Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Natalia Czopek
Universidade Jagellnica
de Cracvia
O MIRANDS UM ENCLAVE
LINGUSTICO DE PORTUGAL
Na maior parte dos estudos dialectolgicos que se debruam sobre a Pennsula Ibrica
reala-se uma escassa diferenciao dialectal do territrio portugus causada pela
inexistncia de fronteiras dialectais abruptas. Os linguistas costumam afirmar que
o portugus uma lngua bastante unificada em comparao, por exemplo, com o italiano cujos falantes provenientes do Norte e do Sul no se compreendem uns aos
outros. Existem obviamente diferenas de pronncia e de vocabulrio que, no entanto,
no impossibilitam a compreenso. Desta homogeneidade excluem-se, porm, algumas
localidades do Nordeste portugus com uma realidade lingustica extraordinria
e muito interessante.
No presente trabalho enumeraremos alguns traos de uma das lnguas que se falam
nas referidas localidades, o mirands. Estes traos vo ser descritos em comparao
com o portugus j que o territrio onde se fala mirands administrativamente pertence
a Portugal. Referiremos tambm vrias classificaes e alguns estudos lingusticos que
incluem esta lngua. Para terminar, apresentaremos a sua situao presente que
excepcional em comparao com outros dialectos da Pennsula. Parece-nos extremamente interessante que um sistema lingustico considerado como dialecto tenha sido
reconhecido em 1999 como uma outra lngua oficial de Portugal.
ALGUNS ESTUDOS LINGUSTICOS SOBRE A LNGUA MIRANDESA
Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione
12
Natalia Czopek
descrio do sistema dialectolgico portugus feita pelo mesmo autor foi publicada em
2
1929.
Nas suas publicaes J. Leite de Vasconcelos classifica o sistema lingustico
portugus em trs grupos muito gerais: grupo primrio, secundrio e tercirio desi3
gnados tambm como dialectos, subdialectos e variedades. No entanto, o mirands
no aparece includo em nenhum destes grupos. Na sua classificao, do mesmo modo
que na classificao do galego, do riodonors e do guadramils, aplica-se o termo codialecto, ou seja, idioma que, conquanto, pelos seus caracteres gramaticais se avizinhe
do portugus mais que outras quaisquer lnguas romnicas e lhe seja em parte ligado
na obedincia s mesmas leis especiais, no est contudo numa relao to ntima
com ele, considerado lngua literria e nacional, como por exemplo os falares da
4
Beira ou do Algarve. O conceito de co-dialecto, porm, considera-se na lingustica
moderna como antiquado e inaceitvel. Alm disso, os linguistas modernos criticam
a falta de correspondncia entre as reas atribudas ao mirands nos mapas e as reais.
Outra classificao digna de ser mencionada da autoria de Manuel de Paiva Bolo
que, colaborando com a sua discpula Maria Helena dos Santos Silva, props um mapa
dialectolgico publicado no Atlas de Portugal de Amorim Giro em 1959 e, mais
5
tarde, nas Actas do IX Congresso Internacional de Lingustica Romnica. O artigo do
6
mesmo autor intitulado Dialectologia e histria da lngua. Isoglossas portuguesas
forneceu muitos dados teis para as propostas posteriormente apresentadas.
Aqui, os dialectos de J. Leite de Vasconcelos aparecem designados como falares
que se caracterizam pelo reduzido afastamento entre si e em relao ao portugus
padro. O mirands, o riodonors e o guadramils, por sua vez, classificam-se como
dialectos, isto , variedades locais no galego-portuguesas que pertencem ao domnio
7
leons, embora faladas em parcelas politicamente portuguesas desse domnio. Os
traos dos falares no dificultam a sua compreenso enquanto os dialectos se afastam
algum tanto da lngua comum.
Vale a pena incluirmos ainda a classificao feita por Pilar Vzquez Cuesta e Maria
Albertina Mendes da Luz no captulo Estado actual del Portugus en la Pensula
Ibrica da Gramtica Portuguesa publicada em 1961. As autoras incluem o mirands,
junto com o galego, o falar de Ermisende, o riodonors, o guadramils, o sendins,
o falar de Alamedilha, os falares de S. Martn de Trevejo, Eljas e Valverde del Fresno,
8
o falar de Olivena e o falar de Barrancos, no grupo de lenguajes fronterizos. Como se
pode supor, este grupo abrange sistemas lingusticos pertencentes ao domnio galego-
Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione
13
Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione
14
Natalia Czopek
L.F. Lindley Cintra classifica o mirands com as suas trs variedades (setentrional
raiano, central, meridional sendins) como a nica minoria lingustica de raiz
histrica existente no territrio portugus.
Dos estudos mais recentes queremos destacar os realizados por Manuela de Barros
Ferreira que no seu trabalho A situao da lngua mirandesa e o problema da delimi16
tao histrica dos dialectos asturo-leoneses em Portugal analisa muito pormenorizadamente o sistema lingustico mirands classificado do ponto de vista histrico como
17
um dialecto de um romance asturo-leons falado no reino de Leo no sculo XII. No
18
artigo O mirands no Ano Europeu das Lnguas , por sua vez, estabelece uma
distino semntica, poltica e social entre as noes de lngua e de dialecto, realando,
ao mesmo tempo, a importncia das lnguas minoritrias na Europa de hoje.
O MIRANDS VS. O PORTUGUS COMPARAO DOS TRAOS LINGUSTICOS
falares. Na escola iniciada pelo Autor o termo dialecto faz referncia a uma zona enquanto o termo
falar a uma localidade e, por conseguinte, equivale a locolecto.
16
Em Revista de Filologa Romnica, Vol. 18 (2001), Universidad Complutense de Madrid, pp.
117136.
17
Em Actas do Colquio Mais Lnguas, mais Europa: celebrar a diversidade lingustica
e cultural da Europa, Colibri, Lisboa 2001, pp. 3541: Desse romance restam apenas, em Portugal,
os resultados da sua evoluo em terras de Miranda e noutras aldeias do distrito de Bragana assim
como vestgios dispersos, sobretudo no vocabulrio e toponmia do nordeste portugus. Na Espanha
restam, no principado das Astrias, o asturiano [] e alguns vestgios na antiga zona de ocupao
do asturo-leons. Porm este asturo-leons [] no sobreviveu sua funo dialectal [] e deu
lugar ao castelhano. Hoje, o mirands, isolado do grupo a que pertencia, j muito diferente do
asturiano, s existe em Portugal e a sua configurao no permite que seja considerado um dialecto
do portugus.
18
Idem, p. 35: A distino entre as noes de lngua e de dialecto uma distino semntica
(qualquer lngua pode abranger vrios dialectos; um dialecto no pode conter lnguas), de estatuto
scio-poltico (reconhecimento oficial + normatizao vs. no-reconhecimento + ausncia de
normatizao), de funo social (uso em qualquer situao vs. uso evitado em situaes formais),
e de estrutura interna (a gramtica de cada dialecto apresenta algumas diferenas perifricas
relativamente ao sistema de que faz parte).
19
Antigamente o territrio do domnio mirands era muito mais vasto abrangendo a aldeia de
Caarelhos, as aldeias de Avelanoso, So Joanico, Vila Ch da Ribeira, Serapicos, Campo de Vboras
e ainda Urrs e Bemposta no concelho de Mogadouro.
Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione
15
Em portugus
O mirands uma lngua falada no extremo nordeste do Portugal, na fronteira com a
Espanha, numa regio que tem arredor de 450 km, formada por quase tudo o concelho de
Miranda do Douro, mais algumas aldeias do concelho de Boimoso, no distrito de Bragana,
regio de Tras-os-Montes. Estima-se que h perto de 15.000 falantes.
Em castelhano
El mirands es una lengua hablada en el extremo noreste de Portugal, en la frontera con
Espaa, en una regin que tiene alrededor de 450 km, formada por casi todo el concejo de
Miranda do Douro, y por algunas aldeas del concejo de Bomioso, en el distrito de Braganza,
regin de Tras-os-montes. Se estima que hay en torno a los 15.000 hablantes.
TEXTO 2
21
L gabilan (fragmento)
Fui nun die de Primabera que l gabilan saliu la purmeira be de l niu. Para quien naciu
para bolar, aqueilhes dies metido an ne meio duns palhaos, sien poder salir habien sido mais
que un einfierno. Ua penitncia y a cuntar puls pecados feturos! Quando l uobo se cobrou i la
boca se anchiu d'aire fui cumo se Dius houbisse de nuobo criado l mundo. Fga-se lhu!
I la lhu fizo-se. L die era tan claro tan claro que la tierra relhuzie at l anfenito. Anchui-sele l peito d'aire i de sol. Buiu toda aqueilha lhu i, nun calafriu, todo l cuorpo se le einundou de
bida nuoba. Bolar!
I apuis inda hai quien fale de miedo! De l tafe-tafe de bolar i de andar solo pul mundo... Mas
qual miedo?! Un home solo ten miedo se pensar que l miedo quier algo cun el. I cun essa giente
l gabilan nun querie cumbersa. Querie era bolar, querie bida, aire, tierra, lhiberdade...
Saliu inda meio dorido de la eiternidade daqueilha prison. Ampeou a poner-se de pie cumo
quien tenteia para ber se las piernas aguntan. Mas nun y que eilhas nun se tenien! Mas quei se
passa?! I las alas?! Nada. Inda imprumas, cun uns pelicos brabos i pouco mais. Cuidou que
morrie. Berreiro nun hoube que nun era home para choradeiras, mas quando mos deixan assi
solos an ne mundo!!! Ah mai ah mai que you nun puodo bolar!
Tu nun bs, filho de l alma, que inda nun chegou la tue hora. Cada cousa chega an ne sou
tiempo. Las mais tnen destas cousas!
20
Quarteu R., Fras Conde X., L mirands: a lhngua minoritaira an pertual em:
www.romaniaminor.net /ianua/Ianua02/02Ianua04.pdf
21
Brbolo Alves A., Cuntas de la Tierra de las Faias, Campo das Letras, Porto 2000 em
www.mirandes.no.sapo.pt/BLProsa.html
Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione
16
Natalia Czopek
I alh tubo que l splicar que inda faltban uns dies at que aqueilhes plos cassen i las
prumas berdadeiras aparecssen.
Passa ua criatura mais tiempo do que la lhuna para anchir drento de un uobo i an ne fin,
bai-se a ber, i inda nun puode bolar! Botou la cabea de fuora i nun fusse la mai cun mais un
ralhete habie-se atirado. L carrasquito onde tenie la casa nun era mui alto, mas pa la giente
cobrar un bun par de costielhas chegaba i sobraba. Y que nien un cachico l podie deixar solo. I
el era cada sermoneta! Tu nun sers giente cumo la outra?! Capa de parar queto por un
cachico que seia?!
Nada. Nun habie maneira. Bulta para un lhado, bulta para outro, mira deiqui, mira dalhi,
siempre a querer atirar-se puorta fuora. Cada be que chegaba l ubiaco era un martrio. Un
home na prison nien las tripas le pxan! Que la casa, indas que pequeinha, aquilho era un
asseio que nien an casa de la senhora professora. Mais relhuziente do que l lhabadeiro de la
ribeira. Mas nun era por isso. Y que las tripas alhi angroladas quei, nun dban cuonta de l
recado.
Ou fusse por isso ou por causa dun sartigalho mais tienro que houbisse comido, apanhou ua
fuira que cuidou que nun scapaba. Aquilho parecie nubrada a caer de l cielo! I apuis el ran
uas clicas, uas dores de barriga!...
N, aquilho nun era bida para un gabilan! Quaije deixou de comer. Mas uns dies a auga
i malzinas i l tempero fui passando.
Ua semana! Siete dies y lhebaba alhi metido. Mirba-se. L pelo ampeaba a caer i uas
prumicas azuladas aparecien a miedo. [...]
Comecemos pelos traos presentes nos dois textos que assemelham a lngua
mirandesa ao portugus:
Existncia de f- inicial. O f- inicial latino, substitudo no castelhano pelo h- mudo,
manteve-se no portugus e tambm no mirands, o que provam os exemplos: falada
(mir., port.) / hablada (cast.); fga-se (mir.), faa-se (port.) / hgase (cast).; fizo-se
(mir.), fez-se (port.) / se hizo (cast.); filho (mir., port.) / hijo (cast.), etc.
Existncia de ch- inicial. Os grupos consonnticos latinos cl-, pl- e fl- originaram
a africada surda ch- no mirands e no portugus e o ll- no castelhano: choradeira (mir.,
port.) / llantera (cast.); chegou (mir., port.) / lleg (cast.), etc.
Ditongizao das vogais tnicas. Este processo concerne sobretudo s vogais
e e o: purmeira (mir.), primeira (port.) / primera (cast.); berdadeiras (mir.),
verdadeiras (port.) / verdaderas (cast.); outro (mir., port.) / otro (cast.), etc.
Na slaba tnica, a consoante palatal sonora lh muitas vezes precedida de uma
semi-vogal: cunceilho (mir.), concelho (port.) / concejo (cast.), etc.
O mesmo acontece no caso da consoante j: quaije (mir.) / quase (port.), casi
(cast.), etc.
Terminao -dade de alguns substantivos femininos: lhiberdade (mir.), liberdade
(port.) / libertad (cast.); eiternidade (mir.), eternidade (port.) / enternidad (cast.), etc.
Sistema de quatro sibilantes pronunciadas como no portugus do norte: be (mir.),
vez (port.) / vez (cast.); dies (mir.), dias (port.) / das (cast.); passa (mir., port.) / pasa
(cast.); casa (mir., port.) / casa (cast.); relhuziente (mir.), reluzente (port.) / reluciente
(cast.), etc.
Terminaes pronunciadas de modo semelhante aos ditongos nasais portugueses
(ortografia castelhana): region (mir.), regio (port.) / regin (cast.); gabilan (mir.),
gavio (port.) / gaviln (cast.); prison (mir.), priso (port.) / prisin (cast.), etc.
Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione
17
Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione
18
Natalia Czopek
Cf. Lindley Cintra L.F., 1983: 482483: [] nem sempre fcil estabelecer fronteiras entre
estas duas realidades, porque, com o passar dos anos, aquilo que era um dialecto pode tornar-se de
tal modo preponderante em relao aos dialectos seus vizinhos que passa a funcionar como lngua
de referncia []. Do mesmo modo, aquilo que era inicialmente uma s lngua, embora sempre com
Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione
19
Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione
20
Natalia Czopek
Summary
The Mirandese language a linguistic enclave of Portugal
The present paper analyses a few of the characteristics of one of the minority languages of the
Iberian Peninsula. From the linguistic, historic, social and political point of view the Mirandese
language is remarkably interesting due to the fact that, belonging to the Astur Leonese group of dialects, it attained the recognition of being another national language of Portugal. The first part of the
paper enumerates various classifications and some of the linguistic research dedicated to Mirandese
language. The following fragment compares the characteristics of the Mirandese language observed in
the quoted texts to Portuguese and Castilian. Finally, the last part of the paper describes the present
exceptional condition of the Mirandese language as compared to the other dialects spoken in the
Peninsula.
Streszczenie
Jzyk mirandyjski jzykowa enklawa Portugalii
W niniejszym artykule przedstawiono cechy charakterystyczne jednego z jzykw mniejszociowych Pwyspu Iberyjskiego. Z jzykowego, historycznego, spoecznego oraz politycznego punktu
widzenia jz. mirandyjski jest niezwykle interesujcy, gdy jako dialekt grupy asturyjsko-leoskiej
otrzyma status jzyka oficjalnego Portugalii. W pierwszej czci artykuu wymieniono rne klasyfikacje oraz badania jzykoznawcze powicone jz. mirandyjskiemu. W kolejnej czci zestawiono
cechy charakterystyczne analizowanego jzyka zaobserwowane w cytowanych tekstach z portugalskim i kastylijskim. W ostatniej czci artykuu opisano obecn sytuacj jz. mirandyjskiego, ktra
jest wyjtkowa w porwnaniu z innymi dialektami uywanymi na Pwyspie.
Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione