Você está na página 1de 13

06/06/2016

AconstruodadidticanogtDidticaanlisedeseusreferenciais

RevistaBrasileiradeEducao

ServiosPersonalizados

versoimpressaISSN14132478

Artigo

Rev.Bras.Educ.vol.18no.52RiodeJaneirojan./mar.2013

Portugus(pdf)
http://dx.doi.org/10.1590/S141324782013000100009

Portugus(epdf)

ARTIGOS

ArtigoemXML

Refernciasdoartigo

AconstruodadidticanogtDidticaanlise
deseusreferenciais*

Comocitaresteartigo

Traduoautomtica

Theconstructionofdidacticsinthedidactics'work
groupanalysisofitsreferences

CurriculumScienTI

Enviaresteartigoporemail
Indicadores
CitadoporSciELO

Acessos

LaconstruccindeladidcticaenelGTdedidctica
anlisisdesusreferenciales

Linksrelacionados
Compartilhar

SelmaGarridoPimentaIJosCerchiFusariIIMariaIsabelde

Mais

AlmeidaIIIMariaAmliadoRosrioSantoroFrancoIV

Mais

I UniversidadedeSoPaulo

Permalink

II UniversidadedeSoPaulo
III UniversidadedeSoPaulo
IVUniversidadeCatlicadeSantos

RESUMO
Aoconsiderarmosascondiesdifceisemquesecolocaaescolahoje,adidticatemsidodesafiadaa
encontrarnovosespaosdesignificao.Comoagir/pensardidaticamentequandonohcondiesmnimas
paraaorganizaodeumespao/tempoeducacionalquevalorizeoensinareoaprender?Nesteartigo,
propusemonosaanalisaraproduotericaeaspesquisasproduzidasnosltimos20anos(19882008)no
GrupodeTrabalhoDidtica(GT04)daAssociaoNacionaldePsGraduaoePesquisaemEducao
(ANPEd).Partimosdopressupostodeque,quercomocampoterico,quercomoprticasocial,elafunciona
comocaixaderessonnciaedereverberaodosdesafiosqueocontextosocioeconmicoepolticoprope
tarefaeducativa.Observamosnoconjuntodostrabalhosanalisadosumacertadispersoepistemolgicaede
paradigmasnaspesquisasdarea.Aspesquisasrealizadasreafirmamquatrofocosdeanlise:asprticas
docentesoscontextosdaprticaasmediaesentreensinoeaprendizagemeaspesquisasdecunho
epistemolgico.
Palavraschave:especificidadedidticaensinoaprendizagemepistemologia.
ABSTRACT
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141324782013000100009&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

1/13

06/06/2016

AconstruodadidticanogtDidticaanlisedeseusreferenciais

Inthefaceofthedifficultconditionsunderwhichschoolsworktoday,Didacticshasbeenchallengedtofindnew
spacesofmeaning.Howcanoneact/thinkdidacticallywhentherearenominimalconditionsforthe
organizationofaneducationalspace/timewhichvaluesteachingandlearning?Inthisarticleweproposeto
analyzethetheoreticalproductionandresearchconductedoverthepasttwentyyearsbytheDidacticsWGof
theNationalAssociationofGraduateStudiesandResearchinEducation(ANPEd).Weassumethatbothasa
theoreticalfieldandasasocialpractice,itworksasasoundingandreverberationboxofthechallengesthatthe
socioeconomicandpoliticalcontextposestotheeducationaltask.Inallthestudiesanalyzedweobservedsome
epistemologicalandparadigmdispersion.Thestudiescarriedoutreiteratefourfociofanalysis:teaching
practicescontextsofpracticemediationsbetweenteachingandlearningandepistemologicalresearch.
Keywords:didacticspecificityteachinglearningepistemology.
RESUMEN
Alconsiderarlasdifcilescondicionesenlaqueseencuentralaescuelahoy,laDidcticahasidodesafiadaa
encontrarnuevosespaciosdesignificacin.Cmoactuar/pensardidcticamentecuandonohaycondiciones
mnimasparalaorganizacindeunespacio/tiempoeducacionalquevalorelaenseanzayelaprendizaje?En
esteartculo,nospropusimosanalizarlaproduccintericaylasinvestigacionesproducidasenlosltimos
veinteaosenelGrupodeTrabajoDidcticadelaAsociacinNacionaldePosgradoyPesquisaenEducacin
(ANPEd).Partimosdelpresupuestoque,seacomocampoterico,seacomoprcticasocial,funcionacomocaja
deresonanciaydereverberacindelosdesafosqueelcontextosocioeconmicopolticoproponealatarea
educativa.Observamosenelconjuntodelostrabajosanalizados,unaciertadispersinepistemolgicayde
paradigmasenlasinvestigacionesdelrea.Lasinvestigacionesrealizadasreafirmancuatrofocosdeanlisis:
lasprcticasdocentesloscontextosdelasprcticaslasmediacionesentreenseanzayaprendizajeylas
investigacionesconobjetivoepistemolgico.
Palabrasclave:especificidaddidcticaenseanzaaprendizajeepistemologa.

DIDTICA:DISPERSOEPISTEMOLGICAE/OUVARIAESEMTORNODEUM
OBJETOCOMPLEXO?
H355anos,Comnioconvidavaoseducadoresapensarnaquestoeducacional,propondoautopiadacriao
deummtodoquefossecapazdeensinartudoatodos,especialmenteodomniodaleituraedaescrita,base
paraacompreensoeinterpretaodostextosbblicos.Nasciaassimadidtica,nocernedeumaverdadeira
revoluosocialepoltica,contraahegemoniadopoderdoclerocatliconaconduododestinoda
humanidade.Dependendodascircunstnciasedomomentohistrico,adidticapodeserconsideradacomoa
cinciadoensino,aartedoensino,umateoriadainstruo,umateoriadaformaooumesmoumatecnologia
paradarsuportemetodolgicosdisciplinascurriculares.Dealgumaforma,estevesempreligadasquestes
postaspelosprocessosdeensino,compreendidoscomoinstrumentosdepoder,aserviodeinteresses
diferentesecontraditriasfinalidades.
Sabesequeasformasdeconcretizaodoprocessodeensinovariamnotempoenoespao,criamsee
recriamseproduzindomodeloseestruturasquecaracterizamcadamomentohistrico.Aofocaroensinocomo
seuobjetodeestudo,adidticaprecisouconstruirformasdecompreenderedialogarcomascircunstnciasque
forameestoseconfigurandoacadainstante.
Oensinoumaprticasocialcomplexa.Realizadoporsereshumanosentresereshumanos,oensino
transformadopelaaoerelaoentreossujeitos(professoreseestudantes)situadosemcontextosdiversos:
institucionais,culturais,espaciais,temporais,sociais.Porsuavez,dialeticamente,transformaossujeitos
envolvidosnesseprocesso(Pimenta,2010).Sendoumareadapedagogia,adidticatemnoensinoseuobjeto
deinvestigao.Considerlocomoumaprticaeducacionalemsituaeshistoricamentesituadassignifica
examinlonoscontextossociaisnosquaisseefetivanasaulasedemaissituaesdeensinodasdiferentes
reasdoconhecimento,nasescolas,nossistemasdeensino,nasculturas,nassociedades,estabelecendose
osnexosentretaiscontextos.Suasnovaspossibilidadesestoemergindodasinvestigaessobreoensino
comoprticasocialviva(idem).Lembrandosempreque,comorealaContreras(1990,p.17,traduonossa),
Oensinonoprticaorientadapeladidtica,oquelhedariaumcarterprescritivo,noentanto,a
Didticaparticipadatramadasaespolticas,administrativas,econmicaseculturais
contextualizadas,queincidemnaprxisdoensino.
Reafirmarqueoensino,comoprticasocial,constituioseucampodeestudosignificatambmainterpretao
desseobjetocomofenmenocomplexoquerequerumaabordagemdialticaemultirreferencial.Oensinocomo
prticasocialvaitomandoformas,transformandoseuscontextosesendotransformadoporelesassim,ao
continuarbuscandoacompreensodesseobjetoemsuasmltiplasformaseconfiguraes,efielsua
perspectivaepistemolgica,vaitomandofeiescadavezmaisperfiladasaesseprocessodecontnua
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141324782013000100009&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

2/13

06/06/2016

AconstruodadidticanogtDidticaanlisedeseusreferenciais

transformao.Nessedilogo,hcompassosedescompassos,hritmosafiadoserudosdissonantes,h
acertosedesacertos.
Grandesquestescolocamsehojedidtica:possvelensinartudoatodos?Aoampliaraparticipaode
todosossujeitos,aoabrirespaosparaainclusodetodasascamadassociaisnoprocessodeeducao,a
escolaestremeceevacilamuitasvezes:oqueadidticatemquevercomisso?Dequaisprofessores
precisamoshoje?Seelatemapreocupaocomoensino,osconcretizadoresdesseprocessosoos
professoressituadosemcontextos,emaisumavezperguntamos:quaisorientaesesubsdiospodeoferecer
paraaformaodeprofessores?
medidaqueosprocessosdeprticaeducativaseampliamesetornammaiscomplexos,osmtodosde
investigaodessefenmenoprecisamserreconfigurados.Assimperguntamos:oqueadidticatem
requisitadodosmtodosdepesquisaemeducaoe,emcontrapartida,comoasnovasinseresmetodolgicas
tmpermitidoumamelhorcompreensodaprxiseducativa,ouseja,doespaodeconcretizaodoensino?

DEEDUCAO,PEDAGOGIAEDIDTICABASESPARAELUCIDARAPROXIMAES
EESPECIFICIDADESENTREDIDTICA,FORMAODEPROFESSORESECURRCULO
Nesteartigo,analisamosopercursovividopeladidticanosltimos20anos,perodonoqualseobservaa
ausnciadediscussesrelativassrelaesentreeducao,pedagogiaedidtica.Maisespecificamente,no
mbitodaANPEd,analisamosasrelaesediferenasentreoGTDidticaeosposteriormentecriados,o
FormaodeProfessores(GT08)eoCurrculo(GT12).
Essestemasganharamrelevonosanossubsequentesdcadade1990,comaproduodepesquisas
recentes1sobreaidentidadedapedagogiaedasdiscussesgeradasemtornodasDiretrizesCurriculares
NacionaisparaoCursodeGraduaoemPedagogia,Licenciatura(Brasil,2006),asquaisacabaramporreduzir
aformaodepedagogosemprofessoresparaosanosiniciaisdoensinofundamentaleporampliaro
esgaramentodaformaodessesprofissionais.
Adiscussoepistemolgicaocorridadesdeentoestconstruindoumnovoentendimentodadidtica,da
pedagogiaedascinciasdaeducao2peranteasnecessidadesdaprtica.Assim,temseafirmadoquea
pedagogia,cinciadaeducao,diferentementedasdemaiscinciasdaeducao,tomaaprticasocialda
educaocomopontodepartidaedechegadadesuasinvestigaes.Nessesentido,cinciadaprtica.A
pedagogiacomocinciadaprticadaeducao,aomesmotempo,constitudapelofenmenoqueaestudae
aconstitui.Issoapontaparaumainversoepistemolgica,poisatentoapedagogiaforaconsideradaum
campoaplicadodediscursosalheioseducaoenquantoprticasocial.Aressignificaoepistemolgicada
pedagogia,queaindaestemcurso,ocorremedidaquetomaaprticadoseducadorescomorefernciaeo
modocomoproduzidoessesignificado.
Oobjeto/problemadapedagogiaaeducaocomoprticasocial,daocarterespecficoqueadiferenciadas
demais:odeumacinciadaprticaquepartedaprticaeaelasedirige.Aproblemticaeducativaesua
superaoconstituemopontoderefernciaparaainvestigao.Aeducao,matriadeinvestigaoda
pedagogia,umobjetoinconcluso,histrico,queconstituiosujeitoqueainvestigaeporeleconstituda.Por
isso,nosercaptadanasuaformalidade,mas,sim,nasuadialeticidade:noseumovimento,nassuas
diferentesmanifestaes,comoprticasocial,nassuascontradies,nosseusdiferentessignificados,nassuas
diferentesdirees,usosefinalidades.Sercaptadapordiferentesmediaesquerevelamdiferentes
representaesconstrudassobresi.
Competepedagogiaarticularosdiferentesaportes/discursosdascinciasdaeducao,designificlosno
confrontocomaprticadaeducaoediantedosproblemascolocadospelaprticasocialdaeducao.As
cinciasdaeducaoeapedagogia,porsi,nomodificamaeducao,umavezqueasmodificaesocorrem
naao.Aelascompetealargarosconhecimentosdoseducadoressobresuaaodeeducar,noscontextosem
quesesitua(escola,sistemasdeensinoesociedade).Porisso,essascinciasserosignificativassetomarem
intencionalmenteaaocomoobjetodeestudo.
Adidtica,comoreadapedagogia,estudaofenmenoensino.Asrecentesmodificaesnossistemas
escolarese,especialmente,nareadeformaodeprofessoresconfiguramuma"explosodidtica".Sua
ressignificaoapontaparaumbalanodoensinocomoprticasocial,daspesquisasedastransformaesque
tmprovocadonaprticasocialdeensinar.Emquemedidaosresultadosdaspesquisastmpropiciadoa
construodenovossabereseengendradonovasprticas,superadorasdassituaesdasdesigualdades
sociais,culturaisehumanasproduzidaspeloensinoepelaescola?
Comessasindagaes,apontaseparaaimportnciadeumesforocoletivodospesquisadoreseprofessores,
emseusdiferentescontextosinstitucionaislocais,regionais,nacionaiseinternacionais,nointuitodeefetivarem
investigaeseanlisesintegradasdofenmenoeducativodeensinar,emequipesmultidisciplinares,
interdisciplinaresetransdisciplinares.Noparadelimitaodeterritrios,masparasignificaraatividade
cientficaquesevoltaparaaeducaocomopartcipedaconstruodeumasociedadehumanamaisjustae
igualitria.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141324782013000100009&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

3/13

06/06/2016

AconstruodadidticanogtDidticaanlisedeseusreferenciais

Assim,considerandooensino,situadohistoricamenteemseuscontextos(institucionais,culturais,geogrficos,
sociais,dossujeitosqueorealizam),desenvolvidoporsujeitosprofessoresqueotmcomoespecificidade
profissional,queatuamprioritariamenteemescolas,cujocompromissoconcretizaraaprendizagemparao
conjuntodossujeitoscrianas,jovens,adultos,ouseja,sujeitosprofessorescomprometidoscomaformao
humanaemancipatria,nassociedadesdesiguais,aoGTDidticacompeteseroespaodeapresentaoe
discussodepesquisasquetenhamcomoobjetoessaprtica.
Trazerpesquisassobreecomprofessoresfazsentidoporestatica:queformao(queprofessor)sefaz
necessriaparageraroensinoeaaprendizagemnoscontextosatuais?Tambmfazsentidopesquisasque
tragamcontribuiesparamelhorsecompreenderasdeterminaesqueoespaoescolar,suaorganizaoe
seucurrculotmsobreotrabalhodocentedeensinarparageraraprendizagensnecessriasnocontextodas
desigualdadessocioeconmicaseculturaisnointuitodesuperlas.Portanto,oGTDidticadebruasesobreos
camposdaformaodeprofessoresedocurrculo,tendoporcentralidadeocompromissodeensinardos
professores,prioritariamente,nasescolaspblicas,demandanecessrianasociedadeatual.
Compreendendo,ento,oensinocomoprticasocial,pesquisasrecentesnareaapontamaimportnciados
estudospautadosnasmetodologiasquevalorizamaatividadedocenteemcontextoscomoapesquisaao
crticocolaborativaepostulamaimportnciadaconstruodeconhecimentoscomosprofessores,elevando
oscondiodesujeitoseautores.
Algunspesquisadoresampliamnossareflexosobreoensinocomoprticasocialcomplexaeafirmama
importnciadeumaepistemologiaqueatomenassituaeshistricasesociaisnasquaisocorre,valorizandoa
aodosdocentesnaconstruodosaberdidtico.
ParaLaneve(1993),aconstruodosaberdidticodsenospelapesquisa,mastambmpelaexperincia
dosprofessores,ouseja,daquiloquefazemedoquepodemvirafazernaescola.Aprticadosprofessores
ricaempossibilidadesparaaconstituiodateoria.Contmsaberesqueadvmdaaodireta,daintuio,do
bomsenso,dacapacidadepessoaldejulgamento,dopoderdedeciso.
Muitosfatosepesquisasconduzemparaavalidaodadidtica,quenemsemprereconhecidanoseuaporte
terico,almdaprtica.Prticaessanomenossignificativaeessencialparaaconstituiodosaberdidticoe
paraacompetnciaprofissionaldodocente.Mascomoconstruirateoriacombasenaprtica?Entreoutros
fatores,Laneveaponta,comoessencial,oregistrosistemticodasexperincias,afimdequeseconstituaa
memriadaescola.Memriaque,analisadaerefletida,contribuirtantocomelaboraotericaquantocomo
revigoramentoeoengendramentodenovasprticas.Assim,oestudodatradio,odesenvolvimentoda
experinciaeadiscussonareatmpossibilitadoemnossaspesquisasqueosprofessoresnelesseancorem
paracriarnovossaberesdidticos.
Tomaramemriacomobasedenovasexperinciassignificaperceblascomonogeneralizveis,umavez
quesototalmentediferentes.extremamentepositivoretomlas,porqueevidenciamseusvnculoscomos
sujeitosesuaspocasexpressamqueforamconstrudaspordeterminadasnecessidadeshistricas.Porisso,
nosubstituemoensinoeapesquisa,aocontrrio,exercitamodocentearefletirsobreasituaodidticana
qualestimerso.
Nessesentido,entendemosquenasprticasdocentesestocontidoselementosextremamenteimportantes,tais
comoaproblematizao,aintencionalidadeparaencontrarsolues,oalargamentodeviso,aexperimentao
metodolgica,oenfrentamentodesituaesdeensinocomplexas,astentativasmaisradicais,maisricase
maissugestivasdeumadidticainovadora,queaindanoestconfiguradateoricamente.
Aimportnciadamemria/estudodaexperincia,segundoLaneve,constituipotencialparaelevaraqualidade
daprticaescolar,assimcomoparaelevaraqualidadedateoria.Esseentendimentoimplicaumareorientao
dapesquisanarea:tomaroensinoescolarenquantoprticasocialcomoobjetodeestudodadidtica.Oque
nosignificaexcluirumareflexomaisgeralsobreaeducao,reflexoessaquetradicionalmentetemsido
feitapelapedagogia.Aocontrrio:noapenaslegtimofalardapedagogia,mas,sobretudo,apedagogia
queconfereossignificados,valoraebalizaosentidoeducativodacontribuiodasoutrascinciasedaprpria
atividadedocente,noqueserefereaoalcanceesentido.
Diantedadidtica,apedagogia,sempretenderexaurirossaberescomosquaissedefronta,identificaecolhe
decadacinciaindicaes,problematizaesecontribuiessobreosaberdidtico.Aspesquisasrecentesna
reatmconfirmadoaconstruodoparadigmaqueLaneve(idem,p.125)denominadedescolonizao
epistemolgicadadidtica.Negandoacomomerocampoaplicativoetcnicodeumacinciadoconhecimento,
oquearestringeaocomoseaprende(dimensotcnica),ecomotransposiodeindicaestericasexternas
compreensodassituaesconcretasdeaprendizagem,configurandosecomoconsumodeconhecimento,o
autorpropeseradidticaaaquisiooriginaldoconhecimentosobreoensino.
UmapreocupaofundamentalqueLaneverevelaadequeoensinocomoprticasejavalorizadoemteoria.
Isto,queseultrapassemasformulaeslocalizadas.Osprofessores,agindoracionalmenteeresolvendoos
muitosproblemasnosseuscontextos,notm,automaticamente,conscinciadomodocomoenfrentame
resolvemessesproblemas.Adquiremessaconscinciamedidaquerefletemsobreepelasuaprtica,
condioparaqueseconstruamnovossabereseparamodificaremsuasaes,ouseja,parateorizar.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141324782013000100009&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

4/13

06/06/2016

AconstruodadidticanogtDidticaanlisedeseusreferenciais

Esseprocessonoapenasindividual.Hqueseelevaressenvel,pelapartilhadesaberes,oqueimplica
modificaraculturadasinstituiesformadoras(edasescolas,locaisdetrabalho),parapossibilitaro
desenvolvimentodashabilidadesdepensar,formarhbitosdepesquisa,deexperimentao,deverificao,
anliseeproblematizaodaprpriaprtica.Asnovaspesquisasnareatmderecolher,articulare
interpretaroconhecimentoprticodosprofessores,noparacriarumaliteraturadeexemplo,maspara
estabelecerprincpios,pressupostos,regrasemcamposdeatuao.
possvelteorizaressasexperinciaseapliclasemoutroscontextosconcretos?No.Mas,assim,nose
estariareproduzindoaincomunicabilidadeentreopesquisadoreoprofessor?Semaprofundaresseproblema,
Laneve(idem,p.132,traduonossa)reconheceque,apesardessadificuldade,atendnciadapesquisaem
didticapodesersintetizadacomosesegue:"promoverapassagemdameraidealizaododiscurso
pedaggicoanliseaprofundadadasexperinciasdeensino,comvistasadescobriraintelignciadifusa,
aquelasabedoriadidticaqueosdocentesexpressam".
Contreras(1990),acentuandooensinocomoobjeto(noexclusivodadidtica),defineocomoumaprtica
humanaeumaprticasocial.Ouseja,quecomprometeosenvolvidosqueseinfluenciammutuamente.E
respondeanecessidades,funesedeterminaesqueultrapassamasinteneseprevisesdequema
realiza.Nessesentido,estudlopeanecessidadedequesecompreendamasestruturassociaiseoseu
funcionamentoeasrelaesquecomestesaprticadeensinarestabelece.
Oatodeensinarescapa,pois,prescriodosespecialistas.Namedidaemquenosedesenvolvecomo
prticasocialautnoma,masparteintegrantededinmicasqueoextrapolam,escapasdecisesdos
especialistas,exclusivamente.Diferentementedaprticamdicatradicional(einadequada),queemgrande
parteexecutaasprescriescientficasdamedicina,oensinonoprticaorientadapeladidtica.Participana
tramadasaespolticas,administrativas,econmicaseculturaiscontextualizadas(idem,p.17).
Consequentemente,paraoautor,suatarefa,emprimeirolugar,tomaroensinocomoprticasociale
compreenderseufuncionamentocomotal,suafunosocial,suasimplicaesestruturais.Emsegundolugar,
realizarumaaoautorreflexivadeolharasimesmacomocomponentedofenmenoqueestuda.
Ou,conformePopkewitz(1986,p.215,traduodeBeatrizAffonsoNeves),"odiscursodacincianoapenas
uminstrumentoparadescobrireventos,maspartedoevento,ajudandoacriarcrenassobreanatureza,
causas,consequnciaseremdiosdaspolticaseducativas".Nessesentido,evidenciaadimensoticada
didtica,comocinciahumana,quetemumcarterexplicativoeprojetivo,aomesmotempo.Porisso,provoca
ageraoderespostasnovas.Nogera,porsi,respostas.naaointencional,refletida,indagada,
problematizada,ouseja,naprxis,narelaoentresujeitos,quesegeram/transformamas
prticas/resultados.
Esseentendimentolevaaconsideraroprofessorcomofigurafundamental.elequetemdecompreendero
funcionamentodorealearticularsuavisocrticadessarealidadecomsuaspretenseseducativas,aqual
defineereformula,emvirtudedecontextosespecficos.Issosignificadefinirotrabalhodoprofessorcomo
intelectualenocomotcnicoexecutor.Diferentementedosparadigmaspositivistasqueoperamumatripla
dicotomiaentremeiosefins,reduzindoasoluodeproblemasaumadimensotcnicaentreainvestigao
eaprtica,reduzindoestaltimaaumaaplicaodeteoriaseentresaberefazer,reduzindoaaoaousode
procedimentostcnicosadequados,ainvestigaoquetomaaprticacomocritriodeverdadeentendeque
teoriaeprticasoindissociveis(Pimenta,1996).
Assim,Contreras,referindoseaCarreKemmis(1983),deduzqueasdiferenasentreumaeoutranosoum
problemadecomoaplicarateoriaprticamassoessasdiferenasqueconstituemosautnticosproblemas
educativos,objetodaprticacientficadarea.Todososproblemasnorevelamsenoumabrecha,uma
distnciaentreteoriaeprticaumabrechaquesignificaumvazioentreateoriaearealidadequesepretende
compreender.Nocasodadidtica,oquesepeemquestoadiferenaqueseabreentreaprticadeensino
eateoriacomaqualsepratica,seexperiencia,secompreende,seprojeta.Ouseja,oproblemaconsistena
discrepnciaentreaprticaeateoriaqueorientaaprtica.Eosdesajustesresolvemsemodificandosea
teoria,noarealidade.Nocasodosproblemasdidticos,osdesajustesresolvemsereorganizandosetantoas
teoriasqueorientamaprticaquantoaprpriaaodeensinar,eissoseucarterpeculiar.
Analisandooavanodasinvestigaesnareaqueprocuramsuperaraabordagemprocessoproduto,
Contreras(1990)reconheceascontribuiessobreoensinoqueanalisamasmediaes:osprocessos
cognitivosdoaluno,osprocessoscognitivosdoprofessoreasmediaessociaispossibilitadaspelas
investigaesetnogrficaseecolgicasdaaula.Noentanto,apontaparaofatodequeessasabordagens,
apesardedenotaremumariquezacrescentedesuacapacidadeinterpretativa,notmsereveladocomo
superadorasdosenfoquesanteriores.Issoporqueoparadigmaprocessoprodutoaindaodominantenos
meiosescolareseacadmicos,noporseuvigorintelectual,masporqueseapresentacomo"autoridade
cientfica",capazderesolverdemodosimpleseeficazosproblemas,ouseja,pautaseemumconceitode
eficcia,ideologicamenteconstrudo.
Asnovasabordagens,exceodaecolgica,notmsidosuficientesparaaformulaodenovosconceitos
deeficcia,valendosedasprticasqueanalisam,aosecircunscreverememexaustivasdescriesdasalade
aula.Asabordagensecolgicas,aocontrrio,mostramsemaisfrteis,aotomaremcomofocodeanlisea
saladeaulanosseusnexoscomosmltiploscontextoscurriculares,oquepodepossibilitaracompreensoda
estruturaedadinmicadorealeapartirdatransformarse.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141324782013000100009&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

5/13

06/06/2016

AconstruodadidticanogtDidticaanlisedeseusreferenciais

AESCOLACOMOESPAOPRIVILEGIADODOENSINOEDADIDTICA
Asescolasestofragilizadasenoconseguemensinartudoatodososeducadoresdefrontamsecoma
questodooqueensinarosprofessores,comocomoensinaretodasociedadeaindanotemrespostaparaa
questoparaqueensinar?
Emcertaocasio,porvoltadesetembrode2010,deparamonoscomumapichaonummurodeumaescola
pblicaestadualpaulista:"ensinarimpossvel,aprenderinevitvel!"Grandeparadoxoquenosfezpensar:
comoadidticapodetornarpossveloensino?Umensinoqueprocedamediaoreflexivaentreosvalorese
aculturaqueasociedadedisseminaeosestudantesemformao?Podeelasozinhadarcontadessatarefa?
claroqueno.Noentanto,ela,comocampoespecficodeconhecimento,temumaresponsabilidadesocialde
acompanharerefletirasmudanasqueocorremnomundoedarrespostasparaaressignificaodosprocessos
deensinonaperspectivadaaprendizagemdoaluno.
Nuncademaisrealarqueoseupapelseestruturanaspossibilidadesdemediaoentreoensino,
prioritariamente,naresponsabilidadedeprofessores,eaaprendizagemdosalunosedetodosaquelesque,
nessemomento,soalunos,porqueemsituaodeaprender.Entretanto,enfatizamosquedidtica,acimade
tudo,aconstruodeconhecimentosquepossibilitemamediaoentreoqueprecisoensinareoque
necessrioaprenderentreosaberestruturadonasdisciplinaseosaberensinvelmedianteascircunstnciase
osmomentosentreasatuaisformasderelaocomosabereasnovasformaspossveisdereconstrulas.
Quandofalamosdeensino,objetodeestudodadidtica,preocupamonosemsituaressaatividadenaescola.
Consideramosaescolao"ninho"fecundadordasprticasdocentes.Acreditamosqueoensino,dentrodassalas
deaula,significadopelascondiesdeexistnciadaescola,pelascondiesdeprofissionalidadedocente,
pelaarticulaoentreoprojetopolticopedaggicoeaesdocentes.
Mashquesepensarsobreafunosocialdaescola,emespecialdaescolapblica.ComonosalertaNvoa
(2009,p.13),aescolaesttomandoumrumopreocupanteaodualizarsuasprticase,assim,transformarse
emmaisumcanaldeexcluso,distanciandosedesuafunoemancipatria:
Umdosgrandesperigosdostemposatuaisumaescolaa"duasvelocidades":porumlado,uma
escolaconcebidaessencialmentecomoumcentrodeacolhimentosocial,paraospobres,comuma
forteretricadacidadaniaedaparticipao.Poroutrolado,umaescolaclaramentecentradana
aprendizagemenastecnologias,destinadaaformarosfilhosdosricos.
Comoadidticasecolocaperanteessagritantecontradiodasociedadequeimpesescolaspblicasuma
secundarizaodosprocessosdeensinoeformao,emproldodesvirtuamentodesuastarefas,parafuncionar
comoespaodeguardaeacolhimentodosmenosfavorecidos?
Acreditamosqueessasejahoje,talvez,asuafunomaisrelevante,qualseja,adebuscarcompreendere
transformaraescolaemlocaldeensinoeformao.Comojrealado(Pimentaetal.,2008)emnossoprojeto
coletivodepesquisa:reinventaraescolaparaostemposdehojenosetratadevoltarescolaapenas
preocupadacomcontedos,mas,sim,umaescolaqueamplieereconfigureafunosocialdoensino.Como
noslembraLibneo(1998,p.19):
[...]pensoqueescolaparaademocraciaeparaaemancipaohumanaaquelaque,antesde
tudo,atravsdosconhecimentostericoseprticos,propiciaascondiesdodesenvolvimento
cognitivo,afetivoemoraldosalunos.Omelhorensinooqueimpulsionaodesenvolvimento
mental.Equefaaissoparatodososquedisponhamdascompetnciasfsicaseintelectuais
requeridasparaisso.Aprender,ento,consistenodesenvolvimentodecapacidadesehabilidadesde
pensamentonecessriasparaassimilareutilizarcomxitoosconhecimentos.[...]Sendoassim,a
tarefadasescolasficamuitoclara,queassegurarascondiesparaqueaaprendizagemescolar
setornemaiseficaz,maisslida,maisconsolidada,enquantoferramentaparaaspessoaslidarem
comavida.
Essatarefanosefazisoladamente,nemsefazintuitivamente.Ascondiesdeprofissionalizaoso
fundamentaiseadidticapoderconferirsentidosprticadocentequandoampliarseuolharparaocontexto
coletivodessaprticaqueaescola.
Afirmandoqueoensinoeaaprendizagem,tomadosnaprticasocial,constituemoobjetodadidtica,
Contreras(1990)estabeleceentreambosumarelaodedependnciaontolgica.didticacabe
"desnaturalizar"oensino.Issosignifica,emprimeirolugar,consideraroensinoeaaprendizagemqueocorrem
nosnasaladeaula,masnoscontextossociaismaisamplos.Acompreensodofenmenoensino
aprendizagemnoseesgotanoacontecimentoaula.Emsegundolugar,necessrioqueseestabeleamseus
vnculoscomasdecisescurriculares,comosmodoscomoaescolaseorganiza,suaestruturaadministrativa,
alegislao,aorganizaoespaotempo,ascondiesfsicasemateriaisquecondicionamasprticas
escolares.precisoanalisarosprocessosqueoperamnaformaodoconhecimentodosalunos,emsituao
concretadeensino,esuasrelaescomocurrculoexplcitoe/ouoculto,doqualprocedeoconhecimentoque
seensinanaescola.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141324782013000100009&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

6/13

06/06/2016

AconstruodadidticanogtDidticaanlisedeseusreferenciais

Essacomplexidade,doensinoemsituao,realaaresponsabilidadesocialdosprofessorescomoensino.
Dessamaneira,adidticanopodedeixardelevaremcontaapreocupaocomascondiesdeformaodos
docentesecomascondiesdetrabalhodessesprofissionais,especialmentenombitodaescola.
Assim,reafirmamosqueoseufocoaescola,comoespaoprivilegiadodoensino.Nosepodeapenasfocaro
olharnasaladeaula,quandoestudosdeSacristn(1999,2005,2006)edeSacristnePrezGmez(1998)
reafirmamqueoensinocriasentidosquandoinseridonumprojetocoletivoumprojetopolticopedaggico
tecidoepermeadopelascondiesdepossibilidadedoexerccioprofissional.
Dessemodo,tendoessefocodirecionadordoolhar,adidticainteressasepelostemasbsicosquea
acompanharamnodecorrerdossculos:organizaodosprocessosdeensinoplanejamentodeensino
concretizaodeplanosdetrabalhodocenteensinoemsituaoprocessosdeacompanhamentoeavaliao
anlisedoscontextosformaodedocentes,entreoutros.
Essacomplexidadedetemticasnoumadisperso,masassuntosesituaesqueestoatreladoscondio
deensino.Outrasquestesaindarebatemnessestemas,taiscomo:aquestodocurrculodosaberensinvel
(transposiodidtica)dasprticasmulticulturaisosprocessosdeinclusosocial/culturalosnovosrecursos
deapoioaoensino,digitaisounoosprojetosprviosquesoimpostosescolaasformasdetutela
prticadocenteasorganizaesespaotemporaisdaescola,como,porexemplo,aescolaemciclos,entre
outras.

ADIDTICACOMORESSONNCIAEREVERBERAO
Tendocomofocoessaamplitudedetemticas,deseesperarqueascontradiessejamatnicadessecampo
conceitual,configurandooconstantedesafioqueoseducadorestmenfrentadopararessignificaropapeldo
ensino,daaprendizagem,daescolaedosprofessoresperanteasdemandasdomundocontemporneo.
Qualaresponsabilidadedadidticadiantedessascontradies?
Seconsideradacomoumcampodeestudosepesquisasvoltadoparaatarefadefundamentaroprocesso
ensinoaprendizagemcomoumaprticasocialdeincorporaoedeemancipaopoltica,issoimpeaessa
readeconhecimentoopapelderefletirasdemandasdessaprticaperanteasnovasexpectativassociais.
Talvez,asuaprincipaltarefaparafundamentaraprodutivaconcretizaodoprocessodeensinaraprenderser
ade,aotomaroensinocomoprticasocial,buscarcompreendloemtodasassuasdeterminaes,olharse
assiminseridanessaprticaeirdialogandocomesseprocessonabuscadearticulaescadavezmais
produtivasentreasdemandasdomomentoeaspossibilidadesqueaprticaevidencia.
Noprocessodeaoreflexo,reflexoao,aorreflexoao,adidticavaiseconstituindo,adquirindo
novasconfiguraes,propondonovasperspectivas.
Noentanto,dadasascondiesdifceisemquesecolocaaescolahoje,ascondiesdepauperizaodos
docentes,afaltadeumpactosocialdevalorizaodaescolae,emespecial,daescolapblica,adidticatem
sidodesafiada:comoencontrarespaosdesignificaodiantedetantascondiesdesfavorveis?
Estamosrealandoqueelaestarsempreimpregnadadascontradiesimpostaspelomomentohistricoatual.
Errarsenotomarparasiascontradiesese,apartirdestas,nobuscarproduzirconhecimentoseprticas.
Conformejmencionamosnoinciodesteartigo,podesedizerqueadidtica,emsuaorigem,comComnio,
surgecomoinstrumentopolticopararompercomahegemoniadaeducaocatlicamedieval.Portanto,jem
seuincio,elasurgedoenoenfrentamentodascontradiespolticas,ticasesociais.
Omesmoocorreemdiferentesmomentoshistricos,eumdosmaismarcantesfoinoinciodadcadade1980,
quandoadidticafoipostaemquesto(Candau,1983).Novamente,observamosadidticareverberandoos
movimentossociaisdostrabalhadoresnoperodopsDitaduraenobojodemovimentossociaisde
reorganizaodasociedadecivilbrasileira.
Constituramse,naquelesanos,movimentossociaiscomosindicatos,organizaesemproldasadee
educao,lutaspormoradia,organizaesparaassentamentodossemterra.OrganizaramseasConferncias
BrasileirasdeEducao(CBEs),osencontrosnacionaisdepesquisadoresemeducao,comooEncontro
NacionaldeDidticaePrticadeEnsino(ENDIPE),acriaodaANPEd,entreoutros.
Naquelapoca,houvefortesmovimentosquebuscavamatransformaodasescolas,doscurrculos,das
prticaspedaggicas.Assim,fortaleceuseaorganizaodosprofessoresemsindicatos,acentuaramseos
movimentosreivindicatriosdosdocentes,surgiramasgreves,ampliaramseoscursosdeformaode
professoresesurgiramaslutaspelaprofissionalizaodosdocentes.Adidtica,comoumcampode
conhecimentoempermanenteconstruo,assumiuasquestespedaggicascomobaseparaasuaproduo,
inseriuaquestopolticacomodeterminantedasquestespedaggicaseseopsdidticainstrumental,
fincandoasbasesdeumadidticafundamental.Maisumavez,percebeseessecampodoconhecimentoser
tocado,sensivelmente,pelasquestesmaisamplasqueestavamsendoapontadaspelosmovimentossociais,
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141324782013000100009&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

7/13

06/06/2016

AconstruodadidticanogtDidticaanlisedeseusreferenciais

pelomundodotrabalhoepelaaodossujeitossciohistricose,novamente,reverberaereinterpretaos
desafiosdomundoatual.
Justificase,assim,adispersotemticaqueviemospresenciandoaoobservaratrajetriaeaspesquisasna
rea.Porcerto,umadispersonecessriaparatentarcompreenderoseufoco,seuobjetodeestudo,sem
descaracterizlopelasimplificaoefragmentao.Paracompreendermosorecenteprocessovividopela
didtica,nestetextotomamosporbaseaevoluodastemticasqueforameestosendoestudadasnas
reuniesanuaisdaANPEd.Hqueselembrarqueessasreuniesanuaisconfiguramsecomo"vitrines"doque
sepassanocampodadidtica,noqueserefereapesquisas,tendncias,inovaesnarea.essecarterde
exposioesocializaodosconhecimentosproduzidosqueconferesentidoreconstituiodopanoramada
rea,valendosedoquelocorre.

DADISPERSOTEMTICARECONFIGURAODOCAMPO
EmbalanoanalticorealizadoporPimentaetal.(2000),arespeitodaproduodeconhecimentonocampoda
didtica,apresentadaparadiscussonoGTDidticadaANPEd,encontramosalgumascaractersticasque
ajudamacompreenderareconfiguraodeseucampo.
Umprimeiroaspectoreferesestemticasabordadasnaspesquisas,emquesedestacampreocupaescom
aepistemologiaeasbasestericasdadidticasuasarticulaescomadocnciaeapesquisaasteorias
educacionaiseoscontextosescolaresasmetodologias,asrelaescomunicacionaiseastcnicasdeensino
asprticaspedaggicasdeensinoemnovoscontextosdepolticaseducacionaisaavaliaoaformaoinicial
econtnuadeprofessoresoensinoeaaprendizagem,bemcomobalanosdepesquisasemcamposespecficos
deensino.
Essaamplaabordagemtemticapodesercompreendidapeloparadigmadamultirreferencialidadecomosendo
expressodacomplexidadedarea,cujofocooensinoenquantoprticasocial,que,necessariamente,leva
emconsideraoossujeitosenvolvidos,bemcomooscontextosemquesedesenvolve.Outraevidnciaa
fortepresenadaanlisedasprticaspedaggicas,quetomaassituaesdesaladeaulaedoscontextos
escolarescomoobjetodeinvestigao,estabelecendonexoscomasteoriasdidticasepedaggicas.
Mesmoempesquisasquetratamadidticaeseustemasclssicos,comoavaliao,metodologias,relao
comunicacionaletcnicas,ensinoeaprendizagem,possvelencontrarindciosinovadoresnaabordagem,que
tomacomoobjetodeanliseassituaesconcretasnasquaisasprticasocorrem,buscandocompreendero
ensinonasrelaesprofessoralunocontedoseemseuscontextosepelasinmerasrefernciastericase
metodolgicas.
Tambmpossvelperceberoaparecimentodetemticasnovas,comoaquetrataadidticaesuas
articulaescomatemticadadocncianauniversidade,oqueimplodeacompreensodequeseucampose
reduzaoensinoeaprendizagemdecrianaseadolescentes.Aoentendlatambmcomofundanteda
educaodeadultosemprocessosmaisavanadosdeaprendizagem,aspesquisasbuscamdisponibilizar
conhecimentospedaggicosparaqueosprofessoresrealizemumaautnticaanlisecrticadacultura
pedaggicapresentenoensinosuperiorebusquemproduzirrespostasconcretassdificuldadesencontradasno
trabalhodeensinar.
Outroaspectorelevantereferesescategoriasdeanlise,quesedesdobramemquatroconjuntos:a)o
processoensinoaprendizagemb)asconcepesdeprofessoredeformaodocentec)otrabalhodocente
nasescolasd)asfinalidadesdoprocessoensinoaprendizagem.Ovolumedecategoriascontidasnesseseixos
evidenciaaapropriaodosprocedimentosdeinvestigao,bemcomoodesenvolvimentoeaconsolidaoda
pesquisadenaturezatericaedecamponarea.
Noquetocasabordagensmetodolgicas,destacamseasdenaturezatericaeasquetomamaprtica
pedaggicacomoobjetodeanlise,centrandosenacompreensodosfenmenoseducativosnumaperspectiva
compreensiva,quebuscaconstruirconhecimentonainterrelaocomasexplicaestericaehistoricamente
sustentadas.Asatuaisabordagensdaepistemologiadaprtica,compreendendooensinocomofenmeno
complexoeoespaoescolarnumaperspectivaecolgica,apontamparaumapossvelsuperaodeuma
perspectivaindividualistaporumaperspectivapblica(decompromissosocial)dasprticasescolares.
Quantosconclusese/ouresultados,aspesquisasevidenciamcoernciaentreascompreensesfinais,os
propsitoseasdiscussespresentesnocampo.Demodogeral,apontamparatransformaesepistemolgicas,
tericometodolgicasedasprticascotidianas,abrindoespaosparaaincorporaodenovosconceitose
enfoques.
Arespeitodasbasesbibliogrficas,aleiturafeitaidentificoutendnciascomoteoriasdidticasdidticacrtica
avaliaoformaoeprofissionalizaodeprofessores(reflexivos)relaosociedadeeeducao(com
destaqueparatrabalhoeeducao,exclusosocial,culturaescolar)currculonovastecnologiasnovas
linguagens(narrativas,imaginrio)pesquisaaomodernidadeepsmodernidadeteoriasdacomplexidade
projetopedaggicoplanejamentointerdisciplinaridade.Esseamploquadrotericoindicatambmo
alargamentodasvisesmultirreferenciaisdofenmenoensinoaprendizagem.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141324782013000100009&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

8/13

06/06/2016

AconstruodadidticanogtDidticaanlisedeseusreferenciais

Emestudosmaisrecentes,temosotrabalhodeFernandeseLeite(2007),emqueasautorasrealizaramum
levantamentoemrelaoproduodoGTDidticanos30anosdeexistnciadaANPEdereafirmaram,com
basenaanlisede317trabalhos,astemticasmaispresentesnasinvestigaesalirealizadas:teorizao
sobreadidtica:97trabalhosformaodocente:42trabalhosmetodologias/prticas:41trabalhosensinoe
aprendizagemde(contedosespecficos):36trabalhosavaliao:29trabalhossaberesdocentes:25
trabalhosoprofessor:14trabalhosprojetopedaggico:8trabalhosmaterialdidtico:7trabalhosaescola:
5trabalhospesquisaeensino:5trabalhossobreaprticadeensino:4trabalhosaaula:3trabalhose
aluno:1trabalho.
Asautorasrealamaindaadiversidademetodolgica,incluindotrabalhosetnogrficos,depesquisaao,
estudosexploratrios,estudodecaso,pesquisaparticipante,entreoutros,mostrandoafecundidadedas
diferentesabordagensquetmsidoutilizadasnosestudosdarea.
Emoutroestudo,UrteMorettini(2004),interessadasemestudaraapropriaopelareadequestese
conceitosdepsicologia,fizeramumlevantamentodostrabalhosapresentadosnoGTDidticanosanosde1998
2004.Centralizaramastemticasemseiseixosprioritrios,dos49trabalhosanalisadosdoGTDidtica,e
ficaramassimdistribudas:aprendizagemescolar:13trabalhosdidtica:9trabalhoscontextoescolar:8
trabalhosidentidadedoprofessor:7trabalhosnovastendncias:7trabalhoseprticasinovadoras:5
trabalhos.
Astemticasrevelam,segundoasautoras,asmaisdiversaspreocupaesedemonstramterrecebido
influnciadaspropostasdomovimentodadcadaanterior,sinalizandoduastendncias:umaqueprocura
pontuaradidticacomocampotericooutentaestudlacomodisciplinanoscursosdeformaopara
professores,eoutraqueexpressacuidadoscomoprocessodeensinoedeaprendizagem,emsuasmltiplas
implicaes.Realam,ainda,quecomeaaaparecer,nosltimosanos,umaterceiratendncia,quea
aprendizagemrealizadaforadoespaoescolarouadistncia.
Noperodoestudado,osassuntosvariam,sobressaindosetrabalhosqueprocuramespecificaradidticacomo
readeestudo,oquerevelaabuscadeseusestudiosospelasquestesligadasconceituaodessecampo.
Aps1998,comonovidade,aparecemostrabalhosqueestudamainterdisciplinaridadeeaculturaescolar,que
seapresentacomoumnovouniversoaserinvestigado.Ospesquisadoresvoltamseparaocotidianodaescola,
investigandoarealidade,observandooqueestacontecendoesendoproduzidoldentroeprocurando
encontrarexplicaes.Elesnosemostramsatisfeitosapenascomavisodosprofessores,precisamira
campo,fazerpartedaequipedeprofissionaisemelhoraraqualidadeda"escuta".
Opesquisador,nessesentido,algumque,comsuabagagem,podeajudaroprofessoraterummelhor
enfoquedarealidade.Realamasautorasqueofocodaspesquisasvaisaindodoalunoevaipassandoparaa
escola.Nofinaldoperodopesquisado,surgemtrabalhosqueenvolvemaeducaocontinuadaeadistncia,
bemcomoaeducaoeminstituiesnoescolares.
Comosepodeperceber,essesestudosabrangemquaseduasdcadasdepesquisas.Atendnciainvestigativa
recaidealgumaformaemquatropolos:nasprticasdocentes,consideradascomoumespaodeformao
(aquientrariamastemticasfocadasnoprofessor/saberes/metodologias/inovaes)nocontextodessas
prticas,focandoaescolaeseuscondicionantes(aquientrariamasquestesde
profisso/profissionalizao/condiesdeexerccioprofissional/identidade),e,ainda,umaterceiraperspectiva
seriamosestudosquebuscamfazerasmediaesentreensinoeaprendizagem(desdeoplanejamentodeaula
atascondiesinstitucionaisedegesto).
Paraalmdessestrsrecortes,oGTDidticaabrigaaindaosestudosdecunhoepistemolgicosobreaprpria
didticaedemaiscinciasquetomamoensinocomoobjetodeestudo.
Apesardadiversidadepossveldastemticas,essespolospodemfuncionarcomobalizadoresdaabrangncia
temtica.Noentanto,hqueserealarqueastemticas,paraseconstituremcomoobjetodeestudodoGT
Didtica,precisamestabelecermediaescomaperspectivadocampodadidticaetentarresponders
questesfundamentais:comooestudocontribuiparaamelhorcompreensodosprocessosdeensino
aprendizagem?Comoainvestigaocontribuiparaaoperacionalizaodoensinoemseuespaoprimordial,
qualseja,aescola?Dequeformaapesquisaampliaaspossibilidadesdaatuaodadidticacomoprtica
pedaggicada/naescola?

AQUESTOMETODOLGICANASPESQUISASEMDIDTICA
Podemosafirmarquemedidaqueareafoirefinandoeaprofundandoseufocodeinvestigao,porcontadas
possibilidadesdeutilizaodeinstrumentosinvestigativoscadavezmaisarticuladoscaractersticadoseu
objeto,estefoisemostrandocadavezmaiscomplexoemultiforme.Assim,podemosconcluirqueparao
estudodeumobjetocomplexonocabemmetodologiasquenocaptemtalsingularidade.
ConformeFranco(2006),ametodologiadepesquisaemeducaodeveserconcebidacomoumprocessoque
organizacientificamentetodomovimentoreflexivo,dosujeitoaoemprico,edesteaoconcreto,ata
organizaodenovosconhecimentosquepermitamumanovaleitura/compreenso/interpretaodoemprico
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141324782013000100009&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

9/13

06/06/2016

AconstruodadidticanogtDidticaanlisedeseusreferenciais

inicial.Essaconcepodemetodologiadenominadadereflexiva,quereafirma,deacordocomPinto(1969),
asnecessriasarticulaesentrecinciaeexistncia,umavezqueopensamentotericonoexistedesligado
doplanoobjetivo,daprticaouquesejasemutilidadeparaesta,assimcomonohtrabalho,nemao
prticasobreomundo,quenodcomoresultadoumarepresentaotericaenodetermineoaparecimento
denovasideiasouadescobertaderelaesinditasentreestas.
Ametodologia,vistacomoorganizadoraedesafiadoradareflexo,passaassimafuncionarcomoa
cientificizadoradasrelaesqueseestabelecementreoatodepesquisareasnovascompreensesquesevo
erigindododilogodopesquisadorcomomundo.
Ametodologiadapesquisa,dentrodessaabordagemreflexiva,caracterizasefundamentalmenteporsera
posturacrticaqueorganizaadialticadoprocessoinvestigativoqueorientaosrecorteseasescolhasfeitas
pelopesquisadorquedirecionaofocoeiluminaocenriodarealidadeaserestudadaquedsentidoe
redirecionaasabordagensdopesquisadorqueorganiza,enfim,asntesedasintencionalidadesdapesquisa.
Assim,afirmamosqueametodologiadapesquisanoumroldeprocedimentosaseguir,nemummanualde
aesdopesquisador,nemmesmoumcaminhoengessadordanecessriacriatividadedopesquisador.A
metodologiaorganizaseemtornodeumquadrodereferncias,quadroestedecorrentedeposturas,crenas,
valores,queseconfiguramporformasdeconcepesdemundo,devida,deconhecimento.
Ametodologiatambmaorganizaodopensamentoreflexivoinvestigativodurantetodoprocessoda
pesquisa.Ametodologiadeveinstitucionalizarosquestionamentosemtodasasfasesdopesquisar.Instalaro
questionamentoerefletilosobaluzdoquadroderefernciasimanentesmetodologiaescolhida:a
metodologiadeveseroexercciocontnuodadvidametdica.
Assim,esperasequeostrabalhosdoGTDidticasejamtecidosmetodologicamentedeformaquehajasempre
odilogodoobjetocomocontextosignificadordarea,ouseja,vincularseedialogarcomaperspectivado
ensino,deformacontextualizadaecrtica.Cadaumdeseuspossveisfocosdeestudodarsentidorea
medidaquefortrabalhadopelaepormeiodaintencionalidadedarea.
Gatti(2002,p.52)bemincisivanesseponto,aocomentarqueaindacarecemosdemassacrticadebons
pesquisadores:"Hquesedebruarsobreasquestesdebase,hquesemanteracapacidadede
questionamentovivaeatuante,hquesetersolideztericaedvidametdica,hquesetemerdogmase
verdadesfceiseantecipadas".

CONSIDERAESFINAIS
EsperamosqueasreflexestecidasnestetextocolaboremcomoGTDidticaecomospesquisadoresdarea,
nosentidodeafirmaranecessidadedeoconhecimentoproduzidoeemproduonoperderdevistaoensino
comofenmenocomplexo,histricaeinstitucionalmentesituado,objetoespecficodadidtica.
Considerandoqueoensinorealizadoeminstituiesespecficas,preferencialmentenasescolares,erealizase
poreentresujeitos,professoresealunos,emcontnuosprocessosdemediaoentrediferentescontextose
circunstncias,parecenosoportunoapontarqueosestudosepesquisasquesedebruamsobreasquestesdo
ensinoescolardevemserpesquisados,compreendidos,analisadosnaperspectivadatotalidade.Assim,espera
sequeapesquisanarea,aofocarasmediaesentreoensinareaprender,considerequeessasmediaes
socondicionadaseatravessadaspormltiplasdeterminaes,taiscomo:asconfiguraesdossistemas
escolareseescolas,aspolticasedinmicasdosprocessoscurriculares,asprticaspedaggicasdegesto
escolar,osimpactosdaspolticaspblicasnasprticasdocentes.
Reafirmamosqueaspesquisasemdidticanopodemisolarofenmenoeducativodesuascircunstncias,nem
desuatemporalidadeprecisorealarquesuaespecificidaderevelaseucompromisso:partirdoensinocomo
prticasocialedarrespostassocialmentesignificativasparatransformarascondiesdeprecariedadedos
resultadosdeaprendizagemobservadosnaatualescolabrasileira.Essespfiosresultadosafastamaescolade
suafunosocialbsicadedemocratizaodoconhecimentoedepartcipenosprocessosdetransformaodas
desigualdadessociais.
SituarsuaspesquisasnocentrodessacontradionospareceserodesafiopostoparaoGTDidtica.Essenos
pareceocritrioparaaseleodostrabalhosaseremapresentadosnoseuespaoprivilegiado,nombitoda
ANPEd,nossaassociaomaiordedifusoediscussopblicadosresultadossociaisdotrabalhodos
pesquisadores(parafraseandolvaroVieiraPinto,naobraCinciaeexistncia,1969).
nessequadrodeintencionalidadequeospesquisadoresbuscamreafirmaroscompromissoseaespecificidade
dareadedidtica,numdilogonecessrioefertilizadorcomosdemaisGTsquefocamsuasinvestigaes
sobreosprocessosdeensinaraprender,combaseemaportestericosdesuasreas.Comoexemplo,oGT
FormaodeProfessoresGTPsicologiaGTCurrculoGTPolticasPblicasGTHistriadaEducao,entre
outros.
Aspesquisasnareaseronutridasdascontribuiesdessescamposmedidaqueofereceremperspectivas
queampliemefertilizemasanliseseinterpretaesdosproblemasqueemergemdeseucampoespecfico,
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141324782013000100009&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

10/13

06/06/2016

AconstruodadidticanogtDidticaanlisedeseusreferenciais

queoensinoeaaprendizagem.Portanto,nosetratadediluiooudispersodeseucampo,comosvezes
seafirma,mas,aocontrrio,deseconsiderarseuobjetooensinoeaaprendizagemcomoumfenmeno
complexo,quespodesercompreendidopelascategoriasdetotalidadeecontradio.

REFERNCIAS
BISSOLLIDASILVA,CarmemSilvia.CursodepedagogianoBrasil:umaquestoemaberto.In:PIMENTA,
SelmaGarrido(Org.).Pedagogiaepedagogos:caminhoseperspectivas.SoPaulo:Cortez,2002.p.129152.
[Links]
BRASIL.MinistriodaEducao.ConselhoNacionaldeEducao.Resoluon.1/2006,de15demaiode2006.
InstituiDiretrizesCurricularesNacionaisparaoCursodeGraduaoemPedagogia,Licenciatura.DirioOficial
daUnio,Braslia,DF,16maio2006.Seo1,p.11.[Links]
CANDAU,VeraMariaFerro(Org.).Adidticaemquesto.RiodeJaneiro:Vozes,1983.[Links]
__________.(Org.).Didticaquestescontemporneas.RiodeJaneiro:EditoraForma&Ao,2009.
[Links]
CARR,WilfredKEMMIS,Stephen.Becomingcritial:knowingthroughactionresearch.Victoria:Deakin
University,1983.[Links]
COMNIO.Didticamagna.SoPaulo:MartinsFontes,1997.[Links]
CONTRERAS,Jos.Enseanza,curriculumyprofesoradointroduccincrticaaladidctica.Madri:Akal,1990.
[Links]
CRUZ,GiseliBarretoda.OcursodepedagogianoBrasilnavisodepedagogosprimordiais.2008.Tese
(Doutorado)PontifciaUniversidadeCatlicadoRiodeJaneiro,RiodeJaneiro,2008.[Links]
FERNANDES,CleoniMariaBarbozaLEITE,YoshieUssamiFerrari.30anosdeestudosdidticos:recorrncias,
mudanas,riquezaseproblemas.Caxambu:DocumentodoGrupodeTrabalhoDidtica,ANPEd,2007.
[Links]
FRANCO,MariaAmliaSantoro.Paraumcurrculodeformaodepedagogos.In:PIMENTA,SelmaGarrido
(Org.).Pedagogiaepedagogos:caminhoseperspectivas.SoPaulo:Cortez,2002.p.99127.[Links]
__________.Apedagogiacomocinciadaeducao.2.ed.SoPaulo:Cortez,2006.[Links]
__________.Didticaepedagogia.Dateoriadeensinoteoriadaformao.In:PIMENTA,SelmaGarrido
FRANCO,MariaAmliaSantoro(Orgs.).Didticaembatescontemporneos.SoPaulo:EdiesLoyola,2010.
p.7599.[Links]
__________.PIMENTA,SelmaGarridoLIBNEO,JosCarlos.Elementosparaaformulaodediretrizes
curricularesnacionaisparacursosdepedagogia.CadernosdePesquisa,SoPaulo,FundaoCarlosChagas,v.
37,n.130,p.6398,jan./abr.2007.[Links]
FUSARI,JosCerchiFRANCO,MariaAmliaSantoro.Apresentao.In:PIMENTA,SelmaGarridoFRANCO,
MariaAmliaSantoro(Orgs.).Didticaembatescontemporneos.SoPaulo:EdiesLoyola,2010.p.715.
[Links]
GATTI,BernardeteAngelina.AconstruodapesquisaemeducaonoBrasil.Braslia:EditoraPlano,2002.
[Links]
LANEVE,Cosimo.Perunateoriadelladidattica.Brescia:Ed.LaScuola,1993.[Links]
LIBNEO,JosCarlos.Quedestinooseducadoresdaropedagogia?In:PIMENTA,SelmaGarrido(Org.).
Pedagogia,cinciadaeducao?SoPaulo:Cortez,1996.p.107134.[Links]
__________.Pedagogiaepedagogos,paraqu?SoPaulo:Cortez,1998.[Links]
__________.Aindaasperguntas:oquepedagogia,quemopedagogo,oquedeveserocursodepedagogia.
In:PIMENTA,SelmaGarrido(Org.).Pedagogiaepedagogos:caminhoseperspectivas.SoPaulo:Cortez,2002.
p.5998.[Links]
__________.Queso"questes"nocampoinvestigativodapedagogia?Goinia:UCG,2007.(mimeo.
[Links]).
__________.PIMENTA,SelmaGarrido.Formaodosprofissionaisdaeducao:visocrticaeperspectivasde
mudana.Educao&Sociedade,Campinas,CEDES,v.20,n.68,p.278298,dez.1999.[Links]

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141324782013000100009&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

11/13

06/06/2016

AconstruodadidticanogtDidticaanlisedeseusreferenciais

MAZZOTTI,TarsoBonilha.Estatutodecientificidadedapedagogia.In:PIMENTA,SelmaGarrido(Org.).
Pedagogia,cinciadaeducao?SoPaulo:Cortez,1996.p.1338.[Links]
NVOA,Antnio.Professores:imagensdofuturopresente.Lisboa:EDUCA.2009.[Links]
PIMENTA,SelmaGarrido(Org.).Pedagogia,cinciadaeducao?SoPaulo:Cortez,1996.[Links]
__________.Paraumaressignificaodadidtica:cinciasdaeducao,pedagogiaedidtica(umareviso
conceitualeumasnteseprovisria).In:__________.Didticaeformaodeprofessores:percursose
perspectivanoBrasileemPortugal.SoPaulo:Cortez,1997.p.1977.[Links]
__________.(Org.).Pedagogiaepedagogos:caminhoseperspectivas.SoPaulo:Cortez,2002a.p.129152.
[Links]
__________.Deprofessores,pesquisaedidtica.Campinas:Papirus,2002b.[Links]
__________.Epistemologiadaprticaressignificandoadidtica.In:__________.FRANCO,MariaAmlia
Santoro(Orgs.).Didticaembatescontemporneos.SoPaulo:EdiesLoyola,2010.p.1541.[Links]
__________.LISITA,VerbenaMoreiraSoaresdeSousa.Pesquisassobreprofessoresesuaformao:uma
anlisedaspesquisasdesenvolvidasnoprogramadepsgraduaoemeducaodaFEUSPde1990a1998.
EducaremRevista,Curitiba,UniversidadeFederaldoParan,n.24,p.87112,jul./dez.2004.[Links]
__________.etal.Apesquisaemdidtica(19961999).In:CANDAU,VeraMariaFerro(Org.).Didtica,
currculoesaberesescolares.RiodeJaneiro:DP&A,2000.p.78106.[Links]
__________.etal.Projetodepesquisanareadeformaodeprofessoresesuascontribuiesparaa
reinvenodotrabalhodocente,doespaoescolaredaspolticaseducacionais.GEPEFE(GrupodeEstudose
PesquisassobreFormaodoEducador).SoPaulo:USP,2008.[Links]
PINTO,lvaroVieira.Cinciaeexistncia:problemasfilosficosdapesquisacientfica.RiodeJaneiro:Paze
Terra,1969.[Links]
PINTO,UmbertodeAndrade.Opedagogoescolar:avanandonodebateapartirdaexperinciadesenvolvida
noscursosdecomplementaopedaggica.In:PIMENTA,SelmaGarrido(Org.).Pedagogiaepedagogos:
caminhoseperspectivas.SoPaulo:Cortez,2002.p.99128.[Links]
POPKEWITZ,Thomas.Thesocialcontextsofschooling:changeandeducacionalresearch.NewYork:Taylor,
1986.[Links]
RIOS,TerezinhaAzeredo.Compreendereensinar.SoPaulo:Cortez,2001.[Links]
SACRISTN,Gimeno.Poderesinstveisemeducao.PortoAlegre:Artmed,1999.[Links]
__________.Laeducacinqueanesposible.Madrid:Ed.Morata,2005.[Links]
__________.Lareformanecesaria:entrelapolticaeducativaylaprcticaeducativa.Madrid:Moratay
GobiernodeCantabria,2006.[Links]
__________.PREZGMEZ,AngelIgnacio.Aprenderetransformaroensino.PortoAlegre:Artmed,1998.
[Links]
SAVIANI,Dermeval.Pedagogia:oespaodaeducaonauniversidade.CadernosdePesquisa,SoPaulo,
FundaoCarlosChagas,v.37,n.130,p.99134,abr.2007.[Links]
__________.Interlocuespedaggicas:conversacomPauloFreireeAdrianoNogueirae30entrevistassobre
educao.Campinas:AutoresAssociados,2010.[Links]
URT,SniadaCunhaMORETTINI,MarlyTeixeira.Anlisedaproduodadidtica:temticaseformasde
apropriaodasideiaspsicolgicas.In:ENCONTRONACIONALDEDIDTICAEPRTICADEENSINO,12.,2004,
Curitiba.Anais...Curitiba,PUCPR,v.1,p.3.3243.336,agosto2004.[Links]
WACHOWICZ,LlianAnna.Pedagogiamediadora.RiodeJaneiro:Vozes,2009.[Links]

SOBREOSAUTORES
SelmaGarridoPimentadoutoraemeducaopelaPontifciaUniversidadeCatlicadeSoPaulo(PUCSP).
ProfessoratitulardaUniversidadedeSoPaulo(USP).Email:sgpiment@usp.br
JosCerchiFusaridoutoremeducaopelaUniversidadedeSoPaulo(USP).Professordamesma
instituio.Email:jcfusari@usp.br
MariaIsabeldeAlmeidadoutoraemdidticapelaUniversidadedeSoPaulo(USP).Professoradamesma
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141324782013000100009&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

12/13

06/06/2016

AconstruodadidticanogtDidticaanlisedeseusreferenciais

instituio.Email:mialmei@usp.br
MariaAmliadoRosrioSantoroFrancodoutoraemeducaopelaUniversidadedeSoPaulo(USP).
ProfessoradaUniversidadeCatlicadeSantos(UNISANTOS).Email:ameliasantoro@uol.com.br

Recebidoemfevereirode2011
Aprovadoemjunhode2012

*TrabalhoencomendadoeapresentadonoGrupodeTrabalhoDidtica(GT04),naReunioAnualdaAssociao
NacionaldePsGraduaoePesquisaemEducao(ANPEd),em2010.
1ApsestudossobreasquestesepistemolgicasehistricasdapedagogianoBrasil,afirmandoasua
identidadeedosprofissionaispedagogos(BissolidaSilva,2002FrancoPimentaLibneo,2007Libneo,
1996,2007LibneoPimenta,1999Mazzotti,1996Pimenta,1996,1997Saviani,2007,2010Wachowicz,
2009),surgiramnovaspesquisastericaseempricasquecontriburamparaexplicitarapedagogiacomo
cinciadaeducaoeaidentidadeprofissionaldopedagogo.Soelas:Franco(2002,2006),Franco,Pimentae
Libneo(2007),Pinto(2002),Cruz(2008).
2UmaprofundamentodessasrelaespodeserverificadoemPimenta(1997).

Todoocontedodesteperidico,excetoondeestidentificado,estlicenciadosobumaLicenaCreativeCommons

RuaViscondedeSantaIsabel,20Conjunto206208VilaIsabel20570120
RiodeJaneiroRJBrasil
Tel.:(21)25761447
(21)22655521
Fax:(21)38795511
rbe@anped.org.br

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141324782013000100009&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

13/13

Você também pode gostar