Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Vocabulário de
CINDAU
NOTA INTRODUTÓRIA
Este dicionário não é pioneiro; representa uma participação nos esforços Falantes de Búzi contacte:
que ao longo dos anos diversas instituições e individualidades vêm Rádio Moçambique, Beira – 847665926
envidando na preservação desta base de acção e identificação cultural que é
a língua. Acima disso, a integração das línguas nacionais no ensino formal Falantes de Chibabava contacte:
e na alfabetização infunde a necessidade do desenvolvimento de Federação Mundial Luterana – 842313050
dicionários deste género.
Falantes de Mashanga contacte:
A língua comporta variantes que compreendem a: Tradução de Literatura Cristã – 827385637
Cimashanga falada em Machanga, Cidanda falada em Machaze, Cidondo
falada em Chibabava e Búzi, Cigova falada em Búzi, Cindau falada em OS CONSTITUINTES:
Mossurize e Sussendenga. João Júnior Sacramento
Bassopa Manuel
Neste dicionário referimos a três variações gerais baseadas nos distritos de: Manuel Pangano Zunga
Búzi (BU)
Machanga (MA)
Chibabava (CH) Produzido no:
Centro de Formação de SIL
O grupo envolvido na elaboração deste dicionário dirige um agradecimento Abril, 2008
especial à Sociedade Internacional de Linguística, promotora da iniciativa, Nampula, Moçambique
pela prévia formação elementar em linguística e lexicografia das línguas Sociedade Internacional de Linguística
bantu e organização de dicionários.
Importa referir com toda a honestidade que esta obra ainda não se considera
i ii
dedo do pé cikunwe.
Corpo humano dente zino.
dente molar makwianyimo.
escarro makhorohwa,
Partes do corpo
espádua olho jiso, dhisho,
abdómen ndani. esqueleto maphondo, ombro khaja, pfuji.
anca cihunu, mbhata. orelha
estômago susu. njeve.
ânus ninyo, mupungu, fezes mbhwane, osso phondo, fupa.
barba ndani. fígado ciropa. palma canja.
barriga canela da perna mupambare. garganta dokoriro. pálpebra siyo, MA: siye.
cara mumeso. pé soka.
cérebro uruzvi. peito diti.
cintura cihunu. pele ganda.
coluna vertebral musana. pêlo vhiri.
coração moyo. pénis mboro.
cordão umbilical cikumvuti. perna murenje,
corpo muviri. pescoço musipa.
barriga da perna cihlafu, cishafu.
bexiga dundira,
bílis berevere. intestinos maura.
boca muromo, joelho gokovhi.
braço mukono, lábio muromo. pestana siyo, MA:siye.
1 2
pupila arrotar -dzvoka. palpitar -taka, -tamba.
queixo cirevhu. assoar-se -mira. peidar -svura.
ranho jihwa, besa. beber -mwa. pestanejar -kopira,
rim ndhengera, bocejar -amura. piscar -vhinya, -cika.
saliva mata. cheirar -nuhija. provar -ravira.
sangue ngazi. chupar -svisvina. reparar -sota.
tomar banho -samba.
seio zamu. coagular -voma. respirar -fema (geral);
tremer -tetemera.
sémem urume.
triturar -cenga.
sobrancelha siyo.
urinar -tunda.
sovaco hapwa.
ver -vona, -ringira.
suor zia.
tendão mujira. roer -geda.
testa huma. roncar -ita muhono,
dormir -vata.
tutano muwongo,
engasgar -khama.
umbigo cikumvu.
unha engolir -mija.
nduwara.
urina escutar -purukira.
matundo. suar -nyuka, -juyuka.
espirrar -ocira. acenar -musa mukono.
vagina mbhece. suspirar -femeruka.
lamber -nanzva, andar -famba.
veia
mastigar -cenga, apontar -tatija.
ventre mundani.
morder -ruma. bater palmas -taka nyara,
Funções do corpo olhar -ringira. correr -gogoma.
ouvir coxear -thobinya.
acordar -muka. -zwa.
palpar esbofetear -taka pama.
apitar -rija mundozva. -bata-bata.
3 4
espezinhar -cika-cika. careca mbhanja. Saude / Doenças
gatinhar -abvura, abcesso mota.
nadar -sambira.
aborto espontâneo -rasha, -rasa.
passo mudanyu,
deitar-se -vata. anemia kutama ngazi.
pisar -cika.
descansar -zorora. cicatriz mbharanga.
Roupa / Adorno
trançar -ruka.
anel coser -sona.
mbhete. túnica purapura,
aplicar -zora. despir-se -pfenyura.
vestir-se -simira.
bainha mupendero, enfiar -tunga.
incisão nyora (no.
barbear -ceka mupungu.
lâmina cirezi.
bolso borosa, homwe.
7 8
bondoso -naka.
9 10
conseguir -kwanisa. força simba.
difícil -nesa. fraco -remba. Pessoas
dificuldade cikejo, impedimento ciphingo.
fácil -reruka. obstruir -phinga.
antepassado mucete.
perigo nyatwa. Fases da vida
avô cekuru, teguru.
poderoso -va nosimba. adulto dhodha. avó mbia.
problema ciphingo, bastardo mwana.
sofrer -tambujika. cunhada mwaramu,
ter cuidado -ita bhasopa. cunhado mwaramu.
11 12
sogra vambia (me. idoso dhodha. mendigo mupembi. pescador muveji (com.
sogro vatezvara. indiano mwenye. negociante mutengesi. prostituta hure, cifevi.
tia mai mukuru, inimigo muvengi, oleiro muumbi. tecelão mutungi,
tio baba mukuru, ladrão mbavha. parteira mucingi,
viúva noni, shirikaji. mensageiro ndhumwa.
viúvo cipera. patrão muzungu.
xará muzina. polígamo kuva novakaji.
traidor mupiri.
Relacionamentos sociais
tribo jinja.
adultério kuomba.
amante shindi.
amigo shamwari.
chefe mambo.
clã vhumbo.
vizinho cigarirano.
conhecido muzihwa.
dono da casa mune.
empregado mushandi.
escravo shoko.
estrangeiro munyikanja.
eu mesmo inini. Profissão
adivinho mufemberi.
agricultor murimi.
13 14
denunciar -zvinanga. negar -ramba.
Intercambios pessoais despedir-se -eneka. notícias masoko.
difamar -runja, palavra izwi, gama.
Domínio / Controle
dever kudikana.
enviar -tuma.
governar -tonga.
liderar -tungamirira.
mandar -tuma, -nanga.
mamar -mwa zamu. obedecer -purukira.
perturbar -keja. ordem mupango.
seguir -tevera.
servir -shandira.
Ajudar / Cuidar
acarinhar -puruzira.
ajuda besero.
Crime / Justiça
cuidar -arika (doente);
defender -bvikira, assaltar -guvaija.
educar -pangira,
proteger -cengeta.
abrigo nyumba.
Residência construir -vaka.
alpendre macesa.
aldeia mutundhu. argamassa simenti.
quintal ruvanje.
escada sikada.
sala berere.
esteira citheve, bonde.
tecto denga.
tijolo cidhina.
banco bankho.
tinta cinambo (de.
cadeira citi.
vedar -dira rusosa.
cidade dhorobha. cal cinambo.
vedação rusosa.
fronteira mugano. estender -aja (esteira);
habitante mugari. horta cimunda.
habitar -gara. janela cisongoriro.
lanterna thoci.
cama mubhedhi.
campainha cingindenginde. vela vhera.
candeeiro cibani. viga jiro.
mercado bazari.
casa nyumba.
nómada mupepesheki. Cozinha
casa de banho arota, carota.
latrina carota comaji.
país nyika. celeiro nyumbu. abrir -pfunyungura,
lixeira duru.
chão pasi. amassar -kanya.
mesa thafura.
amontoar -unganija,
palha uswa.
armazenar -viga.
Casa palhota nyumba. assar -koca.
chapa khwabarara. parede biravira.
19 20
mexer -kuvhura.
misturar -kurumija,
balde bhagedhi,
ralar -kuna.
cabaça desa. depenar BU:-umbura,
caixa bhokiso. descascar -menya. moer -kwia.
cesto muzawa, desembrulhar -pfunyungura, palito cimiti.
cheio -zara. embrulhar -fukutira. panela mbende, cikare.
coar -shuza. embrulho mufukutiro. pano nguvo.
cobrir -fuka. encher -zaja. pedra de moer buwe rokwia. saco sambura,
entornar -durura. pedras da lareira mapfinya. saco de plástico garata.
fechar -konya. tampa cidumaijo.
fermentar -vija, -vavisa. tampão cijivo.
ferver -vira. tapar -jiva.
peneira mbhade.
colher cipunu (de.
peneirar -sera, -pepeta,
concha mukata, shani.
pilão duri.
conservar -ngwarira.
tigela
copo komeco. fogão coto.
mukangasi.
torrar -kanga.
cortar -ceka. fritar -kanga.
vazio amuna ciro.
Comida / Bebida
almoçar
apodrecer -vora.
lata gogogo. banquete mamwato.
preparar -nasirira.
21 22
Caça
bebida zvokumwa.
bebida alcoólica doro.
bolor mvumvuti. abater -fura.
xima saja. apanhar -bata.
caldo muto.
caril usavi. arco uta.
Machamba
lavrar -rima. armadilha muravo.
carne nyama.
árido cipare. limite duma machamba mugano. cacete ndonga.
cerveja tradicional kabanga (de.
capinar -kaya, machamba munda. caçar nyanga,
colher -koka, -kotora. malhar -pura. cola urimbo.
pá shoforo. escapar -tiza, -pona.
plantar -sima. esfolar -abva, -sundha.
comida zvokuha,
sachar -sakura.
crosta makoko.
semear -pandira.
farinha upfu.
tempo de colheita nguva.
fumado -rimbwa. cultivar -rima.
transplantar -dzvura.
gordura mafuta. debulhar -pura. faca cipanga.
jantar cirariro, desenterrar -fukunyura. Criação de animais fazer armadilha -teya muravo.
leite mukaka. enxada baja. ferir
alimentar -havisa. -fura, -ceja.
mata-bicho zvokubata. ferroz
apascentar -usha, -havisa. -pangama.
óleo mafuta okubika. capoeira mbhara. fugir -tiza.
castrar -thena. matar -uraya.
curral cibaya, pegada matondova.
domesticar -pfuya. perseguir -teverera.
escavar -ca.
pão cingwa, juntar rebanho -batanija. seta mupasha.
papas bota. toca bako.
restos de comida murajwa.
sal munyu.
sopa muto.
foice sikeyo.
trilho mushwashwairo.
prender -sunga,
veneno uturu.
23 24
zagaia ciqivo, rede de pesca juya.
dinheiro mare, fuma.
dívida gava.
dono mune wo-. pobre mushupheki,
empregar -nghwinisa. precisar -da.
emprestar -shongesa, presente mupfupo.
Negócios / Dinheiro
Pesca escasso -shaya. preço mutengo.
aceitar -tenda.
herança ndhaka. receber -ashira.
barato -cipa.
herdar -ashira ndhaka.
bens upfumi, zviro.
caro imposto shangu, desima.
-dhura.
loja citoro.
anzol civejo.
armadilha de peixe rema. rico mukhupuki.
ter -va no.
troco kucinjana,
moldar -umba.
música mumbo.
ornamentar -nemesa.
batuque ngoma.
rebolar -burukuta.
cantar -imba.
som kurira.
canto mumbo.
tecer -ruka.
canção mumbo,
tocar -rija.
corneta mbhayapaya.
zumbir -ita mazembera.
dança mutambo.
Tempo livre
brincar -tamba.
cachimbo kandudu, CH:
festejar -busa, -pfara.
dançar -tamba.
desenhar -tara.
esculpir -veza.
futebol thudo.
flauta mutoriro.
fornalha munjere.
harpa cidangari,
jogar -tamba.
instrumento citengerebwe.
jogo mutambo.
poesia
29
tabaco foha.
Religião / O sobrenatural
Animais
adivinhar -fembera.
admiração cishamiso, Animais domésticos
alma máscara nyajece,
mwiha. animal cinyama.
amaldiçoar -nangira. mundo dos mortos
bode bhongo,
amuleto cithumwa. oferta kupa.
benção makomborero. galo jongwe.
chupa-sangue
demónio dhimoni.
deus cimwari. boi n'ombe.
Deus Mwari. cabrito mbuji (geral);
encantamento -shandiswa. cachorro ciimbhwa.
orar -kumbira, gato mbhaka.
enfeitiçar -roya. ovelha
presságio mashura. bvuta, gundata.
envenenar -hisa. pato
profecia ciprofiti. gatagata.
espírito mujimu. perú
profetizar -profeta. piru.
exorcizar -vhisa mwiha. pinto
proteger com feitiçaria -sunga. citiyo.
fantasma gira. porco
sacrifício mudiro. cão imbhwa. nghumba.
feitiçaria kuroya.
santo wakacena. cavalo haci. rebanho mushambi.
feitiço uroi.
tabú -era.
glória uthende. Animais selvagens
veneno mvenene,
louvar -kuja. antílope mbharapara.
veneração goja.
maldição -nangira. búfalo nyati.
visão civoniso,
chacal muhwe.
galinha huku. civeta vhungo.
galinha do mato hanga.
30 31
abutre ngwanga. crista-de-galo ruvazo,
águia hokotora; garra ndhwara,
ave shiri. gema cifo, cipfo.
avestruz ice, inje, moela cikuhununu,
ratazana senji, vhondo.
cegonha garahobwa. ninho saki, njanja.
rato gonjo.
elefante njou. coruja zizi,
toupeira mutukuthwa,
gato silvestre simba. corvo gunguhwe.
girafa hushu. Partes dos animais
hiena bongo.
bossa thamu. ovo zanda.
hipopótamo mvuu. casco dondova, papo dokoriro.
javali dhawana.
cauda mushe, mwishe. pena mbavo,
leão mbhondoro.
chifre nyanga.
leopardo khamba. juba
Vida dos pássaros
mangandanganda, falcão cikoji.
môcho zizi, aterrar -mata.
pássaro shiri. bater -taka mapapa.
marfim zino ronjou. pelicano ziombe. cacarejar -sekesera.
pata dondova, soka. perdiz cikwari. cantar -rira.
macaco zindhede. pele dovo. chocar -sosova.
pangolim harakavhuma. pêlo ukuse, usone. empoleirar-se -mata.
abelha nyuci.
lagarta monitor mbhenembe,
34 35
cacho ngoma, CH:
Vegetação caroço njuru(ru), MA:
casca deme.
espinho muzwa.
Plantas
flor ruva. ananás cihenge.
abacateiro mubhakati.
florescência mupungu. ata roro.
arbusto cikwasha, folha zakani.
árvore muti.
grão mbhumba,
ateira muroro.
bambú sengere.
girassol maringabhera,
goiabeira mukiavha.
laranjeira muraranji, banana gobo.
limoeiro mufurungu.
mangueira mumanga.
palmeira mucindu.
Vegetais
amendoim manduwi.
café kafe.
mapira mapfunde.
mexoeira mbhunga.
Tubérculos
cana-doce muva.
batata mbatata. castanha de cajú korosho,
chá ica.
gergelim uthwiro,
milho mabonore,
alho adyo.
Processos das plantas
beringela birinjari. Outros produtos das plantas
cebola sabora. batata doce rungu. amadurecer -ivha.
inhame dhumbe. crescer -kura.
mandioca mucahwa, germinar -mera.
murchar -futa, -fota.
algodão thonje.
entrar -nghwina,
escorregar -seja.
espalhar -mwaraja.
explodir -putika.
ficar
balançar -ezanisa. -sara, -gara.
ir -enda.
lento ushoni-ushoni.
mexer -phinyauka.
mover mufambiro.
parar -ima.
rápido -kasika.
cair -wa, -mbhwera. rolar -pombera.
chegar -guma. sair -buda.
desaparecer -ngarangara.
descer -dzvuka,
desviar -nzvenga,
subir -khwira.
velocidade kufambisa,
44 45
vir -via, -za. escrever -tara, -nyora.
voltar -hwirira, esfregar -cukuta,
esmagar -pwatisa,
Verbos
partir -pwanya, -gura.
abrandar -pfavisa. conduzir -vhutha.
pendurar -pakaika,
acabar -pera. continuar -enda mberi.
perder -ruza, -sveja.
acumular -unganija, criar -rura, -sika;
piorar -nyanya.
adiantar -tungamira, deitar -sveja.
pôr
agarrar -batirira, deitar fora -sveja.
-dira.
espremer -svina. procurar -tsvaka.
alterar -cinja, -cica. deixar -sia, -regera.
estar -va. provocar -amba.
apagar -pfujura. deixar cair -wisa,
esticar -ndandamura.
apanhar -boja, -bata. demorar -nonoka.
estragar -gujura.
apertar -tsvinya. derreter -nyunguruka.
estrangular -tikinya.
arranjar -nasirira. derrubar -wisa.
evadir -tiza.
arrastar -khwekhwereja. desapertar -ndhuzisa.
fazer barulho -ita joweyowe,
arruinar -pwanyika, descobrir -phetura. puxar -kweva.
furar -bovora.
arrumar -ronga. desistir -pomoka, quebrar -pwanya,
destruir -pwanya. rasgar -mwesa,
dividir -kasha. raspar -para,
recomeçar -tanga.
repetir -phinda.
revolver -phinduja.
atirar -khandira, gotejar -dondha. rodear -zengenera,
brilhar sacudir -vhuruza.
-n'anikira. guardar -viga.
buscar -tsvaka, -tora. dobrar -peta. haver -wanika.
chocar com -takana, empurrar -ndunda. iniciar -tanga, -phera.
começar -tanga, -phera. encontrar -wana. juntar -unganija,
enrolar -pomba. levantar -musa.
entregar -pekeja. melhorar -ita nani.
salpicar -mwamwaijira.
errar -phosa.
segurar -batirira.
esconder -viga, -fisa,
46 47
separar -paraja. untar -zoja.
ser -va. Qualidades
soltar -sunungura.
terminar -peja, -pejisa,
tirar -bvisa. Dimensões / Medida
torcer -monyorosa; alargar -pambhamisa,
trocar -cinja. ventilar -pepetera. alongar -rebesa.
ultrapassar -pindirija, alto -reba.
aplanar -veza cecetere,
aprofundar -jikisa.
leve -reruka.
magro -tete.
medir -pima.
muito maningi.
baixo -fupika; -phwa. oco
cumprido -reba.
pequeno -doko.
curto -fupika.
curva khona.
encurtar -fupisa.
endireitar -tova, -thova.
espesso utindi.
estreito -manika.
pesado -rema.
peso uremu.
plano -va sethere.
recto -rungama.
redondo -ita bhora.
fundo -jika; -zama.
tamanho mupimo.
grande -kura.
torto -kombama,
inchar -zvimba.
largo -phambama,
48 49
Tacto verde mathapa. perfeito -rungama. verdade gwinyiso.
vermelho -tsvuka. sujo -svipa.
Sabor / Cheiro
Quantidades
amargo -vava.
azedo -shasha. cinquenta (50) makumi.
afiar -roja. Números cardinais
sessenta (60) makumi.
agudo -rojwa.
um (1) posa. setenta (70) makumi.
alisar -jura.
dois (2) piri. oitenta (80) makumi.
duro -vanga.
três (3) tatu. noventa (90) makumi.
embotado -koma.
cheirar mal -nuha. quatro (4) cina.
endurecer -vangisa, cem (100) zana.
cheiro kunuha. cinco (5) shanu.
escorregadio -seja. duzentos (200) mazana maviri.
doce -tapira. seis (6) tandhatu.
frio -thondora, quinhentos (500) mazana.
sabor kunaka. sete (7) nomwe. mil (1000) gumi.
liso cecetere,
oito (8) sere.
molhado -bira, Valor
Números ordinais
nove (9) mvumbamwe.
quente -pisa. apropriado -gajana.
dez (10) gumi. primeiro -tanga.
rugoso man'arangajha, bom -naka.
onze (11) gumi naposa. segundo -cipiri.
seco -oma. bonito -nyara, -seja.
doze (12) gumi napiri. terceiro -citatu.
suave -pfava. correcto -va zvona.
treze (13) gumi natatu. último -kugumisira,
viscoso -nambuka. engraçado -sekesa.
catorze (14) gumi nacina.
errado -phosa. Sequência
Cor quinze (15) gumi nashanu.
feio -shata. acrescentar -nyengejera,
amarelo manjani, dezasseis (16) gumi.
importante -va cikuru. aumentar -nyengejera,
azul bhurumu. dezassete (17) gumi nanomwe.
limpo -cena; -dora.
branco -cena. dezoito (18) gumi nasere.
mal -shata.
castanho dezanove (19) gumi.
52 53