Você está na página 1de 24

Disponvel em: http://www.redalyc.org/articulo.oa?

id=82222646020


Red de Revistas Cientficas de Amrica Latina, el Caribe, Espaa y Portugal
Sistema de Informacin Cientfica
Alexandre Herbetta
Entre a terra e o espao: modos indgenas de ir para o cu
Trans. Revista Transcultural de Msica, nm. 15, 2011, pp. 1-23,
Sociedad de Etnomusicologa
Espaa
Como citar este artigo Fascculo completo Mais informaes do artigo Site da revista
Trans. Revista Transcultural de Msica,
ISSN (Verso eletrnica): 1697-0101
edicion@sibetrans.com
Sociedad de Etnomusicologa
Espaa
www.redalyc.org
Projeto acadmico no lucrativo, desenvolvido pela iniciativa Acesso Aberto
Los arLlculos publlcados en 1kANS-kev|sta 1ranscu|tura| de Ms|ca esLn (sl no se lndlca lo conLrarlo) ba[o una llcencla 8econoclmlenLo-
noComerclal-SlnCbrauerlvada 2.3 Lspana de CreaLlve Commons. uede coplarlos, dlsLrlbulrlos y comunlcarlos publlcamenLe slempre que clLe
su auLor y menclone en un lugar vlslble que ha sldo Lomado de 18AnS agregando la dlreccln u8L y/o un enlace a esLe slLlo:
www.slbeLrans.com/Lrans. no uLlllce los conLenldos de esLa revlsLa para flnes comerclales y no haga con ellos obra derlvada. La llcencla
compleLa se puede consulLar en hLLp://creaLlvecommons.org/llcenses/by-nc-nd/2.3/es/deed.es

All Lhe maLerlals ln 1kANS-1ranscu|tura| Mus|c kev|ew are publlshed under a CreaLlve Commons llcence (ALLrlbuLlon-nonCommerclal-nouerlvs
2.3) ?ou can copy, dlsLrlbuLe, and LransmlL Lhe work, provlded LhaL you menLlon Lhe auLhor and Lhe source of Lhe maLerlal, elLher by addlng Lhe
u8L address of Lhe arLlcle and/or a llnk Lo Lhe webpage: www.slbeLrans.com/Lrans. lL ls noL allowed Lo use Lhe conLenLs of Lhls [ournal for
comerclal purposes and you may noL alLer, Lransform, or bulld upon Lhls work. ?ou can check Lhe compleLe llcence agreemenL ln Lhe followlng
llnk: hLLp://creaLlvecommons.org/llcenses/by-nc-nd/2.3/es/deed.en

1kANS- kev|sta 1ranscu|tura| de Ms|ca]1ranscu|tura| Mus|c kev|ew 2011


1kANS 1S (2011)
DCSSILk: C8IL1CS SCNCkCS-VISUALLS AMLkINDICS ] SLCIAL ISSUL: AMLkINDIAN SCNIC-
VISUAL C8ILC1S

Lntre a terra e o espao: modos |nd|genas de |r para o cu
Alexandre PerbeLLa (uC-S - onLlflcla unlversldade CaLllca)

kesumen
Cs kalank locallzam-se no alLo serLo alagoano e parecem
vlver de acordo com a dlnmlca de uma muslcalldade
formada ao longo do processo de conLaLo eLnlco com
mlsslonrlos, negros, brasllelros e lndlos. LsLa muslcalldade
consLlLul relaes, senLldos e slgnlflcados lmporLanLes para a
vlda da comunldade e para a formao do su[elLo kalank.
Lla, alnda, arLlcula e ordena elemenLos aparenLemenLe
conLradlLrlos, como a cruz e os caboclos encanLados, e
con[uga o ceu com o maLo. LsLe LexLo esboa o campo de
aLuao da muslca como dlsposlLlvo fundamenLal no
equlllbrlo slmbllco da vlda no alLo serLo alagoano,
gerando operadores eLlcos e morals em relao a aLuao
dos su[elLos do grupo.
Abstract
1he kalank lndlans llve ln Lhe Alagoas hlnLerland. 1hey
seem Lo llve ln accordance wlLh Lhe dynamlcs of a speclflc
muslcallLy LhaL was formed LhroughouL Lhe process of eLhnlc
conLacL wlLh mlsslonarles, blacks and lndlans. 1hls muslcallLy
consLlLuLes relaLlons and lmporLanL meanlngs for communlLy
llfe and Lhe formaLlon of Lhe kalank person. lL, sLlll,
arLlculaLes and commands conLradlcLory elemenLs, as Lhe
cross and Caboclos, and con[ugaLes Lhe sky wlLh Lhe weeds.
1hls LexL skeLches Lhe fleld of performance of muslc as baslc
devlce ln Lhe symbollc balance of Lhe llfe ln Lhe hlgh
alagoano hlnLerland, generaLlng eLhlcal and moral operaLors
ln relaLlon Lo Lhe performance of communlLy people.
a|abras c|ave
Muslca, eLlca, pessoa
key words
Muslc, LLhlc, erson
Iecha de recepc|n: ocLubre 2010
Iecha de aceptac|n: mayo 2011
Iecha de pub||cac|n: sepLlembre 2011
kece|ved: CcLober 2010
Acceptance Date: May 2011
ke|ease Date: SepLember 2011
2 1kANS 1S (2011) ISSN: 1697-0101

Lntre a terra e o espao: modos |nd|genas de |r para o cu
Alexandre PerbeLLa (uC-S - onLlflcla unlversldade CaLllca)


1. 1ema
A repeLlo na muslca e um recurso largamenLe uLlllzado por dlversas culLuras, mas, mulLas vezes,
no mulLo valorlzado na socledade ocldenLal, de base europela. lsLo pode ser observado
especlalmenLe no dlscurso de uma ellLe urbano-lnLelecLual
1
. Lm conLraparLlda, enLre os lndlos
kalank do alLo serLo alagoano, a repeLlo e um elemenLo essenclal a Leorla muslcal naLlva - e a
vlda. Sem ela, no h muslca, no h emoo, no h energla.
nesLe LexLo procuro descrever a forma pela qual o canLo se relaclona a vlda coLldlana,
demonsLrando que a repeLlo e uma de suas caracLerlsLlcas marcanLes - da vlda e da muslca. L,
alem dlsso, de forma alnda lnclplenLe, preLendo dlscorrer sobre o valor semnLlco da repeLlo
muslcal. 8essalLe-se que o Lermo repeLlo ser usado aqul como caLegorla naLlva. Lle no ser
problemaLlzado, sendo parLe consLlLulnLe de um dlscurso kalank sobre a muslca naLlva - e sobre
a vlda.
A quesLo da repeLlo esL relaclonada alnda a percepo de uma energla - denomlnada
pelos naLlvos como fora encanLada. Cs kalank Lm a ldela de uma fora, a qual e perceblda a
parLlr da presena e aLuao dos encanLados no Lerrelro, local do rlLo
2
. Cs encanLados so
enLldades relaclonadas aos anLepassados que, alnda em vlda, se Lransformaram em energla, a
qual pode aLuar na comunldade, forLalecendo o corpo dos su[elLos e soluclonando alguns
problemas, como as doenas.
A fora encanLada Lem Lrs nlvels de aLuao - Lodos llgados ao aLo de canLar. C prlmelro
aconLece no Lore, um dos rlLos da comunldade. C Lore e, geralmenLe, oferecldo por um lndlvlduo,
como promessa a algum encanLado, como o Lore que u !oana oferece Lodo ms, h 40 anos, como
promessa pela cura de sua me. C rlLual pode ser oferecldo, alnda, em homenagem a alguma daLa
especlal ou, como falam, s por brlncadelra.

1raLa-se de um rlLo de carLer coleLlvo e publlco que conLa com a parLlclpao de Loda

1
1al expresso e mulLas vezes observada no dlscurso do senso comum, com um senLldo pe[oraLlvo. Ao mesmo Lempo
alguns gneros muslcals ocldenLals mulLo populares - do serLane[o romnLlco a muslca eleLrnlca - se apolam
conslderavelmenLe nesLe recurso.
2
Cs encanLados, que vlvem no espao, no podem lnLervlr em qualquer lugar. A energla provenlenLe deles s pode se
maLerlallzar em um lugar percebldo como maLo. ara os kalank, o maLo e o Lerrelro que Lem forma reLangular e e
cheflado por um lndlvlduo, denomlnado pal de Lerrelro.
otte o tetto e o espoo. moJos loJlqeoos Je lt poto o co 3

comunldade, alem de no-lndlos. C rlLo pode ser reallzado em dlversos espaos. Lle aconLece
consLanLemenLe - baslcamenLe Lodo sbado -, e se reallza a parLlr da prLlca de alguns canLos e
danas especlflcas, que cessam quando o canLador emlLe um grlLo, denomlnado lsLurro.
C canLo e baseado na esLruLura pergunLa-resposLa", na qual o canLador canLa dols versos
e os parLlclpanLes respondem com mals dols. Lm cada Lore, sempre se deve canLar pelo menos
Lrs muslcas. A dana basela-se na esLruLura nucleo-perlferla", na qual os canLadores se colocam
no cenLro da roda e os parLlclpanLes na perlferla. Lla e reallzada sempre no senLldo anLl-horrlo,
sendo felLa em solo ou parelha, como evldencla o dlagrama abalxo.

Cs passos conslsLem-se de plsadas, rodoplos e volLas. no cenLro do clrculo, permanecem
os canLadores e os melhores danadores, esLe sendo conslderado espao de malor poder. na
perlferla, danam os ouLros parLlclpanLes, cu[o canLo Lem carLer responslvo
3
.
na parLe flnal do rlLo, consome-se uma garapa - beblda felLa a parLlr da mlsLura de gua
com algum Llpo de doce, como rapadura, mel ou mesmo aucar. AnLes do consumo, encruza-se
(quer dlzer desenha-se uma cruz) a garapa Lrs vezes com o marac (chocalho) e o campl
(cachlmbo).
nesLe rlLo, a referlda energla encanLada emerge quando, a parLlr do canLo, os encanLados
apenas observam o evenLo.
C segundo nlvel de energla aconLece no pral, ouLro rlLo praLlcado na aldela. nele, a fora

3
lsLo d a ldela de uma gradao de presLlglo e senlorldade enLre o esLar no nucleo ou na perlferla da formao
muslco-coreogrflca, o que pode ser comparado a relao espao sagrado/cenLro e espao profano/perlferla, que
8lbelro (1992: 101) ldenLlflcou enLre os ankararu/L. Cs ankararu/L comparLllham a mesma orlgem dos kalank -
no aldeamenLo mlsslonrlo de 8re[o dos adres. Lles so lncluslve conslderados a maLrlz culLural dos lndlos do alLo
serLo alagoano. lsLo por alnda vlverem na mesma rea do aldeamenLo e serem reconhecldos como lndlgenas h mals
Lempo.
4 1kANS 1S (2011) ISSN: 1697-0101

encanLada chega ao Lerrelro e e comparLllhada enLre Lodos os danadores. C pral e reallzado
apenas em algumas daLas especlals ao longo do ano: no Sbado de Alelula, quando Lem o nome de
8lLual do umbu, [ que e a epoca do umbu selvagem, fruLa basLanLe apreclada na reglo, e no dla
23 de [ulho (em comemorao ao ressurglmenLo"
4
). Alem dlsso, ele e praLlcado quando os
kalank so convldados para parLlclpar da fesLa de grupos allados, como os !lrlpank, karauzu,
kaLoklnn e koyupank.
C pral s pode ser praLlcado em espao lndlgena, especlalmenLe nos dlversos Lerrelros
espalhados pelo serLo nordesLlno. AnLes de cada pral, o grupo de danadores reune-se no
lnLerlor do por, que e a casa sagrada, onde colocam as vesLes
3
e lnlclam o rlLo a parLlr de canLos
baseados prlnclpalmenLe na galLa (lnsLrumenLo muslcal de sopro) e no uso do campl (cachlmbo).
C canLo do pral e baseado no [ogo de sllabas e vogal, como por exemplo, ae ela helo elo,
emlLldos por um canLador. L a dana pode ser reallzada de dols modos. C prlmelro Llpo de
formao e em llnha ou cordo, no qual os danadores danam em flla, reallzando alguns
movlmenLos especlflcos, mas sempre em roda e com senLldo anLl-horrlo, como evldenclado
abalxo.


LsLes movlmenLos caracLerlzam uma esLruLura clrcular que abrange a LoLalldade do Lerrelro

4
Cs kalank fazem parLe de um con[unLo de populaes que passaram a se aflrmar lndlgenas especlalmenLe na
decada de 1990. LsLa aflrmao Lem como base uma hlsLrla llgada a genealogla dos grupos que os relaclona a anLlgos
aldeamenLos mlsslonrlos e a prLlca de um complexo muslco-rlLual, com base no Lore. 1als grupos so chamados, na
eLnologla brasllelra, de povos emergenLes, remanescenLes ou reslsLenLes.
3
As vesLes so produzldas a parLlr da palha do caro, perceblda como maLerla-prlma Lradlclonal e cobrem o danador
da cabea as pernas. ara sua produo, deve-se possulr uma capacldade especlflca, observada somenLe enLre alguns
lndlvlduos, como o pa[e, por exemplo.
otte o tetto e o espoo. moJos loJlqeoos Je lt poto o co 5

(desenhando novamenLe a forma de uma cruz), como aponLado abalxo.

Cs dols danadores mals lmporLanLes desLa formao so: o prlmelro da flla, denomlnado
cabecelra e o ulLlmo, chamado derradelro. C cabecelra deve enLender o que o canLador esL
canLando e gular a movlmenLao dos ouLros. C derradelro deve fazer a ronda, proLegendo a flla
formada pelos danadores. Cs ouLros danadores devem segulr o movlmenLo do cabecelra e
manLer o rlLmo do canLador, reallzando a marcao da muslca, que se faz com o lsLurro. LsLes
grlLos so reallzados nos quaLro exLremos do Lerrelro e se llgados formam novamenLe o desenho
de uma cruz.
A cada duas ou Lrs muslcas, os danadores fazem um segundo Llpo de formao, a
parelha, na qual o canLo se Lorna mals rpldo e os danadores reallzam pequenas rodas em casal,
com movlmenLos de lda e volLa em dlreo ao canLador. ara 1onho reLo - o pa[e -, na parelha e
que Lodos encanLo Lo all presenLe parLlclpando... all o negclo L quenLe, o negclo L bom...
abafado ...".
C rlLual, que Lem lnlclo as olLo horas da nolLe do sbado prossegue aLe por volLa do melo-
dla de domlngo. no flnal do rlLual, consome-se a garapa, que e colocada no cenLro do Lerrelro.
C Lercelro momenLo de percepo da energla encanLada e no servlo de cho, o Lercelro
rlLo praLlcado enLre os kalank, quando a referlda fora aLua no canLador e o encanLado fala para
os presenLes. nesLe rlLo, busca-se a cura para alguma enfermldade aLraves de consulLa dlreLa aos
encanLados.
C rlLual Lem como base um pano quadrlcular colocado no cho, com um pouco de alho nas
exLremldades. na prlmelra eLapa do rlLo, os lndlvlduos do Lrs volLas ao redor do pano, fumando
o campl. uepols de aberLo, o rlLual prossegue com Lrs rodadas de canLos, sendo que o prlmelro
deve ser um canLo especlflco ao rlLual. Cs ouLros podem ser muslcas de ouLros gneros - como o
Lore e o pral - conslderadas poderosas (PerbeLLa, 2006). Aps o segundo ou Lercelro canLo, o
canLador recebe um (ou vrlos) encanLado(s), que recelLa algum remedlo do maLo, d conselhos
ou responde a consulLas. na parLe flnal, consome-se a garapa, que e servlda a Lodos os presenLes.
6 1kANS 1S (2011) ISSN: 1697-0101

A muslca possul a funo de plv nos Lrs rlLos. Lla relaclona a mlLo-cosmologla, llgada ao
unlverso encanLado, a ouLros domlnlos, como a dana e a plnLura corporal, e d a dlnmlca do
rlLo. LsLe papel de plv Lem sldo evldenclado por vrlos auLores, e Lem como ncora o Lrabalho de
Menezes 8asLos sobre os kamayur do AlLo xlngu (1999 [1976]). nesLe LexLo, o auLor mosLra que a
muslca lnLermedla, Lraduzlndo", os dlscursos verbals mlLolglco, de um lado, e o corporal, da
dana, de ouLro. lsLo conflgura o que o mesmo Menezes 8asLos roLulou de esLruLura mlLo-muslca-
dana, para ele Lrao marcanLe da muslca amerlndla na reglo das 18AS - 1erras 8alxas da
Amerlca do Sul (Menezes 8asLos 1996, 2001)
6
.
LnLre os kalank, esse papel plvoLal da muslca no complexo rlLual parece Lambem Ler
vlgncla, a muslca, Lambem, Lraduzlndo" o mundo encanLado - ou melhor, a mlLocosmologla que
o revela - especlalmenLe em dana, e Lambem em plnLura corporal e adereos. uesLe modo, ela
comunlca slmbolos e slgnlflcados fundamenLals para a vlso de mundo naLlva, os quals geram
conduLas especlflcas ao su[elLo kalank.
L lnLeressanLe noLar Lambem que, LanLo os elemenLos uLlllzados nos rlLuals, como os
movlmenLos, a ordem de desenvolvlmenLo e as relaes esLabelecldas so slmllares. A esLeLlca
rlLual sendo consLanLemenLe repeLlda - e a repeLlo sendo fundamenLal para a eflccla do
evenLo.
Cs elemenLos: o fumo, o alho, o campl e o marac, e o uso que se faz deles so os
mesmos nos Lrs rlLos. Cs movlmenLos Lambem so semelhanLes. LsLes so clrculares no servlo
de cho, asslm como no pral e Lore. A ordem de desenvolvlmenLo do rlLo e Lambem comparvel.
C Lore deve Ler pelo menos Lrs canLos, slmllar ao momenLo da parelha no pral, que aconLece
aps duas ou Lrs muslcas. LsLa lglca e ldnLlca a da chegada do encanLado no servlo de cho,
que aconLece aps dols ou Lrs canLos
7
. uo mesmo modo, as relaes cosmolglcas esLabelecldas
nos Lrs rlLos so Lambem as mesmas. Segundo o pa[e, o rlLo e o espao de conexo enLre a Lerra
e o espao e, consequenLemenLe, enLre os kalank e seus ancesLrals (PerbeLLa 2006).
C pa[e 1onho reLo Lem absoluLa consclncla dlsso. Lle aflrma consLanLemenLe que o
complexo rlLual val d conLaLo com a face da Lerra, o espao, ne", ou que e nesLe momenLo que
se Lem a con[ugao da Lerra ao espao". As vezes, o pa[e usa o Lermo ceu, com o mesmo senLldo

6
As lnvesLlgaes de SmlLh (1977) - sobre os Amuesha da selva peruana - e de 8asso (1983) - Lendo como ob[eLo os
kalaplo, xlnguanos karlb - do malor ampllLude a essa proposLa de Menezes 8asLos. ara o prlmelro, a muslca e o
cenLro lnLegrador dos demals dlscursos rlLuals, para a segunda os rlLuals kalaplo - quase sempre rlLuals muslcals -
enconLram na muslca a sua chave.
7
LsLa ordem muslcal aponLa alnda para uma esLruLura sequenclal, ldenLlflcada por Menezes 8asLos (1999 [1976])
enLre os kamayur, e que se refere a uma sequencla muslcal padro, responsvel pelo desenvolvlmenLo do rlLo.
otte o tetto e o espoo. moJos loJlqeoos Je lt poto o co 7

de espao. ara o pa[e, alnda, e a cruz
8
, ou melhor, o encruzamenLo, formao coreogrflca,
desenhada ao longo do Lerrelro duranLe o rlLual, que abre" o Lerrelro para a fora encanLada. A
cruz e concomlLanLemenLe um slmbolo repeLldamenLe usado nos rlLos. Lla aparece
consLanLemenLe nas vesLes do pral, nos movlmenLos do pral e na porLa da casa dos lndlvlduos.
ara o caclque aulo, ela lnLermedela o processo de obLeno da energla encanLada, Lornando ceu
e Lerra conLlguos.
8essalLe-se, no momenLo, que o uso da repeLlo de alguns elemenLos, asslm como de
movlmenLos, prLlcas e conduLas, aponLa para a relLerao de uma mensagem, llgada a
mlLocosmologla e ao su[elLo kalank
9
. Alem dlsso, Lal lglca de repeLlo parace ser essenclal para
a eflccla dos rlLos. LsLa eflccla, segundo os kalank, esL llgada ao faLo de que a referlda fora
encanLada e fonLe de coragem e proLeo, senLlmenLos que [unLos geram, de acordo com o
naLlvo, alegrla, sabedorla e saude, valores fundamenLals para a vlda na aldela.
A repeLlo sendo, porLanLo, essenclal para a vlda na caaLlnga alagoana.

2. onto e Contraponto

Cs kalank so descendenLes dos povos lndlgenas que vlveram, duranLe o seculo xlx, no
aldeamenLo mlsslonrlo de 8re[o dos adres, em ernambuco
10
. nesLe aldeamenLo, os lndlgenas
passaram por um amplo processo de Lransformao, aLraves do conLaLo (mulLas vezes vlolenLo)
com o LsLado brasllelro, ouLros grupos lndlgenas, mlsslonrlos, negros aldeados e com a socledade
do enLorno. Lsse processo de a[unLamenLo forado acabou levando a consLruo de um unlverso
culLural pan-nordesLlno" (ompa 2002). nesLe cenrlo, deu-se Lambem a emergncla de uma
muslcalldade basLanLe parLlcular. Com a dlssoluo do aldeamenLo, levas de famlllas nucleares
mlgraram pelo serLo nordesLlno dlfundlndo Lal Leorla muslcal e esLabelecendo novas ldenLldades

8 A cruz aponLa para uma posslvel aproprlao, pelos kalank, de um elemenLo da rellglo caLllca. Lla e desLa forma,
fruLo da hlsLrla do grupo e represenLa um slmbolo de proLeo e aberLura aos encanLados. aulo - o caclque - me
dlsse alnda que o canLo kalank e o rlLmo da cruz, e que, gera a con[uno enLre o maLo e o espao, o ceu e a Lerra, -
enLre CrlsLo e os encanLados.
9
L lnLeressanLe noLar que, em conLraparLlda, os kalank aflrmam repeLldamenLe que alguns elemenLos se
dlferenclam da prLlca rlLual de ouLros grupos, mesmo enLre os allados lndlgenas, mas especlalmenLe com relao a
ouLras comunldades no-lndlgenas.
10
C aldeamenLo em quesLo fol a forma mals comum usada pelo governo porLugus para o conLrole das populaes
naLlvas aLe o flm do seculo xlx. Cs mlsslonrlos, que havlam lnlclado seus Lrabalhos na reglo llLornea, parLlram para
o serLo, nas denomlnadas mlsses rurals. Cs prlmelros a chegar a reglo do 8lo So lranclsco foram os capuchlnhos
franceses. LspeclalmenLe no seculo xvlll, o esLado porLugus lnLenslflcou o processo de aldeamenLo, agrupando uma
serle de grupos dlferenLes num mesmo espao, a flm da llberao de suas Lerras e da caLequlzao de seu esplrlLo.

8 1kANS 1S (2011) ISSN: 1697-0101

baseadas em clrculLos de Lroca de canLos (PerbeLLa 2006).
Po[e, os kalank vlvem em algumas comunldades locallzadas no alLo serLo alagoano -
oesLe do esLado (ver mapa abalxo) e, aLualmenLe, consLlLuem-se por cerca de 70 famlllas, o que
perfaz um LoLal de mals ou menos 390 lndlvlduos. A reglo faz parLe do seml-rldo brasllelro, ou
se[a, possul reglme de chuvas basLanLe llmlLado e alLas LemperaLuras, o que Lorna a vlda da
populao dlflcll.




A vlda dos kalank se dlvlde em dols grandes momenLos ao longo do ano - o lnverno e o
vero. C lnverno val de abrll a seLembro e e vlvldo sob a marca da abundncla. nesLe perlodo,
vlve-se a parLlr de uma lavoura de subslsLncla baseada especlalmenLe no fel[o, mas Lambem no
mllho, mandloca e em algumas rvores fruLlferas, como o ca[uelro, a acerola, o coquelro e a
golabelra. Cs kalank conLam alnda com uma culLura de algodo herbceo comerclallzado nos
cenLros urbanos mals prxlmos e uma pequena crlao de ovlnos e caprlnos.
no vero, que val de ouLubro a feverelro, a marca e a escassez. nesLe perlodo algumas
otte o tetto e o espoo. moJos loJlqeoos Je lt poto o co 9

pessoas Lrabalham na lavoura de ouLros proprleLrlos em Lroca de dlrlas mlservels, ouLros
mlgram para o llLoral, onde Lrabalham na lavoura de cana-de-aucar de grandes proprleLrlos
rurals e uslnelros, a malorla pollLlcos da reglo. L Lambem a epoca do umbuzelro, rvore basLanLe
comum na reglo e cu[o fruLo e mulLo apreclado, puro ou com lelLe, quando enLo e chamado de
umbuzada.
A carne de caa e basLanLe valorlzada o ano lnLelro e os anlmals caados preferldos so: o
peba (especle de LaLu), a [lbola, uma especle de lagarLo e alguns pssaros. Po[e em dla, a caa Lem
se Lornado cada vez mals dlflcll, devldo a ocupao fundlrla de no-lndlos.
C ms de maro e o ms das Lrovoadas e medla a passagem da escassez para a
abundncla. L um ms de plane[amenLo e Lrabalho, fundamenLal para a produo de recursos
necessrlos a vlda da populao ao longo do ano.
Alguns recursos so fundamenLals na vlda kalank ao longo do ano: a gua, o fel[o, o
mllho, o umbu, as foras e ouLros elemenLos da naLureza, - como a energla encanLada -, o dlnhelro
e a Lerra. 1odos esLes recursos so lmporLanLes e varlam da abundncla a escassez nos perlodos
supraclLados. ConcomlLanLemenLe, so operadores de generosldade e reslgnao enLre os su[elLos
do grupo. na abundncla, eles cosLumam reparLlr o excesso e usar os recursos como o dlnhelro e
o allmenLo de forma exagerada. na falLa, no veem problema em dlvldlr o pouco que resLa
reslgnadamenLe e no perlodo lnLermedlrlo - de plane[amenLo - no se absLem em a[udar o
allado na busca dos recursos.
C grupo enfrenLa, como dlversas comunldades nordesLlnas, algumas doenas
Lemporrlas e perlgosas a saude da populao, em especlal a das crlanas. Lm deLermlnados
momenLos, prlnclpalmenLe no caso do vero, a dlarrela Lorna-se recorrenLe, relaclonando-se com
a percepo da falLa - falLa de gua que no caso pode ser faLal. L no lnverno, a vlrose, aponLando,
desLa vez, para a abundncla de chuva, venLo e LemperaLuras balxas. As doenas decorrenLes
desLes dols momenLos so: dor de barrlga e de cabea, febre e dor no esplnhao (quer dlzer dor
nas cosLas). A cura para elas e felLa de preferncla com remedlo do maLo
11
e com a lnLerveno
dos encanLados, que aconLece aLraves da muslca, presenLe nos rlLos operados l - como [
exposLo.
8essalLe-se nesLe momenLo que a dlnmlca da vlda kalank parece aponLar para uma

11
8emedlo do maLo e a deslgnao naLlva para a assoclao de subsLnclas perLencenLes a flora da caaLlnga. LsLas
subsLnclas so lngerldas de acordo com a doena do lndlvlduo e so medlcadas por curandelros que possuem
conLaLo com os encanLados.
10 1kANS 1S (2011) ISSN: 1697-0101

percepo poslLlva da abundncla, enLendlda como geradora de saude e proLeo. lsLo em
oposlo a escassez, vlsLa em relao a perda.

3. ot|ca abundante do mundo
1odas as lmagens apresenLadas aLe o momenLo - cruz, maLo, encanLado e saude - so
fundamenLals para o unlverso kalank. Se os encanLados vlvem no espao e perLencem a
naLureza, como dlsse o pa[e, os lndlos vlvem na Lerra, e dependem excluslvamenLe de alguns
recursos obLldos para a sobrevlvncla, como exposLo.
1als recursos so de dlflcll obLeno na caaLlnga alagoana. uesLe modo, os kalank
percebem a vlda na Lerra a parLlr do sofrlmenLo. C sofrlmenLo nesLe cenrlo e um valor marcanLe
da culLura kalank e Lem, asslm como a cruz, llgao dlreLa ao processo de caLequese crlsL a que
seus descendenLes foram submeLldos, especlalmenLe no perlodo do aldeamenLo (PerbeLLa 2011).
Po[e, os kalank Lm absoluLa percepo da dlflculdade que enfrenLam para a sobrevlvncla
na Lerra e expressam esLe enLendlmenLo em suas narraLlvas, falas e rlLos, aLraves do cdlgo
crlsLo-lndlgena do sofrer. Conforme Merlau-onLy (2006 [1943]) a percepo reune nossas
experlnclas sensorlals em um mundo unlco (: 310), no caso kalank, um mundo de dor.
As narraLlvas referenLes ao Lrabalho, por exemplo, possuem relLeradamenLe, como Lema
cenLral, o sofrlmenLo, que serve para se obLer algo. P pouco Lempo, Clcero kalank me conLava -
de modo empolgado - que, apesar de no Ler comldo mulLo do seu fel[o duranLe o lnverno e Ler
Lldo problemas de saude decorrenLes desLa falLa, ele conqulsLou uma boa quanLldade do recurso
que pde ser vendldo gerando renda para sua famllla. Sua fala e chela de dor, orgulho por
suporL-la e alegrla por recompens-la. 1al narraLlva, asslm como ouLras, emerge do conLexLo e
evldencla o modelo de como a comunldade organlza ouLros dramas soclals.
nesLe cenrlo, o sofrlmenLo parece ser percebldo como um mundo dado", a parLlr do qual
os su[elLos devem lnvenLar formas de adapLao e subllmao. 1als formas de adapLao e
subllmao esLo geralmenLe relaclonadas ao Lermo oposLo a escassez - e, porLanLo, marca da
dlferena - a abundncla.
Como Ludo parece aponLar, para os kalank, a ldela de abundncla esL llgada a poLncla
humana, a saude e aos recursos obLldos na comunldade. Alem de esLar relaclonada a um perlodo
especlflco do ano, lndlcando a sazonalldade como Lermo lmporLanLe do cdlgo de enLendlmenLo
de mundo naLlvo. or Ludo lsso, Lal abundncla e essenclal para o equlllbrlo da dor de se vlver,
otte o tetto e o espoo. moJos loJlqeoos Je lt poto o co 11

de ser e de senLlr-se kalank.
uesLa forma, a vlda coLldlana e sempre pauLada pelo exagero, vlsLo sempre como
abundncla. um praLo de comlda, por exemplo, mals do que compensar as vlLamlnas e
nuLrlenLes necessrlos a quem Lrabalha na roa, e sempre exagerado. AbundanLe de fel[o,
arroz, carne e do que mals houver no momenLo.
Algumas narraLlvas
12
fanLsLlcas Lambem aponLam relLeradamenLe para o exagero, como
moLlvo a ser explorado. Seu lranclsco de SanLa Cruz do ueserLo
13
, por exemplo, me conLou a
hlsLrla de um homem que depols de passar fome comla LanLo, mas LanLo, que sua barrlga
comeou a crescer, crescer, aLe esLourar". ! Abdlas me conLou a hlsLrla de um cachorro que
defecava mulLas" moedas de ouro, sendo responsvel pelo enrlqueclmenLo de seu dono,
aponLando para a abundncla de dlnhelro.
na prlmelra hlsLrla, a barrlga do homem - exageradamenLe grande - esLourou, Lrazendo de
novo a ldela da falLa e na segunda, o cachorro - exageradamenLe rlco - era uma farsa, pols
quando vendldo a peso de ouro, nunca mals produzlu suas moedas. Ambas as hlsLrlas aponLam
para um equlllbrlo suLll vlvldo na caaLlnga - a falLa e a abundncla.
A famllla kalank Lambem e vlsLa como uma grande famllla. Cada casal deve Ler o mxlmo
de fllhos posslvels, compensando posslvels morLes decorrenLes das doenas comuns a reglo.
1er mulLos fllhos, mals do que mo-de-obra para a lavoura, equlllbra a emoo dos lndlvlduos na
caaLlnga alagoana. C caclque aulo, por exemplo, modelo do su[elLo kalank, dlz que Lem dez,
mas quaLro morreram.
nesLa perspecLlva, percebe-se que os casos clLados aponLam para a relao enLre a ldela de
abundncla e as ldelas de quanLldade e repeLlo.

4. Mqu|na de produz|r a|egr|a
nesLe momenLo, pode-se [ pensar que os canLos kalank possuem a mesma lglca e aponLam
para a mesma slLuao. Lles, de cerLa forma, produzem a abundncla na comunldade e subllmam
a ldela de escassez.
Como menclonado, no Lore a esLruLura do canLo e a de pergunLa-resposLa" na qual o

12
Segundo Langdon (1999), alguns esLudos de narraLlva LraLam os LexLos como flxos e, com lsso, lgnoram que a
narraLlva e resulLado do conLexLo de sua narrao. lsso lmpllca que mulLos Lrabalhos enfaLlzam uma busca pela verso
orlglnal da narraLlva ou pela sua auLenLlcldade e lgnoram que a Lradlo e um processo dlnmlco e que a vlda soclal e
dramaLurglca, com os aLores soclals lnLeraglndo e produzlndo culLura a Lodo o momenLo
13
Munlclplo do alLo serLo alagono que possul algumas famlllas kalank.
12 1kANS 1S (2011) ISSN: 1697-0101

canLador canLa dols versos e os parLlclpanLes respondem com mals dols. or exemplo:
Caboclo de pena,
no plsa no cho (canLador),
enelra no ar,
que nem gavlo (parLlclpanLes)"
Alem de algumas varlaes sobre essa base, h um complemenLo produzldo a parLlr do
[ogo de vogals caracLerlsLlcos do pral, como pode ser noLado abalxo:
vam mlnha genLe,
uma nolLe no e nada
(2x)
C, quem chego fol kalank
(CanLador)
no romper da madrugada (parLlclpanLes)
vamo v se nls acaba(CanLador)
C resLo da empelelLada (parLlclpanLes)
L l l elo h h
P h he Llo a h h
(ComplemenLo)"
C desenvolvlmenLo da pea de Lore basela-se essenclalmenLe no canLo e na repeLlo
desses elemenLos. ue acordo com os reglsLros de campo, o canLo de Lore pode durar de 3 a 22
mlnuLos. CuanLo mals longo, melhor, pols a sensao de alegrla e o envolvlmenLo das pessoas e
malor. nesLe senLldo, quanLo mals celulas repeLldas, mals lnLensa e a experlncla, pols mals
energla encanLada chegar ao Lerrelro. Sendo asslm, o Lore - quando abundanLe - Lambem produz
a abundncla na caaLlnga alagoana.
C desenvolvlmenLo do canLo de pral Lambem depende da repeLlo de celulas que so
baseadas num [ogo de sllabas e vogals repeLldas duranLe a execuo da pea. C padro de
execuo ldenLlflcado e a formao de Lrs celulas: A 8 e C que podem ser arLlculadas nas
segulnLes formas:
Pe o ha he
Pe ha he hoa A
Pe ho ha he
Pe ho ha hala
otte o tetto e o espoo. moJos loJlqeoos Je lt poto o co 13

Pe ho ha he 8
Pe ho ha hala
Pe ho ha he
Pe ho ha hala 8
Pe ho ha he
Pe ho ha hoa
Pe ho ha he C
Pe ho ha hala
Alem de algumas varlaes: A8CC, A88A, A8CA. C canLo dura em medla 3 mlnuLos.
novamenLe, a lglca e slmllar, ou se[a, quanLo mals as celulas so repeLldas, mals lnLenso e
conslderado o evenLo. C que slgnlflca dlzer que h mals energla encanLada no Lerrelro - e,
segundo o pa[e, mals alegrla".
ue forma slmllar, o servlo de cho Lambem e produzldo pela repeLlo de esLruLuras com
base num [ogo de sllabas e vogal. nesLe canLo elabora-se uma celula composLa por sllabas
aparenLemenLe sem conLeudo semnLlco. or exemplo: a expresso ahel ou ahum. LsLa expresso
e repeLlda a parLlr de um andamenLo mals lnLenso, conflgurando o que chamo de repeLlo
radlcal, o que, por sua vez, d orlgem ao que os kalank classlflcam como o momenLo de malor
energla encanLada presenLe no Lerrelro. SuflclenLe para curar e para maLar.
C pensamenLo muslcal kalank, porLanLo, e em grande parLe, baseado na ldela da
quanLldade e da repeLlo. Cs canLos naLlvos, asslm, so uma mqulna de produzlr abundncla no
alLo serLo. Abundncla que relLera a mensagem de que a escassez pode ser superada e o
senLlmenLo de que, como dlz o pa[e, a vlda pode ser sossegada".
uesLe modo, a muslca acaba por gerar afeLos poslLlvos a populao local, as quals de
acordo com os su[elLos sa responsvels pela emoo e pelo gosLo do ser kalank. nesLe senLldo,
ser ou no kalank, Lem mals a ver com esLe gosLo do que com qualquer ouLra elocubrao mals
complexa.




14 1kANS 1S (2011) ISSN: 1697-0101

S. Apontamentos mus|ca|s
14


A relao enLre a muslca e a percepo de mundo enLre os kalank aparece mals claramenLe
quando se olha deLalhadamenLe para a esLruLura muslcal dos canLos - represenLada na
parLlLura
13
. nesLe senLldo, Lomando os Lrs gneros muslcals apresenLados aLe aqul como um
slsLema pode-se reallzar comparaes lmporLanLes para o enLendlmenLo da muslcalldade kalank.
L a parLlr dela, perceber homologlas em relao a ouLros domlnlos culLurals e ao pensamenLo
naLlvo.
uesLa forma, lnLeressa-me desLacar algumas caracLerlsLlcas de Lal muslcalldade, como a
cadncla meldlca em Lercelra, a lglca blnrla e a Lransposlo, vlsLa na Lranslo a parLlr da
varlao no reglsLro sonoro do canLador. Alem desLas caracLerlsLlcas desLacam-se alguns
procedlmenLos comuns a Lodos os gneros clLados, como a ornamenLao e o cromaLlsmo, a
lnLerpolao e o uso de susLenldos.
nesLe cenrlo, os canLos em Lela apresenLam normalmenLe uma esLruLura meldlca blnrla,
onde os gesLos vocals deLermlnam moLlvos meldlcos cu[a dlsLncla lnLervalar curLa, em raras
ocasles, excede um lnLervalo meldlco de qulnLa [usLa. Alem dlsso, h sempre um aLaque e um
relaxamenLo. C que aconLece no s nos moLlvos mlcro, mas na esLruLura das frases. Sendo asslm,
o uso da voz - e a subsequenLe produo de gesLos vocals - segue o movlmenLo naLural de
conLrao e expanso. A voz consLlLulndo o elemenLo cenLral da muslca em anllse (PerbeLLa,
2006).
nesLe senLldo, os canLadores subdlvldem os reglsLros vocals em Lrs planos, empregando
moLlvos meldlcos blnrlos lnLercalados com pequenos salLos e cadnclas.
A prlnclplo os Lrs planos refleLem apenas um uso vocal esLendldo a parLlr de um cenLro de
repouso, ou em Lermos vocals os reglsLros medlos da voz, que varla em cada canLador. no
exemplo abalxo se observa esse movlmenLo da voz enLre reglsLros vocals, parLlndo de um cenLro

14
As Lranscrles muslcals aqul apresenLadas foram produzldas pelo muslco Andre 8lbelro e so parLe de um esLudo
malor em desenvolvlmenLo. or lsso, a anllse decorrenLe delas LraLam alnda apenas de alguns aponLamenLos. nesLe
senLldo, Lals ponLos sero mals bem aprofundados no fuLuro. Lles so asslm plsLas de uma complexa Leorla muslcal
kalank. Alem dlsso, para um melhor enLendlmenLo, os canLos so nomeados de acordo com a ordem dlacrnlca de
seu reglsLro ao longo do Lrabalho de campo reallzado enLre maro e [ulho de 2003. Asslm Lemos, por exemplo, para os
prals, 1 2 3 eLc ou para os servlos de cho, SC1 SC2 eLc.
13
C uso da parLlLura nesLe arLlgo no vlsa encerrar o assunLo, como se elas dlssessem Ludo sobre a muslcalldade
kalank, mas, slm, aponLar algumas caracLerlsLlcas marcanLes da muslca em Lela, as quals se relaclonam a alguns
ouLros domlnlos culLurals. Consldera-se que as Lranscrles nunca devem ser um flm em sl mesmas, mas slm uma
ferramenLa para levanLar quesLes" (Seeger 1987: 102).
otte o tetto e o espoo. moJos loJlqeoos Je lt poto o co 15

de repouso.


noLa-se no prlmelro compasso do canLo Clha aquela maLa" uma dlsLrlbulo em dols planos
(medlo e alLo). no segundo compasso uma dlsLrlbulo em Lrs planos (alLo, medlo e balxo) na
frase o caboclo vem de l", como evldenclado abalxo.
Clha a...

Lm geral a Lranslo enLre os reglsLros e a mudana de planos vocals (alLo, medlo e balxo)
ocorre por melo de pequenas cadnclas meldlcas de Lera menor descendenLe e, menos
frequenLe, por lnLervalo de segunda malor e qulnLa [usLa. lsLo flca claro abalxo.

16 1kANS 1S (2011) ISSN: 1697-0101



Como se pode noLar no exemplo aclma, a frase 1ava na pedra flna o rel do lndlo mandou
cham" e ponLuada por duas cadnclas meldlcas em lnLervalo de Lera menor: a prlmelra sobre a
prlmelra sllaba da palavra flna", e a segunda sobre a palavra cham".
CuLro exemplo de Lranslo enLre planos vocals por cadnclas meldlcas de Lera menor
pode-se observar no Lore Lu vou ver mame daruanda" - abalxo.
otte o tetto e o espoo. moJos loJlqeoos Je lt poto o co 17



noLe-se que a frase eu vou ver mame daruanda" e cadenclada por uma Lera menor
descendenLe como no canLo vaquelrlnho vaque[a", abalxo.







18 1kANS 1S (2011) ISSN: 1697-0101



P alnda alguns exemplos em que os planos so llgados por lnLercalaes enLre gesLos
meldlcos em lnLervalo de Lera menor como em SC3, abalxo.













noLe-se que o uso de lnLercalaes e basLanLe comum na muslcalldade naLlva. L o uso
esLraLeglco do lnLervalo de Lera e uma marca esLruLural da muslca kalank. Lla pode ser
evldenclada nos Lrs gneros muslcals apresenLados - o Lore, o pral e o servlo de cho. ode-se
dlzer Lambem que os gesLos vocals so pensados de forma blnrla, segundo um modelo de
conLrao segulda de uma expanso
16
.
L Lambem caracLerlsLlca desses moLlvos blnrlos, uma acenLuao na prlmelra noLa
(conLrao do gesLo) segulda de um leve acenLo na segunda noLa (dlsLenso). uesLe modo a
energla lnlclal do gesLo e, usualmenLe, dlsslpada no segundo som. no exemplo a segulr (1) o uso
da comblnao sllblca Pey o, Pey a, Pey an, Pey han, conflguram essa relao energeLlca.

16
C carLer blnrlo e o lnLenso uso de lnLervalos em Lera - evldenclados aLe aqul - [ foram noLados em ouLras
anllses muslcals reallzadas em grupos lndlgenas do serLo nordesLlno. erelra (2004), por exemplo, observou Lals
caracLerlsLlcas em um esLudo com a muslca kaplnaw/L.
otte o tetto e o espoo. moJos loJlqeoos Je lt poto o co 19



L posslvel observar esse modelo de conLrao e dlsLenso no apenas nas formaes
sllblcas e rlLmlcas, mas Lambem na exLenso e esLruLura do fraseado muslcal como em 7,
abalxo.













A prprla conflgurao meldlca e derlvada dos moLlvos blnrlos e, usualmenLe, vem
organlzada sob uma maLrlz modal, lsLo e, sobre um elxo escalar prevlo.
A lglca blnrla Lambem pode ser observada no plano rlLmlco (em algumas ocasles
enconLram-se movlmenLos rlLmos Lernrlos slmples ou composLos - especlalmenLe no pral).
nesLe cenrlo, e frequenLe a comblnao de colchela ponLuada segulda de semlcolchela, asslm
como, a celula slncopada - semlcolchela-colchela-semlcolchela - como evldenclado abalxo.
20 1kANS 1S (2011) ISSN: 1697-0101


ConLudo essa duas celulas rlLmlcas ponLudas so, lnvarlavelmenLe, agregadas a uma
subdlvlso blnrla slmples, como evldenclado abalxo.

Lm alguns casos alnda se enconLram rlLmos Lernrlos slmples e composLos como em 3 a
segulr.


8essalLe-se que a slncopa no pral e no Lore e s uma varlao rlLmlca, no possulndo um
carLer esLruLural. LnLreLanLo, a slncopa pode ser uma caracLerlsLlca da esLruLura do servlo de
cho.
ulanLe do exposLo, percebe-se claramenLe que a lglca blnrla e uma marca da esLruLura
muslcal kalank. Lla aponLa, enLreLanLo, mulLas vezes para uma concepo Lernrla da muslca,
como flca expllclLo em alguns prals de rlLmo Lernrlo ou mesmo na concepo da ldloma
17
, que
Lem base em Lrs gneros muslcals.
ulanLe do exposLo ao longo do LexLo, pode-se conclulr que algumas caracLerlsLlcas da
muslcalldade kalank podem ser observadas e relaclonadas a ouLros domlnlos culLurals.

17
A expresso a ldloma", para os kalank, remeLe ao con[unLo dos Lrs gneros muslcals menclonados, o Lore, o
pral e o servlo de cho.
otte o tetto e o espoo. moJos loJlqeoos Je lt poto o co 21

Lm prlmelro lugar, a caracLerlsLlca marcanLe da muslcalldade kalank (A) e o uso de Lrs
planos de exLenso vocal que so represenLados na parLlLura nos planos: superlor, lnLermedlrlo e
lnferlor. nesLe senLldo os canLos - sempre - esLabelecem uma relao espaclal.
LsLe carLer pode aponLar para a esLruLura enconLrada nas leLras do Lore, esLudadas em
PerbeLLa (2011), que dlvlde o unlverso em Lrs esLraLos, sendo o plano superlor, onde se locallza o
poder e o lnferlor - a Lerra - onde se locallza o sofrlmenLo - como evldenclado, nesLe LexLo, na
fala do pa[e. nesLe cenrlo, os kalank se esforam para con[ugar ambos os espaos e, asslm,
manLer conLaLo com a energla encanLada.
uesLa forma, os canLos aponLam para o camlnho - no plano espaclal - a ser percorrldo.
nesLe senLldo, a muslca anallsada - agora no plano da esLruLura muslcal - evldencla uma
aproxlmao com a anllse de Levl-SLrauss sobre alguns rlLuals (muslcals) de cura e a eflccla
slmbllca deles (2008 [1938]: 201-220). nesLes rlLos, a muslca descreve e aponLa um camlnho a
ser seguldo ou [ percorrldo, LanLo nos planos orgnlco quanLo espaclal e soclal. C camlnho sendo
a marca da eflccla slmbllca do rlLo.
no maLerlal aqul exposLo pode se observar que nos Lores as Lrs camadas so mals
harmonlzadas, como evldencla edra llna"- com Lermlnaes em clma, no melo e embalxo. no
servlo de cho, as vezes, observa-se apenas o uso de dols planos do reglsLro vocal, como
evldencla o SC3. C pral e mals resLrlLo, demora para mudar de plano vocal. CeralmenLe apenas os
danadores respondem no plano mals alLo.
Lm segulda, pode-se desLacar (8) que aponLa para a varlao como marca do processo de
composlo de peas muslcals na reglo. no reperLrlo anallsado em PerbeLLa (2011),
apresenLado de forma basLanLe reduzlda aqul, desLacam-se procedlmenLos como os de
Lransposlo, ornamenLao e, especlalmenLe, repeLlo. As Lransformaes resulLanLes desses
procedlmenLos guardam as caracLerlsLlcas essenclals do maLerlal meldlco do canLo.
A caracLerlsLlca (8) da anllse em quesLo, marca a repeLlo como a varlao mals usada.
LsLe procedlmenLo e percebldo em Lodos os gneros muslcals e parece ser basLanLe valorlzado,
pols aponLa para uma Lendncla comum na aldela. nesLe senLldo, Lodas as peas kalank
anallsadas apolam-se na repeLlo na medlda em que usam recursos esLruLurals, elemenLos
muslcals e senLldos slmllares para relLerarem uma mensagem. So repeLlLlvas Lambem na medlda
em que lnslsLem no uso de algumas flguras sonoras - meldlcas e rlLmlcas - slmllares. L, alem
dlsso, repeLem o uso de alguns Lermos, que podem ser personagens, ob[eLos ou aes.
nesLe cenrlo, a repeLlo dos elemenLos supraclLados aponLa para um modo de
22 1kANS 1S (2011) ISSN: 1697-0101

preenchlmenLo da LoLalldade espaclal - como flcou evldenLe na anllse das Lranscrles e em
ouLros domlnlos culLurals. uesLa forma esLa relao pode ser observada LanLo na esLruLura das
leLras do Lore (PerbeLLa 2011), que marcam a lmporLncla do preenchlmenLo do espao, asslm
como nos rlLos, nos quals os canLadores e danadores preenchem o Lerrelro em sua LoLalldade a
parLlr de formaes coreogrflcas, como evldenclado.
Alem dlsso, como vlsLo, a repeLlo esL relaclonada com a ldela de abundncla. ode-se
pensar, enLo, que a varlao que aponLa para a repeLlo, e em prlmelro lugar, lmporLanLe para
se elaborar a ldela da abundncla que opera em oposlo a percepo da escassez. uesLa forma,
sendo essenclal para a vlda do su[elLo na reglo.
L em segundo lugar, que a repeLlo opera formalmenLe como uma forma de se alargar um
camlnho com o ob[eLlvo de se con[ugar o ceu a Lerra, e asslm, conqulsLar o poder encanLado, que
garanLe a saude ao corpo do lndlvlduo.
L como se os kalank qulsessem chegar ao ceu aLraves da muslca.



8I8LICGkAIIA
8asso, Lllen. 1983. A Moslcol vlew of tbe uolvetse. hlladelphla: unlverslLy of ennsylvanla ress.

PerbeLLa, Alexandre. 2006. A lJlomo Jos loJlos kolook - omo etooqtoflo Jo moslco oo olto
setto oloqoooo. ulsserLao. ueparLamenLo de AnLropologla Soclal, ulSC - unlversldade lederal
de SanLa CaLarlna.

PerbeLLa, Alexandre. 2011. leles 8toloJos - moJos Je set kolook. 1ese. rograma de s-
Craduao em Clnclas Soclals. onLlflcla unlversldade CaLllca - So aulo.

Langdon LsLher !ean. 1999. A llxao da narraLlva: uo MlLo para a oeLlca de LlLeraLura Cral".
notlzootes Aottopolqlcos. Ano 3, no. 12. p. 13-37. orLo Alegre, ul8CS.

Levl-SLrauss, Claude. 2008 (1938). Aottopoloqlo sttototol. So aulo: Cosac nalfy. 1raduo:
8eaLrlz errone Molses

Menezes 8asLos, 8afael !ose de. 2001. 8lLual, hlsLrla e pollLlca no AlLo xlngu: observaes a
parLlr dos kamayur e do esLudo da fesLa da [aguaLlrlca (!awarl)". Lm: lrancheLLo, 8runa,
Peckenberger, Mlchael. Os povos Jo Alto \loqo - blsttlo e coltoto. 8lo de !anelro: LdlLora ul8!.

Menezes 8asLos, 8afael !ose de. 1999 [1976]. A Moslcolqlco komoyot - poto omo oottopoloqlo
Jo comoolcoo oo Alto \loqo. llorlanpolls: LdlLora da ulSC.

otte o tetto e o espoo. moJos loJlqeoos Je lt poto o co 23

Merleau-onLy, Maurlce. 2006 [1943]. leoomeooloqlo Jo letcepo. So aulo: MarLlns lonLes.

erelra, Ldmundo. 2004. 8endlLos, 1oanLes e Samba de Coco - noLas para uma anLropologla da
muslca enLre os kaplnaw de Mlna Crande". Lm: Crunewald, 8odrlgo de Azeredo. 1ot - teqlme
eocootoJo Jos loJlos Jo NotJeste. ernambuco: lundao !oaqulm nabuco, LdlLora Massangana.

ompa, CrlsLlna. 2002. kellqlo como 1toJoo - mlsslootlos, 1opl e 1opolo oo 8tosll coloolol.
So aulo: Ldusc, Anpocs.

8lbelro, 8osemary Machado. 1992. C mundo encanLado ankararu. ulsserLao de MesLrado
ApresenLada em AnLropologla Soclal na unlversldade lederal de ernambuco.

Seeger, AnLhony. 1987. wby 5oy 5loq - o moslcol ootbtopoloqy of oo Amozooloo people. new
?ork: Cambrldge unlverslLy ress.

SmlLh, 8lchard Chase. 1977. uellvetooce ftom cboos fot o 5ooq. A 5oclol ooJ o kellqloos
lotetptetotloo of tbe kltool letfotmooce of Amoesbo Moslc. 1ese de douLorado em AnLropologla,
Cornell unlverslLy.



A|exandre nerbetta

uouLor pelo rograma de LsLudos s-Craduados em Clnclas Soclals da uC-S. ossul graduao
em PlsLrla pela unlversldade lederal de SanLa CaLarlna (2003) e mesLrado em AnLropologla
Soclal pela mesma lnsLlLulo (2006). ALualmenLe e professor do programa de lnLernaLlonal
8accalaureaLe (l8) na SL lrancls School. 1em experlncla na rea de AnLropologla e Soclologla, com
nfase em LLnologla lndlgena, ollLlca e ArLes. L membro do MuSA - nucleo de LsLudos em ArLe,
CulLura e Socledade na Amerlca LaLlna e Carlbe.




C|ta recomendada

PerbeLLa, Alexandre. 2011 LnLre a Lerra e o espao: modos lndlgenas de lr para o ceu". 1kAN5-
kevlsto 1tooscoltotol Je Moslco/1tooscoltotol Moslc kevlew [numero 13] [lecha de consulLa:
dd/mm/aa]

Você também pode gostar