Você está na página 1de 8

Acta Sci. Hunan Soc. Sci. Maring, v. 28, n. 1, p.

47-54, 2006
1empo e Xarrativa: um estudo dos escritos de Wa|ter en|amin
sobre o romance
Iris Selene Conrado
Programa de Ps-graduao em Letras, Universidade Estadual de Maring, Av. Colomb o, 5790, 87020-900, Maring, Paran,
Brasil. e-mail: iriselene@gmail.com
RESLMC. C objetivo deste trabalho identiicar as relaes entre arte e histria, ben
cono entre produao literria e tradiao. Elenentos cono a unicidade, a autenticidade, o
narrador e o valor do texto literrio serao discutidos a partir da abordagen scio -histrica de
concepao da arte, tendo-se Valter Benjanin cono base para a relexao sobre a trajetria da
narrativa, desde a tradiao oral ao gnero ronanesco.
Pa!avras-chavc: narrativa, ronance, literatura e histria, Valter Benjanin.
ABSTRACT. Tinc and narrativc: a study of Bcnjanin's works about thc novc!.
The ain o this paper is to identiy the relation betveen art and history, and betveen
literature and tradition. Sone elenents such as the unique character o literature, the
authenticity, the narrator and hov art is evaluated vill be discussed, considering the social
historical approach. Ior this purpose, ve chose Valter Benjanin to give support to the
study about the narrative ron oral tradition to the novel.
Kcy words: narrative, novel, literature and history, Valter Benjanin.
Introduao
A obra literria, para Valter Benjanin, ilsoo
alenao do inal do sculo XIX, possui vnculos con
a histria, e essa ligaao deine-se na idia de que a
obra de arte, criada no passado, unciona cono
nensageira deste passado para o pre sente, explica
Kothe (1976). C presente, por sua vez, por ter seus
valores nanipulados pela ideologia doninante,
poderia ou nao valorizar a obra; assin, o passado
poderia ser recuperado e reconstrudo no presente ,
inclusive por neio da arte: C passado nao algo
esttico, ixo e inutvel. Antes, o presente reconstri
de un nodo novo o seu prprio passado, cujo
testenunho lhe basilar" (Kothe, 1976, p. 99).
Esta relexao do valor da obra de arte, ben cono
de seu carter histrico, isto , da naneira cono se
relaciona con o tenpo, j oi e, no incio do sculo
XXI, ainda tena para estudos sobre o texto
literrio, cono denonstra Perrone-Moiss (1998). A
autora apresenta cono escritores e crticos - Eliot,
Pound, Borges, Paz, Butor, Calvino, Sollers e
Canpos - conceben a relaao entre literatura,
histria e valor, enocando a idia de tradiao e de
tenpo, e provando cono h controvrsias e poucas
concluses sobre tal tena.
Este trabalho, dessa orna, ten o objetivo de
trazer as consideraes do intelectual e ilsoo
alenao Valter Benjanin (1892-1940) acerca do
ronance, enatizando-se sobretudo o seu
desenvolvinento histrico-tenporal, relacionado
narrativa e coniguraao do narrador - criador.
Aln disso, busca-se una relexao sobre os
conceitos estudados por Benjanin e a percepao de
cono o tenpo vincula tais conceitos a un estudo
objetivo e histrico da narrativa at sua concretizaao
no gnero ronanesco.
Fstudo de en|amin sobre o romance
Benjanin (1994, p. 168) airna que toda obra de
arte, na sua origen, ten una autenticidade, pois ela
representa elenentos de una tradiao original,
desde sua duraao naterial at o seu testenunho
histrico". Isso signiica que ela possui una essncia,
una unicidade que est presente en sua
coniguraao enquanto arte, e que traz vestgios de
sua produao, de sua ori gen. A originalidade e a
autenticidade sao elenentos que se estabelecen na
produao prineira e nica de un objeto artstico,
traduzindo valor e reconhecinento deste.
Ao azer una anlise das nudanas relativas
produao artstica por un vis histrico, V alter
Benjanin veriica que, apesar da obra de arte ter sido
senpre reprodutvel por seus prprios autores, para
divulgaao, pelos discpulos destes, para aprendizado
e por outros, para a obtenao de lucros, a sua
reproduao tcnica representa, historicane nte,
48 Conrado
Acta Sci. Hunan Soc. Sci. Maring, v. 28, n. 1, p. 47-54, 2006
diversas nudanas na concepao da prpria arte e no
contexto de sua produao. A seguir, salienta -se os
critrios do ilsoo alenao para a conceituaao da
arte e dos eeitos da reproduao tcnica desta.
Prineiranente, o crtico observa que a reprodu ao
tcnica da arte, por nais pereita que seja, nao capaz
de conter e nen de reproduzir a histria dessa arte: a
histria da obra renete nao apenas aos vestgios sicos
de sua produao prineira, narcados pelo decorrer do
tenpo, nas tanbn tradiao, origen do nonento
no qual ela oi criada. Essa tradiao, essa narca original
da obra prineira caracteriza a autenticidade da obra,
identiicando-a, cono tal, ao longo do tenpo, cono
esclarece Benjanin (1994, p. 167): Mesno na
reproduao nais pereita, un elenento est ausente: o
aqui e agora da obra de arte, sua existncia nica, no
lugar en que ela se encontra. E nessa existncia nica, e
sonente nela, que se desdobra a histria da obra".
Para Benjanin (1994, p. 168), a autenticidade a
autoridade, o peso tradicional" de un objeto
artstico, e ela depende da naterialidade: A
autenticidade de una coisa a quintessncia de tudo
o que oi transnitido pela tradiao, a partir de sua
origen, desde sua duraao naterial at o seu
testenunho histrico". A reproduao provoca o
distancianento entre obra e ser hunano,
desaparecendo, assin, o testenunho, a experincia, a
autoridade e a aura dela: o objeto reproduzido viola
seu aspecto tradicional, a sua origen. Conorne o
ilsoo, una experincia cotidiana nos inpe a
exigncia dessa distncia e desse ngulo de
observaao. E a experincia de que a arte de narrar
est en vias de extinao".
A tradiao e a autenticidade de un objeto
artstico, que lhe coneren autoridade e
originalidade, perden-se con a reprodutibil idade
tcnica: Ia nedida en que ela nultiplica a
reproduao, substitui a existncia nica da obra por
una existncia serial", explica (Benjanin, 1994, p.
168). Por un lado, a reproduao tcnica pernite a
divulgaao da arte, e sua nodiicaao, podendo ser
recriada en novos anbientes, ser atualizada a
dierentes situaes; por outro lado, a arte perde a
sua essncia, o seu aspecto tradicional, sua tradiao,
o tenpo presente de sua produao, sua unicidade,
cono descreve Benjanin:
C aqui e agora do original constitui o contedo da
sua autenticidade, e nela se enraza una tradiao que
identiica esse objeto, at os nossos dias, cono sendo
:a| objeto, senpre igual e idntico a si nesno. A
esera da autenticidade, cono un todo, escapa
reprodutibilidade tcni ca, e naturalnente nao apenas
tcnica. Mas, enquanto o autntico preserva a sua
autoridade con relaao reproduao nanual, en
geral considerada una alsiicaao, o nesno nao
ocorre no que diz respeito reproduao tcnica
(Benjanin, 1994, p. 167-168).
Isso porque a naneira cono a percepao do
indivduo se estabelece e o neio no qual ela ocorre
sao estruturas que tanbn soren transornaes
no tenpo, tanto naturalnente quanto
historicanente.
C crtico tanbn discute o declnio da aura do
objeto artstico quanto nudana histrico -
tenporal da percepao hunana en relaao ao
nundo, sonada s alteraes das ornas de
existncia dos indivduos sociais . Ele airna que a
naneira cono a percepao hunana se estabelece,
concernente a un ato ou objeto, por exe nplo, e
ainda, o neio no qual esta percepao ocorre, estao
condicionados s transornaes naturais e
histricas. Desse nodo, sugere que a nassiicaao
social do inal do sculo XIX e do incio do sculo
XX provoca a perda do carter aurtico da arte.
Deinindo a aura cono una igura singular,
conposta de elenentos espaciais e tenporais: a
apariao nica de una coisa distante, por nais pert o
que esteja", Benjanin (1994, p. 170) explica cono a
obra de arte da tradiao caracteriza -se por sua
unicidade, e esta deine a sua aura; esta aura vincula-
se a una unao ritualstica da arte: En outras
palavras: o valor nico da obra de arte autntica' ten
senpre un undanento teolgico, por nais renoto
que seja" (Benjanin, 1994, p. 171). A partir da
reprodutibilidade tcnica, una vez que nao h
preocupaes do artista con a autenticidade, a
unao social da arte se altera: ela deixa seu carter de
ritual, e se unda en una unao poltica. Ela serve a
propsitos da sua divulgaao para as nassas sociais,
cono exenpliica o crtico alenao con a arte
cinenatogrica.
Con o desenvolvinento da sociedade, houve
nelhorias tecnolgicas e a necessidade, diundida no
discurso generalizado, de superar a unicidade da
arte, a in de que todos pudessen alcan -la;
ocorreu, assin, una busca por una aproxinidade do
objeto aos novinentos de nassa, c ono salienta
Benjanin (1994, p. 170): Crientar a realidade en
unao das nassas e as nassas en unao da
realidade un processo de inenso alcance, tanto
para o pensanento cono para a intuiao". Con isso,
a dierena entre o objeto original e a reproduao
aunenta. A reproduao de un objeto artstico ten
carter transitrio, pode se adaptar s situaes do
nonento en que apresentada, e narcada pela
repetibilidade, vincula-se s nassas sociais; a arte
prineira, original, todavia, possui aura,
autenticidade, unidade e durabilidade. Ias palavras
de Benjanin (1994, p. 170), Cada dia ica nais
Tcnpo c narrativa 49
Acta Sci. Hunan Soc. Sci. Maring, v. 28, n. 1, p. 47-54, 2006
ntida a dierena entre a reproduao, cono ela nos
oerecida pelas revistas ilustradas e pelas at ualidades
cinenatogricas, e a inagen. Iesta, a unidade e a
durabilidade se associan tao intinanente cono, na
reproduao, a transitoriedade e a repetibilidade".
Benjanin (1994, p. 171) explica tanbn porque
considera a obra original aquela que caracter izada
pela unicidade e, assin, pelo seu undanento
aurtico: o valor nico da obra de arte autntica'
ten senpre un undanento teolgico, por nais
renoto que seja". C valor da obra enquanto nica
ligado, desta orna, sua inserao na tradiao:
dependendo do contexto en que visto, o objeto
artstico envolto pelo seu culto, cono, por
exenplo, a esttua de Vnus na Antiguidade
Clssica, ou ainda, pela sua negaao, cono o que
ocorreu con tal objeto no Cristianisno da Idade
Mdia. C que se ressalta que, apesar dos dois
dierentes nodos de se perceber a arte, cono no
exenplo nostrado, o que lhe considerada, o que
lhe traz valor e reconhecinento a sua unicidade, a
sua aura.
Aln do que oi exposto, vale salientar que o
ilsoo alenao considera que, na histria da arte,
dois aspectos representan dierenas tenporais e
culturais na concepao da arte: o valor de culto e o
valor de exposiao. C prineiro, caracterizado desde
a arte prinitiva e anterior reproduao tcnica,
exenpliicado pelas obras produzidas na Idade
Mdia, coneria produao artstica un carter
ngico, secreto, con una unao ritualstica e
prtica. C valor de exposiao, en contrapartida,
desenvolve-se con a reprodutibilidade tcnica das
obras artsticas, traduzindo novas unes des tas para
a sociedade, cono a unao artstica, exenpliica o
crtico, ou ainda, cono una certa unao didtica da
arte, na orna de aprendizado sobre a natureza do
ser hunano e da sociedade noderna, por exenplo.
Aln disso, as tcnicas de reproduao viabil izan a
nontagen da arte, o planejanento, a correao, a
reacao do objeto, cono a produao
cinenatogrica, nodiicando assin a prpria
concepao da arte, ben cono a visao desta pelo
pblico: a reprodutibilidade tcnica da obra de arte
nodiica a relaao da nassa con a arte" (Benjanin,
1994, p. 187), conplenenta. Assin, con a passagen
do tenpo, a unao da arte se nodiica: ela deixa de
ser ritualstica, de servir aos propsitos de culto ou
de negaao a ela, para ser poltica.
Ia obra en que analisa Charl es Baudelaire,
Benjanin (1989) apresenta tanbn essa visao da
nudana da valorizaao, e nesno da caracterizaao
do escritor, no sculo XX, exenpliicando -o cono
un /|1nar social, e discutindo a prpria alteraao na
idia de origen do texto artstico, ben cono da
unao desta e do criador.
C estudioso alenao explica que, no incio do
sculo XIX, os jornais eran distribudos apenas para
os assinantes, por un preo elevado: Quen nao
pudesse pagar a elevada quantia ]...| icava na
dependncia dos cas, onde, nuitas vezes, grupos
de vrias pessoas rodeavan un exenplar"
(Benjanin, 1989, p. 23). Dessa orna, os leitores
eran aqueles requentadores dos cas, local onde
tanbn se discutia sobre as obras publicadas (en
olhetins) e seu autores. Benjanin (1989) con clui,
assin, que havia un vnculo entre leitura de
olhetins e opiniao do pblico. Por isso, o jornal
passou a reduzir a taxa de assinatura, aunentando o
nnero de anunciantes e, para garantir a leitura dos
anncios pelos leitores, valorizou a publicaao d o
ronance-olhetin. Consequentenente, o escritor
coneou a ser reconhecido na sociedade, por neio
dos cas, podendo entao, conigurar a sua inagen
ante ao pblico. Muitas vezes, escritores apoiavan
certas tendncias polticas para, con isso, receber
apoio inanceiro, conquistar ana e prestgio social.
Cbserva, desse nodo, que Baudelaire, de ato,
conhecia o papel do literato en sua sociedade:
cono /|1nar ele ]o poeta| se dirige eira; pensa
que para olhar, nas, na verdade, j para procura r
un conprador" (Benjanin, 1989, p. 30).
Ele ainda discute a posiao do escritor /|1nar na
sociedade: este era un caninhante, un observador
do nundo en una perspectiva panornica.
Conigurando-se en un gnero literrio, os livros
produzidos por un /|1nar descrevian e initavan,
en estilo anedtico, o prineiro plano plstico e,
con seu undo inornativo, o segundo plano largo e
extenso dos panoranas" (Benjanin, 1989, p. 33). C
chanado gnero isiolgico", logo, constitua-se
por escritos descritivos de tipos huna nos da
sociedade, de aninais, de cidades e dos povos: A
calna dessas descries conbina con o jeito do
/|1nar, a azer botnica no asalto" (Benjanin, 1989,
p. 34), una vez que as ruas eran estreitas, e os
passeios nao eran conuns, j que Paris estava sendo
reorganizada, reornada; logo, a inspiraao dos
isiologistas vinha sobretudo das gale rias. C prprio
Baudelaire, citando Guys, airna que as galerias sao
cono rendios contra o tdio: Quen capaz ]...|
de se entediar en neio nultidao hunana un
inbecil. Ln inbecil, repito, e desprezvel"
(Benjanin, 1989, p. 35). Para o /|1nar, as ruas lhe
eran agradveis, visto que, nelas, observava-se a vida
hunana en novinento.
Aps o seu desenvolvinento en 1840, esse
gnero soreu una transornaao: passou a
50 Conrado
Acta Sci. Hunan Soc. Sci. Maring, v. 28, n. 1, p. 47-54, 2006
conigurar en un jogo de pressuposiao dos tipos
hunanos do cotidiano das cidades; os escritores
tentavan adivinhar a personalidade dos transeuntes,
as particularidades e a generalizaao dos povos e dos
cidadaos.
As isiologias desapareceran rapidanente, e
outra classiicaao para o /|1nar surgiu: a do papel de
detetive', que nao se inporta nais con os tipos,
ocupa-se, antes, con as unes prprias da nassa
na cidade grande" (Benjanin, 1989, p. 38). Assin,
qualquer visao crtica negativa en relaao ao /|1nar -
por exenplo, a ociosidade, o desleixo, a aparente
indolncia, a observaao - justiicada pela sua
sagacidade e pelo seu herosno no papel do detetive.
De ato, o incio dos ronances policiais se eetiva
nesse perodo, quando Baudelaire traduz os
ronances de Poe. Para Benjanin (1989), Baudelaire
valorizava o ronance policial por este nanter un
contedo sociocultural vinculado nassa popular,
sen individualizaes.
Assin, con a passagen do tenpo, isto , con as
transornaes dos valores e da prp ria estrutura
social, a escrita tanbn se conigura cono objeto de
consuno, e o escritor, cono aquele que vende o seu
produto, a sua criaao.
Ainda discutindo sobre as inluncias scio -
histricas na trajetria da obra de arte, Benjanin
(1994, p. 198) tece consideraes sobre o ronance,
atentando-se ao estudo da narrativa. Retonando a
origen desta, dos seus prinrdios, veriica que ela
est intinanente vinculada experincia: narrar a
aculdade de intercanbiar experincias. ]...| A
experincia que passa de pessoa a pessoa a onte a
que recorreran todos os narradores". Gagnebin
(1994a, p. 66) explica que essa experincia se
inscreve nuna tenporalidade conun a vrias
geraes. Ela supe, portanto, una tradiao
conpartilhada e retonada na continuidade de una
palavra transnitida de pai para ilho". Assin,
Benjanin (1994, p. 199) considera que os narradores
orais poden ser divididos en dois grupos principais,
tipos undanentais", a saber, o viajante que nuito
ten a contar e o ser conhecedor das histrias e
tradies de seu povo, de seu pas; ilustra estes tipos
no narinheiro conerciante" e no canpons
sedentrio", ressaltando que, de ato, os narradores
se interpenetravan, isto , havia narrativas que
contavan con nestres sedentrios detentores de
sabedorias tradicionais e con seus aprendizes
anbulantes: A extensao real do reino narrativo, en
todo o seu alcance histrico, s pode ser
conpreendida se levarnos en conta a
interpenetraao desses dois tipos arcaicos".
Cbservan-se, dessa orna, duas colocaes: en
prineiro lugar, que havia una distncia espacial e/ou
tenporal ou, cono explica Kothe (1976, p. 39), algo
prxino no tenpo ]que| pode ser apresentado
cono ocorrendo en lugares distantes, assin cono
algo distante no tenpo ]que| pode ser apresentado
cono prxino no espao", isto , deslocanentos,
que coniguran carter aurtico - apariao nica de
algo distante". En segundo lugar, nota-se que a
narraao estava senpre vinculada a duas
caractersticas, que lhe eran essenciais: ao carter
oral" e experincia de vida". Desse nodo, airna
Benjanin (1994, p. 200) que a verdadeira narrativa
ten tanbn un carter utilitrio: nela, o narra dor
expressa un ponto de vista, seja nun ensinanento
noral, seja nuna sugestao prtica, seja nun
provrbio ou nuna orna de vida", isto , aconselha.
Todavia, o crtico deende que, un conselho, para
ser expresso e vlido, precisa estar relacionado a una
experincia: ele acredita que as experincias, que
baseian os conselhos, no sculo XX, con o advento
das guerras, estavan se extinguindo e, da nesna
orna, a arte de narrar: con o passar do tenpo, nao
h nais experincias, ou sabedorias, a seren
narradas.
Para o estudioso alenao, a narrativa da tradiao
se perde con o advento do ronance no perodo que
considera noderno, sendo narcada pela invenao da
inprensa e das tcnicas de reproduao. Para
caracterizar a narrativa da tradiao e pensar en sua
distinao da narrativa que Benjanin considera
noderna, ou seja, o ronance, Gagnebin (1994b)
aponta os trs pressupostos da realizaao da r/:|ran,
da experincia coletiva, que undanenta a narrativa
tradicional: o carter nao-individual da experincia a
ser relatada, isto , conun ao narrador e ao ouvinte;
a aproxinidade da narraao da experincia con o
trabalho artesanal; o aspecto pr tico da narrativa. A
sociedade capitalista, con o desenvolvinento da
tcnica, do progresso e da velocidade, pernite outra
orna de narratividade. Por outro lado, a narrativa
tradicional poderia ser conparada atividade do
artesao, pois se caracteriza por seu ritno lento e por
traduzir una sedinentaao progressiva das diversas
experincias e una palavra uniicadora" (Gagnebin,
1994b, p. 11); do nesno nodo, ela ten suas
praticidade devido ao ato de se aproxinar do
conselho, da transnissao do saber, de una
experincia. A narrativa noderna, ao contrrio, traz
indivduos isolados, sen orientaao e angustiados,
relexo do ser hunano do sculo XX; conclui-se,
conorne Gagnebin (1994b, p. 11), que C
depauperanento da arte de contar parte, portanto,
do declnio de una tradiao e de una nenria
conuns, que garantian a existncia de una
Tcnpo c narrativa 51
Acta Sci. Hunan Soc. Sci. Maring, v. 28, n. 1, p. 47-54, 2006
experincia coletiva, ligada a un trabalho e un
tenpo partilhados, en un nesno universo de
prtica e de linguagen".
Benjanin (1994, p. 201) insiste que a natureza do
ronance dierente de todas as outras ornas de
prosa": ela nen procede da tradiao oral nen a
alinenta"; distingue-se, en essncia, da narrativa da
tradiao porque nao se vincula experincia, nas se
baseia na segregaao, no isolanento, e na experincia
particular, nao havendo a possibilidade de receber ou
desenvolver conselhos. Ias palavras do crtico:
C ronancista se separou do povo e do que ele az. A
natriz do ronance o indivduo en sua solidao, o
honen que nao pode nais alar exenplarnente
sobre suas preocupaes, a quen ningun pode dar
conselhos, e que nao sabe dar conselhos a ningun.
Escrever un ronance signiica descrever a existncia
hunana, levando o inconensurve l ao paroxisno
(Benjanin, 1994, p. 54).
Ao estudar o desenvolvinento do ronance pelos
tenpos, airna o crtico alenao que este oi un
processo lento e gradativo, a partir da orna pica,
at eclodir, no contexto socioeconnico e poltico
da burguesia, en sua coniguraao: C ronance,
cujos prinrdios renontan Antiguidade, precisou
de centenas de anos para encontrar, na burguesia
ascendente, os elenentos avorveis a seu
lorescinento" (Benjanin, 1994, p. 202). Antes do
ronance, a pica era a orna literria inluente, que
inclusive direcionou a prpria ornaao do
ronance, e tinha cono essnci a a experincia e a
vivncia do narrador. A inornaao, destacando -se
na sociedade burguesa consolidada, c on o gnero
ronanesco, ocupa o centro das inluncias da
narrativa: Ela tao estranha narrativa cono o
ronance, nas nais aneaadora e, de resto,
provoca una crise no prprio ronance. Essa nova
orna de conunicaao a inornaao" (Benjanin,
1994, p. 202).
Benjanin (1994, p. 202-203) conpara a
inornaao ao saber da narrativa da tradiao,
airnando que o saber, que vinha de longe ]...|,
dispunha de una autoridade que era vlida nesno
que nao osse controlvel pela experincia". Explica
que a inornaao aspira a una veriicaao
inediata", isto , vincula-se a un ato prxino que
ten explicaao no nonento en que apresentado;
conclui que quase nada do que acontece est a
servio da narrativa, e quase tudo est a servio da
inornaao". Ia narrativa, ao contrrio, o
extraordinrio e o niraculoso sao narrados con
naior exatidao, nas o contexto psicolgico da aao
nao inposto ao leitor", ressalta o estudioso,
observando, assin, que o declnio da narrativa da
tradiao tanbn ocorre pelo uso e pela diusao da
inornaao.
C ilsoo alenao exenpliica o seu conceito de
narrativa e o contraste desta con a inornaao, ao
citar un dos relatos de Herdoto, airnando a
pluralidade e a atenporalidade da narrativa: Ela nao
se entrega. Ela conserva suas oras e depois de
nuito tenpo ainda capaz de se desenvolver"
(Benjanin, 1994, p. 204). Denonstra cono a
inornaao est presa ao nonento en que se revela
e precisa se explicar, esgotar -se en si nesna: Ela s
vive nesse nonento, precisa entregar -se
inteiranente a ele" ressalta, una vez que se vincula
diretanente ao ato que inorna.
Para Benjanin (1994, p. 204), a narrativa da
tradiao caracteriza-se de orna distinta: seu aspecto
conciso pernite sua cil nenorizaao e, aln disso,
a distncia da anlise psicolgica, aproxinando -a da
experincia do ouvinte e instigando este ltino a
recont-la:
Quanto naior a naturalidade con que o narrador
renuncia s sutilezas psicolgicas, nais acilnente a
histria se gravar na nenria do ouvinte, nais
conpletanente ela se assinilar sua prpria
experincia e nais irresistivelnente ele ceder
inclinaao de recont-la un dia.
Desse nodo, denonstra o seu ponto de vista, no
qual airna que a narrativa, por estar vinculada
tradiao e experincia do seu criador, pode ser
conparada ao ocio nanual, cono un trabalho de
un artesao, cono una orna artesanal de
conunicaao". En suas palavras, apresenta a idia da
narrativa trabalhada, transnitida pelo narrador que o
az de nodo senelhante ao trabalho nanual:
Contar histrias senpre oi a arte de cont -las de
novo, e ela se perde quando as histrias nao sao nais
conservadas. Ela se perde porque ningun nais ia
ou tece enquanto ouve a histria. ]...| Assin se teceu
a rede en que est guardado o don narrativo. E
assin essa rede se desaz hoje por todos os lados,
depois de ter sido tecida, h nilnios, en torno das
nais antigas ornas de trabalho nanual (Benjanin,
1994, p. 205).
A narca do narrador irna-se no nodo cono este
traduz a sua experincia, a tradiao e os seus conselhos
en sua narrativa, de orna nica e peculiar: Ela ]a
narrativa| nergulha a coisa na vida do narrador para
en seguida retir-la dele. Assin se inprine na
narrativa a narca do narrador, cono a nao do oleiro na
argila do vaso" (Benjanin, 1994, p. 205).
Ao estudar a relaao da narrativa con o tenpo, e
sua ornataao no desenvolvinento do ronance, o
ilsoo aponta para a relexao sobre a inportncia de se
nanter o que se narra, isto , ele az un estudo sobre a
52 Conrado
Acta Sci. Hunan Soc. Sci. Maring, v. 28, n. 1, p. 47-54, 2006
nenria da narrativa. Airnando que a narrativa se
unda na idia de mmr|:, pois se preocupa con a
conservaao da tradiao, con a sugestao e con o relato
da experincia, Benjanin explica que a rm|n|s:n:|: -
representada pela deusa Mnenosyne - era a nusa da
narrativa pica, o que pernitia tanbn o
encadeanento da tradiao, transnitida de geraao en
geraao. C ronance, que nao traz un carter nico,
pois ten base en atos diusos', ou seja, e n transnitir
vrias inornaes, sen vnculo con a tradiao, ten
cono nusa a rmmar:1a.
Citando Lukcs, en 7ar|: Ja ram:n:, Benjanin
(1994) explica a idia de renenoraao no ronance: o
ronancista recebe, cono herana da epopia, a
reniniscncia; todavia, sente una prounda nelancolia
por nao poder usuru-la na sua narraao, una vez que
nao consegue se desvincular da idia de tenpo, isto ,
do seu tenpo e, con isso, nao h perspectiva de
transnissao de valores da tradiao, nen de pluralidade
de leituras ou de atenporalidade. Para Lukcs ( :paJ
Benjanin, 1994, p. 212), o tenpo' estabelece-se cono
un dos princpios que constituen o ronance: este s
pode ser constitutivo quando cessa a ligaao con a
ptria transcendental ]...| Sonente o ronance separa o
sentido e a vida e, portanto, o essencial e o tenporal;
podenos quase dizer que toda a aao interna do
ronance nao senao a luta contra o poder do tenpo".
Dessa orna, o ilsoo alenao estabelece a dierena
entre narrativa e ronance, denonstrando que a quele
est aberto s interpretaes, s dierentes perspectivas e
releituras, ao interesse e conservaao, ao recontar,
enquanto o ronance est adado sua naterialidade,
isto , sua produao e reproduao, processo no qual o
leitor pode, ao inal da leitura, reletir sobre o sentido
de una vida" (Benjanin, 1994, p. 213).
Pode-se, dessa orna, veriicar as concepes de
Benjanin quanto o desenvolvinento da narrativa,
desde a sua origen de narrativa oral, at o ronance,
observando quais oran os critri os para deinir tais
narrativas, vinculando-as coniguraao do narrador e,
aln disso, relacionar essas deinies con a passagen
do tenpo. Exenpliican-se, de naneira sucinta e geral,
as concepes reeridas na Tabela 1, para nelhor
visualizaao:
Tabc!a 1. Conparativo da narrativa oral ao ronance
Iarraao oral Epica Ronance
Plural: nltiplas
interpretaes
Plural: nltiplas
interpretaes
Lnilateral: interpretaao
presa ao nonento
Atenporal Atenporal Marcada e valorizada
tenporalnente
Tradiao oral; aura;
autenticidade
Tradiao oral; aura;
autenticidade
Sen tradiao; sen aura;
sen autenticidade
Vnculo con a
experincia do autor da
narrativa
Vnculo con a vivncia
do narrador
Vnculo con a
inornaao
Trabalho nanual: uso da
nenria
Lso da reniniscncia Reproduao tcnica: uso
da renenoraao
Consideraoes finais
Io estudo da evoluao histrico-tenporal da
narrativa, sobretudo do ronance, relacionado ao
desenvolvinento do narrador e da concepao de arte
atravs dos tenpos, cono nas teorizaes de
Benjanin (1994), observa-se que a idia de
valorizaao de un objeto artstico bastante relativa,
dependente do nonento no qual este lido e
reconhecido. Cono explica Perrone-Moiss (1998,
p. 21), deve-se, para se julgar una obra, veriicar
quais os valores que deven presidir crtica":
dependendo do conceito de literatura, h un
conceito de histria literria e, assin, h un nodo
de valorizaao do texto literrio - nao h critrios
ixos para a crtica.
A relexao crtica de Benjanin acerca do ronance,
por ser histrica, renete a un vis en que se pode
observar o processo tenporal na qual a narrativa se
desenvolve, percebendo-se de que naneira o ilsoo
alenao considera a perda da aura do texto narrativo,
devido s nudanas socioculturais. Todavia, sabe-se
que as relexes do autor denonstran una
preocupaao con a perda da tradiao, da
autenticidade da obra no tenpo - e esses valores
tanbn sao discutidos por outros autores, cono
Eliot (1989), que explica que o terno tradiao"
nornalnente utilizado de nodo pejorativo, pois as
pessoas en geral, para ele, tn a tendncia de
criticar, de tecer conentrios sobre o objeto artstico
con o qual teve contato e, de ato, acaban por
buscar o elenento peculiar, singular, dierente, o
aspecto que az con que a obra se destaque e se
dierencie de todas as outras. Eliot (1989, p. 38-39)
contrape-se a esta idia, explicando que, nuitas
vezes, o carter individual da obra est justanente no
ato de ela recuperar aspectos dos seus antecessores,
de naneira a inortaliz-los: o artista con talento
aquele que sabe usar da tradiao en seus textos: a
tradiao ]...| envolve un sentido histrico ]...|; e o
sentido histrico inplica a percepao, nao apenas na
caducidade do passado, nas de sua presena". Isso
signiica que ele entende a histria en un processo
de sinultaneidade.
Aln disso, diz que una obra nunca lida de
orna signiicativa, isoladanente, nas senpre
analisada e conparada s outras obras; dessa orna,
existe una orden de valores, conpleta e ideal, at
que una nova obra de arte surja e reorganize essa
orden, azendo parte dela. Conclui, por
conseguinte, que o passado (tradiao) nodiicado
pela perspectiva do presente; e o presente tanbn se
transorna pela inluncia do passado. Cbserva -se
que o crtico, assin cono os tericos da crtica
sociolgica, considera o contexto sociocultural e
Tcnpo c narrativa 53
Acta Sci. Hunan Soc. Sci. Maring, v. 28, n. 1, p. 47-54, 2006
histrico na valorizaao da arte.
Ele ainda desenvolve relexes acerca da relaao
entre o poeta e o passado, ao airnar que a arte nao
se apereioa, ela nao evolui: o que nud a a
nentalidade do indivduo (poeta, leitor, crtico), que
histrica. Assin, ele declara que a dierena entre
o presente e o passado que o presente consciente
constitui de certo nodo una conscincia do
passado, nun sentido e nuna extensao que a
conscincia que o passado ten de si nesno nao
pode revelar" (Eliot, 1989, p. 41). C poeta deve,
entao, desenvolver ou buscar a conscincia do
passado ]...| ]e| continuar a desenvolv -la ao longo
de toda a sua carreira" (Eliot, 1989, p. 42). C talento
do artista saber articular a conscincia do passado
no presente, despersonalizando aspectos de sua obra,
universalizando-a', a in de aunentar as
possibilidades de criaao, segundo o terico. Aln
disso, o poeta con talento utiliza -se de enoes e de
sentinentos para criar eeitos prprios do processo
artstico; ele sabe conbinar, unir vrios tipos de
inagens, estruturas, para azer suscitar enoes.
Isso signiica, portanto, que h outras naneiras
de se conceber o texto literrio e seu vnculo con o
aspecto tenporal, e a valorizaao deste vai depender
da naneira cono o crtico percebe o objeto artstico
en sua evoluao, ben cono en seu contexto de
produao.
Cutro ponto de vista sobre tradiao, histria e
valor da obra exposto por Borges (2000), que
airna nao haver, de ato, una divisao ou distncia
real e tenporal entre os textos: tudo atual, tudo
interessa, e todos os textos poden ter sua beleza,
indierente de seu vnculo histrico. Cu seja:
tecendo consideraes sobre a beleza e o prazer que
o poena traduz, conclui que a beleza nao est no
poeta, e sin, no prprio poena, ressaltando que a
poesia nao pode ser deinida e que, na verdade, nao
h necessidade de deini -la. Apesar de reerir-se ao
texto potico, Borges (2000) na verdade inovador e
bastante dierenciado por negar o tenpo, explica
Perrone-Moiss (1998, p. 33): airna que nao h
una evoluao tenporal, porque o tenpo nao existe
para o desenvolvinento da literatura, una vez que o
novo cria o passado; o presente, a obra posterior
pernite a existncia da obra anterior: entretanto,
chanar esses predecessores de precursores, cono az
Borges, privilegiar declaradanente o que ven
depois, subverter toda a questao das ontes, das
inluncias, e a prpria noao de tradiao".
Vale ainda salientar o posicionanento de
Benjanin (1994, p. 115) en suas consideraes, ao
criticar o desenvolvinento das tcnicas de produao,
aconpanhado pela ascensao da sociedade capitalista,
e a inluncia da inornaao, en detrinento da
narrativa baseada na experincia colet iva (r/:|ran),
pois qual o valor de todo o nosso patrinnio
cultural, se a experincia nao nais o vincula a ns?",
questiona. De ato, o ilsoo apresenta, cono
explica Gagnebin (1994a, p. 64), un certo ton
nostlgico; todavia, suas relexes se atn aos
processos sociais, culturais e artsticos de
ragnentaao crescente e de secularizaao triunante,
nao para tentar tirar dali una tendncia irreversvel,
nas, sin, possveis instrunentos ]...| en avor da
naioria dos excludos da cultura". Desse nodo,
nota-se preocupaao do estudioso quanto s
nudanas sociais e nanipulaao de valores
culturais, que ele traduz en seus escritos sobre o in
da arte narrativa tradicional: Gagnebin (1994a, p. 65)
explica que se essa problentica da narraao
preocupa Benjanin desde tanto tenpo ]...| porque
ela concentra en si, de naneira exenplar, os
paradoxos da nossa nodernidade e, nais
especiicadanente, de todo seu pensanento".
Reletir sobre a narrativa tradicional, a autenticidade
do objeto artstico, da autoridade deste en suas
origens, az con que os escritos de Benjanin
respondan a una crtica ao indivduo burgus que
sore de una espcie de despersonalizaao
generalizada" (Gagnebin, 1994a, p. 68) e, aln disso,
traz una visao de nundo que tanbn retonada
pelas correntes de arte noderna. Assin, conorne
Gagnebin (1994a), Benjanin tanbn traz en seus
estudos una denncia scio-poltica dos eeitos
negativos da sociedade noderna, e un alerta busca
pela nao alienaao sociocultural.
Ressalta-se tanbn a inportncia que o autor
apresenta de se reconhecer a pobreza" da narrativa
noderna, o ronance, que individualizada e se
reere s experincias vividas no nundo burgus,
por exenplo, explicitando a sua visao de certo nodo
pessinista quanto aos eeitos do rpido progresso:
Podenos agora tonar distncia para avaliar o
conjunto. Iicanos pobres. Abandonanos una
depois da outra todas as peas do patrinnio
hunano" (Benjanin, 1994, p. 119).
Cbservar dierentes vises de perceber o objeto
artstico e a sua relaao histrico-tenporal inportante
para se notar cono a relexao construda por Benjanin
relete una possibilidade de estudo de tal objeto.
Entretanto, pode-se airnar, a partir do estudo do
desenvolvinento da narrativa eita por Benjanin, que o
ponto de vista do autor objetivo e coerente, una vez
que traduz, historicanente, o percurso da ornaao do
texto narrativo e do narrador, irnado nos
posicionanentos coesos de Benjanin, os quais
inluencian nuitos estudos da crtica literria.
54 Conrado
Acta Sci. Hunan Soc. Sci. Maring, v. 28, n. 1, p. 47-54, 2006
keferncias
BEIjAMII, V. C|:r|s B:aJ|:|r - un lrico no auge do
capitalisno. Trad. jos C. M. Barbosa e Henerson A.
Baptista. Sao Paulo: Brasiliense, 1989 (obras escolhidas,
vol. III).
BEIjAMII, V. A crise do ronance. In: BEIjAMII, V.
(Ed.). M:|: /:n|::, :r/ pa||/|::. ensaios sobre literatura e
histria da cultura. 7. ed. Trad. Srgio P. Rouanet. Sao
Paulo: Brasiliense, 1994. p. 54-60.
BEIjAMII, V. A obra de arte na era de sua
reprodutibilidade tcnica. In: BEIjAMII, V. (Ed.).
M:|: /:n|::, :r/ pa||/|::. ensaios sobre literatura e
histria da cultura. 7. ed. Trad. Srgio P. Rouanet. Sao
Paulo: Brasiliense, 1994. p. 165-196.
BEIjAMII, V. Experincia e pobreza. In: BEIjAMII,
V. (Ed.). M:|: /:n|::, :r/ pa||/|::. ensaios sobre
literatura e histria da cultura. 7. ed. Trad. Srgio P.
Rouanet. Sao Paulo: Brasiliense, 1994. p. 114-119.
BEIjAMII, V. C narrador. In: BEIjAMII, V. (Ed.).
M:|: /:n|::, :r/ pa||/|:: : ensaios sobre literatura e
histria da cultura. 7. ed. Trad. Srgio P. Rouanet. Sao
Paulo: Brasiliense, 1994. p. 197-221.
BCRGES, j.L. Ess a/|:|a Ja ersa. Trad. jos Marcos
Macedo. Sao Paulo: Conpanhia das Letras, 2000.
ELICT, T.S. Ens:|as. Trad. Ivan junqueira. Sao Paulo: Art
Editora, 1989.
GAGIEBII, j.M. Iao contar nais? In: H|s/r|: n:rr:1a
m H:|/r Bn:m|n. Sao Paulo: Perspectiva / Iapesp;
Canpinas: Editora da Lnicanp, 1994 a. p. 63-82.
GAGIEBII, j.M. Valter Benjanin ou a histria aberta.
In: BEIjAMII, V. (Ed.). M:|: /:n|::, :r/ pa||/|::.
ensaios sobre literatura e histria da cultura. 7. ed. Trad.
Srgio P. Rouanet. Sao Paulo: Brasiliense, 1994 b. p. 7-19.
KCTHE, I.R. P:r: |r Bn:m|n. Rio de janeiro: Irancisco
Alves, 1976.
PERRCIE-MCISES, L. A|/:s ||/r:/ar:s. Sao Paulo:
Conpanhia das Letras, 1998.
R:|eJ an ja| 08, 2005.
A::p/J an M: 12, 200.

Você também pode gostar