KAPA

UNIVERSIDADE NASIONAL TIMOR LORORSA’E (UNTL)

FAKULDADE SIENSIA NO TEKNOLOJIA

DEPARTAMENTU INFORMÁTIKA

SINTASE

Husi : Grupu III

Naran : Hercio Moreira Gusmao

Materia : Tetun

Hera, 2020

1
 KAPITULU I
SINTASE
1. Introdusaun

Iha kapítulu sira dahuluk ita ko’alia kona- ba fonolojia no morfolojia katak oinsá ema hatene
no prodús son sira, no hosi son sira- ne’e ema ida bele forma liafuan- sira iha nia lian.Makdalek
ida soi koñesimentu linguistíku kona- ba son no liafuan sira. Maibé hatene dalen ida la’os ho
de’it koñesimentu rua temi iha letenbá. Bainhira ita dehan katak ema ida hatene língua, ne’e atu
hatudu katak nia soi matenek no kapasidade atu hatuur liafuan sira hamutuk hodi forma liafuan
lubun no fraze sira-ne’ebé hato’o hanoin ruma.

Parte hosi gramátika ne’ebé ko’alia kona-ba estrutura liafuan- lubun no fraze sira ita hanaran
fali sintase. Liafuan ne’e mai husi lia gregu suntaxis ne’ebésun “hamutuk” no tassein
“organiza”. Atu klaru liután itabele dehan nia maka estudu kona-ba liafuan sira iha liafuan-
lubun ka fraze sira-nia laran hosi relasaun ne’ebé sira hatuur entre sira atu hamosu arti ka ideia
ruma. Iha lia tetun,portugés ka inglés no lian bara-barak seluk, fraze ida baibain taka ho
pontuasaun ruma. ne’ebe ita sei fokadiskusaun ne’e ba estrutura gramatikál, la’os ba fali liafuan
sira-nia reprezentasaun gráfíku.

Sintase la’os kona-ba signifikadu – fraze sirabele de’it la soi sentidu ida maibé
gramatikalmente lo’os. Ema uza sintase hanesan dalan ida atu forma fraze komprensivel sira.
Tanba ne’e se relasaun ne’ebé sira hatuur entre sira-ne’e muda,maka nia sentidu ka arti mós sei
muda, maski ita uza hela liafuan ne’ebé hanesan.Liafuan lubun ida-ne’ebé soi arti ketaketak
maibé bainhira konstroi lolos nia fó sentidu tomak ida, la’os ona liafuan ida-idak nian. Ita bele
haree fraze sira iha okos mai ne’e:

“Labarik sira haree Polísia”

Sei la fó sentidu ne’ebé hanesan ho

“Polísia haree labarik sira”

Maski konstrusaun ne’e nia estrutura loos hela, ka ho liafuan-lubun ida iha kraik ne’e
ne’ebé soi liafuan sira hanesan loloos maibé la fó sentidu ruma:

“Haree polísia labarik sira”

Iha kualkér dalen ida, nia makdalek hatene kedas kombinasaun hosi liafuan-lubun ka
morfema sira-ne’ebé regras sintátika bele simu ka lae. Kombinasaun sira-ne’ebé tuir regra
sintátika maka baibain ema hanaran fraze dalen ida nian no kombinasaun ne’ebé la tuir regra
maka ema konsidera lagramatikál.

2
 1.5.Saida mak analisa sintátika?
Analise sintatika mak hanesan tamo ida husi sintase hodi estuda kona-ba funsaun ka nia
termu sira iha orasaun ida. Termu ida ou liafuan ida klasifika ho forma diferente ho nia
funsaun ne’ebé desempeña iha orasaun nia laran. No presisa hatene mós papel ida-idak
husi analise sintatika.

 Funsaun husi analisa sintátika nian

Analise sintatika mak hanesan papel ida ho nia termu rasik iha orasaun ida hodi
desempeña relasaun ida ho seluk.
 Kategoria ka logika
 Tatemik
Autor,Tatemik, no komplimentu
Area sira sintase nian mak hanesan:

Frase Nu’udar liafuan ida ka lubun ida ne’ebé tutan ho sekuénsia lójika hale’u hanoin ida,
liafuan sira asume funsaun ida-dak hodi fó hatene kona-bá buat ruma, hahú ho letra bo’ot no
remata ho pontuasaun.

Frase iha oioin,maibé iha parte ida ne’e ami koko fó hanoin bá maluk sira,Oinsa atu bele
koñese no distinge Frase Simples no Frase Kadoek. Atu bele koñese ho di’ak hare husi estrutura
frase nian. Assuntu ida-ne’e importante tebes-tebes atu ita kuda metin iha alunu sira nia neon
nu’udar aspetu fundamental hodi estuda siénsia linguístika.

Fraze mós bele sai naruk iha liafuan rua,tolu ka barak liu .

Linguístiku sira fó sai sentidu kompletu ne’ebé estabelese komunikasaun ho akordu ba kontestu
ida.Ezemplu :

1. Ami ba eskola.
2. Imi han saida?

3
 KAPITULU II
TIPU FRAZE SIRA
Fraze ida soi nia objetivu atu hato’o ka tranzmite konteúdu, katak hanoin ka hakarak ruma,
ba ema ka buat seluk ida. Iha dalan oioin atu ita ema bele utiliza hodi hato’o hanoin ka hakarak
ne’e. Iha lia-tetun forma husi fraze hirak-ne’e baibain ita uza hela hodi hato’o buat ne’ebé ita
hakarak ka hanoin atu fó sai, tanba ne’e entoasaun ne’ebé iha bele hatene nanis konteúdu nia
objetivu. Ita bele klasifika fraze komún hirak-ne’e tuir nia kategoria tuirmai ne’e:

a) Fraze ekuativa

Fraze ida-ne’e refere ba konstrusaun frazál iha tetun ne’ebé lahó verbu. Atu elementu
substantivu ka pronome ida ho substantivu ka pronome seluk, tetun baibain koloka liafuan sira
hamutuk ka justapoin liafuan sira.”

Ezemplu:

“Ha’u estudante ida.”

“Sira iha merkadu.”

b) Fraze Deklarativa

Fraze ida-ne’e hanesan forma simples ida-ne’ebé ema uza hodi deklara, informa ka hato’o
buat baibain ruma. Fraze ne’ebé fó sai bele de’it iha sentidu pozitivu ka negativu depende ba
makdalek ida.

Ezemplu:

“Fraze deklarativa afirmativa: “kafé ne’e moruk.”

“Fraze deklarativa negativa: “kafé ne’e la moruk.”

c) Fraze interrogativa

Forma fraze ida-ne’ebé ita uza hodi buka-hatene ka atu hetan informasaun ruma ka hodi
hato’o hahusuk ruma. Tipu fraze ida-ne’e bele direta ka indireta.

Ezemplu:

Fraze interrogativa direta: “Ó han ona ka lae?”

Fraze interrogativa indireta: “Ha’u hakarak hatene se maka foti ha’u nia telefone?”

4
 d) Fraze Imperativa

Forma fraze ida-ne’ebe ita uza hodi fó orden ruma. Ita baibain uza mós fraze ida-ne’e
bainhira ita hakarak hato’o pedidu no konsellu sira. Fraze ida-ne’e sai objetivu atu influensia
makronak lia-tatoli nia hahlok ka hakarak ida. Fraze ida-ne’e bele mai iha forma afirmativa no
negativu.

Ezemplu:

Fraze imperativa afirmativa: “Hamriik iha liña kinur nia kotuk.”

Fraze imperativa negativa: “Labele hamriik iha liña kinur nia kotuk.”

Iha tetun orden negativa ida bele aprezenta ho forma keta ka labele ne’ebé ita hanaran
vetativu ka imperativu negativu.

Ezemplu:

“Keta halai maka’as!”

“Imi keta halai maka’as!”

“Labele hakur mota ne’e!”

“Ita-boot labele hakur mota ne’e!”

Ita hetan mós iha lia-tetun katak bainhira ita hakarak hato’o orden negativa ida, forma
ne’ebe ema baibain uza liu maka verbu lalika.

Ezemplu:

“Lalika hakilar!”

e) Fraze Esklamativa

Klasifikasaun funsaun frazal ne’ebé ema baibain uza hodi hato’o laran hakfodak, emosaun
ida ka estadu emotivu ruma. Tradisionalmente, esklamasaun refere ba dadalek emosionál ruma,
baibain kuran estrutura gramatikál fraze tomak ida nian, no marka ho entoasaun maka’as ida.

Ezemplu:

Fraze esklamativa (fraze tomak): “Labarik ne’e oin furak loos!”

Fraze esklamativa (badak): "Ou meu deus!”

5
 f) Fraze Otativa

Fraze ne’ebé ita uza hodi aprezenta dezeju ruma. Baibain iha tetun ita hahú ho ba + sujeitu
+atubele.

Ezemplu:

“Ba ha’u-nia avó atubele hetan vida naruk!”

“Ba nia atubele liu ezame ne’e!”

6
 KAPITULU III

2.1.Funsaun Sintátika konstituante fraze nian

Agora mai ita estuda funsaun sintátika karik, ho naran ne’ebé fó-bá konstituente fraze.
Konstituente fundamentál mesak elementu indispensavel iha fraze katak idak-idak iha nia
funsaun.

 Sujeitu : hatudu ba emar ka objetu kona-bá ida be afirma ka nega buat ruma.
 Predikadu: dezigna ida-ne’ebé dehan sofre mak Sujeitu.

Ezemplu :
Sé mak dansa ?
- Menina dansa – ( Sujeitu Predikadu )
- Dansa ( Verbu Báziku ).

Ne’e mak predikadu ne’ebé hatudu asaun sujeitu halao hela,Sei bele ko’alia ho respeitu bá
sujeitu ita bele hatene ne’e eziste.

Tipu sujeitu oioin :

1. Sujeitu Kahidak katak ida- ne’e iha deit elementu ida :

Ezemplu :

a). Klara nu’udar atleta di’ak ida.

b). Ita gosta klara.
( fraze ne’e iha elementu sujeitu ida deit).

2. Sujeitu katetek katak ida-ne’e liu elementu ida :

Ezemplu :

a). João no Ana iha koziña.

b). Pedro no Paula sei ajuda malu. - ( Fraze ne’e iha elementu sujeitu nia)

3. Sujeitu La’ek kata fraze be espresa ne’e lahó sujeitu.

Ezemplu :
7
 a). Adora filme.
b). lee ona karta?

4. Sujeitu la ezistente : akontese bainhira verbu nu’udar impessoál. Sujeitu ne’e karik la eziste,
ho verbu ne’ebé espresa estudu atmoférika.( udantun dader sasan, rai nakaras,nst).

Ezemplu :
a). Horisehik udan loron tomak.
b). Dadeer saan de’it anin boot ona.

Predikadu: bele konstitui husi verbu ka bele hetan husi elementu sira ne’ebé halo parte. Nu’udar
kazu bá kommplementu direitu, komplementu indireitu no komplementu predikativu bá
sujeitu.

Ezemplu :
Loraik feto tanis. - ( Fraze ne’e nia predikadu mak verbu ne’e de’it ).

Komplementu diretu – Responde bá hahusuk saida ?

Ezemplu :
Labarik - feto iha me’ar. – Labarik feto iha saida ?

Komplementu indiretu – Responde ba hahusuk bá saida ka bá se ( Sempre hahú ho prepozisaun

ida ).

Ezemplu :
Labarik feto fó prezente bá inan . – Labarik – feto fó prezente bá se ?

Naran predikativu bá sujeitu – kompleta sentidu verbu nian no karakteriza sujeitu.

Ezemplu :
Labarik - feto di’ak. – liafuan di’ak Karakteriza sujeitu, tan ne’e nu’udar predikadu
sujeitu.

2.2. Ordem Konstituante Orasaun

Orasaun ne’e karakteriza atu itabele hetene ka komprende dalen konseitu kona-bá gramátika
ne’ebé mak di’ak liu. Aleinde fraze ka pedasu fraze forma husi verbu no lokusaun verbal sira.

1. Termu sira ne’ebé esensial bá orasaun mak :

- Sujeitu.
- Predikadu.
- Sujeitu Determinadu.
- Sujeitu Inderterminadu ka Inexistente.

8
 - Predikadu Verbal.
- Predikadu Nominal.
- Predikadu Verbu-Nominal.

2. Termu sira ne’ebé mak integrante ba orasaun mak.

- Objetu Diretu.
- Objetu Indiretu.
- Predikativu Ka Sujeitu.
- Predikativu Objetu.
- Komplementu Nominal.
- Agente Pasiva.

3. Termu sira ne’ebé mak sai asesoriu ba orasaun mak :

- Adjuntu Adverbiál.
- Apostu.
- Vokativu.
- Adjuntu Adnominal.

4. Transitividade Verbál mak :

- Predikasaun Verbál.
- Verbu Transitivu sira.
- Verbu Intransitivu sira.
 Orden liafuan nian fahe bá parte rua, mak hanesan tuir mai ne’e :
1. Orden direta.
2. Orden Inversa.

1). Orden Direta :

Ezemplu : Minísteriu Edukasaun nomeia diretór eskola exelente ida.

Minísteriu Edukasaun – Sujeitu ( S )

- nomeia – Verbu ( V )
- diretór eskola exelente ida – Objetu ( O )

Ordem ida-ne’ebé surje iha liafauan sira bá fraze iha leten nu’udar orden ne’ebé uja beibeik no
simultaneamete, neutral ( husi pozisaun enfátika, espresiva liu ). Orden ida-ne’e nu’udar orden
direta. Iha dalen tetun, orden direta nu’udar ida ne’ebé hamosu iha parte dahuluk mak ( Sujeitu ),
no depoiz mak Predikadu; Iha interior Predikadu, hamosu dahuluk liafuan ( Verbu ), no depoiz
mak ( Objetu ) ka mós Komplementu sira.

9
Tetun nu’udar dalen ida ne’ebé bázikamente ho tipu ( S,V,O )

2). Orden Inversa :

Iha ezemplu sira tuir mai sei hamosu, katak adota orden inversa. Mai ita haree tanbasá. Promove
interrogativu no promove relativu tenke okupa, iha fraze iha fatin sira karuk liu :

 Orden ( S,V,O )
Ezemplu : Sé mak fó apoiu ona ?
- Sé – ( O ).
- Fó – ( S ).
- Apoiu ona – ( V ).

 Orden ( O,V,S )
Ezemplu : Saida mak hatete husi treinador ?
- Saida – ( O ).
- Hatete – ( V ).
- Treinadór – ( S ).

 Orden ( O,S,V )
Ezemplu : Kuda sira ida-ne’ebé nia marka mesak lakoñese.
- Ida-ne’ebé – ( O ).
- Nia – ( S ).
- Marka – ( V ).

Iha kontestu seluk autoriza determinadu orden liafuan nian, ne’ebé mosu izolada iha fraze ruma,
karik konsidera ouituan no ka la aseitavel.

 Hanesan informasaun foun introdús iha fraze ne’e hamosu depoizde verbu :
- Sé mak lakon buat ruma ?
 Orden ( O,V,S ).
Ezemplu : Halakon ha’u-nia billete ida.
- Halakon – ( V )
- Ha’u-nia – ( S )
- Billete ida – ( O )

- Sé mak sosa tais no bandeira ida.

 Orden ( O,V,S ).

10
 Ezemplu : Tais no bandeira sosa husi Maubarani
- Tais no bandeira – ( O ).
- Sosa – ( V ).
- Maubarani – ( S ).

Iha fraze, orden liafuan nian bele sai direta ne’ebé karakteriza husi sekuénsia

( S,V,O ) Ka indireta tuir sekuénsia ( O,S,V ).

11
 KAPITULU III
TIPU ORASAUN SIRA

Orasaun sira ,mai iha forma no tamañu oioin. Orasaun prinsipal ka independente maka ida
ne’ebé bele hamriik mesak hodi espresa ka hato’o hanoin ida rasik. Maibe, orasaun subordinada
ka dependente maka ida-ne’ebé estruturadu atu depende ba orasaun prinsipal ida hodi bele forma
fraze tomak ka kompletu. Ita bele hili atu klasifika orasaun sira bazeia ba tipu informasaun
ne’ebé sira hakfahek. Iha orasaun subordinada no koordenada.

I.1 Orasaun subordinada

Ita lehat orasaun subordinada sira balu iha deskrisaun tuir mai ne’e. iha diskusaun okos mai,
ita sei subliña orasaun sira-ne’ebé subordinada ka dependente atu bele tulun ita komprende oinsá
nia funsiona nu’udar orasaun ida no nia mamosuk ho orasaun prinsipal.

 Relativu

Baibain ita uza orasaun ida-ne’e atu fó informasaun liután kona-ba substantivu ruma.

Ezemplu:

“ha’u hasoru profesór ne’ebé hanorin ha’u tinan barak liubá”

“Timór selebra nia ukun rasik-an ne’ebé hertan ho terus no mate”

 Kondisionál

Orasaun ne’ebé baibain ita uza hodi hato’o kondisaun. Iha tetun ita uza forma karik selae
liafuan-emprtesta se.

Ezemplu:

“Ita-boot bele komprende Españól se ita ko’alia portugés”(prótaze)

“Se imi mai sedu, ita sei bele kompleta servisu ne’e lalais”(apódoze)

Prótaze mak parte dahuluk husi periodu gramatikál ida, iha-ne’ebé hatuur kondisaun ruma.
Enkuantu apódoze maka parte daruak husi periodu gramatikál ida ho relasaun ba ida dahuluk
(prótaze). Apódoze sai hanesan orasaun ne’ebé independentemente iha nia estrutura.

 Interrogativu

Iha orasaun interrogativu, ita bele hetan oin rua, maka orasaun interrogativu direta no
indireta. Hosi sira rua ne’e, orasaun interrogativu direta maka hamriik independentemente iha nia
estrutura. Ita bele haree iha ezemplu tipu rua okosmai:

12
Direta

Nia husu, “Ó hariis tiha ona?”

Nia husu, “Sé maka mai ne’e?”

Indireta

“nia hanoin se ó hariis tiha ona”

“nia (hakarak) husu sé maka mai ne’e?”

 Kauzál

Orasaun subordinada ida-ne’e funsiona nu’udar adjuntu adverbiál kauza nian. Baibain ita uza
tanba, tanba de’it ka tan de’it, basá,komu, bainhira.

Ezemplu:

“Tanba de’it haksoik hosi uma- kakuluk, nia hetan kanek todan”

“Tanba ami seidauk simu saláriu, ami seidauk bele selu tusan.”

 Konsesiva

Orasaun ida-ne’e funsiona hanesan adjuntu adverbiál konsesaun. Baibain ita hahú ho liafuan
sira hanesan embora, apezarde, biar, maski, mézmuke.

Ezemplu:

“Maski serbisu-na’in sira ezije maka’as, sira-nia saláriu sei selu tuir lei ne’ebé iha”.

“Embora polisia lakohi temi, autór principal ba krime ne’e sei la tuir audiénsia”

 Konformativa

Orasaun ida-ne’e funsiona hanesan adjuntu adverbiál komformidade nian. Liafuan sira-
ne’ebé baibain ita uza maka nu’udar, hanesan, konforme, segundu ka tuir.

Ezemplu :

“Avaliasaun sira sei tuir kritériu, konforme despaxu hosi diretór”

“Populasaun sei bá hotu sede-aldeia, tuir avizu mai hosi xefe-aldeia”

13
  Konsekutiva

Iha orasaun ne’e ita hahú ho konjugasaun subordinativa konsekutiva. Liafuan sira- ne’ebé ita
uza maka atubele, depois, depoizde, hafoin, hodi, atuhodi, para.

Ezemplu:

“Nia ekipa ne’e atu taka salasala depoizde sira lakon iha jogu barak”

“Hafoin rona tiha lia-foun aat ne’e, sira bá hato’o kedas ba sira-nia inan-aman”

 Temporál

Orasaun ida-ne’e funsiona hanesan adjuntu adverbiál tempu nian. Ita hahú ho konjunsaun
subordinativa temporal. Liafuan sira-ne’ebé baibain ita uza maka hanesan bainhira, durante,
natoon, kuandu, enkuantu, sempre, dezde, komu, iha loron ne’ebé, iha oras ne’ebé.

Ezemplu:

“Bainhira nia haree ha’u, nia hahú ko’alia mai ha’u.”

“Dezde nia haree busa mate, nia hahú tanis.”

 Komparativa

Iha orasaun ida-ne’e, ita uza konjunsaun sira hodi kompara orasaun ida ho fali ida seluk.
Orasaun sira-ne’e depende ba malu hodi forma fraze tomak ida. Konjunsaun sira-ne’ebé ita uza
maka fali, duké,hanesan, nu’udar, konforme, hetok…hetok…liután,hetok…hetok la.

Ezemplu:

“Sira di’ak liu estuda maka’as duké sira monu iha exame oinmai.”

“Ami kompleta tiha TPC ne’e komforme manorin hato’o tiha ona iha klase.”

 Kompletiva

Tipu orasaun ne’ebé ita uza hodi kompleta ita-nia hanoin ka ideia ruma liuliu naka’it ba
diskursu indiretu. Konjunsaun sira-ne’ebé ita uza maka katak, ke, ne’ebé.

Ezemplu:

“Nia hato’o ba manorin katak nia belun sei la tama aula tanba moras”

“Señór Paulo hamoim katak nia adjuntu ne’e rezigna an tiha ona.”

14
  Finál

Ita uza orasaun ida-ne’e atu funsiona hanesan adjuntu adverbiál finalidade ka rohan nian.
Liafuan sira-ne’ebé baibain ita uza, maka hanesan atu, atubele, para.

Ezemplu:

“Atu hatene matenek di’ak, ita halo ezersísiu barak”

“Para manán iha eleisaun, hatuur programa ho di’ak.”

I.2 Orasaun Koordenada

Fraze iha tetun bele mós harii husi orasaun koordenada sira, ne’ebé hamriik hanesan orasaun
independente sira sintatikamente, nune’e mós ita bele dehan katak la iha relasaun sintátika ruma
entre orasaun sira-ne’e. Iha orasaun koordenada oin rua, maka hanesan orasaun koordenada
asindétika no orasaun koordenada sindétika.

 Orasaun Koordenada Asindétika

Orasaun tipu ida-ne’e maka sira ne’ebé la hahú ho konjunsaun koordenativa sira.

Ezemplu:

“Ami to’o iha eskola, tama iha sala, reza hamutuk, ami hahú aula baibain.”

“ Ha’u fila ba uma, kaer serbisu, ajuda ha’u nia ama, kontinua ba estuda.”

 Orasaun Koordenada Sindétika

Orasaun ida-ne’e soi orasaun koordenada oin lima ne’ebe hahú ho konjunsaun koordenativa
ida. Iha okosmai ita bele haree sira lima ne’e ida-ida:

 Aditiva

Tipu orasaun ida-ne’e ita uza hodi esprime relasaun adisaun nian ida. Ita bele refere
konjunsaun ida-ne’e ba kopulativa tanba uza hodi liga orasaun sira ne’ebé simplesmente ita bele
hato’o la hó konjunsaun ida. Konjunsaun sira-ne’ebé baibain ita utiliza maka no, ho, I, nune’e
mós, ho tan, hodi, maibé mós, portantu.

Ezemplu:

“Sira peska iha kalan, no fa’an ikan iha loron.”

“Ami la’os de’it estuda iha eskola, maibé mós hamoos sala-aula sira.”

15
  Adversativa

Orasaun adversative maka ida ne’ebe hato’o hanoin ka ideia seluk ka kontráriu hosi
orasaun ida seluk nian. Nia hato’o ideia sorun ka opozisaun. Konjunsaun sira-ne’ebé baibain ita
uza hodi forma orasaun sira-ne’e maka maibé, mas, maís, embora, soke, aupásuke.

Ezemplu:

“Uluk nia serbisu maka’as, maibé la iha nafatin osan hodi moris.”

“Ami hatene informasaun barak, soke ami la bele ko’alia sai,”

 Disjuntiva

Ita bele refere orasaun ne’e ba orasaun alternativa, iha-ne’ebe hato’o hanoin kona-ba
opsaun, hahilik ka alternánsia. Konjunsaun sira-ne’ebé baibain ita uza maka ka, ou, selae, keta,
ka lae.

Ezemplu:

“Ita-boot prepara ba exame ka tuir ami ba tasi-ibun.”

“ Labarik sira rona professor, selae sira hetan kastigu.”

 Konkluziva

Orasaun ida-ne’e baibain ita uza hodi hato’o konkluzaun ruma kona-ba ideia ne’ebé mosu
iha orasaun ida seluk. Konjunsaun sira-ne’ebé iha maka nune’e, ne’ebe, tan ne’e, portantu,
porisu.

Ezemplu:

“Ami haka’as an estuda mate didi’ak, nune’e ami hakat ba klase aas liután.”

“Sira rezolve tiha sira-nia problema, ne’ebe oho bibi-oan ida hodi hadame.”

 Esplikativa

Orasaun ida-ne’e jeralmente ita uza hodi hato’o esplikasaun ruma. Konjunsaun sira-
ne’ebé ita uza iha orasaun ne’e maka tamba, ne’ebe, basá.

Ezemplu:

“Sira konsege pasa klase tamba haka’as an la hanesan baibain.”

“Feto no mane iha direitu hansan basá hakrúk ba igualdade jeneru.”

16
4.1 Termu Esensiál sira iha Análize Sintátiku
1. Sujeitu

Termu ida-ne’e naka’it ba ida ne’ebé deklara buat ruma. Iha senti ida ne’e bele substantivu,
liafuan-lubun substantivu ka pronome ne’ebé reprezenta ema ka buat seluk ruma ne’ebé hala’o
asaun ruma verbu nian. Ita bele haree iha ezemplu hirak tuirmai ne’e :

“Antonio la’o ba eskola”

“Sira le’e Biblia”

Ita bele mós hetan sujeitu ne’ebé kompostu hosi liafuan-lubun substantivu ne’ebé hala’o
asaun ruma.

“ Estudante finalista sira reza iha gruta”

Ita bele mós hetan sujeitu ne’ebe mai husi pronome.

“Sira han hamutuk”

Baibain iha hahusuk, ita bele dehan sé maka le’e, reza, ka han iha fraze tolu letenbá?

Antonion, Sira, Estudante finalista sira no sira maka hanesan sujeitu ba iha fraze hirak-ne’e.

Klasifikasaun kona-ba sujeitu

Iha lia-tetun it abele klasifika sujeitu hodi haree ba núkleu ka liafuan importante liu iha
grupu liafuan sira ne’ebé forma fraze ida. Klasifikasaun sira ne’e maka sujeitu simples,
kompostu, eliptiku no orasaun lahó sujeitu.

a) Simples

• sujeitu ne’ebe ita konsidera hanesan núkleu ida de’it.

• Sujeitu ne’ebe hamrik nu’udar substantivu ka pronome substantivu ne’ebe

sai hanesan liafuan importante iha grupu ne’e.

Ezemplu :

“ Ema ruma loke odamatan kotuk”

“Amlulik fó-bensa uma foun”

b) Kompostu

• Sujeitu ne’ebe ita konsidera hanesan liu núkleu ida.

• Uza konjunsaun hodi hato’o ou hatutan.

17
 • Núkleu ne’ebé bele de’it substantivu ho substantivu ka substantivu ho
pronome.

Ezemplu:

“ Profesor no estudante sira le’e bíblia hamutuk”

“Diretor ho ami hala’o limpeza geral iha eskola”

c) Elíptiku

• Sujeitu ne’ebé la mosu iha fraze ka orasaun ida maibé ita bele hatene
liuhosi kontestu ruma ka bele mos hosi fraze ka orasaun dahuluk.

Ezemplu :

A: “labarik sira han tiha ona ?” B: “Han tiha ona.”

• Ita mós bele hetan sujeitu elíptiku ne’ebé mai ho forma imperativu, pedidu
ka konsellu.

Ezemplu:

“Kontinua ba oin no fila ba karuk.”

“forma lai iha kotuk”

d) Orasaun lahó sujeitu

• Bainhira orasaun ida soi de’it predikadu ida, ita bele refere nia ba sujeitu
ineziste, katak sujeitu la mosu iha orasaun.

Ezemplu:

“Aban iha ezame.”

“Ohin la iha missa.”

18
 2. Predikadu

Parte hosi fraze ne’ebé iha verbu hodi deklara kona-ba sujeitu verbu ida nian. Aleinde iha
verbu, iha mós nia elementu akompañante sira.

Ezemplu :

“Beremau hemu bee kopu rua “

“Guarda loke odamatan ba liurai.”

Klasifikasaun kona-ba predikadu

Iha diskusaun kona-ba predikadu lia-tetun nian, ita sei klasifika nia tuir lala’ok forma
verbu nian ne’ebé haree ba verbu baibain, katetek ( kompostu ) no katuir ( sekuensial )

a) Predikadu verbál baibain

Predikadu verbál mesak bele sai predikadu mahuluk ka prinsipál ne’ebé ida de’it. Tipu
predikadu ida-ne’ebé leba funsaun tranzitivu ka intransitivu.

Ezemplu:

"Ana sosa uma.”

“Antonio toba.”

Iha ezemplu 1, Ana maka sujeitu no uma maka objetu no sosasai hanesan predikadu ho
funsaun tranzitivu.

Iha ezemplu 2, Antonio maka sujeitu no toba hanesan predikadu ho funsaun intranzitivu.

b) Predikadu verbal katetek ( kompostu )

Iha predikadu verbál nia leet mosu predikadu ho verbu ida de’it no verbu kompostu ka
katetek. Estrutrura verbu katetek sai hanesan estrutura predikativu ho verbu mahuluk liu ida hodi
nune’e la iha ida ne’ebé tabele ba verbu ida seluk, alende mós iha sentidu verbu antonimu.

Ezemplu :

“Autokarru bá-mai Dili loroloron.”

“Polísia sira tun-sa’e foho buka na’ok-teen.”

19
 c) Predikadu katuir verbál ( sekuénsia verbál )

Iha lia-tetun ita bele simplesmente koloka verbu ida iha verbu seluk ida nia sorin. Iha
konstrusaun frazál hanesan ne’e, baibain verbu ida dahuluk sai baze ba verbu daruak nia asaun.

Ezemplu:

“Labarik sira halai duni malu iha tasi-ibun.”

“Lia-na’in sira ko’alia resolve sira na’in-rua nia problema.”

Hosi fraze hirak-ne’e ita bele utiliza konjunsaun atu ba verbu rua ne’ebé rabat malu. Konjunsaun
ne’e bele leba knaar hanesan ho intensaun ba asaun iha verbu tuirmai. Ita bele mós dehan:

Ezemplu:

“ labarik sira halai atu duni malu iha tasi-ibun.”

“Lia-na’in sira ko’alia atu resolve sira na’in-rua nia problema.”

d) Predikadu verbu pasivu portugés

Lia-portugés nia influénsia maka’as tebes iha lia-tetun aliened nia aspetu léksiku no
morfolójiku, iha mós parte sintátiku ne’ebé timoroan sira toman tiha ona iha sira-nia dadalek
lorloron nian. Iha tetun, predikadu verbu pasivu portugés nian la hatudu konstrusaun loloos lia-
portugés nian maibe forma simplifikadu ida ne’ebé tetun adota hodi hasai verbu auxiliar forma
pasiva nian iha fraze ida.

Ezemplu:

“Enkontru ne’e markadu tiha ona ba semana oin.”

“Diretor informadu ona kona-ba relatóriu ne’e.”

Husi ezemplu rua iha leten ne’e ita bele muda ba predikadu verbu ativa :

“Marka enkontru ba semana oin.”

“Informa relatóriu ba Diretor”

20
 KAPITULU IV
4.1 Konkluzaun

Makdalek dalen ida nian bele hatene kedas se konstrusaun frazál ida loos ka lae tuir regra
sintátika ne’ebé eziste iha nia lian. Falante hotu-hotu hatene oinsá organiza no koloka liafuan ka
morfema sira iha fraze ida nia laran atubele hatuur hanesan fraze ne’ebé tuir regra gramatikál.
Bainhira konstrusaun liafuan-lubun, orasaun ka fraze ne’ebé laloos, nu’udar makdalek ba dalen
ne’e, nia bele hatene kedas.

Dalen oioin iha mundu-raiklaran soi nia orden báziku ba liafuan. Tetun nia orden maka Sujeitu +
Verbu + Objetu. Lian balun tuir regra Sujeitu + objetu + Verbu, porezemplu lian Timór nian
hanesan bunak, fataluku, makalero no makasae.

Iha sintase ita hare ba parte hirak-ne’e. Bainhira ita lehat sintase tetun nian, ita ko’alia kona-ba
parte importante tolu ne’ebé ita presiza deskreve bainhira analiza konstrusaun frazál ida, maka
hanesan

1. Liafuan-lubun
2. Orasaun
3. Fraze

Bainhira ita ko’alia kona-ba liafuan-lubun, ita haree liu ba oinsá kombinasaun liafuan balu
hamutuk lahó predikadu.

Iha orasaun fali ita ko’alia kona-ba kombinasuan liafuan-lubun ne’ebé mai ho predikadu ida,
maybe orasaun ne’e la bele hamriik mesak atu forma fraze tomak ida. Orasaun ne’ebé bele
hamrik mesak nu’udar fraze kompletu ida maka orasaun prinsipal.

Fraze baibain forma husi orasaun ida mesak k abele mós hosi orasaun rua.

Ikusliu, ita klasifika mós sujeitu no predikadu oinoin iha tetun atu hatene oinsá sira-nia funsaun
iha fraze ida nia laran.

21
4.2Referénsia:
Fromkin, V & R, Rodman, (1988), An introduction to language. 4th Ed. New York Holt-saunders

Fromkin, Victoria,Rodman, Robert & Hyams, Nina. (2014). An introduction language, 10th Ed.
EUA; Wadsworth.

Correia, Adérito J. G. (2016) variasaun linguistika, iha aprezentasaun ba semináriu Faculdade

da Educacão Artes e Humanidades, UNTL.

Hull, Geoffrey, and AdéritoJ.G, Correia. (2017). Kursu gramátika tetun ba professor, tradutór,
Jornalista no estudante- universidade sira. Dili: grafíka Taliti.

Hull, Geoffrey and Eccles, Lance, (2005),gramática da lingua tétum:porto, Lidel.

-(2004). Tetum reference grammar, Revised Ed, Sydney: SASP & INL.

Hull, Geoffrey S. (2004), The Papuan linguages of Timor, ELCTL, 6:23-99.

-(2001), A morphological overview of the Timoric sprachbund, ELCTI, 4,97-201.

-(1998),”The linguages of Timor 1772-1997: A litelatureReview” ELCTL, 1:1-38.

INL. (2017), hakerek tetun tuir banati(Versaun atualizada), Dili: Gráfica Taliti

-.(2002), Dalen no istória, Manuskritu ba instituto Nacional de Linguistica.

- Universidade Nacional Timor Lorosa’e, pájina 1-74.

22