Você está na página 1de 23

Symphonia de Cantiga 160, Cantigas de Sta. Mara de Alfonso X El Sabio, Cdice de El Escorial. (1221-1284). Imagem recolhida em: http://pt.wikipedia.

org/wiki/Trovadorismo

Literatura Portuguesa Medieval Prof. Dr Ana Sofia Figueiras Henriques Laranjinha Trabalho realizado por: Antnio Manuel dos Santos Barros, Aluno n 060730001 Porto, 8 de Dezembro de 2009

O motivo ou modalidade temtica mala cans na Lrica Profana Galego-Portugesa


1. Introduo A motivao para o tema escolhido para este trabalho surgiu quando, consultando a Lrica Profana Galego-Portugesa. Corpus completo das cantigas medievais, con estudio biogrfico, anlise retrica e bibliografa especfica (a partir daqui designada por LPGP) extenso trabalho coordenado por Mercedes Brea e publicado em dois volumes pelo Centro de Investigacins Lingusticas e Literrias RAMN PIEIRO, em Santiago de Compostela, 1996 , deparmos com a classificao de alguns cantares que, para alm do gnero em que se enquadram (Amor, Amigo, Escrnio), da modalidade compositiva (cant. de mestria, cant. de refro), das relaes interestrficas, do esquema mtrico e da distribuio das rimas, e de outras informaes importantes, faziam referncia ao motivo ou modalidade temtica da mala cans, entre outros j familiares tais como, o mot. do comjat, ou o mot. da chanson de change. O mot. da mala cans era algo de raro, pois, nas vrias leituras que fizemos ao longo do semestre, apenas deparmos com tal designao uma vez, no livro do Prof. Jos Carlos Miranda (Aurs mesclatz ab argen Sobre a primeira gerao de trovadores galego-portugueses, Porto, Edies Guarecer, 2004, p. 123). Assim, decidimos investigar o assunto no sentido de descobrir alguma informao que justificasse aquela classificao. Dos passos por ns dados e das concluses retiradas este trabalho o fruto.

2. A classificao da LPGP A LPGP um compndio das cantigas registradas nos manuscritos dos cancioneiros da Ajuda, da Biblioteca Nacional e da Vaticana, na Tvola colocciana, nos pergaminhos Sharrer e Vindel, Lais da Bretanha, no flio 25r do volume MS 9249 da Biblioteca Nacional de Madrid, e nas pginas 9-11 do volume MS 419 da Biblioteca Pblica Municipal do Porto. Exceptuam-se portanto os textos conservados no cancioneiro da Brancoft Library de Berkeley, que os editores prometem incorporar na futura edio electrnica. 1 A questo da organizao da lrica galego-portuguesa abordada na Introduo, e prope-se a diviso em trs grandes gneros: amor, amigo, e escrnio e maldizer. Contudo, reconhece-se a existncia de modalidades diferenciadas, e da a necessidade de uma subclassificao atendendo temtica da composio, como podemos ver no quadro sntese, abaixo: Gneros amorosos Amor pastorela mot. da pastorela escondit mot. do escondit mot. da chanson de change mot. da mala cans mot. do comjat malmonxada marinha mot. da cant. moral

Nota: negritos nossos.

_________________________________
1

Filologia e Lingstica Portuguesa, n. 3, p. 215-220, 1999.

(http://fflch.usp.br/dlcv/lport/site/images/arquivos/FLP3/ResenhaGamboa1999.pdf).

Gneros amorosos

Amigo

Escrnio e outros gneros no amorosos

Gneros menores

Gneros dialogados Gneros tardios

escondit mot. do escondit mot. da alba mot. da chanson de change malmaridada cant. de tear romaria mot. da cant. de romaria marinha mot. da cant. moral Escrmio de amor / de amigo Escrnio pessoal Escrnio pessoal (mot. da mala cans) Escrnio pessoal (mot. da cant. moral) Escrnio social Escrnio literrio Escrnio poltico Cantiga moral Escrnio moral Escrnio poltico-moral Descordo Lai Pranto Cantiga de seguir Cantiga encomistica Bailada Cantiga epigramtica tenss partimens Cano de amor Cobras jocosas Lauda mariana Pergunta

Nota: negritos nossos.

Para cada um dos tipos listados dada uma definio, mas para efeitos do nosso estudo apenas convir reter, para posterior comparao, aquelas acima relevadas em negrito:
Amor / amigo (mot. da chanson de change): Alguns textos presentam, dende a perspectiva masculina ou dende a feminina, o motivo do cambio de senhor por parte do trobador, un cambio que pode deberse a factores diversos: cansancio, ante a indiferencia, despeito,... (vid., p. ex.., 46,5 ou 111.4, de amor, e 70,36 ou 85,17, de amigo) 2 Amor (mot. da mala cans): Modalidade temtica da cantiga de amor na que o poeta se queixa amargamente do desdn da dama ou bem culpa a Deus ou a Amor da sua desventura amorosa (p. ex., 25,124 ou 120,46). s veces, estas composicins chegan a ser verdadeiros escarnios (contra Deus, principalmente), como, p. ex., 56.1 ou 125,30, que seran mais bem escarnios persoais (mot. da mala cans). 2 Amor (mot. do comjat): Composicins de amor nas que o trobador se despide da sua dama. fundamental a presena do verbo espedir ou a existencia de palabras de despedida. Vid. P. ex., 114,13 e 63,64. 2

_________________________________
2

LPGP, p. 27.

Na LPGP no se fazem quaisquer outros tipos de referncias mala cans, da a necessidade de investigar outras fontes que trouxessem mais alguma luz, nomeadamente quanto a eventuais razes na Lrica Provenal. Encontrmos informaes valiosas no artigo La Mala Cans provenzal, fuente del Maldit cataln, 3 de Isabel Riquer, da Universidade de Barcelona.

3. A mala cans provenal. Parecer evidente que se existe uma mala cans tambm dever existir uma bona cans. Assim , e esta no mais do que a cans, ou seja, a cantiga de amor, gnero corts por excelncia, atravs da qual o trovador, pela voz de um sujeito masculino e utilizando uma linguagem conotadamente do foro feudo-vasslico, se declara vassalo de uma senhor a quem, e dum modo geral, louva os atributos de beleza, de quem se diz prisioneiro desde que a viu, e a quem solicita a concesso de um benefcio (ben) como recompensa pelo seu servio. Segundo Isabel Riquer, que aqui seguimos de perto, a expresso bona cans aparece frequentemente nas Vidas de muitos trovadores como em Raimbaut de Vaqueiras4 ou Raimon de Miraval5 ou em algumas cantigas, como a de Gaulcelm Faidit, e nos cantares de gesta, como Le charroi de Nmes,6 de autor annimo (o manuscrito mais antigo que restou data da primeira metade do sc. XIII):
Mon cor e mi e mas bonas chanssos e tot qan sai d avinen dir e far, conosc qieu teing, bona dompna, de vos. (Gaulcelm Faidit: Mon cor e mi, vv. 1-3) Oez, segnor, Dex vos croisse bont, Li gloreus, li rois de maiest! Bone chanom plest vous a escouter Del meillor heme qui ainz crest en D? C'est de Guillelme, le marchis au cort nes, {Le charroi de Nimes, vv. 1-5)
Nota: negritos nossos.

Meu corao e eu mesmo, e minhas boas cantigas e tudo quanto sei dizer e fazer, reconheo, boa senhora, que me vm de vs.

Ouvi senhores, que Deus glorioso, O rei de majestade os faa melhores! Vs gostareis de escutar uma boa cantiga Sobre o melhor homem que jamais acreditou em Deus? de Guilherme o marqus do nariz curto.
(Traduo para portugus a partir da traduo em castelhano, de Isabel Riquer)

possvel tambm encontrar a expresso oposta, mala cans, nos cantares de gesta, como na Chanson de Roland, embora aqui num contexto diferente, o militar, e no sentido de prevenir o efeito de denegrir o comportamento dos guerreiros [(que malvaise se canun de nus chantet ne seit! (que no se cante de ns cano m!, v. 1014)]. Na lrica provenal, o domnio que aqui mais nos preocupa, a expresso mala cans, citando Isabel Riquer, utilizada nos cantares em que o trovador proclama aos quatro ventos o seu desamor, a sua
rejeio por uma dama particular, com uma linguagem dura e com acusaes graves e concretas; e ao abandonla, avisa-a, algumas vezes, que encontrou outra dama melhor. 6

_________________________________
3

RIQUER, Isabel - La Mala Cans provenzal, fuente del Maldit cataln, Barcelona, 1997.

(http://e-spacio.uned.es/fez/eserv.php?pid=bibliuned:Llcgv-12CAFAA7-A8DD-B95E-9D33-397559F5D36E&dsID=La_Mala.pdf) consultado em 201002-08.


4 5

ibidem, p. 110, (Et enamoret se de la seror del marques E trobava de leis bonas cansos). (negritos nossos). ibidem, p. 110, (En mantas domnas s entendet et en fez mantas bonas cansos). (negritos nossos). 6 ibidem, p. 111.

Nas Vidas de alguns trovadores possvel tambm encontrar a expresso mala cans: Peire Vidal avia fait una mala cans Estat ai Peire Vidal fez uma cano mordaz sobre ela Esteve durante muito tempo na qual diz numa en gran sazo en la cal el dis en una cobla; 7
cobla... Donc Gui d Ussel fetz la mala chanson, pois que ac Assim Gui d Ussel fez a cano mordaz depois de ter facha la tenson, e la mala chanson qe fetz poiz ditz ; feito a teno; e a cano mordaz que fez depois diz: Se bem me apartais, dama m, de vs Si be.m partetz, mala domna, de vos .7
(Traduo para portugus a partir da traduo em castelhano, de Isabel Riquer) Nota: negritos nossos.

Na opinio de Isabel Riquer a mala cans trouxe vrias novidades ideologia da lrica corts, podendo-se destacar, entre elas, a possibilidade por parte do trovador, de romper com a dama ou de troc-la
por outra, devido ao cansao da fastidiosa e longa espera em receber o ben ou por t-lo enganado com outro 7 homem. Trada a fidelidade amorosa, ou seja, quebradas as relaes feudo-vasslicas que orientavam

as relaes entre os vrios elementos da nobreza na Europa Ocidental do sculo XII, o trovador, tal como o vassalo, desligava-se da relao amorosa, expondo publicamente os seus motivos. Jos Carlos Miranda e Antnio Resende de Oliveira, j em 1995, se tinham referido aos motivos da insuficincia da dama em questes amorosas, que ocorre em Joo Soares Somesso e em Osoiro Anes, e sobretudo ao motivo do abandono do servio amoroso em proveito de outra dama, que se encontra de novo em Somesso e Osoiro Anes, mas tambm em Ferno Pais de Tamalancos.8 Parece, assim, evidente a sobrevivncia daqueles motivos na lrica galego-portuguesa. Antes de avanarmos convir deixar claras as definies de chanson de change e comjat, segundo Isabel Riquer, que por sua vez segue o estudioso alemo E. Khler, e compar-las com as da LPGP, acima referidas: LPGP
mot. da chanson de change: O motivo do cambio de senhor por parte do trobador, un cambio que pode deberse a factores diversos: cansancio, ante a indiferencia, despeito,...

Isabel Riquer (E. Khler8A)


mot. da chanson de change: Los temas son dos, casi nunca tratados de forma equilibrada: la despedida de una dama ingrata y el comienzo de la relacin con otra, que a su vez generar nuevas bonas canss en un crculo potico e ideolgico perfectamente cerrado. mot. do comjat: El nico tema es el de la despedida, por parte del trovador, de la que hasta aquel momento haba sido su dama.

mot. do comjat: Composicins de amor nas que o trobador se despide da sua dama. fundamental a presena do verbo espedir ou a existencia de palabras de despedida.
Nota: negritos nossos.

Como se pode verificar as definies aproximam-se, mas so mais precisas em Isabel Riquer (E. Khler). _____________________________
7 8

ibidem, p. 111.

MIRANDA, Jos Carlos / OLIVEIRA, Antnio Resende de A segunda gerao de trovadores galegoportugueses: temas, formas e realidades, In: Medioevo Y Literatura. Actas del V Congreso de la Asociacin Hispnica de Literatura Medieval, vol. III, Granada, 1995, p. 10.
8A

KHLER, Erich [1987], "Vers und Kanzone", in Grundriss der romanischen Litteratur, vol. II, Les genres lyriques, tome I, fase. 3, Heidelberg, pp. 162-176.

Quanto ao nmero de cantares do tipo mala cans no possvel, segundo Isabel Riquer,9 dar um nmero exacto de quantas os trovadores compuseram. Certo que, se atendermos apenas s que assim so classificadas nas Vidas, so muito poucas. Por outro lado, as razs dos cancioneiros apenas qualificam como mala cans os seguintes cantares:
Si be.m partetz, de Gui d Ussel, considerada o paradigma desta modalidade potica; Estat a en gran sazo, de Peire Vidal; Si anc nuls hom per aver fin coratge, de Gaucelm Faidit.

Se compararmos este reduzido nmero (3) de cantares do tipo mala cans, com as vinte e quatro (24), em mil seiscentos e noventa e uma (1691) cantigas de amor classificadas do mesmo modo na LPGP, no podemos de deixar de estranhar a diferena. Poder-se- concluir talvez da dificuldade dos crticos em estabelecerem claramente os parmetros para aquela classificao dos cantares provenais. No entanto, Isabel Riquer10 deixa bem explcitos os seus:
I. II. III. IV. La acusacin a una dama determinada por una mala accin concreta: no un discurso misgino. El insulto y el lenguaje duro. El vituperio pblico: si en la cans se insista en que el amor deba de llevarse en secreto, la ruptura se proclama a voz en grito. La despedida y abandono del servicio amoroso. En algunos casos el trovador dice que ya ha encontrado una dama mejor.

De posse destes dados, pensamos ser o momento de cotejarmos a paradigmtica mala cans Si be.m partetz, de Gui d Ussel:
Si bem partetz, mala dompna, de vos, non es razos q'ieu me parta de chan ni de solatz, car faria semblan que fos iratz de so don sui joios Ben fui iratz, mas eras m'en repen, car apres ai del vostr'enseignamen cum puosca leu camjar ma voluntat; per q'eras chan don so don ai plorat. Plorat n'ai ieu, e l majer ochaizos ven mi d'aital que no's n'ira chantan c'a mi non es, sitot s'en vai gabn, onta ni dans, ni leis honors ni pros. Si bem camjet per lui nesciamen, li camjara ben leu plus follamen, per q'ieu noil sai d'aqest camje mal grat; qu'ill camjara tro c'ajal cor camjat. Mala dompna, ja non cujei que fos que, sius perdes, no m'o tengues a dan, que l'acuillirs, don vos sabiatz tan, e-1 gens parlars, e l'avinen respos vos fazian sobre totas plazen; mas eraus tol foldatz l'aculimen, e-1 gen parlar es tomat en barat, et en breu temps vos perdretz la beltat. Si bien me apartis, mala dama, de vos, no es razn para que me aparte de canto ni de solaz, pues dara a entender estar triste de lo que estoy contento. Estuve triste, pero ahora me arrepiento, pues he aprendido con vuestro ejemplo cmo puedo cambiar fcilmente mi voluntad; por lo que ahora canto de lo que he llorado. Yo he llorado, y el mayor motivo me viene de tal que no se ir cantando porque, aunque va presumiendo de ello, no es para mi vergenza ni dao ni para ella honor ni provecho. Si me cambi neciamente por l, bien pronto lo cambiar a l ms locamente, por lo que le guardo rencor por este cambio, pues ella cambiar hasta que haya cambiado el corazn. Mala dama, nunca imagin que, si os perda, no lo tuviera como un mal, pues la acogida, de la que tanto sabais, la gentil conversacin y la amable respuesta os hacan agradable por encima de las dems; pero ahora la locura os quita la acogida, la gentil conversacin se ha convertido en engao y en breve tiempo perderis la belleza.

_____________________________
9

RIQUER, Isabel - La Mala Cans provenzal, fuente del Maldit cataln, Barcelona, 1997, p. 112.
ibidem, p. 113.

10

Mala dompna, faich m'avetz enojos, e mal dizen, don non agr talan, q'ieu conosc ben c'a mal m'o tomaran e qe meins n'er prezada ma chanssos. Mas ieu aurai volqut tan longamen vostre voler, don aras mi repen, c'aissi m'era de cor en us tomat: no sai dir sen que vos fassatz foldat. Tant cum hom fai so que deu, es hom pros, et tant leials cum se garda d'engan; per mi-US o dic que vos lauzav'antan, qand era-1 digz vertadiers e-1 faitz bos. Ges per aisso nom devet dir q'ieu men sitot eras non os tenc per valen, car qui laissa so q'a gen comenssat non a bon pretz per ac q'es passat. Adreich fora, sitot non es razos, que si dompna fezes ren malestan, c'om lan celes, e l ben traisses enan, mas jes eras non es aital sazos! Per qe-us devetz gardar de faillimen, a vos o dic, de totas o enten, que si faitz mal, ja non sera celat, anz en vol hom plus dir de vertat. Mala dompna, lo cors mi part em fen qan mi membra del bell acuilhimen, qan vos diest lo baissar car comprat per q'ieus rendiei lo fals anels veirat. Reis d'Aragon, domnejan e meten, e conqueren, conqueretz pretz valen, e tenetz o si com es comensat; si non o faitz, perdut n'auretz lo grat.
Traduo para Castelhano por Isabel de Riquer:

Mala dama, me habis hecho enojoso y maldiciente, de lo que no tena intencin, porque conozco bien que me lo tomarn a mal y que mi cancin ser menos celebrada. Pero durante tanto tiempo quise [hacer] vuestra voluntad, de lo que ahora me arrepiento, que gustosamente se me haba convertido en costumbre: no s decir nada sensato que vos no volvis en locura. Mientras uno hace lo que debe es hombre digno, y es leal mientras se guarda de engao; por m os lo digo, que antao os alababa, cuando la palabra era veraz y el hecho bueno. No pof ello me debis decir que miento Aunque ahora no os tengo por valiosa, pues quien abandona lo que ha empezado bien no adquiere buen mrito de lo que ya ha pasado. Sera justo, aunque no razonable, que si una dama hiciera algo inconveniente, ello fuera ocultado y se ostentara lo bueno, pero ahora esto no es oportuno. Os debis guardar de [cometer] falta; a vos lo digo y lo entiendo para todas, pues si obris mal, ahora no ser ocultado, pues hay el propsito de decir la verdad. Mala dama, se me parte y se me hiende el corazn al acordarme de la buena acogida, cuando diste el beso comprado caro por el que os devolv el falso anillo de cristal. Rey de Aragn, cortejando, gastando y conquistando conquistaris valioso mrito, y seguid como habis comenzado. Si no lo hacis, perderis la gratitud.

http://e-spacio.uned.es/fez/eserv.php?pid=bibliuned:Llcgv-12CAFAA7-A8DD-B95E-9D33-397559F5D36E&dsID=La_Mala.pdf Nota: negritos e sublinhados nossos.

Verifiquemos se o poema de Gui d Ussel responde afirmativamente aos parmetros exigidos por Isabel Riquer. Logo no primeiro verso, a dama acusada de se ter afastado do sujeito potico, ao mesmo tempo que utilizado o insulto mais frequente nos escritores misginos latinos e no vocabulrio jurdico-feudal,11 a expresso mala dompna (Si bem partetz, mala dompna, de vos); contudo no se expem os motivos da mudana dos sentimentos da dama. Assim, pode-se dizer que se cumprem os dois primeiros parmetros, embora a linguagem utilizada no se possa qualificar de dura, se estabelecermos a comparao com outros cantares, como, por exemplo, os de Raimon de Miraval, a seguir apresentados: _____________________________
11

ibidem, p. 113.

avol soudad'a midons resseubuda, quar per aver s'es de bon pretz moguda, que, s'ieu saupes per aver fos venguda, ma sondada ne pogr'aver avuda. (Raimon de Miraval, Chansonetafarai.Vencut, 406, 21 vv. 21-24). Chansoneta farai, Vencut, Pus vos m'a rendut Rossilhos, E sapchatz que nos em cregut, Pus no vim vostres companhos, D'un drut novelh, don tota gens ressona Que midons es a semblan de leona! Ar sai que-s tocan las peiras d'Alzona, Pus premiers pot intrar selh que mais dona.
(Raimon de Miraval, Chansonetafarai.Vencut, 406, 21 vv. 1-8). Nota: negritos nossos.

Vil soldada ha recibido mi dama, pues por dinero se ha apartado de buen mrito, y si yo hubiese sabido que se venda por dinero, ella podra haber conseguido mi soldada. 13

Har una cancionita, Vencut, pues el Roselln os ha devuelto a mi, y sabed que desde que no vemos a vuestros compaeros, nos hemos acrecido con un nuevo amante, del que toda la gente habla, pues mi dama es parecida a una leona. Ahora s que se tocan las piedras de Alzona, pues qien ms da puede entrar el primero. 14

A censura pblica (parmetro III) tambm visvel logo a seguir (vv. 2-3), e na sexta cobla (vv. 47-48) do cantar de Gui d Ussel. O sujeito potico no v qualquer razo para deixar de cantar e obter com isso consolo, e por outro lado, j que a senhora procedeu mal, no poder deixar de dizer a verdade (non es razos q'ieu me parta de chan ni de solatz, que si faitz mal, ja non sera celat,/anz en vol hom plus dir de vertat.). Quanto ao abandono do servio amoroso (parmetro IV) que completa o conjunto de parmetros exigidos por Isabel Riquer para a classificao de um cantar como mala cans , os versos 13 e 14 so disso testemunho. O sujeito potico censura a senhora e alegra-se em diz-lo cantando publicamente e avisa-a: Si bem camjet per lui nesciamen,/li camjara ben leu plus follamen. E no deixa de aproveitar para, duma forma um pouco cruel, lhe deixar um mau agoiro, a perda da beleza: et en breu temps vos perdretz la beltat. (v. 24). Concluindo, parece poder afirmar-se que o cantar Si be-m partetz, de Gui d'Ussel, pode classificar-se como mala cans, se considerarmos os requisitos de Isabel Riquer. No entanto, a linguagem utilizada no to directa e no adquire a dureza que visvel em cantares de outros trovadores, como os de Raimon de Miraval, acima referidos, ou o de Gaucelm Faidit, a seguir apresentado:
Q'ieun sai una q'es de tant franc usatge c'anc non gardet honor sotz sa centura -sieus es lo tortz s'ieu en dic vilanatge!qe, senes geing e senes cobertura, fai a totz vezer cum poing en se deschazerE dompna q'ab tans s'essaia non cuich ja que m'alezer, que ja de liis ben retraia, ni-m vuoill qe-m deia eschazer.
(Gaucelm Faidit, Si anc nuills hom per aver fin coratge, 167, 54, estrofa VI).

Pues s de una que es de costumbres tan liberales que no preserv el honor por debajo de su cinturn, -suya es la culpa si digo esta vilezapues sin ingenio ni secreto hace ver a todos como se esfuerza en su rebajamiento. Y de una dama que lo prueba con tantos no creo que me guste decir nada bueno de ella ni creo que me convenga. 15

_____________________________
13 14

ibidem, p. 113.

RIQUER, Martn Los trovadores-Historia literaria y textos Tomo II, 1 ed., Colccion Letras e Ideas, Editorial Ariel, 1983 (1ed., 1975), p. 988, 989. 15 RIQUER, Isabel - La Mala Cans provenzal, fuente del Maldit cataln, Barcelona, 1997, p. 117.

4. A mala cans na LPGP. Como acima referimos, na LPGP existem 24 cantigas de amor, num total de 1691 cantares, classificadas, atendendo temtica da composio, contendo o motivo da mala cans. 16 Dentro destes, e no sentido de avaliarmos a existncia de caractersticas afins s malas canss provenais, escolhemos as cantigas de amor de trs trovadores, Airas Moniz dAsme, representante da 1 gerao de trovadores, e Joo Soares Somesso e Ferno Pais de Tamalancos, da 2 gerao. 17 A cantiga deste ltimo, Con vossa graa, mia senhor, tem a particularidade de ser classificada como cantiga de amor (mot. da mala cans, do comjat e da chanson de change).18
Airas Moniz dAsme Pois mi non val d'eu muit'amar a mia senhor, nen a servir, nen quan apost'eu sei negar o amor, que lh'hei, e a'ncobrir a ela que me fez perder, que mi o non poden entender, ja eu chus non a negarei; vel sabern de quen tort'hei: Da que ha melhor semelhar de quantas no mund'home vir, e mis manso sabe falar das que home falar or; non vo-la hei chus a dizer... quen-quer x'a pode entender; ja chus seu nome non direi; ca a feito ja mi a nomeei! E quen ben quiser trastornar per todo o mundo, e ferir, mui festinho xi a pod'achar; ca, por vos home non mentir, non ha ela tal parecer con que s'ass possa asconder. Per como a eu dessinei, ach-la-an, cousa que sei! Os que me soan coitar foi-lhes mia senhor descobrir. Ja mi ora leixarn folgar, ca lhis non poda guarir, ca ben lhe-la fiz conhocer, porque me non quis ben fazer! E tenho que ben me vinguei, pois-la en concelho averiguei!
LPGP-13,2 (B 6).
16 17

Joo Soares Somesso Agora m'ei eu a partir de mia senhor, e d'aver ben me partirei poi-la non vir'. Mais per quen m'aqueste mal ven en tamanha cuita ser por n migo que morrer, e non se pode guardar n.

Ferno Pais de Tamalancos Con vossa graa, mia senhor fremosa, ca me quer'eu ir e venho-me vos espedir, porque mi fostes traedor: ca, havendo-mi vs desamor, u vos amei, sempr'a servir, des que vos vi, e des entn, m'houvestes mal no coran. Pero de vs a min peor, porque vos vej'ass falir: que eu ben poderei guarir oimais sen vs, ca mui milhor dona ca vs hei por senhor e que non sabe ass mentir; que fara adur tal tran sobre seu home, sen razn. E veeredes qual amor vos eu faza, pois partir me vin de vs; e descobrir-vos-hei dun voss'entendedor vilo, de quen vs sabor havedes, e a quen pedir foste-la cinta; por n non vos amarei nulha sazn.

E pois me d'ela faz partir, non Ihe quero ja soffirer ren, nen quer' eu ela consentir quanto mal me faz. E por n un vassalo soo que , de pran, de morte perd-l- por esta cuita en que me ten.

Pero sei eu ca ren non d ela por est' ome perder, mais per sa morte saber! E se Ih'eu podess(e) al fazer, por aqueste mal que me faz, al Ihe faria; mais non praz a Deus de m'n dar o poder.

E pois me Deus poder non d De me per al-ren defender, Est averei a fazer j; E ela bem pod entender Que esta morte bem me jaz, Ca non poss eu viver en paz Enquanto lh est ome viver!

LPGP-78,1 (A 18, B 111)

LPGP-46,1 (B 74)

_____________________________
Ver Anexo I. MIRANDA, Jos Carlos / OLIVEIRA, Antnio Resende de A segunda gerao de trovadores galegoportugueses: temas, formas e realidades, In: Medioevo Y Literatura. Actas del V Congreso de la Asociacin Hispnica de Literatura Medieval, vol. III, Granada, 1995.
LPGP, p. 310.

18

A primeira diferena, evidente a olho nu, entre estes cantares da LPGP e o cantar provenal de Gui d Ussel a extenso dos respectivos cantares. Este ltimo, constitudo por seis coblas unissonans de oito versos e duas tornadas de quatro versos cada uma, num total de 56 versos com a estrutura rimtica a10 b10 b10 a10 c10 c10 d10 d10. Em comparao, os cantares da LPGP so bastante mais modestos:
Airas Moniz dAsme
LPGP-13,2 (B 6). Cantiga de mestria; 4 coblas unissonans; Estrutura rimtica: o a8 b8 a8 b8 c8 c8 d8 d8

Joo Soares Somesso


LPGP-78,1 (A 18, B 111) Cantiga de mestria; 4 coblas dobles; Estrutura rimtica: o a8 b8 a8 b8 c8 c8 b8

Ferno Pais de Tamalancos


LPGP-46,1 (B 74) Cantiga de mestria; 3 coblas unissonans; Estrutura rimtica: o a8 b8 b8 a8 a8 b8 c8 c8

Para alm deste aspecto formal, no muito importante para este nosso estudo, h outra diferena igualmente evidente, mas agora de relevar, pois do mbito da linguagem utilizada: a ausncia do insulto directo, mala dompna, um dos parmetros, (o segundo), exigidos por Isabel Riquer para a sua classificao da mala cans (ver pag. 5). De facto, a linguagem destes cantares galego-portugeses est bem longe da dureza daqueles outros provenais. Uma consulta rpida ao Cancioneiro da Ajuda (edio crtica e comentada por Carolina de Vasconcelos, 1904) mostra que o lexema mala no aparece uma nica vez, e o lexema maa, s ocorre duas vezes: a primeira em nota ao cantar de amigo Amigu, e non vos nembrades (B 702, V 303) e uma outra no verso 13 do cantar de escrnio, de autor annimo, O Marot aja mal-grado (B 2, L 2). Por outro lado, lexemas das famlias de vingar ou trair contam com muito poucas ocorrncias. Passemos agora a analisar de perto cada um dos cantares galego-portugueses. Convm, contudo, que recordemos a definio de mala cans proposta na LPGP:
Amor (mot. da mala cans): Modalidade temtica da cantiga de amor na que o poeta se queixa amargamente do desdn da dama ou bem culpa a Deus ou a Amor da sua desventura amorosa (p. ex., 25,124 ou 120,46). s veces, estas composicins chegan a ser verdadeiros escarnios (contra Deus, principalmente), como, p. ex., 56.1 ou 125,30, que seran mais bem escarnios persoais (mot. da mala cans). 18

O cantar Pois mi non val d'eu muit'amar, de Airas Moniz dAsme, parece, segundo Jos Carlos Miranda, levantar alguns incmodos problemas de fixao crtica.19 Daqui a necessidade de ter algum cuidado na sua classificao. Por outro lado, atendendo aos parmetros de Isabel Riquer, no se pode dizer que existe uma acusao directa senhora ou um insulto, muito menos uma linguagem dura. Bem pelo contrrio, o cantar surge como um panegrico beleza da senhora (Da que ha melhor semelhar / de quantas no mund'home vir,/ e mis manso sabe falar / das que home falar or, vv. 9-12), de tal forma que o sujeito potico nem precisaria de dizer o nome dela, pois qualquer um conseguiria, pelo desenho feito (Per como a eu dessinei, / ach-la-an, cousa que sei!, vv. 23-24), facilmente identific-la. E a quebra do segredo da relao amorosa, pela mesma razo no concretizada (vv. 31-32). Apenas parece haver a queixa por agravos da senhora (sabern de quen tort'hei, v. 8), mas no so especificados, e o abandono do servio amoroso (vv. 25-28), mas o poeta no diz que encontrou uma senhora melhor. Assim, atendendo ao exposto e considerando os vrios parmetros de qualificao, dificilmente se poder classificar este cantar como mala cans. Os cantares de Joo Soares Somesso e de Ferno Pais de Tamalancos apresentam diferenas substanciais relativamente ao de Airas Moniz dAsme. No ser por acaso, pois aqueles dois trovadores pertencem a geraes diferentes e com diferentes condicionamentos poltico-sociais. _________________________________
LPGP, p. 27. MIRANDA, Jos Carlos Aurs mesclatz ab argen Sobre a primeira gerao de trovadores galego-portugueses, Porto, Edies Guarecer, 2004, p. 82.
19 18

Lembremos, a propsito, o texto de Jos Carlos Miranda e Antnio Resende de Oliveira, fundamental para a melhor compreenso destes cantares:
De facto, h algo de paradoxal na linguagem dos cantares de amor galego-portugueses. Se, por um lado, vemos a relao de amor exprimir-se em moldes claramente feudo-vasslicos, bem verdade que os textos, uns aps outros, nos vo revelando a impossibilidade de concretizao dessa mesma relao, em virtude da completa incapacidade de uma das partes de cumprir os deveres que decorreriam de um contrato vasslico: referimo-nos, naturalmente, parte feminina. 20

O cantar de Joo Soares Somesso, Agora m'ei eu a partir, releva o motivo do abandono do servio amoroso (Agora m'ei eu a partir / de mia senhor, e d'aver ben / me partirei poi-la non vir', vv. 1-3) e a linguagem usada pelo sujeito potico manifesta amargura pelo facto (vv. 7-17). O lexema morte, ou afins, aparecem uma vez em cada cobla (vv. 7, 13, 17 e 26); e o lexema mal, nas trs primeiras coblas (vv. 4, 11 e 20). De facto, parece que o sujeito potico est ameaado de morte e disso acusa a sua senhor. Este argumento, contudo, no s por si suficiente para a classificao como mala cans, uma vez que o motivo da morte do sujeito potico est presente em muitas dos cantares de amor. Assim, existe a acusao senhora, existe a linguagem dura, mas no propriamente o insulto; a ruptura com a dama proclamada em alta voz. Parece assim poder enquadrar-se este cantar na classificao de mala cans, quer atendendo aos requisitos de Isabel Riquer, quer definio da LPGP. O cantar Com vossa graa mia senhor, de Ferno Pais de Tamalancos, qualificado na LPGP como mot. mala cans, mot. do comjat e mot. da chanson de change. 21 Esta classificao tripla revela, desde logo, os problemas que surgem sempre que se aumenta o detalhe duma definio. A lupa permite ver mais detalhes, mas perde-se a viso do todo. Logo nos primeiros versos o sujeito potico anuncia a sua inteno de partir (ca me quereu ir / e venho-me vos espedir, vv. 2-3; pois partir / me vin de vs, vv.18-19), (mot. do comjat) e os motivos de tal atitude (mot. da chanson de change), (vv. 1-8). Assim, existe a acusao a uma dama por uma aco concreta (mi fostes traedor: / ca, havendo-mi vs desamor, vv. 4-5); a linguagem directa, mas longe do insulto dos trovadores provenais. A censura feita publicamente, pois expressa no cantar, e enunciada a inteno de quebrar o segredo amoroso (e descobrir / -vos-hei dun voss'entendedor / vilo, de quen vs sabor / havedes, e a quen pedir / foste-la cinta; vv. 19-23); estes ltimos versos so particularmente duros e insultuosos; daqui, a ameaa da quebra do segredo e o consequente abandono do servio amoroso (por n non vos amarei nulha sazn, vv. 23-24). semelhana do cantar de Somesso, atrs analisado, este cantar de Tamalancos tambm nos parece poder ser qualificado como mala cans, se atendermos aos critrios de Isabel Riquer, mas a tripla classificao da LPGP deixa-nos algumas reservas. Pelo exposto podemos constatar que a argumentao utilizada para fundamentar a classificao da LPGP, apoiada pela de Isabel Riquer, no parece assentar em bases muito slidas. No sentido de melhor fundamentar as nossas concluses iremos estudar seguidamente mais trs cantares. O primeiro, Non sei dona que podesse (B 75, B1336, V943), de Ferno Pais de Tamalancos, classificado na LPGP como cantar de amor (mot. da chanson de change) 22; o segundo, de Nuno Eanes Cerzeo, Senhor, perdudei por vos j o coraon23 (B 137), classificado na LPGP como cantar de amor (mot. da mala cans e do comjat) 22; e o terceiro, deste ltimo autor, Toda-las gentes mi-a mi estranhas son24, classificado na LPGP como cantar de amor. _________________________________
20

MIRANDA, Jos Carlos / OLIVEIRA, Antnio Resende de A segunda gerao de trovadores galegoportugueses: temas, formas e realidades, In: Medioevo Y Literatura. Actas del V Congreso de la Asociacin Hispnica de Literatura Medieval, vol. III, Granada, 1995, p. 10.

21 22

LPGP, p. 310. LPGP, p. 311. 23 LPGP, p. 680. 24 LPGP, p. 682.

10

Ferno Pais de Tamalancos Non sei dona que podesse val-la que eu amei, nen que eu tanto quisesse por senhor, das que eu sei, se a cinta non presesse, de que mi lh'eu despaguei: e por esto a cambei. Pero mi ora dar quisesse quant'eu dela desejei e mi aquel amor fezesse, por que a sempr'aguardei, cuido que lho non quisesse, tan muito me despaguei dela, poi-la cinta achei. Nen ar sei prol que m'houvesse seu ben; e al vos direi: se a por atal tevesse, quando m'a ela tornei, juro que o non fezesse, ca tenho que baratei ben, pois me dela quitei, ca muito per hei a messe con melhor senhor; e sei de m que a servirei.

Nuno Eanes Cerzeo Senhor, perdud' ei por vos ja o coraon e sabor do mundo que soa eu aver. Sei que contra vos nulha ren que [me] non vai, nen Deus, [nen Amor], nen cousimento, nen al, nen (a) vossa mesura, nen [vosso] conhecer: e pois (a)ssi , praz -mi con mia morte, ca non ei (eu) ja nunca d'aver per vos d 'este mund' al. Non sei eu ja no mundo conselho prender; (e) mais de mil cuides ja no coraon cuidei; ca, pero mia vida mais podesse durar, vergonha i d'assi antr' as gentes andar, pero (que) de min nen d'eles nenhun sabor ei; e sequer non ei (ja) razon que lhes aper, quando me preguntan [por] que ei tan trist'andar. Con gran coita de vos direi -vo' -lo que farei: leixar quer' 'a tenra u vos sodes, senhor, [e] u eu de vos tan muito pesar prendi, e rogar [ei\ a Deus que se nembre de mi que vos fezestes perder do mundo sabor. E se me Deus quisess' oir, (a)l morrerei u nunca mais (ja) vos sabides novas de mi.

Nuno Eanes Cerzeo Toda-las gentes mi a m estranhas son, e as terras, senhor, per u eu ando sen vs; e nunca d'al i vou pensando senn no vosso fremoso parecer; e cuid'en vs, como vos soio veer e quant'hei de ben eno meu coran. En nen a hora non poss'eu achar sabor sen vs, senn u vou cuidando en vs, pero van-me muit'estorvando os que mi van falando, senhor, en al; e eles non saben, que me fazen mal en me fazeren perder tan bon cuidar. Estranho and'eu dos que me queren ben, e dos que viven migo, toda va; ben como se os viss'eu aquel da primeiramente, punho de lhis fogir; e moir'eu, senhor, por me deles partir por en vs cuidar, ca non por outra ren. Vs me fazedes estranhar, mia senhor, todo de quanto m'eu pagar soa; ca pois eu cuid'en qual ben havera, se eu houvess'o voss'amor, e ar sei logu'i que nunca este ben haverei, de tod'al do mund'hei eu perdudo sabor.

LPGP-46,5 (B 75, B1336, V 943) Amor. Cantiga de mestria; coblas unissonans; Estrutura rimtica: a7 b7 a7 b7 b7 Finda: b7 b7 b7

LPGP-104,8 (B 137) Amor (mot. da mala cans e do comjat); cant. de mestria. coblas singulars; Estrutura rimtica: a12 b12 c12 c12 b12 a12 c12

LPGP-104,11 (B 130) Amor. Cantiga de mestria; coblas singulars (rima b dobla); Estrutura rimtica: a 11 b10 b10 c11 a11.

Estudaremos primeiramente o cantar de Ferno Pais de Tamalancos, pois, embora a linguagem e temtica utilizadas se aproximem da do seu outro cantar, anteriormente estudado (Con vossa graa, mia senhor), classificado, todavia, de modo diverso. Na LPGP, como cantiga de amor (de mestria). Diferentemente, Rodrigues Lapa no teve qualquer dvida em inclui-la nas suas Cantigas dEscarnho e de Mal Dizer (Lisboa, 1995, Edies S de Costa, p. 101). Porqu? Qual a razo desta diferente classificao? certo que, e seguindo a lio de Jorge Alves Osrio, muitas das cantigas escarninhas no
so propriamente stiras por no comportarem uma inteno clara de denunciar vcios e corrupes, como em regra o gnero implica,25 mas, a duplicidade de registos e aspectos inerentes a essa poesia, esto por um lado dependentes do cdigo da cortesania amorosa e por outro da realidade do contexto social. 26

_________________________________
25

OSRIO, Jorge Alves Cantiga de Escarnho Galego-Portuguesa: Sociologia ou Potica, in Da Ctola ao Prelo, Porto, Granito, 1998, p. 16.
ibidem, p. 17.

26

11

Ferno Pais de Tamalancos (A) Con vossa graa, mia senhor fremosa, ca me quer'eu ir e venho-me vos espedir, porque mi fostes traedor: ca, havendo-mi vs desamor, u vos amei, sempr'a servir, des que vos vi, e des entn, m'houvestes mal no coran. Pero de vs a min peor, porque vos vej'ass falir: que eu ben poderei guarir oimais sen vs, ca mui milhor dona ca vs hei por senhor e que non sabe ass mentir; que fara adur tal tran sobre seu home, sen razn. E veeredes qual amor vos eu faza, pois partir me vin de vs; e descobrir-vos-hei dun voss'entendedor vilo, de quen vs sabor havedes, e a quen pedir foste-la cinta; por n non vos amarei nulha sazn.

Ferno Pais de Tamalancos (B) Non sei dona que podesse val-la que eu amei, nen que eu tanto quisesse por senhor, das que eu sei, se a cinta non presesse, de que mi lh'eu despaguei: e por esto a cambei. Pero mi ora dar quisesse quant'eu dela desejei e mi aquel amor fezesse, por que a sempr'aguardei, cuido que lho non quisesse, tan muito me despaguei dela, poi-la cinta achei. Nen ar sei prol que m'houvesse seu ben; e al vos direi: se a por atal tevesse, quando m'a ela tornei, juro que o non fezesse, ca tenho que baratei ben, pois me dela quitei, ca muito per hei a messe con melhor senhor; e sei de m que a servirei.

Analisemos ento estes dois cantares de Tamalancos. Relembremos que o cantar (A), como mais acima referimos (cf. p.8), tem a particularidade de ser classificado como cantiga de amor (mot. da mala cans, do comjat e da chanson de change), enquanto que o cantar (B) classificado simplesmente como cantiga de amor (de mestria). No entanto, em ambos os cantares podemos ver motivos semelhantes, relevados por ns a negrito, a saber: (A) O motivo do cmbio de venho-me vos espedir,/ porque mi fostes traedor (vv. 3-4) senhor
ca mui milhor/ dona ca vs hei por senhor (vv. 12-13) e a quen pedir/ foste-la cinta; por n non/ vos amarei nulha sazn. (vv. 22-24)

(B) se a cinta non presesse,/


de que mi lh'eu despaguei:/ e por esto a cambei.. (vv. 6-7)

ca muito per hei a messe/ con melhor senhor; (vv. 22-23)


tan muito me despaguei/ dela, poi-la cinta achei (vv. 13-14)

12

Como podemos verificar, consultando o quadro anterior, os motivos aduzidos pelo sujeito potico para a deciso de trocar de senhor so muito semelhantes. A cinta, no cantar (A) oferecida pela senhor, no cantar (B) recebida, o catalisador da reaco de rejeio. Devemos contudo relevar que no cantar (A) o sujeito potico demonstra uma atitude mais incisiva quer pela linguagem utilizada (traedor (v. 4), desamor (v. 5)) quer pelo anncio, logo no segundo e terceiro versos, da sua deciso de abandonar a sua senhor, feita de um modo directo e objectivo. O sujeito potico do cantar (B) parece mostrar-se um tanto pesaroso com a deciso tomada. At d a sensao, na segunda cobla, que talvez se ele amasse verdadeiramente a dona lhe viesse a perdoar (cuido que lho non quisesse,/ tan muito me despaguei / dela,
poi-la cinta achei. (vv. 12-14)).

Uma diferena importante entre os dois cantares reside na inteno, expressa pelo sujeito potico do cantar (A), da quebra do segredo amoroso, regra de oiro do amor trovadoresco (e descobrir- / -vos-hei dun voss'entendedor / vilo, de quen vs sabor / havedes (vv. 19-22)). Exceptuando este ltimo aspecto, parece-nos no existirem diferenas substanciais que justifiquem a classificao diferenciada atribuda quer na LPGP quer por Rodrigues Lapa. Passemos agora ao estudo dos cantares de Nuno Eanes Cerzeo, trovador galego activo na primeira metade do sculo XIII, contemporneo, 27 portanto, de Ferno Pais de Tamalancos.
Nuno Eanes Cerzeo (A) Senhor, perdud' ei por vos ja o coraon e sabor do mundo que soa eu aver. Sei que contra vos nulha ren que [me] non vai, nen Deus, [nen Amor], nen cousimento, nen al, nen (a) vossa mesura, nen [vosso] conhecer: e pois (a)ssi , praz -mi con mia morte, ca non ei (eu) ja nunca d'aver per vos d 'este mund' al. Non sei eu ja no mundo conselho prender; (e) mais de mil cuides ja no coraon cuidei; ca, pero mia vida mais podesse durar, vergonha i d'assi antr' as gentes andar, pero (que) de min nen d'eles nenhun sabor ei; e sequer non ei (ja) razon que lhes aper, quando me preguntan [por] que ei tan trist'andar. Con gran coita de vos direi -vo' -lo que farei: leixar quer' 'a tenra u vos sodes, senhor, [e] u eu de vos tan muito pesar prendi, e rogar [ei\ a Deus que se nembre de mi que vos fezestes perder do mundo sabor. E se me Deus quisess' oir, (a)l morrerei u nunca mais (ja) vos sabides novas de mi. Nuno Eanes Cerzeo (B) Toda-las gentes mi a m estranhas son, e as terras, senhor, per u eu ando sen vs; e nunca d'al i vou pensando senn no vosso fremoso parecer; e cuid'en vs, como vos soio veer e quant'hei de ben eno meu coran. En nen a hora non poss'eu achar sabor sen vs, senn u vou cuidando en vs, pero van-me muit'estorvando os que mi van falando, senhor, en al; e eles non saben, que me fazen mal en me fazeren perder tan bon cuidar. Estranho and'eu dos que me queren ben, e dos que viven migo, toda va; ben como se os viss'eu aquel da primeiramente, punho de lhis fogir; e moir'eu, senhor, por me deles partir por en vs cuidar, ca non por outra ren. Vs me fazedes estranhar, mia senhor, todo de quanto m'eu pagar soa; ca pois eu cuid'en qual ben havera, se eu houvess'o voss'amor, e ar sei logu'i que nunca este ben haverei, de tod'al do mund'hei eu perdudo sabor.

Analisemos agora estes dois cantares de Cerzeo. Relembremos que o cantar (A), como mais acima referimos (cf. p. 11), tem a particularidade de ser classificado como cantiga de amor (mot. da mala canso e do comjat), enquanto que o cantar (B) classificado simplesmente como cantiga de amor (de mestria). Tal como acontece com os cantares de Tamalancos, tambm nestes cantares podemos ver motivos semelhantes (relevados por ns a negrito) bem como a proximidade da linguagem utilizada. ________________________________
27

LPGP, p.674.

13

(A) A perda do sabor de Senhor, perdud' ei por vos ja o coraon e sabor do mundo que soa eu aver. mundo
(vv. 1-2)
pero (que) de min nen d'eles nenhun sabor ei; (v. 12) que vos fezestes perder do mundo sabor.

(B)
En nen a hora non poss'eu achar sabor sen vs (vv. 7-2) de tod'al do mund'hei eu perdudo sabor. (vv. 24)

(v. 19)

O sentimento de vergonha i d'assi antr' as gentes andar estranheza perante os (v. 11) outros e o mundo

Toda-las gentes mi a m estranhas son, / e as terras, senhor, per u eu ando / sen vs (vv. 1-3) Estranho and'eu dos que me queren ben, / e dos que viven migo (vv. 13-14) Vs me fazedes estranhar, mia senhor, / todo de quanto m'eu pagar soa (vv.19-20)

A morte como ltimo praz -mi con mia morte, ca non / ei (eu) ja nunca d'aver per vos d 'este mund' al. consolo e destino
(vv. 6-7)

e moir'eu, senhor, por me deles partir


/ por en vs cuidar, ca non por outra ren. (vv. 17-18)

Como se demonstra pelo quadro acima podemos considerar os dois cantares de Cerzeo muito aproximados quer pelos topoi tratados, quer mesmo pelo tom triste e lento que a mtrica escolhida (cf. p. 11) acentua. A diferena fundamental reside no motivo do comjat (Con gran coita de vos direi -vo' lo que farei: / leixar quer' 'a tenra u vos sodes, senhor (vv.15-16)) visvel no cantar (A), que no se encontra no cantar (B). Ento qual a razo de uma classificao diferenciada entre estes dois cantares? No encontramos acusaes de ms aces, insultos, dureza na linguagem ou vituprio pblico; apenas o abandono do servio amoroso (comjat) no cantar (A). Assim, consideramos que as diferenas assinaladas no constituem motivo suficiente para a classificao como mala cans do primeiro cantar, quer pelos parmetros de Isabel Riquer quer pelos da LPGP.

14

5. Concluso. Considerando tudo o que acima foi exposto, ficam-nos algumas dvidas quanto utilidade da subclassificao feita na LPGP. No sabemos se estaria na mente dos investigadores a classificao de mala cans, tal como Isabel Riquer a pensava. Parece claro, que a linguagem dos cantares galegoportugueses no se aproxima, quanto dureza, dos trovadores provenais, embora os critrios propostos por aquela sejam de alguma forma cumpridos nos cantares de Somesso e Tamalancos (Con vossa graa, mia senhor). Se apenas se considerou a temtica da composio, ento no se evita a dupla ou a tripla classificao, embora se possa aceitar que, assim, se facilitar a vida do leitor. Mas se considerarmos o enquadramento do cantar Non sei dona que podesse, feito por Rogrigues Lapa, como de Escrnio ou de Mal Dizer, as interrogaes, quanto s metodologias adoptadas para uma eventual classificao, acentuam-se significativamente. Neste sentido, e parecendo confirmar as nossas dvidas, no nos parece justificvel a classificao mala cans no cantar Senhor, perdud' ei por vos ja o coraon, de Nuno Eanes Cerzeo. A mala cans provenal no morreu com Gui d Ussel, Raimon de Miraval, Gaucel Faidit, para s citar os que mais de perto aqui referenciamos. Para alm dos textos, as suas melodias foram conservadas e o seu estrofismo e rimas foram utilizadas por trovadores muito posteriores. Constituiu, dum modo particular, o precedente do maldit-comiat catalo, gnero cultivado por pelos poetas catales dos sculos XIV e XV, aqui com maior virulncia que em Gui d Ussel 28

_________________________________
RIQUER, Martn Los trovadores-Historia literaria y textos Tomo II, 1 ed., Colccion Letras e Ideas, Editorial Ariel, 1983 (1ed., 1975), p. 1017.
28

15

Apndice I Malas canss Airas Moniz dAsme, Joo Soares Somesso e Ferno Pais de Tamalancos

Airas Moniz dAsme Pois mi non val d'eu muit'amar a mia senhor, nen a servir, nen quan apost'eu sei negar o amor, que lh'hei, e a'ncobrir a ela que me fez perder, que mi o non poden entender, ja eu chus non a negarei; vel sabern de quen tort'hei: Da que ha melhor semelhar de quantas no mund'home vir, e mis manso sabe falar das que home falar or; non vo-la hei chus a dizer... quen-quer x'a pode entender; ja chus seu nome non direi; ca a feito ja mi a nomeei! E quen ben quiser trastornar per todo o mundo, e ferir, mui festinho xi a pod'achar; ca, por vos home non mentir, non ha ela tal parecer con que s'ass possa asconder. Per como a eu dessinei, ach-la-an, cousa que sei! Os que me soan coitar foi-lhes mia senhor descobrir. Ja mi ora leixarn folgar, ca lhis non poda guarir, ca ben lhe-la fiz conhocer, porque me non quis ben fazer! 23 E tenho que ben me vinguei, pois-la en concelho avoguei! LPGP-13,2 (B 6).

Adaptao ao Portugus moderno [J que no me vale eu muito amar a minha senhora, nem a servir, nem apropriadamente sei negar o quanto amor que lhe tenho, e a encobrir a ela que me fez perder o que no podem entender, daqui em diante no mais a ocultarei, ao menos sabero de quem tenho agravo.]

[Da que tem melhor aspecto de quantas um homem no mundo vir, e das, que um homem pode ouvir falar, que sabe falar mais meigo; sobre ela no vos direi mais... se qualquer pessoa a pode conhecer; daqui em diante no direi mais o seu nome, porque, na verdade, agora a nomeei!]

[E quem quiser trastornar (fazer voltar atrs ou ao antigo estado) e rebuscar o mundo inteiro, muito depressa a pode achar; porque, para vos no mentir, ela no tem um aspecto tal que assim possa esconder-se. Pela maneira como eu a desenhei, sei que acha-la-o.]

[Os que me costumavam atormentar, a minha senhora revelou-os. Daqui em diante deixar-meo descansar, porque no podia livrar-me deles, porque muito lhe fiz conhecer, porque no me quis recompensar! E assim muito me vinguei pois a descobri publicamente!]

_________________________________
23

A noo de ben fazer remete ao domnio do occitnico onde o benfach era corrente.

16

Apndice I Malas canss Airas Moniz dAsme, Joo Soares Somesso e Ferno Pais de Tamalancos

Joo Soares Somesso Agora m'ei eu a partir de mia senhor, e d'aver ben me partirei poi-la non vir'. Mais per quen m'aqueste mal ven en tamanha cuita ser por n migo que morrer, e non se pode guardar n. E pois me d'ela faz partir, non Ihe quero ja soffrer ren, nen quer' eu ela consentir quanto mal me faz. E por n un vassalo soo que , de pran, de morte perd-l- por esta cuita en que me ten. Pero sei eu ca ren non d ela por est' ome perder, mais per sa morte saber! E se Ih'eu podess(e) al fazer, por aqueste mal que me faz, al Ihe faria; mais non praz a Deus de m'n dar o poder. E pois me Deus poder non d De me per al-ren defender, Est averei a fazer j; E ela bem pod entender Que esta morte bem me jaz, Ca non poss eu viver en paz Enquanto lh est ome viver!

Adaptao ao Portugus moderno [Agora tenho de afastar-me da minha senhora e da recompensas, pois depois de partir me afastarei e no a verei mais. Mas, de quem este mal me vem, ficar em tamanha dor que por este motivo morrer comigo, e disso no se pode guardar.]

[E pois que dela me afasta, no quero daqui em diante sofrer por ela, nem quero tolerar o mal que ela me fez. E por isso, somente um vassalo que tem, na verdade, perd-lo- mortalmente por esta dor em que me tem.]

[Mas eu sei que ela no d importncia a perder este homem, mas ter conhecimento da sua morte! E se eu pudesse fazer-lhe outra coisa, por este mal que me faz, outra coisa lhe faria; mas no apraz a Deus de me dar o poder disso.]

[E pois que Deus no me d o poder de me proteger doutro modo, por isso farei isto; e ela bem pode compreender que esta morte bem me convm, porque eu no posso viver em paz enquanto este homem viver.]

LPGP-78,1 (A 18, B 111)

17

Apndice I Malas canss Airas Moniz dAsme, Joo Soares Somesso e Ferno Pais de Tamalancos

Ferno Pais de Tamalancos Con vossa graa, mia senhor fremosa, ca me quer'eu ir e venho-me vos espedir, porque mi fostes traedor: ca, havendo-mi vs desamor, u vos amei, sempr'a servir, des que vos vi, e des entn, m'houvestes mal no coran. Pero de vs a min peor, porque vos vej'ass falir: que eu ben poderei guarir oimais sen vs, ca mui milhor dona ca vs hei por senhor e que non sabe ass mentir; que fara adur tal tran sobre seu home, sen razn. E veeredes qual amor vos eu faza, pois partir me vin de vs; e descobrir-vos-hei dun voss'entendedor vilo, de quen vs sabor havedes, e a quen pedir foste-la cinta; por n non vos amarei nulha sazn.

Adaptao ao Portugus moderno [Com vossa graa minha senhora formosa, porque me quero eu ir e venho me despedir de vs, porque me atraioastes; porque vs me odiais, onde vos amei, sempre a servir, desde que vos vi, e desde ento, me causaste mal ao corao.]

[Mas o que para mim pior, porque vos vejo assim ser falsa: que eu bem poderei viver daqui em diante sem vs, porque muito melhor senhora que vs tenho por senhor e que no sabe assim mentir; que dificilmente far, sem razo, tal traio ao seu homem.]

[E vereis quo grande amor eu vos tinha, pois vim afastar-me de vs, e irei revelar um vosso amante vilo, a quem estimais, e a quem foste pedir o cinto; por isso no vos amarei em tempo algum.]

LPGP-46,1 (B 74)

18

Apndice 2 Cantares de Ferno Pais de Tamalancos e Nuno Eanes Cerzeo

Ferno Pais de Tamalancos Non sei dona que podesse val-la que eu amei, nen que eu tanto quisesse por senhor, das que eu sei, se a cinta non presesse, de que mi lh'eu despaguei: e por esto a cambei. Pero mi ora dar quisesse quant'eu dela desejei e mi aquel amor fezesse, por que a sempr'aguardei, cuido que lho non quisesse, tan muito me despaguei dela, poi-la cinta achei. Nen ar sei prol que m'houvesse seu ben; e al vos direi: se a por atal tevesse, quando m'a ela tornei, juro que o non fezesse, ca tenho que baratei ben, pois me dela quitei, ca muito per hei a messe con melhor senhor; e sei de m que a servirei. LPGP-46,5 (B 75, B1336, V 943)

Adaptao ao Portugus moderno [No sei de dona, que eu amei, que eu tanto pudesse merecer ou que eu tanto quisesse por senhor, das que eu conheo, se no aceitasse a cinta com o que eu fiquei descontente dela e por isto a troquei.]

[Mas embora me quisesse dar quanto eu dela desejei e me tivesse aquele amor pelo qual sempre esperei, penso que lhe no queria assim tanto pois fiquei muito descontente com ela, por lhe ter descoberto a cinta1.]

[Tambm no sei que proveito poderia tirar do seu amor; se a soubesse capaz de tal indignidade juro que no tornaria a v-la, como tornei procedi sensatamente,] 2

[pois daqui em diante tenho muitssima vantagem com melhor senhora; 2 e sei que a servirei.]

19

Apndice 2 Cantares de Ferno Pais de Tamalancos e Nuno Eanes Cerzeo

Nuno Eanes Cerzeo


Senhor, perdud' ei por vos ja o coraon e sabor do mundo que soa eu aver. Sei que contra vos nulha ren que [me] non val, nen Deus, [nen Amor], nen cousimento, nen al, nen (a) vossa mesura, nen [vosso] conhecer: e pois (a)ssi , praz -mi con mia morte, ca non ei (eu) ja nunca d'aver per vos d 'este mund' al. Non sei eu ja no mundo conselho prender; (e) mais de mil cuides ja no coraon cuidei; ca, pro mia vida mais podesse durar, vergonha i d'assi antr' as gentes andar, pro (que) de miii nen d'eles nenhun sabor ei; e sequer non ei (ja) razon que lhes aper, quando me preguntan [por] que ei tan trist' andar. Con gran coita de vos direi -vo' -lo que farei: leixar quer' 'a tenra u vos sodes, senhor, [e] u eu de vos tan muito pesar prendi, e rogar [ei] a Deus que se nembre de mi que vos fezestes perder do mundo sabor. E se me Deus quisess' oir, (a)l morrerei u nunca mais (ja) vos sabides novas de mi.

Adaptao ao Portugus moderno


[Senhor, por vs perdi o corao e o prazer do mundo que eu costumava ter. Sei que contra vs nenhuma coisa me vale, nem Deus, nem Amor, nem reflexo, nem outra coisa, nem a vossa generosidade, nem o vosso conhecer: e j que assim , contento-me com a minha morte, porque eu de vs nunca poderei haver no mundo outra coisa.] [Eu no sei j no mundo aceitar conselho; e j pensei mais de mil cuidados no corao; pois embora a minha vida pudesse durar mais, existe a vergonha de andar assim por entre as gentes; (que) todavia no tenho nenhum prazer, de mim ou deles; e nem sequer tenho j motivo para os injuriar, quando me perguntam porque ando to triste.] [Com grande dor de vs dir-vos-ei o que farei: deixar a terra onde vs estais, senhor, e onde eu de vs tanta dor recebi, e rogar a Deus que se lembre de mim porque vs me fizestes perder o prazer do mundo. E se Deus quisesse ouvir, l morrerei onde nunca mais vs sabereis notcias de mim.]

LPGP-104,8 (B 137)

20

Apndice 2 Cantares de Ferno Pais de Tamalancos e Nuno Eanes Cerzeo

Nuno Eanes Cerzeo


Toda'- las gentes mi -a mi estranhas son, e as terras, senhor, per u eu ando sen vos; e nunca d'al i vou pensando se non no vosso fremoso parecer; e cuid' en vos, como vus soyo veer e quant' ei de ben eno meu coraon. En nenha ora non poss' eu achar sabor sen vos, se non u vou cuidando en vos, pro van-me muit' estorvando os que mi van falando, senhor, en al; e eles non saben, se me fazen mal en me fazeren perder tan bon cuidar. Estranho and' eu dos que me queren ben, e dos que viven migo, todavia; ben como se os viss' eu aquel dia primeiramente, punho de Ihis fogir; e moir' eu, senhor, por me d' eles partir por en vos cuidar, ca non por outra ren. Vos me fazedes estranhar, mia senhor, todo de quanto ni' eu pagar soa; ca pois eu cuid' en qual ben averia, se eu ouvess' o voss' amor, et ar sei logu' i que nunca este ben averei, de tod' al do mund' ei (eu) perdudo sabor. LPGP-104,11 (B 130)

Adaptao ao Portugus moderno


[Todas as pessoas me so estranhas e as terras, senhor, por onde eu ando sem vs; e nunca a respeito de outra coisa vou pensando seno na vossa beleza; e penso em vs, com vos costumava ver e de quanto tenho de bem existe no meu corao.] [Em nenhum momento posso eu achar prazer sem vs, seno onde vou pensando en vs, todavia vo-me muito estorvando os que me vo falando, senhor, em outras coisas; e eles no sabem, se me fazem mal em me fazerem perder to bons pensamentos.] [Arredado ando eu dos que me querem bem e dos que vivem comigo, todavia; tal como se os visse aquele dia pela primeira vez, luto para lhes fugir; e eu morro, senhor, por deles me afastar para pensar em vs, pois no para outra coisa.]

[Vs fazeis-me afastar, minha senhor, de tudo quanto eu me costumava contentar; pois logo depois eu penso na recompensa que teria se eu tivesse o vosso amor, e tambm sei logo a que nunca haverei esta recompensa, de todas as outras coisas no mundo perdi o prazer.]

21

BIBLIOGRAFIA

BREA, M. (coord.) Lrica profana galego-portuguesa, 2 vols., Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1996. LAPA, M. Rodrigues - Cantigas dEscarnho e de Mal Dizer (Lisboa, 1995, Edies S de Costa.
MIRANDA, Jos Carlos Aurs mesclatz ab argen Sobre a primeira gerao de trovadores galegoportugueses, Porto, Edies Guarecer, 2004. RIQUER, Martn Los trovadores-Historia literaria y textos Tomo II, 1 ed., Colccion Letras e Ideas, Editorial Ariel, 1983 (1ed., 1975). OSRIO, Jorge Alves Cantiga de Escarnho Galego-Portuguesa: Sociologia ou Potica, in Da Ctola ao Prelo, Porto, Granito, 1998.

INTERNET
Filologia e Lingstica Portuguesa, n. 3, p. 215-220, 1999.
(http://fflch.usp.br/dlcv/lport/site/images/arquivos/FLP3/ResenhaGamboa1999.pdf), consultado em 2010-02-08.

MIRANDA, Jos Carlos / OLIVEIRA, Antnio Resende de A segunda gerao de trovadores galegoportugueses: temas, formas e realidades, In: Medioevo Y Literatura. Actas del V Congreso de la Asociacin Hispnica de Literatura Medieval, vol. III, Granada, 1995, (do ficheiro disponibilizado on-line). RIQUER, Isabel - La Mala Cans provenzal, fuente del Maldit cataln, Barcelona, 1997.
(http://e-spacio.uned.es/fez/eserv.php?pid=bibliuned:Llcgv-12CAFAA7-A8DD-B95E-9D33-397559F5D36E&dsID=La_Mala.pdf), consultado em 201002-08.

22

Você também pode gostar