PUBLICACIÚS D A R E A L A C A D E M I A G A L L E G A

ALFONSO R. CASTELAO

MVMOai5/^0 =
DlBVXO-hVMO
RÍSTEeo^^
CARLICATVQA

r A A Q Z O - 192LO

LITOGRAFIA B IMPRENTA ROEI., S. A.

A C R U Ñ A
J
I

PUBLICACIÚS D A R E A L A C A D E M I A G A L L E G A

ALFONSO R. CASTELAO

DIBVXO-MVMO

CAR-IGATVQA

eONPERENeiAS

LITOGRAFIA E IMPRENTA ROEL, S. A.

A C R U Ñ A
 C a r i c a t u r a de Castelao

(Obsequio de D.a E n c a r n a c i ó n López, viuda de Barreiro)

 VERBAS LIMIARES

Real Academia Gallega conserva como pre-

ciada xoia nos seus arquivos, por d o a z ó n xe-
nerosa do ilustre e sempre lembrado a c a d é -
mico de n ú m e r o don R a m ó n Villar Ponte, o
man iscrito dista conferencia, proferida pol-o
que f o i t a m é n sea esgrevio membro numera-
rio don Alfonso R. Castelao na e s p o s i c i ó n
das s ú a s obras, celebrada na cibdade da Gru-
ñ a o ano de 1920. N o n era xusto n i n atinado
manter por m á i s lempo no i n pace do olvido
tan interesante traballo, inserto no x o r n a l
A Nosa T e r r a daquela data de xeito parcial
e sin os espresivos e certeiros dibuxos que
ilustran o texto. A p u b r i c a c i ó n í n t e g r a viña
aconsellada non s ú m e n t e pol-a outa calidade
do estado e pol-a s ú a esencia vixencia, mais
t a m é n pol-o seu valor de mostra cloada p r a
escrarecer unha vela importante do ideario
estético do xenial artista rianxeiro. E inspi-
rada nisas c o n s i d e r a c i ó s , a Real Academia Ga-
llega t o m ó n por uninlmidade, en xunta xene-
r a l ordinaria, o aoordo de incruilo na serie das
s ú a s p u b r i c a c i ó s , c o n c e d é n d o l l e preferencia na
orde de i m p r e n t a c i ó n , e d i s p o ñ é n d o se res-
pete a ortografía do o r i x i n a l .
Mais non abondaba a maturidade clise
a c o r d ó pra que a vonfacle da Academia aca-
dase p r e ñ a s a z ó n ; pois facíase preciso contar
coa de quen. por hercio espritoal d í ñ a m e n í e
recibido e ostentado, Uña a facultade de auto-
rizar a s ú a e x e c u c i ó n : a respetable viuva do
autor, d o ñ a Virxinia Pereira. Inda ben n o n
chegóu a ela a prega que nise senso He f o i
dirixida. d i ñ ó u s e c o n c é d e l a en carta enviada,
ó Presidente, chea de emocionada galeguida-
de; pois, n o n l i m i t á n d o s e a elo, d e c r i n ó u en
favor da Academia, con xesto exemplar, todo
outro i n t e r é s que n o n fose o de ver sair do
prelo a p r o d u c c i ó n do seu inesquecible con-
sorte. Quede eiquí, pol-o tanto, espresa cons-
tancia e p ú b r i c o testemoio da fonda gratitude
que ista c o r p o r a c i ó n a c a d é m i c a lie debe.
C ú b a s e a Real Academia Gallega de ren-
der, co gallo da p u b r i c a c i ó n dista o b r i ñ a m o -
nográfica, u n homenaxe de emocionada e viva
lembranza ó seu autor, que soupo c o b r i r goa
b r é t e m a do sorriso as merguranzas do cora-
z ó n de Galiza, tan afondada sempre no seu
propio c o r a z ó n . E quere t a m é n que fique
avencellado ó seu nome, como sempre o esti-
vo i e s t a r á , o nome da nobre e fidel compa-
ñ e i r a da s ú a vida.
'^'enoras e señores.

M AIS que unha a u t o c r í t i c a quero darvos u n

feixe d'elementos p r a que poidades criticar
o meu Arte. N o n v e ñ o buscando gaban-
zas n i n loubanzas, anque fosen merecidas, e pol-o
que poida i m p o r t a r m e a m í n , compre que vos t r a -
duza unhas verbas do gran humorista inglés Ches-
terton.
«Canelo u n home necesita seré conceptuado é cer-
tamentc mellor que o sexa sobor d'alguns m é r i t o s
ou talentos que realmente n o n ten. E n t ó n a sua va-
nidade repousa m á i s ou menos fonda; é somente u n
e r r o r de feito com'o do home que e r é herdar sangue
real, ou pensa que ten u n sistema infalibel pra Monte
Cario. O m é r i t o i r r e a l n o n corrompe u i n falsifica
os m é r i t o s reales. O home é vano co-as virtudes que
non t é n podendo seré h u m i l d e co-as virtudes que
t é n . As suas cualidades verdadeiramente boas re-
pousan na sua inocencia p r i m o r d i a l : n o n pode velas
n i n c o r r ó m p e l a s . Se o pensamento d'un home está
e r r ó n e a m e n t e cheo co-a idea de que é u n gran vio-
linista, iso n o n lie p r i v a de que sexa u n home de bien;
m á i s se algunha vez o sen pensamento está inzado
co-a idea de que é u n home de ben, a x i ñ a d e i x a r á
de sel-o.»

Ollade, pois, o m a l que me podedes facer.

— 7 —
 i. H U M O R I S M O

E u t e ñ o u n amigo enterrador n ' u n cimeterio de

cibdade. Iste meu amigo n o n é, de certo, amigo
m e u : é s ó m e n t e u n ouxeto d'esperencia, u n coelliño
de Indias. U n enterrador sabe sempre moitas cou-
sas e cont-as con h u m o r i s m o . U n enterrador de cib-
dade que dispe e descalza os mortos p r a encher as
tendas de roupa vella, ten de seré home que He com-
pre a u n humorista. U n enterrador que saca, boa sol-
dada co ouro dos dentes das caliveras, t i ñ a de s e r é
meu amigo.
Iste enterrador tense por home de ben é c ó n t a m e
cousas t r á x i c a s que i'an r i r , e c ó n t a m e cousas de
r i r que arrepian, é co-as sorpresas da sua conversa
fuxen as horas sen decatarme.
Boeno. O c o n t ó f o i que certo d í a collín c a r o c i -
meterio e atopei 6 enterrador u n p o u q u i ñ o n o n sel
c ó m o , e dispois de falarmos moito, d í x o m e que me
t i ñ a de contar, en segredo. unha cousa, sempre qu'eu
fose home de ben e amigo leal, E u fiquei u n pouco
encorado pol-o medo á sorpresa descoñecida, e dis-
pois de collerme pol-o hombreiro e arrechegarme os
seus beizos podres á m i ñ a orella, d í x o m e p a s e n i ñ a -
mente:
—Atopei uns papeles n'unha caixa!... , N ' u n h a
caixa que n o n sel de q u é n s e r á . O esquelete t i ñ a na
calivera u n olio de vidro que me fitaba con senrei-
ra... e na m a n t i ñ a istes papeles...
E o enterrador quitou d'arrentes do coiro uns pa-
peles enrugados. O enterrador n o n sabe l é r e dou-
mos a m í n , p r a , q u e ll'os lése. E r a n cachos de pe-
r i ó d i c o s e papeles de fumar, todos numerados, e
no p r i m e i r o campaban istas verbas:

Memorias d'un esquelete

 Aquela letra era traballosa de l é r i-estaba feita
c'un garabullo. A tinta non sei o que sería n i n q u i -
xen decatarme do qae poidera seré.
Cando rematei a leutura xa escomenzara o antre
fusco e lusco e o enterrador, m o i amocado, x u r o u que
se n o n fose p o r D é o s i ñ a o esquelete i-escacháballe
a calivera c'un sacho.
D e s p e d í n m e d'el e cando xa i ñ a pol-a estrada, ca-
m i ñ o da cibdade, o i n que me chamaba a berros
dend'a porta do cimeterio :
— ¡ Ova, v e ñ ' a c ó !
E dispois q u e d i ñ o e m o l s o l e r m i ñ a m e n t e :
—Vostede q u ' é m é d i c o ¿ n o n s a b e r í a onde mer-
can olios de v i d r o ?
Por u n peso trouxen pr'a casa, a d e m á i s d'os pa-
peles, a calivera e o olio de vidro.
As memorias do esquelete é o que vos vou l é r .
Escoitade, pois, a u n home do outro mundo, pre-
gándovos, por adiantado, que n o n me fagades solida-
r i o das suas ideas.
Ala v a y :
«Eu n a c í n , medrei e fíxenme home, e u n b ó d í a
e n f e n n ó u s e m e u n olio, F u n os m é d i c o s e l a m b é -
ronme unha manchada de cartos e no remate de
contas o olio sandar sandou, pero q u e d ó u m e grolo.
Por aquil tempo t i ñ a eu u n galo tan amante que
viñ a comer na m i ñ a m á n . C h a m á b a l l e Tenorio.
Estando eu agachado c'os graus de m i l l o n a cunea
das mans, veuse cara m í n , p a s e n i ñ a m e n t e , tripando
a t é r r a con aquel de s e ñ o r ó n . P l á n t a s e diante de
m í n , ergue o pescozoi p r a fitar de perto, cicais b u l -
ronamente, aquil meu malfadado olió grolo, e ca-
b i í a n d o que s e r í a cousa de manxar, a x e i t ó u m e u n
peteirazo tan ben d i r i x i d o que me deixou torto. Ago-
ra si, os médicos, dispois de l a m b é r e n m e outra man-
chada de cartos, p u x é r o n m e u n olio de vidro tan
ben imitado que b u l í a e todo.

9 —
 ¡A cantas mulleres engayolei chiscándolle o pilo
de v i d r o ! . . .
M o r r í n antre cobertores como m o r r e n a cotio os
b ó s homes e ben afeitado e ben peiteado e co meu
traxe dos d í a s de festa —que por certo levoum-o
enterrador ó siguente d í a d'enterrarme— fun p r a
debaixo dos terrons sen que n i n g u é n se lembrase de
quitarme o olio de v i d r o .
Deitado na m i ñ a caixa de pino repousei m o i t í s i -
mos días, tantos que p e r d í n a conta. A p o d r e c í n a x i ñ a
e os poneos d í a s d'enterrado escomenzaron os ver-
mes a faguerme c ó c b e g a s .
Compre dicir q u ' e l q u í non está permitido presen-
tarse en sociedad e con farrapos de carne fedehta
apegados nos hosos, pois os esqueletes, que n o n ven
n i n comen, ulen t a n ben com'os vivos; así é que na-
mentras os vermes n o n m a n x a r o n a pouca freba
que trouxen, n o n puden erguerme.
Foi unha noite de luar cando s a í n da cova por
primeira vez. T r a b a l l i ñ o c u s t ó u m e desentoller as
pernas e cando m ' e r g u í n e botei a calivera fora da
t é r r a , fiquei pasmado... A q u i l olio de vidro que n o n
me s e r v i r á na vida m á i s que p r a n o n pasar por
torto, s í r v e m e agora pra ver...
Tolo de contento quitei o olio, dinlle catro bicos
e volvin-o a p o r no seu sitio.
D'un pulo b r i n q u e i da cova e fun car'o rueiro
d'esqueletes.
Os esqueletes son tan parvos com'as persoas.
Abonda decir que n o n pensan m á i s qu'en beilar.
Fra m í n todol-os esqueletes son o mesmo. P á s a -
me n'este mundo de liosos o que me pasaba no o u t r o
c'os negros, que todos eran igoales. E n troques iles,
antre sí, coiiécensc m o i ben. Debe seré porque iles
son cegos i-eu vexo.
Parto de vel-os beilar com'os osos ó son da

— 10
 « d a n z a macabra>/ de Saint Saéns, afasteime do ruei-
r o e reparei n'un esquelete qu'estaba sentado n'unha
campa e que tiñ'a calivera ladeada (eispresión de
tristura e m e l a n c o n í a n'este m u n d o ) . Chegueime a
i l e fitei como na caixa dos cadriles t i ñ a acochado u n
esquelete p e q u e r r e c h i ñ o . Axiña decateime que era u n
esquelete de muller e i n q u i r í n agarimosamente:
— ¿Vostede s e r á algunha m u l l e r das que mataron
en Osera, Nebra ou S o f á n ?
—Non, señor, n o n —respondeume—. E u m o r r í n
d'unha pena.
Dispois reparei que n'os hosos dos cadriles non
t i ñ a n i n g ú n buraco de bala.
— M o i fonda deben seré a pena! —díxenlle.
—Sí, s e ñ o r . E u m o r r í n namorada do home que
apodrece debaixo d'esta pedra.
E ollando a pedra l i n un epitafio en verso e pen-
durada da cruz v i n u n retrato posto n'un marco de
varilla dourada. E r a u n mozo de bigote arrichado,
fumando u n p u r o con anilla.
N o n quixen saber m á i s e funme deitar.

N'estes d í a s hay moitos enterros. N o n sei se ha-

b e r á andado, pois r e v o l u c i ó n n o n debe habel-a co-a
c o b a r d í a que t e ñ e n os vivos. Cicais haxa folga de
médicos, anque n o n coido que os m é d i c o s poidan
i n f l u i r na mortandade.
A c a r ó n de m í n enterraron un, e pra sair de d ú -
bidas peteille na sua caixa.
— ¿ H a y andado na cibdade?
— ¡ E u que sei! —respondeume unha voz coma
de home que tivese a boca che a de papas. (Debe
ter xa podre a l í n g o a ) .
— ¿ E logo vostede n o n sabe de q u é morreu?
— ¡ E u pegueim'un t i r o !

il
 D é r o n m e ganas de r i r , pero n o n puden. Os es-
qneletes n o n r i n a c a c h ó n . O bandullo é a fonte da
gargallada e sen bandullo n o n pode habere garga-
llada.
— ¿ E logo i l h a b e r á folga de m é d i c o s ?
— N o n hay folga, non, pois denantes d'enterrarme
u n m é d i c o , arremangado, abreume a cachola c'un
serrón.
—Adeos, logo, c o m p a ñ e i r o , e que apodrezas con
felicidade.

Por pasal-o tempo f.un ó cimeterio c i v i l . Alí n o n

se beila; alí todo é serio. Cando entrei fumne cara
u n fato d'esqueletes qu'estaban escoltando a leria
d'unha calivera que t i ñ a u n buraco n'unha sen. As
suas verbas tíñaos a todos co-a boca aberta; pero
na medea hora qucstiven escoitand-o n o n puden
tan siquera a p a ñ a r unha idea. A q u i l suicida tiña
u n so ideal: a R e p ú b l i c a .
E u no mundo t a m é n fun u n pouco republicano
anque nunca pensei que a R e p ú b l i c a fose d'ahondo
pra gobernar E s p a ñ a .
O que m á i s me ñ r e u d'aquela xente f o i que n o n
quixesen falar galego, ainda sabendo que os esquele-
tes n o n poden falar ben o castelán. N o n ten volta
que d a r l l e : sen gorxa n o n pode pronunciarse a «j»
nin a «g».
Oindo decir que o progreso vai car'a unidade to-
mei a parola pra decir que o progreso i ñ a car'a har-
m o n í a e que se o progreso fose cara isa unidade an-
tipática, antiestética, antinatural e criminal, por r i b a
do progreso está a p e r f e i c i ó n e que nos, os galegos,
por u n desexo de perfeición e por unha diniclade
que xa vai sendo dinidade persoal n o n d e b í a m o s
querer que na fala dos nosos a b ó s se eispresase so-
mente a incultura que He debemos o centralismo.

12
 N'aquil intre esquecime que n o n era home n i n
suxeto de dereito. ¡Ay ! E n xa m o r r í n e non son
nada e a í n d a hei seré menos cando a t é r r a me coma
de todo. Gomprendendo qu'era no mundo dos es-
queletes, volvín a decir:
— ¿ C ó m o queredes falar castelán se non tendes
gorxa ? i
Aínda non rematara de ceibar a derradeira verba^
cando u n esquelete outo e forte turrando por m í n
afastoume d'aquila xuntanza.
—Vostede facer m a i falar con oitocentistas.
¡ E r a u n inglés que talaba galego!
Camiflo da m i ñ a cova fun cavilando que ser so-
mente republicano é coma ter a p r o f e s i ó n de D i p u -
tado a Cortes.

Son m o i amigo do inglés. Xuntos paseamos m o i -

tas veces. Onte s a í m o s do cimeterio e fomos pol-a
estrada talando de m i l cousas; por certo que u n
mozo que i ñ a tocando no a c o r d i ó n u n paso-doble
ñ a m e n g o , 6 vernos, guindou co escorrenta-porcos
(así lie chamaba eu cando vivía) e fuxeu com'un
lóstrego. O inglés e m á i s eu c h o u t á b a m o s pra botar
fora a risa que tifiamos na i-alma.
Voltand' ó cimeterio talamos da t é r r a .
¡Moito falan da t é r r a os vivos! Unha cousa é
a t é r r a e outra cousa é a paisaxe. Pr'os vivos a
t é r r a é unha cousa ben fermosa por certo; pr'os
morios a t é r r a son as tebras. E u p e n s ó que n o n
m o r r e r í a m o s se a t é r r a n o n precisare de nos pra
dar regalía os que van nacendo. A t é r r a quer cou-
sas podres p r a botar h e r b i ñ a s e floriñas e lucirse
á conta dos apodrecldos.
Seique f o i M a r í a Guerrero que n'un intre de cursi-
l e r í a e pra engayolar á u n fato de galegos parvos,
doulle u n bico á unha manchada de t é r r a galega.

13
 ¡Mellor fora que bicase a codia d'un pino ou a
tona d-TLin carballo! X t é r r a galega metida n'unha
ola é com'a t é r r a pastelán. p o ñ o por caso de com-
paranza. Os i r m á n s pinos e os i r m á n s carballos,
qu'ha tragar a t é r r a , isos sí que son galegos.

Acabo de descubrir un gran defeuto no inglés.

O descubrimento custoume unha fonda pena. Pa-
rece mentira qu'unha i-alma tan ergueita e tan i n -
telixente t e ñ a u n h u m o r tan pouco noble.
O inglés ven a buscarme cuaseque todol-os d í a s
á m i ñ a cova, e coma en son n u g a l l á n p r a erguerme,
i l entretense talando e xogando co esquelete d'un
r a p a c i ñ o que repousa cabo de m í n .
011 ade que clás de xogo e n t r e t i ñ a ó inglés.
D á b a l l e u n guindamazo na calivera ó rapaz e
t i r á b a l l e con ela o c h á n , e dispois p o n í a s e a choutar.
O p r o b é do esqueletiño cacheaba a lentas a cali-
vera e dispois p o ñ í - a no sen sitio dicíndolle ó i n g l é s :
— ¿ Q u é mal He fixen en? ¡ E s t é á s e quedo!
O inglés p r o m e t í a estarse quedo e a x i ñ a volvía á
guindarlle co-a calivera ó p r o b é esqueletiño. E a s í
fixo moitas veces.
Eu cando t a l repare! a r r e p ú x e n m e o inglés, que
me responden f r í a m e n t e :
— M i n divertirme moito. M i n sentir n o n estar no
outro mundo p r a dar o rillote unha esterlina.

No m u n d o os obreiros queren as patacas bara-

tas, os labregos queren a suba das patacas, e hay
homes que n o n viven das patacas. E i q u í as patacas
non son problema n i n g ú n ; mais pol-o que fumos no
mundo respeuto as patacas, d i v i d í m o n o s en duas
castas. ;

— 14-
 Hay no camposanto u n pataqueiro que m o r r e u
cuaseque de fame e que oxe ten mausoleu de m á r -
more. F o i home de gran merecimento na vida; mais
agora é insorportabel en forza de coidar que non
n a c e r á no mundo qiien-o aventaxe coma poeta.
Outro esquelete de mausoleu de m á r m o r e f o i u n
americano que, tarto d'engayolar os indios do Chaco
con adoas de vidro, m o r r e u en arrecendor ele santi-
dade, deixando cartos p r a escolas e Hospitales. O sen
mausoleu ten no perneo de todo u n símbolo! de Ca-
ridade en figura de ama de c r í a . Iste f i l á n t r o p o
conserva a í n d a u n b i s o ñ é que me fai choutar de
risa.
O f i l á n t r o p o e mail-o poeta t e ñ é n m e nioita senrei-
ra. O f i l á n t r o p o d i que o poeta n o n fixo m á i s que
macanas ( s u p o ñ o que q u e r e r á dicir versos). O poeta
d i que o f i l á n t r o p o f o i unha besta, d'isas que

« sobre o ben e o m a l
consultan simplesmente o Código P e n a l » .

O poeta non é ben asisado. Anda sempre p i -

dindo unha calivera emprestada ,pra recitar o m o -
nólogo de Hamlet, e ainda fai outras t o l e r í a s m á i s .
O f i l á n t r o p o n o n fai n i n d i nada que mereza con-
tarse. Sen cartos, ten mortas todal-as suas aitivi-
dades.

Agora xa sei p o r q u é o inglés t í ñ a m e tan grande

estima. ¡Xa o vexo! Pideume emprestad-o o l i o ;
mais en con m o i a l o u m i ñ a n t e s verbas e con m o i
boas razons, díxenlle que n o n l i o emprestaba.

- 15 -
 Debaixo d'imha cruz de pau m a l pintada de fe-
rruxe, lepousa u n esquelete que, según í'ala, foi tan
desventurado no outro mundo como é feliz n'este.
—Eu era criada de servir — c o n t ó u m e — . Anque
non era bunita t i ñ a mooedade. U n d í a c a í u m e u n
dente e certo demo de señorito qu'andaba f a c é n d o -
me as beiras o f e r c é u m e cartos p r a que fose 6 den-
tista. Mireime no espello e a x i ñ a c o m p r e n d í n canto
me afeaba aquil p ó r t e l o na boca, e tanto esgarabe-
l l o u aquil señorito na m i ñ a t o l e r í a moza que dei-
xeime agarimar e p u x é r o n m e o dente... j A y ! , aquil
dente custoume u n f i l i o ; aquil filio custoume o creto
e canto t i ñ a de boa moza. C a í n a rolos e atopeime
co-a morte, sen saber o que era u n traxe de seda
n i n u n grolo de c h a m p á n . Fea vivín, mallada e ba-
tida; agora podo d u r m i r .
Ista sinxela leria d e i x ó u m e amayado.

L é m b r o m e que sendo eu rapaz chegou meu pai

d ' A m é r i c a . O p r o b é non trouxo m á i s que mis bor-
ceguins vellos e u n t a r r o amedeado de bicarbonato;
viña enfermo e m o r r e u a x i ñ a .
Sempre chorei o fracaso de meu pai que, na
m i ñ a a d e m i r a c i ó n de filio, tiven pol-o m á i s bó, arris-
cado, intelixente e forte do mundo enteiro. A q u i -
las t é r r a s lonxanas que zugaron a vida de meu pai
foron arreo maldecidas por m í n . Meu pai era d i ñ o
de voltar san e m i l l o n a r i o .
Onte no rueiro t a l á b a m o s das nosas vidas e cbe-
g ó u m e a vez de contar a m i ñ a . A í n d a n o n remata-
r a de contal-a cando u n esquelete, d'ises esqueletes
que parecen parvos, e r g u é u s e coma u n lóstrego e
doume tan forte apreta que me r o m p e n una costela.
— ¡ Era meu pai!

- 1 6 -
 Con certo esquelete que trouxo na cachola u n l i a
biblioteca enteira, talamos de moitas cousas e de
todas sabe moitoi o meu amigo. De todas sabe m o i -
to, menos do que é o humorismo. Cando chegamos
ñ a s nosas conversas a tal punto, o meu amigo f a i
catro ou cinco funambulismos filosóficos, estudia o
humorismo dos grandes humoristas, fuxen as horas
e no remate de contas ficamos sen saber migalla do
asunto. As veces parece que vai chegar á definición
e de súpeto engadella m á i s o fío.
U n esquelete ten de ser humorista e u n esqueleíé
galego moito m á i s ainda. U n galego é sempre soca-
r r ó n ou humorista e a s o c a r r o n e r í a é o humorismo
dos incultos así coma o humorismo é a socarrone-
r í a dos cultos. U n esquelete galego que trouxo unha
biblioteca na cachola d e b í a definir o humorismo e
non-o define e según d i n o n houbo n i n g u é n que o
definise ainda.
Eu, que non trouxen m á i s de tres ou catro libros
na cachola, p ó ñ o l i e enxemplos coma istos:
U n r a p a c i ñ o p e q u e r r e c h i ñ o escacha unha botella
d'aceite ñ a s pedras da r ú a e o p r o b i ñ o chora... U n
home gordo, dend'a porta d'unha tenda, olla ó rapaz
e rise. ¿Cal das duas figuras irintresa m á i s ó h u -
morista ?
Pol-a porta d'unha irexa saen dous noivos aca-
bados de casar. A noiva ¡ m a l p o c a d a ! n o n p o d é
tapar u n h í n c h a z o de sete meses. N a porta da
irexa hay moita xente. U n h a muller gorda abanea
o bandullo co-a risa. U n home atafeg'a risa c'un
p a ñ o na boca. U n h a m u l l e r torce o fociño pra r i r e
de medeo lado. U n home, que ten u n libro clebai-
xo do brazo, olla sereo a escea. U n h a m u l l e r do
pobo ten a cara triste. Outra muller, t a m é n do
pobo, enruga o nariz e rosma pol-o baixo verbas
coma ista: ¡ sinvergonza! ¿ Q u é n d'ista xente é h u -
morista? • , ;

— 17 —
 U n m é d i c o cachea o bacilo de Kock no esputo
d'un sen amigo e de súpeto ergue a testa, respira
forte, a c a r i ñ a o microscopio e d i , suspirando: i ato-
peino! ¿ P o d e seré M e home humorista?
Vestir u n r a p a c i ñ o de toureiro ou de m i l i t a r no
antroido, ¿ p o d e ser humorismo?
Direille... direille —contesta sempre o sabio es-
quelete; e non me d i nada.

E u ben p o d í a escribir algo sobor da Santa Com-

p a ñ a ; mais o pobo galego ficaría sen u n misterio
n'as noites d'inverno cand'o m a x í n ferve na cachola
com'o caldo no pote. N o n ; eu calarei coma u n h a
estoa.
O que ando, con morios que perd'a cor das m e i -
xelas, q u ' e n ñ a q u e z a e que m o r r a . A Santa Compa-
ñ a fai falla ñ a s c o c i ñ a s mornas o redor da lareira,
cando zoa o ..vento n'as tebras da noite.

Oxe meu pai, c'un lagarto apreixado n'as mans,

f a l ó u m e d'este xeito:
— T e ñ o qu'ir ó San A n d r é s de Teixido p r a cum-
p l i r unha oferta que fixen. A m i ñ a i-alma ten qu'en-
carnar n'este lagarto e moito tardarei en voltar. Re-
c o m é n d o c h e que n o n deixes de olio a m i ñ a cova e
de vez en canelo botes unha ollada ó meu esquelete,
pois t e ñ o u n vecino coxo e pode roubarme unha
perna.
Dende fai l e m p o v e ñ o reparando que u n home
de carne e hoso sae d'unha campa, gabea pol-a pa-
rede do cimeterio e foxe car'a cibdade. D'alí á duas
ou tres horas y o l t a p r o cimeterio e n s u m í n d o s e n ' u n
decir a m é n debaixo da t é r r a . A p r i m e í r a vez qu'eu

— 18 —
tal reparei non q u e r í a dar creto ó meu o l i o ; mais
o caso repitéuse moitas noites arreo.
Unha noite p ú x e n m e o axexo agardando que x u r -
dise da t é r r a e fun d e t r á s d'él. Correr c o r r í a o con-
danado; mais eu, e s c o r r é n d o m e pol-as sombras d'os
muros, non quitei o olio d'enriba d'él. Chegou ó
burgo m á i s p r o b é da cibdade e p a r ó u s e diante d'unha
chouza entrando dispois n'ela por unha rendixa da
porta. E u s u b í n 6 tellado e saltei á horta que daba
d e t r á s da chouza, e por u n b u r a q u i ñ o puden fitar
a escea m á i s arrepiante que poidera maxinarse. U n -
ha l a m p a r i ñ a d'aceite alumeaba mornamente a cari-
ñ a fraca i-encoveirada d'unha rapaza que clurmía
n'tm leito m i s é r r i m o . O pantasma chegóuse a ela
i-estivo unha chea de tempe c'os beizos pousados
no pescozón da rapaza.
Cando s'ergueu tiñ'a boca ourelada de roxo, na-
mentras no pescozo da rapaza c o r r í a u n fío de san-
gue e na pele da sua c a r i ñ a fraca arrupiaba a b r á n -
cura da morte.
A q u i l pantasma era u n v a m p i r o .
N o siguente d í a o pantasma chuchou o derradei-
ro sangue que p o d í a dar a p r o b é rapaza. Cando
a í n d a estaba quente a badalada da unha no cam-
panario da irexa, ouvearon os cans ventand'a morte.
O vampiro siguen chuchand'o sangue de m á i s víc-
timas, que i ñ a n morrendo com'as l á m p a r a s d'aceite
chuchadas pol-os morcegos.
Quixen saber q u é n fora o vampiro no mundo dos
homes e f u n l é r o sen nome de bronce no rico m á r -
more da campa. O nome so a b o n d ó u m e : F o r a u n
canalla que roubaba p r a dar r e g a l í a o sen bandullo
de porco; dono da xusticia, roubaba dend'a sua con-
fortabel casa... ¿ P r a q u é decir m á i s ? ¡ ¡ E r a u n ca-
cique! !

19
 E u q u e r í a atopar maneira de darlle morte ó vam-
piro. Busca por eiquí, cachea por a c o l á . . . n o n
puden abranguer n'os currunchos do m a x í n unha
boa i ñ o r m a pra matal-o e quixen falar co esquelete
que t r o u x o unha biblioteca na cachola, p r a ver se
me daba luces a sua conversa.
—No vampirismo eren moitos pobos e hay m o i -
tas probas xudiciaes de a p a r i c i ó n s de pantasmas que
chuchan sangue das persoas • mais eu p e n s ó que n o n
se debe dar creto a semellantes contos. F u x i r o n os
tempos en que o verdugo queimaba os cadavres sos-
peitosos de vampirismo e oxe n o n se p e r m i t i r í a en
n i n g ú n p a í s espetar unha estaca no c u r a z ó n de n i n -
g ú n cadavre.
O meu amigo, cheo de cencía oficial, m o q u e á b a s e
das xentes sinxelas que eren nos vampiros. E u gar-
dei o meu segredo pra non pasar por parvo e seguin
perguntando s o l e r m i ñ a m e n t e :
— ¿ E hay sabios no m u n d o que eren no vampi-
rismo ?
—Hainos. A fundadora cía T e o s o f í a fala d'iso e
conta moitos feitos d'esta cías. N ' o seu l i b r o Isis
sin velo, de sona universal, acollé a e s p l i c a c i ó n do
f e n ó m e n o p o r causas físicas, anque descoñecidas, que
e m p r e g ó u a escola h i p n ó t i c a do francés Pierart. Se-
g ú n ista escola cando u n m o r t o aparente estivo m o l
apegado á materia e foi na vida u n malvado, o corpo
astral, envolto no doble etéreo, sae da sepultura con
obxeto de m a n t é r ó físico con sangue que chucha
ñ a s persoas vivas, e d'esta maneira perpetuare o es-
tado cataléptico do sepultado. O corpo astral co-
munica o sangue por u n medio que a í n d a n o n se co-
ñ e c e ; pero esperan qu' algún d í a o espliquen as cen-
cías psicolóxicas.
— ¿ E vostede n i n tan si quera ten d ú b i d a s ?
—Eu, que son home ben asisado, n o n creo; anque,
de certo, fanme cabilar certas cousas, como son as

-20 -
Primeira p á x i n a do orixinal a u t ó g r a f o da conferencia de Castelao
morles aparentes e o í'eito de h a b é r e n s e atopado
cadavres que aincla t i ñ a n as carnes moles, os olios
abertos, o coiro sonrosado, a boca e o nariz cheos
de sangue, que t a m é n x u r d í a das feridas que, por
asesinato ou por axusticiamento, lie produxeran a
morte.
— ¿ E de q u é maneira se pode matar ó vampiro?
—Pois... p r a separar o corpo astral do físico n o n
hay m á i s remedio que queimar o cadavre.
N o n quixen saber m á i s . Afasteime da m i ñ a b i -
blioteca e f u n pensando pr'os meus adentros: «Vam-
piros hainos; pois logo, pol-o sí ou pol-o non, de-
b í a n queimar a. todol-os caciques. Os caciques son
capaces de facérense os mortos p r a seguir vivindo
á conta d'os m a l p o c a d o s . »

E i q u í dou por rematada a leutura das «Memorias

do e s q u e l e t e » . As memorias son m á i s tongas; mais
co dito abonda p r a u n decatarse do humorismo do
esquelete que t i ñ a u n olio de v i d r o .
E n q u e r í a decirvos como é o meu humorismo e
pra iso botei m a n dos papeles mercados ó enterra-
dor de cibdade, xa que a semellanza antre o h u m o -
rismo do esquelete e m á i s o meu, n o n pode s e r é m e i -
rande. Os dous temos u n mesmo fondo sentimental
e no noso espirito, ateigado d'amore á Terra, campa
u n saudosismo que nunca c h e g a r á a mesturarse co-a
retórica mediterránea.
F o i P í o Bar o ja, home de m a l humor, quen dixo
que fai falla t é r gosto a n á r q u i c o , pois os homes de
bo gosto somente aceptan o que xa e s t á aceptado e
que somente aplauden o que xa está aplaudido. Eu,
que son galego por mandato do meu sangue, n o n
p e d e r í a guindar co h u m o r i s m o herdado de meus
abós, pra entrar, sen dentes, na mesta cofradía de

21
homes de b ó gosto, que ten envenenado o ambente
das nosas c i b d á s .
O meu humorismo, que ven dos labregos e dos
m a r i ñ e i r o s (únicos donos do espirito da T e r r a ) tifia
de talar en galego, pol-a Verdade e pol-0 Arte.
E u nada teño que ver eos chamados humoristas
h e s p a ñ o l e s , que, pol-o visto, s e m e n t é son os de Ma-
d r i d . A guitarra é h e s p a ñ o l a ; a gaita é galega. E u
son galego com'a gaita. Dende logo eu n o n podo
transixir c'uns homes que se r í a n do cesante e do
mestre d'escola cando na Francia se r í a n do b u r g u é s .
Apa e B a g a r í a son catalans; eu quero s e r é galego.
Se o humorismo fose u n Arte no que coupesen
clasificacións, os humoristas h e s p a ñ o l e s f i g u r a r í a n
ñ a s partes m á i s baixas da escala, xa que a sua co-
micidade de cepa flamenga, xustifica ise d e s d é n que,
según Sacha Gutry, sinte tod-o mundo pol-o que o
divirte. E u non pretendo divertir a n i n g u é n ; e co
dito sobor do meu h u m o r i s m o ahonda p r a entrar
de cheo no que eu entendo que debe s e r é a carica-
t u r a e o dibuxo h u m o r í s t i c o .

22 —
 II. DIBUXO HUMORISTECO

C h á m a s e decote caricatura a todo dibuxo h u -

m o r í s t e c o ; mais en t e ñ o a caricatura por cousa m o i
diferente do que é o dibuxo h u m o r í s t e c o . Cicáis
poida serse caricaturista sen ser humorista. A ca-
ricatura é u n xeito novo de d e s e ñ o : u n Arte que
nasceu en Munich á medeados do século derradeiro.
E n troques pode serse dibuxante humorista sen aco-
llersie á téinica nova n i n tan siquera ó impresionis-
mo da l i ñ a : os dibuxantes ingleses t e ñ e n aincla os
olios postos na Inglaterra de fins cío século X V I I I .
O humorismo ten a sua capital en Inglaterra. A
caricatura ten-a en Alemania. O dibuxo h u m o r í s -
tico —tal coma en p e n s ó que debe seré— cicáis a
t e ñ a na Francia.
Os ingleses, tendo no espirito o mellor h u m o r do
mundo e tendo a d e m á i s u n dominio g r a n d í s i m o do
desieño, esqueceron, cicáis, que todo Arte, coma todo
idioma, é movimento que n o n escacha nunca as suas
c a r a u t e r í s t i c a s nacionaes. Os dibuxantes ingleses, no
tocante o dibuxo, viven enquistados n'un dogmatismo
a c a d é m i c o que aplaca moito o sen ergueito h u m o -
rismo.
E n p e n s ó que u n humorista dibuxante —coma
todo humorista— ten de seré b ó observador e b ó
psicólogo e pol-O' mesmo impresionista. Esplicarei-
me. O dibuxante p u r o fit'as cousas que a l o u m i ñ a n
a sua retina ou o seu gosto artístico según a R e t ó -
rica ou a P o é t i c a que leve na i-alma, e represent'as
cousas vistas ou maxinadas tal com'as ven ou ma-
xinou. As veces o dibuxante p u r o t a m é n representa
cousas grotescas ou anormales, e n o n por iso é h u -

-23 —
morista: no grotesco e no anormal —coma d i u n
moderno escritor— pode eisistir a estética, pois «a
estética é a concencia do Arte, asi coma o artista
é... a sua v o u n t a d e » . O dibuxante humorista f a i
algo m á i s : diante da vida o seu senso crítico vai des-
irangullando canto fita e dispois de descompor e ana-
lizar, esterioriza o seu análisis a m o s t r á n d o n o s so-
mente os elementos escollidos por i l . A h í tendes
p o r q u é , u n dibuxante humorista, ten de seré i m p r e -
sionista.
Os dibuxos h u m o r í s t i c o s poden s e r é : f a n t a s í a s ,
parodias, s á t i r a s e retratos. Botando m a n de verbas
alteas p ó d e s e decir que os fantasistas crean a psi-
c o l o x í a ; os parodistas, c o m é n t a n a ; os retratistas, c ó -
piana. E a s í com'a p a n t a s í a n o n busca o r i d í c u l o ,
s e n ó n que o crea, e a parodia busca o r i d í c u l o ñ a s
esceas da vida (o r i d í c u l o que non notaron os per-
sonaxes da escea), a s á t i r a perde a sua c a r a u t e r í s t i -
ca de b ó h u m o r e fire coma u n coitelo a ñ a d o . A
fantasía e mail-a parodia poden chegar á i r o n í a ;
«a sátira garda sempre u n ataque ou unha d o r » .
Poida que non sexan humorismo n i n a s á t i r a n í n
a i r o n í a ; mais con todo coido que diante das m á g o a s
da T e r r a asoballada, calquera humorista de boa cepa
galega ten de convertirse en satírico ou ironista. ¿ C ó -
mo, senón, p o d e r í a manifestar u n humorista as suas
senrelras e as suas carraxes? Dous humoristas pen-
sadores, F o r a i n e Abel Faivre, fan chorar co-as suas
esceas da miseria espiritoal de P a r í s , e calquera d i -
buxo h u m o r í s t i c o francés, a p a ñ a d o na realidad© da
vida, t e r á u n pouco de miseria espiritual; en troques
os dibuxos ingleses a b a n é a n s e antre u n pesimismo
b u r l ó n e o m á i s acougado optimismo. N ' u n p a í s
ben gobernado, onde hay d'abondo fartura, os h u -
moristas n o n choran n i n f i r e n ; por iso n o n h a b e r á
optimismo tnos humoristas galegos, enraizados na
Terra, namentras escoltemos os seus layos de dor.

— 24
E velahí tendss a r a z ó n do meu pesimismo, u n pesi-
mismo qu'eu maxino ceibaclor.
X o n quero falar eTise? malpocaclos clibuxantes .que
inzan os defeutos alíeos, d'ises fillos dos vellos e
ben esquecidos caricaturistas que d i n as persoas ben
feitas f í s i c a m e n t e : —Yostede é guapo • n o n ten ca-
ricatura...
Eu non quero, n i n t é r os raeus pés, a q u é n pense
que o grotesco na vida é o deforme. N o n ; o de-
forme somente pode facer r i r os inconscentes ou
os malvados.
Na m i ñ a p r i m e i r a mocedade, dina de «Casa da
Tro3ra», cand'a m i ñ a i-alma sofría de x a r a m p ó n e
non pensaba m á i s q u e n sair de tuno tocand'a gui-
t a r r a pol-as r ú a s , fixen os primeiros dibuxos humo-
rísticos n'unha revista p r ' americanos. A c ú s o m e de
ser eu quen don e m p e z ó a isas c a r a n t o ñ a s porcas,
a ises monicneques noxentos, a ise humorismo de
taberna que a í n d a oxe campa na mesma revista p r a
r e g a l í a dos licenciados de Universidade. Abafado de
vergonza confésome culpable e r e n e g ó da m i ñ a p r i -
meira mocedade.
O dibuxo h u m o r í s t i c o debe seré outo e p r a iso ha
de furar os nosos sentidos c m e t é n d o s e no m u n d o
interior d o m e a r á os nosos sentimentos axeitad'os
6 Ben; d'isa maneira s e r á útil. Diante d'iste Arte
non t e r á n r a z ó n os evolucionistas que consideran
todo Arte c ó m ' u n xogo a t á chegar a o p o ñ e l o a toda
iitilidade. i
Nunca puden decatarme c ó m o Taine e outros con-
sideran ó pintor de almas, e s p í r i t o s i-emocions com'
artistas inferiores (e q u é n d i p i n t o r d i dibuxante).
Iste historiador —mellor que estético— asegura que
«son observadores que naceron p r a facer novelas
i-estudios de costumes e que en vez ele ter unha p l u -
ma na m a n t e ñ e n u n p i n c e l » . E q u é m á i s d á facer
abalar o c u r a z ó n h u m á n c'unha pluma que c'un

— 25 —
pincel?... U n humorista que n o n t e ñ a haMlidade
pra escribir ¿ p o r q u é n o n ha de pintar ou dibuxar?
U n h a comedia ou u n drama n ' u n dibuxo lése d'un-
ha ollada e con iso a f ó r r a s e a t e n c i ó n . O p r i n c i p i o
formulado p o r "Spencer sobor da e c o n o m í a da forza
ten a sua aplicación n'iste caso. A d e m á i s , com'a
e i s p r e s i ó n do xesto é universal a f ó r r a n s e as tradu-
cicns, sempre malas ou impropias. P e r m i t í d e m e que
repita o que dixen xa f a i anos: « U n p i o r n o que p o l -
as suas rendixas amostra somente o ceo d i m o i t o
m á i s da fame d'un ano que u n a r t í c u l o de f o n d o » .
Pol-o que vai dito parece qu'eu n o n son amigo de
r i r , e trabucado e s t a r á quen t a l pense. E n ben q u i -
xera que o meu ente rise con isa risa dos meninos,
dos b ó s , dos sans e dos felices; mais coma h u m o -
rista galego, fondamente e sinceramente galego, t e ñ o
que afogar as m i ñ a s risas diante d'unha Verdade
que chora.
E n ben quixera, ben, poder decir con Víctor
Hugo:

«Soyon joyeux, Dieii le désirc

L a joie aux hommes atlendris.
Montre ses dents, et semble d i r é :
M o i q u i p o u r r a i mordre, je ris.»

Mais o m e u galeguismo estame sempre dicindo á

orella: T í , que p o d í a s r i r ; morde...
En, que xa f a i moito tempo biquei p r a sempre a
Venus de Milo, n o n ando d e t r á s da Beleza, e no d i -
buxo, coma n a idea, somente busco a Verdade, con-
vencido, confcstou, d'o a c e r t ó d'aquil vello p r i n c i -
pio e s c o l á s t i c o : «Verdade, Ben e Beleza, son conver-
tibles ». ;
E n ; todo hay fealdade, se queremos, i-en todo
hay Beleza sabendo fitar as cousas. A m á i s fer-
mosa m e n i ñ a , de olios eraros e cábelo d'ouro, ten

26 —
no bandullo moitas varas de tripa e a cousa m á i s
podre, levada ó microscopio, pode donarnos fermo-
sos temas decorativos.
A orientación do humorismo oponse á das outras
fases do Arte, que interpretan, d'un xeito definitivo,
a Natureza. O humorismo interpret'a Vida d'unha
maneira sinxela e forte, non somente p l á s t i c a s e n ó n
ideolóxica, e así coma no dibuxo puro a forma é
o f i n , no humorismo é u n inedeo pra eispresar
ideas.
Os dibuxos h u m o r í s t i c o s t e ñ e n u n outo valore
p r a Estoria, pois debaixo da risa ou da sonrisa re-
pousa u n comentario: xusto á Realidade. Ben d i u n
escritor afeito ó novo arte: «Simplificada a 'forma
e sintetizada a idea adeguire iste arte o cariz d'un
elemento que interven en todol-os feitos sociaes, p r a
discutilos, aplaudilos ou c e n s ú r a l o s , aportando o va-
lore efectivo d'un xuicio que moraliza ou e n c a m i ñ a
a opinión», •

— 27
 Mi. C A R I C A T U R A

N'está clerradeira parte empregarei arreo ideas

xa espostas por m í n no «Ateneo: , de Madrid, pois
anque xa fai anos d'isto, ainda oxe p e n s ó da mesraa
maneira.
Primeiramente compre que definamos a caricatu-
r a decindo que é unha abreviatura do dibuxo.
Os Diccionarios todos, e o da «Real A c a d e m i a »
t a m é n , siguen trabucando as xentes, facéndolles c r é r
que a caricatura é u n dibuxo p r a facer r i r , cousa
que pol-o visto consigúese con dibuxar narices longas
e p é s coma s o l í a s . . . Poida que no tempo do «Ma-
d r i d Cómico» os nosos a b ó s estoupasen de risa eos
dibuxos de Cilla e de Mecachis; mais oxe chegamos
a tal insensibilidade p o r perfeicionamento nerveoso
que xa non temos cóchegas com'os rapaces.
O concento craro da caricatura vai entrando p o u -
co a ponco no m i ó l o da aristocracia intelectual e n a
dos profesionales da l i ñ a ; pero ainda non t o m ó n p o -
sesión de todal-as cacholas cultivadas.
U n pintor do tempo de Apeles d e s e ñ o u unha f i -
gura grotesca e chamoulle «Gryllus i-esta verba
espallouse de tal maneira que se fixo estensiva a
todal-as composicions ridiculas. Dentíe e n t ó n fixé-
ronse moitos «gryllus » e houbo t a m é n moitos « g n -
Uistas» ; mais a caricatura naceu fai pouco m á i s de
medeo cento de anos.
Xa que os pais do Arte novo n o n puxeron nome
novo t a m é n ó seu f i l i o ; eu busquei, e g á b o m e d'ha-
belo atopado, comprido nome ó arte vello, c h a m á n -
dolle gryllismo N o n sexa o c o n t ó que se pense

— 28-
que xa que a caricatura herdou o nome, sexa filia
do Arte vello...
O culto á l i ñ a poida que v e ñ a do X a p ó n ou d'os
antigos artistas do Exipto, coma t a m é n poida que a
caricatura sexa untia volta o a r c a í s m o coa eisperen-
cia do c a m i ñ o andado; mais eu p e n s ó que o sinté-
tico na idea trouxo u n impresionismo na l i ñ a e que
a caricatura n o n é m á i s que a medea m a t e m á t i c a
d'as liñas d'un dibuxo impresionista.
D á d e m e u n b ó dibuxo impresionista, e por r i b a
d'él calcarei unha boa caricatura. Do dibuxo h u -
m o r í s t i c o nacen a caricatura que non é m á i s que a
perfeición ou mellor ainda unha síntesis do dibuxo
impresionista. O «gryllismo» deformaba a realida-
de buscando no anormal a fonte da risa; a carica-
tura sintetiza unha realidade tanxible sen escachar
a a r m o n í a do conxunto. A caricatura é u n arte filio
de novas ideas, que os críticos a í n d a non entenden
ben, por n o n axeitarse as vellas tahuas de valores.
Tan novo é iste Arte que ainda non lie cicatriz ou o
embigo.
N o n sempre a caricatura é unha abreviatura do
dibuxo ou unha síntesis do impresionismo da liña,
obedecendo a leises determinadas. Moitísimas veces
o caricaturista cheo de i n s p i r a c i ó n , deixa a unha
beira a folica dos m é t o d o s e das reglaste, fora de
toda realidade, d e s e ñ a arbitrariamente i-empirica-
mente, pero con acertó, todol-o que se p r o p o n . H a y
caricaturistas arbitrarios dinos de todal-as louban-
zas. B a g a r í a , por exemplo, é arbitrario anque m o i -
tas veces a sua perguiza faino caer no autoplaxio.
O caricaturista, rompendo «jempre «a gran armo-
n í a do e c u á n i m e » , s e r á tanto mellor canto mellor
nos dea o seu espirito, empregando a téinica simple,
pero dificultosa, dos impresionistas ou dos arbitra-
ristas, pol-o que a caricatura entra n'as izquerdas
m á i s avanzadas do Arte.

29 -
 A caricatura, fuxindo da sensibilidade femenina,
d i f e r é n c i a s e das chamadas Bellas Artes pol-a manei-
r a de facer, basada na simplicidade, isto é, na su-
p r e s i ó n do que n o n sexa eispresivo.
Dad'o carauter sintético da caricatura n o n pode
ser comprendida por q u é n n o n estea no segredo...
Pra saber se u n home pode entender a caricatura
a m o s t r á d e l l e u n cascabel e p e r g u n t á d e l l e onde está

a sua risa I w • ^e 11011 ^ intelixente teredes que

pintarlle unha nariz e uns oilos f^o'^J E n t ó n ve-

ra-a.
A caricatura escolle os rasgos esencialmente eis-
presivos e fuxe de tod'o que sexa ausiliar ou acce-
sorio, no que se diferencia iste arte de todol-os de-
m á i s . ¿ P o d e r á decirse que ista sequedade e s q u e m á -
tica rifa con todol-os credos a r t í s t i c o s ? Ora o de-
mo... ¿ q u é n pensa oxe nos credos a r t í s t i c o s ? A
caricatura n o n fuxe da realidade; q u é n fuxe da rea-
lidade son as artes que t e ñ e n a Beleza por ú n i c a
n o r m a ; mais con todo debo repetir que o novo arte-
non deixa de seré estético, o que pasa é que identi-
fica a Beleza co-a Verdade. E vede agora como é
grande u n Arte que ceiba da sona de fealdade a
medea Natureza i-en boas costas, m o i pol-o baixo
a dous tercios da Humanidade.
N'este m u n d o todo ten caricatura: as persoas,
as cousas, a vida. O que pasa é que moitas persoas
non t e ñ e n retrato e poucas vidas t e ñ e n b u n i t u r a .
«O verdadeiro obxeto do Arte é a e i s p r e s i ó n da
v i d a - —dinos Guyau. A caricatura coma Arte ver-
dadeiro n o n pode limitarse ó cómico e o h u m o r í s -
tico, s e g ú n pensan moitos. D i Croce: « ¿ Q u é n de-
t e r m i n a r á nunca l ó x i c a m e n t e onde testa o c ó m i c o

— 30
co que non e cómico, a risa co-a sonrisa, a sonrisa
co-a gravedade e d e s e ñ a r á con liñas precisas a co-
rrente contina en que s'espalla a Vida?
A meu xuicio unha caricatura debe facerse des-
preceando isa beleza convencional que ten por de-
feutos moitos elementos d'eispresión que, ó mellor,
reflexan unha bela calidade psicolóxica; debe co-
piarse a actitude e a e i s p r e s i ó n d'un intre psicoló-
xico, a sua idiosincrasia, cando se poida; e todo
iso co-a m á i s p e q u e ñ a cantidade de liñas, as indis-
pensables p r a que se comprenda a eispresión, pois
xa se sabe que n o n é a a n a t o m í a , senon a fisiolo-
xia, o que se retrata e o inmóvil, coma n o n d i nada,
aforra l i ñ a s . Por iso d'unha caricatura s ó m e n t e de-
b e r á decirse: E s t á ben ou m a l eispresada.
N o n é cousa doi outro mundo facer eispresións
p e r í ' e u t a m e n t e definidas, com'a tristeza' e a legría
calladas no pranto e na risa; mais é difícil d e s e ñ a r
os p e q u e ñ o s matices da eispresión e as suas m ú l t i -
ples c o m b i n a c i ó n s . A risa franca, aragonesa, que
s'enxendra no bandullo (fonte da gargallada). pode
s e r é de ja, je, j i , j o , j u e nada m á i s ; pero xa n o n
así os m i l matices d'ista e i s p r e s i ó n que alguns fan
privativa do l i ó m e incluido baix'o nome xeneral
de sonrisa co-a que se disfrazan sentimentos de i m -
portancia, coma a i r o n í a , a maldacle, a tristeza, a
bondade, a d ó r , a loucura e a t o l e r í a . As b á g o a s
de d ó r coñécense porque a persoa que chora aplica
a m a n no sitio que lie d o i . As b á g o a s de d ó r es-
p i r i t o a l . . . son m á i s difíciles: podemos tropezar co-as
«bágoas de c o c o d r i l o » , eos «pucheiros» e co « p r a n -
to da l e g r í a » . N'as b á g o a s hay moita falsificación,
dend'as persoas que carpen pol-os difuntos, a t á as
que, debruzadas, i m p a n pol-o nariz, abaland'o corpo
coma u n c u r a z ó n . A d ó r meirande e a que se de-
s e ñ a n'unha cara chea de serenidade.
N o n quero falar do finximento d'eispresión que

— 31
a m i u d o emprega o home e n o n s e m p r é con mala
idea. N ' é s t o é onde se inanifesta moito a pericia do
cacheador de e s p í r i t o s . Cand'o artista é b ó adivi-
ñ o de xesto, debe, por m é d e o d'unha aición a n a l í t i -
ca, p r e s e n t á r n o l - o d'un xeito sensible co-a signifi-
cación que s'esconde ou desfigura baixo a sua m a o r
ou menor complexidade.
E, pois, m o i longa a esqueira d'as e i s p r e s i ó n s
enteiras e a das m é d e a s , coartas... c e n t é s i m a s e m i -
lésimas d ' e i s p r e s i ó n s . ¡Se a t á os morios a t e ñ e n !
E t a m é n os montes, as pedras, as casas...
A iste p r o p ó s i t o compre relembrar iste dito de
non sei q u é pensador a l e m á n : «Cicáis o espirito dur-
ma na pedra, s o ñ é na besta e d e s p e r t é no home.
X a eispresión do nariz fago m i ñ a s as cousas d'un
humorista i n g l é s : «De frente o punto invariable é
o n a r i z ; coller pol-o nariz a u n home e collel-o pol-o
znédeo de tod-a sua r e p r e s e n t a c i ó n e do sen c a r á u -
ter. A e i s p r e s i ó n de perfil está toda ela no nariz,
que nos da co-a sua forma e o sen t a m a ñ o o xuicio
que lie merecemos os d e m á i s : a meirande t a m a ñ o ,
meirande c o n s i d e r a c i ó n social.»
Os olios t e ñ e n a eispresión que lie dan os p á r p a -
dos. D e m o s t r a r í a s e isto s a c á n d o l l e a unha persoa
os olios e p o ñ e n d ' o s n u n p l a t o : tanto d i r í a u n olio
azul coma u n olio negro.
As cexas e a boca son o clou da e i s p r e s i ó n e a
defensa dos nosos defeutos morales pol-a movilida-
da voluntaria que l e ñ e n . Pol-o nariz e pol-os olios
ainda se pode c o ñ e c e r ben as persoas. Pol-as cexas
e pol-a boca p ó d e s e ollar arreo a bondade do ava-
ro, as coitas d'un l a d r ó n , a cencía d'un m é d i c o , a
honradez d'un abogado, a austeridad^ d'un xuez. et-
cétera, etc. T a m é n hay homes b ó s que se disfrazan
de malos, cicáis p r a defender a debilidade do sen
curazón.
Os b ó s caricaturistas n o n han de facer com'os

32
cómicos que saen a escea disfrazados de avaros, la-
drons, médicos, abogados, xueces...
Os caricaturistas necesitan c o ñ e c e r os m ú s c u l o s
da eispresión, pois, e s q u e c é n d o n o s do interés que
ten o home en agachal-os seus defeutos, a esteriori-
z a c i ó n do nosoi espirito e s t á no e n g r u ñ a m e n t o d'os
m ú s c u l o s . « T o d o sentimento é u n e s t í m u l o incitador
d'unha aución m u s c u l a r » : así d i unha ley fisioló-
xica. E coma as c o n t r a i c i ó n s d'os m ú s c u l o s p r o -
ducen pliegues perpendiculares á sua direición ( p r i n -
cipio de C amper) poder ase representar por m é d e o
de liñas todol-os estados do espirito chegando á
i-alma das persoas e d'as mesmas cousas.
N o n Jalaremos d'as setenta e catro eispresións
que obtivo D ú c h e n m e noi cadavre pol-a c o n t r a c c i ó n
eléutrica dos m ú s c u l o s da e i s p r e s i ó n , n i n tampouco
talaremos dos i n t e r e s a n t í s i m o s traballos feitos por
Darwin.
S ó m e n t e ahonda c o ñ e c e r os tres esquemas de
Humberto de Supervine, p r a d e c a í a m o s do valore
eispresiyo das l i ñ a s :

E indubidabel que as liñas hourizontaes dan sen-

sasión de tranquilidade, as oblicuas d'enriba a bai-
xo e de dentro a fora dan-a de tristeza, e as d'enriba
a baixo e de fora adentro, de a l e g r í a . Isto é apli-
cabel ó inanimado.
Imos facer a p l i c a c i ó n d'istos tres esquemas á un-
ha caricatura persoal: a de Beethoven, por exem-
plo. N a vida d'iste xenio o b s é r v a s e a serenidade

33
coma carauter principal e considerando a serenidade
coma unha mestura de d ó r e de tranquilidacle, em-
pregaremos l i ñ a s hourizontaes e l i ñ a s da tristeza.

Fagamos agora unhas cantas caricaturas m á i s .

A da Pardo Bazán; p r a
que vexades que d i n m á i s
os p á r p a d o s que os olios.

A de Benavente, coma modelo de

caricatura arbitraria.

— 34-
 A de Valle-ínclán, fácil pol-os pelos
e os anteollos.

A de Unamuno, co seu
pescozo de boy.

A de Rey Soto, co-a sua c a r i ñ a

de neno e u n paxaro na boca.

9
A de F e r n á n d e z F l ó r e z ,
co-a sua finxida tristeza.

-35
 A de P e ñ a Novo, c'un olio de
azabache.

A de Vicente Risco, que ten,

a d e m á i s , unlia caricatura arbitra-
r i a e simbólica

u n gato

u n paisano

36-
 un guardia civil

e a m i ñ a (sen comentarios,
pois n o n ten m á i s que som-
breiro e anteollos).

Pra m i n a caricatura é superior á pintura tra-

dicional. 0 novo arte, vestido simplemente c'unha
sotana de crego, ten moito m á i s espirito que a p i n -
t u r a tradicional vestida con atramallos de seda i-es-
carola de gasas. Naraentras o neto pensa no futu-
ro, a sua a b ó relembra con impertinencia 01 tempo
da sua groriosa mocedade.
Cabemos e loubemos a p i n t u r a tradicional; pero
n o n fagamos pintura tradicional.
A pintura tradicional xa chochea, pero deixa des-
cendencia en dous artes: a p i n t u r a pura e a carica-
tura.
N o n sei se me d a r á n creto os homes ben asisa-
dos; mais eu t e ñ o que decirvos sinceramente que a
pintura tradicional p a r é c e m e u n mueble antigo, na-
mentras a pintura pura, pol-o seu outo valor musi-
cal, p a r é c e m e unha flor. P r a m i n o que non sexa
a cor pol-a cor é fabricar muebles antigos.
Pol-o que vai dito n o n pensedes que a caricatura

-37
non aderaite a cor. O que pasa é que a cor entra
co seu valor eispresivo e participa da simplificación
do novo arte.
Aqueta p r o p o r c i ó n de Guillaume A p o l i n a i r e :

Pintura tradicional Literatura

Pintura pura Música

cicáis poida trocarse nesta outra:

Caricatura Literatura
Pintura pura Música

Pra rematar dircivos que cando poida pintarei as

sinfonías d'a nosa paisaxe e se t e ñ o vida morrerei
sendo paisaxista.
Dixen

Pontevedra, 1 marzo 1920.

 Núm. Registro: 3466 — 1961 Depósito legal: C - 228 — 1961

Biblioteca