Você está na página 1de 10

Romanica Cracoviensia 2008/08

Jagiellonian University Press


UJ

Natalia Czopek
Universidade Jagellnica
de Cracvia

O MIRANDS UM ENCLAVE
LINGUSTICO DE PORTUGAL
Na maior parte dos estudos dialectolgicos que se debruam sobre a Pennsula Ibrica
reala-se uma escassa diferenciao dialectal do territrio portugus causada pela
inexistncia de fronteiras dialectais abruptas. Os linguistas costumam afirmar que
o portugus uma lngua bastante unificada em comparao, por exemplo, com o italiano cujos falantes provenientes do Norte e do Sul no se compreendem uns aos
outros. Existem obviamente diferenas de pronncia e de vocabulrio que, no entanto,
no impossibilitam a compreenso. Desta homogeneidade excluem-se, porm, algumas
localidades do Nordeste portugus com uma realidade lingustica extraordinria
e muito interessante.
No presente trabalho enumeraremos alguns traos de uma das lnguas que se falam
nas referidas localidades, o mirands. Estes traos vo ser descritos em comparao
com o portugus j que o territrio onde se fala mirands administrativamente pertence
a Portugal. Referiremos tambm vrias classificaes e alguns estudos lingusticos que
incluem esta lngua. Para terminar, apresentaremos a sua situao presente que
excepcional em comparao com outros dialectos da Pennsula. Parece-nos extremamente interessante que um sistema lingustico considerado como dialecto tenha sido
reconhecido em 1999 como uma outra lngua oficial de Portugal.
ALGUNS ESTUDOS LINGUSTICOS SOBRE A LNGUA MIRANDESA

Os primeiros estudos sobre a dialectologia portuguesa foram realizados no sculo


XIX. Em 1893 Jos Leite de Vasconcelos apresentou a sua Carta dialectolgica do
1
Continente Portugus que a mais antiga proposta de classificao dos dialectos
portugueses continentais. A segunda publicao do mesmo mapa, em 1897, sob o ttulo
Mapa Dialectolgico do Continente Portugus contm uma classificao sumria das
lnguas por A. R. Gonalves Viana.
Em 1900 publicam-se dois volumes dos Estudos de Filologia Mirandesa. Um ano
mais tarde, Jos Leite de Vasconcelos introduz algumas correces primeira obra,
apresentando a sua tese de doutoramento Esquisse dune dialectologie portugaise que
inclui a segunda proposta de classificao dos dialectos portugueses. A terceira

Lindley Cintra L.F., Nova proposta de classificao dos dialectos galego-portugueses no


Boletim de Filologia, XXIII, Lisboa 1971, p. 82. A publicao fez-se em Ferreira-Deusdado,
Corografia de Portugal, 1.a edio, Guillard, Aillaud & C.a, Lisboa 1893.

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione

Romanica Cracoviensia 2008/08


Jagiellonian University Press
UJ

12

Natalia Czopek

descrio do sistema dialectolgico portugus feita pelo mesmo autor foi publicada em
2
1929.
Nas suas publicaes J. Leite de Vasconcelos classifica o sistema lingustico
portugus em trs grupos muito gerais: grupo primrio, secundrio e tercirio desi3
gnados tambm como dialectos, subdialectos e variedades. No entanto, o mirands
no aparece includo em nenhum destes grupos. Na sua classificao, do mesmo modo
que na classificao do galego, do riodonors e do guadramils, aplica-se o termo codialecto, ou seja, idioma que, conquanto, pelos seus caracteres gramaticais se avizinhe
do portugus mais que outras quaisquer lnguas romnicas e lhe seja em parte ligado
na obedincia s mesmas leis especiais, no est contudo numa relao to ntima
com ele, considerado lngua literria e nacional, como por exemplo os falares da
4
Beira ou do Algarve. O conceito de co-dialecto, porm, considera-se na lingustica
moderna como antiquado e inaceitvel. Alm disso, os linguistas modernos criticam
a falta de correspondncia entre as reas atribudas ao mirands nos mapas e as reais.
Outra classificao digna de ser mencionada da autoria de Manuel de Paiva Bolo
que, colaborando com a sua discpula Maria Helena dos Santos Silva, props um mapa
dialectolgico publicado no Atlas de Portugal de Amorim Giro em 1959 e, mais
5
tarde, nas Actas do IX Congresso Internacional de Lingustica Romnica. O artigo do
6
mesmo autor intitulado Dialectologia e histria da lngua. Isoglossas portuguesas
forneceu muitos dados teis para as propostas posteriormente apresentadas.
Aqui, os dialectos de J. Leite de Vasconcelos aparecem designados como falares
que se caracterizam pelo reduzido afastamento entre si e em relao ao portugus
padro. O mirands, o riodonors e o guadramils, por sua vez, classificam-se como
dialectos, isto , variedades locais no galego-portuguesas que pertencem ao domnio
7
leons, embora faladas em parcelas politicamente portuguesas desse domnio. Os
traos dos falares no dificultam a sua compreenso enquanto os dialectos se afastam
algum tanto da lngua comum.
Vale a pena incluirmos ainda a classificao feita por Pilar Vzquez Cuesta e Maria
Albertina Mendes da Luz no captulo Estado actual del Portugus en la Pensula
Ibrica da Gramtica Portuguesa publicada em 1961. As autoras incluem o mirands,
junto com o galego, o falar de Ermisende, o riodonors, o guadramils, o sendins,
o falar de Alamedilha, os falares de S. Martn de Trevejo, Eljas e Valverde del Fresno,
8
o falar de Olivena e o falar de Barrancos, no grupo de lenguajes fronterizos. Como se
pode supor, este grupo abrange sistemas lingusticos pertencentes ao domnio galego-

A descrio referida publicou-se no IV volume dos Opsculos em Coimbra.


J. Leite de Vasconcelos citado por Lindley Cintra L.F., 1971: 8587.
4
Idem, p. 86.
5
Alguns dos mapas eram reproduo melhorada na apresentao dos mapas de J. Leite de
Vasconcelos.
6
O dito artigo publicou-se no XII volume do Boletim de Filologia em 1951.
7
Paiva Bolo M. de, Santos Silva M.H., O Mapa dos dialectos e falares de Portugal continental
em Castro I. (seleco), Curso de Histria da Lngua Portuguesa. Leituras Complementares,
Universidade Aberta, Lisboa 1991, pp. 4370.
8
Lindley Cintra L.F., 1971: 8789.
3

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione

Romanica Cracoviensia 2008/08


Jagiellonian University Press
UJ

O mirands um enclave lingustico de Portugal

13

portugus e leons e assemelha-se muito ao conjunto dos co-dialectos descritos por


J. Leite de Vasconcelos.
Em 1964 publicam-se os Estudos Lingusticos de J.G. Herculano de Carvalho que
classifica o mirands, seguindo a definio dos prprios falantes, como lngua caurra
9
inculta, grosseira que no dispe de documentos escritos e utilizada quase
10
unicamente por lavradores e pastores analfabetos. O Autor afirma que as inovaes se
introduzem aqui com dificuldade por causa do isolamento lingustico a que sujeito
o dialecto mirands, realando a posio subsidiria deste, em vrios domnios, em
11
relao ao portugus ou, em menor escala, ao castelhano. Enumera tambm vrios
exemplos de palavras portuguesas e castelhanas assimiladas ao lxico mirands.
Alm disso, no estudo intitulado Porque se fala dialecto leons em terra de
12
Miranda analisa as possveis causas da formao e da conservao do mirands no
territrio actual. Aqui, destacam-se o suposto domnio da S de Astorga, a intensa
colonizao leonesa realizada desde o sculo XIII at ao sculo XV, o isolamento da
regio em relao ao resto do pas e os contactos com as terras do reino de Leo.
De tamanha importncia so as investigaes realizadas por L. F. Lindley Cintra
cujos resultados se publicaram por exemplo nos Anais do I Congresso Brasileiro de
13
Lngua Falada ou nos Estudos de Dialectologia Portuguesa (1983). O Autor, tal
como R. Menndez Pidal frequentemente por ele citado, classifica o mirands como
14
um subdialecto do domnio leons. A sua definio do dialecto coincide com
a definio proposta por J. Mattoso Cmara Jr. que descreve o mirands como uma
lngua distinta que se caracteriza por traos fonolgicos e morfolgicos fundamentais
15
prprios, como evoluo de um enclave do romano leons em Portugal.
9

Os primeiros vestgios dos vocbulos escritos provenientes do mirands encontram-se nos


trabalhos de J. Leite de Vasconcelos.
10
Herculado de Carvalho J.G., Elementos estranhos no vocabulrio mirands em Estudos
Lingusticos, vol. 1, Editorial Verbo, Lisboa 1964, pp. 6172.
11
Idem, p. 63: o mirands torna-se um idioma subsidirio quer do portugus, quer (em muito
menor medida) do castelhano, em todos os domnios semnticos relativos vida espiritual [],
social, administrativa. O homem de Miranda no s reza em portugus, mas nesta lngua que ouve
e se entende com o proco, o professor, as autoridades administrativas e judiciais, quer em Miranda,
quer em Vimioso, quer, mais raramente, em Bragana.
12
Herculado de Carvalho J.G., Porque se fala dialecto leons em terra de Miranda em Estudos
Lingusticos, vol. 1, Editorial Verbo, Lisboa 1964, pp. 4160.
13
O Congresso foi realizado em 1956. L.F. Lindley Cintra apresentou a comunicao intitulada
na publicao Alguns estudos de fontica com base no Atlas Lingustico da Pennsula Ibrica.
14
Cf. idem, p. 497: Ao longo da fronteira do Nordeste transmontano sobrevive um conjunto de
dialectos do asturo-leons, antiga lngua do reino de Leo: no concelho de Bragana o Rionors
e o Guadramils, falados respectivamente em Rio de Onor e Guadramil; e no concelho de Miranda
do Douro, o Mirands [].
15
Cf. Lindley Cintra L.F., 1971: 91. Ver tambm Lindley Cintra L.F. 1983: 482483, onde se
constata que diferenas de valor estritamente lingustico entre lngua e dialecto no existem.
Existem, sim, diferenas de estatuto: o dialecto sempre uma variedade de um determinado sistema
lingustico reconhecido oficialmente como Lngua. Geralmente considera-se dialecto de uma lngua
a variedade lingustica que caracteriza uma determinada zona. [] Alguns dialectlogos distinguem
entre variedades lingusticas mais distanciadas uma das outras ou da lngua padro a que
chamam dialectos e variedades que apresentam menor grau de afastamento a que chamam

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione

Romanica Cracoviensia 2008/08


Jagiellonian University Press
UJ

14

Natalia Czopek

L.F. Lindley Cintra classifica o mirands com as suas trs variedades (setentrional
raiano, central, meridional sendins) como a nica minoria lingustica de raiz
histrica existente no territrio portugus.
Dos estudos mais recentes queremos destacar os realizados por Manuela de Barros
Ferreira que no seu trabalho A situao da lngua mirandesa e o problema da delimi16
tao histrica dos dialectos asturo-leoneses em Portugal analisa muito pormenorizadamente o sistema lingustico mirands classificado do ponto de vista histrico como
17
um dialecto de um romance asturo-leons falado no reino de Leo no sculo XII. No
18
artigo O mirands no Ano Europeu das Lnguas , por sua vez, estabelece uma
distino semntica, poltica e social entre as noes de lngua e de dialecto, realando,
ao mesmo tempo, a importncia das lnguas minoritrias na Europa de hoje.
O MIRANDS VS. O PORTUGUS COMPARAO DOS TRAOS LINGUSTICOS

O mirands, como j foi referido, pertence ao domnio lingustico asturo-leons,


sendo utilizado como lngua oficial na Terra de Miranda (concelho de Miranda do
Douro, concelho de Vimioso, algumas aldeias dos concelhos de Mogadouro, Macedo
19
de Cavaleiros, Bragana). A sua presena no sistema lingustico de Portugal deve-se
ao relativo isolamento dos principais ncleos urbanos portugueses, s primeiras
divises administrativas da Pennsula feitas pelos romanos, ao facto de pertencer
durante muitos sculos s dioceses leonesas e sua repovoao com gente de origem
leonesa. No entanto, numa certa altura, nomeadamente no sculo XVI, sofreu grande
influncia do portugus, chegando at a ser substitudo por este na cidade de Miranda.

falares. Na escola iniciada pelo Autor o termo dialecto faz referncia a uma zona enquanto o termo
falar a uma localidade e, por conseguinte, equivale a locolecto.
16
Em Revista de Filologa Romnica, Vol. 18 (2001), Universidad Complutense de Madrid, pp.
117136.
17
Em Actas do Colquio Mais Lnguas, mais Europa: celebrar a diversidade lingustica
e cultural da Europa, Colibri, Lisboa 2001, pp. 3541: Desse romance restam apenas, em Portugal,
os resultados da sua evoluo em terras de Miranda e noutras aldeias do distrito de Bragana assim
como vestgios dispersos, sobretudo no vocabulrio e toponmia do nordeste portugus. Na Espanha
restam, no principado das Astrias, o asturiano [] e alguns vestgios na antiga zona de ocupao
do asturo-leons. Porm este asturo-leons [] no sobreviveu sua funo dialectal [] e deu
lugar ao castelhano. Hoje, o mirands, isolado do grupo a que pertencia, j muito diferente do
asturiano, s existe em Portugal e a sua configurao no permite que seja considerado um dialecto
do portugus.
18
Idem, p. 35: A distino entre as noes de lngua e de dialecto uma distino semntica
(qualquer lngua pode abranger vrios dialectos; um dialecto no pode conter lnguas), de estatuto
scio-poltico (reconhecimento oficial + normatizao vs. no-reconhecimento + ausncia de
normatizao), de funo social (uso em qualquer situao vs. uso evitado em situaes formais),
e de estrutura interna (a gramtica de cada dialecto apresenta algumas diferenas perifricas
relativamente ao sistema de que faz parte).
19
Antigamente o territrio do domnio mirands era muito mais vasto abrangendo a aldeia de
Caarelhos, as aldeias de Avelanoso, So Joanico, Vila Ch da Ribeira, Serapicos, Campo de Vboras
e ainda Urrs e Bemposta no concelho de Mogadouro.

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione

Romanica Cracoviensia 2008/08


Jagiellonian University Press
UJ

15

O mirands um enclave lingustico de Portugal

Por razes geogrficas e administrativas, decidimos contrastar os seus traos com


os da lngua portuguesa. O nosso corpus constitudo apenas por dois textos nos quais,
no entanto, encontrmos exemplos que ilustram todos os traos mais significativos da
lngua mirandesa. Opinamos que o presente estudo pode ser aproveitado como auxiliar
numa investigao mais pormenorizada deste sistema lingustico to excepcional.
Para comear a nossa anlise, vejamos os seguintes textos:
TEXTO 1
20
Em mirands
L mirands ye ua lhngua falada ne l stremo nordeste de Pertual, na frunteira cun Spanha,
nua region que ten al redor de 450 (quatro cientos i cinquenta) km, formada por quaije to
l cunceilho de Miranda de l Douro, i por alguas alds de l cunceilho de Bomioso, ne l trito de
Bregana, region de Trs-ls-Montes. Stima-se que haba acerca 15.000.

Em portugus
O mirands uma lngua falada no extremo nordeste do Portugal, na fronteira com a
Espanha, numa regio que tem arredor de 450 km, formada por quase tudo o concelho de
Miranda do Douro, mais algumas aldeias do concelho de Boimoso, no distrito de Bragana,
regio de Tras-os-Montes. Estima-se que h perto de 15.000 falantes.

Em castelhano
El mirands es una lengua hablada en el extremo noreste de Portugal, en la frontera con
Espaa, en una regin que tiene alrededor de 450 km, formada por casi todo el concejo de
Miranda do Douro, y por algunas aldeas del concejo de Bomioso, en el distrito de Braganza,
regin de Tras-os-montes. Se estima que hay en torno a los 15.000 hablantes.

TEXTO 2

21

L gabilan (fragmento)
Fui nun die de Primabera que l gabilan saliu la purmeira be de l niu. Para quien naciu
para bolar, aqueilhes dies metido an ne meio duns palhaos, sien poder salir habien sido mais
que un einfierno. Ua penitncia y a cuntar puls pecados feturos! Quando l uobo se cobrou i la
boca se anchiu d'aire fui cumo se Dius houbisse de nuobo criado l mundo. Fga-se lhu!
I la lhu fizo-se. L die era tan claro tan claro que la tierra relhuzie at l anfenito. Anchui-sele l peito d'aire i de sol. Buiu toda aqueilha lhu i, nun calafriu, todo l cuorpo se le einundou de
bida nuoba. Bolar!
I apuis inda hai quien fale de miedo! De l tafe-tafe de bolar i de andar solo pul mundo... Mas
qual miedo?! Un home solo ten miedo se pensar que l miedo quier algo cun el. I cun essa giente
l gabilan nun querie cumbersa. Querie era bolar, querie bida, aire, tierra, lhiberdade...
Saliu inda meio dorido de la eiternidade daqueilha prison. Ampeou a poner-se de pie cumo
quien tenteia para ber se las piernas aguntan. Mas nun y que eilhas nun se tenien! Mas quei se
passa?! I las alas?! Nada. Inda imprumas, cun uns pelicos brabos i pouco mais. Cuidou que
morrie. Berreiro nun hoube que nun era home para choradeiras, mas quando mos deixan assi
solos an ne mundo!!! Ah mai ah mai que you nun puodo bolar!
Tu nun bs, filho de l alma, que inda nun chegou la tue hora. Cada cousa chega an ne sou
tiempo. Las mais tnen destas cousas!
20

Quarteu R., Fras Conde X., L mirands: a lhngua minoritaira an pertual em:
www.romaniaminor.net /ianua/Ianua02/02Ianua04.pdf
21
Brbolo Alves A., Cuntas de la Tierra de las Faias, Campo das Letras, Porto 2000 em
www.mirandes.no.sapo.pt/BLProsa.html

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione

Romanica Cracoviensia 2008/08


Jagiellonian University Press
UJ

16

Natalia Czopek
I alh tubo que l splicar que inda faltban uns dies at que aqueilhes plos cassen i las
prumas berdadeiras aparecssen.
Passa ua criatura mais tiempo do que la lhuna para anchir drento de un uobo i an ne fin,
bai-se a ber, i inda nun puode bolar! Botou la cabea de fuora i nun fusse la mai cun mais un
ralhete habie-se atirado. L carrasquito onde tenie la casa nun era mui alto, mas pa la giente
cobrar un bun par de costielhas chegaba i sobraba. Y que nien un cachico l podie deixar solo. I
el era cada sermoneta! Tu nun sers giente cumo la outra?! Capa de parar queto por un
cachico que seia?!
Nada. Nun habie maneira. Bulta para un lhado, bulta para outro, mira deiqui, mira dalhi,
siempre a querer atirar-se puorta fuora. Cada be que chegaba l ubiaco era un martrio. Un
home na prison nien las tripas le pxan! Que la casa, indas que pequeinha, aquilho era un
asseio que nien an casa de la senhora professora. Mais relhuziente do que l lhabadeiro de la
ribeira. Mas nun era por isso. Y que las tripas alhi angroladas quei, nun dban cuonta de l
recado.
Ou fusse por isso ou por causa dun sartigalho mais tienro que houbisse comido, apanhou ua
fuira que cuidou que nun scapaba. Aquilho parecie nubrada a caer de l cielo! I apuis el ran
uas clicas, uas dores de barriga!...
N, aquilho nun era bida para un gabilan! Quaije deixou de comer. Mas uns dies a auga
i malzinas i l tempero fui passando.
Ua semana! Siete dies y lhebaba alhi metido. Mirba-se. L pelo ampeaba a caer i uas
prumicas azuladas aparecien a miedo. [...]

Comecemos pelos traos presentes nos dois textos que assemelham a lngua
mirandesa ao portugus:
Existncia de f- inicial. O f- inicial latino, substitudo no castelhano pelo h- mudo,
manteve-se no portugus e tambm no mirands, o que provam os exemplos: falada
(mir., port.) / hablada (cast.); fga-se (mir.), faa-se (port.) / hgase (cast).; fizo-se
(mir.), fez-se (port.) / se hizo (cast.); filho (mir., port.) / hijo (cast.), etc.
Existncia de ch- inicial. Os grupos consonnticos latinos cl-, pl- e fl- originaram
a africada surda ch- no mirands e no portugus e o ll- no castelhano: choradeira (mir.,
port.) / llantera (cast.); chegou (mir., port.) / lleg (cast.), etc.
Ditongizao das vogais tnicas. Este processo concerne sobretudo s vogais
e e o: purmeira (mir.), primeira (port.) / primera (cast.); berdadeiras (mir.),
verdadeiras (port.) / verdaderas (cast.); outro (mir., port.) / otro (cast.), etc.
Na slaba tnica, a consoante palatal sonora lh muitas vezes precedida de uma
semi-vogal: cunceilho (mir.), concelho (port.) / concejo (cast.), etc.
O mesmo acontece no caso da consoante j: quaije (mir.) / quase (port.), casi
(cast.), etc.
Terminao -dade de alguns substantivos femininos: lhiberdade (mir.), liberdade
(port.) / libertad (cast.); eiternidade (mir.), eternidade (port.) / enternidad (cast.), etc.
Sistema de quatro sibilantes pronunciadas como no portugus do norte: be (mir.),
vez (port.) / vez (cast.); dies (mir.), dias (port.) / das (cast.); passa (mir., port.) / pasa
(cast.); casa (mir., port.) / casa (cast.); relhuziente (mir.), reluzente (port.) / reluciente
(cast.), etc.
Terminaes pronunciadas de modo semelhante aos ditongos nasais portugueses
(ortografia castelhana): region (mir.), regio (port.) / regin (cast.); gabilan (mir.),
gavio (port.) / gaviln (cast.); prison (mir.), priso (port.) / prisin (cast.), etc.

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione

Romanica Cracoviensia 2008/08


Jagiellonian University Press
UJ

O mirands um enclave lingustico de Portugal

17

Contraco preposio + artigo que, no entanto, no inclui todos os casos: na


frunteira (mir.), na fronteira (port.) / en la frontera (cast.); nua region (mir.), numa
regio (port.) / en una regin (cast.); nun die (mir.), num dia (port.) / en un da (cast.);
duns palhaos (mir., port.) / de unos payasos (cast.); puls pecados (mir.), pelos
pecados (port.) / por los pecados (cast.) mas de l recado (mir.) / do recado (port.), del
recado (cast.); de la ribeira (mir.), de la ribera (cast.) / da ribeira (port.); ne l trito
(mir.), en el distrito (cast.) / no distrito (port.), etc.
nclise dos pronomes: stima-se (mir.), estima-se (port.) / se estima (cast.); I la
lhu fizo-se (mir.), E a luz fez-se (port.) / Y la luz se hizo (cast.); anchiu-se-le l peito
(mir.), encheu-se-lhe o peito (port.) / se le llen el pecho (cast.); mirba-se (mir.),
olhava-se (port.) / se miraba (cast.), etc.
O sistema verbal: existncia do infinitivo pessoal pa la giente cobrar (mir.), para
a gente cobrar (port.) / para que la gente cobre (cast.); uso das formas do conjuntivo
hai quien fale (mir.), h quem fale (port.) / hay quien habla (cast.); Un home solo ten
miedo se pensar que l miedo quier algo cun el (mir.), Um homem s tem medo se
pensar que o medo quer algo com ele (port.) / Un hombre solo tiene miedo si piensa
que el miedo quiere algo con el (cast.), etc.
Exemplos do lxico: inda (mir.), ainda (port.) / todava (cast.); mai (mir.), me
(port.) / madre (cast.), etc.
Observemos os seguintes traos que diferenciam o mirands do portugus:
Substituio do v pelo b. Este trao relaciona-se directamente com a pronncia
castelhana da consoante v como [b]: houbisse criado (mir.), hubiese creado (cast.) /
houvesse criado (port.); bida (mir.), vida (cast.) / vida (port.); ber (mir.), ver (cast.) /
ver (port.); hoube (mir.), hubo (cast.) / houve (port.), etc.
Existncia dos ditongos crescentes ie e uo: tierra (mir., cast.) / terra (port.); miedo
(mir., cast.) / medo (port.); cuorpo (mir.), cuerpo (cast.) / corpo (port.); puode (mir.),
puede (cast.) / pode (port.); fuora (mir.), fuera (cast.) / fora (port.), etc.
As consoantes latinas -n- e -l- mantm-se na posio intervoclica, o que
caracteriza tambm o castelhano: lhuna (mir.), luna (cast.) / lua (port.); saliu (mir.),
sali (cast.) / saiu (port.); bolar (mir.), volar (cast.) / voar (port.); solo (mir.), solo
(cast.) / s (port.), etc. No entanto, esta regra no inclui todos os casos, como em dores
(mir., port.) / dolores (cast.).
Num dos exemplos acima citados observamos a palatalizao da consoante latina
l- inicial, fenmeno que no aparece nem no portugus nem no castelhano: lhngua
(mir.) / lngua (port.), lengua (cast.); lhu (mir.) / luz (port., cast.); lhado (mir.) / lado
(port., cast.), etc.
Ausncia do e- prottico ou inicial, o que tambm diferencia o mirands do
castelhano mas no funciona como regra geral: Spanha (mir.) / Espanha (port.),
Espaa (cast.); stremo (mir.) / extremo (port., cast.); stima-se (mir.) / estima-se (port.),
se estima (cast.); splicar (mir.) / explicar (port., cast.), etc. Em muitos casos, o e em
posio inicial aparece ditongado, como em einfierno (mir.) / inferno (port.), infierno
(cast.); eilhas (mir.) / elas (port.), ellas (cast.), etc.
O ltimo exemplo acima citado mostra tambm o processo de palatalizao de -lllatino.

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione

Romanica Cracoviensia 2008/08


Jagiellonian University Press
UJ

18

Natalia Czopek

Des- no incio de palavra reduz-se a z- ou -: trito (mir.) / distrito (port., cast.);


tempero (mir.) / destempero (port.), desabor (cast.), etc.
Artigo definido masculino l: l mirands (mir.) / o mirands (port.), el mirands
(cast.); l die (mir.) / o dia (port.), el da (cast.); l cielo (mir.) / o cu (port.), el cielo
(cast.), etc. No plural, o artigo definido masculino tem a forma ls enquanto as formas
femininas so iguais s castelhanas: la boca (mir., cast.) / a boca (port.); la senhora
(mir.) / a senhora (port.), la seora (cast.); las piernas (mir., cast.) / as pernas (port.);
las alas (mir., cast.) / as asas (port.); las prumas (mir.) / as penas (port.), las plumas
(cast.); las tripas (mir., cast.) / as tripas (port.), etc.
Sistema dos pronomes pessoais e possessivos: o pronome pessoal you - you nun
puodo bolar (mir.) / eu no posso volar (port.), yo no puedo volar (cast.); sou tiempo
(mir.) / o seu tempo (port.), su tiempo (cast.), etc. Alguns pronomes funcionam, do
mesmo modo que em portugus, com artigos definidos como em la tue hora (mir.) /
a tua hora (port.), tu hora (cast.), etc.
Advrbios e locues de lugar: alh (mir.) / ali, naquele momento (port.), all,
entonces (cast.), etc.
Existncia da consoante nasal -m- em certas posies e a sua ausncia em outras:
ua criatura (mir.) / uma criatura (port.), una criatura (cast.); nua region (mir.) / numa
regio (port.), en una regin (cast.); uas dores (mir.) / umas dores (port.), unos dolores
(cast.) mas cumbersa (mir.) / conversa (port., cast.), etc.
Utilizao da perfrase verbal ir a + infinitivo que faz referncia ao sistema
perifrstico castelhano: bai-se a ber (mir.), se va a ver (cast.) / vai-se ver (port.), etc.
Terminaes da 3.a p. do sing. do pretrito perfeito simples: nalguns casos iguais
s portuguesas saliu (mir.), saiu (port.) / sali (cast.); chegou (mir., cast.) / lleg (cast.),
noutros assemelham-se s castelhanas fizo-se (mir.), se hizo (cast.) / fez-se (port.), etc.
Diminutivos em -ico: prumicas (mir.) / peninhas (port.) / plumitas (cast.), etc.
A lista dos traos da lngua mirandesa que acabmos de expor, obviamente, no
est completa. Decidimos limit-la apenas aos exemplos que se podem observar nos
dois textos acima citados, pois consideramos serem suficientes para provar a relativa
independncia do mirands em relao ao portugus e comparativamente aos dialectos
deste. Assim, os traos fonolgicos, ortogrficos, morfolgicos, sintcticos, etc. do
mirands justificam o estatuto de lngua oficial minoritria que se lhe concedeu h dez
anos.
A SITUAO ACTUAL DO MIRANDS

Cada sistema lingustico evolui continuamente, podendo sofrer mudanas quanto ao


seu estatuto social. Assim, as suas variedades, por razes polticas, histricas, sociais,
22
etc., podem adquirir maior distino e, por conseguinte, o estatuto de lngua oficial.
22

Cf. Lindley Cintra L.F., 1983: 482483: [] nem sempre fcil estabelecer fronteiras entre
estas duas realidades, porque, com o passar dos anos, aquilo que era um dialecto pode tornar-se de
tal modo preponderante em relao aos dialectos seus vizinhos que passa a funcionar como lngua
de referncia []. Do mesmo modo, aquilo que era inicialmente uma s lngua, embora sempre com

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione

Romanica Cracoviensia 2008/08


Jagiellonian University Press
UJ

19

O mirands um enclave lingustico de Portugal

de realar a situao de diglossia e bilinguismo dos falantes nativos do mirands.


O portugus tem aqui um estatuto formal o que confirmam as palavras de uma
mirandesa citadas por L.F. Lindley Cintra: Mas por causa disso, que you sei que []
nun queda bien por exempro, you adonde bou y Miranda [] you estou co senhor
presidente, you estou co a senhora professora, you falo lo mais fidalgo que pudo, nun
y berdade? You nun bou falar como you, comeiqui falo [] porqyou acho pra mim
23
quaquilho queda mal. No entanto, actualmente a posio do mirands muito mais
forte. Sendo lngua oficial, utiliza-se, ao lado do portugus, na maior parte das
situaes formais, fazendo parte da vida cultural da sua regio.
O dia 29 de Janeiro de 2009 muito importante para a cultura mirandesa, pois
o dcimo aniversrio do reconhecimento do mirands como lngua oficial minoritria.
Um dos argumentos a favor deste reconhecimento, como j mencionmos, foi o facto
de o mirands ter revelado suficientes traos que o diferenciassem tanto do portugus
e do castelhano, como do asturiano e do leons para ser normalizado usando as
24
prprias normativas gramaticais. Alm disso, estabeleceu-se uma conveno
ortogrfica que introduziu regras unitrias para ler, escrever e ensinar o mirands. Para
fortalecer a sua posio, foi criado o Anstituto de la Lhngua Mirandesa, publicam-se
livros sobre e em mirands, organizam-se concursos e festivais, traduzem-se todas as
placas toponmicas e realizam-se investigaes lingusticas que divulgam e promovem
o seu uso, pois sendo uma lngua minoritria, o mirands no capaz de fugir ameaa
de ser dominado pelo portugus ou pelo castelhano. Todas estas precaues tm como
objectivo impedir que mais uma lngua minoritria se perca sem deixar de si traos na
memria colectiva da sociedade da Pennsula Ibrica.
BIBLIOGRAFIA
BARROS FERREIRA M. de (2001a): A situao da lngua mirandesa e o problema da delimitao
histrica dos dialectos asturo-leoneses em Portugal em Revista de Filologa Romnica, vol.
18, Universidad Complutense de Madrid.
BARROS FERREIRA M. de (2001b): O mirands no Ano Europeu das Lnguas em Actas do
Colquio Mais Lnguas, mais Europa: celebrar a diversidade lingustica e cultural da
Europa, Colibri, Lisboa.
variaes de alguma ordem, pode, por razes histricas e geogrficas, por condies melhores ou
piores de comunicao, fragmentar-se em variedades que passam a evoluir separadamente tornando-se por sua vez dialectos ou lnguas, conforme as circunstncias. [] Nada, de um ponto de
vista estritamente lingustico, leva a que uma determinada variedade seja preferida como norma de
uma lngua. S factores extralingusticos influem nessa escolha.
23
Idem, p. 497.
24
Cf. Barros Ferreira M. de, 2001b: 3738: A Autora compara a situao do mirands com
a situao dos dialectos castro-laborense e barranquenho, chegando concluso que a estrutura
dessas variedades no porm to independente em relao ao portugus das regies respectivas
que justifique a adopo de uma norma escrita diferente. O mirands, segundo M. de Barros
Ferreira, encaixa perfeitamente na definio de lngua minoritria [] que , resumidamente,
lngua tradicional diferente da lngua de estado, falada numa parte do seu territrio por um nmero
de pessoas que justifique a adopo de medidas para a sua proteco e promoo. A mudana do
estatuto foi, no caso do mirands, a melhor maneira de salvar uma lngua em perigo de extino.

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione

Romanica Cracoviensia 2008/08


Jagiellonian University Press
UJ

20

Natalia Czopek

HERCULADO DE CARVALHO J.G. (1964a): Elementos estranhos no vocabulrio mirands em


Estudos Lingusticos, vol. 1, Editorial Verbo, Lisboa.
HERCULADO DE CARVALHO J.G. (1964b): Porque se fala dialecto leons em terra de Miranda
em Estudos Lingusticos, vol. 1, Editorial Verbo, Lisboa.
LINDLEY CINTRA L.F. (1971): Nova proposta de classificao dos dialectos galego-portugueses em Boletim de Filologia, Lisboa.
LINDLEY CINTRA L.F. (1983): Estudos de dialectologia portuguesa, S da Costa Editora, Lisboa.
PAIVA BOLO M. de, SANTOS SILVA M.H. (1991): O Mapa dos dialectos e falares de Portugal
continental em Castro I. (seleco), Curso de Histria da Lngua Portuguesa. Leituras
Complementares, Universidade Aberta, Lisboa.

FONTES DOS EXEMPLOS CITADOS


BRBOLO ALVES A.: Cuntas de la Tierra de las Faias, Campo das Letras, Porto, 2000 em:
www.mirandes.no.sapo.pt/BLProsa.html
QUARTEU R., FRAS CONDE X.: L mirands: a lhngua minoritaira an pertual em:
www.romaniaminor.net /ianua/Ianua02/02Ianua04.pdf

Summary
The Mirandese language a linguistic enclave of Portugal
The present paper analyses a few of the characteristics of one of the minority languages of the
Iberian Peninsula. From the linguistic, historic, social and political point of view the Mirandese
language is remarkably interesting due to the fact that, belonging to the Astur Leonese group of dialects, it attained the recognition of being another national language of Portugal. The first part of the
paper enumerates various classifications and some of the linguistic research dedicated to Mirandese
language. The following fragment compares the characteristics of the Mirandese language observed in
the quoted texts to Portuguese and Castilian. Finally, the last part of the paper describes the present
exceptional condition of the Mirandese language as compared to the other dialects spoken in the
Peninsula.

Streszczenie
Jzyk mirandyjski jzykowa enklawa Portugalii
W niniejszym artykule przedstawiono cechy charakterystyczne jednego z jzykw mniejszociowych Pwyspu Iberyjskiego. Z jzykowego, historycznego, spoecznego oraz politycznego punktu
widzenia jz. mirandyjski jest niezwykle interesujcy, gdy jako dialekt grupy asturyjsko-leoskiej
otrzyma status jzyka oficjalnego Portugalii. W pierwszej czci artykuu wymieniono rne klasyfikacje oraz badania jzykoznawcze powicone jz. mirandyjskiemu. W kolejnej czci zestawiono
cechy charakterystyczne analizowanego jzyka zaobserwowane w cytowanych tekstach z portugalskim i kastylijskim. W ostatniej czci artykuu opisano obecn sytuacj jz. mirandyjskiego, ktra
jest wyjtkowa w porwnaniu z innymi dialektami uywanymi na Pwyspie.

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione

Você também pode gostar