Você está na página 1de 34

MINISTRIO DA SADE

Secretaria de Cincia, Tecnologia e Insumos Estratgicos


Departamento de Cincia e Tecnologia

Classificao de Risco dos

Agentes Biolgicos

Srie A. Normas e Manuais Tcnicos

Braslia DF
2006

2006 Ministrio da Sade.


Todos os direitos reservados. permitida a reproduo parcial ou total desta obra, desde que citada a fonte
e que no seja para venda ou qualquer fim comercial.
A responsabilidade pelos direitos autorais de textos e imagens desta obra da rea tcnica.
A coleo institucional do Ministrio da Sade pode ser acessada, na ntegra, na Biblioteca Virtual em
Sade do Ministrio da Sade: http://www.saude.gov.br/bvs
O contedo desta e de outras obras da Editora do Ministrio da Sade pode ser acessado na pgina:
http://www.saude.gov.br/editora
Srie A. Normas e Manuais Tcnicos
Tiragem: 1. edio 2006 3.000 exemplares
Elaborao, distribuio e informaes:
MINISTRIO DA SADE
Secretaria de Cincia, Tecnologia e Insumos Estratgicos
Departamento de Cincia e Tecnologia
Comisso de Biossegurana em Sade
Esplanada dos Ministrios, Edifcio Sede, bloco G, 8. andar, sala 848
CEP: 70058-900, Braslia DF
Tels.: (61) 3315-3465
E-mail: cbiotec@saude.gov.br

Impresso no Brasil / Printed in Brazil

Ficha Catalogrfica
Brasil. Ministrio da Sade. Secretaria de Cincia, Tecnologia e Insumos Estratgicos. Departamento de
Cincia e Tecnologia.
Classificao de risco dos agentes biolgicos / Ministrio da Sade, Secretaria de Cincia,
Tecnologia e Insumos Estratgicos, Departamento de Cincia e Tecnologia. Braslia : Editora do
Ministrio da Sade, 2006.
36 p. (Srie A. Normas e Manuais Tcnicos)
ISBN 85-334-1216-9
1. Classificao e identificao por risco de substncias, produtos e materiais. 2. Fatores de risco.
I. Ttulo. II. Srie.
NLM WA 671
Catalogao na fonte Coordenao-Geral de Documentao e Informao Editora MS OS 2006/1156

Ttulos para indexao:


Em ingls: Risk Classification of Biological Agents
Em espanhol: Classificacin de Riesgo de los Agentes Biolgicos

EDITORA MS
Documentao e Informao
SIA trecho 4, lotes 540/610
CEP: 71200-040, Braslia DF
Tels.: (61) 3233-1774 / 2020
Fax: (61) 3233-9558
E-mail: editor.ms@saude.gov.br
Home page: www.saude.gov.br/editora

Equipe editorial:
Normalizao: Juliane Sousa
Reviso: Mara Rejane Soares Pamplona e
Lilian Alves Assuno de Sousa
Diagramao, capa e projeto grfico: Leandro Arajo

LISTA DE SIGLAS

Aisa

Assessoria de Assuntos Internacionais de Sade

Anvisa Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria


CBS

Comisso de Biossegurana em Sade

Fiocruz Fundao Oswaldo Cruz


Funasa Fundao Nacional de Sade
LCM

coriomeningite linfoctica

MS

Ministrio da Sade

NB

nvel de biossegurana

OGM

organismo geneticamente modificado

SAS

Secretaria de Ateno Sade

SCTIE

Secretaria de Cincia, Tecnologia e Insumos Estratgicos

SVS

Secretaria de Vigilncia em Sade

SUMRIO

Apresentao . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1 Introduo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9
2 Classificao de Risco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
2.1 Classe de Risco 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14
2.2 Classe de Risco 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15
2.3 Classe de Risco 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
2.4 Classe de Risco 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27
Referncias Bibliogrficas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Glossrio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Equipe Tcnica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

APRESENTAO

Em 19 de fevereiro de 2002, a Comisso de Biossegurana em Sade (CBS)


foi instituda no mbito do Ministrio da Sade (MS) pela Portaria GM/MS n. 343,
posteriormente revogada e substituda pela Portaria GM/MS n. 1.683, de 28
de agosto de 2003. Essa comisso coordenada pela Secretaria de Cincia,
Tecnologia e Insumos Estratgicos (SCTIE) e composta por representantes
desta, da Secretaria de Vigilncia em Sade (SVS), da Secretaria de Ateno
Sade (SAS), da Assessoria de Assuntos Internacionais de Sade (Aisa), da
Fundao Oswaldo Cruz (Fiocruz), da Fundao Nacional de Sade (Funasa) e da Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria (Anvisa).
A CBS, desde sua criao, possui como objetivo principal a implementao de aes relacionadas Biossegurana, procurando sempre o melhor
entendimento entre o Ministrio da Sade e as instituies que lidam com
o tema.
A proposta de publicar a Classificao de Risco dos Agentes Biolgicos pelo MS advm da necessidade de padronizao e categorizao dos
agentes biolgicos que so manipulados por diferentes instituies de ensino e pesquisa e estabelecimentos de sade. Os critrios de classificao tm
como base diversos aspectos, tais como: virulncia, modo de transmisso,
estabilidade do agente, concentrao e volume, origem do material potencialmente infeccioso, disponibilidade de medidas profilticas eficazes, disponibilidade de tratamento eficaz, dose infectante, tipo de ensaio e fatores
referentes ao trabalhador. Cabe ressaltar que os pases possuem classificaes diferentes desta em virtude de fatores regionais especficos que iro
influenciar na sobrevivncia do agente biolgico e na sua endemicidade.
Inicialmente, este documento havia sido concebido como um anexo da
1. edio do documento Diretrizes Gerais para o Trabalho em Conteno
com Material Biolgico, mas em virtude de sua grande importncia e necessidade de estar presente em todas as instituies de ensino e pesquisa, e

estabelecimentos de sade que trabalham com material biolgico, foi proposta sua publicao em separado.
Espera-se, portanto, que este documento venha a contribuir com o preenchimento de lacunas existentes na normativa nacional oficial referente
Biossegurana envolvendo agentes biolgicos patognicos e, sua classificao em relao ao risco biolgico, assegurando o conhecimento necessrio
para a manipulao desses agentes, tanto para os trabalhadores, como para
a sociedade em geral, servindo tambm como documento de referncia
para as publicaes deste Ministrio na rea de Biossegurana.
Suzanne Jacob Serruya
Diretora do Departamento de Cincia e Tecnologia

1 INTRODUO

O conceito de Biossegurana e sua respectiva aplicao tm como objetivo principal dotar os profissionais e as instituies de ferramentas que
visem desenvolver as atividades com um grau de segurana adequado seja
para o profissional de sade, seja para o meio ambiente ou para a comunidade. Nesse sentido, podemos definir Biossegurana como sendo a
condio de segurana alcanada por um conjunto de aes destinadas
a prevenir, controlar, reduzir ou eliminar riscos inerentes s atividades que
possam comprometer a sade humana, animal, vegetal e o ambiente.
A avaliao de risco incorpora aes que objetivam o reconhecimento
ou a identificao dos agentes biolgicos e a probabilidade do dano proveniente destes. Tal anlise ser orientada por vrios critrios que dizem
respeito no s ao agente biolgico manipulado, mas tambm ao tipo de
ensaio realizado, ao prprio trabalhador e, quando pertinente, espcie
animal utilizada no ensaio. Deve contemplar as vrias dimenses que envolvem a questo, sejam elas relativas a procedimentos (boas prticas: padres e especiais), a infra-estrutura (desenho, instalaes fsicas e equipamentos de proteo) ou informacionais (qualificao das equipes). Tambm
a organizao do trabalho e as prticas gerenciais passaram a ser reconhecidas como importante foco de anlise, seja como causadoras de acidentes,
doenas e sofrimento, ou como integrantes fundamentais de um programa
de Biossegurana nas instituies.
Portanto, o estabelecimento de uma relao direta entre a classe de
risco do agente biolgico e o nvel de biossegurana (NB) uma dificuldade habitual no processo de definio do nvel de conteno. Por exemplo,
estabelecer que para os agentes biolgicos de classe de risco 3 deve-se
trabalhar em um ambiente de trabalho NB-3, sem levar em conta a metodologia diagnstica que ser utilizada. No caso exemplar do diagnstico da
Mycobacterium tuberculosis, que de classe de risco 3, a execuo de uma
baciloscopia no exige desenvolv-la numa rea de conteno NB-3, e sim
numa rea NB-2, utilizando-se uma cabine de segurana biolgica. J se a
atividade diagnstica exigir a reproduo da bactria (cultura), bem como
9

testes de sensibilidade, situao em que o profissional estar em contato


com uma concentrao aumentada do agente, recomenda-se, a sim, que
as atividades sejam conduzidas numa rea NB-3.
Por outro lado, h situaes em que o diagnstico de um agente biolgico de classe de risco 2, que deve ser trabalhado em reas de conteno
NB-2. Porm, se para algum estudo especfico houver a necessidade de um
aumento considervel de sua concentrao ou de seu volume, produo em
grande escala, este ento dever ser realizado numa rea NB-3.
Os tipos, subtipos e variantes dos agentes biolgicos patognicos envolvendo vetores diferentes ou raros, a dificuldade de avaliar as medidas
de seu potencial de amplificao e as consideraes das recombinaes
genticas e dos organismos geneticamente modificados (OGMs) so alguns
dos vrios desafios na conduo segura de um ensaio. Portanto, para cada
anlise ou mtodo diagnstico exigido, os profissionais devero proceder a
uma avaliao de risco, onde ser discutido e definido o nvel de conteno
adequado para manejar as respectivas amostras. Nesse processo temos que
considerar, tambm, todos os outros tipos de riscos envolvidos.
Diante de tal complexidade no processo de avaliao de risco para o
trabalho com agentes biolgicos, devemos considerar uma srie de critrios, dos quais destacamos:
Virulncia
A virulncia do agente biolgico para o homem e para os animais
um dos critrios de maior importncia. Uma das formas de mensur-la
a taxa de fatalidade do agravo causado pelo agente patognico, que pode
vir a causar morte ou incapacidade em longo prazo. Segundo esse critrio,
a tuberculose, as encefalites virais e a coriomeningite linfoctica (LCM) so
bons exemplos de doenas cujos agentes biolgicos causadores possuem
alta virulncia e, portanto, alto risco. O Staphilococcus aureus, que raramente provoca uma doena grave ou fatal em um indivduo contaminado,
classificado como de risco baixo.
Modo de transmisso
O conhecimento do modo de transmisso do agente biolgico manipulado de fundamental importncia para a aplicao de medidas que visem
conter a disseminao de doenas, pois cada uma ter uma forma diferente
de controle.
10

Estabilidade
a capacidade de sobrevivncia de um agente biolgico no meio ambiente. Informaes sobre sua sobrevivncia quando exposto luz solar ou
ultravioleta, a determinadas temperaturas e teores de umidade, exposies a
desinfetantes qumicos ou dissecao devem ser consideradas.
Concentrao e volume
o nmero de agentes biolgicos patognicos por unidade de volume,
portanto, quanto maior a concentrao, maior o risco. O volume do agente
a ser manipulado tambm importante. Na maioria dos casos, os fatores de
risco aumentam com o aumento do volume manipulado.
Origem do agente biolgico potencialmente patognico
Este dado est associado no s origem do hospedeiro do agente biolgico (humano ou animal, infectado ou no) mas tambm localizao
geogrfica (reas endmicas, etc.).
Disponibilidade de medidas profilticas eficazes
A avaliao de risco inclui a disponibilidade de compostos imunoprofilticos eficazes. Quando esto disponveis, o risco drasticamente reduzido.
Disponibilidade de tratamento eficaz
Este dado refere-se disponibilidade de tratamento eficaz, capaz de proporcionar a cura ou a conteno do agravamento da doena causada pela exposio ao agente biolgico. Tambm se torna um fator de reduo do risco.
importante ressaltar que durante a avaliao de risco, tanto a disponibilidade de imunizao, quanto de tratamento, so somente medidas adicionais de proteo, no prescindindo de outros fatores a serem considerados,
como o controle das condies do ambiente onde a atividade de risco ser
realizada (controles de engenharia), as prticas e procedimentos padres aplicados e o uso de equipamentos de proteo (individual e/ou coletivo).
Dose infectante
A dose infectante do agente biolgico um fator que deve ser levado em
considerao, pois aponta o risco do agente patognico a ser manipulado.
Tipo de ensaio
O tipo de ensaio pode potencializar o risco, como, por exemplo, a amplificao, sonificao ou centrifugao. Alm disso, devemos destacar os
11

ensaios que envolvem inoculao experimental em animais, pois os riscos


iro variar de acordo com as espcies envolvidas e com a natureza da pesquisa desenvolvida. Os prprios animais podem introduzir novos agentes
biolgicos. Podemos nos defrontar com infeces latentes que so mais comuns em animais capturados no campo ou em animais provenientes de
criaes no selecionadas. Por exemplo, o vrus B do macaco um risco
aos indivduos que lidam com smios. A informao em relao de qual(is)
(so) a(s) via(s) de eliminao do agente nos animais tambm deve ser considerada na avaliao de risco. A eliminao em altos ttulos por excrees
ou secrees de alguns agentes biolgicos pelo animal e, em especial, os
que so transmitidos por via respiratria, podem exigir um nvel de contingenciamento acima do indicado na classificao do agente. As pessoas
que lidam com animais experimentais infectados com agentes biolgicos
patognicos apresentam um risco muito maior de exposio devido s mordidas, aos arranhes e aos aerossis provocados por eles.
Fatores referentes ao trabalhador
So aqueles fatores diretamente ligados as pessoas: idade, sexo, fatores genticos, susceptibilidade individual (sensibilidade e resistncia com
relao aos agentes biolgicos), estado imunolgico, exposio prvia, gravidez, lactao, consumo de lcool, consumo de medicamentos, hbitos
de higiene pessoal (como lavar as mos) e uso de equipamentos de proteo individual (como jalecos e luvas). Alm do que, devemos levar em
considerao a anlise da experincia e da qualificao dos profissionais
expostos.
Outros fatores relacionados aos agentes biolgicos tambm devem ser
considerados, tais como as perdas econmicas que possam gerar, sua existncia ou no no pas e a sua capacidade de disseminao em novas reas.
Por esse motivo, as classificaes existentes em vrios pases, embora
concordem em relao grande maioria dos agentes biolgicos, apresentam algumas variaes em funo de fatores regionais especficos.
Cabe ressaltar a importncia da composio multiprofissional e da abordagem interdisciplinar nas anlises de risco. As anlises de risco envolvem
no apenas sistemas tecnolgicos e agentes biolgicos perigosos manipulados e/ou produzidos, mas tambm seres humanos, animais, complexos
e ricos em suas naturezas e relaes, no apenas biolgicas, mas tambm
sociais, que tambm se constituem em riscos, e devem ser considerados
durante o processo de avaliao.
12

2 CLASSIFICAO DE RISCO

Os agentes biolgicos que afetam o homem, os animais e as plantas so


distribudos em classes de risco assim definidas:

Classe de risco 1 (baixo risco individual e para a coletividade):


inclui os agentes biolgicos conhecidos por no causarem doenas
em pessoas ou animais adultos sadios. Exemplo: Lactobacillus sp.

Classe de risco 2 (moderado risco individual e limitado risco


para a comunidade): inclui os agentes biolgicos que provocam
infeces no homem ou nos animais, cujo potencial de propagao
na comunidade e de disseminao no meio ambiente limitado, e
para os quais existem medidas teraputicas e profilticas eficazes.
Exemplo: Schistosoma mansoni.

Classe de risco 3 (alto risco individual e moderado risco para a


comunidade): inclui os agentes biolgicos que possuem capacidade de transmisso por via respiratria e que causam patologias
humanas ou animais, potencialmente letais, para as quais existem
usualmente medidas de tratamento e/ou de preveno. Representam
risco se disseminados na comunidade e no meio ambiente, podendo se propagar de pessoa a pessoa. Exemplo: Bacillus anthracis.

Classe de risco 4 (alto risco individual e para a comunidade):


inclui os agentes biolgicos com grande poder de transmissibilidade por via respiratria ou de transmisso desconhecida. At o
momento no h nenhuma medida profiltica ou teraputica eficaz
contra infeces ocasionadas por estes. Causam doenas humanas
e animais de alta gravidade, com alta capacidade de disseminao
na comunidade e no meio ambiente. Esta classe inclui principalmente os vrus. Exemplo: Vrus Ebola.

Classe de risco especial (alto risco de causar doena animal grave e de disseminao no meio ambiente): inclui agentes biol-

13

gicos de doena animal no existentes no Pas e que, embora no


sejam obrigatoriamente patgenos de importncia para o homem,
podem gerar graves perdas econmicas e/ou na produo de alimentos.
Observaes sobre a classificao dos agentes biolgicos:
1. No caso de mais de uma espcie de um determinado gnero ser patognica, sero assinaladas as mais importantes, e as demais sero
representadas pelo gnero seguido da denominao spp, indicando
que outras espcies do gnero podem ser patognicas.
2. A classificao de parasitas e as respectivas medidas de contingenciamento se aplicam somente para os estgios de seu ciclo durante
os quais sejam infecciosos para o homem ou animais.
3. Os agentes includos na classe especial devero ser manipulados
em rea NB-4, enquanto ainda no circularem no pas, devendo ter
sua importao restrita, sujeita prvia autorizao das autoridades
competentes. Caso sejam diagnosticados no territrio nacional, devero ser tratados no NB determinado pelos critrios que norteiam
a sua avaliao de risco.
4. Nesta classificao reputou-se apenas os possveis efeitos dos agentes biolgicos aos indivduos sadios. Os possveis efeitos aos indivduos com patologia prvia, em uso de medicao, portador de
transtornos imunolgicos, gravidez ou em lactao no foram considerados.
5. Os agentes biolgicos includos na classe especial esto identificados com (*).

2.1 Classe de Risco 1


Compreende os agentes biolgicos no includos nas classes de risco 2,
3 e 4 e que no demonstraram capacidade comprovada de causar doena
no homem ou em animais sadios.
A no classificao de agentes biolgicos nas classes de risco 2, 3 e
4 no implica na sua incluso automtica na classe de risco 1. Para isso
dever ser conduzida uma avaliao de risco, baseada nas propriedades
conhecidas e/ou potenciais desses agentes e de outros representantes do
mesmo gnero ou famlia.
14

2.2 Classe de Risco 2


AGENTES BACTERIANOS, INCLUINDO CLAMDIAS E RICKTSIAS
Acinetobacter baumannii (anteriormente Acinetobacter calcoaceticus)
Actinobacillus spp
Actinomadura madurae, A. pelletieri
Actinomyces spp, A. gerencseriae, A. israelli, Actinomyces pyogenes (anteriormente Corynebacterium pyogenes)
Aeromonas hydrophila
Amycolata autotrophica
Archanobacterium haemolyticum (anteriormente Corynebacterium
haemolyticum)
Bacteroides fragilis
Bartonella spp (Rochalimea spp), B. bacilliformis, B. henselae, B. quintana,
B. vinsonii
Bordetella bronchiseptica, B. parapertussis, B. pertussis
Borrelia spp, B. anserina, B. burgdorferi, B. duttoni, B. persicus, B. recurrentis,
B. theileri, B.vincenti
Burkholderia spp (Pseudomonas), exceto aquelas listadas na classe de
risco 3
Campylobacter spp, C. coli, C. fetus, C. jejuni, C. septicum
Cardiobacterium hominis
Chlamydia pneumoniae, C. trachomatis
Clostridium spp, C. chauvoei, C. haemolyticum, C. histolyticum, C. novyi, C. perfringens, C. septicum, C. tetani
Corynebacterium spp, C. diphtheriae, C. equi, C. haemolyticum, C. minutissimum, C. pseudotuberculosis, C. pyogenes, C. renale
Dermatophilus congolensis
Edwardsiella tarda
Ehrlichia spp (Rickettsia spp), Ehrlichia sennetsu
Eikenella corrodens
Enterobacter aerogenes, E. cloacae
Enterococcus spp
15

Erysipelothrix rhusiopathiae
Escherichia coli, todas as cepas enteropatognicas, enterotoxignicas,
enteroinvasivas e detentoras do antgeno K1
Haemophilus ducreyi, H. influenzae
Helicobacter pylori
Klebsiella spp
Legionella spp, L. pneumophila
Leptospira interrogans, todos os sorotipos
Listeria spp
Moraxella spp
Mycobacterium asiaticum, M. avium, M. bovis BCG vacinal, M. intracellulare,
M. chelonae, M. fortuitum, M. kansasii, M. leprae, M. malmoense, M.
marinum, M. paratuberculosis, M. scrofulaceum, M. simiae, M. szulgai,
M. xenopi
Mycoplasma caviae, M. hominis, M. pneumoniae
Neisseria gonorrhoea, N. meningitidis
Nocardia asteroides, N. brasiliensis, N. farcinica, N. nova, N. otitidiscaviarum, N. transvalensis
Pasteurella spp, P. multocida
Peptostreptococcus anaerobius
Plesiomonas shigelloides
Porphyromonas spp
Prevotella spp
Proteus mirabilis, P. penneri, P. vulgaris
Providencia spp, P. alcalifaciens, P. rettgeri
Rhodococcus equi
Salmonella ssp, todos os sorotipos
Serpulina spp
Shigella spp, S. boydii, S. dysenteriae, S. flexneri, S. sonnei
Sphaerophorus necrophorus
Staphylococcus aureus
Streptobacillus moniliformis
Streptococcus spp, S. pneumoniae, S. pyogenes, S. suis
16

Treponema spp, T. carateum, T. pallidum, T. pertenue


Vibrio spp, V. cholerae (01 e 0139), V. parahaemolyticus, V. vulnificus
Yersinia spp, Y. enterocolitica, Y. pseudotuberculosis
PARASITAS
Acanthamoeba castellani
Ancylostoma humano e animal, A. ceylanicum, A. duodenale
Angiostrongylus spp, A. cantonensis, A. costaricensis
Ascaris spp, A. lumbricoides, A. suum
Babesia spp, B. divergens, B. microti
Balantidium coli
Brugia spp, B malayi, B. pahangi, B. timori
Capillaria spp, C. philippinensis
Clonorchis sinensis, C. viverrini
Coccidia spp
Cryptosporidium spp, C. parvum
Cyclospora cayetanensis
Cysticercus cellulosae (cisto hidtico, larva de T. solium)
Dactylaria galopava (Ochroconis gallopavum)
Dipetalonema streptocerca
Diphyllobothrium latum
Dracunculus medinensis
Echinococcus spp, E. granulosus, E. multilocularis, E. vogeli
Emmonsia parva var. crescens, Emmonsia parva var. parva
Entamoeba histolytica
Enterobius spp
Fasciola spp, F. gigantica, F. hepatica
Fasciolopsis buski
17

Fonsecaea compacta, F. pedrosoi


Giardia spp, Giardia lamblia (Giardia intestinalis)
Heterophyes spp
Hymenolepis spp, H. diminuta, H. nana
Isospora spp
Leishmania spp, L. brasiliensis, L. donovani, L. ethiopica, L. major, L. mexicana, L. peruvania, L. tropica
Loa loa
Madurella grisea, M. mycetomatis
Mansonella ozzardi, M. perstans
Microsporidium spp
Naegleria fowleri, N. gruberi
Necator spp, N. americanus
Onchocerca spp, O. volvulus
Opisthorchis spp, Opisthorchis felineus
Paragonimus westermani
Plasmodium spp humano e smio, P. cynomolgi, P. falciparum, P. malariae, P. ovale, P. vivax
Sarcocystis spp, S. suihominis
Scedosporium apiospermum (Pseudallescheria boidii), Scedosporium
prolificans (inflatum)
Schistosoma haematobium, S. intercalatum, S. japonicum, S. mansoni,
S. mekongi
Strongyloides spp, S. stercoralis
Taenia saginata, T. solium
Toxocara spp, T. canis
Toxoplasma spp, T. gondii
Trichinella spiralis
Trichuris trichiura
18

Trypanosoma spp, incluindo T. brucei brucei, T. brucei gambiense, T.


brucei rhodesiense, T. cruzi, T. evansi, T. vivax
Wuchereria bancrofti
FUNGOS
Aspergillus flavus, A. fumigatus
Blastomyces dermatitidis
Candida albicans, C. tropicalis
Cladophialophora bantiana (Xylophora bantiana, Cladosporium bantianum ou C. trichoides), Cladophialophora carrioni (Cladosporium carrioni)
Cryptococcus neoformans, Cryptococcus neoformans var. gattii (Filobasidiella bacillispora), Cryptococcus neoformans var. neoformans (Filobasidiella neoformans var. neoformans)
Emmonsia parva var. crescens, Emmonsia parva var. parva
Epidermophyton spp, E. floccosum
Exophiala (Wangiella) dermatitidis
Fonsecaea compacta, F. pedrosoi
Madurella spp, M. grisea, M. mycetomatis
Microsporum spp, M. aldouinii, M. canis
Neotestudina rosatii
Paracoccidioides brasiliensis (na fase de esporulao apresenta maior
risco de infeco)
Penicillium marneffei
Pneumocystis carinii
Scedosporium apiospermum (Pseudallescheria boidii), Scedosporium
prolificans (inflatum)
Sporothrix schenckii
Trichophyton spp, Trichophyton rubrum
19

FUNGOS EMERGENTES E OPORTUNISTAS


Acremonium falciforme, A. kiliense, A. potronii, A. recifei, A. roseogriseum
Alternaria anamorfo de Pleospora infectoria
Aphanoascus fulvescens
Aspergillus amstelodami, A. caesiellus, A. candidus, A. carneus, A. glaucus, A. oryzae, A. penicillioides, A. restrictus, A. sydowi, A. terreus, A.
unguis, A. versicolor
Beauveria bassiana
Candida lipolytica, C. pulcherrima, C. ravautii, C. viswanathii
Chaetoconidium spp
Chaetomium spp
Chaetosphaeronema larense
Cladosporium cladosporioides
Conidiobolus incongruus
Coprinus cinereus
Cunninghamella geniculata
Curvularia pallescens, C. senegalensis
Cylindrocarpon tonkinense
Drechslera spp
Exophiala moniliae
Fusarium dimerum, F. nivale
Geotrichum candidum
Hansenula polymorpha
Lasiodiplodia theobromae
Microascus desmosporus
Mucor rouxianus
Mycelia sterilia
20

Mycocentrospora acerina
Oidiodendron cerealis
Paecilomyces lilacinus, P. variotii, P. viridis
Penicillium chrysogenum, P. citrinum, P. commune, P. expansum, P. spinulosum
Phialophora hoffmannii, P. parasitica, P. repens
Phoma hibernica
Phyllosticta spp, P. ovalis
Pyrenochaeta unguis-hominis
Rhizoctonia spp
Rhodotorula pilimanae, R. rubra
Schizophyllum commune
Scopulariops acremonium, S. brumptii
Stenella araguata
Taeniolella stilbospora
Tetraploa spp
Trichosporon capitatum
Tritirachium oryzae
Volutella cinerescens
VRUS
Adenovirus humanos, caninos e de aves
Arenavirus do Novo Mundo (complexo Tacaribe): vrus Amapari, Latino,
Paran, Pichinde, Tamiami, exceto os listados nas classes de risco 3 e 4
Arenavirus do Velho Mundo: vrus Ippy, Mobala, coriomeningite linfocitria (amostras no neurotrpicas)
Astrovirus, todos os tipos
Birnavirus, todos os tipos, incluindo o vrus Gumboro e vrus relacionados, Picobirnavirus e Picotrinavirus
21

Bunyavirus, todos os tipos, incluindo vrus Belm, Moju dos Campos,


Par, Santarm, Turlock, e Grupo Anopheles A (Arumateua, Caraip,
Lukuni, Tacaiuma, Trombetas, Tucurui), Grupo Bunyamwera (Iaco, Kairi, Macau, Maguari, Sororoca, Taiassu, Tucunduba, Xingu), Grupo C
(Apeu, Caraparu, Itaqui, Marituba, Murutucu, Nepuyo, Oriboca), Grupo Capim (Acara, Benevides, Benfica, Capim, Guajar, Moriche), Grupo da encefalite da Califrnia (Inkoo, La Crosse, Lumbo, San Angelo,
Snow hare, Tahyna), Grupo Guam (Ananindeua, Bimiti, Cat, Guam,
Mirim, Moju, Timboteua), Grupo Melo (Guaroa, Jamestown Canyon,
Keystone, Serra do Navio, South River, Trivittatus), Grupo Simbu (Jatobal, Oropouche, Utinga)
Circovirus, incluindo vrus TT e vrus relacionados
Coronavirus, todos os tipos, incluindo vrus humanos, gastroenterite de
sunos, hepatite murina, Coronavirus de bovinos, caninos, ratos e coelhos, peritonite infecciosa felina, bronquite infecciosa aviria
Flavivirus, todos os tipos, incluindo vrus Bussuquara, Cacipacor, dengue tipos 1, 2, 3 e 4, Febre Amarela vacinal; encefalite de So Luis,
Ilhus, Kunjin, Nilo Ocidental
Hantavirus, incluindo Prospect Hill e Puumala e exceto os listados na
classe de risco 3
Hepacivirus, todos os tipos, incluindo o vrus da Hepatite C
Herpesvirus, todos os tipos, incluindo Citomegalovirus, Herpes simplex
1 e 2, Herpes vrus tipo 6 (HHV6), Herpes vrus tipo 7 (HHV7), Herpes
vrus tipo 8 (HHV8), Varicela-Zoster
Nairovirus, incluindo Hazara
Norovirus, todos os tipos, incluindo, vrus Norwalk e Saporo
Orthohepadnavirus, todos os tipos, incluindo vrus da Hepatite B e vrus
da Hepatite D (Delta)
Orthomyxovirus, todos os tipos, incluindo vrus da Influenza A, B e C,
e os tipos transmitidos por carrapatos, vrus Dhori e Thogoto, exceto as
amostras avirias asiticas de influenza A, como H5N1, que devero ser
listadas na classe de risco 4
Papillomavirus, todos os tipos, incluindo os vrus de papilomas humanos
Paramyxovirus, todos os tipos, incluindo vrus da Caxumba, doena de
NewCastle (amostras no asiticas), Parainfluenza 1 a 4, Pneumovrus,
22

Sarampo, Nipah, vrus Respiratrio Sincicial, exceto os listados na classe de risco 4


Parvovirus, todos os tipos, incluindo Parvovirus humano B-19
Pestivirus, todos os tipos, incluindo os vrus da diarria bovina
Phlebovirus, todos os tipos, incluindo vrus Alenquer, Amb, Anhang,
Ariquemes, Belterra, Bujar, Candiru, Icoarac, Itaituba, Itaporanga, Jacund, Joa, Morumbi, Munguba, Npoles, Oriximina, Pacu, Serra Norte, Tapar, Toscana, Turuna, Uriurana, Urucuri, Uukuvrus
Picornavirus, todos os tipos, incluindo vrus Coxsackie, vrus da conjuntivite hemorrgica aguda (AHC), vrus da Hepatite A (enterovrus humano tipo 72), vrus da poliomielite, vrus ECHO, Rhinovirus
Polyomavirus, todos os tipos, incluindo vrus BK e JC, e vrus Smio 40
(SV40)
Poxvirus, todos os tipos, incluindo Buffalopox, Cotia, Cowpox e vrus
relacionados isolados de felinos domsticos e de animais selvagens, ndulo do ordenhador, Molluscum contagiosum1, Myxoma, Parapoxvirus,
Poxvirus de caprinos, sunos e aves, Vaccinia, vrus Orf, Yatapox Tana
Reovirus gnero Orthoreovirus, todos os tipos, incluindo os 1, 2 e 3,
Coltivirus, Orbivirus, Reovirus isolados na Amaznia dos grupos Changuinola e Corriparta, Rotavirus humanos, vrus Ieri, Itupiranga e Temb
Retrovirus (classificados na classe de risco 2 apenas para sorologia, para
as demais operaes de manejo em laboratrio estes vrus devem ser
considerados na classe de risco 3), vrus da imunodeficincia humana
HIV-1 e HIV-2, vrus linfotrpico da clula T do adulto HTLV-1 e HTLV-2
e vrus de primatas no-humanos
Rhabdovirus, incluindo vrus Aruac, Duvenhage, Inhangapi, Xiburema, vrus da Raiva amostras de vrus fixo, Grupo da Estomatite Vesicular (Alagoas VSV-3, Carajs, Cocal VSV-2, Indiana VSV-1, Juruna,
Marab, Marab VSV-4, Piry), Grupo Hart Park (Hart Park, Mosqueiro),
Grupo Mussuril (Cuiab, Marco), Grupo Timb (Chaco, Sena Madureira, Timb)

A Portaria n. 485, de 11 de novembro de 2005 (DOU de 16/11/05 seo 1), anexo I Norma Regulamentadora n. 32 (NR 32) Segurana e Sade no Trabalho em Servios de Sade,
do Ministrio do Trabalho e Emprego, lista este agente biolgico em outra classe de risco.
23

Togavirus, todos os tipos, gnero Alphavirus incluindo vrus Aur, Bebaru, Bosque Semliki, Chikungunya, encefalomielite eqina ocidental,
encefalomielite eqina oriental, encefalite eqina Venezuela amostra
TC 83; Mayaro, Mucambo, Onyong-nyong, Pixuna, Rio Ross, Sindbis,
Una, gnero Rubivirus incluindo o vrus da rubola
Vrus da Hepatite E
VRUS ONCOGNICOS DE BAIXO RISCO
Adenovirus 1 avirio (CELO vrus)
Adenovirus 7- Simian virus 40 (Ad7-SV40)
Herpesvirus de cobaias
Polyoma vrus
Rous sarcoma vrus
Shope fibroma vrus
Shope papilloma vrus
Vrus da Doena de Marek
Vrus da Leucemia de Hamsters
Vrus da Leucemia de Murinos
Vrus da Leucemia de Ratos
Vrus da Leucose Aviria
Vrus da Leucose Bovina Enzotica
Vrus do Papiloma Bovino
Vrus do Sarcoma Canino
Vrus do Sarcoma Murino
Vrus do Tumor Mamrio de Camundongo
Vrus Lucke de rs
Vrus Mason-Pfizer de smios

24

VRUS ONCOGNICOS DE RISCO MODERADO

Adenovirus 2-Simian vrus 40 (Ad2-SV40)


Epstein-Barr vrus (EBV)1
Poxvirus Yatapox Yaba
Vrus da Leucemia de Gibes (GaLV)
Vrus da Leucemia Felina (FeLV)
Vrus do Sarcoma de Smios (SSV-1)
Vrus do Sarcoma Felino (FeSV)

2.3 Classe de Risco 3


AGENTES BACTERIANOS INCLUINDO RIQUTSIAS
Bacillus anthracis
Bartonella, exceto os listados na classe de risco 2
Brucella spp, todas as espcies
Burkholderia mallei (Pseudomonas mallei), Burkholderia pseudomallei
(Pseudomonas pseudomallei)
Chlamydia psittaci (cepas avirias)
Clostridium botulinum
Coxiella burnetii
Escherichia coli, cepas verotoxignicas como 0157:H7 ou O103
Francisella tularensis (tipo A)
Haemophilus equigenitalis
Mycobacterium bovis, exceto a cepa BCG, M. tuberculosis
Pasteurella multocida tipo B amostra buffalo e outras cepas virulentas
Rickettsia akari, R. australis, R. canada, R. conorii, R. montana, R. pro1

Vide nota de rodap p. 23

25

wazekii, R. rickettsii, R. siberica, R. tsutsugamushi, R. typhi (R. mooseri)


Yersinia pestis

PARASITA
Nenhum
FUNGOS
Coccidioides immitis culturas esporuladas; solo contaminado
Histoplasma capsulatum, todos os tipos, inclusive a variedade duboisii
e variedade capsulatum
VRUS E PRONS
Arenavirus do Novo Mundo, incluindo vrus Flexal1, exceto os listados
na classe de risco 2 e 4
Arenavirus do Velho Mundo, incluindo vrus da coriomeningite linfoctica (amostras neurotrpicas)
Flavivirus, incluindo vrus da encefalite da Austrlia (encefalite do Vale
Murray), encefalite Japonesa B, Febre Amarela no vacinal, Powassan,
Rocio, Sal Vieja, San Perlita, Spondweni, exceto os listados na classe de
risco 2
Hantavirus, incluindo vrus Andes, Dobrava (Belgrado), Hantaan (febre
hemorrgica da Coria), Juquitiba, Seoul, Sin Nombre e outras amostras
do grupo isoladas recentemente
Herpesvirus, incluindo Rhadinovirus (herpesvirus de Ateles e herpesvirus de Saimiri)
Oncornavirus C e D
Prons, incluindo agentes de encefalopatias espongiformes transmissveis: encefalopatia espongiforme bovina (BSE), scrapie e outras doenas
animais relacionadas, doena de Creutzfeldt-Jakob (CJD), insnia familiar fatal, sndrome de Gerstmann-Straussler-Scheinker e Kuru
Retrovirus, incluindo os vrus da imunodeficincia humana (HIV-1 e
1

26

Vide nota de rodap p. 23

HIV-2), vrus linfotrpico da clula T humana (HTLV-1 e HTLV-2) e vrus


da imunodeficincia de smios (SIV)
Togavirus vrus da encefalite eqina venezuelana (exceto a amostra vacinal TC-83)
Vrus da Raiva amostras de rua (Lyssavirus)

2.4 Classe de Risco 4


AGENTES BACTERIANOS INCLUINDO RIQUTSIAS
Cowdria ruminatium (heart water)
FUNGOS
Nenhum
PARASITAS
Theileria annulata, T. bovis, T. hirci, T. parva e agentes relacionados
VRUS E MICOPLASMAS
Arenavirus agentes de febres hemorrgicas do Velho Mundo (Lassa) e
do Novo Mundo (Guanarito, Junin, Machupo, Sabi, e outros vrus relacionados)
Encefalites transmitidas por carrapatos (vrus da encefalite da Europa Central com suas vrias amostras, vrus da encefalite primavera-vero russa,
vrus da febre hemorrgica de Omsk, vrus da floresta de Kyasanur)
Filovirus, incluindo vrus Marburg, Ebola e outros vrus relacionados
Herpesvirus do macaco (vrus B)
Nairovirus agente de febre hemorrgica (Crimia-Congo)
Varola do camelo (camel-pox)
Varola do macaco (monkey-pox)*/1
1

Vide nota de rodap p. 23


27

Varola major e alastrim*


Vrus da aftosa com seus diversos tipos e variantes
Vrus da clera suna*
Vrus da doena de Borna*
Vrus da doena de NewCastle (amostras asiticas)*
Vrus da doena de Teschen*
Vrus da doena de Wesselbron*
Vrus da doena hemorrgica de coelhos
Vrus da doena Nairobi do carneiro e vrus relacionados como Ganjam
e Dugbe*
Vrus da doena vesicular do suno*
Vrus da enterite viral de patos, gansos e cisnes
Vrus da febre catarral maligna de bovinos e cervos
Vrus da febre do vale do Rift*
Vrus da febre efmera de bovinos*
Vrus da febre petequial infecciosa bovina*
Vrus da hepatite viral do pato tipos 1, 2 e 3
Vrus da influenza A aviria (amostras de epizootias)*
Vrus da lngua azul (bluetongue)
Vrus da lumpy skin
Vrus da peste aviria*
Vrus da peste bovina*
Vrus da peste dos pequenos ruminantes*
Vrus da peste eqina africana*
Vrus da peste suna africana*
Vrus da peste suna clssica (amostra selvagem)*
Vrus do louping ill de ovinos*
Mycoplasma agalactiae (caprinos e ovinos)*
Mycoplasma mycoides mycoides (pleuropneumonia bovina)*

28

REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS

APPROVED List of Biological Agents. Cardiff University. Disponvel em:


<http://www.cf.ac.uk/safety/policy/newbiol/bioagent.html>. Acesso em:
jun. 2004.
BRASIL. Comisso Tcnica Nacional de Biossegurana. Instruo Normativa
n. 7, de 06 de junho de 1997. Estabelece normas para o trabalho em
conteno com Organismos Geneticamente Modificados - OGMs. Dirio
Oficial da Unio, Poder Executivo, Braslia, DF, 9 jun. 1997. Seo 3, n.133,
p. 11827-11833.
______. Ministrio da Sade. Secretaria de Cincia, Tecnologia e Insumos
Estratgicos. Diretrizes gerais para o trabalho em conteno com material
biolgico. Braslia: Ministrio da Sade, 2004. 60 p.
______. Ministrio do Trabalho e do Emprego. Portaria n. 485, de 11 de
novembro de 2005. Aprova a Norma Regulamentadora n. 32 segurana
e sade no trabalho em estabelecimentos de assistncia sade. Dirio
Oficial da Unio, Poder Executivo, Braslia, DF, 16 nov. 2005.
CARDOSO, T. A. O. Espao/tempo, informao e risco no campo da
biossegurana. 2001. Dissertao (Mestrado em Cincia da Informao)
Instituto Brasileiro de Informao em Cincia e Tecnologia, Universidade
Federal do Rio de Janeiro, Rio de Janeiro, 2001.
CARDOSO, T. A. O.; NAVARRO, M. B. M. A. Emergencia de las enfermedades
infecciosas: bajo la relevancia de la bioseguridad. Visin Veterinaria, [S.l.],
dez. 2002. Disponvel em: <http://www.visionveterinaria.com/articulos/85.
htmI>. Acesso em: jun. 2004.
CENTERS FOR DISEASE CONTROL AND PREVENTION. Classification of
etiologic agents on basis of hazard. 4. ed. Atlanta, 1974.
______. Laboratory risk assessment what, why, and how: risk assessment in
29

the infectious disease laboratory. Atlanta, 1998. 20 p.


______. Occupational health surveillance. Atlanta, 2004. Disponvel em:
<http://www.cdc.gov/osha>. Acesso em: jun. 2004.
______. Biosafety in microbiological and biomedical laboratories (BMBL).
4. ed. Washington: US Government Printing Office, 1999. 258 p.
CLASSIFICATION of human etiologic agents on the basis of hazard.
Disponvel em: <http://www.ehs.ucla.edu/safety/safe_ibc4.html>. Acesso
em: jun. 2004.
NAVARRO, M. B. M. A. et al. Doenas emergentes e reemergentes, sade e
ambiente. In: MINAYO, M. C. S.; MIRANDA, A. C. (Org.). Sade e ambiente
sustentvel: estreitando ns. Rio de Janeiro: Abrasco, 2002. p. 37-49.
ROCHA, S. S.; CARDOSO, T. A. O. Avaliao de risco em laboratrio de
sade pblica. Rio de Janeiro: Fiocruz, 2004. Curso de Biossegurana para
Laboratrios de Sade Pblica, distncia, da Escola Nacional de Sade
Pblica Srgio Arouca, Fiocruz.
SCHATZMAYR, H. G.; BORBA, C. M. Classificao de agentes de infeces
humanas e animais, quanto ao seu risco biolgico. In: ENCONTRO NACIONAL
DE COMISSES INTERNAS DE BIOSSEGURANA, 2., 2004, Rio de Janeiro.
Resumos... Braslia: MCT/CTNBio/Fiocruz, 2004. p. 43-48.

30

GLOSSRIO

Agentes Biolgicos bactrias, fungos, vrus, clamdias, riqutsias, micoplasmas, prons, parasitos, linhagens celulares e outros organismos.
Anlise de Risco o processo de levantamento, avaliao, gerenciamento e comunicao dos riscos, considerando o processo de trabalho, a
possibilidade de escape no ambiente, o volume, a concentrao e a classe
de risco do agente biolgico a ser manipulado, a fim de implementar aes
destinadas preveno, ao controle, reduo ou eliminao dos mesmos
e determinao do nvel de biossegurana a ser adotado para o desenvolvimento de trabalhos em conteno com agentes biolgicos e a sua comunicao aos profissionais envolvidos.
Biossegurana a condio de segurana alcanada por um conjunto de aes destinadas a prevenir, controlar, reduzir ou eliminar riscos
inerentes s atividades que possam comprometer a sade humana, animal
e vegetal e o ambiente.
Classe de Risco grau de risco associado ao agente biolgico manipulado.
Grande Escala trabalho com agentes biolgicos usando volumes superiores a 10 litros.
Material Biolgico todo material que contenha informao gentica
e seja capaz de auto-reproduo ou de ser reproduzido em um sistema
biolgico. Inclui os organismos cultivveis e microorganismos (entre eles
bactrias, fungos filamentosos, leveduras e protozorios), as clulas humanas, animais e vegetais, as partes replicveis destes organismos e clulas
(bibliotecas genmicas, plasmdeos, vrus e fragmentos de DNA clonado),
prons e os organismos ainda no cultivados. (Adaptado de: Working Party
on Biotechnology, Organizao da Cooperao para o Desenvolvimento
Econmico OCDE, fevereiro de 2001).
Nvel de Biossegurana grau de conteno necessrio para permitir
o trabalho com agentes biolgicos de forma segura para os seres humanos,
31

os animais e o ambiente. Consiste na combinao de prticas e tcnicas de


laboratrio, equipamentos de segurana e instalaes laboratoriais.
Risco a probabilidade de ocorrncia de efeitos adversos sade
humana, ao animal e ao ambiente.
Trabalho em Conteno atividade com agentes biolgicos patognicos ou potencialmente patognicos em condies que no permitam seu
escape ou liberao para o ambiente, podendo ser realizada em pequena
ou grande escala.

32

EQUIPE TCNICA

Elaborao:
Comisso de Biossegurana em Sade (CBS)
Membros da Comisso de Biossegurana em Sade 2002 2006:
Ana Maria Tapajs
Andra Gonalves Fujichima
Anglica Rogerio de Miranda Pontes
Beatriz Helena Tess
Beatriz Mac Dowell Soares
Csar Pinheiro Jacoby
Cntia de Moraes Borba
Daniela Buosi
Dario Pinto Miranda
Flvia Cardoso de Melo
Flvio de Kruse Villas Boas
Flvio Pereira Nunes
Guilherme Franco Netto
Hermann Gonalves Schatzmayr
Hock ureo Souza Miranda
Irani Ribeiro de Moura
Ivens Lcio do Amaral Drumond
Jacinta de Ftima Senna da Silva
Joo Alberto Dourado Quintaes
Jos Alberto Hermgenes de Souza
Joselito Pedrosa
Letcia Rodrigues da Silva
33

Lcia Fernandes Aleixo


Luiz Antnio Coelho
Marcela de Paula Mateus
Maria Adelaide Millington
Maria Aparecida Guerra
Maria Celeste Emerick
Maria das Graas Luderitz Hoeffel
Mrio Csar Althoff
Moiss Goldbaum
Mnica Angelica Carreira Fragoso
Patrcia Melo dos Santos
Reinaldo Felippe Nery Guimares
Rogrio de Oliveira Queiroz
Salete Curci Barroca de Andra
Srgio Alexandre Gaudncio
Srgio Augusto Jbali Barretto
Silvio Valle Moreira
Simone Krger Sabbag
Suzanne Jacob Serruya
Telma Abdalla de Oliveira Cardoso
Wladmary Mendona de Azevedo
Reviso Tcnica:
Anglica Rogerio de Miranda Pontes
Cristiano Valrio Ribeiro
Flvio de Kruse Villas Boas
Mrio Csar Althoff
Mnica Anglica Carreira Fragoso
Rutnia de Paula Pessanha
Silvio Valle Moreira
Telma Abdalla de Oliveira Cardoso
Vanessa Guimares Machado
34

A coleo institucional do Ministrio da Sade pode ser acessada


na Biblioteca Virtual em Sade do Ministrio da Sade:
http://www.saude.gov.br/bvs

O contedo desta e de outras obras da Editora do Ministrio da Sade


pode ser acessado na pgina:
http://www.saude.gov.br/editora

EDITORA MS
Coordenao-Geral de Documentao e Informao/SAA/SE
MINISTRIO DA SADE
(Normalizao, reviso, editorao, impresso, acabamento e expedio)
SIA, trecho 4, lotes 540/610 CEP: 71200-040
Telefone: (61) 3233-2020 Fax: (61) 3233-9558
E-mail: editora.ms@saude.gov.br
Home page: http://www.saude.gov.br/editora
Braslia DF, novembro de 2006
OS 1156/2006

Você também pode gostar