Você está na página 1de 110

Línguas de Moçambique

Vocabulário de

EMAKHUWA
(CENTRAL)
Ficha Técnica

Título: Vocabulário de Emakhuwa Central


(Vocabulary of Macua)

Língua: Emakhuwa Central

Artista: Octávio Gonçalves Nelly

Primeira edição electrónica, 2010

Produzido por: SIL Moçambique


lidemo.net@gmail.com
C.P. 652
Nampula, Nampula
Moçambique

O utilizador pode copiar e distribuir a obra

*O nome da Língua segue a proposta do II Seminário sobre a Padronização das Línguas Moçambicanas,
NELIMO, Eduardo Mondlane: Maputo, 2000.
NOTA INTRODUTÓRIA

Seja bem vindo à leitura e o uso deste pequeno vocabulário de língua


Emakhuwa. Tem em suas mãos o produto inicial de um projecto ambicioso,
que visa criar um depósito do léxico desta língua que brota das províncias
de Cabo Delgado, Nampula, Niassa, Zambézia e, pela migração dos seus
falantes, se expande por várias regiões de Moçambique.

Estima – se que, actualmente, a língua seja falada por cerca de 3.291.916


pessoas, segundo os dados do Censo populacional de 1997.

Este vocabulário não é o primeiro; e represente uma participação nos


esforços que ao longo dos anos diversas instituições e individualidades vêm
envidando na preservação desta base de acção e identificação cultural que é
a língua. Acima disso, a integração das línguas moçambicanas no ensino
formal e na alfabetização infunde a necessidade do desenvolvimento de
vocabulários deste género.

A língua Emakhuwa comporta oito variantes:


Central, variante falada na cidade capital da província de Nampula e seus
arredores Mecubúri, Muecate, Meconta, parte de Murrupula, Mogovolas,
parte de Ribáue, Lalaua e Mecanhelas, Cuamba, Maúa, Nipepe, Metarica
na província de Niassa;
Enahara, falada nos distritos de Mossuril, Ilha de Moçambique, Nacala –
Porto, Nacala – à – Velha e parte de Memba;
Esaaka, falada nos distritos de Eráti, Nacarôa, parte de Memba e nos
distritos de Chiúre, Mecúfi, na província de cabo Delgado;
Esankaci, falada em parte de Angoche;
Emarevoni, falada em parte de Moma, Mogincual e parte de Pebane, na
provincia da Zambézia;
Elomwe, nos distritos de Malema, parte de Ribáue, parte de Murrupula,
parte de Moma e nos distritos de Gurue, Gilé, Alto Molócue e Ile, na
província da Zambézia.
Emeetto, falado nos distritos de Montepuez, Balama, Namuno, Pemba,
Ancuabe, Quissanga, parte dos distritos de Meluco, Macomia e Mocimboa

i
da Praia, na província de Cabo Delgado; Marupa e Maúa na provincia de
Niassa;
Echirima, falado em Metarica e Cuamba, na província de Niassa.

Importa realçar que este primeiro vocabulário, apenas traz patente o


Emakhuwa Central.

O grupo envolvido na elaboração deste vocabulário dirige um


agradecimento especial a Sociedade Internacional de Linguística (SIL),
promotora da iniciativa, pela prévia formação elementar em linguística e
lexicografia das línguas Bantu e organização dos vocabulários. O
agradecimento é extensivo as comunidades falantes desta língua que directa
ou indirectamente participaram no enriquecimento desta obra experimental
com pouco mais de mil e setecentas palavras. Importa referir com toda a
honestidade que esta obra ainda não se considera perfeita, tanto no seu
valor vocabular como no organizacional.

Um convite especial é dirigido aos falantes desta língua a dar as suas


sugestões de correcção e enriquecimento deste documento de utilidade
pública, sobretudo para os falantes do Emakhuwa e interessados na
aprendizagem para diversas finalidades sociais. Qualquer sugestão devera
ser enviada ao e-mail dictionary_mozambique@sil.org. Mais informação
sobre as línguas moçambicanas pode se encontrar no site: www.lidemo.net

Um agradecimento especial é dirigido às seguintes instituições: Rádio


Moçambique, DPEC de Nampula/Cabo Delgado/Niassa, Universidade
Católica de Moçambique – Faculdade de Educação e Comunicação, Centro
Catequético de Anchilo em Nampula.

OS CONTRIBUINTES:
 Alaudino Joaquim do Rosário campos – DPEC/UCM — Nampula
 Lourenço Faria Nabil – RM — Nampula
 Mahando Lúcia Sunate – UCM – Cabo Delgado
 Tiorenço Gervásio – CCA — Anchilo
 Rafael José Gaspar Rachide – DPEC – Lichinga

ii
O alfabeto

Makhuwa Central

Quadro de vogais
a aletto hóspedes aa maaka sal
e ekweeli verdade ee meelo amanha
i ikhove sono ii wiitthana chamar
o oravo mel oo ohoola adiantar
u ovuluwa cair uu nuume sapo

Quadro de consoantes
c ncace cogumelo s salaama cumprimentos
h hapa fígado sh shiiviha traidor
k kinaawa venho t ataata tio
kh khapa cágado th tho mais
l luukhu rapaz não iniciado tt ettuli costas
m malaku boca tth otthimaka correr
n nsu voz v variyari entre
p epaso machado w wiipa cantar
ph phako javali y yiipo grilo
r erutthu corpo

iii
iv
Lista Alfabética
de
Palavras
Português – Emakhuwa

v
vi
abacate acrescentar

A - a

abacate apakati. abrigo mukhukuni.


abacateiro mphera. abrir otthukula; ohula (porta).
abandonar ohiya, ohiyererya. abster-se wisinanela.
abater na caça wiiva, ohoma. abundar opuhuwa (de excesso).
abater no trabalho wuuha, abutre nrepo.
wiikittha. acabar omala.
abcesso nipotthe (no sovaco).
acalmar ommaaliha, okurunuxa.
abdómen erukulu, niphu.
acalmar-se wimaaliha (de
barulho).
acampamento muxaxa.
acariciar wepesa.
acarinhar omulema.
aceitar otthuna (querer).

abelha enuwi.
abençoar oreeriha.

acenar ottikinya.
abóbora marapo.
acender opattiha.
aborrecer onyoonyiha.
acocorar-se wiikhoromiha,
aborto espontâneo okurumuwa. okhoroma.
abrandar ovukula, ovukulela. acompanhar ohoola.
abraçar okhupaarela. aconselhar ovaha miruku, olaka.

1
acordar alguns

acordar ovenya. agradar osiveliha.


acordo mwiiwanano. agradecer oxukhuru.
acreditar weemererya, waamini. agricultor mulimi.
acrescentar wuncererya. água maasi.
acumular osarihela; wukela aguardente nttiyope.
(juntar). agudo othokolowa.
acusar omootherya, wootherya.
águia xawawe.
adiantar ohooliha.
aguilhão npwino.
adivinhar waaxerya.
agulha sikano.
adivinho ehako.
aí vo.
admirar otikhina, oxanka.
ainda nlelo.
admiração yotikiniha (de
ajoelhar-se okokhora.
surpresa).
ajuda mukhaliheryo.
mararuwo.
alargar wunnuwiha.
adulto muulweene.
albufeira nratta, mukhulaku.
adversário nwanani.

aldeia muttetthe.
alegre otteeliwa.
algo etthu.

afiar onona.
afogar-se omireya.
afundar opwina.
agarrar ovara.
agora vano.

2
algodão amêijoa

alongar orekamiha.

algodão nxotte.
alguém ookhala.
alguns akina, amosa amosa.

alpendre epwaro.
alterar ovirikaniha.
alto orakama.
amadurecer ottokottha.
amaldiçoar otakhaliha.
alho alyu.
amamentar waamwiha.
ali vale.
amanhã meelo.
alimentar olyiha.
amanhecer oxa.
alisar waapattha, osupiyari.
amante amwaseeta.
alma munepa.
amar ophenta.
amarelo yancano.
amargo owaawa.
amarrar otthuka.
amassar oruwa.
ameaçar woopopiha.
amêijoa ecasa.

almoçar olya wa othana.

3
amendoim ao lado de

antepassado amuharoye.
antes vahinatthi.
antes-de-ontem nsuri.
antílope ekhuulu.

amendoim mattuvi.
amigo mpatthani.
amontoar othukumanyerya.
amuleto ehirisi.

ananás enanasi.
anão mukhuveya.
anca eyuunu. anunciar olaleya.
andar weetta. ânus nthumu.
anel epetthe. yoolaleya.
anemia ohikhalana ni ephome.
animal mwaamunama.
ano eyaakha.
anoitecer wiila.
ansioso ovaviwa murima.
antena ipwetupwetu.

4
anzol assoar-se

aqui va.
ar epheyo.
aranha rataasi.
arbusto makukhu.
arco muura.
arco-íris ekhweyi.
areia mihaava.
argamassa alukamasa.
anzol coolo.
argumento mutaphulelo.
ao lado de mpantta wa.
árido othuwa.
apagar ottipiha.
apanhar ottotta.
apanhar em armadilha oheya.
apascentar okukhula.
apertar oliipiha. arma de fogo kapwitthi.
apitar woopa. armadilha muraakho; ntapha (de
aplanar opapatthela. nó).
aplicar wootta (pomada). armadilha de peixe elema.
apodrecer wuntta. armazenar osuka.
apoiar-se wiikaliherya. arranjar olokiha.
apontar othoonya. arrastar opurula.
aprender wiixutta. arrotar ekhanana.
apressar-se wixaakuviha. arroz musoro.
aprofundar wixiha. arruinar opwetewa.
apropriado yookhalela. arrumar othatela.
aproximar-se waattamela. árvore mwiri.
apunhalar ohoma. às vezes imara ikina.
aquele ole. asa nipupha.
aqueles ale. assaltar wiya, otuphela.

5
assar balançar

assar wooxa. atirar oriha, ovokha.


assassinar wookottha. atrás de ottuli wa.
assim siisa. atrasar opisa, oxeleliwa.
assoar-se omila. atravessar olapuwa.
assobiar woopa muturi. aumentar wuncerera.
assobio muturi. ave epalame.
assustar otuthuwa. avestruz mpisa.
ata atha. avô ataata (pai da minha mãe).
atacar otuphela. avó apiipi (mãe da minha
atar otthuka. mãe).
azedo onyunya.
até mpakha.
azul yopipila.
ateira mwiri wa atha.
açoitar owaxula.
atento wiwelela.
aterrar omorela.

B - b

bainha ephitelo.
baixar wurama.

baixo vathi.
baixo de vathi va.

balançar olelemeya.

6
balde barriga

balde ipaalti. banco munyukhu.


bambú muthala. bando de pássaros nikoto.
banquete niira.
barata niparatha.
barato okhweya.
barba ireru.
barbatana maapanuwa.
banana enika. barbear omettha ireru.

barco ekalawa.
barriga erukulu.

bananeira munika.

7
barriga da perna bebé

barriga da perna katapala.


barro oloko. batuque ekoma, nlapa.

bastante wattaxa.
bastardo mwana omphwanya
(enteado).
batata patata.

batata doce kharaka. bebé ttutthu.


bater omana.
bater asas ovava.
bater palmas woopa makuphi.

8
bêbedo brincar

boi enyompe.
bêbedo namuhapaliwa. bolha nipheru.
beber owurya. bolor osukumana.
bebida alcoólica niipha. bolso epoolosa.
bebida não alcoólica yowurya. bom oreera murima.
beijar ophootana. bondoso omutthu.
bem sana. bonito oreera.
bens mirerelo, muhakhu.
benção nreeriho.
beringela epirincela.
bexiga ekhupula.
bico munupi.
bílis wamwe. borboleta nikuruthu.

bloco epuloku. borbulha ethuku.

boca eyano. borda epiinya.

bocejar waaramurya. bossa ecohocoho.

bode maakhoro. branco otteela.


braço moono.
brilhar waarya.
brilho mwaareryo.

9
brincar cajado

brincar othwela. brita maluku makhaani.


buraco mwithe.
buscar orowela.
enari.

brinco epirinku.

C - c

cabaça ekahi. cadeira ekhukulo, munyukhu.


café ekafe.

cabelo ikharari.
cabeça muru.
cabo mukhori.
cabrito epuri.
cacarejar orottoha.
cacete mpottolo.
cachimbo mulaapi.
cacho muru.
cachorro mwamwalapwa.
cacimba etthapwe.
cair omora.
cada khula.
caixa ekaaxa.
cadáver murutthu.
10
cajado caniço

cajado malaya.

caminho ephiro.
camisa ekamisa.
campainha ekampainya (de casa).
cajú ekasu.
cajueiro mukhasu.
cal ekhinampo.
calcanhar nxitta.
caldo muhusi.
calor oviha.
calças ekaalasa.

cana-doce muhali.
candeeiro examaniya.

cama olili.
camaleão namanriya.
camarão mixoxo (água doce).

canela da perna mwiipali.

11
caniço carregar

caniço mutathi.

capim malaxi.
capinar olima.
capoeira ehili.

canoa nikula.
cansado okhulumuwa.
cantar wiipa.
cantar (galinha) wiipa.
canto esipo.
capulana ekuwo.
canção esipo.
cara ethoni.
caracol ekhoropa.
caranguejo ekhala.
carapaça nikosi.
careca ntari (calvo).
carga muritti.
caril muhusi.
carne enama.
caro orika.
caroço phwitamwala.
cão mwalapwa.
carregar opakhirya.
capaz owerya.

12
carvão cavar

casca nikula.
casca de ovo nikatuphe.
casco niphita.
castanha de cajú koroxo.
castanho ekoro ya ekastanyu.

carvão makhala.
casa empa.
casa de banho exaworo.
casamento othelana.

castigo ehukhumu.
castrar ohula.
casulo nihuuwela.
catana ekatana.
catorze (14) muloko ni xexe.
cauda mwiila.
cavalo ekhavalo.
cavar othipa.

casar-se othela.
13
caçador chão

celeiro ntatha.
cem (100) emiya.
cemitério mahiye, ekhapuri.

caçador mutothi, namaxaya.


caçar ototha; oxaya (na
floresta).
khapa.
cebola esapola. cenoura esenora.
cedo vaasisu. centopeia mokolo.

cêra oravo.
niira.
certo ekeekhai.
cerveja tradicional kapanka.
cesto kaaphiyaka.
céu osulu.
oraamattha.
cego ohoona. chá exaaya.
cegonha naphipi. chacal mwiici.

14
chama circuncidar

chama nlumi. chocar otothola.


chamar wiihana. chocar com okhumula,
chamuscar oreva. okuttumula.

chão vathi.

chapa exaapa.
chapéu exapheu.
chorar wunla.
charco nratta.
chupar ophoota.
chefe muhooleli.
chupa-sangue nookhwiri.
chega waaphiyera, pahi.
chuva epula.
chegar ophiya.
chuvisco kuusi.
cheia otothowa.
cicatriz murala, nihalapa.
cheio osareya.
cheirar wunkha.

cidade epooma.
cheirar mal wunkha pure.
cinco (5) thanu.
cheiro wunkhela.
cinquenta (50) miloko mithanu.
chifre nnyaka.

15
cintura complete

cintura eyuunu. colmeia epapa.


cinza ettuura. coluna vertebral muthana.
circuncidar wuula. com ni.
civeta murowani. com licença hooti.
clã nihimo.
clareira mlaka.
clareza waarya.
claro oweela.
coagular wiipiwa.
coar ominya.
cobra enowa.
cobre ekhopiri.
cobrir otthunyela, okhuneela.
côco ekole.
coelho namarokolo.
cogumelo oviilu.
coisa etthu. comer olya.

cola onyoma. começar opacerya.

colar mukufu. comichão oneena.

comida yoolya.
como? sai?
colher niikho. complete olikanihe.
colher a colheita ekhope.

16
comprar contradizer

conduzir weettiha.
confuso oohiwananeya.
conhecer osuwela.
conhecido musuweliwa.
comprar othuma.
conhecimento masuwelo.
compromisso nvarihano.
conquistar oxintta.
concha niikho.
conseguir owerya.
concha do mar nikosi.
conservar okhapelela, osuka.
concordar okhupali.
consolar okurunuxa murima.
constipação kamasi.

construir oteka.

17
contar história corvo

contar história waalaka. cor nthepa.


corajoso ominyala.
coração murima.
corcunda nakumwe.
corda mukhoi.
cordão umbilical etekhu.
corneta nipetta.
corpo erutthu.
correcto yooreerela.
corrente ovira wa maasi.
contar números waalaka. correr otthimaka.
continuar otthikela. correr água ovira wa maasi.
conto ethale. corrupto namuttompe.
contradizer ovaanyiha. cortar othikila.

conversar ovaanela.
convidar olattula.
copo ekopho. cortar cabelo omeettha ikharari.

copular opephera. coruja esisi.

coqueiro mukole. corvo nakhuku.

18
coser crer

cova nlitti.
coser ottottha. covarde xiiviha.
coxa etara.
coxear otuthunya.
coxo mututhunya.
cozinha ekusinya.

costas ettuli.
costela niparari.
costume elimalelo.
cotovelo ekookhino.
couve ekhoovi.

cozinhar waapeya.
coçar osuna.
crânio makhuva a muru.
19
crer cuspir

crer wemererya. cultivar olima.


crescer wunnuwa. cume vasulu va mwaako.
crescer plantas wunnuwa. cumprido orekama.
criança mwana. cumprimentar okhomasa.
criar ohuwa. cunhada mwaatani.
crista eceecere. cunhado mulamu.
crista-de-galo eceecere ya curandeiro mukulukhana.
muthupi. curar openuxa, ovona.
crocodilo ekonya.
crosta niwowo.
cruél mutakhi, ootakhala.
cruzamento vankumana iphiro.
cuidar osuka.

curioso nawipunyeeriha.
curral nikhola.
curto okhuveya.
curva epeerima.
cuspir osena.

culpado oottheka.
20
dança dele

D - d

dança ekoma. dar palmada ntooya.


dar pancada omana.
dar parto oyara.
de ya.
de propósito mwaayini.
debulhar okokhola.
decidir olakela.

dedo ekatha.
dedo do pé elipwi.
defecar onya.
dançar wiina. defender waakiha.
deficiente orakala.
deitar oriha.
deitar fora orihela vate.

deitar-se wumpaathi.
dar ovaha. deixar ohiya.

21
deixar cair dezasseis (16)

deixar cair omoriha. descansar omumula.


dele yawawe. descarregar opakhula.
deles yawaya. descascar opera; otheka (fruta).
demónio xetwani. descendente murithi.
demorar opisa, olekela. descer okhuruwa.
dente niino. descobrir wupulula; okhunula
dente de cobra niino na enowa. (abrir).
desejar otthuna.
dente molar nnyakela.
desembrulhar otaphula.
dentro de muhina mwa.
desenhar olepa.
denunciar ohimya.
desenterrar wuhula.
deserto othako.
desistir wooceela, ohiyererya.
deslizar opuruleya.
desmaiar osirikha.
despedaçar othikilela.
despedir-se olaxerya.
despertar ovenya.
despir-se wiirula.
desprezar othanya.
destruir onyaanya.
depenar waasula.
desviar ohapuwa.
depois nuumala.
desvio osempa.
depois-de-amanhã murotto.
deus amuluku.
derreter otothoxa.
Deus Muluku.
derrubar wuuha.
dever mukhanyerero.
desamarrar otaphula, otthukula.
devolver ottikiha.
desaparecer olakaseya.
dez (10) muloko.
desapertar otthukula.

22
dezanove (19) doze (12)

dezanove (19) muloko ni thanu dividir okawa.


na xexe. divorciar-se omwalana.
dezasseis (16) muloko ni thanu
dizer ohimya.
na mosa.
dezassete (17) muloko ni thanu
na piili.
dezoito (18) muloko ni thanu na
tthaaru.
dia nihiku.
diarreia wooporari.
difamar oveeha.
diferente ovirikana.
difícil orikarika.
dificuldade maxankiho.
diminuir ovukula.
dobrar okhuna.
doce osiva, onaya.
doente muretta.
doença eretta.
doer owereya.
dois (2) piili.
domesticar ohuwa.
dinheiro musurukhu, muhakhu.
dono mwanene.
direita moono woolopwana.
dono da casa mwane etthoko.
discurso nuulumo.
dor masooso.
discutir waakulana.
dores do parto niphwanya.
disparar woopela.
dispersar omwareya.
disputa mawanelo.
disputar owanela.
dívida okopha.
23
dormir embondeiro

dormir orupa.
doze (12) muloko ni piili.
duro olipa, oturuwa.
duzentos (200) imiya piili.

E - e

e ni.
eclipse ovariwa wa mweri.
educar olela.
egoista nanrima.

elefante etthepo.

elefantíase nasipiha.
eles awo.
ele(a) owo.
eloquente ohimmwa.
em mu, va, vo, wa.
em cima vasulu.
em frente ohoolo.
em frente de ohoolo wa.

24
embondeiro entrar

embondeiro mulapa.
embotado othikiliwa.
embrulhar oputaphuterya.
embrulho nihuta.
empoleirar-se withomeya.
empregado namuteko.
empregar ophwanyiha muteko.
ensinar osomiha.
emprego muteko.
então vano.
emprestar woliha, okopha.
enterrar osikha.
empurrar okakha.
entornar oyeehi.
encantamento malavi.
encher osariha.
encontrar ophwanya.
encontrar-se com okumana ni.
encurtar okhuveeha.
endireitar wookolola.
endurecer olipiha.
enfeitiçar olowa.
enfiar ohela.
enganar woototha.
engasgar ottimpwa.
engolir omirya.
engraçado otheyatheya.
enguia namaloyi. entrar ovolowa, okela.
enrolar okhuna.

25
entre escasso

entre eriyari.
entregar ovahererya.
envenenar opahula, ohela.
escada esikatta.
enviar alguém oruma.
escama mavalaka.
enviar uma coisa oveleliha.
escapar osonyororowa.
enxada ehipa.
escaravelho mpirikixa mavi.
enxame mupattetthe.
epilepsia ecili.
errado ovonya.
errar ovonya.
ervas daninhas munyepu.
esbofetear omana nlaathuma.

escarranchar-se wiisaanula.
escarro nikotokotho, kamasi.
escasso othowa.

26
escavar esquerdo

espada xoowa.
espádua ekhootwa.
espalhar omwaramwarya.
esperar com esperança
owehererya.
esperar um tempo olipelela.
espesso wuukumala.
espezinhar ohaaxa.
espião namawehaweha.
espiar owehaweha.
espinha makhuva.

escavar otthipa. espinheiro mwiri wa mwiiwa.

escolher othanla. espinho mwiiwa.

esconder ottukuttherya. espírito munepa.

escopro exikopulu. espirrar ophumurya.

escorpião walisi. esposa mwaara.

escorregadio othererya.
escorregar othereneya.
escova epuputtho.
escravo epottha.
escrever olepa.
escudo muupa.
esculpir opattha.
escuridão epiphi.
escuro oripa.
escutar wiiwelela.
esfolar opera.
esfregar ottikitthela. espremer owama.

esmagar onyatta. espuma nipheru.

27
esquecer explodir

esquecer oliyala. estrangeiro namurwa.


esqueleto makhuvaru. estrangular onyaanya.
esquerdo moono wothiyana. estreito ophunyeya.
esquilo ekhopa. estrela etheneri.
esse(a) owo.
estaca nipotto.
estar okhala.
estar de pé weemela.
estação okathi.
esteira ettheere.
estrela cadente nivoroxa.
estúpido ohimutthu, namaphuca.
eu miyo.
eu mesmo miiva.
evadir otthyawa.
evaporar oweleela.
evitar osyaka.
exaltar otthapela.
excesso yinceenexa.
estender waatala.
excisão wiineliwa.
estéril ohinnyara.
exército atoropa.
este(a) ola.
exorcizar olaphulela.
esticar wookola.
explicar olakiherya, ohimya.
estômago napwipwi.
explodir ophutuwa.
estrada rampha.
estragar ohonona.

28
fábula feijão

F - f

fábula ehantisi, ethale.

faca mwaalo.
fácil okhweya.
faísca etthamuwo.
falar olavula.

família omusi.
fantasma nakuru.
farinha otthu.
faz favor xontte.
fazer wiira.
fazer armadilha oreya murakho.
falcão ekhololo. fazer as malas otthuka nihuta.
falecer okhwa. fazer barulho onyakula.
falésia exerexere yootekeleliwa. fazer cócegas otikirinya.
falhar ovonya. febre ettekuxa.
faltar othowa.
29
fechar fogão

fechar owala.
feijão ekhutte.
feio onanara.
feiticeiro namirette.
feitiçaria okhwiri.
feitiço okhwiri.
felicitar omutthapela.
fenda muthari.
flauta ephivi.
ferida nikhwatta.
flor ethutu.
ferir ovulala.
florescência ikayaya.
ferir-se wiivulaliha.
floresta etakhwa.
fermentar weela.
flutuar ophempa.
ferramenta ikaruma.
fofocar waapa.
ferreiro namahana.
ferro eyuuma.
ferroz owali.
ferver okaphula.
festa niira nootthapa.
festejar otthapa.
feto murolo.
fezes mavi.
ficar ohala. fogão efukau.
ficar zangado onanariwa.
fígado hapa.
filha mwana muthiyana.
filho mwana mulopwana.
fingir wiisipithiha.
fio mukhoi, nliinya.

30
fogo fumo

fogo mooro.
fogueira vaikho.

forte aikuru.
força ikuru.
fraco ohilipa.
frente ohoolo.
frio orirya.
fritar waasikela, waarika.
foice efoose.
fronteira mukano.
folha nikukhu.
fruta muhokorokho.
folha de mandioca ntikwa.
fugir otthyawa.
fome etala.
fumado waaneeliwa.
fonte ehime.
fumo mwiixi.
fora ota.
formiga eneneele.
formiga alada ichuuwi.
fornalha ompahiwa miyaapu.

31
fundo garra

funeral osikha.
furar ottemula.

fundo wiixa.
fundo wookiserya.

futebol mphirya.

G - g

gabar-se wiikompela. galinha do mato ekhaka.


gafanhoto esoope.
gaguejar okukuma.

galo muthupi.
garganta mmilo.
galinha mwalyakhu. garra nikarikhwa.

32
garrafa grande

garrafa ephotiri.
gasto ohonona.
gatinhar waapasa.

girassol xirasole.
glória ovuwa.
goiaba ephera.
goiabeira mphera.
gordo oneneva.
gato kwaatu. gordura onuna.
gato silvestre munyapa. gostar osiveliwa.
gema erima. gota nttonttoni.
gémeos maphapo.
gemer wiipulela.
generoso oreera murima.
genro mutthepa.
gergelim muhakwa.
germinar omela.
gigante okorosowa.
girafa nleka. gotejar ottonya.

33
governar guia

governar olamula.
grande yuulupale.
granizo maralala.
grão enuku.

gritar okhuwela.
grunhir mirika.

gruta nikhuku.
guardar osuka.
guelra malakha.
guerra ekhotto.
guia mahoola.

grávida ehamela.
grilo yipo.

34
habitante hóspede

H - h

habitante mukhali.
habitar okhala.
harpa tthakare.

homem mulopwana.

haste mwiri wa epantera. homem branco mukunya.


haver ohaana. honesto ooloka, ekeekhai.
herança yoorithi. honrar olemeliha.
herdar orithi. horta eyiisi.
hérnia musipha, ikhunyunyu. hóspede muletto.
hesitar woovelela.
hiena kusupa.
hipopótamo tthomotto.
hoje olelo.

35
idiota isca

I - i

idiota ohiloka. incisão xanttiha.


idoso nakhulu, owuuluvala. inclinar-se wisuraamiha.
ignorante ohisuwela. incubar wuuramela.
igual olikana. indiano muhinti.
inhame mooma.
iniciar opacerya.
iniciação wiineliwa.
inimigo nwanani.
inocente oohittheka.
inquieto owaraala.
insecto axikokho.
instrumento ekaruma enruma.
ilha ekisura. insultar oruwana.
imitar otakiha. insulto muruwano.
impaciente ohinleva. inteligente mutthu ankhili.
impedimento makhoottiheryo. interceder ovekela.
impedir ottiyelela, okhottiherya. intestinos marupo.
implorar ovekela. invejoso nanrima.
importante yuulupalexa. ir orowa.
imposto musokho. irmã murokora.
impotente okhwa murayi. irmão muhiima.
inchar oruruvala. isca essamu.
inchaço wiipa.

36
já lagartixa

J - j

já naanano. jovem mwaavana.


janela ecanela. juba nseese na kharamu.
jantar yoolya yoohiyu. julgar olamula.
jarro murinki. juntar otakaniha, wuukela.
javali phako. juntar rebanho otthukumaniha.
joelho nikutha. junto hoothe.
juramento malaphelo.
jurar olapha.
justiça naxariya.
justo naxariya.

jogar ottikha.
jogo othweela, orukuneya.

L - l

lá wu.
lábio iyano.
lado npantta.
ladrão nawiye.
ladrar wuwula.
lagarta nammilepeni.
lagarta agama nawookho.

lagarta monitor nipalama.

37
lagartixa leão

lagartixa nakwitti.
lagarto nawookho.
lago nratta.
lagoa ntthiya, nratta.
lágrimas maithori.
lamber olata.
lamentar osikula.
lâmina nimettho.
latrina esintina.
lanho nxala.
lanterna ekhanttiyero.
laranja eraranca.
laranjeira murarance.
lareira vaikho.
largo yowaanuwa.
larva miyuku.
lasca nipalapasa.
lavar okattha (roupa); orapiha
(utensilios).

lata elatha.

lavrar opatthula.

38
leão liso

leão kharamu.
lei nlamulo.
leite eleti.
lembrar otthokelela.
lenha ikhuni.
lento vakhaani vakhaani.
lenço nleso.
leopardo havara.
lepra makokho.

leve oveya.
libelinha mwenteri.
liderar ohoolela.
limão nlimu.
limite duma machamba
mukano.
ler osoma.
limo namalele.
leste onkhuma nsuwa.
limoeiro mulimo.
levantar weemexa.
limpar okwesa (casa, quintal);
levantar-se ovenya. olima (machamba).
levar okuxa. limpo oreera.
língua falada nttaava.
língua na boca nlumi.
linguagem moolumelo, elavulelo.
linha de pesca nlinya
39
liso madrugada

noomiserela.
liso waapatheya.
lixeira nsala.

louva-a-deus mpwexa khali.


louvor muttottopelo.
lua mweeri.
lixo ikokhola. luar waarya wa mweeri.
lobolo mahari. lua-cheia mweeri.
loja elooca. lua-nova wooneya mweeri.
lombriga miyowa. lugar nipuro.
longe ottaiwene. lula khiisi.
louvar ottottopela. lume mooro.
lutar owana.
luto mulala.
luz muthuko, ekamaama.

M - m

machado maxatto.
machamba ematta.

macaco khole. machimbombo karera.

40
madeira mato

madeira ethaapwa. mão ntata.


madrugada oxaaka.
mãe maai.
magro nawootte.
magro wootta.
mal yoohireera.
malandro mulavilavi.
malária ettekuxa.
maldição otakhaliwa.
mapira meele.
malhar oveera, weepettha.
mar epahari.
maluco namukhwa onepa.

marfim niino na etthepo.


margem muxerexere.
marido aya.
martelo enyutto.

mamar waamwa.
mamba verde nivowu.
mandar oruma.
mandioca mattyokwa.
manga emanka.
mangueira mmanka. máscara maasikara.

manguço muthulu. mastigar otaphwela.

manhã vasiisu. matar wiiva.

41
mata-bicho mil (1000)

mata-bicho etthuka murima.


matequenha ttekenya.
mato etakhwa.
matope nttophe.
mau owoopiha.
maçaroca nakhuwo. mercado epasari.
medir ophima. mergulhar na água oruweya,
medo woova. opwina.
meio-dia othana eriyari. mergulhar (descender) opwina,
oneela.
mel oravo.
mês mweeri.
melancia mawuryo.
mesa meesa.
melhorar oreriha.

metade nuusu.
meu yawaka.
mexer comida wootowela.
mexer corpo otannya.
mendigar oveka esimola.
mexoeira nantti.
mendigo nasimola.
mil (1000) ekonto.
mensageiro namuhupi.
menstruação okwattuwa.
mentira wootha.

42
milho mover

milho nakhuwo.
minhoca enyakwata.
míope oruttwasa maitho. moldar wuupa oloko.
molhado onaana.
molhar onaaniha.
montanha mwaako.
morcego nantuthu (geral); wilema
(come fruta).
morder oluma.
missanga mukhova.
mormoché eruwa.
misturar otakanxa.
mosca ephepele.
môcho esiisi.
moela etaaputha.

mosquito pwilimwithi.
mostrar woniherya, othonyiherya.
mover wiiniina.

moer oxila.
43
moça neto

multidão namutthu.
moça mwali.
mundo olumwenku.
muchém oweexe.
mundo dos mortos wookhwani.
mudo ohuuluma.
murchar onyaala.
muitas vezes imara sinceene.
murmurar waapa.
muito vanceene.
músculo mutika.
muitos sinceene.
música nsipo.
mulher muthiyana.
multa muulutha.

N - n

meio eriyari.
nada vahiitthu.
nadar okata.
nádegas nikhuttu.
não nnaari.
nariz ephula.
nascer do sol okhuma nsuwa.
nascente onkhuma nsuwa.
nascido oyara.
negar okhootta.
negociante nanakoso.
negociar ovarihana.
44
neto olho

neto musuulu. nosso yawihu.


ninguém khaavo (pessoa); notícias ihapari, ihali.
khiniivo (número). nove (9) thanu ni xexe.
ninho epuru.
noventa (90) miloko mithanu na
nó nlutte. misexe.
nó de madeira niphitto.
nó do dedo niphitto.
noite ohiyu.
noiva eharusi, okameliwa.
noivo othela, eharusi.
nómada oothamathama. novo esya.
nome nsina. nu pwitipwiti.
nora mwaara mwanaka. nuca ekohi.
normalmente okathi nuukathi. nunca nnakhala.
norte omokoni. nuvem neeku.
nós hiyo.

O - o

o que? exeeni? oitenta (80) miloko mithanu na


obedecer ottharihela. miraru.
oito (8) thanu ni ttharu.
obstruir ottiyelela.
oleiro nooloko.
obter okhalana.
óleo makhura.
oco ephawu.
olhar oweha.
odiar onyokha.
oeste onkela nsuwa.
oferecer ovaha.
oferta ovaha makeya, yoveleela.

45
olho ovo

ordem yooruma.
orelha naaru.
órfão ekwaasuni.
orgulhoso wikupali.
ornamentar oreeriha.
olho niitho. osso nikhuva.
ombro makhata. ou wala.
onda niwimpi. ouro ewooru.
onde? wowi? outra vez emaara ekina.
ontem nsana. outro mukina.
onze (11) muloko ni mosa. ouvir wiiwa.
ovelha epwittipwitthi.
ovo nooce.

orar oloompa, ovekela.

46
baixo parede

P - p

baixo orowa vathi.


pá epoxolo.
paciência ovilela.
paciente oleva, olevelela.
pagamento malivelo. papaia paphaya.
pagar oliva.
pai paapa.
país elapo.
palavra nuulumo.
palha makutthi.
palhota murapattha.
palito mtathi.
palma mmeneni.
palmeira nikutthi.
palpar waapapela.
pálpebra iyaaphi.
palpitar woovava murima.
panela nikhalako, mwaapu.
papaieira mpaphaya.
pangolim ekha.
papas mahaasa.
pano ekuwo.
papa-formigas
pântano nikuwa.
papeira matukumerya.
papo ecohocoho.
para woowi (lugar); wiira (para
algúem).
paralítico ohineetta.
pão ephau.
parar weemela.

47
parecer-se com pepino

parecer-se com olattana ni. peito etthirima.


parede exiri.
parente amusi.
parteira namakhaliha.

peixe ehopa.
peixe-barba mukhopo.
pele de animal esapala.
partir opwexa. pele de pessoa nikhuli.
passar ovira. pêlo de animal manri.
pássaro mwaapalame. pêlo de pessoa manri.
passo mavalo. pena ninri.
pata nipita. pendurar othomeya.
pato nrattha.
patrão patarau.
pau-preto mphivi.
paz murettele.
pé nnawu.
pedaço epantte.
pedido evekelo. peneira ethokwa.
pedir oveka. peneirar oveera.
pedir emprestado okopha. pénis elopwana.
pedra nluku. pensar wuupuwela.
pedra de moer nxilo.
pedras da lareira matthuwa.
pegada mavala.
peidar osapa.

48
pente pescador

permitir otthuniherya.
perna mwetto.
perseguir woomola.
persuadir okhupaleliha.
pente esamulo. perto vakhiviru.
pepino muxiri. perturbar waakanyerya.
pequeno ekhaani, oyeva. perú mpiru.
perder orimeela.
perdido orimeliwa.
perdiz ekhwali.

pesado olemeliwa.
pescador nammiserya, mutothi.

perdoar olevelela.
perfeito yolikanela.
perguntar okoha.
perigo woopiha.

49
pescar piscar

pescar omiserya.
pescoço exiko.
peso olemela.
pessoa mutthu. pilar otthupula; othita (cereais).
pimento pimento.
pinto mwaxaana.
piolho paraara.
piorar otepa.
piri-piri lokho.
pestana ikapikaphi.
pisar onyakela.
pestanejar waphila.
piscar esiyo.
picada olummwa.
picar (ferroar) olummwa.
picar (pássaro) othupa.
pilão eryawe.

50
pitão pomar

pitão epoma.
planear otthoka.
plano waataleya.

pobre masikhini.
planta do pé munaani. poder owerya.
planta trepadeira murapa. poderoso iikuru, owerexa.
plantar oxeya. poeira ntthupi.
poente onkela nsuwa.
poesia epowesiya.
polegar ekatha yuulupale.
polígamo namaatteya.
polir opuputtha.
pomar miri sa mihokorokho.

51
pombo preguiçoso

porquê? xeeni?
porta mukhora.
portão mukhora muulupale.
pouco vakhaani.
povo atthu.

pombo ekhuntta.

poço ehime.

praia ephareya.
pontapear mukutaaphe.
prata eparatha.
ponte muthato.
prato eparatho.
pôr opweha.
precisar opheela.
prego epereku.

pôr do sol okela wa nsuwa.


pôr ovos orela.
porco ekuluwe yoolopwana.
porco-espinho nasinyiku.
porque maana.

52
preguiçoso proteger com feitiçaria

preguiçoso onyonyiwa.

preparar wetetela yoolya.


presente etthuvo.
presságio malavi.
preto oripa.
preço ehisapo.
primeiro oopacerya.
primogénito mwana omwiixutta.
primo(a) munna.
prisioneiro otthukeliwa.
problema mulattu.
prender otthuka; otthukelela
procurar ophavela.
(animal).
profecia namoona.
profetizar olaleya.
proibir okhoottiha.
promessa natiri.
prostituta namuttompe.
proteger waakiherya.

53
proteger com feitiçaria quintal

proteger com feitiçaria punir ottaruxa.


ovireliwa. pupila erikiriki.
provar olawiha.
pus oru.
provérbio malikanyiheryo.
provocar opaca.
pulga etothomwa.

pulgão das plantas axikokho.


pulmão masasu.
pulseira ekakhana. puxar opurula.
pulso mmoononi.
punho nivuru.

Q - q

qual? tuuvi? queimar opaha.


quando? liini? queixar-se wiixinlela.
quantos? akavi?, ikavi? queixo vareruni.
quarenta (40) miloko mixexe. quem? paani?
quarto ekwatthi. quente oviha.
quatro (4) xexe. querer otthuna.
quebrar opwexa. quiabo nantthatto.
queda de água nreremo na quinhentos (500) imiya thanu.
maasi.
queimadura ovya.

54
quintal rastejar

quintal nikokoro, ekintali.


quinze (15) muloko ni thanu.

R - r

rã naphulu.
rachar oparula.
raiz mutathari.

rapaz mmiravo.
ralar orara.
rápido waakuva.
ramo erintta.
rasgar waahula.
ranho kamasi.
raspar owaka.
rastejar wiipurula.

55
ratazana riacho

remar ovura.
remédio murette.
remo ekaafi.
reparar coisa orehererya.
reparar com os olhos oweha.
ratazana etheci. repetir otthikela.
rato nikhule. repolho erapoyo.
realmente ekhweeli. reputação olemelela.
reanimar-se ohuhumuwa. resolver ophuka.
rebanho nikhooto. respeitar ottittimiha.
rebento ophuwa. respirar omumula.
rebolar ovilikitthuwa. responder waakhula.
receber waakhela. restos de comida nvithe.
recomeçar opacerya. reumatismo mwamukokho.
reconciliar waatana. reunir othukumana.
recto wookowa. reverso wiithela.
recuperar ovona, openuwa. revolver otanuxa.
rede ntthavi. riacho muro.

rede de pesca khavoko.


redondo ovilikeya.
relâmpago overunya.
relatório yoolempwa.

56
rico ruminar

roer owenya.
rolar opirikisa.
roncar ongonga.
rosnar otturuma, mirika.
roubar wiiya.

rico thaaciri.
rim isyo.
rinoceronte ncoco.
rio muro.
rir ottheya.
rochedo mwala. roupa ekuwo.
rodear orukurerya. ruga ninnyaari.
rodilha ekhara. rugir otturuma.
rugoso amannyaari.
ruminar osuwa.

57
sabedoria sapo

S - s

sabedoria masuwelo.
saber osuwela.
sábio musuweli.
sabor osiva.
sachar olimela.
saciar ovona.

salpicar weleela.
saltar otupha.
sandália ettamanko.
sangrar okhuma ephome.
saco esaakhu.
sangue ephome.
saco de plástico murupa.
sanguessuga mututhu.
sacrifício ohela makeya.
santo orera nrima.
sacudir otatha.
sapato exapatu.
sair okhuma.
sapo nuume.
sal maakha.
sala esala.
saliva isene.

58
sarampo sentir calor

selva etakhwa.
semana esumana.
semear waala.
sarampo nancile.
semelhante olattana.
saudavel mukumi.
sémem ekhalawa.
se ankha.
semente epyo.
seca ethaawuni.
sempre kweekwe.
seco wuuma.
senil ohiiweryawerya.
sede ntthona.
seguir otthara.
segunda esposa mwaattewa.
segundo aneenli.
segurar ovarela.
seio nipele.
seis (6) thanu ni emosa.
seiva ephwanyaasi.

sentar-se okilaathi.

59
sentir soltar

sentir wiimurya. sessenta (60) miloko mithanu na


sentir calor oviheriwa. mosa.
seta nivaka.
separar ophalula.
sete (7) thanu ni piili.
setenta (70) moloko mithanu
napiili.
significado enihimaaya.
silencioso omaaleleya.
sim ayo.
sobrancelha makhwikwi.
sobre vasulu va.
sobrinho(a) musulu.

sepultura ekhapuri.
ser okhala.

socorrer okhaliherya.
sofrer ohaawaa.
serrar othikila. sogra maathi.
serrote sarothi. sogro taata.
servir orumela. sol nsuwa.

60
soldado suor

soldado surutato. suave oveya veya.


solo etthaya.
soltar otaphula.
soluçar naatekhume.
som mukhitto.
sombra muuruthi.
somente paahi.
sonhar oloha.
sopa muhusi, sopa.
soprar wiikuphelela.

sorrir otheyatheya.
sovaco mukaphwani.
sozinho meekha.
subir owela.
subtrair ovukula.
suficiente otoxa.
sufocar ohimimula.
sujo onanara.
sul okuusini.
sumo esumu.
suor oretthela.

suar orettheela.
61
surdo tecer

surpreender ophwanyerya.
suspirar omumulasa.

sussurrar waapa.
surdo khaniiwa. ter sono ovoliwa ikhove.

T - t

tabaco soona. também navetho.


tabú mwiikho. tampa ekhunelo.
tampão mukhunelo.
tanga mukotta.
tangerina nsartinya.
tangerineira musaratinya.
tapar okhuneela.
tarde isekuwa, makaaripi.
tartaruga ekaha.
tatuagem ochora, ehuku.
tábua ethapwa.
tecelão - a pessoa nathokwa.
talvez ohovela.
tecelão - o pássaro nikethe.
tamanho wuukumala.
tecer otthava.
tamareira
tamarinho nweepa.
62
tecido tomar banho

teu yawawo.
tia naakhe.

tecido ekuwo.
tecto nipatho; etarato (falso).
teia de aranha rataasi. tigela mukakasi.
teimoso othipelela. tijolo ikixolo.
tempestade epula ya mutaaseke. tímido owiisoovelela.
tempo okathi. tinha xilape.
tempo chuvoso eyiita. tinta etinta.
tempo de colheita okathi wa tio taata.
ohepha.
tirar okumiha.
tempo frio okathi woorirya.
toca nikhuku.
tempo seco elimwe.
tocar woopa.
tempos passados ekhalai khalai.
tôco exa.
tendão etekhu.
todo otheene.
tentar wehererya.
todos otheene.
ter okhalana.
ter cuidado ephoole, woovelela.
ter pena woonela othunku.
ter relações sexuais orupihana.
terceiro aneeraru.
terminar omaliha.
terra etthaya.
tesoura etisora.
testa eyuuci.
teta nipele.

63
tomar banho trilho

toupeira nahuwo.
toutinegra nworokolo.
trabalho muteko.
tradição ilimalelo.
traidor namarukunuwela.
transplantar ophatteya.

tomar banho orapa.

trançar otthava.
tranças otthava.
trapo nttapwatta.
trazer oruuha.
tomate exuwaari. tremer othukumela.
topo vasulu. três (3) tthaaru.
toranja nlimu. treze (13) moloko ni tthaaru.
toranjeira mulimu. tribo nloko.
torcer oripithula.
tornozelo ekosa.
torrar waarika.
torto okhutupuwa.
tossir okothomola.

64
trilho tutano

tropeçar okwattula.
trovão etari.
tu weyo.
tubarão namukumi.
tubérculo minani.
tuberculose elapaha.
trilho mulila; mphito (de
animais). tudo sotheene.
trinta (30) miloko miraru. tumor muwi.
triste oripiwa. túnica malaya.
tristeza winiwa murima.
triturar okhuura.
trocar waakakhana.
troco eturuku.
tromba mukoko wa etthepo.
tronco nttoro.

tutano ekhitto.

65
úlcera vazio

U - u

úlcera nikhwatta noorupela. umbigo mutekhu.


último okiserya. unha nikarikhwa.
ultrapassar ovikana. untar ottikitthela.
um (1) emosa. urina miyoso.
uma vez emaara emosa. urinar orusa.

V - v

ter vertigens naruuryu.


vagina nanyoko.
vaguear wiiseettela.

vala nlitti.
vale nikuwa.

varrer ovela.
vassoura nvelo.
66
vazio vestir-se

vazio ohiitthu.
vedar otekela.
vedação otekelela.
veia mutika.

ventilar ovekhula.

vela eveela.
velho nakhulu.
velocidade wuupa.
vencer oxintta.

vento epheyo.
ventre mmirimani.
ver woona.
verdade ekekhai.
vender otumiha. verde ekithi.
veneno da caça waapela. verde yamathapa.
veneno da feitiçaria murette vergonha ehaaya.
woowiva.
verme munku.
veneno de cobra murette.
vermelho yoxeerya.
veneração olemeliha.
67
vespa xima

vespa mwiwi. viúva naamukhweli.


vestir-se wiiwariha. viúvo naamukhweli.
viagem ekwaha. vivo mukumi.
viajante nakwaha.
viajar weetta ekwaha.
vida okumi.
viga maampa.
vingar-se ekuhu.
vinte e dois (22) miloko mili ni vizinho mwattamanani.
pili.
evili.
vinte e um (21) miloko mili ni
emosa. voar ovava.
vinte (20) miloko mili. você nyuwo.
violar omutuphela. vocês nyuwo, nyuwosa.
vir orwa. voltar otthika.
virar orukunuwa. vomitar orapheya.
virar-se opittuwa, osama. vosso yawinyu.
virgem eharusi. voz nsu, ehuula.
visão moonelo.
viscoso onapha.

X - x

xará musina. xima exima.

68
zagaia zumbir

Z - z

zebra ekikiri.
zumbir otuma.

zagaia nivaka.

69
Árvore Genealógica
dos termos familiares

Δ - membro da família masculino


Ο - membro da família feminina
▲- ‘eu’
= casamento
| filhos

70
Lista Alfabética
de
Palavras
Emakhuwa – Português

71
zumbir zumbir

72
aikuru ehirisi

A - a

aikuru forte. aneeraru terceiro.


akavi? quantos? ankha se.
akina alguns. apakati abacate.
ale aqueles. apiipi avó (mãe da minha mãe).
alukamasa argamassa. ataata avô (pai da minha mãe).
alyu alho. atha ata.
amannyaari rugoso. atoropa exército.
amosa amosa alguns. atthu povo.
amuharoye antepassado. awo eles.
amuluku deus. axikokho insecto; pulgão das
amusi parente. plantas.
aya marido.
amwaseeta amante.
ayo sim.
aneenli segundo.

C - c

coolo anzol.

E - e

ecanela janela. efukau fogão.


ecasa amêijoa. ehaaya vergonha.
eceecere crista. ehako adivinho.
ecili epilepsia. ehamela grávida.
ecohocoho bossa; papo. ehantisi fábula.
efoose foice. eharusi virgem; noiva; noivo.

73
ehili ekohi

ehili capoeira. ekhalai khalai tempos passados.


ehime poço; fonte. ekhalawa sémem.
ehipa enxada. ekhanana arrotar.
ehirisi amuleto. ekhanttiyero lanterna.
ehisapo preço. ekhapuri sepultura; cemitério.
ehopa peixe. ekhara rodilha.
ehukhumu castigo. ekhavalo cavalo.
ehuku tatuagem. ekhinampo cal.
ehuula voz. ekhitto tutano.
ekaafi remo. ekhololo falcão.
ekaalasa calças. ekhootwa espádua.
ekaaxa caixa. ekhoovi couve.
ekafe café. ekhopa esquilo.
ekaha tartaruga. ekhope colher a colheita.
ekahi cabaça. ekhopiri cobre.
ekakhana pulseira. ekhoropa caracol.
ekalawa barco. ekhotto guerra.
ekamaama luz. ekhukulo cadeira.
ekamisa camisa. ekhunelo tampa.
ekampainya campainha de casa. ekhuntta pombo.
ekasu cajú. ekhupula bexiga.
ekatana catana. ekhutte feijão.
ekatha dedo. ekhuulu antílope.
ekeekhai honesto; certo. ekhwali perdiz.
ekekhai verdade. ekhweeli realmente.
ekha pangolim. ekhweyi arco-íris.
ekhaani pequeno. ekikiri zebra.
ekhaka galinha do mato. ekintali quintal.
ekhala caranguejo. ekisura ilha.
74
ekithi ephiro

ekithi verde (fruta). emiya cem (100).


ekohi nuca. emosa um (1).
ekole côco. empa casa.
ekoma dança; batuque. enama carne.
ekonto mil (1000). enanasi ananás.
ekonya crocodilo. enari .
ekookhino cotovelo. eneneele formiga.
ekopho copo. enihimaaya significado.
ekosa tornozelo. enika banana.
ekuhu vingar-se. enowa cobra.
ekusinya cozinha. enuku grão.
ekuwo roupa; capulana; tecido; enuwi abelha.
pano. enyakwata minhoca.
ekwaasuni órfão.
enyompe boi.
ekwaha viagem.
enyutto martelo.
ekwatthi quarto.
epahari mar.
elapaha tuberculose.
epalame ave.
elapo país.
epantte pedaço.
elatha lata.
epapa colmeia.
elavulelo linguagem.
eparatha prata.
elema armadilha de peixe.
eparatho prato.
eleti leite.
epasari mercado.
elimalelo costume.
epeerima curva.
elimwe tempo seco.
epereku prego.
elipwi dedo do pé.
epetthe anel.
elooca loja.
ephareya praia.
elopwana pénis.
ephau pão.
emanka manga.
ephawu oco.
ematta machamba.
ephepele mosca.
75
ephera etara

ephera goiaba. eraranca laranja.


epheyo ar; vento. eretta doença.
ephiro caminho. erikiriki pupila.
ephitelo bainha. erima gema.
ephivi flauta. erintta ramo.
ephome sangue. eriyari no meio; entre.
ephoole ter cuidado. erukulu abdómen; barriga.
ephotiri garrafa. erutthu corpo.
ephula nariz. eruwa mormoché.
ephwanyaasi seiva. eryawe pilão.
epiinya borda. esaakhu saco.
epiphi escuridão. esala sala.
epirincela beringela. esamulo pente.
epirinku brinco. esapala pele de animal.
epoma pitão. esapola cebola.
epoolosa bolso. esenora cenoura.
epooma cidade. esiisi môcho.
epottha escravo. esikatta escada.
epowesiya poesia. esintina latrina.
epoxolo pá. esipo canção; canto.
epula chuva. esisi coruja.
epuloku bloco. esiyo piscar.
epuputtho escova. esoope gafanhoto.
epuri cabrito. essamu isca.
epuru ninho. esumana semana.
epwaro alpendre. esumu sumo.
epwittipwitthi ovelha. esya novo.
epyo semente. etaaputha moela.
erapoyo repolho. etakhwa selva; floresta; mato.
76
etala eyuunu

etala fome. ettuli costas.


etara coxa. ettuura cinza.
etarato tecto falso. eturuku troco.
etari trovão. eveela vela.
etekhu cordão umbilical; tendão. evekelo pedido.
ethaapwa madeira. evili bora.
ethaawuni seca. ewooru ouro.
ethale conto; fábula. exa tôco.
ethapwa tábua. exaapa chapa.
etheci ratazana. exaaya chá.
etheneri estrela. examaniya candeeiro.
ethokwa peneira. exapatu sapato.
ethoni cara. exapheu chapéu.
ethuku borbulha. exaworo casa de banho.
ethutu flor. exeeni? o que?
etinta tinta. exiko pescoço.
etisora tesoura. exikopulu escopro.
etothomwa pulga. exima xima.
ettamanko sandália. exiri parede.
ettekuxa malária; febre. exuwaari tomate.
etthamuwo faísca. eyaakha ano.
etthapwe cacimba. eyano boca.
etthaya terra; solo. eyiisi horta.
ettheere esteira. eyiita tempo chuvoso.
etthepo elefante. eyuuci testa.
etthirima peito. eyuuma ferro.
etthu coisa; algo. eyuunu cintura; anca.
etthuvo presente.

77
hapa khapa

H - h

hapa fígado. hoothe junto.


havara leopardo. hooti com licença.
hiyo nós.

I - i

ichuuwi formiga alada. ikuru força.


ihali notícias. ilimalelo tradição.
ihapari notícias. imiya piili duzentos (200).
iikuru poderoso. imiya thanu quinhentos (500).
ikapikaphi pestana. ipaalti balde.
ikaruma ferramenta. ipwetupwetu antena.
ikavi? quantos? ireru barba.
ikayaya florescência. isekuwa tarde.
ikharari cabelo. isene saliva.
ikhuni lenha. isyo rim.
ikhunyunyu hérnia. iyaaphi pálpebra.
ikixolo tijolo. iyano lábio.
ikokhola lixo.

K - k

kaaphiyaka cesto. kapanka cerveja tradicional.


kamasi escarro; ranho; kapwitthi arma de fogo.
constipação. karera machimbombo.

78
katapala malaya

katapala barriga da perna. khiniivo nenhum(a).


khaavo ninguém. khole macaco.
khaniiwa surdo. khula cada.
khapa gado. koroxo castanha de cajú.
kharaka batata doce. kusupa hiena.
kharamu leão. kuusi chuvisco.
khavoko rede de pesca. kwaatu gato.
khiisi lula. kweekwe sempre.

L - l

liini? quando? lokho piri-piri.

M - m

maai mãe. maithori lágrimas.


maakha sal. makaaripi tarde.
maakhoro bode. makhala carvão.
maampa viga. makhata ombro.
maana porque. makhoottiheryo impedimento.
maapanuwa barbatana. makhura óleo.
maasi água. makhuva espinha.
maasikara máscara. makhuvaru esqueleto.
maathi sogra. makhwikwi sobrancelha.
mahaasa papas. makokho lepra.
mahari lobolo. makukhu arbusto.
mahiye cemitério. makutthi palha.
mahoola guia. malakha guelra.

79
malaphelo mmirimani

malaphelo juramento. meekha sozinho.


malavi presságio; encantamento. meele mapira.
malaxi capim. meelo amanhã.
malaya túnica; cajado. meesa mesa.
malikanyiheryo provérbio. mihaava areia.
malivelo pagamento. miiva eu mesmo.
manri pêlo. miloko mili vinte (20).
maphapo gémeos. miloko mili ni emosa vinte e
maralala granizo. um (21).
miloko mili ni pili vinte e dois
marapo abóbora.
(22).
mararuwo .
miloko miraru trinta (30).
marupo intestinos.
miloko mithanu cinquenta (50).
masasu pulmão.
miloko mithanu na miraru
masikhini pobre. oitenta (80).
masooso dor. miloko mithanu na misexe
masuwelo conhecimento; noventa (90).
sabedoria. miloko mithanu na mosa
matthuwa pedras da lareira. sessenta (60).

mattuvi amendoim. miloko mixexe quarenta (40).

mattyokwa mandioca. minani tubérculo.

matukumerya papeira. mirerelo bens.

mavala pegada. mirika grunhir; rosnar.

mavalaka escama. mixoxo camarão de água doce.

mavalo passo. miyo eu.

mavi fezes. miyoso urina.

mawanelo disputa. miyowa lombriga.

mawuryo melancia. miyuku larva.

maxankiho dificuldade. mlaka clareira.

maxatto machado. mmanka mangueira.

80
mmeneni mukumi

mmeneni palma. muhakhu bens; dinheiro.


mmilo garganta. muhakwa gergelim.
mmiravo rapaz. muhali cana-doce.
mmirimani ventre. muhiima irmão.
mmoononi pulso. muhina mwa dentro de.
mokolo centopeia. muhinti indiano.
moloko mithanu napiili setenta muhokorokho fruta.
(70). muhooleli chefe.
moloko ni tthaaru treze (13).
muhusi sopa; caldo; caril.
moolumelo linguagem.
mukakasi tigela.
mooma inhame.
mukano fronteira; limite duma
moonelo visão. machamba.
moono braço. mukaphwani sovaco.
mooro fogo; lume. mukhali habitante.
mpakha até. mukhaliheryo ajuda.
mpantta wa ao lado de. mukhanyerero dever.
mpaphaya papaieira. mukhasu cajueiro.
mpatthani amigo. mukhitto som.
mphera goiabeira; abacateiro. mukhoi corda; fio.
mphirya futebol. mukhopo peixe-barba.
mphito trilho de animal. mukhora porta.
mphivi pau-preto. mukhori cabo.
mpirikixa mavi escaravelho. mukhova missanga.
mpiru perú. mukhukuni abrigo.
mpisa avestruz. mukhulaku albufeira.
mpottolo cacete. mukhunelo tampão.
mpwexa khali louva-a-deus. mukhuveya anão.
mtathi palito. mukina outro.
mu em. mukole coqueiro.

81
mukotta murutthu

mukotta tanga. mulopwana homem.


mukufu colar. Muluku Deus.
mukulukhana curandeiro. munaani planta do pé.
mukumi saudavel; vivo. munepa alma; espírito.
mukunya homem branco. munika bananeira.
mukutaaphe pontapear. munku verme.
mulaapi cachimbo. munna primo(a).
mulala luto. munupi bico.
mulamu cunhado. munyapa gato silvestre.
mulapa embondeiro. munyepu ervas daninhas.
mulattu problema. munyukhu cadeira; banco.
mulavilavi malandro. mupattetthe enxame.
muletto hóspede. muraakho armadilha.
mulila trilho. murala cicatriz.
mulimi agricultor. murapa planta trepadeira.
mulimo limoeiro. murapattha palhota.
mulimu toranjeira. murarance laranjeira.
muloko dez (10). muretta doente.
muloko ni mosa onze (11). murette remédio; veneno.
muloko ni piili doze (12). murettele paz.
muloko ni thanu quinze (15). murima coração.
muloko ni thanu na mosa murinki jarro.
dezasseis (16). murithi descendente.
muloko ni thanu na piili
muritti carga.
dezassete (17).
muro riacho; rio.
muloko ni thanu na tthaaru
dezoito (18). murokora irmã.
muloko ni thanu na xexe murolo feto.
dezanove (19). murotto depois-de-amanhã.
muloko ni xexe catorze (14). murowani civeta.
82
muru mwali

muru cabeça; cacho. mutothi pescador; caçador.


murupa saco de plástico. muttetthe aldeia.
murutthu cadáver. mutthepa genro.
muruwano insulto. mutthu pessoa.
musaratinya tangerineira. muttottopelo louvor.
musina xará. muturi assobio.
musipha hérnia. mututhu sanguessuga.
musokho imposto. mututhunya coxo.
musoro arroz. muulutha multa.
musulu sobrinho(a). muulweene adulto.
musurukhu dinheiro. muupa escudo.
musuulu neto. muura arco.
musuweli sábio. muuruthi sombra.
musuweliwa conhecido. muwi tumor.
mutakhi cruél. muxaxa acampamento.
mutaphulelo argumento. muxerexere margem.
mutathari raiz. muxiri pepino.
mutathi caniço. mwaako montanha.
mutekhu umbigo. mwaalo faca.
muteko trabalho; emprego. mwaamunama animal.
muthala bambú. mwaapalame pássaro.
muthana coluna vertebral. mwaapu panela.
muthari fenda. mwaara esposa.
muthato ponte. mwaareryo brilho.
muthiyana mulher. mwaatani cunhada.
muthuko luz. mwaattewa segunda esposa.
muthulu manguço. mwaavana jovem.
muthupi galo. mwaayini de propósito.
mutika músculo; veia. mwala rochedo.
83
mwalapwa namuhupi

mwalapwa cão. mwetto perna.


mwali moça. mwiici chacal.
mwalyakhu galinha. mwiikho tabú.
mwamukokho reumatismo. mwiila cauda.
mwamwalapwa cachorro. mwiipali canela da perna.
mwana criança. mwiiwa espinho.
mwana filho(a). mwiiwanano acordo.
mwanene dono. mwiixi fumo.
mwattamanani vizinho. mwiri árvore.
mwaxaana pinto. mwithe buraco.
mweeri lua; lua-cheia; mês. mwiwi vespa.
mwenteri libelinha.

N - n

naakhe tia. namahana ferreiro.


naamukhweli viúva; viúvo. namakhaliha parteira.
naanano já. namalele limo.
naaru orelha. namaloyi enguia.
naatekhume soluçar. namanriya camaleão.
nahuwo toupeira. namaphuca estúpido.
nakhuku corvo. namarokolo coelho.
nakhulu idoso; velho. namarukunuwela traidor.
nakhuwo maçaroca; milho. namawehaweha espião.
nakumwe corcunda. namaxaya caçador.
nakuru fantasma. namirette feiticeiro.
nakwaha viajante. nammilepeni lagarta.
nakwitti lagartixa. nammiserya pescador.
namaatteya polígamo. namoona profecia.
84
namuhapaliwa nikula

namuhapaliwa bêbedo. ncoco rinoceronte.


namuhupi mensageiro. neeku nuvem.
namukumi tubarão. ni com; e.
namurwa estrangeiro. nihalapa cicatriz.
namuteko empregado. nihiku dia.
namutthu multidão. nihimo clã.
namuttompe corrupto; prostituta. nihuta embrulho.
nanakoso negociante. nihuuwela casulo.
nancile sarampo. niikho concha; colher.
nanrima egoista; invejoso. niino dente.
nantthatto quiabo. niipha bebida alcoólica.
nantti mexoeira. niira nia; banquete.
nantuthu morcego. niitho olho.
nanyoko vagina. nikarikhwa unha; garra.
naphipi cegonha. nikatuphe casca de ovo.
naphulu rã. nikethe tecelão (pessoa).
napwipwi estômago. nikhalako panela.
naruuryu vertigens. nikhola curral.
nasimola mendigo. nikhooto rebanho.
nasinyiku porco-espinho. nikhuku toca; gruta.
nasipiha elefantíase. nikhule rato.
nathokwa tecelão (pássaro). nikhuli pele de pessoa.
natiri promessa. nikhuttu nádegas.
navetho também. nikhuva osso.
nawipunyeeriha curioso. nikhwatta ferida.
nawiye ladrão. nikokoro quintal.
nawookho lagarto; lagarta agama. nikosi concha do mar; carapaça.
nawootte magro. nikoto bando de pássaros.
naxariya justo; justiça. nikotokotho escarro.
85
nikukhu nsana

nikukhu folha. nivowu mamba verde.


nikula canoa; casca. nivuru punho.
nikuruthu borboleta. niwimpi onda.
nikutha joelho. niwowo crosta.
nikutthi palmeira. nlamulo lei.
nikuwa vale; pântano. nlapa batuque.
nimettho lâmina. nleka girafa.
ninnyaari ruga. nlelo ainda.
ninri pena. nleso lenço.
nipalama lagarta monitor. nliinya fio.
nipalapasa lasca. nlimu limão; toranja.
niparari costela. nlitti vala; cova.
niparatha barata. nloko tribo.
nipatho tecto. nluku pedra.
nipele seio; teta. nlumi língua na boca; chama.
nipetta corneta. nlutte nó.
nipheru bolha; espuma. nnaari não.
niphita casco. nnakhala nunca.
niphitto nó de dedo; nó de nnawu pé.
madeira. nnyaka chifre.
niphu abdómen.
nnyakela dente molar.
niphwanya dores do parto.
nooce ovo.
nipita pata.
nookhwiri chupa-sangue.
nipotthe abcesso no sovaco.
nooloko oleiro.
nipotto estaca.
npantta lado.
nipupha asa.
npwino aguilhão.
nipuro lugar.
nratta albufeira; lago; lagoa;
nivaka seta; zagaia. charco.
nivoroxa estrela cadente. nrattha pato.

86
nreeriho ohiiweryawerya

nreeriho benção. ntthona sede.


nrepo abutre. ntthupi poeira.
nsala lixeira. nttiyope aguardente.
nsana ontem. nttonttoni gota.
nsartinya tangerina. nttophe matope.
nsina nome. nttoro tronco.
nsipo música. nuulumo palavra; discurso.
nsu voz. nuumala depois.
nsuri antes-de-ontem. nuume sapo.
nsuwa sol. nuusu metade.
ntapha armadilha de nó. nvarihano compromisso.
ntari careca; calvo. nvelo vassoura.
ntata mão. nvithe restos de comida.
ntatha celeiro. nwanani inimigo; adversário.
nthepa cor. nweepa tamarinho.
nthumu ânus. nworokolo toutinegra.
ntikwa folha de mandioca. nxala lanho.
ntooya dar palmada. nxilo pedra de moer.
nttaava língua falada. nxitta calcanhar.
nttapwatta trapo. nxotte algodão.
ntthavi rede. nyuwo você; vocês.
ntthiya lagoa. nyuwosa vocês.

O - o

ochora tatuagem. ohala ficar.


ohaana haver. ohapuwa desviar.
ohaawaa sofrer. ohela enfiar; envenenar.
ohaaxa espezinhar. oheya apanhar em armadilha.
87
ohiitthu okhuwela

ohiitthu vazio. okameliwa noiva.


ohiiweryawerya senil. okaphula ferver.
ohilipa fraco. okata nadar.
ohiloka idiota. okathi estação; tempo.
ohimimula sufocar. okattha lavar roupa.
ohimmwa eloquente. okawa dividir.
ohimutthu estúpido. okela entrar.
ohimya dizer; explicar; denunciar. okhala habitar; estar; ser.
ohineetta paralítico. okhalana ter; obter.
ohinleva impaciente. okhaliherya socorrer.
ohinnyara estéril. okhapelela conservar.
ohisuwela ignorante. okhomasa cumprimentar.
ohiya abandonar; deixar. okhootta negar.
ohiyererya abandonar; desistir. okhoottiha proibir.
ohiyu noite. okhoroma acocorar-se.
ohoma apunhalar; abater na caça. okhottiherya impedir.
ohonona gasto; estragar. okhulumuwa cansado.
ohoola acompanhar. okhuma sair.
ohoolela liderar. okhumula chocar com.
ohooliha adiantar. okhuna dobrar; enrolar.
ohoolo frente; em frente. okhuneela tapar; cobrir.
ohoolo wa em frente de. okhunula descobrir; abrir.
ohoona cego. okhupaarela abraçar.
ohovela talvez. okhupaleliha persuadir.
ohuhumuwa reanimar-se. okhupali concordar.
ohula abrir porta; castrar. okhuruwa descer.
ohuuluma mudo. okhutupuwa torto.
ohuwa criar; domesticar. okhuura triturar.
okakha empurrar. okhuveeha encurtar.
88
okhuveya olima

okhuveya curto. olakaseya desaparecer.


okhuwela gritar. olakela decidir.
okhwa falecer. olakiherya explicar.
okhweya barato; fácil. olaleya anunciar; profetizar.
okhwiri feitiçaria; feitiço. olamula governar; julgar.
okilaathi sentar-se. olapha jurar.
okiserya último. olaphulela exorcizar.
okoha perguntar. olapuwa atravessar.
okokhola debulhar. olata lamber.
okokhora ajoelhar-se. olattana semelhante.
okopha pedir emprestado; olattana ni parecer-se com.
emprestar; dívida. olattula convidar.
okorosowa gigante.
olavula falar.
okothomola tossir.
olawiha provar.
okukhula apascentar.
olaxerya despedir-se.
okukuma gaguejar.
ole aquele.
okumana ni encontrar-se com.
olekela demorar.
okumi vida.
olela educar.
okumiha tirar.
olelemeya balançar.
okurumuwa aborto espontâneo.
olelo hoje.
okurunuxa acalmar.
olemela peso.
okuttumula chocar com.
olemelela reputação.
okuusini sul.
olemeliha honrar; veneração.
okuxa levar.
olemeliwa pesado.
okwattula tropeçar.
olepa desenhar; escrever.
okwattuwa menstruação.
oleva paciente.
okwesa limpar (casa, quintal).
olevelela paciente; perdoar.
ola este(a).
oliipiha apertar.
olaka aconselhar.
olikana igual.
89
olikanihe onyaala

olikanihe complete. omirya engolir.


olili cama. omiserya pescar.
olima cultivar; limpar ommaaliha acalmar.
machamba; capinar. omokoni norte.
olimela sachar.
omootherya acusar.
olipa duro.
omora cair.
olipelela esperar um tempo.
omorela aterrar.
olipiha endurecer.
omoriha deixar cair.
oliva pagar.
omulema acarinhar.
oliyala esquecer.
omumula respirar; descansar.
oloha sonhar.
omumulasa suspirar.
olokiha arranjar.
omusi família.
oloko barro.
omutthapela felicitar.
oloompa orar.
omutthu bondoso.
olowa enfeitiçar.
omutuphela violar.
oluma morder.
omwalana divorciar-se.
olummwa picada; picar; ferroar.
omwaramwarya espalhar.
olumwenku mundo.
omwareya dispersar.
olya comer.
onaana molhado.
olyiha alimentar.
onaaniha molhar.
omaaleleya silencioso.
onanara feio; sujo.
omala acabar.
onanariwa ficar zangado.
omaliha terminar.
onapha viscoso.
omana dar pancada; bater.
onaya doce.
omela germinar.
oneela mergulhar (descender).
omila assoar-se.
oneena comichão.
ominya coar.
oneneva gordo.
ominyala corajoso.
ongonga roncar.
omireya afogar-se.
onona afiar.
90
onuna opuruleya

onuna gordura. oparula rachar.


onya defecar. opattha esculpir.
onyaala murchar. opatthula lavrar.
onyaanya destruir; estrangular. opattiha acender.
onyakela pisar. openuwa recuperar.
onyakula fazer barulho. openuxa curar.
onyatta esmagar. opephera copular.
onyokha odiar. opera descascar; esfolar.
onyoma cola para apanhar ophalula separar.
pássaros. ophatteya transplantar.
onyonyiwa preguiçoso.
ophavela procurar.
onyoonyiha aborrecer.
opheela precisar.
onyunya azedo.
ophempa flutuar.
oohittheka inocente.
ophenta amar.
oohiwananeya confuso.
ophima medir.
ookhala alguém.
ophiya chegar.
ooloka honesto.
ophoota chupar.
oopacerya primeiro.
ophootana beijar.
ootakhala cruél.
ophuka resolver.
oothamathama nómada.
ophumurya espirrar.
oottheka culpado.
ophunyeya estreito.
opaca provocar.
ophutuwa explodir.
opacerya começar; recomeçar;
ophuwa rebento.
iniciar.
ophwanya encontrar.
opaha queimar.
ophwanyerya surpreender.
opahula envenenar.
opirikisa rolar.
opakhirya carregar.
opisa atrasar; demorar.
opakhula descarregar.
opittuwa virar-se.
opapatthela aplanar.
opuhuwa abundar.
91
opuputtha osariha

opuputtha polir. orika caro.


opurula puxar; arrastar. orikarika difícil.
opuruleya deslizar. orimeela perder.
oputaphuterya embrulhar. orimeliwa perdido.
opweha pôr. oripa preto; escuro.
opwetewa arruinar. oripithula torcer.
opwexa partir; quebrar. oripiwa triste.
opwina mergulhar; afundar. orirya frio.
oraamattha . orithi herdar.
orakala deficiente. orottoha cacarejar.
orakama alto. orowa ir.
orapa tomar banho. orowela buscar.
orapheya vomitar. oru pus.
orapiha lavar loiça. orukuneya jogo.
orara ralar. orukunuwa virar.
oravo cêra; mel. orukurerya rodear.
oreera bonito; limpo. oruma mandar; enviar alguém.
oreera murima generoso; bom. orumela servir.
oreeriha abençoar; ornamentar. orupa dormir.
orehererya reparar coisa. orupihana ter relações sexuais.
orekama cumprido. oruruvala inchar.
orekamiha alongar. orusa urinar.
orela pôr ovos. oruuha trazer.
orera nrima santo. oruwa amassar.
oreriha melhorar. oruwana insultar.
orettheela suar. oruweya mergulhar na água.
oretthela suor. orwa vir.
oreva chamuscar. osama virar-se.
oriha atirar; deitar. osapa peidar.
92
osareya othukumana

osareya cheio. otannya mexer corpo.


osariha encher. otanuxa revolver.
osarihela acumular. otaphula desembrulhar;
osempa desvio. desamarrar; soltar.
otaphwela mastigar.
osena cuspir.
otatha sacudir.
osikha funeral; enterrar.
oteka construir.
osikula lamentar.
otekela vedar.
osirikha desmaiar.
otekelela vedação.
osiva sabor; doce.
otepa piorar.
osiveliha agradar.
othako deserto.
osiveliwa gostar.
othanla escolher.
osoma ler.
othanya desprezar.
osomiha ensinar.
othatela arrumar.
osonyororowa escapar.
otheene todo; todos.
osuka cuidar; armazenar;
guardar; conservar. otheka descascar fruta.
osukumana bolor. othela casar-se; noivo.
osulu céu. othelana casamento.
osuna coçar. othereneya escorregar.
osupiyari alisar. othererya escorregadio.
osuwa ruminar. otheyatheya sorrir; engraçado.
osuwela saber; conhecer. othikila cortar; serrar.
osyaka evitar. othikilela despedaçar.
ota fora. othikiliwa embotado.
otakaniha juntar. othipa cavar.
otakanxa misturar. othipelela teimoso.
otakhaliha amaldiçoar. othita pilar cereais.
otakhaliwa maldição. othokolowa agudo.
otakiha imitar. othomeya pendurar.

93
othonyiherya ottottha

othonyiherya mostrar. otthika voltar.


othoonya apontar. otthikela continuar; repetir.
othowa escasso; faltar. otthimaka correr.
othukumana reunir. otthipa escavar.
othukumanyerya amontoar. otthoka planear.
othukumela tremer. otthokelela lembrar.
othuma comprar. otthu farinha.
othupa picar (pássaro). otthuka atar; amarrar; prender.
othuwa árido. otthuka nihuta fazer as malas.
othweela jogo. otthukelela prender animal.
othwela brincar. otthukeliwa prisioneiro.
otikhina admirar. otthukula abrir; desamarrar;
otikirinya fazer cócegas. desapertar.
otthukumaniha juntar rebanho.
ototha caçar.
otthuna querer; desejar.
otothola chocar.
otthuna aceitar; querer.
otothowa cheia.
otthuniherya permitir.
otothoxa derreter.
otthunyela cobrir.
otoxa suficiente.
otthupula pilar.
ottaiwene longe.
otthyawa fugir; evadir.
ottaruxa punir.
ottikha jogar.
otteela branco.
ottikiha devolver.
otteeliwa alegre.
ottikinya acenar.
ottemula furar.
ottikitthela esfregar; untar.
otthapa festejar.
ottimpwa engasgar.
otthapela exaltar.
ottipiha apagar.
otthara seguir.
ottittimiha respeitar.
ottharihela obedecer.
ottiyelela impedir; obstruir.
otthava tranças; trançar; tecer.
ottokottha amadurecer.
ottheya rir.
94
ottonya owali

ottonya gotejar. oveleliha enviar uma coisa.


ottotta apanhar. ovenya acordar; levantar-se;
ottottha coser. despertar.
overunya relâmpago.
ottottopela louvar.
oveya leve.
ottukuttherya esconder.
oveya veya suave.
ottuli wa atrás de.
oviha quente; calor.
otturuma rosnar; rugir.
oviheriwa sentir calor.
otuma zumbir.
oviilu cogumelo.
otumiha vender.
ovikana ultrapassar.
otupha saltar.
ovilela paciência.
otuphela assaltar; atacar.
ovilikeya redondo.
oturuwa duro.
ovilikitthuwa rebolar.
otuthunya coxear.
ovira passar.
otuthuwa assustar.
ovireliwa proteger com feitiçaria.
ovaanela conversar.
ovirikana diferente.
ovaanyiha contradizer.
ovirikaniha alterar.
ovaha dar; oferecer.
ovokha atirar.
ovahererya entregar.
ovolowa entrar.
ovara agarrar.
ovona saciar; curar; recuperar.
ovarela segurar.
ovonya falhar; errado; errar.
ovarihana negociar.
ovukula abrandar; subtrair;
ovava voar; bater asas.
diminuir.
ovaviwa murima ansioso.
ovukulela abrandar.
oveeha difamar.
ovulala ferir.
oveera malhar; peneirar.
ovura remar.
oveka pedir.
ovuwa glória.
ovekela implorar; interceder; orar.
ovya queimadura.
ovekhula ventilar.
owaawa amargo.
ovela varrer.
95
owaka pwitipwiti

owaka raspar. owerya conseguir; poder; capaz.


owala fechar. owiisoovelela tímido.
owali ferroz. owo ele(a); esse(a).
owama espremer. owoopiha mau.
owana lutar. owurya beber.
owanela disputar. owuuluvala idoso.
owaraala inquieto. oxa amanhecer.
owaxula açoitar. oxaaka madrugada.
oweela claro. oxanka admirar.
oweexe muchém. oxaya caçar na floresta.
oweha reparar; olhar. oxeleliwa atrasar.
owehaweha espiar. oxeya plantar.
owehererya esperar com oxila moer.
esperança. oxintta conquistar; vencer.
owela subir.
oxukhuru agradecer.
oweleela evaporar.
oyara dar à luz; nascer.
owenya roer.
oyeehi entornar.
owerexa poderoso.
oyeva pequeno.
owereya doer.

P - p

paahi somente. patata batata.


paani? quem? phako javali.
paapa pai. phwitamwala caroço.
pahi chega. piili dois (2).
paphaya papaia. pimento pimento.
paraara piolho. pwilimwithi mosquito.
patarau patrão. pwitipwiti nu.

96
rampha vanceene

R - r

rampha estrada. rataasi aranha; teia de aranha.

S - s

sai? como? sinceene muitos.


sana bem. soona tabaco.
sarothi serrote. sopa sopa.
siisa assim. sotheene tudo.
sikano agulha. surutato soldado.

T - t

taata tio; sogro. ttekenya matequenha.


thaaciri rico. tthaaru três (3).
thanu cinco (5). tthakare harpa.
thanu ni emosa seis (6). tthomotto hipopótamo.
thanu ni piili sete (7). ttutthu bebé.
thanu ni ttharu oito (8). tuuvi? qual?
thanu ni xexe nove (9).

V - v

va aqui; em. vaikho lareira; fogueira.


vaasisu cedo. vakhaani pouco.
vahiitthu nada. vakhaani vakhaani lento.
vahinatthi antes. vakhiviru perto.
97
vale weemexa

vale ali. vasulu topo; em cima.


vanceene muito. vasulu va sobre.
vano agora; então. vathi baixo; chão.
vareruni queixo. vathi va baixo de.
vasiisu manhã. vo aí; em.

W - w

wa em. waapatheya liso.


waahula rasgar. waapattha alisar.
waakakhana trocar. waapela veneno da caça.
waakanyerya perturbar. waapeya cozinhar.
waakhela receber. waaphiyera chega.
waakhula responder. waaramurya bocejar.
waakiha defender. waarika fritar; torrar.
waakiherya proteger. waarya brilhar; clareza.
waakulana discutir. waasikela fritar.
waakuva rápido. waasula depenar.
waala semear. waatala estender.
waalaka contar história; contar waataleya plano.
números. waatana reconciliar.
waamini acreditar.
waattamela aproximar-se.
waamwa mamar.
waaxerya adivinhar.
waamwiha amamentar.
wala ou.
waaneeliwa fumado.
walisi escorpião.
waapa sussurrar; fofocar;
wamwe bílis.
murmurar.
waphila pestanejar.
waapapela palpar.
wattaxa bastante.
waapasa gatinhar.
weela fermentar.
98
weemela wookolola

weemela estar de pé; parar. wiisaanula escarranchar-se.


weemererya acreditar. wiiseettela vaguear.
weemexa levantar. wiisipithiha fingir.
weepettha malhar. wiithela reverso.
weetta andar. wiiva abater na caça; matar.
weetta ekwaha viajar. wiivulaliha ferir-se.
weettiha conduzir. wiiwa ouvir.
wehererya tentar. wiiwariha vestir-se.
weleela salpicar. wiiwelela escutar.
wemererya crer. wiixa fundo.
wepesa acariciar. wiixinlela queixar-se.
weyo tu. wiixutta aprender.
wiihana chamar. wiiya roubar.
wiikaliherya apoiar-se. wikupali orgulhoso.
wiikhoromiha acocorar-se. wilema morcego que come fruta.
wiikittha abater no trabalho. wimaaliha acalmar-se.
wiikompela gabar-se. winiwa murima tristeza.
wiikuphelela soprar. wisinanela abster-se.
wiila anoitecer. wisuraamiha inclinar-se.
wiimurya sentir. withomeya empoleirar-se.
wiina dançar. wiwelela atento.
wiineliwa excisão; iniciação. wixaakuviha apressar-se.
wiiniina mover. wixiha aprofundar.
wiipa inchaço; cantar. wiya assaltar.
wiipiwa coagular. woliha emprestar.
wiipulela gemer. woniherya mostrar.
wiipurula rastejar. wooceela desistir.
wiira fazer; para algúem. wookhwani mundo dos mortos.
wiirula despir-se. wookiserya fundo.
99
wookola xirasole

wookola esticar. wuhula desenterrar.


wookolola endireitar. wukela acumular; juntar.
wookottha assassinar. wumpaathi deitar-se.
wookowa recto. wuncerera aumentar.
woomola perseguir. wuncererya acrescentar.
woona ver. wunkha cheirar.
woopa tocar; apitar. wunkhela cheiro.
woopela disparar. wunla chorar.
woopiha perigo. wunnuwa crescer.
woopopiha ameaçar. wunnuwiha alargar.
wooporari diarreia. wuntta apodrecer.
wootha mentira. wupulula descobrir.
wootherya acusar. wurama baixar.
woototha enganar. wuuha abater no trabalho;
wootowela mexer comida. derrubar.
wuukela juntar.
wootta magro.
wuukumala espesso; tamanho.
wootta aplicar pomada.
wuula circuncidar.
woova medo.
wuuma seco.
woovelela hesitar; ter cuidado.
wuupa velocidade.
woowi para um lugar.
wuupuwela pensar.
wooxa assar.
wuuramela incubar.
wowi? onde?
wuwula ladrar.
wu lá.

X - x

xanttiha incisão. xetwani demónio.


xawawe águia. xexe quatro (4).
xeeni? porquê? xiiviha covarde.
100
xilape yuulupalexa

xilape tinha. xontte faz favor.


xirasole girassol. xoowa espada.

Y - y

ya de. yoolaleya ncio.


yamathapa verde (cor). yoolempwa relatório.
yancano amarelo. yoolya comida.
yawaka meu. yooreerela correcto.
yawawe dele. yoorithi herança.
yawawo teu. yooruma ordem.
yawaya deles. yopipila azul.
yawihu nosso. yotikiniha admiração de surpresa.
yawinyu vosso. yoveleela oferta.
yinceenexa excesso. yowaanuwa largo.
yipo grilo. yowurya bebida não alcoólica.
yolikanela perfeito. yoxeerya vermelho.
yoohireera mal. yuulupale grande.
yookhalela apropriado. yuulupalexa importante.

101

Você também pode gostar