Você está na página 1de 49

Revista Fi losfica de Coimbra

Publicao semestral do I n stituto de Estudos Filosficos da Faculdade de Letras


da Un iversidade de Coimbra
Director: Mrio San tiago de Carvalho
Coorden a o Redactorial: An ton io Man uel Martin s e Lu sa Portocarrero F. Silva
Con selho de Redaco: Alexan dre F. O . Morujo, Alexan dre F. de S, Alfredo
Reis, Amn dio A. Coxito, An selmo B orges, An tn io Man uel Martin s, An tn io
Pedro Pita, Carlos Pitta das Neves, Diogo Falco Ferrer, Edmun do B alsemo
Pires, Fern an da B ern ardo, Fran cisco V ieira Jordo t. Hen rique Jales Ribeiro,
Joo Ascen so An dr, Joaquim das Neves V icen te, Jos En carn ao Reis,
Jos M. Cruz Pon tes, Lu sa Portocarrero F. Silva, Marin a Ramos Themudo,
Mrio San tiago de Carvalho, Miguel B ap tista Pereira
As op in ies exp ressas so da exclusiva resp on sabilidade dos Autores
Toda a colaborao solicitada
Distribuio e assin aturas:
Fun dao En g. An tn io de Almeida
Rua Ten en te V aladim, 331
P-4100 Porto
Tel. 226067418; Fax 226004314
Redaco:
Revista Filosfica de Coimbra
I n stituto de Estudos Filosficos
Faculdade de Letras
P-3000-447 Coimbra
TeL 239859900; Fax 239836733
E-Mail : rfc@ci. uc. p t
Preo ( I V A in clu do):
Assin atura an ual 2000: 4. 000$00 ( Portugal) 5. 500$00 ( Estran geiro)
Nmero avulso: 2. 200$00 ( Portugal) 3. 000$00 ( Estran geiro)
REV I STA PATRO CI NADA PELA FUNDAO ENG. ANTNI O DE ALMEI DA
Revista Filosfica de Coimbra
Publicao semestral
V ol. 9 N. 18 O utubro de 2000
I SSN 0872-0851
Artigos
Miguel B ap tista Pereira - O sculo da hermen utica filosfica:
1900-2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Amn dio A. Coxito - O direito da guerra em Lu s de Molin a.
1 - Jus Ad B ellum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
Mrio San tiago de Carvalho - Presen as do p laton ismo em -
Agostin ho de Hip on a ( 354-430 ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
Christop h Asmuth - A gn ese da gn ese . A n oo de ' desen volvi-
men to' n a fen omen ologia do esp rito de Hegel e o seu desen -
volvimen to . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
Lucian o Esp in osa Rubio - Pen sar la n aturaleza hoy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
Nota
Maria Lu sa Portocarrero Silva -Auton omia human a e clon agem 345
Edmun do B alsemo - En saio sobre a in dividualidade p rtica . . . . 351
Crn ica
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
435
Ficheiro de Revistas
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
453
Recen so
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
461
Livros Recebidos n a Redaco
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
467
n dice O n omstico
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
469
n dice do V olume
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
479
CRNI CA
No momen to actual in tegram o I n stituto de Estudos Filosficos trs p rofes-
sores catedrticos jubilados, um p rofessor associado ap osen tado, um p rofessor
catedrtico, dois p rofessores associados com agregao, quatro p rofessores asso-
ciados, dois p rofessores auxiliares, quatro assisten tes con vidados, dois assisten tes
e um assisten te estagirio. No an o lectivo de 1999-2000 p restaram servio efectivo
quin ze docen tes. I n gressaram n o 1 an o da Licen ciatura em Filosofia 42 alun os.
Con clu ram o curso 28 alun os.
A p resen te Crn ica refere-se s actividades admin istrativas, docen tes e cien t -
ficas desen volvidas p elo I n stituto de Estudos Filosficos e p elos seus membros
n o p er odo comp reen dido en tre Setembro de 1999 e Agosto de 2000.
Particip ao dos membros do I n stituto em rgos de gesto e em outras
actividades admin istrativas ao servio da Faculdade e da Un iversidade
- Assembleia da Un iversidade
Doutor ANTNI O MANUEL MARTI NS
Mestre FERNANDA B ERNARDO ALV ES
- Assembleia de Rep resen tan tes
V ice-Presiden te, Doutor MRI O SANTI AGO DE CARV ALHO
- Con selho Directivo
V ice-Presiden te, Doutor ANTNI O MANUEL MARTI NS
- Con selho Cien t fico
V ice-Presiden te, Doutor ANTNI O PEDRO PI TA
Presiden te da Comisso Cien t fica, Doutores ANTNI O MANUEL MARTI NS
Comisso Coorden adora, Doutor ANTNI O MANUEL MARTI NS, JO O MARI A
ANDR E JO S ENCARNAO REI S
- Con selho Pedaggico
Mestre CARLO S PI TTA DAS NEV ES
- Director do I n stituto
Doutor MRI O SANTI AGO DE CARV ALHO
Revista Filosfica de Coimbra - n . 18 ( 2000) p p . 435-452
436
Revista Filosfica de Coimbra
- Secretrio do I n stituto
Mestre DI O GO FALCO FERRER
- Coorden ador da rea Cien t fico-Pedaggica
Doutor AMNDI O AUGUSTO CO XI TO
- Coorden adora do Mestrado
Doutora MARI A LUSA PO RTO CARRERO F. DA SI LV A
- Coorden ador dos Programas Erasmus/Scrates n a rea da Filosofia
Doutor ANTNI O MANUEL MARTI NS
- Coorden ador da Un idade I &D LI F
Doutor JO O MARI A ANDR
- Secretria da Un idade I &D LI F
Doutora MARI A LUSA PO RTO CARRERO F. DA SI LV A
- Director de Publicaes da Faculdade
Doutor MRI O SANTI AGO DE CARV ALHO
- Director-adjun to do Teatro Acadmico de Gil V icen te
Doutor JO O MARI A ANDR
Actividade lectiva
O I n stituto assegura a p rogramao e leccion ao das cadeiras dos cursos de
Licen ciatura e de Mestrado em Filosofia, e colabora n outras Licen ciaturas e
Cursos, mormen te com a Un iversidade do Porto, con forme se in dica a seguir.
a) Licen ciaturas:
Amn dio CO XI TO ( Prof. Catedrtico): " Filosofia em Portugal" e " Semi-
n rio em Filosofia" ( Ramo de Formao Educacion al);
Maria Lu sa Portocarrero F. da SI LV A ( Prol Associada com Agrega-
o): " Hermen utica Filosfica" e " Lin guagem e Hermen utica" ( Mes-
trado);
An tn io Man uel MARTI NS ( Prof. Associado com Agregao): " Filosofia
An tiga" , " tica da Comun icao" ( Curso de Jorn alismo), e " Problemas de
Filosofia da Comun icao" ( Mestrado);
Joo Maria ANDR( Prof. Associado): " Ep istemologia Geral" e " Filosofia
Modern a" ;
Jos En carn ao REI S ( Prof. Associado): " Filosofia do Con hecimen to" e
" Semin rio em Filosofia" ( Ramo de Formao Educacion al);
Mrio San tiago de CARV ALHO ( Prof. Associado): " Filosofia Medieval"
e " Problemas Histricos de Filosofia da Lin guagem" ( Mestrado);
An tn io Pedro PI TA ( Prof. Associado): " Esttica" e " Problemas Actuais
de Filosofia da Arte" ( Mestrado);
Hen rique Jales RI B EI RO ( Prof. Auxiliar): " Lgica" ;
p p . 435-452 Revista Filosfica de Coimbra - n . 18 ( 2000)
Crn ica 437
Edmun do B alsemo PI RES ( Prof. Auxiliar): " Filosofia Social e Pol tica"
e " Problemtica Filosfica da Histria da Filosofia" ;
Maria Fern an da B ern ardo ALV ES ( Assisten te con vidada): " Axiologia e
tica" e " Filosofia Con temp orn ea" ;
An selmo da Silva B O RGES ( Assisten te): " An trop ologia Filosfica" ;
Diogo Falco FERRER ( Assisten te): " O n tologia" ;
Carlos Pitta das NEV ES ( Assisten te): " Filosofia An tiga" e " Metodologias
do Trabalho Filosfico" ;
Alfredo Simes dos REI S ( Assisten te con vidado, requisitado): O rien tao
de Estgio RFE e " Didctica da Filosofia" ;
Joaquim das Neves V I CENTE ( Assisten te con vidado, requisitado): O rien -
tao de Estgio RFE, " Didctica da Filosofia" e " Filosofia da Educao" .
b) Mestrados:
M' L. P. F. DA SI LV A, Coorden adora e docen te do Curso de Mestrado
" Hermen utica, Lin guagem e Comun icao" da Faculdade de Letras da
Un iversidade de Coimbra.
A. M. MARTI NS, Problemas de Filosofia da Comun icao ( Semin rio de
Mestrado). I DEM, Lin guagem e Hermen utica ( Semin rio de Mestrado).
J. M. ANDR, Hermen utica dos Nomes Divin os ( Semin rio de Mestrado
n a FLUP).
M. S. DE CARV ALHO , Problemas Histricos de Filosofia da Lin guagem
( Semin rio de Mestrado). I DEM Temas do Pen samen to Portugus Medieval
( Semin rio de Mestrado n a FLUP).
A. P. PI TA, Problemas Actuais de Filosofia da Arte ( Semin rio do Mestrado
em Lin guagem, Hermen utica e Comun icao).
E. B . PI RES, Con fern cia sobre " A formao e o sign ificado da cr tica
hegelian a da moral kan tian a" ( 1999), n o Curso de Mestrado em Jorn alismo
da FLUC.
c) O utros cursos un iversitrios:
A. B O RGES, Con fern cia sobre " O crime econ mico n a p ersp ectiva
filosfica e teolgica" n o curso de p s-graduao em Direito Crimin al,
Faculdade de Direito, Coimbra. I DEM, Con fern cia sobre " O Homem e a
Morte" n o curso de p s-graduao em Geron tologia Social, I n stituto
Sup erior de Servio Social, Lisboa.
D. FERRER, Colaborao n o curso de traduo alem da FLUC sobre
excertos da obra de K . -O . APEL, Ausein an dersetzun gen .
Revista Filosfica de Coimbra - ti. " 18 ( 2000) p p . 435-452
438 Revista Filosfica de Coimbra
Nomeaes e Provas Acadmicas
a) A Doutora MARI A LUSA P. F. DA SI LV A e o Doutor ANTNI O MANUEL
MARTI NS foram n omeados Professores Associados com o t tulo de Agregao.
O Doutor EDMUNDO B ALSEMO PI RES que p restou p rovas Doutoramen to em
Filosofia ( Dezembro 1999), com a dissertao Povo, Eticidade e Razo. Con tri-
butos p ara o Estudo da Filosofia Pol tica de Hegel n os Fun damen tos da Filosofia
do Direito, n a Persp ectiva da Histria da sua Gn ese e Recep o e Luz da
Reavaliao Cr tica do Direito Natural Modern o, foi n omeado Professor Auxiliar.
b) Particip ao em jris:
A. CO XI TO :
V ogal de jri p ara p rofessor catedrtico ( Jan eiro de 2000, n a Un iversidade
do Porto). V ogal de jri de con curso p ara p rofessor associado ( Jan eiro de 2000,
n a Un iversidade do Porto). V ogal de jri de p rovas de doutoramen to ( Jan eiro de
2000, com arguio, n a Un iversidade de Lisboa). V ogal de jri de p rovas de
agregao ( Abril de 2000, com arguio, n a Un iversidade de Coimbra).
M. L. P. F. DA SI LV A:
V ogal do doutoramen to em Filosofia do Mestre Edmun do B alsemo Pires
( Un iversidade de Coimbra ); Arguen te do doutoramen to em Letras de Alcin o
Teixeira ( Un iversidade Nova de Lisboa) sob o tema " Fin itude e on tologia em
Merleau - Pon ty " ( 24 de Setembro de 2000 ); Arguen te do doutoramen to em
Filosofia de Jos Man uel Morgado Helen o ( Un iversidade de Lisboa ) sob o tema
" Hermen utica e O n tologia em P. Ricoeur" ( Jan eiro de 2000); V ogal do doutora-
men to em Letras de Joaquim Cardozo Duarte ( Un iversidade Catlica Portuguesa)
sob o tema " A p otica do desejo . Uma in troduo filosofia de Jean Nabert"
( Jun ho de 2000 ); V ogal em Provas de Agregao do Doutor An tn io Man uel
Martin s ( Un iversidade de Coimbra , Abril de 2000); V ogal em p rovas de Mestrado
de Luis A F. C. Umbelin o e Maria I . P. T. do Amaral ( Un iversidade de Coimbra).
A. M. MARTI NS, V ogal do doutoramen to em Filosofia do Mestre Edmun do
B alsemo Pires ( Un iversidade de Coimbra).
M. S. DE CARV ALHO , Arguen te em p rovas de doutoramen to n a Un iversidade
de Salaman ca ( Esp an ha) sobre a filosofia de Joo Escoto Erigen a.
b) Provas de Mestrado:
A Lic. Simon a Don ato , foi ap rovada em p rovas de Mestrado com a disser-
tao O sen tido e a sua con tin gn cia . Emilio Garron i leitor de B en edetto
Croce, orien tada p elo Doutor A. M. MARTI NS.
O Lic. Joo Tiago Proen a , foi ap rovado em p rovas de Mestrado com
a dissertao O belo n atural em Adorn o, orien tada p elo Doutor A. M.
MARTI NS.
p p . 435-452 Revista Filosfica de Coimbra - n . 18 ( 2000)
Crn ica
439
Homen agem ao Doutor Fran cisco V ieira Jordo
No p reciso dia em que se p erfaziam seis an os sobre a sua morte p rematura,
29 de Maro de 2000, n a Sala dos Con selhos da Faculdade de Letras, teve lugar
a cerimn ia de homen agem memria do malogrado Professor do I n stituto de
Estudos Filosficos, Doutor Fran cisco V ieira Jordo ( 1939-1994). Coorden ador
redactorial da Revista Filosfica de Coimbra, cuja criao a ele muito deve,
recordmos o seu en sin o de O n tologia e Filosofia da Religio, a sua in vestigao
p rofun da sobre B en to de Esp in osa, os in meros trabalhos meditan do temas varia-
dos " do p en samen to grego an lise da exp erin cia m stica" ( vd. Revista Filos-
fica de Coimbra ( vol. 3, n 5, p . 3), a sua fidelidade saga do Ser que a p resen a
n adificadora da morte in terromp eu. Tratou-se tambm, n a ocasio, de lan ar os
dois volumes de Da Natureza ao Sagrado. Homen agem a Fran cisco V ieira Jordo
( Porto: Fun dao En g. An tn io de Almeida 1999, 939 p gin as), os quais visavam,
como escreveu n a " Nota de Abertura" o Doutor Miguel B ap tista Pereira ( p . 11),
abrir " um esp ao de viva rememorao, on de p rossiga a sua memria, p ois dema-
siado dbil o p en samen to, que n o d lugar aos seus mortos" . Por seu lado, o
Director do I n stituto p rocurou recordar ( n o sen tido etimolgico da p alavra) o
p ercurso acadmico e cien t fico do Doutor F. V . Jordo, a sua dedicao exemp lar
res un iversitaria , o dilogo p erman en te que p raticou das " in tuies do p assado"
com as " in tuies do p resen te, n o sen tido de uma tomada de p osio cr tica a
resp eito das gran des questes subjacen tes a todo o question ar human o" , o seu
modo human o de meditar a tradio filosfica.
O rien tao de dissertaes em curso
a) Doutoramen to:
A. M. MARTI NS, Mestre An tn io Pedro Mesquita, I n div duo. Uma p ers-
p ectiva aristtelica ( Faculdade de Letras da Un iversidade Clssica de
Lisboa); I DEM, An tn io Camp elo Amaral, Potica, tica e p ol tica
n a filosofia aristotlica da aco ( Un iversidade Catlica Portuguesa -
Lisboa).
J. M. ANDR( co-orien tador), Mestre I sabel Maria Carrilho Calado An tun es
Lop es, Reabilitan do o grap hein : fron teiras da imagem com o verbal em
Teoria e Histria da I magem ( t tulo p rovisrio).
A. P. PI TA, Mestre Hlder Gomes, Relativismo axiolgico n a arte con tem-
p orn ea ( t tulo p rovisrio). Co-orien tador: Doutor V tor Serro, FLUL.
I DEM, Mestre I sabel Maria Jorge Gomes, Desassossego e iden tidade n ar-
rativa ( Cultura Portuguesa, FLUC). Co-orien tador: Doutor Carlos Reis,
FLUC. I DEM, Mestre B n dicte Houart, Lyotard e o con ceito de resistn cia
( t tulo p rovisrio). ( Filosofia, FLUP). Co-orien tao com o Doutor Diogo
Alcoforado, FLUP.
Revista Filosfica de Coimbra - n P 18 ( 2000) p p . 435-452
440
Revista Filosfica de Coimbra
b) Mestrado:
M. L. PO RTO CARRERO , Lic. Maria do Cu de Jesus e Cun ha, " Sen tido e
Existn cia em V erg lio Ferreira" . I DEM, Lic. Fern an do Ac lio Saldan ha,
" Mal, S mbolo e Hermen utica em Ricoeur" .
A. M. MARTI NS, Lic. Maria de Ftima Carvalho, " A cr tica da racion ali-
dade em Maria Zambran o" . I DEM, Lic. Maria de Ftima Fon seca Martin s,
" A ideia de bem comum em Rawls" . I DEM, Lic. Clia Gameiro Pedro,
" A cr tica de Habermas Hermen utica de Gadamer" . I DEM, Lic. Carla
I sabel A Martin s, " O p ol tico em H. Aren dt" .
M. S. CARV ALHO , Lic. An tn io Jos Abreu da Silva, " O Tratado da Justia
Comutativa" ( FLUP). I DEM, Lic. Palmira Fern an des de Figueiredo,
" O Comen trio do Perihermen eias do Curso Con imbricen se" ( FLUP).
A. P. PI TA, Lic. Maria da Con ceio B arros, " Joo Jos Cochofel o real
futuran te da arte" ( Un iversidade do Min ho).
rea Cien t fico- Pedaggica de Filosofia
Ncleos de estgio coorden ados p elos Mestres A. REI S e J. V I CENTE: Escolas
Secun drias Avelar B rotero, D. Duarte, Esgueira, Pombal, Quin ta das Flores,
Can tan hede, Jaime Magalhes Lima, O liveira do B airro, Figueir dos V in hos e
Accio Callazan s Duarte.
Un idades e Cen tros de I n vestigao
a) O I n stituto acolhe a Un idade I &D " Lin guagem, I n terp retao e Filosofia" ,
e a gen eralidade dos seus membros esto in tegrados n os p rojectos de in vestigao
p atrocin ados e coorden ados p ela Un idade I &D LI F. Nesse mbito, foram desen -
volvidas diversas actividades em estreita colaborao en tre as duas in stituies,
e muito da in vestigao realizada n o mbito da Un idade tem uma rep ercusso
directa n a leccion ao e p roduo cien t fica realizadas n o mbito do I n stituto.
Sobre estas actividades, p oder con sultar-se: www. fl. uc. p tllif
b) Particip ao n outras un idades ou cen tros de in vestigao.
A. M. MARTI NS, I n vestigador n o p rojecto " Estudo da I den tidade Colectiva
Nacion al" ( SNCI ; research task ( 1-7):6 ) coorden ado p elo Doutor D dac Ramirez
da Un iversidade de B arcelon a.
M. S. CARV ALHO , Colaborador do Cen tro de Histria da Sociedade e da
Cultura ( FLUC). I DEM, Con sultor do Programa " Corp o e Natureza" ( FLUP).
A. P. PI TA, I n vestigador do Cen tro de Estudos I n terdiscip lin ares do Sculo
XX - CEI S 20 ( Un iv. de Coimbra).
p p . 435-452 Revista Filosfica de Coimbra - n . 18 ( 2000)
Crn ica 441
En con tros e con fern cias
Realizaram-se n o p er odo, em colaborao com a un idade I &D LI F:
Con fern cia in titulada " Soberan a y Nacin en H. Heller" , p or M. H. MARCO S
da Un iversidade de Salaman ca ( Novembro 1999);
Con fern cia in titulada " Carn ap e o revision ismo histrico" , p or J. C. P. de
O LI V EI RA, da Un iversidade de Camp in as ( Dezembro 1999);
Con fern cia in titulada " Le souffrir dan s I a p hilosop hie de l' action " p or
G. V I NCENT da Un iversidade de Estrasburgo ( Maro, 2000);
Con fern cia in titulada " La mdiation du corp s dan s le Pen tec tisme" , p or
J. -P. B ASTI AN, da Un iversidade de Estrasburgo ( Maro, 2000);
Colquio " Camin hos do Platon ismo" , organ izado em colaborao com o
I n stituto de Estudos Clssicos ( Maro, 2000);
Con fern cia in titulada " Do Mun do da V ida ao Mun do do Texto. Fen omen o-
logia e Hermen utica em Paul Ricoeur" , p or M. AGI S V I LLAV ERDE da Un iver-
sidade de San tiago de Comp ostela ( Maio, 2000).
Particip ao de membros do I n stituto em reun ies cien t ficas
Ma L. P. F. DA SI LV A, " Corp o-p rp rio, sofrimen to, memria" , comun icao ao
Colquio I n tern acion al " A Dor e o Sofrimen to hoje" ( Porto 27-29 de Maro de 2000);
I DEM, " A rep ercusso histrica de Heidegger em Gadamer" , comun icao ao
Semin rio " O n tologia e hermen utica em Heidegger" ( Particip ao n o Projecto
Heidegger em Portugus, coorden ado p ela Doutora I ren e B orges Duarte da Un i-
versidade de Lisboa, Maio de 2000).
A. M. MARTI NS, " A recep o da Metaf sica de Aristteles n a segun da metade
do sc. XV I " , comun icao ao 1 Colquio Luso-B rasileiro de Pesquisa Filosfica
( Un iv. Federal do Rio de Jan eiro, 23-27 de Agosto de 1999).
J. M. ANDR, " Hombre y Naturaleza en Nicols de Cusa: el microcosmos en
un a p ersp ectiva din mica y creadora" comun icao ao Con gresso I n tern acion al
de Filosofia Medieval sobre " Hombre e n aturaleza en el p en samien to medieval
( organ izado em B uen os Aires p elo Grup o Argen tin o de Filosofia Medieval e p elo
I n stituto Teolgico Fran ciscan o " Fray Lu s B olan os" , B uen os Aires, O utubro de
1999); I DEM, " Filosofia e B iologia" comun icao ao I V En con tro de B iologia da
Regio Cen tro, sobre " Filosofia da cin cia e desen volvimen to susten tvel" ( orga-
n izado n a Covilh p ela Associao de Professores de B iologia, Maro de 2000).
I DEM, " Multiculturalismo e Comun icao" comun icao ao 12 En con tro da
Associao dos Professores de Exp resso e Comun icao V isual, sobre " Multi-
culturas" ( Fun chal, Abril de 2000). I DEM, " Pluralidad de creen cias y diferen cia
de culturas: de I a con cordia ren acen tista a I a educacin in tercultural" comun icao
ao Con gresso " Pluralidad de Creen cias, Un idad de Religin " ( Dep artamen to de
Filosofia y Lgica, Un iversidade de Salaman ca, Maio de 2000).
Revista Filosfica de Coimbra - n . 18 ( 2000) p p . 435-452
442
Revista Filosfica de Coimbra
J. REI S, " O temp o de Plato a Plotin o" , comun icao ap resen tada n o Colquio
" Camin hos do Platon ismo" ( FLUC, Maro de 2000).
M. S. CARV ALHO , " Hombre y Naturaleza en el Pen samien to Medieval" ( B uen os
Aires, O utubro de 2000); I DEM, " Corp o e n atureza. Sen tidos e Rep resen taes"
( Un iversidade do Porto, Fevereiro de 2000); I DEM, " Presen as do Platon ismo em
Agostin ho de Hip on a" , comun icao ap resen tada n o Colquio " Camin hos do
Platon ismo" ( FLUC, Maro de 2000).
A. P. PI TA, " Formas da esttica. V elocidade, exp resso, deformao" , comu-
n icao Jorn ada " Reflexes em volta da esttica con temp orn ea" ( Un iversidade
do Min ho, Novembro de 1999).
H. J. RI B EI RO , " From Russell' s Logical Atomism to Carn ap ' s Aufbau: Rein ter-
p retin g the Classic an d Modern Con cep ts on the Subject" , con fern cia n o I n stitut
V ien n a Circle, Austria ( Novembro de 1999). I DEM, " Rejeio versus aceitao de
K an t n a filosofia an al tica con temp orn ea" , Con fern cia n a Un iversidade de
Toulouse-Le Mirail ( Fevereiro, 2000).
E. B . PI RES, Hegel' s con cep t of En tzweiun g an d Luhman n ' s accoun t of Ausdif-
feren zierun g, comun icao ao 23 Con gresso da I n tern ation ale Hegel-Gesellschaft
( Zagreb, Agosto de 2000).
F. B ERNARDO , " L' -ven ir de I a p aix - dan s I a trace d' E. Lvin as" , comun i-
cao ao XXV I I ! Con gresso I n tern acion al das Associaes de Filosofia de L n gua
Fran cesa ( 29 Agosto-2 Setembro, B olon ha).
A. B O RGES, " An trop ologia do p rocesso de morrer" comun icao ao Colquio
I n tern acion al " A Dign idade da Pessoa Human a n o O caso da V ida" ( Un iversidade
do Porto, Novembro de 1999). I DEM, " V alores e Comun idade" comun icao ao
Colquio " Educao e Comun idade" ( Un iversidade Fern an do Pessoa, Porto, Dezem-
bro de 1999).
Actividades extra - un iversitrias ligadas filosofia
J. M. ANDR, Presiden te da Mesa da Assembleia geral da Associao de
Professores de Filosofia. I DEM, Ap resen tao do livro de ANTNI O PEDRO PI TA,
A exp erin cia esttica como exp erin cia do mun do. A Esttica segun do Mikel
Dufren n e ( Casa Mun icip al da Cultura de Coimbra, Maro de 2000). I DEM, Aco
p ara Professores da Escola Secun dria da Quin ta das Flores, sobre I n terdiscip lin a-
ridade e educao in tercultural ( Jan eiro de 2000). I DEM, Con fern cia sobre " Con s-
truir a p az n o dilogo in tercultural" ( Colgio de An adia, Fevereiro 2000, Escola
Secun dria Joaquim de Carvalho, Figueira da Foz e Escola Secun dria Jos
Estevo, Aveiro, Abril de 2000). I DEM, Mesa-redon da n a Casa Mun icip al da
Cultura, sobre Teatro Pop ular, p romovida p elo GEFAC ( Fevereiro de 2000).
I DEM, Con fern cia sobre " Saber cien t fico e reflexo filosfica" ( Escola Secun -
dria Frei Heitor Pin to, Covilh, Maro de 2000). I DEM, Con fern cias sobre
p p . 435-452 Revista Filosfica de Coimbra - n . 18 ( 2000)
Crn ica
443
" Tolern cia e Educao p ara a Paz" ( Escola Secun dria Joaquim de Carvalho e
Escola Secun dria de Lea da Palmeira , Abril de 2000 ). I DEM, Con fern cia sobre
" Tolern cia e a Con struo das Paz n o Dilogo en tre as Culturas " ( Escola
Secun dria Dom Din is, Coimbra, Maio de 2000 ). I DEM, moderador, n o debate
sobre " O s sen hores da Guerra e as fbricas da guerra" ( Coop erativa B on ifrates,
Casa Mun icip al de Cultura de Coimbra , Maio de 2000).
A. M. MARTI NS, " O ep icurismo de Lucrcio " comun icao ao En con tro da
Associao de Professores de Filosofia ( Con deixa, O utubro de 1999).
A. P. PI TA, Ap resen tao do livro de JO O MARI A ANDR, Pen samen to e
afectividade ( Teatro Acadmico de Gil V icen te, Coimbra, Novembro de 1999).
I DEM, Comissrio cien t fico do colquio " Forma e emoo - As artes e as
cin cias n o horizon te da racion alidade " , ( 26 e 27 de Novembro de 1999, orga-
n izado p ela Casa-Museu Abel Salazar, n a Faculdade de Cin cias da Un iversidade
do Porto ). I DEM , Con fern cia sobre " A p oesia n a filosofia de An tero " ( Escola
Secun dria de Porto de Ms, Dezembro de 1999). I DEM, Con fern cia " Sobre
An tero" ( Academia de Cultura e Coop erao , Leiria, Abril de 2000). I DEM,
Con fern cia sobre " B en to de Jesus Caraa : crise e en ciclop edismo " ( Setbal ,
Maio de 2000 ). I DEM, Con fern cia " Sobre a Saudade " ( Escola Secun dria de
Con deixa , Maio de 2000 ). I DEM, Con fern cia sobre " A filosofia hoje" ( I n stituto
Piaget , Macedo de Cavaleiros , Maio de 2000). I DEM, Con fern cia sobre " Abel
Salazar, artista e filsofo da arte" ( CCR - Cen tro Comun e di Ricerca , Milo,
Jun ho de 2000 ). I DEM, Particip ao n a Mesa redon da sobre " A imp ren sa
clan destin a " ( B iblioteca Nacion al, Lisboa, O utubro de 1999). I DEM , Coorden ao
do ciclo de " Con versas ao fim da tarde" ( organ izadas p ela comp an hia de teatro
A Escola da Noite, em torn o da p ea de Milan K un dera Jacques e o seu amo,
Dezembro de 1999). I DEM, Ap resen tao do livro de Alberto V ilaa B en to de
Jesus Caraa , militan te in tegral do ser human o ( Casa da Cultura de Coimbra,
Maio de 2000 ). I DEM, Comissrio cien t fico do colquio " O an o em que o Sol
n asceu - A imp ren sa cultural p ortuguesa , 1937-1940" ( organ izado p ela Casa
Museu Abel Salazar, Matosin hos , Jun ho de 2000 ). I DEM, Aco de formao sobre
os fun damen tos filosficos do n eo-realismo ( V ila Fran ca de Xira , 21, 26 e 28 de
Jan eiro de 2000).
A. B O RGES, Lan amen to do livro de Joo Maria An dr , Pen samen to e afectivi-
dade ( Fun dao En g. An tn io de Almeida) Maro de 2000 ; I DEM, Palestra sobre " O s
ltimos in stan tes da vida" ( Maro de 2000) n a Associao Portuguesa dos Tcn icos
de Cardiop n eumologia ( Porto ); I DEM, Lan amen to do livro de Mrio de O liveira, Nem
Ado e Eva n em Pecado O rigin al ( Porto, Feira do Livro ) Jun ho de 2000.
A. REI S, " A escola e os Camin hos do Futuro " comun icao ao Colquio dos
26 an os da Revista " O Professor" . I DEM, " Diagn ostic lin guistique : sa n ecessit
et son utilit dan s 1' in itiation 1' tude de I a p hilosop hie " , comun icao ao " Colloque
de I ' ACI REPH " e p articip ao n a mesa redon da, deste mesmo colquio, sobre
" L' En seign emen t de I a Philosop hie 1' tran ger" ( Lyce B alzac, Paris).
Revista Filosfica de Coimbra - ,i. 18 ( 2000) p p . 435-452
444 Revista Filosfica de Coimbra
J. N. V I CENTE, " Relao Pedaggica e V alores" comun icao s Primeiras
Jorn adas de Formao Educacion al ( Escola B sica 2 , 3 / Secun dria de O liveira
de Frades , Maro de 2000). I DEM , Membro da equip a do Dep artamen to do En sin o
Secun drio p ara reformulao dos Programas de Filosofia do En sin o Secun drio.
Revista Filosfica de Coimbra
No p er odo em causa foram p ublicados os n 15 e 16 ( 1999), com os seguin tes
artigos:
M. B . PEREI RA, " Metaf sica e modern idade n os camin hos do miln io" ;
I DEM, " Filosofia e memria n os camin hos do miln io" ;
A. CO xI TO , " Luis de Molin a e a Escravatura" ;
J. REI S, " O temp o em K an t" ;
M. S. CARV ALHO , " Cultural in teraction s in Medieval I berian Pen in sula: Review
Article" ;
H. J. RI B EI RO , " Prop osies de Russel, p rop osies russelian as e outros p ro-
p rosies: elemen tos p ara uma discusso de Gillermo Hurtado" ;
E. B . PI RES, " O p ovo n o sabe o que quer" . Algun s asp ectos da cr tica
hegelian a a J. J. Rousseau, a resp eito da ideia de legitimidade e da origem do
Estado en tre 1817/1818 e 1820" ;
F. B ERNARDO , " Da resp on sabilidade tica tico-p ol tica-jur dica: A in con -
dio da resp on sabilidade tica en quan to in con dio da subjectividade do sujeito
segun do Emman uel Lvin as" ;
O utras Publicaes
a) O bras in dep en den tes:
J. M. ANDR, Pen samen to e afectividade. Sobre a p aixo da razo e as
razes das p aixes ( Quarteto, Coimbra, 1999).
A. P. PI TA, A exp erin cia esttica como exp erin cia do mun do ( Camp o das
Letras, Porto, 1999).
b) Tradues:
F. B ERNARDO , Traduo e n otas de J. DERRI DA, O mon olin guismo do outro
( Camp o das Letras, Porto, 2000).
c) V olumes colectivos editados p or membros do I n stituto:
A. M. MARTI NS, J. ANDR & M. S. CARV ALHO ( Eds. ), Da Natureza ao
Sagrado. Homen agem a Fran cisco V ieira Jordo ( 2 vols. , Fun dao En g.
An tn io de Almeida, Porto, 1999).
A M. MARTI NS, A. CARDO SO & L. R. SANTO S ( Eds. ), Fran cisco Surez
( 1548-1617). Tradio e Modern idade. ( Colibri, Lisboa, 1999).
p p . 435-452 Revista Filosfica de Coimbra - n . 18 ( 2000)
Crn ica
445
d) Publicaes dos membros do I EF em outros lugares:
A. CO XI TO , " A p rojeco de Aristteles n o p en samen to p ortugus" in
Raizes greco - latin as da cultura p ortuguesa . Actas do I Con gresso da
APEC ( Coimbra, 1999) 271-278.
I DEM , " A restaurao escolstica . Cap tulo I - Pedro da Fon seca" in Histria
do Pen samen to Filosfico Portugus , V ol. I I ( Lisboa, 2000).
I DEM, " A restaurao escolstica . Cap tulo I I - O Curso Con imbricen ses"
in Histria do Pen samen to Filosfico Portugus , V ol. I I ( Lisboa, 2000).
M. L. P. F. DA SI LV A, " O sign ificado hermen utico da exp erin cia da obra
de arte em H. -G. Gadamer" in O Homem e o Temp o . Liber amicorum p ara Miguel
B ap tista Pereira ( Porto, 1999, 497-515)
I DEM, " Sobre a Amizade" , in A. M. MARTI NS, J. M. ANDR& M. S. CARV ALHO
( Eds. ), Da Natureza ao Sagrado . Homen agem a Fran cisco V ieira Jordo ( Porto,
1999) 707-723.
A. M. MARTI NS, " Plato: o filsofo e a cidade" in Arquip lago - Filosofia 6
( 1998) 47-57.
I DEM , " Teoria ou tip ologia da racion al idade ? " in O Homem e o Temp o. Liber
amicorum p ara Miguel B ap tista Pereira ( Porto: Fun dao En g. An tn io de Almeida,
1999)115-123.
I DEM, " Tp ica metaf sica : de Fon seca a Surez" in A. Cardoso, A. M. Martin s
& L. R. San tos ( Eds. ), Fran cisco Surez ( 1548-1617). Tradio e Modern idade
( Lisboa, 1999), 157-168.
I DEM, " Metaf sica dep ois de K an t ? Ntula sobre o in terldio Hen rich -
Habermas " in A. M. MARTI NS, J. M. ANDR& M. S. CARV ALHO ( Eds. ), Da Natureza
ao Sagrado. Homen agem a Fran cisco V ieira Jordo ( Porto, 1999), 101-114.
I DEM , " A recep o da Metaf sica de Aristteles n a segun da metade do sc.
XV I " ( Rio de Jan eiro, 2000).
J. M. ANDR, " O outro corp o de Descartes" , in A. M. MARTI NS, J. M. ANDR
E M. S. CARV ALHO ( Eds. ) Da n atureza ao sagrado . Homen agem a Fran cisco
V ieira Jordo ( Porto, 1999, 313-366).
I DEM, " Homem e n atureza em Nicolau de Cusa: o microcosmo n uma p ers-
p ectiva din mica e criadora " in V eritas , 44/3 ( 1999), 805-814.
J. REI S, Prazer ou a essn cia do tico e do esttico , in A. MARTI NS, J. ANDR
& M. S. CARV ALHO ( Eds. ), Da Natureza ao Sagrado. Homen agem a Fran cisco
V ieira Jordo ( Porto, 1999).
M. S. CARV ALHO , " Homem e Natureza em Hen rique de Gan d: uma mudan a
de rumo n a an trop ologia augustin ista " V eritas 44/3 ( 1999) 679-694;
I DEM, " Medieval I n fluen tes in the Coimbra Commen taries ( An I n quiry I n to the
Foun dation s of Jesuit Education )" Patristica et Mediaevalia 20 ( 1999) 19-37;
I DEM , " Frei An dr do Prado" in P. Calafate ( Dir. ), Histria do p en samen to
Filosfico Portugus ( Lisboa, 1999) 249-273;
Revista Filosfica de Coimbra - n . 18 ( 2000 ) p p . 435-452
446 Revista Filosfica de Coimbra
I DEM , " Surez : Temp o e Durao" in A. Cardoso et al. ( Coord. ), Fran cisco
Surez ( 1548-1617). Tradio e Modern idade ( Lisboa, 1999) 65-80;
I DEM , " Dois casos de tran slao da filosofia de exp resso rabe n o Portugal
medieval : Joo de Sevilha e Lima e Afon so Din is de Lisboa ( No oitavo cen ten rio
da morte de Averris)" Human stica e Teologia 20 ( 1999) 259-271;
I DEM, " Falar divin amen te . . . O tema n eop latn ico da descon struo " in A. M.
MARTI NS, J. M. ANDR & M. S. CARV ALHO ( Eds. ), Da Natureza ao Sagrado,
Homen agem a Fran cisco V ieira Jordo ( Porto, 1999), 799-825;
I DEM, " O liveira Martin s em Alexan dria : A Patr stica em ' O Helen ismo e a
Civilizao crist" http ://www . hot-top os . com/n otan d6 / san tiago. htm
A. P. PI TA, " Neorealismo " in J. L. GAV I LANES &A. APO LI NRI O ( Dir. ), Historia
de I a literatura p ortuguesa ( Madrid , 2000).
I DEM , " Temas e figuras do en sa smo cin ematogrfico " in L. R. TO RGAL ( DI R. ),
O cin ema sob o olhar de Salazar ( Lisboa, 2000).
H. J. RI B EI RO , 1. " Da imagem oficial de Russell reabilitao da sua filo-
sofia " in A. M. MARTI NS , J. M. ANDR& M. S. CARV ALHO ( Eds. ), Da Natureza
ao Sagrado , Homen agem a Fran cisco V ieira Jordo ( Porto, 1999).
I DEM , " Towards a Reformulation of An alytic Con cep t of lhe History of
Philosop hy " in Actas do I n tern ation al Con gress : An alytic Philosop hy at lhe Turn
of lhe Cen tury ( San tiago de Comp ostela , 1999).
E. B . PI RES , A Gn ese da Cen sura da Acomodao
dirigida Filosofia
Pol tica das Grun dlin ien der Philosop hie des Rechts n a Histria da sua
Recep o en tre 1821 e 1857, in M. . GMEZ & M. ' del Carmen MART[N ( Eds. ),
Razn , Libertad y Estado en Hegel . I Con greso I n tern acion al ( 5 - 9 de Mayo de
1998) - Sociedad Esp an ola de Estudios sobre Hegel ( Salaman ca , 2000) 237-248.
F. B ERNARDO , " L n gua matern a , iden tidade e hosp italidade: p ressup ostos da
cr tica derridan ian a do cosmop olitismo " in A. MARTI NS, J. ANDR & M. S.
CARV ALHO ( Eds. ), Da Natureza ao Sagrado . Homen agem a Fran cisco V ieira
Jordo ( Porto, 1999) 125-198.
I DEM " Da reduo fen omen olgica tica meta- on to-fen omen olgica : Levin as
e Derrida , herdeiros de Husserl " in edio do colquio " Evidn cia e I n terp re-
tao" , 18-19 Maio 2000 , Cen tro de Filosofia da Faculdade de Letras de Lisboa.
I DEM , " L' -ven ir de I a p aix - dan s I a trace d ' E. Lvin as " in Actes du XXXV I I I
Colloque I n tern ation al des Ass. des Socits de Philosop hie de Lan gue Fran aise.
I DEM ( Co-autora ), " A recep o de Heidegger em Portugal " , in Philosop hica,
13 ( 1999 ), 151-167.
A. B O RGES, " Sobre o Homem e o Corp o em Pedro La n En tralgo" in O Homem
e o Temp o. Liber amicorum p ara Miguel B ap tista Pereira ( Porto 1999) 53-85.
I DEM , " Sobre o dilogo in ter- religioso" , in I greja e Misso 182 ( 1999) 343-352.
I DEM, " Cren tes e Ateus: o Elogio da p ergun ta" , in Didaskalia 29 ( 1999) 335-352.
I DEM , " An trop ologia do p rocesso de morrer" , in B rotria 150/2 ( 2000)
185-202.
p p . 435-452 Revista Filosfica de Coimbra-n . 18 ( 2000)
Crn ica
447
I DEM, " O crime econ mico n a p ersp ectiva filosfico-teolgica" ,
in Revista
Portuguesa de Cin cia Crimin al 10/1 ( 2000) 7-35.
I DEM, " O Temp o p ara alm do temp o" , in V RI O S, A I magem do temp o
( Lisboa, 2000) 393-403.
I DEM, " Time beyon d Time" , in V RI O S, The I mage of Time ( Lisboa, 2000)
393-403.
I DEM, " O que uma I greja? O que uma Seita? " , in I greja e Misso, 178
( 1998), 195-206.
I DEM, Prefcio traduo p ortuguesa de H. HAAG, Liberdade aos Cristos
( Lisboa, 1998), I I I -I X.
I DEM, " Morte, Pessoa e Tran scen dn cia" , in A. MARTI NS, J. ANDR& M. S.
CARV ALHO ( Eds. ), Da Natureza ao Sagrado. Homen agem a Fran cisco V ieira
Jordo ( Porto 1999), 67-100.
I DEM, " An trop ologia do Processo de Morrer" , in B rotria 150/2 ( 2000),
185-202.
D. FERRER, Recen so a: K . Schmidt, G. F. W. Hegel. Wissen schaft der Logik - die
Lehre V om Wesen ( Paderborn , 1997), in Hegel-Studien 33 ( 1998), 244-247 [2000] .
J. N. V I CENTE, " Subs dios p ara uma cr tica do discurso p edaggico" , in J. A.
P. RI B EI RO ( Ed. ), O Homem e o Temp o. Liber amicorum p ara Miguel B ap tista
Pereira ( Porto, 1999), 367-396.
d) Con selhos Editoriais e Coleces:
A. M. MARTI NS, Membro do Con selho de Redaco da Revista An ales del
Semin ario de Historia de I a Filosofia ( Madrid) e da Revista Portuguesa de Filo-
sofia ( B raga).
J. M. ANDR, Coorden ador da coleco " Camin hos" da Quarteto Editora
( Coimbra).
M. S. CARV ALHO , Membro do Con selho de Redaco da Revista B iblos
( Coimbra).
I DEM, Membro do Con selho Cien t fico da Srie Medievalia. Textos e Estudos
( Porto).
A. REI S, Membro do Con selho de Redaco da Revista. Diotiln e. l' Agora
( Paris).
B iblioteca do I n stituto
Duran te o p er odo em causa a B iblioteca do I EF registou 1435 utilizadores.
Requisitaram- se leitura 2358 esp cies . No seu acervo con ta actualmen te com
11. 010 volumes . Foram adquiridos n o p er odo em refern cia , com verbas da
Un idade LI F e do p rp rio I n stituto , 597 t tulos.
Foi actualizada e retomada a assin atura das seguin tes revistas cien t ficas:
K an t- Studien , Revue p hilosop hique de Louvain e Zeitschrift filr p hilosop hische
Forschun g.
Revista Filosfica de Coimbra - tt 18 ( 2000) p p . 435-452
448
Revista Filosfica de Coimbra
Resumos de Teses de Mestrado
Lu s An tn io Ferreira Correia UMB ELI NO . O O lho e o Esp ao: Fen o-
men ologia e O n tofen omen ologia do Esp ao em M. Merleau - Pon ty, Coimbra,
2000.
Quan do, absorvido p or um motivo que se faz carn e an te o seu olhar, o p in tor
sen te a n atureza reflectir-se, p en sar- se em si, saber-se atravs do seu corp o, alberga
j a certeza de que o mun do jamais se oferece n a p len itude de uma con tin uidade
objectiva e exaur vel ou n a ilusria con struo calculadora de uma realidade
derivada p orque disp on vel teoretico-cogn oscitivamen te, mas ap en as n um p er-
gun tar in tra -on tolgico que faz de cada gesto do p in cel n o um movimen to de
" maitre et p ossesseur de I a n ature" mas testemun ho en do-top olgico do n ascer
con tin uado das coisas. A este corao do mun do p erten ce o p in tor como corp o
que se emp resta, corp o viden te-vis vel ou elemen to que, n a n atureza, p ermite
n atureza exp ressar-se, ter voz e dign idade ( M. B . Pereira). Falamos do cump rimen to
ltimo da emp resa fen omen olgica ao revelar n o olhar esteseolgico uma dimen -
so in con torn vel de recep tividade que acolhe a exp resso muda p rocura de ser
exp resso do seu p rp rio sen tido, ou irreflectido imp oss vel de catalogar como
dificuldade temp orria. Uma remeditao p rofun da revelar o Esp ao como o
p rp rio horizon te da min ha situao; mas esta n o j a questo da min ha
" localizao" , mas a de um V is vel cruzado de I n vis vel que n o meu corp o p arece
fazer- se " gn ese secreta e fervorosa" como se " as coisas p assassem p or mim" p ara
serem exp resso e, p recisamen te n esse momen to, esp acializassem o corp o e lhe
p ermitissem ter um lugar. O Esp ao assim Top os de uma Sin n gebun g esp acia-
lizan te ou p roto- esp acializan te en quan to revela a p erten a do sujeito ( corp o quias-
maticamen te tresp assado-tresp assan te) ao p rp rio movimen to de fen omen alizao
do Ser como testemun ha on tofen omen olgica, como dobra ou resson n cia p ois
aquele n o sen o n dice de uma relao " que reflecte a min ha in carn ao e da
qual eu sou a con trap artida" . " Estar" n o esp ao " ser" in vestido n a " filigran a"
de cada " lugar de mun do" ( M. Richir). I mp e-se deste modo reflexo uma
" viragem an ti-an trop ocn trica" uma vez que a " p ercep o efectiva do esp ao" n o
n os revela um con jun to de objectos situados n o esp ao a uma distn cia deter-
min ada un s dos outros, mas objectos que desen rolam um esp ao, objectos que
n o esto localizados mas criam localizaes p or um en volvimen to mtuo que
me p ercorre, n esse mesmo movimen to fazen do a min ha situao an tes de mais
em termos de " an on imato" ou " desp ossesso" , fazen do-me viden te, esp aciali-
zan do-me p or emp itemen t, p aisseur, esp acialidade ao revelar o corp o como
con trap artida da visibilidade origin ria , p ossibilidade de ser mediao in fin ita da
qual o sen tido p recisa p ara vir a ser. Pen sar o Esp ao n a sua realidade p rofun da
ser en to p en s -lo como vivido, ou seja, como n dice de p erten a, de in ern cia,
de en trecruzamen to, como Ein fuhlun g, que o mito, o son ho e a p oesia ten tam dizer
p p . 435-452 Revista Filosfica de Coimbra - n . 18 ( 2000)
Crn ica
449
e que o modelo do jogo ajuda a p en sar. A p erten a carn e do mun do p ossi-
bilidade de um Esp ao que n o p ura exten so mas organ izao em p rofun -
didade. Profun didade que a Phn on zn ologie desven da como eco de uma vivn cia
origin ria do esp ao, como o que n asce sob o meu olhar quan do p rocuro qualquer
coisa , como " gn io p ercep tivo" em aco n o camp o visual, como o p rp rio ap a-
recer do esp ao, an tecip an do o seu sen tido " in fra-geomtrico" como " esp essura
de um meio sem coisa" , " fan tasma de coisa mal qualificado" , afastamen to que
mxima p roximidade; p rofun didade que os Rsimis vo desvelan do como
" un idade p or tran scen dn cia" , " teia p or on de o olhar se esgueira" , in -visibilidade
do vis vel, I n ein en der e que, fin almen te, em Le V isible et L' /n visible ap rofun -
dada como " dimen sion alidade fun damen tal, p rin c p io origin rio de equivaln cia,
aluso ao todo, textura do movimen to de fen omen en alizao do Ser ou " p rocesso
de Gestaltun g" n o sen tido de um etwas de rayon n en ien t. Qualquer con hecimen to
do esp ao , p ois, derivado desse movimen to mais an tigo p elo qual o sujeito se
descobre in scrito n uma teia j existen te que ele n o con stitui, mas que n o termin a
sem o " con stituir" como testemun ha da ap ario do ap arecer que n o sen o o
p rp rio tecido carn al on de n ada ap arece fixo mas ligan do-se a tudo o resto, on de
p osso " estar em todo o lado, to p erto do que est lon ge como do que est
p rximo" . Neste sen tido, a p rp ria questo do movimen to que urge remeditar,
comean do p elo desvelamen to de um movimen to vivido " sen s vel ao corao" ,
p rescrito p ela din mica in tern a do esp ectculo vis vel e do qual a mudan a de
lugar men survel a " fin alizao ou in vlucro" , p ara derradeiramen te o descobrir
como " tran sio carn al, " vibrao ou irradiao" , " in scrio distn cia" , Sich
bewegen . R. B arbaras afirmar que o quiasma da carn e e do mun do s gan ha
sen tido n um quiasma mais origin rio que o da p ercep o e do movimen to origi-
n rio, on tolgico, p elo qual o mun do se esclarece - movimen to esp acializan te que
o olhar redobra n os momen tos em que p arece mover-se com as coisas, mover-se
n o movimen to das coisas, mover-se orien tado p elo movimen to das coisas. assim
que o tecido de p rofun didade esp acializa o olhar e, em con trap artida, do olhar
devedor da sua p rp ria fen omen alidade; mas p ara tal n ecessrio que o corp o
seja p resen a e p resen te en trelaado com algo que se faz p resen a e p resen te; o
esp ao, a fim de ser esp acializan te tem en to que ser temp o e o temp o esp ao, o
que s se p ode en ten der em fun o de uma correcta comp reen so da ideia de
" co-p resen a" que n o p ode ser con fun dida com a estrita con temp oran eidade que
p ressup e, p recisamen te, um esp ao comp letamen te desvelado. O Temp o an tes
" simultan eidade origin ria" , " etern idade origin ria" , " p irmide de simultan ei-
dade" , " Ekstase " , que gan ha realidade ao fazer-se p resen te " de uma vez p or todas"
n o Esp ao, ao " deixar marcas" , p elo que devemos admitir que o temp o, n o
p resen te, de algum modo e em algum lugar, se refere a si mesmo p ara dep ois p oder
ser p assado e futuro. E o Temp o reflecte-se n o corp o; melhor dizen do, o corp o
dobra da reflexo do temp o sobre si mesmo e, de n ovo, a en con tra o fun damen to
e verdade da sua situao como esp acializao. Afirmar p ois que o corp o in tr-
Revista Filosfica de Coimbra - e. 18 ( 2000) p p . 435-452
450
Revista Filosfica de Coimbra
p rete do esp ao equivale a afirm-lo como an tep redicativamen te in vestido de uma
top ologia p rofun da e de uma kairologia p rofun da, p oden do p ostular-se que a
fen omen ologia se con cretizar n o camp o de uma on tofen omen ologia, esta ltima
resolven do-se n uma on totop ologia ou on totp ica, n a medida em que esse Esp ao
que " estar semp re p ara p in tar" n o sen o a Terra on de n o ten ho um lugar de
p erten a mas on de a p erten a o lugar.
Maria I sabel do Amaral P. TAV ARES, A Crise do Homem Con temp orn eo
n a ` Carta sobre o Human ismo ' de M. Heidegger, Coimbra, 2000.
O p resen te trabalho visa uma reflexo acerca dos fun damen tos de uma
an trop o-on tologia en quan to horizon te filosfico da Carta sobre o Human ismo de
M. Heidegger. A comp reen so da p ergun ta p elo human o do homem deve, p ara
Heidegger, in screver-se n o mbito de uma p roximidade essen cial ao Ser a p artir
da qual se p oder, en to, aceder comp reen so da sin gularidade do existir
human o. O texto da Carta sup ortado p ela p ergun ta acerca do agir p rp rio do
homem, mas, o sign ificado de tal agir, s p oder desvelar-se se se comp reen der
que o p en sar e o agir ( ou o p en sar en quan to agir essen cial) esto in elutavelmen te
comp rometidos com o destin o do Ser: " L' Histoire de l' Etre sup p orte et dtermin e
toute con dition et situation humain e" . ( Lettre sur 1' Human isme in Question s I I I ,
Gallimard, Paris, 1966. p p . 75) Existir habitar n a p roximidade do Ser. En ten dido
deste modo o lugar do homem, abrir-se- reflexo acerca da essn cia do human o
a exign cia de uma comp reen so aten ta ao sign ificado do seu destin o exttico
como exp resso da corresp on dn cia do homem ao ap elo reivin dicativo do Ser.
( Ereign is). n a determin ao da essn cia ex-sisten ten cial do homem que Heidegger
vir a reivin dicar a medida do lugar ou a morada do habitar human o, oferecen do,
n esta in ten o, os fun damen tos on tolgicos, ticos e hermen uticos da con dio
human a p en sada como abertura, cuidado e recep tividade origin rias, exp resses
existen ciais que con figuram o modo de ser ( ou de habitar) do p astor ou do guar-
dio. O homem , n a sua essn cia mais p rofun da, guardio da verdade do Ser.
O s fun damen tos de uma tica heideggerian a esboam-se, deste modo, n a con ci-
liao do destin o human o com o destin o do Ser.
A p erda da exign cia on tolgica exp erien ciada como esquecimen to do Ser ter
con duzido a p ergun ta acerca do human o do homem a uma n ova orien tao que
se faz exp rimir sob os con ceitos basilares de verdade do ser, de ex-sistn cia e
de p erten a verdade do ser, exp resses que lan am o desafio a um rep osicion a-
men to do human o n o Ser e, com ele, a um retorn o con dio p rp ria do Homem,
isto , ao sen tido vivo da tragicidade e fin itude que, in con torn avelmen te, atin gem
o existir human o. A essn cia do agir traduz um modo essen cial de recep o e
de acolhimen to verdade do Ser e, n o sen tido deste agir, estar comp rometido o
destin o human o que se p reten de medido n a distn cia essen cial aos fun damen tos
p p . 435-452 Revista Filosfica de Coimbra - n . 18 ( 2000)
Crn ica
451
metaf sicos do human ismo an trop olgico que ter con duzido o destin o do
O ciden te a uma crise do human o de que a guerra declarada em Setembro de 1939
era a trgica comp rovao.
n uma p roximidade essen cial ao Ser que habita o homem, ou seja, sobre
a sua con dio de p astor que ao homem dada a p ossibilidade de assumir o seu
destin o histrico, ou seja, n a p ossibilidade livre do cuidado e da vigiln cia e,
p ortan to da recep tividade, e n o sob as determin aes sistmicas ou con cep tuais,
que se ergue a morada human a e, esta, s p ode ser dita n a medida de um habitar
p otico. O habitar p otico marcado p ela sin gularidade de um destin o histrico
comp rometido com o destin o da verdade do Ser e, p or isso, ao texto da Carta
p residir, ain da, a in ten o de revelar o sen tido de uma tica origin ria: o
con fron to com a tica tradicion al levar Heidegger, n este texto, a con vocar as
imp licaes de uma in terp retao on tolgica do con ceito de ethos a p artir da
exp erin cia heraclitian a , reflexo que trar p ara o dom n io do p en samen to
essen cial a con firmao de que a essn cia do human o se joga n a estrutura exttica
do cuidado p ela verdade do Ser, que se faz, simultan eamen te vigiln cia e cuidado
p elo ser do homem.
Joo Tiago PRO ENA, B elo n atural , belo art stico e filosofia n a " Teoria
Esttica " de Theodor W. Adorn o, Coimbra 2000.
O estudo realizado teve p or objecto o p en samen to de T. W. Adorn o. Tratou-
-se de an alisar a questo esttica em trs momen tos: o belo n atural, o belo art stico
e a relao en tre filosofia e a obra de arte. A articulao en tre os estes trs mo-
men tos eviden cia a p rimazia da obra de arte p eran te o belo n atural e a in terp re-
tao filosfica, n a medida em que a obra de arte ren e quer o medium p uramen te
sen s vel da beleza n atural, quer o medium da filosofia, a saber, o con ceito.
Numa p rimeira p arte, an alisou-se o belo n atural en quan to exp resso de um
estado de n o-domin ao, existen te ap en as p ara a con scin cia subjectiva. Assim,
n o um estado real de recon ciliao que evocado, mas sim a an amen ese de
algo que n un ca existiu. Em seguida, estudou-se a fixao dessa an amen ese n a obra
de arte. Tal p ressup e uma aco human a sobre um material, isto , uma formao
do " Mais" que dado n o e p elo momen to sen s vel, mas tambm a desp eito dele.
Na obra de arte est em aco um elemen to con cep tual p or in determin ado que
seja, mas, sobretudo, est em relao de p aridade com o material que o sup orte
sobre o qual se exerce a actividade do sujeito human o. O u seja, a obra de arte
exemp lifica, p ela sua p rp ria existn cia e in dep en den temen te de qualquer " con -
tedo" um estado de comun icao e de recon ciliao en tre a ratio e a n atureza.
Esta exemp lificao p ermite assim que a obra de arte seja a mais elevada in stn cia
de con hecimen to, p orquan to fun de a dissociao modern a da exp erin cia ( con he-
cimen to, moral, e arte). A obra de arte p ermite o ju zo sem, n o en tan to, ter qual-
Revista Filosfica de Coimbra - a. 18 ( 2000) p p . 435-452
452
Revista Filosfica de Coimbra
quer p reten so fun dacion alista, o que imp ede que seja diagn osticvel uma simp les
in verso da relao en tre arte e filosofia tal como foi p en sada p or Hegel. Por
ltimo, a in terp retao filosfica move-se n o camp o de verdade p reviamen te
aberto p ela obra de arte. A filosofia tem p or tarefa, en to, p ercorrer os sulcos
abertos p elo arado da obra de arte, a fim de torn ar o camp o frtil. I sto ,
cabe-lhe rasgar, ou melhor, ir rasgan do as p ortas e jan elas da solido mon dica
da obra de arte.
p p . 435- 452 Revista Filosfica de Coimbra - n . 18 ( 2000)
FI CHEI RO DE REV I STAS *
Acta Philosop hica - Roma, V ol. 9, ( 2000) Fasc. 2:
Juglio-Dicembre - Dan iel Gamarra, Un caso di p laton ismo ed agostin ismo
medievale. Matteo d' Acquasp arta: con oscen za ed esisten za, ( 197-222); Fern an do
I n ciarte, Heidegger, Hegel an d Aristotle: A Straight Lin e? , ( 223-240); Paulin
Sabuy, La question du dualisme an throp ologique. Un e an alvse d' ap rs Robert
Sp aeman n , ( 241-266); Javier Aran guren Echevarr a, Eudaimon a e historicidad,
( 267-276); Gabriel Chalmeta, Aristotele e Solov' v sul sign ificato dell' amore,
( 277-286); Marian o Fazio, The p rop oste di societ cristian a ( B erdiaeff, Maritain ,
Eliot), ( 287-312); Juan An drs Mercado, B rief commen ts on Cap ald' s " We Do"
in terp retation of Humean ethics, ( 313-318); Jos I gn acio Murillo, Un a ap roxima-
cin al Curso de Teor a del Con ocimin eto de Leon ardo Polo, ( 319-338).
An Mn esis - Mxico, An o X, N1 ( 2000):
En ero-Jun io - Jos Loza V er, O . P. , El esp ritu San to en I a Revelacin b blica.
Parte 11, ( 7-58); Jaques Lison , O . P. , Gregorio Palams, men os hesicasta que
p olemista? , ( 59-68); Ciro Schmidt An drade, El amor como culmin acin del din a-
mismo del con ocin tien to y I a libertad: San to Toms de Aquin o, ( 69-94); Fran o
Prcela, O . P. , I vn Stojkovic, O . P. ( 1390/95-1443). Reformador y P. Con ciliar, ( 95-
-108); O scar V iliarreal, Econ omia y Teologia Moral, ( 109-134); Dr. Pablo Argrate,
Un in ten to de " Filosofia Cristian a" , I a metaf sica de I a in tegralidad de M. F.
Sciacca, ( 135-154); Nora Mar a Matamoros, An alogia, solip sismo e in tersubjecti-
vidad, ( 155-168); Fern an do Aran da Fraga, La " Nueva Era" , un a t p ica religin
p ostmodern a, ( 169-182); n gel Mufloz Garc a, Registro de domin icos p rofessores
de filosofia en Caracas en el s. XV I I I , ( 183-200).
Aut Aut - Milan o, ( 2000):
Gen n aio- Febbraio - Fabio Polidori, I l gioco de Nietzsche, ( 5-14); Friedrich
Nietzsche, [Sul gioco, 1870-1888] , ( 15-23); Lwith, Fin k, Heidegger, Deleuze,
V attimo, B ataille, B lan chot, K lossowski, Derrida, Colli, B lumen berg, I n gioco
* Seco da resp on sabilidade de Hugo Pedrosa Marques
Revista Filosfica de Coimbra - o. " 18 ( 2000) p p . 453-459
454 Revista Filosfica de Coimbra
com Nietzsche, ( 24-46); Friedrich Nietzsche, [Giocato? 1872-1889)] , ( 47-55); Pier
Aldo Rovatti, I l gran de gioco di Heidegger, ( 56-65); An n a Calligaris, I n troduzion e
ai giochi di Heidegger, ( 66-72); Martin Heidegger, [Mon do come gioco delta vila,
1928-1929] , ( 73-78); Martin Heidegger, [Lo sp azio-di-gioco-temp o 1, 1936-1938] ,
( 79-87); Martin Heidegger, [Lo sp azio-di-gioco-temp o 1, 1938-1939] , ( 88-95);
Fabio Grigen ti, Wittgen stein : il gioco e i lin guaggi, ( 96-99).
K riterion , B elo Horizon te, MG. XLI , ( 2000):
Nl01 - Carlos An t n io Leite B ran do, Hermen utica e V erdade n a O bra de
Arquitetura, ( 7-19); Fran cisco O rtega, " A p iada in esgotvel, n o a seren idade"
- A cr tica hegelian a iron ia romn tica e suas imp licaes p ara a teoria esttica,
( 20-45); Cludio Arajo Reis, Sen sibilidade e Sociabilidade em Jean -Jacques
Rousseau, ( 46-85); Jos Eisen berg, The Theater an d Political Theory in Rousseau
an d Diderot, ( 86-108); Luis Csar Guimares O liva, O homem e a temp oralidade
em Pascal, ( 109-122).
L' Agora - Paris, n 7 ( 2000):
O scar B ren ifier, La p hilosop hie en matern elle ( 1), ( 4-11); Michel Soubiran ,
Les n otion s de droit et de justice, ( 12-18); Julien Cueille, La p hilosop hie est-elle
soluble dan s l' ECJS? , ( 19-27); Catherin e Allamel-Raffin , Dbat p hilosop hique
et citoyen n et en p remire, ( 28-3 1); Michel Tozzi, Diversifier l' eeriture p hiloso-
p hique, ( 32-35); Sylvie Michaud, Le caf-mathmatiques du Havre, ( 36-40);
L' Agora 8, Dclaration des cafs p hilosop hiques, ( 41-42); Jean -Charles Pettier,
Un e formation p hilosop hique dan s 1' education adap te, ( 43-48), Hen ri Go,
Rformer ou n e p as rformer? , ( 49-41); Michel Tozzi, Le n ouveau p rogramme
de p hilosop hie, ( 52-53); Recherches, ( 54-56); Christian Wicky, L' en seigmen t de
la p hilosop hie, ( 57-59); Gilbert Jourdan , Rflexion sur la n tthode, ( 60-62);
Michel Tozzi, Philosop hie et cours de morale, ( 63-64); Mohamed Tahari, Deux
journ es d' tudes, ( 65-66); Maria Figueiroa-Rego, Lip man : au-del de la p ure
ration alit , ( 67-69).
Les tudes Philosop hiques - Paris, ( 2000):
O ctobre- Decembre - Jocelyn B en oist, Presen tation , ( 433-434); Mark Textor,
B olzan o et Husserl sur l' an alyticit, ( 435-454); San dra Lap oin te, An alycit,
un iversalit et quan tification chez B ern ard B olzan o, ( 455-470); Claudio Majolin o,
V ariation ( s)1. B olzan o et l' quivocit de la variation , ( 471-488); Ali B en makhlouf,
La p roto-sman tique de B olzan o, ( 489-504); Jocelyn B en oist, Pourquoi il n ' y a
p as d' on tologie formelle chez B olzan o, ( 505-518); Jacques B ouveresse, Sur les
rep rsen tation s san s objet, ( 519-534); tude critique: Emman uel Faye, Philo-
sop hes mdivaux: Siger de B raban t et Nicolas d' Autrcourt dan s deux ouvrages
rcen ts, ( 535-548).
p p . 453-459
Revista Filosfica de Coimbra - 1i. 18 ( 2000)
Ficheiro de revistas
455
Mediaevalia - Porto, 11-12. ( 1997):
11-12 - Geraldo J. A. Coelho Dias, B ern ardo de Claraval: Ap ologia ad
Guilleln tum Abbaten i - Ap ologia p ara Guilherme, Abade. - Ap resen tao, textos
latin os e traduo e textos p aralelos, ( 9-76); Mafalda de Faria B lan c, O En te, o
Ser e os seus tran scen den tais, ( 77-90); Maria Man uela B rito Martin s, La thorie
de I a rep rsen tation chez Augustin dan s le livre X1 du De Trin itate,( 91- 118); V era
Rodrigues, La con cep tion de I a Philosop hie chez Thierry de Chartres, ( 119-138);
Jos Fran cisco Meirin hos, S. An tn io de Lisboa, escritor. A tradio dos Sermon es:
man uscritos, edies e textos esp rios, ( 139-182); B ern ardin o Fern an do da Costa
Marques, San to An tn io de Lisboa n a ` Summa Sermon um' de Frei Paio de
Coimbra, O . P. , ( 183-210); Mrio San tiago de Carvalho, Sobre o p rojecto do
Tractatus de p roduction e creature de Hen rique de Gan d, ( 211-230); Ricardo da
Costa, Ramon Lull ( 1232-1316) e o modelo cavaleiresco ibrico: O Libro dei
O rden de Caballeria, ( 231-252).
Pen samien to - Madrid, V ol. 56, N216 ( 2000):
Sep tiembre-diciembre - Luis Fern an do Cardon a, La teoria schellin gian a de
I a in versin p ositiva de los p rin cip io: un ap orte a I a teodicea, ( 353-378); An ton io
B ielsa Drotz, Fun cin y relevan cia e I a an trop ologia en I a tica formal de K an t,
( 379-398); W. R. Daros, La con struccin de ias ideas ( Con fron tacin Locke-
-Rosmon i), ( 399-437); An a Marta Gon zles, Moral, filosofia moral y metaf sica
en san to Toms de Aquin o, ( 439-467); Man uel Guillen de I a Nava, Reflexion es
en torn o al discurso con tra los sofistas dei Alcidaman te de lide, ( 469-476); Juan
Pegueroles, Amor, sufrimien to y alegria. Dios en el Diario de K ierkegaard,
( 477-489).
Revista de Filosofia de I a Un iversidad de Costa Rica - San Jos, V ol.
XXXV I I , n 93 ( 1999).
Amn Rosales Rodriguez, Han s Jon as y el determin ismo tecn olgico, ( 313-
-320); Edgar Roy Ram rez B ricen o, Como hacerle fren te a I a discrimin cion
gen tica? , ( 321-326); Carlos Alb. Rodr guez Ram rez, tica y salud: algun os
p roblemas esp ec ficos, ( 327-334); Eliam Camp os B arran tes, Teoria " p ura" y
" con ocimin eto" dei derecho: ias p reten sion es de Han s K elsen , ( 335-342); Mauricio
Molin a Delgado, La in vestigacin cualitativa y cuan titativa en Cien cias Sociales:
un acercamien to desde K uhn a I a tesis de un a crisis p aradigmtica, ( 343-354);
Jackelin i Garc a Falias, Un a visin con textual y
subjectiva sobre I a valorcion
de los ap ren dizajes. Pen san do en I a metacogn icin , ( 355-362); Celso V argas,
Esbozo de un a teoria dei ap ren dizaje n euron al a p artir dei ADN mvil, ( 363-370);
Luis A. Camacho Naran jo, La p aradoja de Lewis Carroll en Douglas R. Hofstadter,
( 371-376); Sergio Rojas Peralta, Delas sen sacion es al Jard n . Un a in terp retacin
materialista de ias sen sacion es, ( 377-384); Luis Falias Lp ez, Dos filosofias
desde lo sin gular en el p en samien to an tiguo: C n icos y Ciren aicos,( 384-394);
Revista Filosfica de Coimbra - n . 18 ( 2000) p p . 453-459
456 Revista Filosfica de Coimbra
George Garc a, Sobre I a ( p ost-) modern idad filosfica: I as I n vestigacion es filos-
ficas de Wittgen stein , 395.
Revista de Human idades e Tecn ologia - Lisboa, n 3 ( 2000):
Fern an do San tos Neves, Ap resen tao, 6; Lu sa Costa Gomes, " Ceci n ' est p as
un e p omme" ou Sobretudo I n sucessos n a B usca de uma L n gua Perfeita, ( 8-12);
Frederico Carvalho Dias, Sup ercon dutividade - un i tema em aberto, ( 13-17); M.
A. da Costa Martin s, Estratgia Emp resarial e Gesto do Con hecimen to, ( 18-23);
Alberto Carn eiro, Reflexes sobre a gesto da in ovao tecn olgica, ( 24-30);
Zoran Roca, O Con texto do Desen volvimen to e I mp acto dos Agen tes Locais: Un i
Modelo Con cep tual e Exp erin cias do Portugal Rural, ( 31-39); Augusto Pereira
B ran do, So B en to, un i edifico em mutao con t n ua, ( 40-47); An tn io Teodoro,
O fim do isolacion ismo, ( 48-54); Helen a Neves, Men in os e Men in as ao seu lugar
- A segregao n o En sin o Primrio do Estado Novo, ( 55-60); Jos Carlos Cruz,
A I n sp eco do En sin o Liceal. O I I Con gresso Pedaggico do En sin o Secun drio
O ficial e a Ditadura Militar ( 1926-1933), ( 61-65); urea Ado, O En sin o Secun -
drio - Liceal n os debates p arlamen tares, ( 66-72); Jos Maria Teixeira Dias,
Dissidium de Primatu I n ter Novem I n sulas, V ulgo dos Aores , uma p ea esp e-
cial n o teatro jesu tico? , ( 73-77); Man uel Tavares, Historicidade e in ovao:
fun damen tos filosficos de algun s modelos de en sin o, ( 78-84); Jos B . Duarte,
Cr ticas dos alun os de uma escola Secun dria, ( 85-90); Dulce S Silva, Con tri-
buto da L n gua Portuguesa p ara a Formao Pessoal e Social do Alun o, ( 91-94);
scar C. de Sousa, O rtografia e Escola, ( 95-103); Jos Gregrio V iegas B rs,
An atomia do Grup o-Turma, ( 104-111); I sabel San ches, A Escola I n clusiva e a sua
( Des)Con textualizao n os 2 e 3 Ciclos do En sin o B sico, ( 112-119); An tn io
de Sousa San tos, Jos Esteves. O Desp orto e as Estruturas Sociais, ( 120-122);
Arman do Castro, A Hora da Ep istemologia: Do Homem En gren ado ao Homem
Emp en hado, ( 123-124); Joo B etten court da Cmara, Luis S - Em Memria,
( 127-131).
Revista da Faculdade de Letras - Porto, N15-16, ( 1998-99):
Eduardo Abran ches de Soveral, Reflexes sobre a p edagogia p ara a era
tecn olgica , ( 5-22); An tn io Jos de B rito, Defen der K an t con tra Hegel, ( 23-40);
Maria Jos Can tista da Fon seca, O Pol tico e o Filosfico n o p en samen to de
Han n ah Aren dt, ( 41-58); Adalberto Dias de Carvalho, O Estatuto da Filosofia da
Educao: esp ecificidades e p rep lexidades, ( 59-98); Adlio Melo, O Prin cip io
semitico da relatividade, ( 95-136); L dia Cardoso Pires, As mil e uma histrias,
( 137-212); J. M. Costa Macedo, An selmo e a astcia da razo ( con cl. ), ( 213-326);
Sofia Miguen s , Lin guistas e Filsofos: man eiras de fazer teoria da men te, ( 327-
368); Celeste Natrio, Ral Proen a: um p erfil de filsofo, ( 367-374); B n dite
Houart, Merleau-Pon ty e An ton in Artaud: an otaes p ara uma en cen ao comum,
( 375-390); I ren e Ribeiro, Filosofia e En sin o Secun drio em Portugal, ( 391-502);
p p . 453-459 Revista Filosfica de Coimbra - n . 18 ( 2000)
Ficheiro de revistas
457
Jos Maur cio de Carvalho , A filosofia p ol tica, Joaquim de Carvalho e a liberal
democracia , ( 503-520); Neiza Teixiera, Para que toda a lei n o seja ap en as
artificio da razo human a , ( 521-532 ); Jos Fern an do Guimares , ( 533-560).
Revue Philosop hique de I a Fran ce et de l' etran ger - Paris, N4 ( 2000):
O ctobre-Dcembre - Michel Malherbe, Adam Smith et l' ide d' un e scien ce
morale, ( 407-422); Frdric B rahami, Le p rocessus de subjectivation chez Adam
Smith, ( 423-434); Jean -Fran ois Pradeau, La cause de l' utile et le stocisme de
I a fabrique, ( 435-448); Michal B iziou, K an t et Smith critiques de I a p hilosop hie
morale de Hume, ( 449-464); Jean -Louis Euvrard, La justice en tre in orale et
con omic, ( 465-486); Dan iel Diatkin e, L' utilit et l' amour du systme dan s I a
Thorie des Sen timen ts moraux, ( 487-504).
Revue Philosop hique de Louvain , Lovain a. 96, ( 1998):
Fevrier 98: Jean -Fran ois Stoffel, La rvolution cop ern icien n e et I a p lace de
l' homme dan s l' Un ivers. Etude p rogrammatique ( 7-50); Thomas De Praetere, La
justificacion du p rin cip e de n on -con tradiction ( 51-68); Marc Leclerc, La con -
firmation p erformative des p remiers p rin cip es ( 69-85); V in cen t Descombes,
L' iden tification des ides ( 86-118); Emman uel Tourp e, An alogia libertatis. Notes
con join tes sur deux ouvrages rcemmen t p arus de E Marty et P. Gilbert ( 119-133);
Mai 98: Don ald I p p erciel, La vrit du mythe: un e p ersp ective hermn eutique-
-p istmologique ( 175-197); Fabio Ciaramelli, L' origin aire et !' immdiat. . Rein ar-
ques sur Heidegger et le dern ier Merleau-Pon ty ( 198-231); Rolan d B reeur,
Merleau-Pon ty, un sujes dsin gularis ( 232-253); Jean -Michel Coun et, O n tologie
et itin raire sp irituel chez mattre Eckhart ( 254-280); Gwen dolin e Jarczyk et
Pierre-Jean Labarrire, A p rop os de Maitre Eckhart,( 281-284); Philip p W. Roseman n ,
Pen ser l' Autre: I a p hilosop hie africain e en qute d' iden tit ( 285-303).
Aot 98: Gilbert Grard, O livier Dep r et Philip p e V an Parijs, Philosop hie
et en viron n emen t , ( 393-394); Axel Gosseries , L' thique en viron n emen tale
aujourd' hui , ( 395-426); Dieter B irn bacher, thique utilitariste et thique en vi-
ron n emen tale - un e msallian ce ? , ( 427-448); Fran ois B lais, Commen taire:
Utilitarisme et cologie son t- il rcon ciliables ? , ( 449-452); Fran ois O st, Du
con trai I a tran smission . Le sin tultan et le sucessif, ( 453-475); Pierre Destre,
Commen taire : Commun aut in tergn ration n elle et eommun aut n aturelle, ( 476-
-480); Jean -Michel Chaumon t , Commen taire : Le diable se moque bien des
gn ration s futures. Un commen taire satan ique du texte de E O st, ( 481-488);
O livier Perru , Rap p orts de droit et p rop rit selon Fichte, ( 489-495); lise
Domen ach , Stan ley Cavell: Les chemin s de I a
recon n aissan ce , ( 496-511); Fabio
Ciaramelli , L' in quitan te tran get de l' origin e , ( 512-524).
Revista Filosfica de Coimbra - n . 18 ( 2000) p p . 453-459
458 Revista Filosfica de Coimbra
Novembre 98: O livier Deken s, I n itiation I a vie malheureuse. De l' imp ossi-
bilit du p ardon chez K an t et K ierkegaard, ( 581-597); B ertran d B ouckaert, V ers
un e p hn omn ologie p remire: de Husserl Main e de B iran et retour, ( 598-623);
Jean -Luc Thayse, Fcon dit et vasion chez Lvin as, ( 624-659); Dan iel Laurier,
L' an alyse tlologique du con ten u in ten tion n el: l' cueil du dsir, ( 660-690); Gilbert
Grard, Un e n ouvelle traduction - in tgrale - des crits hglien s de Fran cfort,
( 691-697); Rudolf B ern et, Sublimation et symbolisation : p rsen tation d' un e
p sychan alyse aristotlicien n e, ( 698-709); CO MPTES RENDUS, Histoire de I a
p hilosop hie, ( 710-750); NO TES B I B LI O GRAPHI QUES ( 751-760); Thierry
Lucas, I n memoriam Georges V an Riet, ( 761-764); Pierre Magn ard, Roger Aubert,
William Desmon d, Prix Cardin al Mercier 1995, ( 765-777); Jean -Pierre Deschep p er,
Chron ique, ( 778-821).
Telos - San tiago de Comp ostela, N2 ( 2000):
Dicembre - Pedro Schwartz, Liberalismo n eoclssico: B ases filosficas y
con secuen cias emp ricas, ( 11-34); Carlos Rodriguez B raun , I n vitacin a p en sar
sobre el Estado, ( 35-38); Jos Motyoa, Algun as reflexion es a p rop sito de Nuevos
En sayos Liberales,( 39-44); Man uel Escamilla Castillo, Un a sociedad p ara I a
libertad, ( 45-64); Pedro Schwartz, Reaccion es a los comen tarios de Rodriguez
B raun , Motyoa y Escamilla, ( 65-70); Miguel An gel Afon so Melero, La p sicolog a
dei hon ro oecon omicus, ( 71-80); Pedro Schwartz, La ven taja realtiva y los p obres,
( 81-86); Man uel Segura O rtega, Las in suficien cias dei liberalismo, ( 87-92); Pedro
Schwartz, Suecia y Suiza, ( 93-96); V ictoria Camp s, El liberalismo sin adjetivos,
( 97-104), Pedro Schwartz, Sobre el liberalismo social, ( 105-110); Esp eran za
Guisn , Liberalismo y solidaridad, ( 111-120); Pedro Schwartz, Homo sociologicus,
( 121-124); Joaquin Rodr guez-Toubes Mufliz, Liberalismo y igualdad de op ortu-
n idades, ( 125-140); Pedro Schwartz, Con tra I a igualacin de tas op ortun idades,
( 141-146); J. V en an cio Salcin es Crsital, La Tierra es p lan a, ( 147-160), Pedro
Schwartz, El coste de I a educacin , ( 161-166); Julia B arragn , Lbbertad y mercado
( un dif cil camin o a recorrer), ( 167-178); Pedro Schwartz, Ep p ur si muove, ( 179-
-184); Maria Teresa Lp ez de I a V ieja, Liberalismos, ( 185-194); Jos Man uel
B ermudo, El mistrio de la filosofia Liberal, ( 195-210); Pedro Schwartz, Con tes-
tacin a dos escp ticos, ( 211-214).
Teoria - Pisa, XX ( 2000) 2:
Gun ter Scholtz, Socrate e l' idea dei sap ere n eli' in terp retazion e di
Schleiermacher, ( 3-22); Fliz Duque, Posizion i delta ragion e. Dei p un to di vista
sup remo da cui deve essere giudicata ogn i filosofia in gen erale, ( 23-46); Faustin o
Fabbian elli, Descartes, Fichte e I a Filosofia, ( 47-68).
Zeitschrift fr p hilosop hische Forschun g - Tbin gen , B an d 54 ( 2000) 3:
Gian fran co Soldati, Can obbio, Frhe Phn omen ologie un d die Ursp rn ge der
p p . 453-459 Revista Filosfica de Coimbra - a. " 18 ( 2000)
Ficheiro de revistas
459
an alytischen Philosop hie; Rolf Darge, Die Grun dlegun g ein er allgemein en Theorie
der tran szen den talen Eigen sehaften des Seien den bei F. Suarez; Ulrich B altzer,
B esehauer der Reden -Hdrer der Taten . bersehen e Poten tiale an tirer Rhetorir-
theorie fiir die Moral-p hilosop hie; Michael Esfeld, Ein Argumen t fr sozialen
Holismus un d berzeugun gs- Holismus; Nabert Camp agn a, Figuren des Libera-
lismus.
Revista Filo s fica de Coimbra - n . 18 ( 2000 ) p p . 453-459
RECENSO
Maria Leon or Lamas de O liveira XAV I ER - Razo e Ser. Trs Questes
de O n tologia em San to An selmo. ( Textos Un iversitrios de Cin cias
Sociais e Human as ) Lisboa : Fun dao Calouste Gulben kian ; Fun -
dao p ara a Cin cia e a Tecn ologia , 1999, 793 p .
Man uela B rito MARTI NS - L' Hermn eutique O rigin aire d' Augustin
en relation avec un e r-ap p rop riation heideggerien n e ( Mediaevalia.
Textos e Estudos 13/14 ). Porto: Fun dao En g. An tn io de Almeida,
1998, 495 p .
Duas joven s in vestigadoras un iversitrias acabam de ver merecidamen te editadas as
suas teses de doutoramen to. Esto de boa sade os estudos de filosofia medieval n o n osso
Pa s. A diversidade metodolgica que sep ara o rigoroso trabalho an al tico de M' L. Xavier
( Un iv. Clssica de Lisboa) e a ousada ap roximao de Man uela B . Martin s ( Un iv. Catlica,
Porto) en tusiasmam-n os a p en sar que alegada boa sade se p ode adun ar a p luralidade
p ersp ectiv stica, factor semp re p rep on deran te n a in vestigao un iversitria. Lamen tamos
ap en as que uma das dissertaes n o tivesse sido editada em traduo p ortuguesa ( ela foi
ap resen tada n o I n stituto Sup erior de Filosofia da Un iversidade Catlica de Lovain a-a-
-Nova) e que, diferen temen te, e bem, do que sucede com o volume de Maria L. Xavier,
se ap resen te desp rovida de qualquer n dice an al tico, semp re desejvel em in vestigaes
de f lego. Dito isto, cabe-n os frisar como o momen to que vivemos , do p on to de vista
dos estudos augustin istas ( n o emp regaremos o galicismo augustin ian os), de rara fecun -
didade. tese de Martin s acaba de jun tar-se a recen te edio bilin gue de duas obras do
B isp o de Hip on a ( A O rdem e Con fisses) com a chan cela da I NCM. Provavelmen te, muito
em breve sairo do p relo as Actas do imp ortan te Con gresso I n tern acion al recen temen te
reun ido em Lisboa p ara comemorar os 1600 an os da redaco das Con fisses. Recordemos
que a Fun dao Calouste Gulben kian p ublicou A Cidade de Deus e que a srie " Mediae-
valia. Textos e Estudos" acolheu a traduo de A Natureza do B em do autor desta recen so,
que igualmen te assin ou a verso de De B eata V ita. O leitor in teressado em in formar-se
sobre a p resen a de Agostin ho e do augustin ismo em Portugal dever ler a en trada erudita
de J. M. da C. Pon tes p ublicada n o Dicion rio de Histria Religiosa de Portugal ( vol. 1,
Lisboa 2000). Ap esar de tudo, o p an orama das tradues das obras de S. Agostin ho e de
S. An selmo con fran gedor, se comp arado, v. g. ( este gesto n atural), com o que acon tece
n a vizin ha Esp an ha. O caso do arcebisp o de Can turia ain da mais grave, p ois, salvo erro,
em Portugal, ain da s con ta com o in teresse p elo Proslogion , quer p or An tn io Soares
Pin heiro, quer p or J. Costa Macedo. Como tivemos op ortun idade de escrever n uma outra
Revista Filosofica de Coimbra - n . " 18 ( 2000) p p . 461-465
462 Revista Filosfica de Coimbra
ocasio, este estado de coisas s se modificar desde que se con certe sistematicamen te
um p lan o de tradues gizado e con cretizado p or uma equip a in terdiscip lin ar e in ter-
un iversitria devidamen te ap etrechada. O s esforos, alis ap reciveis, quer do Gabin ete
de Filosofia Medieval ( Porto), quer do Cen tro de Filosofia ( Lisboa) so assim louvveis,
mas man ifestamen te in suficien tes.
Comemos p or recon hecer estarmos em p resen a de dois trabalhos distin tos. Con si-
deremos o p rimeiro. Na den sa " I n troduo" que comp s ( a qual, diga-se de p assagem, n o
se acon selha ao leitor circun stan cial an tes da demora p elo estudo p rop riamen te dito) Maria
L. Xavier coloca-se claramen te do lado da op o p elo p rimado da obra, n a relao en tre
n s e San to An selmo ( p . 12). Da p reten de n o s p oder ler os seus textos de um p on to
de vista filosfico - E, p ois, p or filsofo que tomamos o autor do Proslogion ( . . . ). De
modo an logo assumimos o con tedo de Cur Deus Homo ( p . 15) - como, sobretudo,
determin ar o seu acesso n o p lan o da on tologia ( in terp retada n a p ersp ectiva da doutrin a
dos tran scen den tais). Este o p on to arquimdico de todo o seu p orten toso estudo que
con fere p len a in teligibilidade, e, o que mais, coern cia , p ormen orizad ssima leitura da
obra feita. Seja-n os p ermitida a seguin te n ota margin al : ficamos esp era que a A. n os legue
uma in troduo obra de An selmo, dado ser actualmen te a n ossa mais p rofun da con he-
cedora do abade de Le B ec. Ap ressemo-n os a con fessar que a A. desen volve a sua in ter-
p retao de uma man eira exemp lar. Todavia, n o a p odemos acomp an har n a totalidade do
seu n otvel p rojecto. Defin ida a p ersp ectiva on tolgica, exp loram-se coorden adamen te as
trs questes an un ciadas n o t tulo comp lemen tar: ( i) dizibilidade ou in efabilidade do ser
( on tologia da lin guagem), com demora acertada n o p rin c p io da dup la sign ificao
( n atural e aciden tal), con texto metaf sico n o quadro da teologia do V erbo e o p roblema
dos n omes divin os ( p . 57-292); ( ii) un ivocidade ou p lurivocidade do ser ( p . 295-577), on de
iremos en con trar p gin as magn ficas n a sua maturada p on derao sobre o den omin ado
argumen to on tolgico , p rop osta a n oo de ser p en svel como maximamen te un iversal
ou tran scen den tal do ser, on de tambm se abordam os p roblemas p rvios do Un o e do
Mltip lo e a tese de uma in tegrao on tolgica da teologia ( em rigor, um refro n esta obra);
( iii) n ecessidade ou gratuidade do ser ( p . 581-712), p orven tura a men os susp eitvel das
trs questes on tolgicas ( p . 44), sobre a metaf sica do dom e a sua exten so trin itria
( a gratuidade do ser). Seria sem dvida tarefa imp oss vel de levar a cabo n este lugar querer
dar con ta de toda a p rofun didade n a an lise, da surp resa de algumas p rop ostas, sobretudo
do rigor e ( rep etimo-n os) da coern cia com que os textos de An selmo so p rofusamen te
in terp retados. O n osso ap reo p or este estudo justifica a formulao de quatro tip os de
reservas que em n ada o beliscam. A p rimeira de ordem geral de hermen utica. San to
An selmo um daqueles autores maiores ( a sua estatura filosfica a de um Aristteles,
K an t ou Hegel, e a sua obra teolgica emp arceira com a de K n g ou B on hoeffer) que
men salmen te con citam o dilogo con flitual das in terp retaes con temp orn eas. Toma-se
imp oss vel acomp an har o n mero sem fim de p ublicaes sobre An selmo. I sto sign ifica
que n o se p assa in clume com uma op o p elo p rimado da obra. A A. recon hece-o, afas-
tan do cedo qualquer leitura in ocen te ou desin formada ( p . 12), e, de facto, p ratica-o: vd. ,
en tre outras, as p gin as 82, 98, 101, 115, 122 e 145 em dilogo com D. P. Hen ry; p . 154-55,
com P. V ign aux; p . 163, 229 com Gilson ; 206, com O . Rossi; p . 164, com J. J. Gracia;
p . 530, com V uillemin ; veja-se sobretudo a sua imp ression an te e sistemtica bibliografia
( p . 717-761), o seu p redilecto e excep cion al dilogo com K an t ( p . 519 ss. ) ou, p or ltimo,
o in evitavelmen te con stan te con fron to, alis semp re to exemp larmen te esclarecedor ( p elo
que haveria que tirar ilaes da ), com S. Agostin ho ( p assim). O p roblema reside em
querer- se restituir o sen tido ( p . 13) do autor an alisado como se houvesse que op tar
un ilateralmen te en tre recep o acr tica da tradio e p rimado da obra . A afirmao
mais ou men os veemen te deste p rimado deve semp re p residir a qualquer in vestigao deste
p p . 461 - 465 Revista Filosfica de Coimbra - n . 18 ( 2000)
Recen so
463
tip o, mas p ergun tamo-n os, n o caso verten te, p orqu em algumas situaes p romover o
dilogo da p rodutividade histrica e n outras n o? E en to como decidir en tre comp reen der
ou op tar p or dilogos in terp retativos ? Dir-se-ia que a resp osta est n a sua ( dos dilogos)
p ertin n cia p ara a comp reen so da tese p rop osta, mas iremos mostrar adian te como isso
p ode n o acon tecer. A segun da reserva de n atureza p ragmtica e deriva directamen te da
p rimeira: as n otas que acomp an ham o texto n o abrem horizon tes; so escassos os casos
de n otas do gn ero: p . 101, n . 71; p . 133, n . 116; p . 145, ri. 133; p . 165, n . 19; p . 213, n .
1; p . 229, n . 25; p . 253, n . 79; p . 381, n . 123; p . 535, n . 51, etc. Em terceiro lugar, algumas
observaes meramen te p on tuais ou aciden tais: a n ota 99 da p . 263 mereceria um desen -
volvimen to que exp licasse que a reduo do p rin c p io de in dividuao tradio p orfirian a
n o exclusiva n a I dade Mdia ( vd. A. de Libera, L' Art des Gn ra/irs); foi p en a n o
se ter ao men os revelado a p rodutividade histrica do p roblema ( e resp ectiva soluo)
tratado a p gs. 277; haver que ter p resen te ( p . 332) que a exp resso n omin alismo
an selmian o usada n uma acep o lata e an istrica ; decerto que a cop ulativa da p g. 371,
on de se ap resen ta a teologia de S. An selmo como filosofia do imp en svel e do in efvel ,
n o iden titativa, p elo que teria valido a p en a p ermen orizar filosoficamen te essa diferen a;
a n . 108 da p gin a imediatamen te seguin te p odia trazer a in dicao dos p assos n ucleares
de DLA, DCD e Con e. ; o leitor ter de esp erar p elo fim da obra p ara p oder ter uma
ap roximao mais p erfeita caracterizao, defin io e horizon te do on tolgico com
que se labora p rogressivamen te em quase todas as p gin as, p osto que uma tal tese
in meras vezes sugerida mas s p aulatin amen te defin ida n o seu horizon te. E era aqui que
quer amos chegar. A quarta e ltima reserva p ren de-se directamen te com o n cleo da
dissertao. Diz-se rep etidamen te que a chave da leitura da obra de An selmo on tolgica
( p p . 14, 387, etc), o que imp lica que a teologia seja uma fun o da sua filosofia ( p . 388),
embora - in evitavelmen te - n uma un io to estreita que faz daquela um caso p aradig-
mtico de teologia filosfica ( p . 401). Deve-se alis con siderar imp ertin en te a distin o
en tre filosofia e teologia. Em rigor, determin ar a razo de An selmo como on tolgica
defin ir esp ecificamen te a n atureza filosfica da teologia an selmian a ( p . 402). Problema
srio, en to, ser o da in tegrao da metaf sica da Criao com a teologia da Trin dade
( p . 408) e, aqui, a in trp rete n o s n o v in comp atibilidade en tre uma in sp irao teolgica
da on tologia como assevera que uma tal in tegrao
gen uin amen te filosfica ou , melhor,
on tolgica ( p . 409). Dir-se- a termos an dado em c rculo, caso a A. n o exp lorasse coeren -
temen te, sobretudo n as p gin as dedicadas aos p rin c p ios de relao, diferen a e ordem, o
seu Leitmotiv. A exp lorao leva-a, v. g. , a militar p elo fun do on tolgico do argumen to
on tolgico ( p . 531), assim exp rimin do quer a sua relatividade quer a sua n ecessidade. Seja
como for, a in tegrao da razo teolgica e da razo filosfica sob a figura da correlativi-
dade ( p . 519) - traduz vel n o p rin c p io de que o argumen to em favor da existn cia n eces-
sria do sup remo p en svel feito em fun o da ordem do ser p en svel ( p . 531) -, se
rep resen ta uma aquisio n o p lan o da teologia filosfica, fora a um en ten dimen to do on to-
lgico que colide em vrios sen tidos, p arece-n os, com o p on to de p artida do p rimado da obra.
Sem demorarmos n a estran ha escotizao do argumen to que n os p rop osta ( p . 537 ss. ),
cabe rep arar que o p rp rio Escoto ( e era p recisamen te aqui que um dilogo teria sido
ben fico) se distan cia de qualquer leitura do argumen to an selmian o feita n o p lan o da
on tologia. O sen tido da clebre coloratio de Dun s Escoto a de que sem on tologia tal
argumen to vazio ( vd. O rdin atio 1, 2 ou a min ha verso de De Primo Prin cip io I V ),
embora estejamos p ron tos a admitir que o que me sep ara da A. uma verso do que
distan cia as in terp retaes de Th. K obusch vs. L. Hon n efelder ( metaf sica vs. on tologia),
p olmica even tualmen te remon tvel ao p rp rio n eop laton ismo, que n o teria sido des-
p rovido de in teresse discutir ou con hecer n este imp ortan te trabalho de L. Xavier. Dep ois
do que dissemos s n os resta vin car uma vez mais que a coeren te tese da A. n os
Revista Filosfica de Coimbra - n . ' 18 ( 2000) p p . 461-465
464 Revista Filosfica de Coimbra
imp ression a p elo con hecimen to revelado de S. An selmo e da sua obra, n os deixa grati-
ficados p elo rigor, p rofun didade e meditao da sua leitura, e p ela surp resa de algumas
descobertas p rop ostas , de en tre as quais ain da assin alar amos , p ara termin ar, as seguin tes:
a op osio en tre o an trop ocen trismo de Agostin ho e o on toteocen trismo de An selmo
( p . 70) ou o tema da p erson alizao an selmian a do legado augustin ian o ( p . 339); a defesa
de uma on tologia da lin guagem ( cap . 1); a acribia com que se n o omite, aqui e ali, alguma
imp reciso an selmian a; eviden temen te, toda a exp lorao do argumen to on tolgico com
a qual, doravan te, todos teremos obrigatoriamen te de n os con fron tar ( e seria decerto en tu-
siasman te ouvir o seu p arecer sobre recen te e p rovocan te leitura do argumen to p rop osta
p or um outro filsofo p ortugus, F. Gil, La Con viction ); a in terp retao da p rocesso do
Esp rito segun do p rin c p ios on tolgicos ( p . 472); a p ertin n cia da dimen so tran scen den tal
da aco ( p . 532); a origin alidade da ltima das trs questes p rop ostas.
Muito distin to n o escop o e n o p ercurso adop tado est o trabalho de Man uela Martin s,
exp licitamen te ap ostado n a actualidade de S. Agostin ho ( p . 31-281) e n a retoma deste
autor p or um p en sador con temp orn eo que o n o desmereceu, Heidegger ( p . 285-453).
Uma Con cluso geral ( p . 455-477) e uma imp ortan te bibliografia ( p . 479-495) fecham o
volume. A A. p aten teia h j algum temp o uma p redileco esp ecial p or dilogos de
cimeira, n os quais favorece os n omes de Ricoeur, de Husserl e de Heidegger vs. Agostin ho,
que p arece ser o seu autor an tigo de eleio ( p . 10). Esta estratgia n o , n aturalmen te,
n ova, mas p arece ser S. Toms de Aquin o quem leva a p alma n o c mp uto fin al. Pen samos,
design adamen te, n os trabalhos de L. -B . Geiger, J. -B . Lotz, M. Corvez, K . Rahn er, G.
Siewerth, U. M. Lin dblad, etc. Em vista dste cen rio, a A. visa rep arar a lacun a n o siln cio
sobre Agostin ho em dilogo com o autor de Sein un d Zeit ( p . 17). Para o efeito, este t tulo,
jun tamen te com os trabalhos do p er odo de Friburgo e Marburgo ( sabemos como a exp e-
rin cia do p rotestan tismo feita em Marburgo ser sup erada, o que n o quer dizer destru da:
vd. GA t. 66, p . 415), bem como, dep ois, A Essn cia do Fun damen to e, an tes, a con fern cia
de 1930, p recisamen te dedicada leitura da an lise do Livro XI das Con fisses sobre o
temp o ( Des heiligen Augustin us B etrachtun g ber die Zeit: Con fession es lib. XI ), so os
textos mais estudados. Frise-se que a A. n o descon hece os p erigos de uma tal estratgia.
Con tudo, ela ap en as visa cump rir os destin os da hermen utica p romoven do, como dissemos
j, duas ideias ou p rogramas fun damen tais ( p . 19): dvelop p er les traits d' un e p hilosop hie
augustin ien n e ouverte un e in terp ellation p hilosop hique qui se situe, p ar rap p ort elle,
dan s son aven ir, celle de n otre existen ce d' aujourd' hui e dgager dan s I a p en se de
Heidegger ce qu' elle a en soi de sp cifiquemen t augustin ien , et qui devien t un e source
d' in sp iration p our I a rflexion heideggerien n e elle-mme . Tan to quan to sabemos, caso
n ico n o seio dos trabalhos do mbito da filosofia an tiga e medieval n o n osso Pa s, este
tip o de in vestigaes corre muitas vezes o risco de tomar o ar de fam lia ( as relaes Ser/
Deus, o Cogito e o Cuidado so aqui temas cen trais) p or uma esp ecificidade. De n otar, ain da,
que, n o caso de Heidegger, con vm ser cauteloso dadas as limitaes da son dagem sobre
uma obra ain da em curso de edio ( veja-se, v. g. , GA t. 27, p . 242-44 sobre S. Toms e
S. Agostin ho). Na verdade, v. g. , o in teresse que Heidegger disp en sou questo augustin ista
da relao en tre veritas e vira ( vd. GA t. 17, p . 120-26), tema determin an te ain da n o 44
de SZ, n o se p ode exp licar exclusivamen te p ela sua leitura do livro X das Con fisses,
testemun hada n os cursos de 1922 sobre filosofia da religio. Na sua p tica, a questo
mais radical: tambm os Gregos se deixaram obn ubilar p elo tema da verdade p rop osicion al,
diferen temen te p ortan to do sen tido existen cial ou aleteiolgico da verdade recon hec vel
n o Novo Testamen to e em S. Agostin ho. No de facto um acaso que leva Heidegger a
dedicar o segun do curso do semestre de 1921 ao livro X das Con fisses; con tudo, e
diferen temen te do que p arece dar a en ten der a A. , o p rin cip al in terlocutor p olmico de
Heidegger n o Harn ack, Dilthey ou Troeltsch ( n o obstan te visar romp er com as leituras
p p . 461 - 465
Revista Filosfica de Coimbra - n . " 18 ( 2000)
Recen so
465
destes in trp retes), mas Max Scheler. Por outras p alavras: n o o n eop laton ismo mas a
leitura alegadamen te axiologizan te que Scheler fazia de Agostin ho que d que p en sar a
Heidegger. Ao desvin cular as vivn cias afectivas de uma filosofia dos valores, o filsofo
alemo p arece saudar uma atitude comum a Agostin ho e a Aristteles, o mtodo p roto-
fen omen olgico ( GA t. 60, p . 159). S assim se p ercebe que a armao metodolgica da
hermen utica da facticidade seja a do tern rio mun do ambien te ( Umwelt), mun do comum
( Mitsein ) e mun do p rp rio ( Selbstwelt) cuja exp licitao n os remete p ara o V ollzugssin n
( sen tido da realizao p len a) que Heidegger detecta n o livro X ( que a A. an alisa),
justamen te aquele em que Agostin ho, culmin an do a sua autobiografia, a decifra n o p resen te
vivo do hoje sob a p ersp ectiva da realizao. Do lado de Agostin ho sobressai o trabalho
feito sobre as Con fisses, A Cidade de Deus, A Trin dade, O En sin o Cristo e a Exp licao
literal do Gn esis, e muitas vezes, a , n o s o carcter vivo do p en sar augustin ista que
se destaca, mas, de igual modo, a sua p eren idade ( ou qui esta p or causa daquele).
O bservemos que a questo da actualidade augustin ista reap arece sistematicamen te, e o
mrito da A. p assa, certamen te, p or ter p osto em relevo que ela p en de mais p ara uma leitura
descon strutiva do gn ero da de Heidegger do que p ara a ban da daquelas mais afin s ao
estilo, alis to refin ado, de J. Guitton . Dito isto, semp re acrescen taremos que n ossa
con vico que se Heidegger mereceu Agostin ho, o que dign o de ser p en sado que a
actualidade deste se n o p ode circun screver n o merecimen to daquele. Ao irn ico sorriso
de augustin istas p eran te uma estratgia como a p resen te, e acusao de sup erficialidade,
p or p arte dos heideggerian os, a coragem da A. esteve talvez em ter p odido demon strar que
se a filosofia n o se en cerrou com a obra de S. Agostin ho decerto n o se p oder dar p or
con clu da com Heidegger. Por outras p alavras: in terrogar a actualidade da leitura de
Agostin ho feita p or Heidegger imp licar con vocar n ovos leitores que semelhan a do
filsofo da Floresta Negra o saibam merecer, muito p ara alm da meditao deste.
Mrio San tiago de Carvalho
Revista Filosfica de Coimbra - n . " 18 ( 2000) p p . 461-465
LI V RO S RECEB I DO S NA REDACO
AGO STI NHO ( San to) - Dilogo sobre a O rdem. Traduo, in troduo e
n otas de P. O . e Silva. Edio bilin gue, Lisboa; I NCM, 2000, 266p .
ALB UQUERQUE, M. de - Estudos de Cultura Portuguesa. 2 volume, Lisboa:
I NCM, 2000, 493p .
B ARB O SA, A. M. - O bras Filosficas. O rgan izao e p refcio de A. F.
Morujo, Lisboa: I NCM 1996, 672p .
B RAGA, T. - Poesia do Direito. O rigen s p oticas do Cristian ismo. As len das
crists. Prefcio de M. da C. Azevedo, Lisboa: I NCM, 2000, 501p .
CAEI RO , F. da G. - Disp ersos. O rgan izao de M' de L. S. Gan ho. V ol. I :
Prefcio de P. Calafate, I I e I I I , Lisboa: I NCM, 1998, 1999, 2000, 546p . , 253p . ,
518p .
En ciclop dia Ein audi 34. : Comun icao-Cogn io, Lisboa: I NCM, 2000,
500p .
En ciclop dia Ein audi 41. : Con hecimen to, Lisboa: I NCM, 2000, 432p .
FERNANDES, J. M. - Arquitectura p ortuguesa. Un ta s n tese, Lisboa: I NCM,
2000, 226p .
FRANCO , A. C. - A literatura de Teixeira de Pascoaes, Lisboa: I NCM, 2000,
550p .
FRANCO , A. C. - Un ta B ibliografia de Teixeira de Pascoaes ( Sep arata da
obra ` A Literatura de Teixeira de Pascoaes' ), Lisboa: I NCM, 2000.
GO MEZ-HERAS, J. M - tica y hermen utica. En sayo sobre I a con struccin
moral del ' mun do de I a vida' cotidian a, Madrid: B iblioteca Nueva, 2000, 537p .
JUENGER, E. - O Trabalhador. Dom n io e Figura. I n trodu. , trad. e n otas de
AF de S. Prefcio de N. Rogeiro, Lisboa: Hugin , 2000, 271p .
LO PES, R. da C. - O Segredo do Cofre Esp an hol. Notas p ara uma iderio
filosfico de Jos Maria Ea de Queiroz, Lisboa: I NCM, 2000, 170p .
MACHADO , P. F. - Sorrisos e Desalen tos. Prefcio de F. Soares, Lisboa:
I NCM, 2000, 74p .
MARQUI LHAS, R. -A Faculdade das Letras. Leitura e escrita em Portugal
n o sc. XV I I , Lisboa: I NCM, 2000, 367p .
NEMSI O , V . - O Retrato do Semeador. ( O bras Comp letas vol. XV I I I ),
Lisboa: I NCM, 2000, 212p .
Revista Filosfica de Coimbra - o. 18 ( 2000) p p . 467-468
468 Revista Filosfica de Coimbra
NEMSI O , V . - O n das Mdias. ( O bras Comp letas vol. XI V ), Lisboa: I NCM,
2000, 240p .
REI S, C. - O Essen cial sobre Ea de Queirs, Lisboa: I NCM, 2000, 123p .
RUSSELL, P. E. - A I n terven o in glesa n a Pen n sula I brica duran te a
Guerra dos Cem An os, Lisboa: I NCM, 2000, 647p .
SO ARES, L. R. - Pedro Margalho, Lisboa: I NCM, 2000, 268p .
SCHMI TT, C. - Catolicismo Roman o e Forma Pol tica. Prefcio, trad. e n otas
de AF. De S, Lisboa : Hugin , 1998, 55p .
p p . 467-468 Revista Filosfica de Coimbra - n . 18 ( 2000)
NDI CE O NO MSTI CO
( ARTI GO S)
Aben sour, M. 69, 82, 88, 90
Adeodato 296
Adrian o 265
Adorn o, Th. 88, 214, 342
Agostin ho 16, 28, 59, 60, 130, 192,
238, 245, 248, 265, 269, 271, 278,
284, 289-307
Alan o de Lille 27
Alberto de Saxn ia 124, 128, 135, 144,
148
Albin o 297
Alcuin o de York 304
Alfaric, P. 298
Al p io 296
Albrecht de Scharfen berger 147
Ambrsio de Milo 296, 297, 299
Amn io Sacas 49
An aximan dro 58, 213, 251
An dr, J. M. 305
An drs. T. de 140, 141, 142, 143
An t oco de Ascalon 297
Ap p un , Ch. 397
Ap uleio 297
Arato, A 417
Aren dt, H. 57, 88, 89, 291, 298,
251
Aristteles 6, 7, 16, 21, 26, 28, 29, 30,
31, 34, 43, 48, 54, 55, 58, 59, 60,
61, 75, 123, 127, 128, 129, 135,
136, 137, 147, 191, 193, 194, 195,
206, 213, 215, 219, 229, 233, 240,
241, 248, 250, 265, 304, 322, 328,
354, 356, 359, 366, 367
tico 297
Atlan , H. 345, 347, 349
Aug, M. 345, 347
B acon , F. 34, 35, 55
B agessen , S. I . 98
B ak, P. 344
B alsemo, E. 353, 398
B alzac, J. -L. G. 52
B ammel, C. P. 299
B arbosa, A de M. 292, 301
B arth, K . 250
B rtolo 265
B asch, V . 109
B astien , J. -P. 151, 154, 156
B auer, A & B . 55, 56
B eckert, M. C. 114
B guin , D. 290
B elaval, Y. 382
B ellah, R. 417
B en akis, L. 297
B en jamin , W. 291
B en tham, J. 413, 414, 415
B erchman , R. M. 297
B ergn er, D. 110
B ergson , H. 291
B erlin ger, R. 303
B ern ardo, F. 63
B euchot, M. 122, 123, 126, 150
B ian co, F. 190
Revista Filo sfica de Coimbra - n . 18 ( 2000) p p . 469-475
470
B iard, J. 134
B lan chot, M. 74, 76
B ochet, I . 291, 294
B ocio 50, 128, 131, 132, 135, 304,
357
B oehn er, Ph. 125, 133, 144
B ollan d, G. 218
B ollme, G. 294
B olln ow, O . F. 37, 42, 48, 189
B ouretz, P. 82
B oyer, Ch. 298
B radley, F. 218
B ragan a, J. O 298
B rague, R. 297
B ran co, C. C. 291
B ran do, R. 156
B ren tan o, F. 365, 367
B rown , P. 290
B rown , S. 125, 136
B uber, M. 88, 250
B uehler, K . 27, 33
B ultman , R. 3
B usse, A. 49
Caeiro, F. da G. 97
Caetan o ( Cardeal) 265, 266
Camp os, L. S. 156
Can etti, E. 88
Can tor, G. 291
Carlos V 274
Carvalho, M. S. de 299, 303
Cassirer, E. 3, 36, 50, 51, 193, 228,
229
Castro, A de 265, 266, 283
Czan n e, P. 230
Chalier, C. 82, 87, 89
Chen u, M. D. 294
Claudel, P. 291
C cero 21, 241, 293, 297, 331
Clastres, P. 88
Cohen , H. 193, 197
Cohen , J. L. 417
Collin gwood, R. 231
Revista Filosfica de Coimbra
Cocote, A. 36
Cop rn ico, N. 5, 147, 326
Costa, M. R. N. 298
Costello, F. B . 267, 275, 278, 287
Corn ell, D. 69
Corte, F. delia 296
Corten , A 151, 156
Courcelle, P. 294, 298, 299
Courcelles, D. 292
Courtin e, J. F. 297
Covarrbias 265
Coyle, J. K . 297
Croce, B . 218, 231
Crouse, R. 290
Curtius, E. R 27
Cutin o, M. 302
Dan n hauer, J. C. 5, 28, 30
De La B rire, Y. 275
De Rijk, L. M. 132, 144, 148
Delmas-Marti, M. 345, 347
Derrida, J. 68, 69, 80, 81
Descartes, R. 5, 215, 248, 302, 322,
329
Di Mijolla, E. 292
Dilthey, W. 3, 9, 39, 40, 42, 43, 45, 46,
47, 48, 57, 193, 195, 196, 197, 198,
227, 229
Dodaro, R. 290
Doign on , J. 298
Dostoievski, F. M. 52
Dreschsler, J. 114
Droit, R. -P. 345, 347, 349
Droysen , J. G. 39, 40, 41, 45, 227
Drozdec, A 291
Druet, P. -Ph. 110
Duesin g, K . 51
Ebn er, F. 244, 250
cole, J. 5
Edelman , G. M. 341
Eg dio Roman o 304
En gels, F. 192
Erasmo, D. 262, 305
p p . 469- 475 Revista Filosfica de Coimbra - n . " 18 ( 2000)
n dice O n omstico
Esp in osa, B . 33, 208, 317, 318, 331, 397
Esp in osa Rubio, L. 331
Etzion i, A 417
Euclides 49, 50
Evdio 296
Faessler, M. 69
Ferrer, D. 97
Ferrier, F. 291, 305
Fetscher, I . 109, 117
Feuerbach, L. 55, 56
Fichte, J. G. 38, 97-119, 218, 220, 227,
310, 317, 318, 403, 405, 412, 413,
416
Filon de Alexan dria 297
Fin kielkraut, A. 65, 82, 89
Fish, S. 69
Flasch, K . 304
Flashar, H. 37, 39, 46
Fleg, E. 66
Fraen kel, E. 25
Fraga I ribarn e, M. 263, 266, 286
Fraga, G. de 302
Fran ck, A. H. 32
Fredborg , K . M. 124, 143
Frege, G. 374
Freire, J. G. 290, 292
Fresco, N. 345, 347
Freud, S. 3, 191, 233, 291
Friedlaen der, P. 25
Fulda, H. F. 62
Gabriel B iel 213, 265
Gadamer, H. -G. 3-62, 189-259, 298,
300, 306
Gl, G. 125
Galilei, G. 35, 36, 326
Gambatesse, A. 136
Geerlin gs, W. 290, 293, 296, 299
Gellhaus, A. 51
George, S. 230
Gethman n , F. 60
Gethman n -Siefert, A. 51
Gide, A 291
471
Gilot, F. 292
Gilson , E. 34, 300
Glaserfeld, E. v. 352
Glocen ius, R. 5
Goethe, J. W. 14, 309, 310
Gogarden , F. 250
Gogh, V . 230
Godescalco de O rbais 304
Gogol, N. V . 52
Gmez rabal, A 293
Gon alves, J. C. 290, 302
Goodman , F. 153, 156
Goya, J. 127
Gracia, J. J. 355, 357
Green -Pedersen , N. J. 143
Greisch, J. 7, 306
Gris, J. 230
Grcio, H. 33
Gron din , J. 33, 42, 189, 190, 199, 200,
209
Gruen der, K . 37, 39, 46
Guardin i, R. 53
Guerolt. M. 109
Guilherme de Con ches 132
Guilherme de O ckham 121-150
Guilerme de Sain t-Thierry 294
Guitton , J. 291
Gusdorf, G. 190
Habermas, J. 69, 417
Hadot, I . 299
Halp erin , J. 69, 70
Hamesse, J. 293
Hamman , A G. 294
Harder, R. 25
Harn ack, A v. 292
Hartman n , N. 61, 193, 228, 332
Hayat, P. 82, 88
Haym, R. 411
Heath, T. 49
Hegel, F. W. 3, 16, 17, 21, 23, 42, 43,
45, 53, 54, 55, 56, 83, 190-237,
242, 246, 248, 249, 254, 255, 257,
Revista Filosfica de Coimbra -? 1. 0 18 ( 2000) p p . 469-475
472
302, 309-323, 402, 403, 406, 410,
412, 413, 416, 418, 419, 430
Hen ry, P. 298
Heraclito 58, 193, 197, 239, 248, 251,
331
Herder, J. G. 51
Hes odo 195
Heidegger, M. 3-62, 189-259, 291,
310, 345, 346
Hcin rich, D. 5
Helmholtz , H. 44, 45
Hen rique de Gan d 304
Herder, J. G. 37, 41, 51, 310
Hobbes, Th. 69, 82, 83, 88, 90, 92,
404, 405, 407, 408, 409
Hoelderlin , F. 192, 217
Hoelderlin , J. C. 13, 230, 236, 251, 252,
254
Holen stein , E. 39
Holmes, S. 89
Holte, R. 300
Homero 26, 195
Hoerstman n , A. 37, 39, 46, 62
Humboldt, W. V 23, 40
Hume, D. 35, 371, 372, 373, 375, 377,
378, 379, 385
Hurbon , L. 156
Husserl , E. 3, 15, 16, 18, 48, 52, 57,
60, 229, 250, 377, 378, 379
I llyricus, M. F. 30, 31, 32
I sidoro de Sevilha 265
lodocus Trutvetter 145, 148, 150
Jacob, Ch. 296
Jacques, R. 294
Jaeger, W. 25
Jmblico 297
Jan icaud, D. 192
Jan ke, W. 114
Jan klvitch, V . 72
Jasp ers, K . 52, 56, 57, 291
Jelles, J. 397
Joo ( Evan gelista ) 203, 204, 238, 310
Revista Filosfica de Coimbra
Joo I I I ( rei) 274
Joo Escoto Erigen a 304
Joo Dun s Escoto 133, 135, 136, 143,
304, 360, 361
Jesus Cristo 203, 205, 296
Joyce, J. 291
Julian o de Eclan um 304
K an t , I . 3, 21, 33, 34, 35, 36, 37, 38,
69, 90, 91, 102, 110, 112, 192, 194,
196, 199, 202, 215, 218, 220, 228,
233, 241, 304, 322, 365, 379, 405,
409, 410, 411, 412, 413, 416, 418
K ep ler, J. 34, 35
K essler, D. 88
K etterin g, E. 57
K ierkegaard , S. 52, 56, 114, 191, 202,
230, 232, 250, 252, 292
K immerle , H. 33, 37
K irwan , Ch. 301
K obusch, T. 290
K ohn , H. 109, 110, 113
K ojve, A 218
K ramer, K . 62
K rip ke, S. A 364, 375
K uen g, H. 292, 305
K uki, S. 6
Lacan , J. 291
Lafon t, C. 7
Laks, A 189
Lan chos, F. J. 292
Lask, E. 228
Lasson , G. 406
Lawless, G. 290
Lefort, Cl. 89
Leibn iz, G. W. 16, 18, 21, 34, 41, 215,
236, 241, 382, 383, 385
Lejbowicz, M. 293
Lemoin e, M. 294
Leon , X. 109
Lerma, C. de 150
Lessin g , H. -U. 42
Lvin as, E. 63-95
p p . 469- 475 Revista Filosfica de Coimbra - n . 18 ( 2000)
n dice O n omstico
Levy-B ruhl, L. 110, 113
Licn cio 296
Lip p s, H. 189
Locke, J. 35, 401
Lodovici, E. S. 292
Loessi, J. 306
Loessl, J. 301
Loewith, K . 56
Liuzzo, M. 145
Lubac, H. De 27
Luhman n , N. 352, 404, 417, 432
Lutero, M. 28, 31, 208, 238, 240, 262,
263, 304, 305
Lyotard, J. F. 69
Macedo, C. 299
Madec, G. 293, 294, 296, 297, 299,
303, 306
Mader, J. 55
Maesschalck, M. 107, 116
Malka, S. 89
Mallarm, S. 54, 230
Man douze, A 290
Maquiavel, N. 89, 104
Marcel, G. 52
Marcuse, H. 56
Mario V itorin o Afer 298, 301
Marrou, H. I . 297, 299, 300
Martin s, M. B . 292
Marx, K . 14, 55, 56, 191, 192, 194, 227,
233
Marx, W. 237, 311
Mateus ( Evan gelista) 263
Mathieu, V . 292
Maturan a, H. 342, 352, 353
Mauriac, F. 294
Mayr, J. 283
Mein ecke, F. 109
Melan chton , Ph. 30, 31
Merleau-Pon ty, M. 52
Mestre Eckhart 21, 213, 240
MilI , J. S. 36, 42, 44, 45, 415
Min guez Perez, C. 147
473
Misch, G. 48, 189
Mojsisch, B . 290, 310
Molesworth, W. 407
Molin a, L. de 261-287
Mommsen , Th. 39
Mon gin , O . 88, 89
M n ica ( St' ) 296
Mon taign e, M. E. 68, 292
Moratalla, A. D. 190
Morris, Ch. W. 363
Moog, W. 110
Muhalac, U. 39
Mun oz Garc a, A 121, 124, 128, 145
Natorp , P. 60
Ndon celle, M. 291, 292
Nemo, Ph. 89
Neschke, A. 189
Neschke-Hen tschke, A 293
Neske, G. 57
Neves, M. das 290, 292
Nicolau de Cusa 18, 305
Niebuhr, B . G. 39
Nielsen , L. 124, 143
Nietzsche, F. 22, 23, 42, 52, 55, 57,
191, 193, 213, 226, 233, 237, 289,
291, 292, 293
Nohl, H. 202
O ' Daly, G. 297, 300, 302, 304
O ehler, K . 46
O liveira, M. de 291
O r gen es 299
O rtega y Gasset, J. 295, 325, 326, 327
O rtigues, E. 302
Pacheco, M. C. 290, 292
Pan n en berg, W. 290
Pan ormitan o 265, 267
Pap p os de Alexan dria 49
Parmn ides 58, 243, 251
Pascal, B . 68, 292
Paulo ( ap stolo) 59, 262, 300
Pedro ( ap stolo) 268
Pedro Abelardo 137
Revista Filosfica de Coimbra - a. 18 ( 2000 ) p p . 469-475
474
Pedro Hisp an o 122, 123, 126, 127, 132
Pedro Lombardo 304
Pegueroles, J. 290
Peirce, C. S. 353, 398, 430, 431
Pelgio 304
Pp in , J. 297
Pereira, M. B . 5, 11, 14, 49, 50, 51, 53,
57, 189, 290, 291, 292, 303, 306
Pcren a, L. 280
Perez Pren des, J. M. 280
Perez Ruiz, F. 297
Petitdeman ge, G. 88
Picasso, P. 230
Pin a, A. A. de 295
Pin borg, J. 124, 143
Piret, P. 306
Plato 13, 14, 15, 16, 18, 19, 21, 26,
30, 48, 53, 54, 66, 129, 191, 192,
193, 213, 220, 223, 227, 230, 231,
232, 235, 236, 237, 241, 243, 247,
293, 294, 304, 322, 328, 356
Plotin o 18, 296, 297, 298, 299, 300,
301
Poeggeler, O . 14, 15, 26, 51, 60
Pombo, F. 292
Porf rio 296, 297, 299, 300, 356, 357
Portali, E. 304
Proust, M. 291
Przywara, E. 292
Pseudo-Dion sio Areop agita 299
Ramsey, F. P. 386
Ran ke, L. v. 39, 40, 228
Rawls, J. 417, 419, 420
Regout, R. 287
Reil, E. 307
Ren tsch, Th. 62
Rey, J. -F. 65, 70
Ricoeur, P. 291, 300
Riedel, M. 7, 43
Rilke, R. M. 230, 258
Rin cn , A 291
Roberto K ilwardby 143
Revista Filosfica de Coimbra
Rogrio B acon 124 , 134, 144, 148
Rolim, F. C. 156
Roamn ian o 296
Rombach, H. 36
Rorty, R. 430
Rosa, J. M. S. 290, 298
Rosen zweig, F. 85
Rossatto, N. D. 292
Rosseau , J. -J. 91, 242, 401, 421
Roth, E. W. 45
Rotahcker, E. 228
Ruge , A. 55, 56
Sacks, O . 341
Sartre, J. -P. 14, 52, 199, 291
San tos, J. O 295
Schadewalt, W. 25
Schaeffler, R. 27
Schellin g, F. W. 18, 51, 202, 216, 237,
252, 258, 309, 312, 313, 314, 315,
317, 410, 416
Schlegel , A & F. 38
Schleiermacher, F. D. E. 9, 29, 37, 38,
39, 41, 193, 196, 227
Schillebeeckx, E. 33
Schiller, J. Ch. 114, 192
Schiller, J. F. 14, 51
Schluck, H. 5
Schmidt, J. 190
Schmidt , K . 317, 352
Schmidt, V . 297
Schn eiders, W. 5
Schoetlaen der, R. 109
Schop en hauer, A 213
Schultz, W. 5
Sciacca , M. F. 298
Selby-B igge, L. A 372
Sn eca 241, 297
Shakesp eare, W. 204
Simon , J. 322
Scrates 7
Soto, D. 150, 265
Sp en gler, O 3
p p . 469- 475
Revista Filosfica de Coimbra - n . 18 ( 2000)
n dice O n omstico
Sp iegelberg, H. 292
Sp ran ger, E. 228
Stein er, S. 291
Sten dhal ( H. B . ) 52
Stierle, K . 37
Stirn er, M. 55, 56
Strathern , P. 291
Strawson , P. F. 383, 384, 385, 386
Surez, F. 285, 286, 358, 359, 360,
362, 367
Surez de Urbin a, J. A 145, 148, 150
Tales de Mileto 195
Tamin iaux, J. 192
Taylor, Ch. 409
Terrel, J. 404
Testard, M. 297
Teofrasto 48
Teske, R. 298
Tezuka, T. 6, 7, 8
Thierry de Chartres 293
Ticn io 305
Todisco, O 290
Tolstoi, L. N. 52
Toms de Aquin o 16, 147, 219, 241,
261, 265, 271, 284, 304
Ton on i, G. 341
Torricelli, E. 36
Tren delen burg, F. A 193
Trigan o, Sh. 72
Trun dle, R. 291
Un amun o, M. 121
Watzlawick, P. 352
Weber, M. 195
475
Weber, S. 69
Weil, E. 88
Weizsaecker, C. F. v. 237
Wiclef 262
Wierviorka, M. 81
Wildt, A 106
Williams, C. 154, 156
Wilson , J. 27
Win ckelman n , J. J. 14
Wisser, R. 55
Wittgen stein , L. 6, 291, 321, 374, 375
Whitehaed, A N. 332
Wolff, Ch. 5
Wordsworth, W. 292
V alen cia, G. de 287
V alry, P. 52
V an derp ol, A 285, 286, 287
V an n ier, M. A 302
V arela, F. 342
V arro 297
V elsquez, L. 145
V eloso, A M. 302
V ico, G. 50, 51
V itria, F. de 265. 267, 268, 269, 271,
280, 282, 285
V ives, L. 145, 150
V olkman n , K . 5
Zahn , M. 403
Zambran o, M. 294
Zeller, E. 193, 196
Zimmerman n , A 114
Zola, E. 52
Zum B run n , E. 302, 303
Revista Filo sfica de Coimbra - a. " 18 ( 2000) p p . 469-475
1.
NDI CE 2000
Artigos
Amn dio A . Coxito - Luis de Molin a e a escravatura . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
O direito da guerra em Lu s de Molin a . 1 - Jus Ad B ellum. . 261
Christop h Asmuth
- A gn ese da gn ese. A n oo de ' desen volvi-
men to ' n a fen oin en ologia do esp rito de Hegel e o seu desen vol-
vimen to . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
309
Edmun do B alsemo Pires -

O p ovo n o sabe o que quer . Algun s
asp ectos da cr tica hegelian a a J. J. Rousseau , a resp eito da
ideia de legitimidade e da origem do Estado en tre 1817/18 e
1820 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
65
Lucian o Esp in osa Rubio - Pen sar la n aturaleza hov . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
Mrio San tiago de Carvalho - Presen as do p laton ismo em Agos-
tin ho de Hip on a ( 354-430 ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
Miguel B ap tista Pereira - Metaf sica e modern idade n os camin hos
do miln io . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
- O sculo da hermen utica filosfica: 1900-2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Notas
Hen rique Jales Ribeiro - Prop osies de Russell , p rop osies
russellian as, e outras p rop osies : elemen tos p ara uma dis-
cusso de Gillermo Hurtado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Edmun do B alsemo - En saio sobre a in dividualidade p rtica . . . . 351
Maria Lu sa Portocarrero Silva - Auton omia human a e clon agem 345
Mrio San tiago de Carvalho - Cultural in teraction s in medieval
I berian Pen in sula : review article . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Crn ica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435
Ficheiro de Revistas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167, 453
Recen ses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171, 461
Livros recebidos n a Redaco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467
n dice O n omstico ( Artigos) do V olume 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469
Execuo grfica
da
TI PO GRAFI A LO USANENSE, LDA.
Dep sito legal n . 51135/92

Você também pode gostar