Você está na página 1de 5

UmaSituaoColonial?

Nodia19denovembrode1960aparecenasfolhasdoSuplemento
LiterriodoEstadodeSoPaulooartigo"UmaSituaoColonial?"
EssetextodePauloEmliorepresentaasuaprimeiratentativa
sistemticadepensarocinemabrasileirosobovisdeum
subdesenvolvimentointrnsecosgrandesproduessociaise
culturais.Tentativaquedepoisvaiseformalizarnumdostextos
maisimportantesjfeitossobrecinemabrasileiro,asaber,Brasil:
Trajetrianosubdesenvolvimento.Mas,antesdeentrarcomoartigo
emsuacolunanoSuplementoLiterrio,"UmaSituaoColonial?"
foiantesumacomunicaoPrimeiraConvenoNacionalda
CrticaCinematogrfica,ocorridaemSoPauloentreosdias12e
15denovembrode1960.PauloEmlioSallesGomesapresentou,
almdestetexto,maisumacomunicao,"AIdeologiadacrtica
brasileiraeoproblemadodilogocinematogrfico",jpublicadano
livroPauloEmlioUmIntelectualnaLinhadeFrente,org.Calile
Machado,publicadopelaEd.Brasilienseem1986.
Acomunicao"UmaSituaoColonial?",entretanto,jamaisfoi
publicadacomotal.Oprincipalmotivo,supese,asemelhana
comoartigopublicadonoSuplementoLiterrio.Defato,emtodoo
corpodotexto,asdiferenas,mnimas,ssopercebidasnuma
trocavocabularouinversodeoraes.Masoquerealmente
importanacomunicaofeitaPrimeiraConvenosoas
conclusesaofinaldotexto,sumariamenteomitidasdoartigo.So
cincoconclusessriasequecolocamamonumaferidaque
muitosgostariamdedeixarintocada.(RuyGardnier
agradecimentosCPDocCinematecadoMAM)
***
Oexameemblocodequestestodiversascomo,porexemplo,a
situaodoimportadordefilmeseaposioideolgicadacrtica,
pode,primeiravista,causarcertaestranheza.Noentanto,o
mtodoinversoqueofereceriaoperigodeelucubraesartificiais
eestreis,porquedestacadasdarealidade.Emcinema,deforma
aindamaisclaradoqueemoutrosterrenosdaatividadehumana,h
umasolidariedadetotalentreastarefasmaisprosaicaseas
construesmaisfinas.
Odenominadorcomumdetodasasatividadesrelacionadascomo
cinema,emnossopas,amediocridade.
Aindstria,ascinematecas,ocomrcio,osclubesdecinema,a
crtica,alegislao,osquadrostcnicoseartsticos,opblicoe
tudoomaisqueeventualmentenoestejaincludonesta
enumerao,masqueserelacionecomocinemanoBrasil,
apresentamamarcacrueldosubdesenvolvimento.Assimcomoas
regiesmaispobresdopaissedefinemimediatamenteaosolhosdo
observadorpeloaspectofsicodohabitanteedapaisagem,todosos
quenosocupamosdecinemanoBrasildificilmenteescapamosa
umprocessodedefinhamentointelectual,quemaiscedooumais
tardeacabaporimprimircaractersticasreconhecveisprimeira
vista.Mesmoosque,comosediz,vencemnavida,nosefurtam
regra.Importadoreseexibidoresatingemaprosperidade,mas
apenascomoreflexosderealidadessociaissituadasforadenossas
fronteiras.Soincapazesdeviolarasnormasenvelhecidasdeum
jogoquehmuitodeixoudecorrespondersexignciasdenosso
dinamismonacional.Suaprosperidadenoestcondicionadaao
processodeemancipaoeenriquecimentodacomunidade.A
situaodecoloniaisimplicaemcrescentealienaoeno
depauperamentodoestimuloparaempreendimentoscriadores.
Esseshomensprticosnoesto,naverdade,capacitadospara
nenhumaaodeconseqnciasnoquadrogeogrficoehumano
brasileiro.Podemteridiasefazerprojetos,massempredentrodos

limitesestreitosditadosporumasituaoexternadiantedaqualse
sentemdesarmados.Noencontrandocanaisparaconcretizarsena
realidade,aimaginaodesseshomensatrofiasecomoqualquer
outrorgosemfuno.Guardam,todavia,suficientelucidezpara
percebersuasprpriascapitulaeseatqueponto,apesarda
prosperidadepessoal,foramvencidos.Daainsatisfaoemque
vivem,imediatamenteperceptvelaoobservadoratento.
Outros,quesvezessoosmesmosdopargrafoanterior,
prosperamnaproduodefilmesnacionais.Aquianorma
igualmenteacapitulao,apenas,osobstculosapontadoscomo
intransponveis,sooprpriopblico.Produzemdeterminado
gnerodefitasqueelesprpriosdesprezam,alegandoseronico
tipodecinemabrasileiroqueopblicoaceita.Nofundo,esses
homens,cujaatividadeprincipal,svezes,aimportaoe
exibiodeobrasestrangeiras,estoconvencidosdequeopblico
brasileiroinfensoaocinemanacional.Aspelculasquefabricam,
alis,nosopropriamentecinema,paraopblico,maso
prolongamentodeespetculosqueessepblicoadmiranordio,
televisoeteatroligeiro.Essasfitasbrasileirasnoseincluemna
raomaioroumenordecinemaintroduzidanoshbitosdopovo.
Talnecessidadesatisfeitapelosfilmesestrangeiros.Oque
asseguraosucessodaspelculasaquenosreferimosofatode
noseremcomparadaspeloespectadoraosprodutosdeoutros
pases.Criaseassimumaharmoniosacombinaodepontosde
vistaentreosprodutoreseopblicodessesfilmes
brasileiros.Paraambos,cinemamesmoodefora,eoutracoisa
aquiloqueosprimeirosfazemeosegundoaprecia.Essasituao
suscitounoprodutorumamentalidadeparticular,umadissociao
denaturezaquantosfitasfabricadasdentroeforadopas.Elese
interessaporumalegislaodeamparoaocinemanacionalmas
nopassapelasuacabeaqueoobjetivofinalpossaserode
colocaroprodutobrasileiroempdeigualdadecomosestrangeiros.
Seuhorizonteestrestritocriaodecondiesfavorveisao
prolongamentoeampliaodesuasatividadeshabituais.Namedida
emquesoapenasprodutores,esseshomensnoseencontram,
comoosimportadoreseexibidorestpicos,completamente
alienadosdosinteressesdacomunidadeaquepertencem.Sua
alienaorefereseaoprpriocinema.
Essetipodefilmebrasileiro,pois,mau,pormoferecealguma
compensaofinanceira.Asfitascomintenesartsticas,almde
noseremboas,malogramnabilheteria.Arazobvia.Opblico
comparaeseretraidiantedeumcinemaqueosestrangeirosfazem
muitomelhor.Eassimchegamosaooutrosetordacinematografia
nacional,odoshomensquenutremambiesdesenvolvimentistas
noterrenoartsticoeindustrial.Essesprodutores,diretores,
tcnicosouartistassopessoasvinculadasaomovimentode
crticaeculturacinematogrfica.Aprimeiraobservaoaserfeita
que,comfreqncia,nosoosmesmosdehalgunsanosatrs.
Almdisso,oseunmerodecresceu.Essedesfalquenosquadrose
asuainstabilidaderefletemumasituaobrasileirabastante
contraditria.Comoemtodaparte,ocinemaexercenoBrasiluma
atraomuitograndesobreajuventude,masnolheoferece
condiesnormaisdeatividade.Oentusiasmosearrefeceemuitos
socompelidosaprocuraroutraprofisso,sepossvelemreas
prximas,poisadecisodeabandono,svezesdolorosa,
raramenteencaradacomodefinitiva.Asfidelidadesqueocinema
provoca,ajudamacompreendercertacontinuidadedeesforosque,
apesardetudo,temsidoassegurada.Osqueteimamem
permanecernoofazem,contudo,impunemente.Odesgaste
grandeesetraduzporumaconstantelamentao.Osistemtico
malogrodosempreendimentosgeraafrustrao,eestam
conselheira.Emboraesseshomensconheamaraizdomalpois
cabelhesomritodeteremmetodicamenteesclarecido,atravsde
inquritos,monografiaserelatrios,aconjunturacinematogrfica
brasileiracadavezqueoinsucessoacolheumfilmenoqualesto
empenhados,noresistemaoreflexoautomticodeindividualizar
culpadosdentrodaprpriaequipetcnicaeartstica,entre

distribuidoreseexibidores,ounaredaodosjornais.Aamargura
envenenaaatmosfera,eaenergiaeotempogastoem
mesquinhariasumpreciosocapitaldilapidado.
Oramodeatividadesespecificamenteculturaisnoficaimuneao
climareinantenacinematografiabrasileira.Osresponsveisporum
dosproblemasfundamentais,odacinemateca,soobrigadosa
concentraraparcelamaiordaforadepensamentoetrabalhomuito
menosnastarefaseducativaseculturaisdoquenoesforopara
criarcondiesquepossibilitemessastarefas.Aaojuntoaos
poderespblicosmunicipais,estaduaisefederais,executivose
legislativos,exigeumtipodeperseveranaqueatingeoslimitesdo
encarniamento.Nohoutramaneiradeenfrentaroritualeoritmo
processualbrasileiro,reflexosdeumsistemaburocrticototalmente
ultrapassadoequecriaosmaioresobstculosaofuncionamento
eficazdospoderespblicos.Apacinciaeateimosiapassampor
virtudes,eosoquandogratificadasprogressivamentecom
resultadospalpveis.Alongoprazo,entretanto,aaosem
conseqnciasponderveisprovocacertasecuracapazdealterar
profundamenteumapersonalidade.Amissoculturaleeducativade
umacinematecanecessitadeespritosabertoseoxigenados.Anos
afiodedesgastenumlaboringratopodemmuitobem,chegadoo
momentodasautnticasrealizaes,tornarinadequadapara
prosseguimentodatarefaumapessoaqueparaelasepreparou
durantedezanos.Aindaaquideveselevaremcontaoqueisso
significacomodesperdciodeenergiasocial.
Asinstituiesquepromoveramduranteosltimosseisanosos
grandesciclosdeprojeesculturais,manifestamumjustificado
orgulhoporessesempreendimentos.OsGrandesMomentosdo
Cinema,aHomenagemaErichvonStroheim,aRetrospectivado
CinemaInternacional,osDezAnosdeFilmessobreArteeos
FestivaisHistricosdedicadosaocinemanorteamericano,francs
eitalianosocomefeitomanifestaesquenotemema
comparaocomoquesetemfeitodemelhor,nognero,nos
pasesmaisadiantadosdomundo.preciso,contudo,convirque
seomritodessasiniciativascabeCinematecadoMuseudeArte
ModernadoRiodeJaneiroeCinematecaBrasileira,deSoPaulo,
elasssetornarampossveisgraasgenerosidadedas
cinematecasestrangeirasparacomascongneresbrasileiras.
Tratasedeetapasimportantesnoprocessoculturalcinematogrfico
brasileiroparaoaperfeioamentodosquadrostcnicoseartsticos
daindstriaeparadarcrtica,sobretudoamaisjovem,as
perspectivashistricasquelhefaltavam.Aomesmotempo,porm,
noesseevidentementeotrabalhoqueseesperadas
cinematecasnoterrenodadifuso.Essesgrandesfestivais
cinematogrficosforamreservadosparasetoresprivilegiadosdoRio
edeSoPaulo,aopassoqueaverdadeiratarefaeducativaimpea
suaextensohorizontalevertical,atodaacomunidadebrasileira,
atravsdeescolas,museus,sindicatosergosespontneosde
culturacomoosclubesdecinema.Ocinema,nonossotempo,a
nicaartedemocrticaepopularescandalosoqueas
oportunidadesdeelevaronveldeapreciaoestejam
exclusivamentereservadasaumaminoriageogrficaesocialda
comunidadebrasileira.Ascinematecastmadesculpade
precisaremconciliarotrabalhoculturaldedifusocomosproblemas
demanuteno,enquantonoentrarememvigorosacordos
previstoscomospoderespblicos.Essaexplicaoporsisrevela
atquepontodeixoudeobteraindareconhecimentoafunodas
cinematecasnopanoramageraldenossosubdesenvolvimento.
primeiravista,osquesededicamsobretudoaescreversobre
cinema,crticoseensastas,noseriamnecessariamenteatingidos
peloclimadepressivoqueenvolveosoutrossetores.Umexameum
poucomaisacuradodemonstra,comoeradeesperar,quenoh
fugapossveldageografiaedotempo.Asituaodacrticano
deixadeoferecersemelhanas,numplanodiverso,evidentemente,
comadosimportadoreseexibidoresdefilmesaquefizemos
referncia.Comoestes,ocrticocuidadealgoquerecebe
passivamenteesobreoqualnopossuielementosdeinfluncia.O

crticodoNewYorkTimesdialogacomKazaneodeFrance
ObservateurcomClouzot.Acrticaeodilogomarcamos
cineastasecamadasponderveisdopblico.Pormotivosbvios,o
crticobrasileironodialogacomosautoresdasobrasimportadas.
Suapossibilidadelimitase,namelhordashipteses,ainfluirsobre
osdistribuidoresouacensura.Ocrticononutreilusesacercade
umpblicocujosubdesenvolvimentosemanifestatambmna
apreciaocinematogrfica.Esseestadodeespritooconduza
transformaracrticaemsimplesconversapblicaarespeitode
seusentusiasmoseojerizas.Seunicodilogocomosconfrades
enumtomqueignoraosleitoreseventuais.Afaltadecomunicao
nacomunidadefaztenderocrticoouensastaaorientaroseu
esprito,cadavezmais,paraascoletividadesondenascemos
filmesqueaprecia.Assimcomoaprosperidadedoimportadorest
condicionadaarealidadeseconmicasestrangeiras,o
enriquecimentoculturaldocrticogiraprogressivamentenarbitade
ummundoculturaldistante.Comooprimeiro,acabamarcadopelos
sintomasdaalienao.Essefenmenolanaalgumaluzsobrea
ambigidadedasposiesdocrticobrasileirofrenteproduo
cinematogrficadeseupas.Ofilmenacionalumelemento
perturbadorparaomundo,artificialmascoerente,deidiase
sensaescinematogrficasqueocrticocriouparasiprprio.
Comoparaopblicoingnuo,ocinemabrasileirotambmoutra
coisaparaointelectualespecializado.Atacandocomirritao,
defendendoparaencorajar,ounorteadopelaconscinciadeum
deverpatritico,ocrticodeixatransparecersempreomalestarque
oimpregna.Todasessasposies,particularmenteosarcasmo
demolidor,sovusutilizadosparaesconderosentimentomais
profundoqueocinemanacionalsuscitanobrasileirobemformado
ahumilhao.
Essepanoramasucintodediversascategoriasdacinematografia
brasileirasugereclaramentequeamediocridadereinantenoemana
daspessoasempenhadasnasdiferentestarefas,masa
conseqnciadiretadeumaconjunturamuitoprecisa.Atravsdo
examedecondiodosdistribuidores,exibidores,produtores,
encarregadosdecinematecas,crticoseensastas,delineiamse
comexatidoaslinhasdeumasituaocolonial.Seintroduzirmos,
cedendoaogostodaimagem,umcomentrioarespeitodas
chamadascoprodues,isto,autilizaoporcineastas
estrangeirosdenossashistrias,paisagensehumanidade,camos
plenamentenafrmulaclssicasobreaexportaodematriaprima
eimportaodeobjetosmanufaturados.
Concluses:
a)asituaodacinematografiabrasileira,emseuconjunto
econmicocultural,caracterizadamentecolonial.
b)assoluesparciaisdeproblemaspodemedevem,sertentadas
eestimuladas,desdequehajaaplenaconscinciadeseucarter
deetapastendoemvistaassoluesglobais,asnicasrealmente
fecundas.
c)Assoluesglobaissoaquelasquecriaroascondies
bsicasindispensveiscinematografiabrasileiraparaemancipar
sedoestatutocolonial.
d)deverdacrticabrasileirafamiliarizarsecomosproblemas
econmicoselegislativosdacinematografiabrasileira,eparticipar
doesforopararesolvlos.
e)Participandodessemovimentodesoberania,acrtica
cinematogrficabrasileiracontribuirparafazersecarasfontesde
suaalienaoeoperaraprpriatranscendnciaaumnvelsuperior
deintegraoedesenvolvimento.
PauloEmlioSallesGomes

Você também pode gostar