futuro: iturum esse passado: itus, -u, -um1
Geründio: ad eundum, etc.
ll) Conjugam-se da. mesma forma. os seguintes compostos de
eo, cujos tempos primitivos e sentido constam do Lexico no tim
dn volume: abi—o, cxöo, intel-Eo, prodi-o, redöo e trausöo.
!) Queo, quis, quim, quivi ou quii, quitum ("poder");
Nequeo, nequis, nequire, nequivi ou nequïi, nequitum ("näo
poder").
Estes duis verbos conjugam—se como eo; faltam-lhes, parem, o
imperativo, o participio futuro e 0 gerundio.
Empregado aperias na expressio impessoai itum est ("a.
1.
gente toi") .
GBADUS QUARTUS 123

Novi, assim como os damals tempns dele derivados, que multos


dicionarios registrum como preterito perteito do nosco, tem tambem
eentldo de infectum; p. ex. Ilanc unam gradum potentlumque nove-
runt, "Näo conhecem senio este genero de credito e poder".

& 20. VERBOS E EXPRESSöES IMPESSOAIS.

a,)Chamamos verbos impessoais aos que 56 se empregnm nn.


3.a pessoa do singular e no infinitivo; asslm 1icet,lieel'e, lleüit ou
licitum est ("e permitido").
Säo destzx catcgmia os verbos que indicum fenömenos da. natu-
reza: pluit, pluere, pluit. ("chove"); tonat., tonare, wnüit ("tro-
veja"), etc.
I)) Os outros verbos lmpessoais exprimem sentimentos; assim:
poenitet, -ere, -üit ("causa arrependimento"); pudet, -erc, -üit.
("causa vergonha"); taedet, -ere, -ült, etc ("causa enfado"). ,
Estes verbos, note-se bem, 11:10 sic impessoais semïu na. torma,
pols os sentimentos sempre se relacionam, necessäriamente, com
uma. pessoa; mas a. pessoa que sente & indicada, näo pelas termina-
göes de verbo, e sim pelo complemento que geralmente acompanha. .';c

öute verbo. Assim, poenitet & quose sempre acompanhado de um .:


complemento no acusatlvo, 1). ex. me, e entio passa a significar: :.
"causa-me arrependimento". isto e, "arrependo-me". Vejamos o
presente deste verbo referldo as diversas pessoas:
.n.-w..-

poenitet me arrependo-me "Conjugam-se" da.


poenitet. te arrenendes-te mesma forma, as ex-
poenïtet cum öle arrepende-se pressöes: pudet me,
poenitet eum ela arrepende-se taedet me, etc.
poenitet nos arrependemo-nos
poenitet vos arrependels-vos
poenitet eos eles arrependem-se
poenitet eas elus arrependem-se

O nome da. causa que provoca o sentlmento eam. ne genitivo;


ausim Paenitet me pigritiae, "Arrependo-me da. minha pregulga";
as väzes pede ser expressa. por infinitivo: Puörum poenitüit. monita.
patris neglexisse. h0 menino arrependeu-se de ter desprezado as
advertöneias do pai".
e) Ha expressöes impessoals que regem näo o acusatlvo, mas
o dativo. Asslm, a, expressäo opus est, "ne. necessldade", com com-
GBADUS QUARTUS 131

5 22. PREPOSIGöES E POSPOSICöES.


a) Multas vözes o adjunto circunsmnclal e expresso näo por
meio de simples adverbio ou de substantivo em ablativo, mas por
meio de um nome precedido de preposigio.
O NOME PRECEDIDO DE PREPOSIGAO NUNCA PODE
FICAR NO NOMINATIVO.
Certae preposlgöes regem ACUSATIVO; assim ad, unte, apud,
circum, eontra, infra, inter, 01), prope, supra, trans.
Outras regem ABLATIVO: a ou ab, cum, de, 0 ou ex, pro, sine.
As preposiqöes in, sub e super rcgem ACUSATIVO, quando &
expressio de quo mzem parte responde D. pergunta, "Pura. onde?",
e ABLATIVO, quando responde ä. pergunta "Onde?".
O sentido das preposigöes acima encontra-se no Läxlco.
b) Ha em latim algumas palzwras que formam expressäo
adverbia] com o nome que as precede e que. por oposicäo as prepo-
sicöes, chamuremos POSPOSIGOES. Assim ('uusä (ua. realidade abla-
tivo do substantivo causa), no scntldo de "com o intuito de", exige
o substantivo no genitivo: 1). ex.: Multa. ornandi causis. serlpta. sunt,
"Muitas colsas forum escritas com o intuita de enteitar". Por outro
lado vcrsus, "em diregäo de", exige o substantivo no acusatlvo:
Arretium versus castra, movit "Pes-se em marcha. em direcäcr de
Arrecio".
5 23. INTERJEIQöES. 4-
As interjeigöes siio palavras exclamativas, invariaveis de forma..
de sentido pouco definitio, e cuja tradugäo depende sempre do
contexto em que siio encontradus. Eis algumas das mais treqüentes:
age, ah, ave, eheu, eia, hcrcle, macte, mehercule, oh, vae.
132 PAULO RONAI

SINTAXE DAS ORACöES INDEPENDENTES


& 24. A ORAQAO SIMPLES E SEUS TERMOS.
A parte da. gramatica exposta nas ligöes anteriores tmta da
forma. dus palavrus consideradus isoladamente e de sua:; transfor-
magöes; a. 910. se da o nome de mm-fologiaf. A parte que vamos expui-
nas ligöes a seguir, chamada. summo?, trata. da disposigüo e da
funqäo das palavras dentro da frase e da. relacio das frases entre
si, ou, em outros termos, da oragäo simpes e du oragäo composta.
Os te:-mos du oracäo simpies siio os seguintes: o sujcito. o
predicado, os objetos e os adjuntos.
&) 0 SUJEITO da, oragäo simpies esta. no nominativo: Illi
negarunt.
Pode o sujeito estur incluido no verbo: Iaces indigno loco, "Estas
deitado num lug-ar indigno".
b) 0 PREDICADO node ser um verbo: Respondit agnus; ou
um nome, acompanhado do verbo sum: Nunquam est. fidelis cum
potente societas.
O sujeito e 0 predicatio sic 05 (1015 termos essenciais da. omgäo.
Os outros tärmos servem para modificar o sentido dE-sses dois.
c) 0 sentido do sujelto & modificado polo ADJUNTO RES-
TRITIVO (ou ADJETIVO), que pode ser ORDICSSO por melo de um
adjetlvo atributo: mons Palatinus, ou de um nome, geraimente no
genitivo: Vita Ovidii.
d) 0 sentido do predicado e modificatio . pelas objetos direto
e indireto e peio adjunto adverbia].
O caso do OBJETO DIRETO e a acusativo: Puella pulchra
(luos procos habebat.
e) 0 casu-110 OBJETO INDIRETO e 0 datfï'o: Orbilïus hos
versus amico scribit.

1. Palavra. composta. de dols elementos greges; significa. "estudp


das formas".
2. PaLavra, grega. que significa "disposicäo".

.us'v -'
munus QUARTUS . )
4135

!) 0 APOSTO. isto e, 0 substantivo que serve de atributo &.

outro substantivo, concorda com este em caso; o genero e 0 numero


podem ditem-. P. ex.: Romani victores ex 05. pugnä recesserunt, "Os
romanos voltaram desse. batalha. como vencedores"; Administrls ad
ea sacrificia Druidïbus utuntur, "Em tais sacrificios, utilizam os
Drüidas como auxiliares"; Vcrcmgetorlx expellitur ex oppido Ger-
govïä, "Verclngetorige e expulso da fortaleza. de Gergövia".
5 27. CONCORDANCIA DO PRONONEE.
&) Os pronomes relativos e demonstrativae concordam com
o antecedente (isto e, 0 nome & qua se referem) em numero e genero,
mas niio em caso: este €- determinado peia. fungäo que o pronome
desemponha na. sua. pröpria frase. Asslm neste exemplo: Rea Sllvïa.
duos filios habüit, quorum pater deus Mars erat, 0 relativo quorum
concorda em nümero e gönero com o antecedente filios, mas näo con-
corda com öle em caso, por ter na. oragäo relativa, a, fungüo de
adjunto restritivo.
11) Quando o antecedente do pronome relativo seria. um pro-
nome demonstrativo, este multas vezes e omitido, sobretudo, quando
o seu caso :: identico ao do relativo. Assim em Qui facere quae non
possunt verbis elövant, adscribat-e hoc debebunt exemplum sibi
("AQUELES que rebaixam com palavras 0 que näo podem fazer
deverüo aplicar este exemplo 9. si mesmos") estäo omitidos ii. 8 ea,
antecedentes respectivamente de qui te quae; na. traducäo portuguäsa
os equivalentes dessas duas palavras subentendldas, impressos em
maiuscula. m'io pedem ser omitldos.
5 28. AS VOZES DO VERBO.
a) Em latlm a voz passiva tem freqüentemente SENTIDO
REFLEXIVO: Tcmpöra. mutantur et nos mutamur in illis, "05
tempos se modificam e nös nos modificamos com eles".
b) AO TRANSFORMAR-SE UMA ORACAO DE VOZ ATIVA
EM ORAQAO DE VOZ PASSIVA, o objeto da. primeira torua,-se
sujeito, e 0 sujeito torna-se complemento de causa eficiente da.
oracäo passiva.: Actus veram virtutem exhibent, ("Os atos revelam
a. verdadeira virtude") torna-se Vera virtus actibus exhibetur ("A
verdadeira. virtude e revelada. pelas atos").
Quando o sujeito e ser vivo, como na. frase Poetae laudant
virtutem ("Os poetas louvam a. virtude"), aparece na. oragäo passiva.
precedldo da. preposigäo a ou ab: Virtus laudatur a, po'e'tls ("A vir-
tude e louvada. pelos poetas") . A este complemento se de, 0 nome
de complemento de agente.
;v, ..

136 .
" .
"PAULO BONAI

Ac pas-o que em outras linguas so os verbos transitivos


0)
säo usados na voz passiva., em latim os VERBOS INTRANSITIVOS
tambem podem ser empregados nesta. voz; neste caso, entretanto, o
seu uso se resti-iuge B. 3." peasoa. do singular e indica & indetermi-
nagüo do sujeito: Ad arma concurritur, "(Todes correm a, pegar
em armas").
Os verbos transitivos, quando usados IMPESSOALMENTE
(sem complemento de agente ou de causa eficiente), indicam tam-
b6m a. indeterminagäo do queito: Diu atque acriter pugnatum est,
"Combateu-se asperamente durante muito tempo".
S 29. OS MODOS DO VERBO.

I. 0 SUBJUNTIVO, quando empregado em oraoöes indepen-


dentes, pode ter varios usos; assim, pode exprimit:
&) possibiiidade (substituinao o nosso condicional): Sine ami—
citia viia. tristis cssct. "Sem a amizade a. vida seria triste";
b) düvida: Qua te regione requiram? "Em que regiüo devo
procurar-te '! ";
desejo: Utinam viveret-, "Oxalä, öle vivesse";
c)
ordem: Amemus patriam, "Amemos a. patria", ou proibi—
d)
gäo: Neminem nec accusavi-ris, nec lauduvöris cito, "Näo acuses
nem louves ninguem depressa" (isto 6, uievianamei'ite").
II. AcC-rca do uso do IMPERATIVO, note-se o seguinte:
a) 0 imperativo & substituido pelo subjuntivo nas pessoas
que lhe fultum: Amcmus patrium. Veniunt. Aiem disto, como em
portuguäs, nas proibioöes nüo se usa. imperativo, mas sim subjun-
tlvo; em latim, porem, e geralmente o perfeito e näo o presente do
subjuntivo: Neminem nec accusavi-ris. nec laudavöris cito.
b) A proibigäo pode ser expressa. ainda. peio imperativo de
nolo -I- o infinitivo: nolite timere, "näo temnis" ("näo quein-ais
temer ") .
c) 0 imperativo futuro emprega-se principalmente em textos
de ieis ou em mäximas para. exprimir ordens de valor gem], que se
referem näo aperias ao presente, mus tamböm ao futuro: Consüles
nemini parente, "Os cbnsuies näo devem obedecer a ninguäm";
Intra torminum quisque maneto sunm, "Cado. um devo ficar dentro
da sua condicio".
& 30. AS FOBMIAS NOMINAIS DO VERBO.

a) 0 PARTICIPIO, multas vezes, deve ser trnduzido por melo


de orat,-ïm subordinada: Cur mihi turbulentam fecisti aquam bibenti7,
"Por que me turvaste a. agna a. mim que bebo?"; Canis mordens
s GRADUS QUARTUS 189
?.
.

0) P. SUJEITO da. oragäo intinitiva: Scio fram-em adesse, "Sei


que meu irmio esta aqui".
() E COMPLEMENTO PREDICATIVO do sujeito da oragäo "f"
infinitiva: Scimus te Romanum esse, uSabemols que es Romano". " -

3) Ac lado de aiguns verbos, como docöo ("ensinar"), rogo


("pedir"), encontramos DOIS ACUSATIVOS, um de pessda, outro
de coisa. Assim: Magister discipüios linguam Latinam docet, "0
professor ensina. nos aiunos a. lingua latina"; Dionysius Piil'loxönum
de quibusdam versibus sententium rogavit, "Dionisio pediu a. Fiio-
xeno & sua opiniz'io acürca de certos versos".

& 83. SINTAXE DO GENITIVO.

a) . O genitivo, caso do adjunto restritivo (ou adjetivo), exprime,


aptes de tudo, ideia. de posse: Regnum Romuli, "O reinado de
Römuio". (GENITIVO POSSESSIVO.)
b) Acompnnhado de um adjetivo no mesmo caso, pode expri-
mit qualidado: Cervus vasti corpöris, "Um cervo de grande corpo";
Tuba. aeris flexi, "Un-ia. trombeta. de bronze recurvo". (GENITIVO
DE QUALIDADE.)
c) Ao lado de pronomes e adjetivos que exprimem quantidade
designa o conjunto de que se separa. uma. parte: norum omnium
fortissimi sunt Belgae, "Os mais valentes de todos öles siio os beigas";
Quid negotii est Cucsäri in Gaiiïü? "Que negöcio tem CEsm- na.
Galla,?" (GENITIVO PARTITIVO.)
(1) Ac lado de adjetivos (patiens, avidus, conscius. etc.) es de
substantivos (patientia., amor, timor, etc.), que enccrmm ideis.
de agäo, o genitivo designa. o ubjcto desse, ugäo: Conscia. mcus recti,
"Um espfrito convencido de seu direito" ("Que conhece o seu
dir-eito"); vtrosque timor ignominiae ad virtutem excitabat, "O
mödo da. ignominia. incitava uns e outros a coragem". (GENITIVO
OBJETIVO.) x
e) Ao lado dos substantivos de que trata. & alinea d), 0 geni-
tivo pode tambem designat o sujeito da. agäo. (GENITIVO SUB-
JETIVO.) Assim amor putris node significar "o amor quo se sente
pelo pai" (gen. objetivo) e "0 amor que o pai sente" (gen. subjetivu).
Par-a evitar düvidas. no segundo caso prefere-se dizer amor patrius,
"amor paterno".
'
1) Ac lado de verbos que significam "esquecer" (camo "obli-
viscor) ou "lembrar-se" (como memini), 5 de nomes derivadoa do-
meemos, 'o genitivo designare. coisa. ou pessoa. lembrada ou esquecida:
Memini amicorum, "Lembro-me dos amlgos"; Verbi-is contumeliae
140
.
'. PAULO BONA!
rex oblitus est, "0 rei esqueceu-se da. antlga atronta". (GENITIVO
DE LEMBRANGA OU DE ESQUECIMENTO.)
3) Ac lado do verbo sum, o genitivo de adjetivos que encerram
idem. de comparagäo (como magnus, plus, parvus, tantus, etc.)
exprime o valor atribuldo &. aiguäm ou a. aiguma coisa. (GENITIVO
DE ESTIMAQAO.) Ex.: Tanti non sum, "Näo tenho tanto valor";
Pluris est unus oculatus tcstis quam uul-iti decem, "Mais vale uma
testemunha ocular de qua dez testemunhas auriculares".
5 84. SINTAXE DO DATIVO.
&) O emm-ego mais comum do dativo e de OBJETO INDI-
0
' -
RETO: Amulius geminos servo tradidit ,"Amülio entregou os gömeos
& um escravo"; Non scholae sed vitae discimus, "Näo estudamos
para. a, escola, e sim para. a. vida".
b) Convöm lembrar que certos verbos latinos, como p. ex.:
parco ("poupar"), que em portugues regem objeto direto, em latim
exigem objeto indireto: Uri neque homini, neque lemo quam con-
spexerunt parcunt, "Os uros mio poupam nem os homens, nem os
animais que avistaram".
- c) Usu-se ainda o dativo ao lado de certo numero de adje-
tivos, cujo sentido ele completa, como aptus, gratus, inutilis, par,
salutaris, utilis, etc.: Nemo ei par erat, "Ninguäm era igual a öle".
d) 05 verbos compostns com os prefixos AD, ANTE, CON.
DE, EX, IN, INTER, OB. PER, POST. PRAE, SUB, SUPER regem
tambem um complemento no dativo: Exscquiis Claudiae multi amici
domus adsunt, "Multos amigos da familia assistem im enterro de
Gläudia."; Dl'uides rebus divinis intersunt, "Os drüidas estäo pre-
sentes as cerimbnlas".
"r
e) Raramente o dativo (em vez do ablativo precedido de a. ou
-
ab, muito mais comum) pode designar & pessoa. que exccuta uma.
aeäo expressa por verbo passivo, especialmente por aiguma. forma.
;. peritrastica passiva (cf. 9 17): Caesari omnia uno tcmpörc erant
agenda. "cesar teve de tomar tödas as medidas ao mesmo tempo".
(DATIVO DE AGENTE.).
': !) Ao lado do verbo sum, o dativo pode encerrar idem de posse
(mais freqüentemente expressa por habeo -1- acusativo): Quid nego-
tii Caesari in Galliä. est? "Que negocio tem cesar na, eum?"; Fallax
wt sollertia nobis [:Habemus fallacem sollertiam], "Temos uma,
esperteza enganadora.". (DATIVO DE POSSE.)
g) As vezes o verbo sum & acompanhado de DOIS DATIVOS:
o objeto direto e um complemento que exprime () efeito ou o obje-
tivo da. agäo: Quintus collegis exemplo est,, "Quinto serve de exemplo
142
. , .
PAULO BONA]:

o) acompanhando um comparativo, O SEGUNDO TERMO DA


COMPARAC-AO: cf. 5 5, c.
1!)QUALIDADE: Uri sunt magnitudine paulo infra. elephan-
tos, "Os uros sïw de um tamanho pouco interior ao dos elefantos";
q) MEDIDA, ao lado de um comparativo, como a palavra.
paulo no exemplo da. alinea. p); cf; alnda. Tanto melior! "Tanto
'
memor".
r) Pode ainda. ablativo completur o sentido de certos ADJ E-
o
TTVOS, como na. expressäo laude dig-nus, udigno de louvor";
s) e pode servit de complemento ». expressäo impessoal
' opus
est; cf. 5 20, o.
Mæ-
GBADUB QUARTUS

SINTAXE DO PERIODO
& 30. A ANALISE DO PERiODO.
8.) Ac traduzir um periodo, 6 sempre recomendavel distinguir
primeiro o nümero de oragöes de que. se compöe: para, isto, basta
contar os predicados.
Depois disto, procura—se a, oragäo principal. Este. m'io comeca
nem por conjungz'w subordinativa (cum, ut, si, quod, quamquam,
quoties, etc.) nem por pronome relativo (menos no caso de relativo
de ligagäo, fficil de reconhecer, porque e precedido de ponto-e-virgula.
ou ponto final, exclumativo ou interrogativo. Cf. 5 12, b.)
E aconselhavel vcrter primeiro, cumauxilio da analise lögica,
0
a. orncäo principal e depois zis oragücs subordinndas, uma. por uma,
procuranda liga-ins a. aigum membro da omgüo principal. so depols
de tolta estu. traduqäo provisöria (: que procurw-emas dar a nossa.
versäo forma definitiva em bom portuguüs, respeitando quanto pos-
sivel a. ordcm dus omgöc-s no periodo original.
O trabalho preparati-rio de que Ialnmos & necessario näo sbmente
parque & oracäo principal nem sempre e & primeira, mas sobretudo
por estur cia. muitns vezes interrompida. por oracöes subordinadas
intercaladns. .

b) Eis urn exemplo do trabalho sugerido:


SI, quotiens peccant homines, sua, fulmina, mittat Iuppiter, exi-
güo tcmpöl'e inermis erit.
0 periodo compöe-se de träs frases, pois ha. trös predicadon
(verbos): peccant. mittat, erit. .

Primoira frase: si sua fülmlna. mittat Iuppiter;


segunda, frase (intercalada. na. primeira): quotiens peccant
homines;
terceira frase: cxigüo tcmpöre inermis erit.
A 1.a näo pode ser oracäo principal, pois comega. por conjuncäo
subordinativa si. A 2." esta. no mesmo caso: comeca tambem ,,por
conjungäo subordinativa: quotiens. Assim, sümente & 3.' podera
ser oracäo principal: exlgüo tempöre inermis erit. Predicado: erit;
queito: talta; predicativo: inermis; adjunto adverbial: aigüo tem-

- !. Nihil-na
"x'-.., -. .. ., .
,;0

144 .
PAULO BONA]:
pöro: "Em pouco tempo estarä. desarmado". O sujeito provävel-
mente estara ja. expresso numa das subordinadas que precedem &
oracïio principal: e Iuppiter; "Jupiter em pouco tempo estin-5, (lesar-
mado", em que caso? Si mittat sua. fulmina.: "Se mandasse os seus
raios", quando? Quotiens homines peccant, " Cada vez que os homens
pecam". Agora podemos re[azer ». traducäo töda: "Se, caula. vez que
os homens pecam, Jupiter mandasse os seus raios, em pouco tempo
eltaria demi-mado,"
c) Outro exemplo:
Ubi de eius adventu Helvetii certiores facti sunt, legatos ad eum
mittunt qui dici-rent sibi esse in animo sine ullo maleficio iter per
Provinciam fac-Ero, proptet-Ea. quod ulïud iter haberent nullum.
Hä. quan-o orugöes, porque ha quati-o predicados: facti sunt,
mittunt, dicörcnt, haberent. (As formas nominais do vei-bo, como
csse, fnoöro, etc., nilo sic considerados predicados.) Destas & L" näo
pede ser principal (comega. por ubi, conjungüo subordinativu), nem
& 331 (comega. por qui, pronome relativo), nem a 4)" (comeca por
quod, conjungäo subordinativa).
Deve ser entia oragüo principal a. 2.": legatos ad eum mit-tunt,
"mandum & öle embaixadores". (Desta. vez ainda. o sujeito: Helvetii,
"os helvecios" esta, numa. oragio subordinada.) Que embnixadores?
Qui dici-rent, "que dissessem ". 0 que? "Sibi esse in anïmo sine ullo
nmlöficïo iter per Provinciam Iucöre (todo feste trecho representa
o objeto direto sob forma de oragäo infinitivo), "que äles tinham u.
intengäo de atruvessar a. Provincia sem fazer mal nenhum". Por
que ? Proptcröu quod aliud iter haberent nullum, uparque näo tinham
nenhum outro cuminho". Quando mandaram os embaixadores?
Ubi de eius adventu certiores facti sunt, "Quando foram informados
de sua. chegada".
Reunindo us traducöes: nOs helvfecios, quando souheram da.
sua chegada, mandaram-ine embaixadores que lhe dissessem que
öles, os heivecios, tinhzun a intengïw de, sem fazex' mal nenhum,
at:-avessar a Provincia, por näo terem nenhum oun-o caminho".

5 37. OS DIODOS E TEMJ'OS NAS ORACOES


SUBORDINADAS.
a.) oracäo subordinada emprega-se, em gen-al, o indicativo,
Nu.
quando nela. se afirma ou nego. um tato: Dum Sempronïa. discipu-
las domi docebat, intravit, anus, "Enquanto Sempronia, ensinava. as
meninas em casa.. entrou uma. veiha.".
b) Encontramos subjuntivo na subordinada uada. vez que esta
(: teria. se tasse oracäo principal (ct. & 29): Nescio quid faciam,
meas!-wm væmæ- ii 4. gif-ngsji'm: '.- . -

GRADUS QUARTUS
"Näo sei 0 que devo rimer"; Necesse est, ut patriam amemus, "E
necesse:-io que amemus a pau-m".
c) 0 modo du. subordinnda e ainda o subjuntivo, quando eia.
exprime opiniäo alh-eia e mio & do autor: Iudices Soeraiem damna.-
verunt, quod adulescentes corrummäret, "Os juizes condenaram
SOcrates, perque (na. opiniüo deles) corrompia &. mocidade'L. (So ()
autor pnrtilhasse a. opiniäo dos juizes, & subordinada. rezaria assim:
quod adulescentes corrumpebat ou corruperat.)
d) Estä. sempre no subjuntivo o verbo das subordinadas firmis
(ct. &
45), cor-relativus (cf. 48) e das condieionais cuja condigäo
&

e considernda. possivel ou irreal (cf. 43).


&

e) 0 subjuntivo e nimia o modo de töda oragäo subordinatis.


dependente de omgäo infinitiva (ef. 40) ou de interroga-agili) indi-
&

rew: Nescio utrum Corneliam feliciorem dixi-riu] quod talem virum


hubuörit an miseriorem quod amisörit, "Nie sei se devo chamar
Cornelia. feliz por ter possuido tal marido ou, antea, inteliz por
tä-lo perdido".
f) 0 tempo do subjuntivo da oracäo subordinada e geral-
mente determinado peio tempo de verbo da oraeïw principal. Esse,
dependöncia (chamada. CONSECUTKO TEMPORUM) tem regma
complexas, das quais por enquanto damos aperias o esquema
essencial:

0 TEMPO DA A ACAO DA SUBORDINADA, EM RELAQAO


ORAGAO A DA PRINCIPAL
PRINCIPAL
simultanea: e anterior:
e e ulterior:
& presenteï: Audio quid dicas quid dixeris quid dicturus sis
0090 0 que dizes () que disseste 0 qua diras
(*
Das" diceres quid dixisses quid dicturus esse
sudo: Audiclmm quid
0 que dizias 0 que disseras 0 que ins dizer
Ouvia

1. ou futuro.
53.
ä???

GBADUS QUARTUS 147

c) infinitiva. o objeto direto da omgäo objetiva.


Na. om;-iio
mantem-se tambem no acusativo: Credisne hominum tueta. deos
*mliöre? "Pensas que os teitus dos homens passam despercebidos dos
denses?"
NOTA. A presenca dässes dois acusativos — um que marca. o
sujeito: facta, e nuti-o quo. indica o objem dii-etc: deos — pode
cnusar ambigüidade de sentido ä. primeira vista,; evita-se esta. ambi-
güldade por melo de oragäo infinitiva passiva.: Credisne deos factis
hominum falli? -
d) Quando o sujeito da. oracäo infinitiva e ldöntico ao da.
oracäo principal e este 6 de 3." pess-oa, exprime-se peio pronome
reflexiva:
Scopas dixit se dimidium Simonïdi daturum esse, "Escopaa
disse que öle dan-ia a metade a Simönidcs".
NOTA. Esse exemplo permitte-nos compreender o uso do infi-
nitivo futuro (tempo inexistente em portuguös), empregado anicu-
mente em oraqöes infinitivus que exprimem acäo por vir.
c) Depois de expressöes impessouis que significam "e preciso".
"consta", "convüm", encontm-se tambem orat,-io infinitiva, mas
que equivaie a. uma. omgäo subjetiva: Legem brevem esse oportet,
"E precise que a. ici seja. breve".
!) Quando o verbo da principal significa. "dizer, aih-mar, crer,
mandar" (: o sujeito & indeterminado, pode 0 verba estur na. voz
passiva concordando com .o sujeito da oraqäo infinitiva, :) quel,
por sua vcz, est!]. no nominativo e näo no acusativo: Truditur Home-
rus caecus fuisse. "Conta-se que Homero toi cogo".
g) Essa üiiima construgüo & froqüentissima com a voz passiva.
de vidi-o, a qual se traduz geralmente por "parecer": Aulus tristis
mihi videtur, "Parcce-me que Aulo esta. triste".
& 40. DISCURSO INDIRETO. .
a) Ha duas manch-as de rcproduzir ns palavras de aiguem:
literalmente, tais como forum pronunciudas, destacando-as na escrita,
por meio de dois pontos e aspas, — ou aproximadamente, pelo
contendo, tundindo-as, sem nenhum sinu], com a. oragüo que ihea
serve de introduc-Jo. A primeira. da-se o nome de discurso direto;
a segunda. 0 de discursu imm-cto.
Exempioa:
0 menino disse: "Quel-o um pedaco de pio". (Discurso direto.)
0 menino disse que queria. um pedago de päo. (Discurso indireto.)
b) Os historiadores romanos quase sempre reproduzem pala.-
vras de uma. personagem qualquer por meio de discurso indireto,
0 que pax-ecca constituir uma. precaucäo tecnica, pois esta. manelra. de
. '-!'-'
..
^-.'
r:" figu-1738;
x'.» .. . agg, vv.-.« "u,?
...,.

148
. . .
PAU..LO RöNAI
citar envolve meno. responsubilidade de quem cita e exige menor
a.
exatidäo na. reprodugäo .
Eis aqui um trecho de disem-so reproduzido sob duas formas:
ä. esquerda, tal qual pode ter sido pronuneiada na. realidade (dis-
curso direto); & direitu, como (: encontramos transcrito no texto
de Cesar (discurso indireto):

Haedui legatos ad Caesärem mittunt rogatum auxilium:


"Ita. nos omni tempore de Ita se omni tempöre de po-
populo Romano meriti sumus, pülo Romano meritus esse, ut
ut, paene in conspectu exerci- puelle in conspectu exercitus
tus RJnmni agri vastari, libi-ri nostri agri-i vastari, libi-rl eorum
nostri in servitutem abduci, in servitute!!! abduci, oppida
oppida expugnari non debui:- cxpugxmri nou dcbuöl'int.
rint."
Comparando as duas formas, verificamos as seguintes modi—
ficagöes da. primeira pam a segunda:
1. A orucüo principal tornou—se oragäo infinitiva: fenümeno
natum], pois passou & dependcr de uma cxpressüo (rogare auxilium)
que inclui a. illc-ia. de "dizer".
2. O pronome da I.i pcssoa. (nos) fci substituido por pronome
da 3.a possou, de sentido reflexiva (se); o adjetivo possessivo dn. 1.l
pesson. (noslri), por genitivo do prunome da 3." pessoa. (em'umP.
c) Vejamos agora outro exemplo, timdo igualmente dos
Comentürios de CGSar:
Ei legationi Ariovistus respondit:

( DISCURSO I)].RETO ) (DISCURSO INDIRETO)


Si quid mihi a Cnosürc opus Si quid ipsi a Caesare opus
esset, ego ad eum venirem; si esset, sese ad eum venturum
quid ille me vult, oportet illum fuisse; si quid ille se velit,
ad me venire... Mihi autem illum ad se venire oportere. . .
mil-um vic-mr quid in mci Sibi autem mirum videri quid
Gallïä, quam bello vici-ram, aut in suä. Gallia, quem bello vieis-
Caesüri aut omnino pcpülo Ro- set, aut Caesäri aut omnino
mano negotii esset. popülo Romano negotii esset».

1. Ha. mais uma. aiteracäo: exercitus nostri, em vez de exer-


citus Romani, mas esta. e puramente acidental.
GRADUS QUARTUS 149

Modificacöes observadas:
1) As oracöes principalis deciarativas que tinham o verbo no
indicativo (oportet, videtnr) passam & oragöes infinitivus.
2) A principal que tinha o verbo no subjuntivo (venirem),
mantC-m-lhe o modo, mas modifica—me o tempo. De fato, venirem
passou a. dependcr de vespa-mllt e, por-tanto, obedccc a regi-a da.
consecutio tompörum (5 40, f).
'

3) As subordinadas que tinham o verbo no indicativo (vnlt,


vici-mm), passam a, tä-io no subjuntivo.
4) As subordinadas que tinham o verbo no subjuntivo (veni-
rem, sit), mantöm-no nesse modo, sendo que na segunda. delas o
tempo passou de presente & imperfcito em virtude da consecutio
temporum.
5) Os pronomes da. 1.a pessoa do singular passam para, & 3."
pessoa.
d) Quase tödas as regras do discurso indireto (cujo estudo
aprofundado & materia. do Cursu CIASsico) pedem ser deduzidas dos
dois periodos analisados ucima. Ei-las:
1) As oragöes principnis do discursu direto, quando declara-
tivas, transformam-sc em oragües infinitivus.
2) As oracöes pl'iiicipnis näo decfarativas (isto e, as optativas,
imperativas e interrogativas) passam a. ter o verbo no subjuntivn.
3) Tüdas as orngöcs subordinadas passam a ter () verbo no
subjuntivo .
4) Os tempos dösscs.verbos sio determinados pelo do verbo
que roge todo o discurso indireto, em coniormidade cum a. regra da.
consecutio tcmpörum.
5) Os verbos da 1..! e an. 2!- pessoa, quando näo se transfor-
mam em infinitivus (cf. aiinen 1), passam para. & 3.5.
6) Os pronomes da 1." e da 29 pessoa. passam para, a 33,
sendo que os da 1! se substituem geralmente pelas formas do pro-

5 41. IN'I'ERBOGAQAO INDIRETA.

u.) Aoragäo interrogativa dependente costuma-se dar o nome


de interrogacäo indireta. A interrogagäo indireta comega. por mimis-
cuia e acaba sem ponto de interrogagäo.
"Quem Es? e interrogat,-io direta; "Sei quem ös" contem inter-
rogagäo indireta.
GBADUS QUARTUS ,
153

& 46. eme-ms CONCESSIVAS.

a.)As oraeöes subordinadas concessivas exprimem um fato


consider-ade verdadeiro que estä. em oposigäo a ideis. da. principal.
Suas conjuncöes säo cum, ut, licet, quamquam ("conquanto", "pasta
que", "se bem que", "ambæ-a"), seu modo geralmente o SUB-
JUNTIVO. (Depois de quamquam encontra-se tambem o indica-
tivo.) Exemplos: Terras licet et undas obstruat. (Minos), ut
caelum certe patet, "Embora. (Minos) obstrua, as terras e as on-
das, decerto o cäu ficu, aberto"; Ut desint vires, tamen est laudanda
voiuntasï.
b) As vözes falta a conjungäo & oragäo subordinada; nesse
caso o modo e sempre () subjuntivo: Naturam expellas Iurcä, ta.-
meu usque recurret, "Pedes enxotar a. naturem com tomado,
entretanto voltarä. sempre"; Omnia. possidöat, non possidet aöra.
Minos, "Pode Minos dominar tudo, mas näo domina 0 at".

5 47. ORAQöES RELATIVAS.

Da-se öste nome as oragöes dependentes iniciadas por pruno-


mes relativos 9 que podem desempenhar fungöes diterentes. Assim
podemos dividi-las em subjetivns, objetivas, atributivas e adver-
biuis, segundo o membro da oragäo principal que substituem.
Eis um exemplo de eadem um:
a.) SUBJETIVA: Fortis est qui se vincit, "Forte e aquöle que
se vence a si mesmo". (A oragäo responde & pergunta: Quem?)
b) OBJETIVA: Libenter credimus quae volumus, "Aer-edi-
tamos com prazer (as coisas) que desejamos". (Pergunta: 0 qui??)
e) ATRIBUTIVA: Rea Silvïu duos (illos habuit, quorum
pater ("leu.-s Mars erat. (Pergunta: Que filhos?)
d) CIRCUNSTANCIAL (consecutiva, final, causal): Germani
non habent Druïdos, qui2 rebus divinis praesint, "Os Germanos näo
tem druidas que presidam as cerimönias" "ou: "para. presidir as
cerimönias. (Pergunta: Pam. quö?). Neste ultimo tipo de oragöes
relativas o verbo esta no subjuntivo; nos outros, no indicativo.

1. C:. tradugäo däste exemplo no ; 17.


a.
2. Qui equivale aqui si ut ii.
10
1.
s

154 . . 4
PAULO non?.u

& 48. ORAGöES CORRELATIVAS öU CONSECUTIVAS.

A otagäo eo:-relativa. (ou consecutiva) exprime uma, conseqüön—


cia agäo da. oragäo principal, B. qual e comumente posposta.
'da.
&) Em ,regra ger-al hä. na oragäo principal algum adverbio
(sic, adi-o, tam, etc.) que ununcia. a correlativa. A conjunctio däste
gänero de oracöes e geralmente ut; seu modo, contrariamente ao
portuguös, & o SUBJUNTIVO. Excmplos: Nullus est liber tam malus
ut non aliqua, parte prosit, "Nenhum livro & tüo ruim que näo possa.
ser ütil de aigum ponto de vista"; Eo facto sie dolüit, nihil ut tulörit
gravius in vitä, "Atligiu-se de tal forma com este fato, que em tOda.
a. sua. vida. nada. suportou mais diiicilmente".
D) A conjuncfw ut pode ser substituida por pronome relativo:
Ea est Romana gens quae victa quicscöre nesciat, "O povo romano
& de tal naturcza. que näo pode sossegar quando vencido".
c) Por outro lado, quando a orncäo principal tem sentldo ne-
gativo, a conjungäo e quin em vez de ut: Nihil est tam difficile quin
investigari possit, "Nada e tüo dificil que näo possa. ser descoberto ".

E 49. ORAGöES CORIPARATIVAS OU MODAIS. :

As oracöes subordinadas comparativus ou modais contäm uma.


comparagäo cnm o fato enunciado na oi'agäo principal. Eata. ge-
ralmente cantem um advcrbio (ila, tam, etc.) que anuncia. 0. con-
jungäo (ut, quam, etc.)eExemplo: Et sementem feci-ris, ita. metes,
"Como tiveres feito &. sementeira, assim far-as a. colheita.".
GBADUB QUARTUS 155

LEXICO LATINO-PORTUGUES

Abreviaturas empregadas:
ab]. ablatlvo m. masculino
ac. acusativo n. neutro
adv. adverbio nom. nominativo
d. contira part. participio
comp. comparative partic. particula
conj. conjungäo pass. passivo
dat. dativo perf. perfeito
det. defectïvo pl. plural
!. feminino prex). preposlgäo
gen. genitivo pres. presente
'
imp. imperativo pron. pronome
lmpess. impessoal s. sum
ind. indicativo sing. singular
indecl. indeclinüvel sup. superlativo
inter]. interjeiqïio tr. transitivo
interr. interrogativo v. ver
-
locat. locatlvu voc. vocativo.

0 s.]garismo !, depols da. 1.a passos. de um verbo, indica que


öste e da. conjugacäo tem os damnis tempos primitivos termi-
1."' e
nados em —as, -arc, -avi, auum. Assim: adaeque, l, leia—se adaeque,
-al, -are, -m'i, -atum.
GRADUS QUARTUS 161

dictum, -i (n.) dito, palavra dubius, -a,, -um duvidoso


difföro, Jers, Jene diferir ducem et. DUX
diis cf. DEUS (luco, -is, -öre, duxi, ductum
dilectus, -us (m.) recrummento conduzlr; contar
diligens (gen. diligentis) zeloso. dulcis, -e doce, agradavel
culdadoso, diligente duo, -a.c, -o dois
diligentia, -ae (f.) 2610, diligencia, duritia, -uc (f.) dureza, endure-
diligo, ds, «Ero, -lexi, -lectum cimento
amar, gostar de duro, 1 endurecer, fortalecer
dimetïor, -irls, -iri, -mensus 5. durus, -a, -um duro
medir exatamente dum (conj.) enquanto
dimidium, -ï (n.) metade dux, ducis (m.). chefe
dimitto, -is, -üi-c, -misi, missum E
abandonar, delxar
Dionysius, -ïi (m.) Dionisio e ou ex de; por causa de
directus, -a, -um reto ea. cf. IS
die et. DEUS eadem, eandem cf. IDEM
diseedo, -is, «ire, -cessi, -eessum earum, eas cf. IS
retirar-se edisco, -is, Jare, edidici api-ender
disciplina,, -ne (£.) estudo, ins- de cor, decorar
trucäo educo. -is, -öre, -duxl, «luctum
disco, -is, «Ero, didici aprender, conduzir para, fora, fazer sair
estudar eifemino. 1 efeminar, enfraquecer
dispar (gen. disparis) desiguul, efföro, Jers, Jene, extüli. ela-
diferente tum levar para. fora; divulgar
dissensio, -onls (f.) dissensäo, officio, -is, Jare, -feci, -fectum
discbrdia executar; produzir
disslmülo, 1 dissimular, fingit, effodïo, -ls, -t':re, -todi, -tossum
oc ltar vazar, furar
dieti 0, -is, -öre, -st1nx1, -stinc- egens, mtis (m.) pobre
tum distinguir egit. et. AGO
dlthyrambïcus, m,, -um cf. CAR- ego (pron.) eu
MEN elcïo, -is, -Ere, eieci, eiectum
diu (adv.) durante muito tempo expulsam
diurnus, -n., -um diurno eis, eius et. IS
divido, -ls, -öre, wisi, -vlsum eiusdem et. IDEM
dividlr; separat- elephantus, -l (m.) elefante
dlvinus, -a, -um divino enim (conj.) de fato
dixit et. DICO ensis, -ls (m.) espada.
do, das, dare, dödi, datum dar col, is, ire, il ou lvi, itum ir;
documentum, -1 (n.) ligäo, exem- correx-
pio eo",eorum, eos et. IS
doleo, -es, ære, -üi (com abi.) Epimethis, -ïdls (t.) fllha. de
deplorar Epimeteu (Pii-ra)
domus, -us (£.) casa. epülne, mrum (f. pl.) testim.
don-mio, -ls, dre, -lvi, -itum banquete
dormir epülor, -a.ris, -ari, -atus s.
druïdes, -um (m. pl.) ou druïdae, banquetear-ae
mrum drüidas eques, Jus (m.) cavaleiro
dubito, 1 duvldar equinus, -a, -um equino, de cavalc-
Gasnus QUARTUS 1as

flexus, -a, -um curvado gratia, -ae (f.) favor, credito,


flos, floris (m.) ,flor influäncia. '

Iluxnen, -ïnls (n.) rio gravidus, -a, —um carregado,


focus, -i (m.) rogo, figueira chelo
!ortis, -e forte; corajoso, valente gravis, -e grave
Iortuna, -uc (f.) fortuna., sorte gutta, -ae (f.) gata.
iortunatus, -a, -um afortunado;
rico H
Iossa, -ae (f,) fösso, vola. haböo, -es, -örc, -üi -ïtum ter
Iovöa, me (f.) fosso haec et. HIC1
tragum, -l (n.) morango lncdüus, -i (m.) Eduo
frigus, -öris (n.) frio hac:-Eo, -es, «Ero, -sl, -sum estur
tronsl, frondis (f.) folhugcm suspenso
fronsï, frontis (i.) fronte, testa hunc ct. HICI
fruges, -um (1'. pl.) produtos (du. Hannibal, illis (m.) Hanibal
terra.) harundo, -ïnls (f.) cana. (de pes-
iuga, -ae (t.) fuga, .. car)
iügin. -is, -€-re, fugi, rugitum hastatus, -i (m.) soldado arma-.do
rugir de lunga.; primus hastatus &
ful, fuisse, cf. SUM prin-mira companhia. de hastati
fulgC-o, -cs, -öre, -si brilhar haud (adv.) näo
fulmen, -ïnis (n.) mio Hvïvcïïus, -ïi (m.) helvecio
funus, -öris (n.) funera], enten-o herba, que (f.) grama.
furca, -ac (f.) forcado hercdïlas, quis (£.) heranga.
furtum, -i (n.) roubo, furto hi cf. HIC
futurus, -a, -um futuro; cf. SUM lxicï,haec. hoc (pron. dem.) este,
G esta, isto
hic2 (adv.) aqui
galöa, me (f.) capacete hirudo, -ïnls (f.) sapguessuga
Gallia, -ne (f.) Galla, hirundo, -ïnls (f.) andorinna.
hoc et. HIC1
Gallus, -l (m.) gaulös homo, hominis (m.) homem
Garumna, -ue (m.) Garona. lmnwuï'mum, -1 (n.) homunimo
gaudöo, -es, -crc, gavisus s. imum-. -0ris (m.) h(mm, estima
(com abi.) rcgczijar-se com horologium, -ïi (n.) relögio
gelidus, -a, -um gelado, trio lum-um, hos cf. HICl
gcnöra. cf. GENUS hostis, -is (m.) inimigo
gens, gentis (f.) gente; povo, humanitus, -atis (f.) humanirla-
'
naqäo de; polidez, cortesia, bona
genus, -E':ris, (n.) nascimento, modos
ruga.; povo; gönero humilis, -e humilde
Gal-gavia, ac (f.) Gergövia. humus, -i (t.) terra., solo
Germanus, -i (m.) germano
gero, -is, «'a-e, gessi, gestum Iazer !
gladius, -ïi (m.) espads.
glans. glandis (f.) glande, bolota iacöo, -es, -öl'e, -üi, -ïtnin jazer,
Gobannitïo, -onis (m.) Gobani- estur deitado
cäo (nome de homem) iacto, 1 atirar, arremessar
gradus, -us (m.) dag-tau iam (adv.) Ja; iam iam ora.
Graecus, -a, -um grego . . . ora. -.
PAULO BONAE
maliin, -ae (f.) porta. incendo, -is, -öre, -di, -su.m quei-
ibant ci'. EO1 mm:
ibi (adv.) ai; nesse lug-ar incïdo, -sl, -öre, -cïdl, -clsum
ibimus cf. EO"- suceder, acontecer
lein-us, -l (m.) icaro incölu, -ae (m.) habitante
id cf. 18 incölo, -is, -äre, -üi habita.:-
idem, (uidem, idem (pron. dem.) incredibilis, -e incrivel
öle mesmo incumbe, -is, -öre, -cubül, -cubI-
igitur (conj.) portante, pois tum (com dat.) aplicar-se a.
ignarus, -a, -um ignorante; que inde (adv.) depois
nilo sabe imlïco, 1 indicar, revela:-
ignis, -is (m.) fogo indüo, -is, «Ero, -üi, -utum ves-
ignominia, -ae (f.) ignominia. tir; assumit, tomar
desonra ineptus, -a-, -um (adj.) inepto,
ignotus, -a, -um desconhecido. tolo
ignoto infelix (gen. infelicis) infeliz
iis cf. IS intöro, Jore, Jene, -ti'ili, illatum
ilex, ilicis (f.) azinheira levar
illac (adv.) por ali; por la. infra. (prep. de ac.) abaixo de
ille ,-a, -ud (pron. dem.) aquäle, inhumanus, -a, -um desumano
aquela, aquilo inquam, -ls, -it (det.) dizer
illustris, -e ilustre inscriptio, -onis (f.) inscrigäo
imago, -ïnis (f.) imagem insöquor, -öris, -i, -sccutus s. per-
imitor, mris, -ari, mtus s. imitur seguir-
immölo, 1 imolar, sacrificar insigne, ds (n.) sinal
immortalis, -e imo;-tal insilïo, -is, -ire, -üi salta;- sübre,
immunis, -e isento, imune lancar-se söbre
immunitas, mtis (f.) isengäo, iustitiia, -is, Jare, -i'ii, -utum ins—-
dispensa tituir, estabelecer
impedimentum, -i (n.) bagagem, institutum, —i (n.) hübito; (plur.)
equipagem instituigöes *

impedio, -is, -lre, -ivi, -itum instrüo, -is, -öi-e, -struxl, -struc-
impedit tum dispor, preparar-
impendöo, -es, -öre (com dat.) inmctus, -a, -um näo tocido.
estur suspenso söbre intacto
[mii-go, -is, -öre, -texl, -tectum
impötus, -us (m.) umqua cobrir
imperium, -'ii (n.) supremo po- intentus, -n, -um atento
der; mando inter (prep. de ac.) entre
impöro, 1 mandat, ordenar; exi- intel-(lico, -is, -örc, -dlxl, -dictum
gir intel-dizei': aliquem saei-[flens
imporm, 1 importat (dat.) interdicöl'e proibir ös
improviso (adv.) de improviso sacrificios a alguöm
imus. -a,. -um que estä. em baixo; interdum (adv.) de vez em
ultimo quando
in (prep. de ac.) para, em, pam. init-roa. (adv.) nesse interim
com, sübre; (prep. de abl.) em intel-öe, -is, dre, -ïi ou -ivi, dium
max-ams, -a, -um näo lavrado perecer, morrer
incedo, ds, ære, medi, massam intel-licio, ds, -öre, dad, doctum
caminhar, anda:- L
mata.:-
GBADUS QUARTUS
intel-lelo, ds, -öre, dea, Aeacum lacertum-1 (m.) braco
colocar entre, lnterpor lacunar, uuis (n.) teto apalne-
interiisse cf. INTEREO lado
lntörlm (adv.) entretanto, nesse laede, -ls, -öre, -sl, -sum lasar,
interim ofender
mael-imo, ds, -öre, -eml, -emp- lapis, -ldls (m.) pedra
tum destruit, matax- laquöus, -l (m.) Iago, no corredio
interprötor, -arls, -arl, mtus s. lumbi-ac, mrum (f. pl.) escende-
interpretar, explicar rijo; segrödo, misteria
mwl-sum, -es, -csse, Jiil (com latöo, -cs, -örc, -ül estar escon-
dat.) assistir a., estar presen- dido
te a. lulomïuo, -arum (f. pl.) pedrelra
intro, 1 entrar (que servla de prisäo)
introrsus (adv.) para dentro latrocinium, -'1'l (n.) roubo a. mäo
intuöor, -erls, -l, -tuïtus sum armnda, assulto
olhar atentamente para. latus, -a, -um largo
invi-mo, ds, -lre, -vcui, -ventu.m laus, lnudls (f.) louvor, glöria
encontrar laudo, 1 louvar
invictus, -a, -um näo vencldo, in- lectus, -l (m.) cama, lelto
vencivel legatio, -onis (f.) embaixada.
iocor, mris, -n.rl, -atus s. brlncar legatus, -l (m.) embalxador, en-
locus, -l (m.) jego, brincadeira viado; Iuga-tenente, coman-
Iovis cf. IUPITER dante
ipse, -a, -um (pron. dem.) öle legibus et. LEX
prüprio legio, -onls (f.) legiäo
Ira, me (f.) cölera, ira. lo".-go, ds, -örc, legi, lectum colhör
is, ea, id (pron. dem.) öle, ela, levis, -o leve
0, a.; öste, esta, isto lex, lcgis (f.) lel
ita. (adv.) assim-
ltiique (conj.) e asslm; portanto liber, -öra, -örum livre
iter, ltlnörls (n.) caminho llber, -ln'l (m.) livro
lærum (adv.) pela segunda. vez; llbörl, -orum (m. pl.) os filhos
ili-mum iterumque varlas vözes libertas, -atls (f.) llberdade
iuböo, -es, «"ave, iussi, iussum llcetl, -öre, -üit ou licitum est
ordeum-, mandat (dei.) e permitido
licet'-' (conj.) ainda que, pusto
iudico, 1 julgar que
iugum, -1 (n.) clmo de uma limen, duis (n.) limiar
montanha. lingua, -ae (t.) lingua.
Iupiter, Iovis (m.) Jupiter llntcr, -l:1'is (m.) canoa, barco
iussit, cf. IUBEO
iussum, -i (n.) ordem linum, -1 (n.) llnho
litte".-ru, me (f.) letta,
iustus, -a, -um justo, devido locus, -l (m.) lugar; situag'lo,
luvo, -as, -are, iuvi, lutum ujndam- poslgäo
L locusta, -ae (f.) gafanhoto
. locum cf. LOQUOR
labor, -orls (m.) fadlga, esförgo, longe (adv.) longe
labor longlus comp. de LONGE
laboro, 1 sotrer, sucumblr longus, -a., -um longo
labrum, -1 (n.) labio; orla [ loquor, -örls, -l, locutus s. falar
lac, lacus (n.) lelte luce cf. LUX
GBADUS QUARTUS 167

.' mövöo, -es. «Ex-e, movi, motum nescius, -a., -um ignorante; que
movlmentar, mexer näo sabe
mox (adv.) em breve, dentro de nex, necls (£.) morte
pouco tempo nihil (indecl. n.) nada.
-mulcöo, -es, Jare, -sl tocar de nimis (adv.) demasiadamente
leve, acarlciar; acalmar, con- nisl (conj.) se näo, &. näo ser
Iolar que; exceto, salvo
multitudo, -ïnls (f.) multldäo no, nas, nare, navi, nutum nadar
multum (adv.) muito nobilis, -e nohre
multus, -a., -um multo nobis cf. NOS
munio, ds, -ire, -lvl, drum for— nocturnus, -a, -um noturno
titicar nolo, nonvls, nolle, nolül näo
murus, -us (m.) muro, muralhn. querer
mus, muris (m.) rato nomen, -'inls (n.) nome
museum, -i (n.) museu non (adv.) näo
muto, l mudar nondum (adv.) alnda. näo
mutus, -a, -um mudo nonnulli, -ae, -a alguns
nos (pron.) nas; nos
' N nosco, -is, -örc, novi, notum co-
nhecer
nactus cf. NANCISCOR noster, -stra, -strum nosso
nam (conj.) com efeito nothus, -a., -um bastardo, Hegi-
manch-reor, «"a-is, -l, nactus s. timo
encontrar, achar- noto, -as, -arc, -a-vl, mmm amota:
nascor, -öris, -l, natus s. nascer notus cf. NOSCO
nat cf. NO notus, -i (m.) vento sul
natalis, -e nata.] novi-rit cf. NOSCO
natio, -onis f. nagäo novo, 1 renovat
natura, -a(: (t.) natureza; ser noxa, me (f.) culpa., falta.
natus et. NASCOR nudus, -a, -um nu
navicula, -a.e (f.) navlo pequeno, nullus, -a, -um nenhum
hote numen, -ïnls (n.) poder divino,
»ne! (adv.) nio; ne quidem vontade divina.; divlndade
nem sequer numörus, -l (m.) numero; In uli-
nea (conj.) para. que näo quo num-Ero esse ter uma posi-
'
nec (conj.) e näo; nem gäo, gozar de alguma. consi-
neco, l matax-
'

deragäo
neetar, -arls (n.) nectar (beblda nunquam (adv.) nunca.
dos denses) "nuntio, 1 anunciar
nefandus, -a-, -um Impio, abomi- nutus, -us (m.) slnal, movimento
navel, horrivel de cabega.
.

nefas (n. indecl.) impledude,


' crime
O
neglögo, -is, wäre, -lexl, -lectum
desprezar, negligenclar ob (prep. de ac.) por causa de,
nego, --as, -are, qui, -utum nega.:- por
negotlum, -il (n.) negöclo, as- obicio, ds, -örc, decl, doctum
sunto oferecer, apresentar
nemo. -ïnls (m.) ninguem oblata cf. OFFERO
neque (conj.) e näo; nem -—-—d obscurus, -a, -um obscuro
1æ ":. .
PAULO BONAIA [' .
&

obses. -sïdis (m.) terem . osciilum, -i (n.) beljo


obstrüo, ds, ære, a], -ctum fe- ossis cf. OS"
char, ,. obstrui:- ostendo, -ls, -öre, -d.l, -tum mos-
obstupesco, -is, ære, -stupüi eg- trar
pantar-se, ficar estupetato otium, -ïi (n.) vagar, Oclo
occasus, -us (m.) ocaso, par (do ovum, -1 (n.) Ovo
sol)
oeeldo, -is, -öre, -cid1, -cisum P
matar
occüpo, 1 ocupar paciscor, -örls, -l, pactus 5. con-
oecum, ds, -cursum
«'a-e, -l,
tratar, combinar
opor-se pactus cf. PACISCOR
Oceünus, -i (m.) o Oceano Atlän-
tico paene (adv.) quase
ocülus, -i (m.) Olho [nu-co, ds, örc, peperci, paratum
odi, odisse (det.) odiat (cum dat.) poupar
odor, -orls (m.) chen-o, perfu- parens, -cntis (f.) mäe
me, essäncia. parentes, -um (m. pl.) os pala
odoratus, -u, -um cheiroso pari-o, -es, -örc, -uï, -ïtum obe-
orfeudo, ds, «Ex-e, -fcndl, -fcnsum decer '

ofender pal'ïo, ds, -örc, pepärl, partum


offa-o, -fers, Jerrc, obtuli, obla- produzlr; dar ä, luz
tum oferecer, dar Pan-isii, -orum (m. pl.) Paris
omnino (adv.) ao todo; de um paro, 1 ohter, conseguir; pre-
modo geral para.!"
omnis, -e, todo; inteiro pars, partis (f.) parte; lado
onus, «'an-is (n.) carga. pöso parrülus, -i (m.) pequenino;
oportet, «'a-e, -uit (ïm;)ess.) con- mcnino
vem parvus, -a, -um pequeno
oppidum, -i (n.) cldade, forta- pasco. -is, -öro, pari, past-um a.u-
Ieza. mentur; (pass.) pasta!"
oppressum cf. OPPRIMO p: sus, -us (m.) passo
-os, -öre, -ül, estur aberto
,

Oppi-imo, ds, -öre, oppressi, -sum pai


oprimir, esmugar pater, -iris (m.) pai
ops, -15 (f.) auxilio; pl. riquezas pan-ï . -n, -um paterno
optimus. -a, -um sup. de BONUS mxtrüus, -l (m.) tio paterno
opus, -öris (n.) obra; obras de patülus, -a -um extenso, vasto
defesa; opus est (loc. impess.) paucus, -a, nun pouco
& precise paulatim (adv.) pouco a. pauco,
ora cf. OS1 paulutinumente
oracülum, -i (n.) oraculo paulo (adv.) um pouco
orbis, 45 (m.) circulo, disco; o pmöo, -es, -ï-1'0, pari tremet
globo terrestre pavidus, -n, -u:n timido, medroso
pm-ünin, -uo (f.) dlnheiro
'

ordo, ordinis (m.) ordem


ore et. OS1 pcläg-us, -1 (n.) mar
orïor, Aris ou æris, -1r1, ortus pello, -ïs, -"—re, pcpüll, pulsum
s. nascer, originar-se repelit-
orno, 1 ornur, antemu- pcndo, -ls, -äre, pependi, pensum
osl, oris (n.) böca. pagur
032, ossis (n.) Ossa penna, -ae (t.) pena
GBADUS QUARTUS 169

per (prep. de ac.) at:-aves de; pono, -is, -äre. posüi, positum
por pur; despir
rerigo, .m, ære, mg], uictum popülo. -arls, -ari, -atus !. de-
atraves de; por vastat
percipio, -is, Jare, -oepi, -ceptum populus, -i (m.) povo
receber, colhär porrigo, -is, dire, -rexi, -rectum
perditus, -i (m.) homem perdi- estender
,

do, uruinado possessio, -onis (£.) posse, pro-


perdo, -is, -öre, «lidi, alitum priedade
perder possidöo, -es, wäre, -sedi, -sessum
periculum, -i (n.) perigo possulr "'
peritus, -a, -um experimentado, possum, potes, posse, potüi poder
habil em post (prep. de ac.) atras de
postöa (adv.) depols
"y.-"r

permanöo, -es, -ere, -si, -sum


permanecer, ficar- postülo, 1 pedir, so citar
perodl, dese, -osum (det.) odim- potens (gen. potent s) podetoso
muito, detestar potentia, -ue (f.) ' poder, auto-
pernam-i, -ae, -a multo poucos ridade
perterröo, -es, -ere, -ül, -itum polömt, poti-rit ct. POSSUM
apavorar, ater-rar postridie (adv.) no dia seguinte
pertinE-o, -es, -ero, -ül tender (a) pracacüo, -is, dire, (-i'il), —utum
parvi-"mio, ds, -ire, -vcnl, «cuium tornar agudo nu extremidade
chegar a, atingir pruecedo, -is, «Ex-e, -cessi, -ces-
peto, -is, Jare, Avi, -itum diri- sum preceder
git-se para.; pedir praeceps (gen. praeeipïtls) in-
phalanx, -angls (£.) falange greme
Philoxänus, -i (m.) Filoxeno praeceptum, -i (n.) precelto, re-
pice cf. PIX comendagäo .,.A-

pila, -ae (t.) bola. praeclarus, -a, -um famoso, ex- '

'
pilum, -i (n.) dar-do celente .."y..'.

pirum, -i (n.) pöra. praesto, -as, -are, -stitl, -statum


pius, -a, -um piedoso estur & fronte de, ser superior, n.

excellr '.
pix, picis (f.) pez
plneöo, -es, -erc, -üi, -itum agra- praelii-io. -is, dire, Jeci, -fectum
dar pör & frente de
placidus, -a., -um manso, brando praemium, -il (n.) recompensa:
-
pheo, 1 apaziguar, acalmar vantagem
plenus, -a, -um cheio praesum, -es, «esse, .rru (com^
pluma, -ae (f.) pena dat.) estar a trente de
plurimus, -a, -um numerosissima praeleröa. (adv.) alem disso
plus (gen. pluris) comp. de prneuro, -is. -öre. -ussl, -ustum
MULTUS queimar poia. extremidade
pocülum, -i (n.) copo preeibus cf. PREX
poöma, mtis. (n.) poema. premo, -is, u',-rc. pressi, pressum
poena, -ae (f.) pena, castigo apex-tar, esmagar
poöta, me, (m.) poeta prex, procis (f.) pedido, snpllca.
poäticus. -a, -um poetico princepsl (gen. principis) prin-
pollex, -icis (m.) polegar cipal
Pollux, -ucis (m.) Polux princeps', -clpis (m.) chete,
pondus, -öris, (n.) pöso maioral '
11
176
4
-

PAULO "BONA.!
principium, -!i (n.) principio provincia, -a,e (f.) provincia.
prior, prius primeiro (de dois) « proximus, -a, -um pröximo
prius (adv.) antas pruinn, -ac (f.) geada
privatus, -a. -um particular pruna, -ae (f.) brasa
pro (prep. de abi.) em troca. de, publicum, -1 (n.) iuga: publico;
1; manen-a. de; em propcre-io in publico püblicamente
com publicus, -a, -um publico
procedo, -is, -äre, -cessi, -cessum puer, -l (m.) menino
avangar pugna, -ae (f.) combate
rom-Eo, -as, -are, -avi, -atum pugno, 1 combater
-
procriar, genu'; produzir pulcher, -chra, -chum bonito
procul (adv.) longe pulsa cf. PELLO
procumbo, -is, -öre, -cubüi, -cubi- punctum, -i (n.) ponto; voto
tum inclinar-se, prostrar-se puuïo, -is, -ire, -ivi ou -ii, dium
procum, -as, -are, -avi, atum punir, castigar
' ocupar-se de, presidir a
procurro, -is, -öre, -curri ou prunum, -i (n.) ameixa.
—cucurri, -cursum correr pura & prunus, -i (f.) ameixelra,
treme, avancar puiizu-ïus, -ïi (m.) Augure (qua .

prodöo, -is, -ire, -ïi ou -ivi, -'itum consulta. os franges sagradoa)


avangar, sau- pullus, -i (m.) frange
proelium, -ïi (n.) combate, lum Punicus, -a, -um de Cartago
proficio, -is, «Ero, -1'eci, -fectum puto, 1 julgar, pensat
progredir, nvangar, tirar pro— Pyrrha, -ae (f.) Pirra.
veito
profugio, -is, Jare, Jugi, Jugi- Q
tum fugir, salvam-se
prohihöo, -es, -äre, dii, -ïtum qua. cf. QUI
ïïmr' desviar; impedit, proi- quadam cf. QUIDAM
quae cf. QUI
proles, -is (f.) prole, descenden- quaero, -is, -Ere, -slvi ou wn,
,.u. cia, filho -situm ou -stum perguntar
Promethides, -is (m.) filho de quaestio, -onis (f.) inquerito, in-
Prometeu (Deucaiia) vestigagäo
pronus, -a, -um ajoelhado
prope (adv.) quase; mais ou quaestor, -oris (m.) questor
menos quum1 cf. QUI
propello, ds, «Ero, -püil, -pul- quam" (conj) do que; que
sum repelit, afastar quama (adv.) quäo, quanto, coma
propinqui, -orum (m. pi.) os quantum (adv.) quanto; ne. me-
.
parentes dida em que
propono, ds, -äre, mosüi, mosi- quarum ct. QUI
tum expor, m-vm-ar quaterni, -ae, -a quatro
quatio, -is, ære (sem per:.) quam-
.
proprius, -a, -um (seu) proprio
proptera: quod por isso que sum sacudir, agitar
promi-bo, 1 por em fuga. -que (particula, conjuntiva.) e
proventus, -us (m.) bom exite; quemquam ct. QUISQUAM
resultado qui', quae, quod, (pron. rel.) quo
- proverbium, -ïl (n.) proverbio qui". quae, quod (ad]. intel-r.) qua
provölo, ] voar para. diente; quibus et. QUI
avancar räpidamente, acorrer quibusdam et. QUIDAM
m «'PAULo EONAI

respondöo. -is, .ere, -di, -sum scutum, -i (n.) escudo


respondet se (pron. pess.) se, si
responsum, -i (n.) resposta. secum (adv.) consigo
restituo, -is, öra, -üi, -ui:um res- secundus, -a, -um segundo
tabelecer sed (conj.) mas
melio, -is, -öre, -velli, -vulsum securus, -a, -um sossegado, lo-
Mrancar guro
revöco, 1 chamar, fazer volta:- seiigo, -is, ære, Jeg-i, det,-tum
rex, regis (m.) rei escolher
Rhenus, -l (m.) Reno semen, -inis (n.) semente
ridöo, -es, -Erc, -risi, -sum fit de sentio. -is- dre, -si, -sum sentir,
ripa, -ae (f.) margem, litoral pensar
risus, -us (m.) risu sepelio, -is, -ire, -ivi ou -ïi, sepul-
rodo, -is, Jre, -si, -sum roer; tum, sepultam, enterrar
faiar mai de septimus, -a, -um setimo
rogo, 1 pedir, solicitar, roga.:- sepulcrum, -i (n.) sepultura.
Romanus, -a, -um romano sepulti cf. SEPELIO
rubetum. -i (n.) silvado Si.-quanti, -ae (m.) Sena
ruina, -ae (f.) ruina.; desaba- Söquanus, -i (m.) säquano
mento sï-quor, æris, -i, secutus s. seguir
rumpo, ds, -öre, rupi, ruptum sermo, -onis (m.) conversaqäo.
remper, quebmr palestra
mrsus (adv.) de novo servilis, -e servi]
rusticus, -a, -um rustico; agres- servitus, -utis (f.) servldäo, el-
te, simples cravidäo
servus, -i (m.) escmvo
servo, ! salvat
:
B
sese se
sacculum, -i (n.) seculo meta, -ac (f.) söda, crina.
saepe (adv.) rreqüentemente severitas, -atis (t.) severidaxie
sagittarius, -ii (m.) sagitario, fre- sex seis
cheiro sextus, -a, -um sexto
suius, -utis (t.) salvagäo si (conj.) se
salve (interi) salve! bum dia.! sibi et. SE
sanguis, -is (m.) sangue sic (adv.) assim
satelles, -itis (m.) guarda, sol- Sicilia, me (f.) Sicilia,
dado da guarda real sicuti (adv.) do mesmo modo
sutis (adv.) basmnte que; assim como
satur, uua, -urum saciado, farto signifer, -töri (m.) porta.-ban-
saucius, -a, -um ferido deira.
saxum, -i (n.) pedra. rochedo signum, -i (n.) sinal, presagio;
scienter (adv.) habilmente, sa- estatua; insignia; signa convel-
biamente lörc arrnncar as insignius do
scientius comp. de SCIENTER chäo para. se per em marcha;
scio, -is, dre, -ivi ou -ii, -ltum preparar-se para. marcha:
suber silentium, -ii (n.) siläncio
Scopas, -ae (m.) Escopas silva, -ac (t.) tioresta.
soon-pius, -ii (m.) escorpiäo similis, -e semelhante
scribo, -is, ære, scripsi, scriptum Simonides, -is (m.) Simönides
escrever (poeta. grege)
.114 PAULO BONA]:

tepens (gen. tepentis) tägldo T


ululatus, -us (m.) uivo
tergum, -i (n.) costas umbra, -ae (f.) sembra
terra, -ae (t.) terra unü (adv.) Juntamente
terror, -orls (m.) terror, mödo unda, -ae (f.) onda.
tertius, -a, -um terceiro unde (adv.) de onde
testimonium, -ïl (r.,) testemunho undique (adv.) de todos os lades
testis, -is (m.) testemunha. unquam (adv.) em algum mo-
tetigere cf. TANGO mento:a1fruma vez
Themis, -ïdls (f.) Tömls (densa unus, -a, -um um; um so
da J ustiga) ums, -l (m.) uro (bol selvagem)
Thessalia, -ae (f.) 'Te-salis. usïtor, -arls, -ari, -atus s. utluzar
timor, -or1s (m.) temor usque (adv.) ate; sempre
tormentum, -i (n.) maquina de usus, -us (m.) uso; emprego;
guerra; tortura necessidade
totus, -a, -um lntelro ut (conj.) coma, segundo; que;
tracto, 1 manejar, tocar embora, pcsto que; logo que
tractus cf. TRAHO
trado, -is, «Ex-e, -dïdl, -dïtum en- uterque,
ambos
utrique, utrumque
tregar: transmitir
traduce, -ls, «Ex-e. -duxl, -ductum
transferir, (iazer) passur
uti (conj.)
:
utilis, -e ütll
ut
utor, ieris, -1, usus sum (com
traho. -ls, -öre, traxi, tractum
tirar; atrair ab]. ) tazer uso de, servir--se de
truno, ! atravessar & nado uxor, -orls (f.) espösa.
trans (prep. de ac.) atraves de
tres. tria tres V
tribus et. TRES
trlbutum, -l (n.) tributo, im- vacatio, -onis (t.) isengäo, dis-
posto pens.-1
trinus, -a, -um triplo vagus, -a, -um errante, flutuante
tripes (gen. tripüdls) tripede; valde (adv.) muito
que tern träs päs valetudinarium, -il (n.) enter-
tripudium, -ii (n) pressagio (ti- maria, hospital
rado da. maneira por que us vanus, -a, -um väo
trangos sagtadns comiam) varius, -a, -um variado
tuba, -ae (f.) trombeta. vasto, -as, -a.re, -avi, -atum de-
tulit cf. FERO vastar
tum (adv.) entäo
tunica, -ae (f.) tnnica vehemens
veements
(gen. vehementis)
Turca, -ae (m.) turco vehementer (adv.) muito
turma, -ae (f.) esquadräo
turpis, -e vergonhoso, torpe velis, velle, vellet cf. VOLO
turris, -is (t.) terre velo, ! velar, cobrir
tyrannus, -l (m.) tirano; rei velocitas, -atls (£.) velocidade
absoluto vena, -ae (f.) vela
venatio, -onis (£.) caga.
U venia, -ae (f.) perdäo
vönïo, -ls, dre, vönl, ventum vir
ubi (adv.) onde venturum cf. VENIO
ullus, -a, -um algum ver, veris (n.) primavera.
ultimus. -a, -um ultimo verbum, -1 (u.) palavra.
. " «

'ï,. '

oBADUS QUARTUS 15"

Vereinxetörix, dgl. (m.) Verein- vir, viri (m.) homem, merida


getorise vires, viribus cf. VIS
vero (adv.) na. verdade, incon- viridis, -e verde
testavelmente virtus, uitis (t.) valor, coragem
vei-sitim, 1 pör em versos virus, -i (n.) veneno
versor, mris, -ari, mtus s. estar vls1 (sem. gen.; £.) furca.
ocupado em, aplicar-se a.; en- vlsa cf. VOLO
contra:-se visa ct. VIDEO
versus (adv., depois de ac.) em
'
vita, -ae (f.) vid-.
,, directio & vito, 1 evitar
-
versus, -us (m.) verso vivo, -ls, -äre, vixi. victum viver
verto, -is, wäre, -ti, -sum vix-ar vivus, -a, -um vivo
verus, -a, -um verdadeiro vixit et. VIVO *

vestis, -is (t.) vestido, veste voce cf. VOX


veto, -as, -are, -üi, -itum proiblr, voco, 1 chamar, convidar
vedar volatus, -us (m.) vOo
vexillum, -i (n.) estandarte, ban- volo', ! vos.:-
dei:-a. volof, vis, velle, voliii quere:-
vi ct. VIS voluntas, -atis (f.) vontade
via., -ae (f.) camlnho voluto, 1 revolvar
viceni, -ae, -a. vinte vomer, -öl'lS (n.) arado
, vicinia, -ae (r.) vizlnhanca. vövöo, -es, -örc, vovi, votum pro-
" vicisset cf. VINCO
victima, -ae (f.) vltima. meter solenemente
victrix (gen. victricis) vencedora vox, vocis (t.) voz
victus et. VINCO Vulcanus, -i (m.) Vulcano (deus
victus, -us (m.) allmentagäo do rogo)
video, -es, Jare, vidi, visum ver; vulgus, -i (n.) & multidäo, o povo,
« (passiva) parecer; mihi vide- o vulgo
tur me parece acertado vulnäro, 1 fei-ir
vinclo, -is, -xi, -ctum liga:-, atar vultus, -us (m.) rosto
,
vinco, -is, -äre, vici, victum ven-
cer Z
vinculum, -i (n.) lag-o, liame
vinxit cf. VINCIO Zephyrus, -i (m.) Zenro; vento
176 PAULO BONAI . '

LEXICO PORTUGUES-LATINO

Ogenero dos substantlvos e indicado so quando e diferente nas


duas linguas .
A ataque impetus, -us
atlngir attinge, -is, ære, -tigl,
abastecimento pabulatïo, —onis -taetum '

(f.) at:-aves de trans (prep. de ac.)


mbar desino, -ls, ære, -sïi, atravcssar transöo, -ls, Jre, -lvi
—sItum (ou -ïl), -ïtum
uel-editur credo, -ls, —öre, -ïdi. üureo aureus, -a., -um
-!tum ausöncla absentia, -a.e
adäglo adagïum, -ï1 (n.) autor auctor, -oris
agr-adir aggredior, -Erls, -1, -essus auxilio auxilium, -ïi (n.)
sum An'u-lco Avaricum, -1 (n.)
Agna aqua, -a.e
alndn adhuc B
ala. cornu
alguöm alïquis batalha proelium, -ïi
aigum aliquis, -a, —od bolo pulcher, -chra, -chrum
amostra specïmen, -In1s (n.) bloquear obsidione claudo, dii,
wäre, -si, —sum
animal anïmal,'-alis (n.) hoi bos, bovis
ano annus, —i brönzco aeneus, -a, -um
antigo antiquus, -a., -um
apanhar capio, -ls, -ere, cepi. C
captum
apenas tantum casa domus, -us: em casa domi '

apoderar-se potior, Aris, -lri, casa! par, -ls (n.)


-1tus sum (aquuä re) custlgar castigo, 1
aprender disco, -is, -äre, didici cnvalelro eques, equitis
uprovellar-se utor, -ärls, -1, usus corlmönlas res divinae
sum (aliqua re) Cösar Caesar, diris
argenteo argentöus, -a. -um chamar voco. 1
Ariovisto Ariovistus. -1 chefe princeps, -clpis
amas arma, -orum (n.) cidadïw civis, -ls
tsx-rogante a.:-rogans,
—antis cldade urbs, urbis; oppidum, -1
an'emessar conicio, -is, -6re. (n.)
decl. -1ectum clvllizagäo cultus, -us (m.)
memo Arvernus. -l eombater pugno, 1
us PAULO BONAi

rox-talem oppidum.
fuga ruga, -ae
—1
(n.) (
;
fuglr tügïo, ds, ære, fugi, -ïtum julgax' reor, reris, rex-l, ratus sum.
fugitivo fugiens, -entls jnntax- colllgo, -is. '-€rer 4631,
tuugäo officium,. 41 (n.) -lectum
junto a apud (prep. de ac.)
6 Jüpiter Iupiter, Iovis
*Galiu Gallia., -e.e Il
gauläs Gallus, -i lablnnto Labyrinthus, -i
caulesa Galla, -ae
general dux, duci- langar-se lnsïllo, -is, -lre, -üi (in
zenerosldade liberalitas, -atis aliquem)
germano Germanus, -i levantur tollo, -is, -öre. sustüu,
govömo regnum, (n.)—1 sublatum
gozar fruor, -äris, -1, fructus sum linlm acies. -e1
grande magnus, -a. -um livrar libero, 1
guerra, bellum, -i (B.) lis-ro libor, -brl
lugar locus, -1
D'.
M
haver (impess.) est, esse, fuit maior maior; 0 maior maximus
helvöcio Helvetïus, -ïi mais iam
histörin historia, -ae
holandäs Batavus, -i
homem homo, -Inls
mandar (: enviar) mitto, -ls,
äre, misi, missum; (:
orde-
humanldade genus humanum nar) lubeo, -es, -äre, iussi; ius-
(n.) sum; (em ulguöm) impäro 1
(com dativo)
I mamvnhoso mirus, -a, -um
mal-Ida maritus, -l
ilha ineüla, —ae mas sed
lmediatamente statim matar occide, -is, ære, —cid!, -cl-
huc-uso immensus, -um -a, sum
!mortal immortalis, -e memor (adj.) melior, Jus; (adv.)
impedit prohibeo, -es, -öre, -ül, melius
-ïtum menos praeter (prep. de ac.)
impræsäo typographia, -ae mäs mensis, -is
incendlar lucendo, -is, -öre, -d1, mesmo idem. eädem, Idem
-sum migragäo migratio, -onis (t.)
inlmlgo hostes, dum
milhares milia, -lum
inocente innocens, -ent!s Minos, Minos -oh
intellgencia mens, mentis Dlinotauro Minotaurus, -l
misörla egestas, -atls
intel-prela: interpretor, -aris, -ari, mago iuvenis, -is
-atue sum momento momentum (n.) tem-
invadit invado, -is, -äre, -di, pörls
-sum monölogo soliloquïum, -Ii (n.)
iuvent,-io inventus, -us (m.) monumento monumentum, -l ;;
ir eo, in, lre, " ou ivi, itum (n.)
GBADUSIQUA-RTUS 'm
mongu-o monstrum, -i potu-e pauper, paupäris
matador lncöla, -ae poder possum, potes. posse, pati!!!
"
'motlm motus, -us poderoso potens, potentis
muito multus, -a, -um poeta poäta, -ae.
mnlher uxor, -orls por pro (prep. de abi.)
mundo mundus, -i pör em iuga ruga 1
por-em at
N parque quia.
portante ergo
nuda. nihil possuir possldöo, -es, ære. «essi.
näo non -sessum
nem nec posteridade postäri, -orum (n.)
magnem nemo poupar parco. -is, ære. peperci.
nome nomen, -Inis (n.) parsum (com dativo)
'
nos nobis povo popülus, -l
posso noster. -stra., -strum precioso pretiosus, —a, -um
munea. nunquam preferh- antefäro, -fers, -£erre,
-tüli, -1atum
0 premier capio, 45. -äre, cepi,
obrn opus. «Ex-is (n.) captum
ocupar capio, -1s, «li-re, cepi, cap- privilegio privilegium, -ïi (n.)
tum processo lis, litis (£.)
ofertar offäro, offers, offerre, procurur adöo, ds, -1re, 41 ou
obtüli, oblatum -ivi, -ïtum
oficlo officium, -ïi
oraculo oracülum, -i
proprio
lpse,
(: öle
-a. -um
proprio, etc.)
ötimo optimus, —a, -um provörbio proverbium, -u (n.)
outro alius, -a -ud ; o oun-o alter, Q
æra, ærum
P quando cum
quase paene
pacifico paco 1 quclxa. querela, -ae
para que ut querel- volo, vls, velle, volül
passa: consumo, -is, -öre, -sump- B.
si, -sumptum
parla, patria., -a.e redescobrlr itörum invänio, de,
pedu- peto, -ls. ære, —ivl ou -Xi,
dre, —veni, -ventum
—itum (ab aliquo) rel rex. regis
pendent.-la controversia, -a.e rellgiäo religio, —onis
permaneccr permanöo, -es, -ero, renascer renascor, -örls,"-l, -na.-
-si, -sum tus eum
permmr concedo, de, -6re, -ces— resolver dirïmo, 45, -äre. -reml,
si, -cessum -remptum
persuadlr, persuadäo, -es, -ere, resposta. responsum, -i (n.)
-auasi, -suasum revelar patefacio, -la, ære, -teci,
perverso implus. -a., -um -tactum
piot peior, peius rico dives. -Itls
Pura. Pyrrha. romano Romanus, -1
BONAI
todo omnis, -e .

tomm- parte em adsum, as.


'-
«uso. --
llber scio, -is, -ire, -ivi ou -Ii, -füi (com dativo)
-itum trata! tracto 1
sibi:) sapiens, -entis triste tristis, -o
sacerdote sacerdos, -otis tudo omnia.
sacrificat immölo 1
iaci-iride sacrificium, -ii (n.) U
sali- exäo, -is, dre, »ivi ou 41
ültimo ultimus, -s. -um
—!tum
Satumo Saturnus, -i uro urus, -i
segrädo arcanum, -i (n.) ütil utilis, -0
säeulo saecülum, -i (n.) V
selvagem ferus, -a., -um
sempre semper valor auctoritas. -a.tis (£.)
separat sepäro 1 velho vetus, -öris
söquano Sequanus, -i vencedor Victor, -oris
seu suus, -a., -um vcncer vinco, -is, -öre, vici, vie-
sobreviver supersum, -es, 43559, tum
-tüi vender vendo, -is, ære, «lidi,
soldados miles, .in- -dïtum
sorte sors, sortis ver vidöo. -es, -ere, vidi, visüm
T Vel-iciïigetorige Verclngetörix,
- gs -

tamme etiam vida vita, —a.e


temex' timöo, -es, —ere, -üi viver- vivo, -is, -äre, vixi,victum
Tömis Themis, -idis (aliquä re)
tempo tempus, -öris (n.) vir vönio, -is, -ire, veni, ventum
ter habäo, -es, -äre, -ü1, dium vlzlnho vicinus, -i
terceiros alii, -orum voltar redäu, -is, -ire, -li ou -ivi,
terminal' perficio, -is, -äre, -feci, -ïtum
-£ectum vontade (divina.) numen, 4111!
terra terra., -ao (n.)
territörio fines, -Ium voto votum, -i (n.)
fNDICE

LEITURAS

De tribus partibus Galliae earumque incölls . . . . 11


II . De Druidibus eorumque officiis ................ 15
III .
IV .
De
De
disciplina Druïdum . .......................
Equitibus. — De potestate virorum in uxores
17
20
V. De religionibus Gallorum ............ 22
VI . De moribus Germanorum ........ 25
VII . De uris ....... .................
.
VIII . Haedül Caesarem auxilium rogant
28
80
Quomodo Ariovistus legatis Caesari responderit .. 82
X. Quomödo Vercingetörix totius Galliae imperium
adeptus sit ................................
XI . Hostes castra Romana aggrediuntur ............
84
87
XII . Proelium Romanorum cum Germanis. Pars I .. 40
XIII . Proelium Romanorum cum Germanis. Pars II . . 42
XIV . Pugna copiarum Gallis in Alesiä. obessls auxilio
venientium cum exercitu Romano et cum
Germanis' ..............................
De sollertiä Gallorum Avarlcum defendentlum . . .
. . .

XVI . Proverbïa versificata. .. ...... . .................


XVII . De aetate aurea . . ...... .
XVIII . Sors Deucalioni et Pyrrhae data.....................
............. ..
XIX . Quomodo Daedalus sibi et filio alas composuörlt
De morte Icärl
XXI . Aenigmäta ................................
...................................
XXII . De audaclä. Philoxöni, censoris adulari nescii . . . .
XXIII . De loco a. Dionysio inhumane punito ............
XXIV . Possintne beati esse tyranni . . . . . . . . . .
Inscriptiones argutae . ........................
XXVI. DeSlmonldeadilsservato........ ......
.

XJCVII. Aenigmäta imaginibus expressa. . . . . . . .


..... . . . .
182 PAULO BONAI
..

XXVIII. Proverbïa. selecta. ex "Adagus" Erasmi . ... ... . ; 85


XXIX. Versus mnemonïcl.............. 87
XXX. De auspidla a. Flaminïo neglectis . . . . . . . .. . . . . . 88

VERSöES
valor dos "Comentarios" de Cesar ..... ...........
. . . . . . . . 14."
As funqöes dos drmdas . . . . . . .
....... ................... . 16
Conversacäo de um gauläs com sua mulher .............. 19
Queixa. de uma gaulesa
.................................
Mondlago de um cavaleiro gauläs . . . . ....... ....... . .
. . .
21
24
Romanos e germanos
Da Floresta, Hercinla ...............................
........................... . .
. . . . .
. . . . . .
27-
28
Amlgragäo dos helvecios............. .......... 31
Queixas de um embalxador ......... ................... . . 82
Um motim na. Galla.
A. ................................
. . . .
mesma batalha contada. por um germano ..... ........ .
84
41
Atuga de Ariovisto ............ ........... ...... . 44
Urna. decisio extrema.
........
As quatro idades do mundo ..........
.
...................
. . . . . . . . . .
50
60
Odllüvlo .......... ........... .......
...... 63
A prlsäo de Dedalo
........................
O renascimento da. cultura antiga ...............
.
. . . .
. . . . .
.. . . .
86
85

B I 0 G R AF I AS
QuemfoiJüllo cesar?...... ............. . ..... D

Quemfoivadlo?..... ..... . ...... ..... 59

ELEMENTOS DE VERSIFICACAO ......... . . . . . . . ... . . . 51-

REGRAS DE GRAMATICA
M' 0RF0 L 0 G I .A.

1. A declinagäo dos substantivos .. . . . . . . . . . . . ..... . . . . 91


2. Observacäo acer-ca das I, II, IV a V declinagöes ...... 94
3.
4.
Observagöes acörca. da. III declinacäo .
Declinagäo dos adjetivos
. . .
..... . . . . . . 96
98
GRADUS QUARTUS

5. Graus de significagäo dos adjetivos . .. .. . . .. . .. . . . . . 99


6. Adjetivos possessivos..................... ........ .. 102
'I .
8.
Adjetivos numerais cardinais . . .
Adjetlvos numerais ordinais
....... 108
104
9. Advärbios numerale. Adjetivos distributivos . . . . . ... . . 105
10. Pronomes pessoals.............. .......... 108
11 .
12 .
Adjetlvos e pronomes demonstrativae
Pronomes relativos ...................
............... . .
107
109
18 . Adjetivos e pronomea interrogatlvos . . . . 110
14. Adjetlvos e pronomes indeflnldos . . . . . . . . . . 110
15. Conjugagäo dos verbos regulares .. . . . . . . . . . . . . . .
. . . 11]
16. Verbos depoentes e semi-depoentes . . . . . . . . . . . . . . . . .. 117
17 .
........
Conjugucäo perifrastica. .. . . . . . . .. .
irregulares................... ......... . 122
18. Verbos ........ ..... . 128
19 .
20 .
Verbos defectivos
..................................
Verbos e expressöes impessoais
.....................
128
129
21. Advärblos ..
......................... ....... 130
............
.
'
22. Preposicöes e posposlgöes . . . . . . . . . . . . . . 131
28. Interjelcöes. ...... ........ 182

QUADROS SINOPTICOS

As cinco declinacöes dos substantivos ................


..........
92-93
Declinagöes dos adjctivos . ........
. . . . . . . . . 92-93
A voz ativa. das conjugacöes regulares
A voz passiva das conjugacöes regulares ................
..........
. . . .
112-115
118-121
..
ST,;
. . .

SINTAXE DAS ORAGOES INDEPENDENTES

24.
25 .
A oragäo simples e os seus törmos
..................
Concordäncla do predicado com o sujeito ........... .
182
133
26. Concordäncm do adjetivo atributo e do apösto ...... . . 184

Asvozesdoverbo..... .................
27, Concordancia do pronome . . . . . . . . . . . . . . . . 135
......
......
28. 185
28.
80.
Osmodosdoverbo.......................
As formas nominais do verbo ......
......... 186
186
31. Sintaxedonominativo.............................. 188
32.
83.
Sintaxe do acusativo .....
.
.
......... .
Sintaxe do genitivo .............. ..... ... . . . . . . . . .
188
189
84. Sintaxedodatlvo ...... 140
35. Sintaxedoablativo................................. 141
-
Oragöes corräla. gh du conseeuiivas'
Oracöes comparafü'a! ou modais . . ..

Você também pode gostar