Coordenadas Cilíndricas e Esféricas:

Os problemas de alta simétrica em eletromagnetismo comumente envolvem simetrias cilíndricas e esféricas. Para fazer
integrais do tipo teoremas de Green,    F dV   F  n da , e de Stokes,    F  n dA   F  d
V S A C
, é necessário saber

calcular d , d , ndA , dA e dV . Por isso, vale a pena estabelecer como calcular esses vetores nas coordenadas cilíndricas
e esféricas. Apresentamos, antes do desenvolvimento, uma síntese dos resultados para consulta e utilização imediata.

Síntese dos resultados: Coordenadas cilíndricas   ,  , z 

Transformação: x   cos  ; y   sin  ; z  z

Vetores unitários:
r  cos   x  sin   y ;    sin   x  cos   y ;  z   z
Produtos vetoriais:      z ;    z    ;  z     
Elementos de caminho:
d   d   ; d    d ; d z  dz  z
Elementos de área:
ndA   d dz  ; ndA  d  dz  ; ndAz   d  d z

Elemento de volume: dV   d  d dz

Casos especiais [integrais não dependem de  ]: dA  2 dz ; dAz  2 d  ; dV  2 d  dz

Síntese dos resultados: Coordenadas esféricas  r ,  ,  

Transformação: x  r sin  cos  ; y  r sin  sin  ; z  r cos 

r  sin  cos  x  sin  sin  y  cos  z
Vetores unitários:   cos  cos  x  cos  sin  y  sin  z
   sin  x  cos  y
Produtos vetoriais: r     ;     r ;   r  
Elementos de caminho:
d r  dr r ; d   rd ; d   r sin  d
Elementos de área:
ndAr  r 2 sin  d dr ; ndA  r sin  drd ndA  rdrd

Elemento de volume: dV  r 2 sin  drd d

Casos especiais [simetria em  ]: dAr  2 r 2 sin  d ; dA  2 r sin  dr

Casos especiais [simetria em  ]: dV  2 r 2 sin  drd [simetria em  e  ] dV  4 r 2 dr

Propriedade dos gradientes:

Suponha uma curva de nível, ou seja, f  x, y, z   f o constante. Na curva de nível df  0 , mas:

f f f
df  dx  dy  dz  f  dr  0  f  dr
x y z

Ou seja, o gradiente é perpendicular às curvas de nível. Além disso, para mudar da curva de nível f  x, y, z   f o para
f  x, y, z   f o  df temos que:

df
f  dr  df  f d cos   df  d 
f cos 

df
Portanto   0  d  , ou seja, o menor caminho para salta da curva f  r   f o para f  r   f o  df é ao
f
min

longo do gradiente. Com a propriedade do gradiente ser perpendicular às curvas de nível podemos calcular os vetores
tangenciais e normais a superfícies, elementos de área e elementos de volume.
Coordenadas cilíndricas:

Da figura ao lado vemos que:

x   cos 
y   sin 
zz

Vetor normal da superfície    o : f  x, y, z   x 2  y 2  o2

2     cos   sin  0 
f    x 2  y 2    2 x 2 y 0   2  x y 0  2  n   
2  

logo     cos  sin  0      cos 2   sin 2   02  1  1

y
Vetor normal da superfície:   o : f  x, y, z    tan o
x
 y  y 1  1 1 1
f     2 0   2   y x 0  2    sin   cos  0     sin  cos  0
x  x x  x  cos  2
 cos 2 
1 1 1
f    sin  cos  0   f    sin    cos 2   02 
2

 cos 
2
 cos 2
 cos 2 
1
  sin  cos  0 
f  cos 2 
n        sin  cos  0 
f 1
 cos 2 
logo:     sin  cos  0 

Vetor normal da superfície z  zo : f  x, y, z   z  zo logo f   z   0 0 1

 z   0 0 1

Os 3 vetores unitários são:

    cos  sin  0   cos   x  sin   y  cos  i  sin  j

    sin  cos  0    sin   x  cos   y   sin  i  cos  j
 z   0 0 1  k

Os vetores unitários são ortogonais entre si:

      cos  sin  0     sin  cos  0    sin  cos   sin  cos   0

    z   cos  sin  0    0 0 1  0
   z    sin  cos  0    0 0 1  0

     0     
logo     z  0    z
   z  0     z
Produtos vetoriais:
xyz  zxy  yzx  z  z    z 
      cos   x  sin   y     sin   x  cos   y  
 cos 2    x   y   sin 2    y   x    cos 2   sin 2    z   z

 z      z   cos   x  sin   y   cos    z   x   sin    z   y  

  sin   x  cos   y  

   z    sin   x  cos   y    z   sin    x   z   cos    y   z  

 cos   x  sin   y   

      z
   z   
 z     

Elementos de caminho:

Ao longo do raio com   o e z  zo

x   cos  y   sin  zz

dx  cos  d  ; dy  sin  d  ; dz  0  d   d   cos  x  sin  y   d   

d   d    d   d

Ao longo do cilindro com   cte e z  cte

 x   cos  y   sin  zz
dx    sin  d ; dy   cos  d ; dz  0  d    d   sin  x  cos  y    d

d    d  d 
  d

Nas bordas   cte e   cte

dx  0; dy  0; dz  dz  d z  dz  z

d z  dz  z  d z  dz

d    d     d  d
Síntese: d     d    d 
  d
d z   dz   z  d z  dz

Elementos de área:

d  d    d    d        d  d  z  ndAz    d  d   z
d  d z    d  dz     z   d dz    ndA    d dz   
d z d    dz  d    z     d  dz   ndA  d  dz 

Elemento de volume:

d  
 d  d z   d    d dz          z    d  d dz        d  d dz

dV   d  d dz

Comprimentos:
2 2 2

  d
0
   0
 d    d  2
0
R R

  d   d  R
0 0
L

z   dz  L
0

Áreas:
R 2 R 2
R2
Az  zo     d  d    d   d  2   R 2  área do círculo
0 0 0 0
2
L 2 L 2
A  R    Rd dz  R  dz  d  RL2  2 R  área do cilindro
0 0 0 0
R L R L
A o    d  dz   d   dz  RL  área do retângulo
0 0 0 0

Volume do cilindro:
 R 2 L R 2 L R
R2
V   0  d  d dz  0  d  0 d 0 dz  2 L 0  d   2 L 2   R L
2

0 0

Síntese:

d   d   ; d    d ; d z  dz  z
ndA   d dz   ; ndA  d  dz  ; ndAz   d  d z
dV   d  d dz
Coordenadas esféricas:

Da figura ao lado vemos que:

x  r sin  cos 
y  r sin  sin 
z  r cos 

Vetor normal a superfície r  R : f  x, y, z   x 2  y 2  z 2  R 2

f   2 x 2 y 2 z   2  x y z   2r
2r r  r sin  cos  r sin  sin  r cos  
n  
2r r r

logo r   sin  cos  sin  sin  cos  

x2  y2
Vetor normal a superfície    o : f  x, y, z    tan  o
z

1 x2  y 2 
f  
2x
 2 z x2  y 2
1 2y
2 z x2  y 2

z2

1
 z 2 x2  y 2
xz  yz   x 2  y 2  
 


r 2
sin  cos  cos  r 2 sin  cos  sin  r 2 sin 2   cos 2   sin 2   
r 2 cos 2  r 2 sin 2   cos 2   sin 2  
r 2 sin   cos  cos  cos  sin   sin   1
   cos  cos  cos  sin   sin  
r 3 cos 2  sin  r cos 2 
1
f   cos  cos  cos sin   sin  
r cos 2 

cos 2  cos 2   cos 2  sin 2   sin 2  cos 2   cos 2   sin 2    sin 2 

f  
r cos 2  r cos 2 
cos 2   sin 2 
f 
r cos 2 
1
f 
r cos 2 

logo    cos  cos  cos  sin   sin  

 y
Vetor normal a superfície   o : f  x, y, z    tan o
x

 y 1  1 1 r sin 
f    2 0  2  y x 0   r sin  sin  r sin  cos  0    sin  cos  0
 x x  x x2 x2

logo:     sin  cos  0

Síntese:

r   sin  cos  sin  sin  cos    r  sin 2  cos 2   sin 2  sin 2   cos 2   1
   cos  cos  cos  sin   sin      cos 2  cos 2   cos 2  sin 2   sin 2   1
    sin  cos  0     sin 2   cos 2   1

r   sin  cos  x  sin  sin  y  cos  z 

   cos  cos  x  cos  sin  y  sin  z 
    sin  x  cos  y 

Produtos escalares: esses vetores são perpendiculares entre si:

r     sin  cos  cos 2   sin  cos  sin 2   sin  cos    0

r      sin  sin  cos   sin  sin  cos    0
      cos  sin  cos   cos  sin  cos    0

Produtos vetoriais:

r     sin  cos  x  sin  sin  y  cos  z    cos  cos  x  cos  sin  x  sin  x  
  sin  cos  x    cos  sin  y  sin  z    sin  sin  y    cos  cos  x  sin  z  
r   :   cos  z    cos  cos  x  cos  sin  y  
 sin  cos  sin  cos    x   y   sin 2  cos    x   z   sin  cos  sin  cos    y   x  
 sin 2  sin    y   z   cos 2  cos    z   x   cos 2  sin    z   y 
 r    sin  cos  sin  cos  z  sin 2  cos  y 
 sin  cos  sin  cos  z  sin 2  sin  x 
 cos 2  cos  y  cos 2  sin  x

r      cos 2   sin 2   sin  x   cos 2   sin 2   cos  y 

 sin  cos  sin  cos  z  sin  cos  sin  cos  z

r     sin  x  cos  y

r    

     cos  cos  x  cos  sin  y  sin  z     sin  x  cos  y  

 cos  cos 2    x   y   cos  sin 2    y   x   sin  sin    z   x   sin  cos    z   y  
 cos  cos 2    z   cos  sin 2     z   sin  sin    y   sin  cos     x  
 sin  cos  x  sin  sin  y  cos   cos 2   sin 2    z

    sin  cos  x  sin  sin  y  cos  z

    r

  r    sin  x  cos  y    sin  cos  x  sin  sin  y  cos  z  

r   :   sin  sin 2    x   y   cos  sin    x   z   sin  cos 2    y   x   cos  cos    y   z  
 cos  cos  x  cos  sin  y  sin   cos 2   sin 2    z

  r  cos  cos  x  cos  sin  y  sin  z

  r  

 r    
     r
  r  

Elementos de caminho:
Ao longo do raio com r  variável,   cte e   cte

dx  sin  cos  dr ; dy  sin  sin  dr ; dz  cos  dr

d r  dr  sin  cos  x  sin  sin  y  cos  z   dr  r

d r  dr r  d r  dr

Ao longo do cilindro com   variável; r  cte e   cte

dx  r cos  cos  d ; dy  r cos  sin  d ; dz  r sin  d

d   rd  cos  cos  x  cos  sin  y  sin  z   rd

d   rd  d   rd

No caminho   variável; r  cte e   cte

dx  r sin  sin  d ; dy  r sin  cos  d ; dz  0

d   r sin  d   sin  x  cos  y   r sin  d

d   r sin  d  d   r sin  d

Em síntese:

d r  dr r  d r  dr
d   rd  d   rd
d   r sin  d  d   r sin  d

Caminhos:
R

r   dr  R  segmento de reta
0


  R  d   R  semi-círculo de raio R
0
2
d   R sin   d  2 R sin 
0
 círculo de raio R sin 

Elementos de área:

d r d   rdrd r    rdrd   ndA  rdrd

d  d   r 2 sin  d d     r 2 sin  d d  r  ndAr  r 2 sin  d d r
d  d r  r sin  drd  r  r sin  drd  ndA  r sin  drd

Áreas:
 R
R2 1
A o    rdrd     R2  área do semi-círculo
0 0
2 2
 2 
Ar  R  R 2   sin  d d  2 R 2  sin  d  4 R 2  área da esfera
0 0 0
R 2
A o  sin    rdrd   R
2
sin   área do cone
0 0

Área do cone

2 R sin 
Alateral   R 2   R 2 sin 
2 R
 Áreas de superfícies Figura da superfície

Semi-círculo de raio R

1
A o   R 2
2

Semi-círculo porque o  só varia até 

Esfera

Ar  R  4 R 2

Cone

A o   R 2 sin 

Elemento de volume: dV  d r 
 d  d  r 2
sin  drd d r        r 2 sin  drd d   r   r  então:

dV  r 2 sin  drd d

Elemento de volume com simetria em  : dV  2 r 2 sin  drd

Elemento de volume com simetria em  e  : dV  4 r 2 dr

R  2 R  2
R3 4
Volume esfera: V    r sin  drd d   r dr  sin  d  d   2  2 então V   R3
2 2

0 0 0 0 0 0
3 3

d r  dr r ; d   rd ; d   r sin  d

Síntese: ndAr  r 2 sin  d dr ; ndA  r sin  drd ; ndA  rdrd
dV  r 2 sin  drd d