KAPITULU I : LIA MAKLOKE

1.1 Kontestualizasaun
Iha testu akademiku ida ne’e dezenvolve kona-ba”. Esforsu manorin dezenvolve
kapasidade kanorin”. Ida ne’ebé manorin sira utilize iha prosesu aprendizajen kanorin sira
nian. Manorin sira utiliza manorin esforsu atu bele atinji objetivu ne’ebé planea ona. Atu
bele fó resposta ba problema sira ne’ebé kanorin hasoru. Tanba manorin mak gia no
matadalan ba kanorin sira iha komportamentu no liafuan atu bele imita tuir. Manorin mós
iha knaar atu kria klima no kondisaun ne’ebé favorese ba prosesu aprendijazen. Iha parte
seluk manorin mak ida ne’ebé iha hakarak boot atu tulun ninia kanorin sira. Prontu atu
kompriende no simu sira ho limitasaun sira. Maibé ne’e la signifika katak manorin husik
de’it komportamentu kanorin nian ne’ebé fó impaktu negativu ba prosesu aprendizajen.
Basá susesu ba prosesu aprendizajen iha manorin nia liman.
Iha prosesu aprendizajen mós, manorin tenke iha abilidade atu uza aproximasaun ho delikadu
no ho matenek (Djamarah, 2006). Manorin sira konxiénte katak kanorin sira mak ema ida-
idak ne’ebe lahanesan. Tan ne’e presiza aproximasaun hirak ne’e iha prosesu aprendizajen.

1.2 Limitasaun problema.

Iha monografia ida ne’e hakerek na’in sei haklean kona-ba, Esforsu Manorin
Dezenvolve Kapasidade Kanorin. Pontu sira ne’ebé presiza atu haklean iha konteúdu
mak tuir mai ne’e:
1. Saida mak esforsu manorin?
2. Oinsá manorin nia esforsu hodi dezenvolve kapasidade kanorin nian?
3. Tanbasá manorin nia esforsu importante iha prosesu aprendizajem?

1.3 Objetivu hakerek

1. Liu husi monografia ida ne’e bele dezenvolve liu tan hakerek nain nia kapasidade
no koinesimentu kona-ba dezenvolve kanorin nia.
2. Tulun manorin sira atu konxiénte katak susesu ba prosesu aprendizajen iha
manorin nia liman.
3. Nu’udar manorin nain esforsu an atu bele dezenvolve kanorin iha prosesu
aprendizajen.
4. Atu tulun hakerek na’in aumenta koñesimentu kona-ba títulu ne’e.

1
 KAPITULU II: HAKONU LIA

2.1 Saida mak esforsu manorin ?

Manorin mak profisaun ida , ne’ebé matadalan ida ba ema seluk. buka sciensia (oioin) ba
ema seluk. Manorin esforsu an eduka ema para sai “ema lolos”, buat hotu la depende deit ba
manorin. Depende mos ba inan aman.

Manorin esforsu an iha eskola, fahe sciensia (oioin) ka matenek ba kanorin sira iha eskola,
maibe konaba hahalok kanorin, mentalidade, laos parte manorin nian deit. Depende mos ba
esforu inan aman. Parte rua nee tenke hamutuk, iha esforsu ida ne’e hodi forma kanorin sira
nia matenek. Matenek ba sciensia, nomos matenek ba hahalok diak. Asuntu rua nee sai
sasukat basiku tebes ba ema para sai “ema intelektualidade”.

Tuir teoria Hamalik (2002) hateten katak iha prosesu aprendizajen atu diak tenke desenvolve
husi manorin nia esforsu an . No nia hateten tan katak hanorin hanesan atividade ida ne’ebé
manorin halo hodi hanorin kanorin sira.

Tangco, M. 2000). Hattn katak métodu mak dalan ida ne’ebé manorin uza atu realiza hanoin
ne’ebé planu ona. Alende ida ne’e métodu mós hanesan maneira ida ne’ebé manorin sira uza
iha prosesu aprendizajen nian, atu bele atinji objetivu ba atividade ne’ebé planeia ona.

jean piaget(1896-1980). Manorin mak matadalan ba dezenovolve kapasidade intelektual

kanorin liu husi ninia koñesimentu klean iha matria hanorin no koinese pedagojika hanesan
meus ida ba hato’o ninia konteodu instrusaun. Hakbesik ba kanorin sira atu simu no
komprende sira nia atitude sira liu-liu komportamentu sira ne’ebé la dun di’ak. Hakbesik sira
atu kria relasaun di’ak ho sira atu nune’e kria laran metin no konfiansa entre kanorin no
manorin sira.

2
 2.2 Oinsá manorin nia esforsu hodi dezenvolve kapasidade kanorin nian?

Manorin nia esforsu hodi halo dezenvolve kapasidade kanorin nia mak nudar manorin ida
esforsu an hatudu métodu oi-oin ba kanorin sira hodi nune’e dezenvolve kanorin nia
kapasidae, estratejia ida ne’ebé manorin uza atu akompaña kanorin ho pesoalmente.
Tuir Piaget sita husi Santrock (2007) deklara katak kanorin dezenvolve ninia koñesementu
siensia liu husi transformasaun informasaun, no Vigotsky sita iha Santrock katak kanorin
dezenvolve ninia matenek liu husi interasaun sosiál ho ema seluk. Sentidu katak ema nia
koñesementu ka abilidade ne’ebé iha, bele transforma liu husi informasaun ne’ebé hetan husi
kolega, viziñu no ambiente refere. Maibé autór nain rua fó konkluzaun katak manorin nia
funsaun hanesan fasilitadór. Ne’e katak manorin nu’udar matadalan no kanorin mak tenke
dezenvolve rasik. Liga ba teoria husi peritu nain rua ne’e bele dehan katak kanorin dezenvolve
ninia koñesementu atu kria relasaun komunikativu, tanba realmente kanorin transforma ninia
koñesementu matenek liu husi aproximasaun internál no eksternál. Tan ne’e nu’udar manorin
presiza esforsu an ho seriu, hodi inspira kanorin nia hanoin hodi bele deskobre iha sira nia-an
matenek ne’ebé naksubar hela. Tanba ema nia ulun mak mundu nia espellu. Ho ida ne’e mak
kanorin no manorin ativu iha prosesu aprendizajen.
Oinsá dezenvolve kanorin nia kapasidade
Atu dezenvolve kapasitasaun ne’ebé ema persiza hodi tulun iha misaun umaniza umana tenke
uluk nanain fó atensaun ba kanorin sira nia mundu no kanorin ne’e rasik, liu husi dalan
aprendizajen. Tan ne’e, tuir teoria konstrutivizmu afirma katak kanorin mak sai xave ba jogu
ka prosesu umaniza umana, katak kanorin mak tenke sai sentru no manorin tulun sira iha sira
nia esforsu-an hodi konstrui no dezenvolve kanorin sira kapasidade. Maibé realidade ne’ebé
hatudu iha eskola Timor Leste pelu kontráriu tanba maioria edukadór/a ladun iha
koñesementu ne’ebé klean hodi dezenvolve estudante nia abilidade no jeitu (skills) ho di’ak
tanba mestre/a barak mak to’o de’it iha prosesu tranferensia siénsia la to’o iha reformasaun
mundu estudante integralmente
Rekoñese kanorin ida-idak nia diferença iha hanoin, komportamentu, matenek no história
familia nian Atu nune’e bele tulun sira hodi rezolve difikuldade sira ne’ebé kanorin hasoru.
Difikuldade sira ne’e bele mai husi estudante rasik mak hanesan: difisil atu bele aprende
lisaun, susar atu kontrola iha aula laran hodi hatudu komportamentu ladun di’ak. Difikuldade
sira ne’ebé mai husi liur mak: familia nia problema ka mai husi ambiente ne’ebé nakonu ho
violensia, ida ne’e bele afeita mós ba kanorin nia aprendizajen. Tanba ne’e nu’udar kanorin
presiza hatene utiliza métodu ida ne’e atu bele hatan ba situasaun sira ne’e.

3
 2.3 Tanba sá manorin nia esforsu importante iha prosesu aprendizajem atu
dezenvolve kapasidade kanorin?
Manorin nia esforsu importante iha prosesu aprendizajem atu dezenvolve kapasidade kanorin
tanba manorin nia esforsu an iha prosesu aprendizajen tanba ho métodu ida ne’e fó biban ba
kanorin sira atu bele koñese karakter no komportamentu kanorin ida-idak (Djamarah, 2006).
Liu husi métodu ida ne’e mós fasilita manorinsira atu bele kontrola kanorin iha aula. Iha parte
seluk métodu ida ne’e nu’udar estratejia ida ne’ebé edukadór uza iha prosesu aprendizajen,
atu atinji objetivu ne’ebé relata ona.

Métodu ida ne’e mós nu’udar matadalan ba manorin sira iha jerensia klase nian. Basá klase
mak grupu husi kanorin sira ne’ebé hala’o prosesu aprendizajen hamutuk no simu lisaun husi
manorin (Djamarah,2006). Tuir (Nina, 2014), hateten katak importansia husi métodu ida ne’e
mak; manorin0 sira bele identifika problema sira ne’ebé akontese iha prosesu aprendizajen,
iha tempu hanesan manorin sira bele hatene valor husi métodu ida ne’e. Iha sorin seluk
manorin bele utiliza métodu aproximasaun ba grupu atu kuda no dezenvolve iha kanorin ida-
idak kona-ba atitude sosiál, katak ema hotu presiza ema seluk nia tulun atu bele haburas an ka
dezenvolve an. Presiza mós manorin nia abilidade atu utiliza métodu hirak ne’e ho matenek
no kualidade.

KAPITLU III : LIA MAKTAKA

Konkluzaun
Manorin ka kanorin mak sai sentru iha prosesu aprendizajen nian. Manorin mak ida ne’ebé
buka dalan ka esforsu an atu oinsá bele tranzmite koñesimentu ne’e ba kanorin sira. Iha
prosesu aprendizajen iha métodu no estratejia barak ne’ebé manorin utiliza atu prosesu
aprendizajen sai óptimu liu tan. Manorin ida ne’ebé bele favorese ba kanorin sira mak:
Manorin fahe kanorin ba individual no grupu.
Manorin fahe kanorin ba individual mak maneira ida ne’ebé manorin uza hasoru kanorin ho
pesoál mente. Objetivu atu manorin sira bele hatene to’o iha ne’ebé kanorin nia abilidade
kona-ba materia sira ne’ebé nia simu. Alende ida ne’e atu manorin iha esforsu an bele rezolve
ba problema ne’ebé kanorin hasoru iha prosesu aprendizajen. Iha parte seluk manorin esforsu

4
an hodi tulun mós kanorin ida-idak nia komportamentu nune’e prosesu aprendizajen iha klase
sai efetivu.
Manorin fahe grupu mak metodu ida ne’ebé manorin iha atu halo hafae ba kanorin sira ho
grupu. Objetivu husi métodu ida ne’e mak atu kuda iha kanorin sira atitude solidáriu ho ema
seluk. Hanorin sira katak ema ida-idak nia prezensa importante liuba ema seluk.
Métodu ne’ebé manorin iha hodi uza ba kanorin , hafae kanorin ba individual no grupu ida
ne’e sai realidade hodi to’o iha ninia objetivu mak presiza manorin ninia esforsu hodi
implementa ba kanorin. Presiza mós manorin sira nia esforsu hatene kria klima no kondisaun
ne’ebé bele favorese ba prosesu aprendizajen. Alende ida ne’epresiza mós kanorin ninia
atitude mak hanesan: iha pasiénsia, badinas, ida ne’ebé manorin sira bele laran metin,
kompresaun, eduka, hakarak sira niadi’ak, firme maibé ho domin.

5
Referénsia

Djamarah, B. S., no Zain, A. (2006). Strategi Belajar Mengajar. Jakarta : Rineka Cipta.

Bustos, A., Bucu, L., Lardizabal, A., no Tangco, M. (2000). Principles and Methods of
Teaching (ed.3). Quezon City: Phoenix Publishing House.

Website
Santrock (2007. Macam- macam Pendekatan dalam Pembelajaran.Hasai iha Abril
26,2016 husi
http://kopite-geografi.blogspot.com/2013/05/macam-macam-pendekatan-dalam.html

Herdian, B. (2009). Hakekat Pembelajaran Pendekatan.Hasai iha Abril 26, 2016, husi
http://biellyherdian.blogspot.com/2009/07/hakekat-pembelajaran-pendekatan.html

jean piaget(1896-1980).. Macam-macampendekatan pembelajaran. Hasai iha Maiu 04, 2016,

husi

http://sakinahninaarz009.blogspot.com/2014/06/macam-macam-pendekatan-
pembelajaran.html

Hamalik (2002)Seputar Pendidikan Kita Pembelajaran Februari 11,2002,husi

https://ardanayudhistira.blogspot.com/2002/11/pengertian-fungsi-dan-tujuan-penilaian.html