Você está na página 1de 196

eAfb565 5tlelAb

" 9

AfAb55 5rllAb
, .
A G R A D E C I M E N TOS
E x p r e ss a mo s os n o s s o s a g r a d e c i me n t o s a o D r . C a r l o s S o u s a R e i s , P r o f . D o u t o r a M a r i o J o s C o s t a ,
P r o f . D o u t o r a I s a b e l A mb a r , P r o f . D o u t o r F r a n c i s c o A n d r a d e , P r o f . D o u t o r G a l o p i m d e C a r va l h o ,
I P I M A R , I n s t i t u to d o C o n s e r v a o d o N a t u r e z a , D i r e c o - G e r a l d e Ve t e rin r i o , l a b o r a t r i o N a c i o n a l
d e I n v e s t i g a o V e t e r i n r i a , D i r e c o - G e r a l d a s P e s c a s e T u n i p a x , p e l o c o l a b o r a o p r e s t a d a n o
c o n c e p o e r e a l i z a o d e s t e p r oj e c t o .
N o q u e r e mo s d e i x a r d e e v o c a r a m e m r i a d o P r o f e s s o r l u i z S a l d a n h a q u e c o n t r i b u i u c o m o s e u
p r o fu n d o s a b e r p o r o o e n r i q u e c i me n t o d o c o n t e d o c i e n tfi c o d o E x p o s i o .
A g r a d e c e mo s 00 A r q u i t e c t o M a n u e l R a mo s C h a v e s a g e n e r o s a c e d n c i a d a c o l e c o d e c o n c h a s
q u e i n t e g r o a d e c o r a o d a S a l a V I P d o P avi l h o d o s O c e a n o s .
F i n a l me n t e , p r e s t a mo s o s n o s s o s m e l h o r e s a g r a d e c i me n t o s H u g i n E d i t o r e s , T e r e s a B a l t e l i vr o s
H o r i z o n t e , l d a . , p e l a g e n e r o s a c e d n c i a d e i ma g e n s p a r a o i l u s t r a o d o t e x t o d e P e d r o S a l g a d o
A Ar t e d e Comuni c ar Cincia.
Os pavilhes temticos de uma grande exp o mundial servem, antes de mais, o temo da
exposio em que se inserem. No coso do EXPO '98, o tema Os Oceanos, Um Patrimnio paro
o Futuro, em sintonia com o facto de as Naes Unidos terem declarado 1998 como Ano
Internacional dos Oceanos.
Abordando este tema nos suas vertentes ecolgica, ldico, cientfico e artstica, os pavilhes
temticos so espaas-ncora de mostra e reflexo, fazendo realar os bens fsicos e culturais
oferecidos pelos Oceanos e alertando para a responsabilidade que todos temos no suo conservao
perante as gero es futuros.
No EXPO '98 h cinco grandes pavilhes temticos: o Pavilho dos Oceanos, o Pavilho do
Conhecimento dos Mores, o Pavilho do Futuro, { Pavilho da Utopia e, naturalmente, o Pavilho
de Portugal.
O Pavilho dos Oceanos uma dos rincipais referncias da EXPO '98: com um grande tanque
central desdobrando-se em quatro tanques menores, que representam outros tontos habitats
ocenicos, pretende-se simbolizar no s ( diversidade, mas tambm ( unidade do Oceano Global.
A fauna e ( flora so apresentadas segundo critrios cientficos e estticos, tendo em conta o
conhecimento actual dos oceanos, as ameaas ao equilbrio ecolgico e interven o equilibrada,
paro uma gesto integrada da massa lqUida do planeta.
Nesta ltima Exposi o Mundial do sculo XX pedimos aos visitantes que am mais um elo de
sensibilizoo da comunidade internacional para esse projecto comum que tanto nos entusiasma e
motivo: a defeso dos Oceanos.
MUNDIAL OE LISBOA OE 1998
I

,



. ,
M O S T R A R O M A R
Joo S O A R E S
i s b o a u m a c i d a d e d e ma r e d e r i o .
D i z a l e n d o t e r s i d o fu n d a d a p
b
r
Ul i s s e s. q u e a q u i c h e g o u v i n d o d e
o u tr o s mo r e s e q u e a q u i d e i x o u o
g o s to p e l a av e n t u r a d e o s p e r c o rre r .
A h i s t r i a d a c i d a d e f e z - s e s e mp r e o p a r t i r e
p o r c a u s a d o ma r . D o ma r a q u i t o p e r t o e d o s
o u t r o s q u e n o s mo s tr a r a m o u n i d a d e p l u r a l d o
mu n d o. d a s s u a s g e n t e s e c u l t u r a s .
M o st r a r o ma r e m o s t r - lo c o m o s e n t i d o d e
d e s p e r t a r ma i s d o q u e o c u r i o s i d a d e - o n o o
d a r e s p o n s a b i l i d a d e n a s u o p r e s e rva o
e n q u a n t o f o n t e d e v i d a t a r e fa q u e d eve
e n v o l v e r - n o s a t o d o s .
O O c e a n r i o d e Li s b o a. c r i a d o c o m e s s a
f u n o. r e p r e s e n t a v a l o r a c r e s c e n t a d o a o
mu n d o q u e l i g a a n o s s a c i d a d e a o m a r . D e p o i s
d a E XP O ' 9 8 e l e f i c a r c o mo u ma d a s s u a s
ma r c a s ma i s i mp o r t a n t e s. a s s i n a l a n d o a r e l a o
q u e o t e mp o n o d e s fa z . a n t e s c o n s o l i d a. e n t r e
L i s b o a e o ma r .
P a r a q u e m. c o mo e u . t e m d o ma r a i ma g e m
m aj e s t o s o d o s o n d a s d a F o z d o A r e l h o e a s e r e n a
q u i e t u d e d o o c e a n o e n q u a n t o h o r i z o n t e o n d e
c u e g u o s e c o n f u n d e m. a evo c a o d a s
s u a s d i v e r s o s n a t u r e z a s o q u e o g e o g r a f i a.
o s p r o f u n d i d a d e s e o s c l i ma s d o e x p r e s s o.
n o p o d e d e i x a r d e t o c a r .
S e mp r e e n t e n d i q u e o s c i d a d e s s e fa z e m c o m
o a s s o c i a o e s t r e i t o e n t r e o s e u f u t u r o e o s e u
p a s s a d o. c o m i s s o s e d a n d o c o n t i n u i d a d e
h i s t r i a e c u l t u r a q u e d e l a s fi z e r a m o q u e s o
h oj e . L i s b o a n o q u e r n e m p o d e s e r e x c e p o .
Ci d a d e n a s c i d a d o ma r. n o ma r e n c o n t r a
f u t u r o ; L i s b o a f o i e p o r t o d e p a r t i d o s .
Fo i e p o r t o d e c h e g a d o s . N e l a s e j u n t a r a m
mu n d o s e g e n t e s. n e l a s e d e s c o b r e a c a d a d i a
u ma v o n t a d e d e s a b e r ma i s d e s s e ma r q u e v e i o.
d e s s e ma r q u e l h e f o i l e i t o , f o n t e. e s tr a d a e.
p o r v e z e s , s a l g a d o c e mi t r i o .
O O c e a n r i o d e L i s b o a v a i aj u d a r o c u mp r i r
e s s a mi s s o . O s ma r e s s o u m p a t r i m n i o a
d e s c o b r i r e o s o c e a n o s o f o n t e r e g e n e r a d o r a d a
n o s s a vi d a . C o n h e c - l o s me l h o r u ma c o n d i o
p a r a o s d e f e n d e r , p o r q u e n o s e d e f e n d e n e m s e
a ma o q u e n o s e c o n h e c e . E n o ma r. n o ma r
s a l g a d o d e q u e f a l a P e s s o a. e s c r ev e - s e e
c o n s t r i - s e , t o d o s o s d i a s. o f u t u r o d a
H u ma n i d a d e .
V i s i t a r o O c e a n r i o d e L i s b o a s e r , p o r i s s o ,
u m me r g u l h o n o f u t u r o e u m r e n ov a r d a r e l a o
e n t r e a c i d a d e e o ma r f r e n t e a u m r i o q u e a l i
me s mo. n a s u a fr e n t e , ma r s e c h a ma .
R ma r o ma r a ma r L i s b o a . O O c e a n r i o
d i s s o s i n a l e u ma j i a ma i s n a c o n s t e l a o d e
j i a s d e L i s b o a .
U M
A
/
S O O C E A N O
/
V I D A P A R A A L E M
/
D E F R O N T E I R A S tM A G I N A R I A S
F R A N CI S CA M E N E ZE S F E R R E I R A
Pavi l h o d o s O cea n o s - n ovo
O cea n r i o d e L i s boa - fo i
c o n ceb i d o pel o a r q u i tecto n o r te
- a mer i c a n o Peter Cher mayeff p a r a
ex pres s a r , de f o r ma i n o va d o r a ,
o fact o d e q ue o s ma res e o cea n o s d o n o sso
p l a neta for ma m u m n i c o Ocea n o G l o b a l - c o n cei to
fu n d a men t a l p a r o o gest o e par a a c on serva o
d o p r p r i o p l a neta , n u ma vi s o u n i fi c a d a d o s
respec ti vos s i s tema s e rec u r s o s .
E n q u a n to p a rte i n teg r a n te d o s p r ojec t o s
tem t i c o s d a E x p o s i o M u n d i a l de Li s b o a de 1 9 9 8
- O s O cean o s , U m P a tr i m n i o p a r a o f u t u r o -,
o P avi l h o d o s O cea n o s cel eb r a a v i d a n o Terr a
atr avs d e u ma v i s o des l u mb r a n te d a vas t a e
c o mpl exa d i vers i d a de d e seres vi vos que h a b i t a m
es te O cea n o G l o b a l , evo c a n d o o p a pel vi t a l q ue
este exerce n a s a de e n a evo l u o p l a net r i a .
O p r oj ec t o , q uer o n vel d a a r q u i tect u r a , q uer
d o engen h a r i a , d o b i o l o g i a e do p r p r i o c o n cei to
ex p o s i ti vo , f o i estr u t u r a d o com b a se em d o i s
tema s p r i n c i p a i s que, em c o nj un t o , c o mp em u ma
h i st r i a r i c a em p o r men o r ci ent fi c o e em va l o res
h u ma n sti c o s , a cent u a n d o os benefc i o s de u ma
rel a o h a r mo n i o s o entre o h o mem e a n a t u rez a :
Um s O cea n o e A Vi d a p a r o a l m d e
fr o n tei r a s I ma g i n r i a s .
Nesta per spect i vo , o Pavi l h o d o s O cea n o s
tem u ma men s a gem i mp o r t a n te a p a r t i l h a r c o m o
mu n d o , men s a gem q u e se centr o n a c a p a c i d a de d o
h o mem p a r o c o n hecer o mei o o ce n i c o e n a
s a bed o r i a p a r a r ec o n hecer a r es p o n s a b i l i d a d e
q ue l h e c a be n a s u a defes a e n a s u a c o n serva o .
N o fi n a l d e 1 9 9 8 , o O cea n r i o d e Li s b o a a b r i r a o
p b l i c o , est a n d o d o t a d o d e ex p o s i es permanen tes
e temp o r r i a s e de acti vi d a des ed u c a ti vas q ue
p r o p o r c i o nem u ma ex peri n c i a c u l t u r a l i n c o mp a r vel
n o d o mn i o d o s a q u r i o s e da ed u c a o ambi en t a l .
E sta u ma d a s mui tas her a n a s que a E XP O ' 9 8 l eg a
a o s c i d a d o s d e Por tu g a l e de t o d o o mu n d o ,
dei x a n d o vi va a mensa gem a c o n serva o d o
o cea n o - p at r i m n i o d e t o d a a H u ma n i d a de - d a
n os s a res p o n s a b i l i d a de c o mu m.
UM S OCE ANO
Vi sta do es p a o , a Ter r a revel a -se um p l a neta
c o ber to de g u a - u ma i mensa mas s a de g u a
s a l g a d a q ue o c u p a ma i s d e 7 0 % d a s u a su per fc i e e
exer ce u m p a pel f u n d a mental n o s i stema g l o b a l de
s usten t a o da vi d a atr avs d a s s uas i nter a c es
c o m a atmos fer a , c o m a l i tosfera e c o m a b i os fer a .
h oj e d o c o n hec i mento ger a l q ue o p l anet a ,
en q ua n t o en t i d ade vi va e d i n mi c a , c o mp os to
p o r el emen t os b i o l g i c o s , q u mi c o s , fs i c o s e
geo l g i c os i n ter a cti vo s , u n i f i c a d o s e i n sepa r vei s .
desta i n tera c ti vi d ade e desta u n i d a de c r i a t i va ,
i mp revi s vel e, em l t i ma a n l i se, i n c ontr ol vel ,
que n a s ce t o d a u ma p a i s a gem que n o s envo l ve e
su sten t a , que n o s en c a n t a e enfei t i a , que n o s
sep a r a e u n e e n o s i n teg r a n o to d o s a g r a d o e
mi ster i o s o d o U n iver s o.
Figuro 2 " Nas a, Apol l o 17.
1 "
U M S O C E A N O : A VI D A P ARA ALM D E F RO NTE IRA S I M A G I NRI A S
D e t o d a s as c a r a c ter sti c a s d a vi d a n a Te r r a ,
a s u a o r i g e m, evo l u o, d i ver si d a d e e
a d a p t ab i l i d a d e a s i t u aes e x t r e ma s s o , s e m
d vi d a , os a t r i b u tos q u e ma i s t m i n ter es s a d o e
d e s a f i a d o as fr o n t e i r a s d a i ma g i n a o h u ma n a .
E mb o r a o vi d a e m ter r a t e n h a vi n d o o s e r b as t an t e
b em d o c u me n ta d o , u m facto q u e r el a ti va me nte
00 o c e a n o o c o n h e c i me nt o d o h o me m a i n d a
e s c asso e e x i s t em mu i tas q u e st es por d e sve n d a r .
A l g u ma s d a s pr i n c i p a i s b ar r ei r as q u e t m i mp e d i d o o
h o me m d e e x p l o r a r e i nvest i g ar o o c e a n o c o m ma i o r
fa c i l i d a d e s o o facto d e este s e r u m e s p a o
tr i d i me n s i o n a l c uj a i me n s i d o s e pr oj e cta e m t o d a s
o s d i r e c e s e a c i r c u nst n c i a d e as g u a s ma r i n h a s
c o n st i t u r e m um me i o t u r b u l e n to e c o r r o s i vo q u e
d i fi c u l t a o p o s i c i o n a ment o e a ma n o b r o d e
i n str u me nt os e os d a n i fi co s i g n i fi c a ti va me n t e .
No e n t o n t o , o s es cas s os 1 0 % d o o c e a n o q u e
t e mo s vi n d o o es t ud ar a t hoj e t m- n o s r ev e l a d o
d es c o b e r t o s ver d a d e i r a me n t e ext r aor d i n r i a s s o b r e
o s s u a s c a r a ct er sti c o s g e o l g i c o s , fs i c a s e
q u mi c o s, b e m c o mo s o b r e a vasta e c o mp l e x o
d i ver s i d a d e d e s er es vi vos q u e o h a b i ta m.
P o r e x e mp l o , a c er c o d e 3 0 0 0 me tr o s d e
p r o fu n d i d a d e , n os z o n a s d a s font es h i d r o t e r ma i s
s u b ma r i n o s o nd e as g u a s fer vi l h a m a c e r c a d e
4 0 0 o e , f o r a m j d e s c o b er tas ma i s d e 5 0 0 novos
e s p c i e s de a ni ma i s , u l t r apass a n d o o c o nj u nto
d e todas a s e s p c i e s j i d ent i fi c a d a s a
b i o d i ver si d a d e d a fl o r es ta d a A ma z n i a . Ma s as
d es c o b er t o s no s e f i c a m p o r aqu i . Ma i s a b a i x o ,
n o s a b i s mo s e s c u r os e g l i d o s d o o c e a n o , s u r g e
u m mu n d o vi vo d e estr a n h a s e b e l a s c r i at u r as
g e l at i n o s a s , de p e q u e n o s pei xes b i o l u mi n e s c e nt e s
e d e i nver te b r ad o s , q u e d es a fi a m, e m t u d o , o s
l i mi t es d os fr on t ei r as d o i ma g i n a o h u ma n o .
Per t o d a cos t a o u n o ma r ab e r t o , s u p e rfc i e o u
n a s pr ofu n d e z a s , o o c e a n o r eve l a - n o s t o d o s os d i a s
o s u a ma g i a e o s e u s i g n i fi ca d o . E, ma i s
s u r p r e e n d e n t e a i n d a , a f u n o q u e t o d a s as s u a s
c o mp o n e n t e s e x e r c e m, c o mo u m t od o , n o c l i ma d a
2 3
24
Ter r a , n a s o br evi v n c i a d e t o d a s as e s p c i e s vi vas
em ter r a e n o ma r , n o e q u i l b r i o e na s a d e
p l a n e t r i a .
A c r e s c e n t e p r e o c u p a o c o m o facto de o
h o me m estar a p r e m c a u s a a s a d e p l a n et r i a
e a p r p r i a s o b r evi v n c i a n a Ter r a a o d e s t r u i r ou a o
e mp o b r e c e r e c os s i s t emas ma r i n h os e t er r estr es q u e
s o i n d i s p e ns vei s a o fu n c i o n a me n t o d o p l a n eta
c o mo u m todo i n t e g r a d o , l eva - n os a c o mp r e e n d e r
a i mp o r t n c i a d e u ma mu d a n a r a d i c a l e p r o fu n d a
n a for ma c o ma e n c a r a mo s e n o s p o s i c i o n a mo s
n a n at u r e z a .
P e r a n t e t a l r efl e x o e par a q u e as g er a e s
vi n d o u r a s p o s s a m h er dar u m mu n d o vi vo , cr i ati vo
e d i ver si fi cad o , i mp r e s c i n d vel q u e a H u ma n i d a d e
e n ca r e c o m h u mi l d a d e e mo d e r a o o s e u l u g a r
n a n a t ur e za e t o me c o n s c i n c i a d e q u e a s a d e
p l a n et r i a - a q u a l i d a d e d e v i d a q u e t o n t o
p r o c u r a mo s e a mb i c i o n a mo s - d e p e n d e , d e fact o ,
d e u m s e n t i d o harmo n i oso d e u n i d a d e e d e
i n ter a cti vi d a d e e n tr e o h o me m e o a mb i e n t e
d e q u e d e p e n d e e d e q u e faz par te i n t e g r a nt e .
A VIDA PARA ALM DE FRONTEIRAS
IMAGINRIAS
N o Pavi l h o d o s O c e a n o s , a me n s a g e m d e u n i d a d e
g l o b a l d as g u a s o c e n i c a s , d a v i d a q u e as p ovo a
e as a tr avessa e d o s p ovos q u e as u t i l i z a m
tr a n s mi t i d a atr avs d a fo r ma c o mo o p e rcur s o
e a e x p e r i n c i a d a vi s i t a d efi n i ram o c o n cei t o
a r q u i t e c t n i c o d o e d i fc i o . E m r el ao
ar qui tectura e c i t a n d o o a r q u i tecto C h e r mayeff,
o e di f ci o foi c o n c e b i d o d e d e n tr o p a r a for a .
O pr i mei r o a s p e cto a s e r l evado e m c o n s i d e r a o
p e l a e q u i p o p r oj ecti s ta mu l t i di sc i p l i n a r q u e e n g l o b o u
e s p e c i a l i stas d e d i ve rsas r eas - d e s d e ar q u i te ct os
a e n g e n h ei ro s , b i l o g o s , g e l o g o s , ar t i s t as
p l sti c o s , e n g e n h e i r os de s om e u m e l eva d o n mer o
d e c o n s ul tor es i n ter n a c i o n a i s d e r e n o me - foi
deter mi n a r os e s p c i e s an i mai s e ve g e t a i s q u e i r i a m
p o vo a r o O c e a n r i o , as n e c es s i d a d e s d e e s p a o
p a r a g a r an t i r a s u a s a d e e b e m- es tar e a s
car act e r s ti cas d o s s e u s h abi tats n at ur ai s d e for ma
a r e p r o d u z i - l o s ar ti fi ci a l me n te c o m o ma i o r r i gor e a
u n i - l o s vis u a l me n te d e for ma a tr a n s mi ti r t o d o u m
c o n c e i t o d e g l o b a l i d a d e en t r e os s er es vi vos e o
me i o q u e os r odei o .
P a r a r e p r e s e n t a r e s t e o bj e ct i v o , a d e cora o
d o s t a n q u es e d o s habi tats ter r es tr es d o O c e a n r i o
foi efect uada i n si tu p e l a e q u i p a d o Davi d L .
Ma nwar r en C or por ati o n , e mp r e s a n o r te - a mer i c a n a
e s p e c i a l i z a d a n o r e p r o d u o fi e l d a s i me n s as
f o r ma e s r och os as , c o r a i s , a n mo n a s ,
me x i l h e s , es tr e l a s - d o - ma r e o u t r os i nver t e b r a d o s
e a l g a s ma r i n h o s vi s tos p o r t o d o o e d i fc i o .
O p o s i c i o n a me n to d es t as d e c o r a e s p o r t o d o o
O c e a n r i o foi c u i d a d o s a me n te e st u d a d o p o r f o r mo
o p r o p o r c i o n a r o n me r o a d e q u a d o d e n i c h o s
e c o l g i c o s n e c es s r i o s a o b e m- es t ar d os s e u s
h a b i t a n t es . Qu a n t o i l u s o q u e s e c r i a p o r t o d o
o O c e a n r i o d e i n t e r l i g a o e d e u n i d a d e e n tr e vi d a
e g u a , es te e f e i t o foi c o n s e g u i d o a t r a v s d e
g r a n d e s j a n e l as tr a n s p a r e n t e s d e me t a - a c r l i c o ,
e q u e s e p a r a m e u n e m a s d i ver s os h ab i t ats e n o s
p e r mi t e m a t o t o l i me r s o d o vi s i t a n t e n o a mb i e nte
r e p r e s e n ta d o . A a r q u i t e c t u r a , a s si m, u ma
d e c o r r n c i a d o pr ofus o d e vi da q u e o c u p o o
i n te r i o r d o e d i f ci o , e n o u ma i mp o s i o d o
p r oj e c t o .
O P a vi l h o d o s O c e a n o s c o ns t i t udo p o r d o i s
e d i fc i o s l i g a d o s p o r u ma p o n te d u p l o : o E d i fc i o
A d mi n i str a ti vo e o E d i fc i o d o O c ean r i o
p r o p r i a men te d i t o . O E d i fc i o A d mi n i str ati vo
e n c o n t r a - s e l o c a l i z a d o e m t er r a e fu n c i o n a c o mo
z o n a d e a p o i o e de a c es s o ao O c e a n r i o . P o r o a l m
d o r e s t a u r a n t e e do l oj a d o Pavi l h o , d e des ta c a r
o g r a n d e t r i o d e r e c e p o c o m o s e u e s p e c t a c u l a r
p a i n e l d e A z u l ej o s d o s O c e a n o s . a i n d a n o
E d i fc i o A d mi n i s tr ati vo q u e s e e n c o n tr am as g a l e r i a s
d e e x p o s i es t e mp o r r i as q u e a b r i r o a o p b l i c o
a p s a E XP O ' 9 8 .
U M S O C E A N O: A VI D A P ARA A LM D E F RO N T E I RA S I M A G I NRI A S
OS AZ ULEJOS DOS OCEANOS
Par a d e cor ar a par ed e exter i or d o E d i fci o
A d mi n i str ati vo do novo Ocean r i o d e Li s b o a , mai s de
1 0 00 m2 d e s u p erfc i e , o design er n or te - a mer i cano
I van Cher mayeff teve u ma i dei a: por qu e no r ecor r er
o uma ar te anti qussi mo , h oj e quas e s pr ati cad a
p e l o s Por tugu eses, uti l i z a n d o - a par a expr i mi r os
p a dr es e as fi g u r as d o suo fantasi o d ec or ati vo?
Por qu e no usar a z u l ej o s par o d i z e r essa p a i x o do
mar que, e m p o u c o mai s d e tr s a n o s , fez er guer
n o Zo n a Or i ent al d e L i s boa o mai or e ma i s mo d e r n o
a q ur i o d o E ur opa?
O r es ul tado s ur pr eendent e: 55 000 a z u l ej os ,
c o b r i n d o o g a mo q u e vai d o az ul a o b r a n c o em n ove
t o n a l i d a d es i nterm d i a s , reve l a m ao o l h a r estr a n h a s
f i g u r a s ma r i n h as l i g e i ra mente desfo c a d as , t ubar es ,
tar tar u g as , pe i xes tr opi cai s . A c o nstr uo d o
g i g a ntesco pai n el , que r eco br e a par ed e oes t e do
e d i fc i o , pr eci samente o que fi ca vi r a d o por o ter r a ,
p a ro os J ar di ns do

g u a , o Ca beo d as Rol o s e , um
pouco par o n o r te, o E stao d o Or i ente, obedeceu s
r e gr as tr a d i c i o n ai s , sendo os a z u l ej os i ntei r amente
fabr i c a d os e p i nta dos mo. O s eu d e s e n h o foi
c o n c e b i d o por comput ador e a mont ag em exe cutado
p o r ex

er i ent es assenta dor es por tugues es .


O q u e di sti ng u e o pai nel d e Cher mayeff n o a
q u a l i d a d e d as r epr od ues vi stas dist n c i a . P e l o
con tr r i o , o e fei to , e mb or a maj es tos o, no i n d i t o,
p o r o o q u e aj u d o o fact o d e se ter em es col h i d o cor es
t r ad i ci on ai s d a az u l ej ar i a por tu g u esa d o s c u l o XVI I .
q u a n d o n o s apr oxi mamos q u e o d i me n s o r eal d a
obr a pr oj ect ad a p e l o designer s e revel o : cad a a z u l ej o
uma p e q u e n o o b r a a bstr acta , n o q u a l se i ns cr eve m,
e m c o mb i n a es di fer entes, for mas g e o mtr i cas
az ui s e br ancos. Os moti vos so , no p o u cas vez es ,
es pect acu l a re s . E toda a fa c h a d a o este d o E d i fci o
A d mi n i str ati vo d ei xa- s e l er c o mo u m vas t o cat l og o
d e for mas e combi n aes bi ocr omt i cas , por vez es
numa s ucesso quas e mi n i ma l , c uj o efei to fi n a l se
as s emel ha a umo g r a n d e si nfo n i a .
25
2 6
U ma s e c o d e ste a mp l o p a i n e l s er i a , tal ve z , e m s i
me s ma , u ma o b r a to c o n s e g u i d a c o mo o c o nj u n t o .
Ma s o t o d o q u e c o n f i g u r a a o b r a mo n u me n t a l d e
I v a n C h e r mayeff, a i me n sa p a rt i t u r a d e efei t os
que s uger e a r i quez a p l sti c a de u ma pea que ve m
e n r i q u e c e r esteti c a me n t e , d e for ma s i g n i fi cati va ,
o o b r o , o t o n t os ttu l o s e mb l e m ti c a , d o O c e a n r i o
d e Li s b o a . '
A PONTE DE ENTRADA
NO OCEANRIO
R p o n t e d e a c esso ao O c e a n r i o s i mb o l i z a a
p a s s a g e m d o mu n d o t e r r es tr e p o r o o mu n d o
?
o c e n i c o . u m es pa o d e tr a n s i o , d e p r e p a r a o
fs i c a e e mo c i o n a l p a r a a e x p e r i n c i a d e i me r s o .
R atmosfer a ma r i n h a r e c r i a d a a o l o n g o d e to d o
o p e r c u r s o p e l a p o n t e t em vr i os nvei s d e
i n t e n s i d a d e , d e envol v n c i o . u m e s p a o d e
r e a l i d a d e s r e a i s q u e s e t o r n a , pr og r es s i va me n t e , u m
e s p a o d e r e a l i d a d es vi r tu a i s , n o
'
s e n t i d o e m q u e o
vi sita nte s e va i a p e r c e b e n d o , a p o u c o e p o u c o , q u e
est p r estes a e n tr ar n u m mu n d o q u e l h e
d e s c o n h e c i d o . U m mu n d o q u e , em g r a n d e p a r te ,
s e x i ste n o s e u i ma g i n r i o .
R p o nt e e n c o ntr a - s e d i vi d i d o , n o s e n t i d o
estr i t amen t e s en s or i a l , e m t r s z o n a s s o n o r a s :
o e s p a o ter r es tr e , a z o n a c o s t e i r a e as
pr ofu n d i d a d e s d o o c e a n o . N o i n c i o d o p e r c u r s o
o uve- s e o c o n t o d e ove s , o mu r m ri o d o vent o ,
o s o m d e rvor es a a b a n a r , q u e s e t r ans for ma no
g r i t a r i a d e g a i votas e d e o u tr a s aves cos t ei r o s
e n o cl amor d a s o n d a s a r eben t ar c o ntr a a cos t a.
R t r a n s i o p a r o o s i n fo n i a i n e s p e r a d a d o mu n d o
s u b mer s o p r o g r es s i va, ma s c o n d i c i o n a n t e , e
c u l mi n a c o m a e n t r a d a n o O c e a n r i o .
To d o o e s p a o d o p o n t e s i mb l i c o d a ter r a
e d o g u a; do h o mem e d a s u a obr a e m t er r a e no
mar ; dos p ovos d o mu n d o que aqui s e r enem e s e
u n em n o p a ssa g e m, n o t r a n s i o p o r o u ma n ovo
vi s o d a vi d a - s e m fr on t ei r as e s e m l i mi tes - n este
n osso P l a n eta O c e a n o .
O OCEANRIO
l oca l i z a d o na D o c a d os O l i va i s , r o d e a d o d e g u a ,
a a r q u i tect u r a ext er i or d o O ce a n r i o evo c a d u a s
i ma g e n s d e e n o r me b e l e z a e g r a c i o s i d a d e : a d e u ma
i l h a fi r me men t e p l a nt a d a n o c e n tr o d o o c e a n o e a d e
u m b o r c o a n c o r a d o b e i r a - ma r , pr onto a par ti r par a
a g r a n d e d es c o b er to d ess e mu n d o mar avil hos o e ,
e m mu i to d e s c o n h e c i d o , q u e c o nsti tui o O c e a n o
G l o b a l .
N a d a n o c o n cei to ar qui tectni co d o ed i fcio fo i
d e i x a d o a o acas o , e d a s i mp l i c i d a d e e l e me ntar d a s
s u a s for mas q u e i r r ompe t o d a u ma i ma g e m d e
uni d ad e q u e es ta b e l e c e e m si e e m s eu r e d o r o pon to
" ln Rnt6nio Mego Ferreira et 01., Azulejos dos Oceanos/Tiles af the Oceons (cotlogo do exposi}o realizodo no Museu Nocional do Azulejo entre 10 de Abril
e 29 de Junho de 1997), Lisboa, 1997.
U M S O C E A N O: A VI D A P ARA A L M D E FRO NTE I RA S I M A GINRI A S
d e c o nver gn c i a e d e e n c o ntr o d e t odas os for as
q u e tor nar am possvel a e mer g n c i a e o evo l u a da
vi d a n a Ter r a.
Os i mp o n e n tes mastr os br ancos e os ti r antes
d o n ove s u p a rt am o enor me c o ber tur a d e vi dr o
t r ans par e nte d o e d i fc i o , d o qual s aem qu atr o l o n g a s
a b a s q u e s u g e r e m o r o l a r tr a n q u i l o d o ma r , n u m d i a
d e c a l ma r i a , o u a s a s a s d e u ma g a i vota q u e a l i
poi s ou p o r o d es c a n s a r .
P o r b a i xo d e s t a c o ber tur a d es envo l vem- s e o s
c o mp o n e ntes ter r estr es d os habi tats r e c r i a d o s ,
pr ote g i d o s d o e x t e r i a r por u ma fac h a d a d e vi d r o
a u t o - s u p or ta d a . A f a c h a d a d e vi dr o q u e envol ve
o e d i fc i o d e i x o a d i vi n h a r as for maes r och os as ,

as rvor es e ou t r as p l ant as car actersti cas d as z o n a s


cos t ei r as r e p r e s e n t a d a s e m c a d a u m d os c ontos d o
e d i f ci o: a costa r o c h osa d o A t l n ti co N o r t e , as o r l a s
cos t ei r as d o A n t r cti c o , a fl o r esta d e kelp d o c osta
n o r te - a me r i c a n o do P a c fi co e os r eci fes de c o r a l d o

n d i c o tr o p i c a l . N o c e ntr o d o ed i fc i o , estas r e g i e s
c o nver g e m, t a n t o a n vel ter r e str e c o mo a n vel
s u b a q u t i co , num g i g a n tes co t a n q u e q u a d r a d o c o m
c e r c o d e 5 0 0 0 m3 d e g u a sa l g a d a , q u e r epr es enta o
O c e a n o G l o b a l . Cada u ma d o s q u atr o faces d o e d i fc i o
d o O c e a n r i o a i n d a bas tante r ec or ta d a , s i mu l a n d o
os r el evos g e o l g i c o s d a cos ta e a dapt ando - s e a os
c o n to r n o s i nt er n os d as vr i as p a i s a g e n s n at u r ai s
r ecr i ad as n o seu i n t er i or .
Os r efl exos p r ovo ca d os pel o g u a, p e l o s n g u l o s d a
l u z d o Sol a o l ong o do d i a e p e l o c u n o c o b e r tur a e
n o fa c h a d a d e vi dr o p r o p o r c i o n a m vi s e s
fr a g me n t a d o s e mu l ti facetadas q u e s u g er em a s
mu i tas e c o mp l e x a s i n t e r a c e s e n tr e os s e r e s vi vos
e o me i o que os r o d e i a . o conj unto d e stas for mos
fr a ct u r a d a s e i r r eg u l ar es q u e es pe l h a a p a i s a g e m
d e ntr o d a q u a l evo l u r am t odos os s er es vi vos d o
pl an eta - d e s d e o mi n s c u l o p l n cto n , g a i vota ,
s rvo r e s , a o s t u bar es . . . ao h o me m.
C o mo u ma g i g a ntesca c l u l a vi va , o O ce a n r i o
si mb o l i za G a i a2 , d e u s a - m e d a Ter r a , c e ntr o d e vi d a ,
p l o d e c o n h e c i me nto e d e s a b e d or i a. E s te o p a l c o
o n d e a n at u r ez a r e c r i a d a a p a r e c e i n t a c t o e tota l .
15
Um e s p a o d e c o n t e mp l a o e de r e f l e x o q u e
i nvoc a u m s e n t i men t o pr ofu n d o d e r es p ei to e d e
r ever n c i a . U m l u g a r d e e x a l t ao e d e s ur pr es a o n d e
o r e a l s u r g e d os l i mi tes d o mu n d o d o i ma g i n r i o q u e
f o i o o c e a n o e p r o c l a ma o c e l e b r a o e a d efesa
i nt r a n s i g e n te d o vi da n o Ter r a.
UM A EXPERINCIA DOS SENTIDOS
E n t r a r n o O c e a n r i o me r g u l h ar n u m mu n d o e m
mo vi me n t o , n u m u n i ver s o o n d e o a mb i e n t e e a vi d a
s e i n te r l i g a m e s e r e l a c i o n a m d e f o r ma a l u c i n a n te
e a r r e b a t a d o r a . A q u i n o d o pas s a d e s p e r c e b i d o 00
o l h a r d e s l u mb r a d o d o vi s i t an t e e a e x p e r i n c i a d e
2Jomes loveloche, Gaio, o NewLook ot Planet Eorth. Oxford, Oxford University Press, 1989.
27
UM S O C E A N O : A VID A P ARA A LM D E F RO NTE IRA S IM A GINRIA S
i me r s o a b s o l u ta . A s ma g n f i c a s e s u r p r e e n d e n t e s
v i s e s d o mu n d o ma r i n h o , os s e u s s o n s e c h e i r o s
n a t u r a i s , o s u a f r i a t e mp e s t u o s o e a s u o
t r a n q u i l i d a d e , a s u a i me n s i d o e a s u a fr a g i l i d a d e
p a l p ve l , e n t r a n h a m- s e n o c o r p o e n o me m r i a ,
a tr avess a n d o e r o mp e n d o a s f r o n t e i r a s d o
i ma g i n r i o , n u ma e x a l t a o t o t a l d o s s e n t i d o s .
O c o n c e i t o d o v i s i t o b a s e i a - s e n u m p e r c u r s o
c i r c u l a r , u n i d i r e c c i o n a l , n o s e n t i d o i n v e r s o 00
d o s p o n t e i r o s d o r e l g i o . E s t e p e r c u rs o
s i mb l i c o n o f o r ma c o mo l evo o v i s i t a n t e o
r e g r e s s a r a o o c e a n o p r i mo r d i a l - o O c e a n o
G l o b a l q u e , d es d e s e mp r e , o c u p o u e d e u v i d a
T e r r a ; o r e d e s c o b r i r e ss a p a i x o d o ma r
q u e l evo u a H u ma n i d a d e o a t r a ve s s - l o e a
c o n h e c - l o ; o r e c o n c i l i a r - s e , d e f o r mo p a c fi c o
e h a r mo n i o s o , c o m o n a t u r e z a .
A v i s i t o f o z - s e 00 n v e l t e r r e s t r e e 00 n ve l
s u b a q u t i c o . Ca d a u m d o s h abi t ats r e c r i a d o s
p r o p o r c i o n o u ma i n t e r a c o c o m p l a n t a s , ave s ,
ma mfe r o s , r p t e i s , p e i x e s e i n v e r t e b r a d o s , r a r o
e m e x p o s i e s d e st e g n e r o . n e sta i n t e r a c o
p a c f i c o e n tr e s e r e s h u ma n o s e o u tr o s s e r e s vi vo s
q u e o c o n c e i t o e x p o s i t i vo s e b a s e i o , c o n fi a n d o
o s s e u s p r oj e c t i s t a s q u e e s t a e x p e r i n c i a ,
e s s e n c i a l me n te e mo c i o n a l , f o me n t e o r e s p e i t o
p e l o v i d a e o s u o d e f e s o n u m mu n d o e m q u e o
maj e s t o s o e x t e n s o d o me i o o c e n i c o e d o s s e u s
r e c u rs o s c o me o o r ev e l a r - s e f i n i t o e fr g i l .
00 e n t r a r n o O c e a n r i o p e l o p o n t e d e a c e s s o
q u e o vi s i t a n t e t e m o p r i me i r o v i s o p a n o r mi c o
p o r o o i n t e r i o r d o t a n q u e c e n t r a l a tr a v s d e
u mo d o s q u a t r o i mp o n e n t e s j a n e l o s c n c a v a s ,
d e a c r l i c o , c a d a u ma c o m 7 m x 7 m. e s t e
p r i me i r o c o n t a c t o s u b a q u t i c o c o m o O c e a n o
G l o b a l q u e t o r n o o vi s i t o , d e i me d i a t o ,
i n e s q u e c ve l . A s r e s t a n t e s ja n e l o s c n c av a s e
p l a n o s e s t o e s t r a te g i c a me n t e p o s i c i o n a d o s n o s
g a l e r i a s e s c u r e c i d o s d e t r a n s i o e n t r e c a d a u m
d o s q u a t r o h abi t ats c o s t e i r o s . E s t a a l t e r n n c i a
e n tr e ma r e t e r r a , e n tr e e s p a o s s u b a q u t i c o s
s e mi - i l u mi n a d o s e e s p a o s a r e o s b a n h a d o s p e l o
l u z d o S o l , l eva o v i s i t a n t e n u ma v i a g e m p e l o s
c i c l o s a l u c i n a n t e s d o v i d a q u e n o d e i x a d e
e x i s t i r e d e evo l u i r p a r a a l m d a s l i mi t a e s
e s p a c i a i s d a v i s o h u ma n a .
M a s n o p i s o s u b a q u t i c o q u e o o b r a d e P e t e r
C h e r mayeff r eve l a o s e u s i mb o l i s mo mo n u me n t a l ;
e o e x p e r i n c i a c u l mi n a c o m a s e n s a o d e
i me r s o t o t a l n o e s p a o m g i c o e mi s t e r i o s o q u e
o i n t e r i o r d o o c e a n o . , d e f a c t o , a q u i q u e o
v i s i t a n t e c o n d i c i o n a d o , n o s p e l a s s e n s a e s
fs i c a s e e mo c i o n a i s p r o v o c a d a s p e l o e x p e r i n c i a
v i s u a l e s t o n t e a n t e d e e s t a r r o d e a d o d e
ma r avi l h o s o s e i n e s p e r a d o s f o r mo s d e vi d a , q u e
a p a r e c e m e d e s a p a r e c e m p e l o s c o n t o s e r e c a n t o s
d e ss e n o s s o mu n d o s u b me r s o , mo s t a mb m p e l o
e nvol v n c i a p r o p o r c i o n a d o p e l a a u s n c i a q u a s e
t o t a l d e l u z e p e l o s i n f o n i a d e s o n s ma r i n h o s ,
q u e a b s o rve e e n f e i t i o to d o o p e r c u r s o .
O t a n q u e c e n t r a l e o s t a n q u e s p r i n c i p a i s d o s
q u a t r o h abi t ats c o s t e i r o s s o o s e l e me n t o s
f u n d a me n ta i s e ma i s d r a m t i c o s d o O c e a n r i o ,
d a n d o f o r mo e e s s n c i a a o t e mo d o E x p o s i o:
U m s O c e a n o . . . a V i d a p a r o a l m de F r o n te i r as
I ma g i n r i a s . E mb o r a es t es c i n c o t a n q u e s
e s t ej a m s e p a r a d o s fi s i c a me n te u n s d o s o u tr o s
p o r e n o r me s j a n e l o s a c r l i c a s , e s t a s e p a r a o
vi r t u a l me n t e i n d e t e c tve l , v i s t o q u e o s
a c r l i c o s t m o me s mo n d i c e d e r e fr a c o d a
g u a , t o r n a n d o - s e i n v i s v e i s 00 o l h a r .
A vi s o , n o d i a g o n a l , d a j a n e l a d e c a d a u m
d o s t a n q u e s p r i n c i p a i s d o s h ab i t a ts c o s t e i r o s ,
p r o l o n g a - s e p o r o d e n t r o d o t a n q u e c e n t r al e ,
a t o d o o s e u c o mp r i me n t o , p o r o d e n t r o d o t a n q u e
p r i n c i p a l d o h ab i t a t r e p r e s e n t a d o n o c o n t o
o p o s t o d o e d i f c i o . E s t a vi s o , q u e a ti n g e os
7 0 m d e c o mp r i me n t o , o f e r e c e 00 v i s i t a n t e u ma
i ma g e m i me d i a t o d o i me n s i d o e vo l u me d o
o c e a n o , d a n d o a s e n s a o vi r t u a l d e q u e o s
q u a t r o o c e a n o s r e p r e s e n t a d o s s e u n e m r e a l me n t e
n u m s O c e a n o G l o b a l e , ma i s i mp o r t a n t e a i n d a ,
2 9
3 0
o s e n s a o d e q u e t o d o s o s s e r e s vi vos q u e o s
o c u p a m s e mo vi me n t a m n u ma n i c o mo ss a d e
g u a s a l g a d a .
E s t e c o n c e i t o d e g l o b a l i d a d e d o o c e a n o , d e
u n i f i c a o d o v i d a , c r u c i a l p a r o o s e n s i b i li z a o
d o p b l i c o p o r o os p r o b l e ma s d e d e g r a d a o
a mb i e n t a l q u e s e n o s d e p a r a m n o mu n d o a c t u a l .

s p o r t o s d o s c u l o XXI , b e i r o d e u m c o l a p s o
a mb i e n ta l , u r g e n te q u e a H u ma n i d a d e
I
c o mp r e e n d o q u e o p l a n e t a e m q u e h a b i t a mo s
e c o e x i s t i mo s d i n mi c o e i n t er a ct i vo e q u e o
p o l u i o q u e c a d a u m d e n s p r ovo c a o n v e l l o c a l
c i r c u l a p a r o o a t mo s fe r a , d o s s o l o s p o r o o s r i o s ,
d o s r i o s p o r o o o c e a n o , d o o c e a n o p o r o o
a t mo s f e r a . . . n u m c r c u l o v i c i o s o q u e n o p r a ,
q u e n o t e m f r o n t e i r a s e q u e a f e c t a o a mb i e n t e
e os s e r e s vivo s a n v e l g l o b a l . E s t a d e f a c t o a
me n s a g e m d e s e n s i b i l i z a o a mb i e n t a l q u e o
O c e a n r i o p r oj e c t a a o s c i d a d o s d e to d o o
mu n d o , a p e l a n d o c o n s c i n c i a e a o b o m s e n s o
d e t o d o s e d e c a d a u m, i n c i t a n d o a u ma mu d a n a
i n d i v i d u a l e g l o b a l n a fo r ma c o mo e n c a r a mo s a
n a t u r e z a - a n o ss o s a d e e o n o s s o b e m - e s t a r .
M o s o e x p e r i n c i a d o vi s i t a p e l o s h a b i tats,
no s e u n ve l t e r r e st r e , n o f i c o a q u m d o
e x p e r i n c i a d e p a s s a g e m p e l o n v e l s u b a q u t i c o .
A p e s a r d e t u d o , es t as s o o s r e g i e s o n d e o ma i o r
p o r te d o p o p u l a o mu n d i a l s e c o n c e n t r o e o n d e o
h o me m ma i s t e m o a p r e n d e r c o m os e x e mp l o s
d r a m t i c o s q u e o i mp a ct e d o s s u a s a c t i vi d a d e s
e m t e r r a t e m n o me i o ma r i n h o , n o a mb i e n t e
g l o b a l , e n o p r p r i a s a d e h u ma n o . A p e s a r d e
t u d o , q u e m d e t o d o s n s q u e a i n d a n o s e n t i u
os e f e i t o s d o p o l u i o u r b a n o ? Q u a n t o s d e n s
v e mo s o s n o s s o s fi l h o s , os n o s s o s a mi g o s , o s
n o s s o s f a mi l i a r e s s o fr e n d o d e d o e n as p r ovo c a d o s
p e l a d e g r a d a o d o q u a l i d a d e a mb i e n t a l -
p r ovo c a d a p o r t o d o s n s ? Q u a n to s d e n s , n o s
l t i mo s d e z a n o s , a s s i s t i mo s a mu d a n a s r a d i c a i s
n o z o n a d o c o s t a - o d e s a p a r e c i me n t o d e
i n me r a s e s p c i e s d e p e q u e n o s p e i x e s e
i nve r t e b r a d o s q u e o c u p av a m o s p o o s r o c h o s o s
d o p r a i a , o mu d a n a c l i mt i c a b v i o q u e n i n g u m
p o d e d e i x a r d e n o t a r , a c o n s t r u o u r b a n a
s e l va g e m e d es e nfr e a d o e m c i ma d a l i n h o d a
c o s t a q u e d e st r i t o d o u ma p a i s a g e m n e c e s s r i a
p o r o o n o s s a p r o t e c o e p a r a o n o s s o b e m- es t a r ?
Q u e m q u e n o vi u . . . Q u e m q u e n o s e n t i u . . . ?
N o O c e a n r i o , os r e g i e s c o s t e i r o s a p a r e c e m,
p r o p o s i t a d a me n t e , c o mo q u e i n t o c a d a s p e l o
a c o d o h o me m. E s t e s s o e s p a o s d e r e f l e x o
e d e me m r i a p a r a a q u e l e s q u e ti ve r a m a
o p o r t u n i d a d e d e vi ver n u m mu n d o a ss i m e
e s p a o s d e s u r p r e s o e d e a l e g r i a p a r a o s ma i s
j ove n s , os ma i s p e q u e n i n o s , q u e n u n c a ti ve r a m
o p o r t u n i d a d e d e ve r o mu n d o a ss i m, ma s
q u e a c r e d i t a m e s o n h a m, n o s s e u s s o n h o s
i n o c e n t e s e p u r o s d e c r i a n a , q u e e s s e mu n d o
p o s s o r e a l me n t e e x i s t i r . C o mo d i z Syl vi a E a r l e ,
UM S O C E A N O : A VID A P ARA A L M D E F RO N T E IRA S IM A GINRI A S
n o s e u l i vr o Sea Ch ange , A Message of the Oce ans ,
bvi o q u e n o p o d e mo s r e t r o c e d e r n o t e mp o
e r e fa z e r a h i s t r i a . M a s a g o r a - n o p o r mu i t o
t e mp o - t e mo s a p o s s i b i l i d a d e , u ma b r eve j a n e l a
d e o p o r t u n i d a d e , d e r e s t a u r a r e p r o t e g e r o s
e c os s i st e ma s sau d v e i s q u e r e s t a m e q u e n o s
s u s t e n ta m. M a i s i mp o rt a n t e , ma i s u r g e n t e a i n d a ,
t e mo s d e p r o t e g e r o p r i n c i p a l e l e me n t o d a
b i o s f e r a : o ma r .
o HABITAT DO ATLANTICO NORTE
o vi s i t a nt e i n i ci o a v i s i t o d e c a d a h abi t at p e l o s e u
n v e l t e r r e s t r e e , c o mo j fo i me n c i o n a d o a c i ma ,
c i r c u l a n o e d i fc i o n o s e n t i d o c o n t r r i o a o d o s
p o n te i r o s d o r e l g i o . O s h abi t ats c o s t e i r o s
c o n s t i t u e m e s p a o s b a n h a d o s p e l a l u z d o S o l ,
f i l t r a d o at r avs d a c o b e r t u r a e d a fa c h a d a d e
v i d r o . N o e n t a nt o , p o r o r e c r i a r c o m a ma i o r
fi d e l i d a d e p o s sve l a i n t e n s i d a d e l u mi n o s o
c a r a c t e r s t i c o d e c a d a u ma d e s t a s z o n a s d o
p l a n e t a , o s v i d r o s d o f a c h a d a d e c a d a u m
d o s habi t a ts fo r a m s e r i g r a f a d o s d e f o r mo
a f i l t r a r a l u z s o l a r c o m d i fe r e n t e s n v e i s
d e i n t e n s i d a d e .
O habi t at d o A t l n t i c o N o r t e p r e t e n d e r e c r i a r
e m t e r mo s d e c l i ma , d e c a r a c t e r s t i c a s
g e o l g i c a s , d e fa u n a e d e f l o r o u ma f a i x a q u e va i
d a s i l h a s d o s A o r e s z o n a d a I s l n d i a . N e ste
h abi t at r e p r e s e n t a - s e u ma costa b a s l t i c a , de
t o n a l i d a d e c i n z e n t o - e s c u r o , t p i c a dos A o r e s ,
c o m a s u p e r fc i e d a s r o c h a s d e s g a s t a d a p e l o
v e n t o e p e l a a c o d o ma r . P e r to d a g u a ,
v e m- s e for ma e s r o c h o s o s i r r e g u l a r e s , c o m
g r a n d e s b o l h a s d e a r t a l h a d a s n a r o c h a , q u e , n a
n a t u r e z a , s o c r i a d a s p e l o c o nt a c to d o ma g ma
vu l c n i c o c o m as g u a s fr i a s d o A t l n t i c o .
A s r o c h a s fo r ma m u ma g r u ta d e n t r o d a q u a l
s e a b r e u m c o r r e d o r p o r o n d e o vi s i t a n t e vai
p a s s e a n d o e, at r avs d o s v r i as f e n d a s p a r o
o e x t e r i o r , o b s e r va n d o a v a s t a p o p u l a o d e
20
3 1
3 2
p a p a g a i o s - d o - ma r , d e t o r d a s - me r g u l h a d e i r a s e
d e a r a u s - c o mu n s q u e d e s c a n s a m n a s p l a t a fo r ma s
r o c h o s a s , esvo a a m d e r o c h a e m r o c h a , o u
me r g u l h a m n o t a n q u e p r i n c i p a l d o h a b i t at.
A s v r i a s j a n e l a s d e a c r l i c o , q u e s e e l ev a m
a c e r c a d e u m me tr o a c i ma d o n v e l d o s o l o ,
p e r mi t e m a i n d a u ma v i s o p a r c i al p a r o o i n t e r i o r
d o t a n q u e , s e n d o p o s sv e l v e r a evo l u o
s u b a q u t i c o d o s p a p a g a i o s - d a - ma r q u e me r g ulh a m
e vo a m d e b a i x o d e g u a c o m e n o r me d e s tr e z a .
T o d o o p a i s a g e m r e c r i a d o , d e s d e o t e mp e r a t u r a
d o a r q u e r o n d a o s 1 4 oe b a n d o s o n o r a q u e
e n c h e o e s p a o d e s o n s n a t u r a i s , g r a va d o s a o
vi vo , d e ave s , d e o n d a s a r e b e n t a r e d o s u s s u r r o
d o v e n t o a a s s o b i a r por e n tr e a s r o c h a s , a o s
mu i t o s e x e mp l a r e s v i v o s d e rv o r e s e d e o u t r a s
p l a n t a s t p i c a s d o A t l n t i c o N o r t e , d a s q u a i s s e
d e s t a c a m o s p i n h e i r o s , o h i p e r i c o e o a l e c r i m,
d e c o r a o i n t e n s a d o s r o c h e d o s , a c i ma e
a b a i x o d a s u p er f c i e d o ma r , c o m a n mo n a s ,
e s t r e i a s - d a - ma r , me x i l h e s , l a p a s , p e r c e b e s ,
q u to n s e a l g a s , p e r mi t e u m me r g u l h o n a q u i l o q u e
a e x p e r i n c i a fs i c a d e s e e s t a r n u ma g r u ta
n a t u r a l n o s A o r e s .
A c o n s t r u o d o h abi t at teve a i n d a c o mo
p r e o c u p a o c e n t r a l a r e c r i a o d e n i c h o s
e c o l g i c o s , o u z o n a s t e r r i t o r i a i s , n e c e s s r i o s 00
b e m- e s t ar e s a d e d e c a d a u ma d a s e s p c i e s d e
aves q u e o o c u p a . E s t e s e s p a o s s o u m f a c t o r
d e e n o r me i mp o r t n c i a p o r o o s me c a n i s mo s d e
r e p r o d u o d a s a v e s e m c a t i ve i r o e p a r a a s u o
a l i me n t a o . A s s i m , f o r a m e s c u l p i d a s d i ve r s o s
p l a t a fo r ma s n a s r o c h a s , o n d e a s a v e s p o d e r o
r e p o u s a r e o n d e t a mb m s e e n c o n tr a m os s e u s
n i n h o s . T o d o s e s t e s e s p a o s e s t o
e s t r a t e g i c a me n t e c o l o c a d o s n o h abi t at, p o r
f o r mo q u e c a d a e s p c i e d e aves o c u p e o s e u
l u g a r n o s r o c h a s , t a l c o mo o f a z n a t u r a l me n t e
n o n a t u r e z a . T o d o o f l o r a vi va - a s rv o r e s ,
os mu s g o s e o s l q u e n e s - q u e r o d e i a o h ab i t a t
ve m a i n d a e n r i q u e c e r o e s p a o , c o n t r i b u i n d o
p a r o o fu n c i o n a me n t o d o e c o s s i s t e ma c o mo
u m t o d o i n t e g r a d o .
N o n v e l s u b a q u t i c o , a s f o r ma e s r o c h o s a s
o b s e rva d a s s u p e r f c i e p r o l o n g a m- s e a t a o
fu n d o , c r i a n d o d i v e r s a s c av e r n a s e p a s s a g e n s n o
b a s a l t o t o r t u o s o . O fu n d o d o s A o r e s s e mp r e
a s s o c i a d o a u ma r a r a e s p e c t a c u l a r i d a d e d e
e s p c i e s , c o m v r i o s p e i x e s d e g r a n d e t a ma n h o
c o mo o s c a e s e a s p a t a - r o x a s , q u e d e s l i z a m
g r a c i o s a me n t e e n t r e o s r o c h a s , o b a c a l h a u e
o s a l m o - d a - a t l n t i c o , o g o r a z e a b i c a , e n tr e
mu i t o s o u t r o s . P e r c o r r e n d o a s r o c h a s , j u n t o
d o fu n d o , p o d e m o b s e r va r - s e s a f i o s d e n t r o d e
b u r a c o s e , j u n t o d a a r e i a , r o i a s d e d i v e r s o s
t a ma n h o s e e s p c i e s , q u e s e c o n fu n d e m c o m o
s u b s tr a t o . Os me r g u l h o s g e i s e d i ve r t i d o s d o s
p a p a g a i o s - d a - ma r , p o r e n t r e o s r o c h a s e o s
p e i x e s , n o d e i x a r o d e e n c a n ta r o vi s i t a n t e .
E s t a s v i s e s e s p e c t a c u l a r e s p r o l o n g a m- s e ,
n a d i a g o n a l , p o r o d e n t r o d o t a n q u e c e n tr a l ,
U M S O C E A N O: A VI D A P ARA A L M D E FRO NTE I RA S I M A G I NRI A S
a vi st a n d o - s e , n a c o l u n a d e g u a , v r i o s e s p c i e s
d e t u b a r e s , c a r d u me s d e c a v a l a s e d e
b a r r a c u d a s e , 00 l o n g e , a f l o r e s t a d e k elp d o
P a c fi c o . C o mo e m t o d o s o s o u tr o s h abi t ats ,
d e s t a f or ma p o d e r o s a e a r r e b a t a d o r a q u e
n o O c e a n r i o s e t r a n s mi t e a s e n s a o d e
g l o b a l i d a d e d a s g u a s o c e n i c o s , d e u n i f i c a o
e d e i n t e r l i g a o d a v i d a ma r i n h a e s c a l a
p l a n e t r i o .
o HABITAT DO ANTRCTICO
o ha b i t a t d o A n t r c t i c o r e p r e s e n t o e m t e r mo s d e
c l i ma , d e c a r a c t e r s t i c o s g e o l g i c o s , d e fa u n a e
d e f l o r o a s o r l a s c o s t e i r a s d o s i l h a s d e Fal k l a n d
e d o G e r g i a d o S u l , c o m o s s u a s f o r ma es
r o c h o s o s de p e d r o c a l c r i a e s c u r o mu i t o
e s t r a t i f i c a d o s e d e s g o s t a d a s p e l a n eve e p e l o
v e n t o q u e s e o uve s o p r a r c o m i n t e n s i d a d e n a s
z o n a s ma i s a l t o s , p o r e n t r e o v e g e t a o d e
a r b u s t o s , e r v a s e f e t o s q u e r e s i s t e m 00 c l i ma
a g r e s t e . D o t o p o d o s f o r ma e s r o c h o s o s c o i
u ma i mp o n e n t e c a s c a ta d e g u o q u e d e s l i z o
p o r e n tr e o s r o c h a s e e s c o r r e e m d i r e c o
00 ma r .
O v i s i t a n t e , 00 e n t r a r n o h abi t at , p o ss o p o r
u ma c o r t i n a d e a r g l i d o q u e l h e d o s e n s a o
d e e s t a r a e n t r a r n u ma d o s r e g i e s ma i s f r i a s d o
T e r r a . E mb o r a o t e mp e r a t u r a i n t e r i o r r o n d e o s
1 2 C , a s e n s a o d e fr i o p e r d u r o n o v i s i t a n t e
00 l o n g o d o s e u p e r c u r s o p e l o z o n a o c e n i c o
r e p r e s e n t a d o . A t o t a l i me r s o d o v i s i t a n t e n o
c e n r i o t a mb m c o n s e g u i d a p e l o e s tr a n h o l u z
a z u l a d o e p e l o n ev o e i r o t n u e q u e i n va d e o
e s p a o , p e l o ma g n f i c a p a i s a g e m p i n t a d o m o ,
p e l o s o m a mb i e n t a l e m q u e s e mi s t u r a m o s
vo z e s d e a ve s ma r i n h a s , d e f o c a s e d e l e e s
- mar i n h o s , c o m o q u e b r a r d o ma r c o n tr a a c o s t a
e c o m o e s p e c t a c u l a r e d i ve r t i d o c o l n i a d e
p i n g u i n s , c o m o s s e u s s o l t o s a cr o b t i c o s
d e r o c h a e m r o c h a e p o r o d e n tr o d e g u a .
3 3
3 4
T a mb m a q u i a c o n s t r u o d e t o d o s o s e l e me n t o s
p a i s a g s t i c o s t e v e e m c o n t a a s a d e e o b e m
- e s t a r a n i ma l , d e s t a c a n d o - s e a p r e o c u p a o e m
t r a a r b a r r e i r a s n a t u r a i s n a ve r t i c a l p a r a i mp e d i r
o a c e s s o d o s p i n g u i n s s z o n a s ma i s a l t a s d o s
r o c h e d o s e a i n t r o d u o d e c avi d a d e s n a s r o c h a s
q u e fo r ma m o s e s p a o s d e n i d i f i c a o
n e c e s s r i o s p a r a e s t a s a v e s .
M a s n o p i s o s u b a q u t i c o q u e o v i s i t a n t e
t o ma r e a l me n t e c o n s c i n c i a d a d i v e r s i d a d e d e
s e r e s vi vos q u e h a b i t a m a s g u a s f r i a s d o
A n t r c t i c o . A s fo r ma e s r o c h o s o s o b s e r va d a s
s u p e r f c i e p r o l o n g a m- s e a t a o f u n d o ,
f o r ma n d o g r u t a s e t o r t u o s o s p a r e d e s r o c h o s a s
c o b e r t a s d e a n mo n a s e d e e s tr e l a s - d o - ma r
a r t i fi c i a i s , q u e p r o p o r c i o n a m u m n me r o
a d e q u a d o d e n i c h o s p o r o o s e s p c i e s d e p e i x e s
q u e p ovo a m e s t a s g u a s . P a r a a l m d o s p i n g u i n s ,
q u e t a mb m p o d e m o b s e r v a r - s e n o s s e u s
me r g u l h o s s u b a q u t i c o s , e s t e t a n q u e h a b i t a d o
p o r g r a n d e s e e s p e c t a c u l a r e s c a r d u me s d e
c a r a p a u s-d o - c a b o e d e t a i n h a s - d a - f r i c a - d o - s u l .
C o mo e m t o d os o s habi tats d o O c e a n r i o , e s t a s
vi s e s e s p e c t a c u l a r e s p r o l o n g a m- s e , n o
d i a g o n a l , p a r o d e n t r o d o t a n q u e c e n t r a l , c o m
a s s u a s p o p u l a e s d e p e i x e s p e l g i c o s , e
avi s t a m- s e , a o l o n g e , o s r e c i f e s d e c o r a l d o
n d i c o t r o p i c a l . E m t o d o s e s t e s a n i ma i s a
n a t u r e z a mo st r a a s u a r i q u e z a , a s u a
b i o d i v e r s i d a d e e a e x t r a o r d i n r i a c a p a c i d a d e d e
a d a p t a o q u e p e r mi t e a o s s e r e s vi vo s c o l o n i z a r
t o d a o s u p e r f c i e t e r r e s t r e e o s s e u s o c e a n o s .
U M S O C E A N O: A VID A P ARA A L M D E F RO NTE I RA S I M A G I NRIA S
o HABITAT DO PACFICO
No hab i tat d o P a c f i c o r e c r i a - s e a c o s t a d e
M o nter ey B a y , n a C a l i f r n i a , c o m o s u a maj e s t o s o
fl o r e sta d e kelp, a s l o ntr as - ma r i n h a s e t o d a u ma
z o n a i n t e rti d a l for ma d a p o r r o c h a s g r a n t i c a s
b a st a n te t a l h a d a s e r e c o rta d a s pe l a a c o d o
ma r . O d e t a l h e d o d e c o r a o a rti fi c i a l d a s r o c h a s
d e ve r a s i mpr ess i o n a n t e , i n c o rpo r a n d o mu s g o s e
l q u e n e s , me x i l h e s , l apa s , b o r r e l h o s ,
c o r n e t i n h a s , a b a l o n e s , q u t o n s , a n mo n a s e
e s tr e l a s - d a - ma r , a l g a s - v e r d e s e a l g a s - c a s ta n h o s .
R o e n tr a r n o hab i tat , o vi s i t a n t e d e i me d i a t o
a r r e b a t a d o pe l o pa i s a g e m i mpo n e n t e d e u ma z o n a
d e pr a i a r o c h os o c o m pr o l o n g a me n t o pa r a o ma r
a b e r t o e pe l o b a n d o s o n o r a i n t e n s a e m q u e s e
mi s t u r a m os s o n s d e ma mf e r o s ma r i n h o s e d e
aves c o m o c l a mo r d a s o n d a s a r e b e n t a r e d o
v e n t o . R q u i t a mb m a t empe r a t u r a a mb i e n t a l
e s t aj u s t a d a q u e t pi c a d e u m c l i ma
t e mper a d o , r o n d a n d o o s 2 0 C.
E m f r e n t e d e s e nvo l ve - s e t o d a a z o n a r o c h o s a
d e pr a i a c o m n u me r o s a s po a s r epl etas d e
pe q u e n o s pe i x es e d e i nve r t e b r a d o s c o mo , po r
e x e mpl o , o s b o d i e s e o s c a b a z e s - ma r i n h o s , o s
o u r i o s - d o - ma r , as es t r e l a s - d a - ma r e a s
a n mo n a s , o s c a r a n g u ej o s e o s c a ma r e s , a s
a m ij o a s , os me x i l h e s e as o s t r a s . R g u a d a s
ma r s e s c o r r e po r e n tr e a s r o c h a s , e m pe r o d o s
d e a l t e r n n c i a q u e s i mu l a m a ma r b a i x a e a m a r
a l t a . To d a e s t a z o n a r o c h o s a e s t r o d e a d a d e
c a c t o s e d e g r a n d e s rvo r e s c o mo o s c i pr e s t e s
e o s pi n h e i r o s d e M o n te r ey. P a r a a d i r e i t a , a s
r o c h a s t e r mi n a m n u ma c avi d a d e r o c h o s a profu n d a
c uj a s uper f c i e e s t c o b e r t a d e kelp. a i n d a d e
d e sta c a r o pe q u e n o popu l a o d e o s tr a c e i r o s
- n e g r o s e d e g a i o s , oves d e ma g n fi c o b e l e z a q u e
esvo a a m pe l o h ab i tat.
R e x pe r i n c i a d a vi s i ta c u l mi n o n o l o d o
e s q u e r d o d o habi tat c o m a d es c o b e r t o d e d u a s
l o n t r a s - ma r i n h o s , u ma f me o e u m mo c h o , q u e
n a d a m e me r g u l h a m d e spr e o c upa d a me nt e d e n t r o
d o s e u habi tat o c e n i c o . C u r i o s a s , b r i n c a l h o n a s e
mu i t o e n e r g t i c a s , a s l o n t r a s s e r o , s e m d vi d a ,
a a t r a c o pr i n c i pal d o P a c fi c o .

s u o vo l t o
d e s e nvo l ve - s e to d o u m c e n r i o q u e , pa r a a l m d o
ma g n fi c o mu r a l pi n t a d o m o , o n d e s e e n c e n o
a pa i s a g e m o c e n i c o d o c o s t a d o C a l i f r n i a c o m
o pr o l o n g a me n to po r o o ma r a b e r t o , i n c l u i e f e i t o s
espe c i a i s d e n e b l i n a s o b r e o ta n q u e d o s l o n t r a s ,
u m t r o n c o d e rvo r e a r t i fi c i a l e s c u l pi d o m o
e m b et o a r ma d o , q u e apa r e n t a e s t a r d e r i vo ,
e e xte n s o s c a ma d a s r o c h o s a s q u e e nvo l ve m
o espa o - v e m d i n a mi z a r e e n r i q u e c e r a
expe r i n c i a d a v i si t o .
R c o n st r u o d o h ab i t at teve a i n d a c o mo
pr e o c upa o c e n t r a l o r e c r i a o d e e spa o s
a d e q u a d o s s a d e e 00 b e m- es t a r d o s l o n t r a s
- ma r i n h a s , pr opo r c i o n a n d o - l h e s o a c e s s o a o me i o
a q u ti c o , o n d e po s s a m g r a n d e pa r t e d o t e mpo e m
c o n t a c t o c o m o vi s i t a n t e , e o u ma z o n a s e c o
d i s far a d a po r d etr s d a s pa r e d e s d e r o c h a s o c o s
q u e r o d e i a m o l a d o e s q u e r d o d o hab i tat. O a c e s s o
d a s l o n t r a s a e s t e s e spa o s s e c o s , q u e n o s o
35
3 6
v i s ve i s a o vi s i t a n t e , e f e c t u a d o a tr avs d e u m
b u r a c o d i sfa r a d o n a s r o c h a s . D a d o o f a c t o d e
e st es ma mf e r o s ma r i n h o s s e r e m p o r n a t u r e z a
p r e d a d o r e s vor a z e s d e i nver t e b r a d o s e d e p e i x e s ,
o s e u h ab i tat n o c o n t m o u t r o s a n i ma i s vi vo s .
P o r o u t r o l o d o , o c o mp o r t a me n t o a g r es s i vo e
c u r i o s o d o s l o n t r a s e x i g i u a a u s n c i a d e r o c h a s
s o l t a s e d e q u a l q u e r t i p o d e d e c o r a o a r t i fi c i a l
d o t a n q u e , i n c l u i n d o o f l o r e s t a d e kelp, q u e
s e r i a m, n e ste a mb i e n t e , i me d i a t a me n t e
a r r a n c a d o s e d e s t r u d o s p o r e l a s . N o e n t a n t o , e
vi s t o q u e as l o n t r a s t m n e c e s si d a d e d e a g a r r a r
e b r i n c a r c o m t o d o o t i p o d e o bj e c t o s q u e
e n c o n t r a m n o s e u me i o n a t u r a l , f o r a m c o l o c a d a s
n o t a n q u e b i a s d e a ma r r a o d e b o r c o s q u e s o
p r a t i c a me n t e i n d estr utve i s e c o m a s q u a i s
a s l o n t r a s p o d e r o e n tr e t e r - s e .
N o n ve l s u b a q u t i c o a b e l e z a maj e s t o s a d o
f l o r e s t a d e kelp e d a s u o c o mu n i d a d e b i o l g i c a
t o ma u ma d i me n s o v e r d a d e i r a me n t e a l u c i n a n t e .
A s fo r ma e s r o c h o s o s vis t o s n o p i s o t e r r es t r e
p r o l o n g a m- s e a t a o f u n d o a r e n o s o c o b e r t o d e
p e q u e n o s r o c h o s e d e o u tr o s o bj e c t os f i x o s q u e
a s l o n t r a s , n o s s e u s me r g u l h o s , t e n t a m a r r a n c a r
e l eva r c o n s i g o p a r a a s u p e r f c i e . N e s t e p i s o d e
v i s i t a , o t a n q u e d a s l o n t r as e s t vi s u a l me n t e
l i g a d o p o r p a r e d e s d e a c r l i c o a o t a n q u e d e kelp
o b s e r v a d o n o n v e l t e r r e s tr e , c r i a n d o a i l u s o d e
a s l o n tr a s e s t a r e m o n a d a r p o r e n t r e o s l o n g o s
b r a o s d o kelp c o m a s u o c o mu n i d a d e d e
U M S O C E A N O: A VI D A P ARA A LM D E FRO NTE I RA S IM A GINRI A S
p e i x e s , c o mo os g a r i b a l d i , o s r o b a l o s - d o - k e l p ,
a s c o rv i n a s , o s p e i x e s - p e dro e o s p e i x e s
- e s c o r p i o , o s mo r e i a s - d o - c a l i f r n i a e o s
t u b a r e s - c o r n u d o s .
A l m d o v i s o e s p e c t a c u l a r p o r o d e n t r o d o
t a n q u e c e n t r a l o n d e s e e r g u e u ma d e n s o e
h i p n t i c a fl o r e s t a d e k e lp g i g a n te c o m u ma
e s p e c t a c u l a r p o p u l a o d e p e i x e s e i nve r t e b r a d o s
q u e o c u p a m a c o l u n a d e g u o d e s d e o f u n d o a t
s g u a s s u p er fi c i a i s , a o l o n g e avi st a m- s e o s
fo r ma e s r o c h o s o s d o A t l n t i c o N o r t e , o s
tu b a r e s e o s g r a n d e s c ar d u me s d e p eix es
p e l g i c o s q u e a p a r e c e m e d e s a p a r e c e m n o vas t o
i me n s i d o d o O c e a n o G l o b a l .
o HABITAT DO NDICO
Ch e g a mo s , a s s i m , a o l t i mo h a b i tat d o
O c e a n r i o , o n d e s e r e p r e s e n t o u ma z o n a d e p r a i a
c o r a l i n a d o s i l h a s S eyc h e l l e s , n o

n d i c o t r o p i c a l ,
c o m p r o l o n g a me n t o p o r o o ma r a b e r t o .
A c o n s t r u o e o mo n t a g e m d o s mi l h a r e s d e
e x e mp l a r e s d e c o r a i s , g o r g n i a s , a n mo n a s ,
e s p o nj a s e m u i t o s o u t r o s i nv e r t e b r a d o s teve
c o mo p r i n c i p a l p r e o c u p a o a i n t e g r a o d o s
n u me r o s o s n i c h o s e c o l g i c o s n e c e s s r i o s a o
b e m - e s t a r d o s c e n t e n a s d e e x e mp l a r es v i v o s d e
p e i x e s e d e i nve r t e b r a d o s t e r r i t o r i a i s q u e p o v o a m
o s r e c i f e s d e c o r a l . O r e s u l t a d o d e ste tr a b a l h o
mi n u c i o s o s u r p r e e n d e n t e . A s c a r a ct e r s t i c o s
e x t a s i a n t e s d e t o d o a p a i s a g e m t e r r e s t r e e
o c e n i c a d e u ma re g i o c o s te i ra q u e i n c l u i u m
d o s e c o s s i s t e ma s m a i s r i c o s e d i ver s i fi c a d o s d o
p l a n e t a , c o m a s s u a s t e mp e s t a d e s t r o p i c a i s ,
o s s e u s b a n c o s d e r e c i f e s d e c o r a l p o vo a d o s
p o r u ma a l u c i n a n te d i v e r s i d a d e d e p e i x e s e d e
i nver t e b r a d o s , a v e g e t a o l u x u r i a n t e d e
p a l me i r a s , c o q u e i r o s e h i b i s c o s e a p o p u l a o d e
c o l o r i d a s a v e s , c o mo o b i c o - d e - I a cre e o p o mb o
- l i s t a d o , f a r o c e r t a me n te q u e es t e s ej a u m d o s
h a b i ta ts ma i s e s p e c t a c u l a r e s d o O c e a n r i o .
A o e n t r a r n o h ab i t a t , n o s e u n v e l t e r r e s t r e ,
o v i s i t a n t e me r g u l h a n u m mu n d o o n d e o c l i ma
e o v i d a s e i n t e rl i g a m e s e r e l a c i o n a m d e fo r mo
p o d e r o s o e a r r e b a t a d o r a . A t e mp e r a t u r a d o a r
q u e n t e e h m i d a , r o n d a n d o o s 2 5 o e .
A b a n d a s o n o r a p r i n c i p a l c o mp o s t a p o r s o n s
a mb i e n t a i s t p i c o s d e o i t o e s p c i e s d e a v e s
d o

n di c o t r o p i c a l . O v e n t o s o p r a i n t e n s a me n t e
e , 00 l o n g e , a uv e - s e o e s t r o n d o d e u m t r o v o .
A s p a l me i r a s e o s c o q u e i r o s c o n t o r c e m- s e
e a s a ve s e svo a a m s u a vo l t o , a d i vi n h a n d o
o t e mp o r a l q u e s e a p r o x i ma . O s o m d o s o v e s
3 7
3 8

d e i x a de se o uv i r e , p o r u m i n s t a n t e , o e s p a o
i nv a d i d o p o r u m s i l n c i o a b s o l u t o . C o me a a
c h ov e r . . .
A p a i s a g e m d a p r a i a t r o p i c a l d e u ma
b e l e z a i n t e n s a . A s c a r e s d o s r e c i f e s d e c o r a l
m i st u r a m- s e c o m a s c o r e s a l u c i n a n t e s d a
t e mp es t a d e , d a s ave s e d a s m u i t a s e s p c i e s
d e p e i x e s e i n v e r t e b r a d o s q u e vi ve m e m
p e r f e i to e q u i l b r i o c o m o m e i o q u e o s r o d e i a .
O s e f e i t o s e s p e c i a i s a s s o c i a d o s s i mu l a o
d a temp e s t a d e t r o p i c a l s o p e r i d i c o s ,
e s t a n d o p r o g r ama d o s p a r a t e r em u m a d u r a o
d e c e r c a d e d o i s mi n u t o s , a i n t e r v a l o s d e q u i n z e
mi n u t o s . O c a mi n h o t a l h a d o n a a r e i a p o r o n d e o
v i s i t a n t e p a s s a d i vi d e o e s p a o e m d u a s z o n a s
u n i d a s p e l o m u r a l p i nt a d o m o q u e , p e l o s e u
r e a l i s mo i n t e n s o , c r i a t o d a u m a a t m o s f e r a d e
s o n h o t r a n s p o r t a n d o o v i s i t a n t e p a r a o m u n d o
i d l i c o d o s r e c i f e s d e c o r a l . D o l a d o d i r e i t o
d e s e nvo l ve - s e t o d a a p a i s a g e m d e p r a i a
r o d e a d a d e uma d e n s a fl o r e s t a e d e u ma
z o n a d e ma r p o u c o p r o fu n d o o n d e s e a vi s t am
o s r e c i fe s d e c o r a l , d u r a n t e o p e r o d o d e ma r
b a i x a . D o l a d o e s q u e r d o , o v i s i t a n t e
c o n f r o n t a d o c o m o p r o l o n g a me n t o d o s
r e c i f e s p e l o ma r d e n t r o , a d i vi n h a n d o - s e
a e x p e r i n c i a q u e s e i r p a s s a r a n v e l
s u b a q u t i c o .
O me r g u l h o n o s m a r e s t r o p i c a i s t o t a l .
O p r o l o n g ame n t o d o s r e c i f e s d e c o r a l a t a o
l e i t o d o o c e a n o e a pr ofu s o v e r ti g i n o s a d e
vi d a ma r i n h a t o ma m u ma d i me n s o ma i s n t i ma
e ma i s p r o f u n d a . E s t e um e s p a o o n d e
a n a t u r e z a s e n s u a l d o s r e c i f e s d e c o r a l s e
m i s t u r a c o m a s v i s e s d o s g r a n d e s p r e d a d o r e s
q u e n a d a m a g i l m e n t e n o t a n q u e c e n t r a l e ,
a o l o n g e , n o c a n t o o p o s t o d o O c e a n o G l o b a l ,
a i ma g e m t n u e d o s ma r e s f r i o s d o A n t r c t i c o .
A v i s i t a a o O c e a n r i o c u l mi n a , a s s i m,
c o m uma e x p e r i n c i a r e p l e t a d e s e n s a e s
f s i c o s e e mo c i o n a i s q u e e x p l o r a uma v i s o
u n i f i c a d a d o s o c e a n o s e c e l e b r a a v i d a n a T e r r a ,
l eva n d o - n o s a c o mp r e e n d e r a t a r e f a p r i o r i t r i a
d e p r o t e g e r mo s e p r e s e r va r mo s e s t e va s t o
p a tr i m n i o d e t o d a a H u ma n i d a d e p a r a a s
g e r a e s f u t u r o s .
A PONTE DE SADA DO OCEANRIO
A p o n t e d e s a d a d o O c e a n r i o u m e s p a o
d e t r a n s i o s e r e n a q u e t r a n s p o r t a o v i s i t a n t e
p a r o a r e a l i d a d e d o q u o t i d i a n o . A e x p e r i n c i a
d o s s e n t i d o s p r o p o r c i o n a d a n o O c e a n r i o
d e i x a d a p a r a t r s , m a s f i c a fi r me me n t e
p l a n t a d o no mem r i a d e t o d o s o s que p o r
l p a s s a r a m e s e n t i r a m o r e e n c o n t r o c om
a n a t u r e z a .
P a r a t e r mi n a r , g o s t a r a mo s d e d e i x - l o
c o m u m a r e fl e x o d e S o p h i a d e M e l l o B r eyn e r
A n d r e s e n d o s e u l i vr o Hi str i as da Ter r a
e d o Ma r:
H j a rdi ns i mprevi stos, ma i s subti s e co mpl exos
do que o ima ginvel, onde crescem a l t os ma g nl i as,
co m g r a ndes fl o res bra ncas de pta l a s pr ofundas
e l a r g as, maci as e espessas e o nde a g u a de pr a t a
que i r r o mpe da boca dos g o l fi nhos de pedr a cai n os
peq uenos t a n q ues o i t avados. Ja r di ns de bu x o,
ca m l i as e vi ol etas perfu mados de co n templ ao
e pa i xo , de esq ueci mento e si l nci o . Jardi ns
docemen te abandon ados a u ma so l ido da nada
pel as br i sas, enqu a n t o um l o n g o sussu r r o de adeus
aceno de fo l ha em fol ha nos r a mos ma i s a l t os das
rvo res. Jardins o nde reco nhecemos q ue o vida
u m so nho do q u a l j a mais aco rda mos, u m sonho
o nde i r r o mpem apa ries pr odi g i osas co mo o l r i o,
a g u i a e o i nesq uecvel r osto a mado com pa i xo,
mas o n de t udo se t r a nsforma em esq ueci mento,
di stnci a , i mpossi bi l i dade e det r i t o . Ja r di ns o nde
reconhecemos q ue a n ossa condi o no saber .
no poder j a ma i s enco n t r a r a u n i dade. E enco n t r a r
a u n idade seria aco rda r .
3
R E G R E S S O A O O C E A N O
P E T E R C H E R M A Y E F F
INTRODU O
P avi l ho d o s Oceanos, futur o
O ceanri o d e Li sbo a , uma
c el ebr aa da oceano, uma
c el ebr ao da vi da . um convi te
per manente di r i gi do a pessoas de todo
o mundo par a vi si tar em l ug ar es r emotas, encontr ar em
ani mai s di fer entes e , num conte xto d e l az er e
entr eteni mento, p ensar em em d esempenhar um papel
no pr ogr ama d a H umani dade par a o pr xi mo scul o:
a c onserva

o'
d
o nossa to fr g i l her ana natur al .
Os a q u ri os pbl i cos e outr as exposi es z ool g i cas
pr opor ci onam opor tuni dades mar avi l hosas. Se r eal i z am
o seu tr a b a l h o com sensi bi l i d a d e e r espei to pel a
natur e z a , pod em ser um contr i b uto val i oso par o a
edu cao amb i ental e o r efor o d a consci enci al i z ao
e d as p r eocupaes d o pb l i co.
O Oceanr i o tr ansfor ma os vi si tantes em anfb i os ,
per mi ti ndo- l hes uma movi menta o f ci l entr e a t err a
e a g u a, a ob servao d a vi da sua superfci e e
debai xo d e l a , e o usufr uto d a exper i nci a de i mer so.
A mel hor par te desta exper i nci a tal vez r esi da no facto
d e fi car mos mar ca dos , sensi b i l i z ados e s ubj ugados pel o
contacto nti mo com o utr os ser es e comuni dades , o
que r epr esenta uma mudana d e ati tude r el ati vamente
a o n osso antr opocentr i smo h ab i tual . A possi bi l i d ad e
d e s emel h ante exper i nci a o correr mes mo no centro
das ci dades afi gur a-se esti mul ante.
Nos aqur i os que r eal i z mos em Boston
(Massac h usetts), i ni ci ado e m 1 96 2 , em Bal ti mor e
(Maryl a n d) , em

saca (J apo) , e m Chattanoog a


(Tennessee) e e m Gnova (It l i a ) , houve mui tas i d ei as
q u e evol ur am e que estamos actual mente a uti l i z ar
no O cean r i o d e Li sbo a . Rel ativamente a o contedo
d a exposi o , concepo ar qui tect ni ca e ao
fu nci onament o, todos est es aqu r i os for am bem
s ucedi dos e d i fer em uns d os outr os.
Todos entr ete cer am o contedo d a exposi o e
a sua ar qui tectu r a, em r esposta a u m l ocal ur bano.
Todos estabe l ecer am uma i denti dade e mi s s o que
nasceram d e ci r cunstnci as ni cas . H um ter r eno
c o mu m, apesar d a di ver si dade cl ar amente
i denti fi c ve l .
Crei o que i novmos e m Li s boa, ao i nt r oduz i r u m
con cei to que se a d apta ao t e ma d a E XPO ' 9 8 ,
Os O c e a n o s , Um Patr i mni o p a r a o F u t u r o , e q u e ,
a o me s mo t e mp o , como Oceanr i o de Li s boa, ser
vl i d o e eter no.
O CONCEITO DA EXPOSIO
O con cei to d a exposi o o segui nte: o oceano
u m si stema e o nosso p l aneta possui r eal mente
Um s O ceano. Os gr andes oceanos do mun do, a que
a H umani d ad e ch amou Atl nt i co, Pacfi co,

n d i c o ,

rcti c o e Antr ct i co, p o d e m s e r vi stos como uma


ni ca massa d e g u a , q u e ocupa 7 0 % d a superfci e
d o pl aneta, enquanto os conti nentes e i l has so
j angadas fl utuando l entamente der i va . As g uas
podem ser vi stas como tendo fl u do e tendo- se
aj ustado medi da que as massas d e ter r a mudavam
d e for ma e d e composi o ao l ongo das er as
g e o l gi cas. D eci d i mos q u e , com essa perspecti va
da u ni d ad e do oceano, poderamos mol d ar a nossa
exposi o e cr i ar uma forma ar qui tectni ca. Sur gi r i a
um edi fci o com uma ar q ui tectur a que servi sse
a e x p er i nci a da exposi o.
As opes conc eptuai s i mpuser am- se d es d e o i nci o.
Necessi tvamos cl ar amente d e u ma gr ande ex posi o

Figuro 32 " A q ur i o de Bal t i mor e.
Figuro 33 " Aqur i o de

s oc o,
Figuro 34 " A q u r i o de Tennessee.
Figura 35 " Aqu6r i o d e G nova.
4 4
Figuro 3 8 " Pl ant o d e l o cal i zoo.
o
~
O
' 0
" 0
O
-O
O
l
O
O
O
O
O
O

]
]
J
J
]
I
d e gua e d e vi da par a r epr esentar a total i d ad e d o
ocean o . D eci di mos col ocar um g r an d e vol u me d e g u a
d o ma r na centro d o ed i f ci o pr i nci pal d o Oceanr i o e
enquadr - l o com mostras r epr esentati vos d e di fer entes
pontos do oceano, d e vr i as z onas cl i mti cas.
Dever amos ter ci nco p ar tes, j u ntando- se ao centr o ,
por for ma a i n cl ui r o ocean o

r cti co, mai or i tar i amen te


consti tud o por g u as s uper fi ci ai s gel adas , i ncl ui ndo a
ca l ote que cobr e o p l o N or te? . . Optmos por omi ti r o

r cti co e r epr esentar os outros q uatr o si stemas mai s


i mpor tantes: os oceanos Atl nti co, A ntr cti co,
Pa cfi co e

n d i c o .
E s col hemos a g e ometr i a d o q u a d r a d o , uma for ma
omni di r ecci onal n o i nter i or da qual podamos combi nar
q uatr o ocean os n u m s. Uti l i z mos os cantos par a
apr esentar z o n as costei r as d i versas com a
r epr esenta o d e habi tats ter r estr es/aquti cos,
e l i g mos as cantos uns aos outr os vi su a l me nte,
atravs da z ona s ubaquti co d o q u a drad o .
D e c i d i mo s q u e o t a n q u e qua dr ado centr al ter i a
doi s nvei s d e pr ofun d i d ad e e optmos i g u a l mente
por apr esentar os habi tats si tuados em cad a canto
a doi s nve i s, u m aci ma d a super fci e d a g u a e o
outr o a b a i x o . Portanto, nos habitats d os cantos,
3.
o nvel submer so p o der i o ser l i g ad o d i r ectamente, mas
s vi sual mente, ao tan q u e centr al .
O gr ande vo l u me d o tanque centr al (3 4 m x 3 4 m x
7 m d e pr ofu n d i dade) , de apr oxi madamente 8000 m3
antes d e d ed uz i da a g u o desl ocada pel as for maes
r ochosos, ser i a adequado em ter mos d e espao p ar a
n ad ar e d e di versi dade d e habitats, p or for ma a
p er mi ti r q u e ani mai s gr andes e u m gr ande nmer o d e
ani mai s mai s p equenos s e desenvol vess em, forma n d o
comu n i d ad es d i fer entes. A pr ofu nd i d ad e d e 7 m
per mi ti u- nos i n troduz i r ter r i tr i os i ntri ncad os,
nos q u ai s al guns an i mai s p od eri a m fi xar - se pr xi mo
"
d o fun d o , e tambm pr opor ci onar , mai s aci ma, g uas
pr xi mas d a s u perfci e, nas quai s ani mai s pel gi cos ,
gr andes e pequenos , p u dessem nad ar sem entraves.
No n vel super i or da constr uo, no h aver i a l i gaes
entr e os habi tats dos cantos i l u mi nados p el a l u z d o di a
e as guas do mar aberto no centr o , por que os seus
n vei s d e superfcie no ser i am os mesmos.
A l i gao far- se- i a apenas a u m n vel mai s b aix o ,
o n d e as exp osi es adj ace ntes possui r i am u m n vel
comum i nfer i or por mei o d o qual poderamos expr i mi r
a conti nu i dade . Ser i a possvel i ntr o d u z i r a uma nova
di menso vi sua l . Pod er amos separ ar os habitats dos
R E G R E S S O A O O C E A N O
cantos do habi tat c entr al por mei o d e uma par ede
o crl i ca tr anspar ente (opti camente i nvi sve l ) ,
per mi ti ndo aos vi si tantes observarem n a d i ag onal ,
d es d e o habi tat em p r i mei r o pl ano d e d i menses
mdi os, 00 habi tat centr al d e gr andes d i menses e,
se o l i mp i d ez d o guo per mi te, por o l d o habi tat
d e di menses mdi os no canto oposto do edi f ci o .
Neste caso , a s o mo dos d i stnci as observad o s ser i a
d e 70 m ou mai s. Os vi si tantes ter i am uma i l uso d e
di st n c i a , uma sensao d o i men s i d ad e do ocean o,
e observar i am uma d i vers i dade sur pr eendente d e
ani mai s numa p er specti va d e uma ni ca camad a.
A ch mos esta i dei a exci tante. Pr opor ci onar i a tal vez
uma i mag em emoci onal mente memor vel d o oceano,
uma sensao vi scer al d e conti n u i d ad e, d e di st nci a e
d e mi stri o, p ossi bi l i tada pel a di sposi o em camada
d o pr i mei r o p l a n o , d o p l ano i nter md i o e d o pl ano de
fund o. Os ani mai s q u e n o podem estar j untos n uma
massa n i c a d e g u a p o der i am s e r vi stos ao mesmo
tempo num s r el ance. As p ar edes acr l i cas n a g u a
possi b i I i t - l o - i a m.
Na r eal i dad e , por exemp l o, as l on tr as q u e nad am
em guas fr i as (1 2 - 1 6 Oe) , de acor d o com o seu habi tat
setentr i onal , no p od em c ombi nar -se com pei xes
Figuro 39 - E di f rc i o
Admi ni s t r at i vo, nvel 4 , 8 m e
E di f ci o do Aqur i o , nrvel 12 . 0 m .
4 5
4 8
Fguro 4 2 " pl ano d o E d i fci o
do Aqur i o, Pi so Exposi ti vo,
nvel 1 2 . O m.
1. Mor Aber t o; 2. Oceano
A t l n t i co - n vel ter r es t r e;
3 . Oceano A n t6r c t i co - nvel
t er r es t r e; 4. Oc eano Pacfi co -
n vel t erre s t r ej 5 . Oceano

ndi co
" nvel terrestre; 6. Percurso d e
Vi s i t a; 7 . J a n e l o s Panor mi cos ;
6. G al er i as Mul t i mdi o j 9 . Cos as
de Banho Pbl i c as ; 1 0. Sado de
E mer gnci a.
de g u as ma i s q u e n tes ( 20 o e) . Esses ma mfer os
pr ed ad or es t amb m no p o d e m s er c o mb i n a d os com
d i ver sas espci es d e pr esas em c ati vei r o. No entanto,
a conexo vi su a l pode s er esta b e l e c i d a por que o
s epar ador acr l i c o i nvi sve l . A s u a t r ans parn c i a
i dnti ca d a g u a em a mb o s os l a d os . evi d e nte
que se tr ato d e u m l o g r o , j u sti fi cvel pel o mes mo
espr i to q u e c a racter i z o a ci nema o u teatr o de
q u a l i d a d e , u ma ve z que a i l us o , d e fa ct o,
o obj ecti vo , se q u e r e mos expr i mi r o nosso temo
d a u n i d a d e d o o c e a n o .
A cr i ao d esta i l uso tamb m j usti fi cou mai s um
e xer cci o d e l i ber dade poti ca. O tan que centr a l , que
vi sto di r e cta e ab er tamente o parti r dos quatr o l ados
da sua for mo qu ad ra d o , contm n o i nter i or extenses
dos quatr o h abi tats dos contos. D e cada um dos quatr o
l ad os do q u a dr ado, os vi si tantes que ol ham p el as oi to
j anel as panor mi cas , qu atro em cada nvel , no se
l i mi tam a ver u m habitat escol h i d o que sur ge d o fun d o
d o ocean o. Vem quatr o habi tats e , ao moverem- s e,
o foco mu d a . Por e x e mp l o , quando ol h am d e uma
j anel a, vem di r ei t a, em pr i mei r o pl ano, r ochas
i n cr ustados e outr as for maes geol gi cos tpi cos d as
g uas esco cesas do Atl nti co N or te e d e i l has mai s a
sul como os Aor es. Quando o l h a m p ar a a esquer da,
vem r eci fes de cor al col or i dos, tpi cos do oceano

ndi co tro pi cal . No l ti mo pl ano, di r ei ta, atravs


d o O cean o Gl obal , sur gem forma es r ochosas do
Antr cti c o ; e, no l ti mo pl an o esquer da, er g u em- se
das r ochas s ubmer sas at s uperfci e as for maes
r ochosas e uma fl or esta de kelp, que r epr esentam o
oceano Pacfi co temper ado.
R o a pr esentar quatr o ambi entes to di fer entes num
tanque em que a g u a , por d efi ni o, possui uma
temper atur a n i ca, tommos a l i b er dade d e i nventar
u m ecossi stema i mp ossvel como metfora par a
a un i d ad e.
Os ani mai s d o t anque centr al i ncl uem uma vasta
g ama de pei xes pel gi cos como o tubar o e a r ai a,
pei xes d e car d ume como o cava l a e a an ch ova, e pei xes
ter r i tor i ai s como a gar oupa e o cher ne. Parti l ham todos
u m habi tat ni co fei to pel o h o me m, q u e ,
evi dentemente, no pode ocor r er na n atur ez a escal a
mi nscul a d e 3 4 m
2
Por m, al g u mas espci es que
ser o vi stas nesta exposi o so, d e facto , ani mai s
mi gr atr i os que, e m condi es natur ai s, per cor r em
gr andes di stnci as, aj ustan d o- se s condi es fsi cas
d o oceano medi da que se des l ocam. O utr os so mai s
sedentr i os, ai nda que capaz es d e se adaptar em a uma
temper atur a ni ca , mai s fri a ou mai s quente d o que a
sua var i ao nor mal .
A expos i o Um s Oceano t er sur pr esas
i mprevi svei s. Os vi si tantes p o d er o r epar ar que um
an i mal ter r i tor i al associ ado aos r eci fes do

n d i co
tr opi cal p o d e , neste amb i en t e ar ti fi ci al , r ecl amar u m
l u gar r ochoso mui to di fer ent e , que r epresenta g u a s
ma i s fr i as a nor te ou a sul dos tr pi cos. O Oceanr i o
uma i nsti tui o ond e as r eal i dades l i ter ai s so
temper adas, numa pr osse cuo mai s amp l a d o t ema.
Par a r efor ar o nosso con cei to d e uni dade g l ob al ,
p o demos ofer ecer sur pr esas, ambi gui dades e
contr adi es, por for ma a pr ovocar o d eb ate e a
a mp l i ar a compr eenso.
Estas i dei as de concepo so col ocadas num
enqu adr amento que or gani z a a exper i nci a do vi si tante
num per curso l i nea r sequen ci al , no senti do oposto ao
dos pontei r os do r el g i o, atravs dos nvei s tanto
ter r estr es c omo subaquti cos d o Oceanr i o. A o l on g o
dos anos e com todos os nossos aqur i os, descobr i mos
que a opti mi z ao d a exper i nci a vi sual e d a
capaci dade mxi ma, que servem g randes nmeros d e
vi si tantes em d i as d e mai or afl unci a, se r eal i z am
me l hor atravs de um fl uxo uni di r ecci onal d e vi si tantes.
Desde o mo mento e m que entr am no Oceanr i o, os
vi si tantes i nteg r am-se no exper i nci a educati vo e
l di ca que i ncl ui n o apenas i mpresses vi su ai s d o
oceano, mas t amb m determi na dos temper atur as,
h u mi dades, che i ros e sons. Ca da u m dos h abitats, vi sto
tanto ao n vel terrestre como subaquti co , pr opor ci ona
aos vi si tantes a oportuni dade d e i nter agi r em com aves,
mamfer os, r ptei s, pei xes e i nvertebr ados e d e se
maravi l har em com a compl exi da d e , di versi dade e
a b undnci a da vi da no oceano.
E xi stem vr i as o bservaes comp l ementar es q u e
g ostar i a d e f a z e r a cer ca d a exp er i nci a d a exposi o,
antes d e fal ar n a a rqui tectur a, n o design ur ban o , n o
p r ocesso d e co nstr u o , n a o per ao d e l anamento
e n a r el ao entre o pr oj ecto e a E XPO ' 9 8 .
U ma d a s observaes r e l a ci o n a - se com o facto d e
o O ceanr i o s e r u m l o c a l d e a p r e n d i z a g e m, a p esar d e ,
d e l i b er ad amen t e, ter mos for neci d o p o u c o mat er i al d e
l e i tur a. A s equn ci a d a expos i o a c o mp a n h a d a p o r
u m mn i mo d e p a l avr as. Li mi t mos o n osso texto a
u ma b reve i d en ti fi c a o dos temas e conc ei tos
ger ai s, e mer a i d enti fi cao dos h abi tats
r e p r esentados e dos a n i ma i s e x p ostos. A o l o n g o dos
a n o s , descob ri mos que a mai or i a dos vi si tantes, que
R E G R E S S O A O O C E A N O

l e m i nfor maes em e x posi es vi va s , se sentem
pouco von t ad e e r evel a m d i str a c o . Co n c l u mos que
o enc ontr o d i r ecto do vi si tante com os s er es vi vos,
sobr etudo em a mb i e n tes n a tur ai s b e m consegui dos,
ma i s uma exp er i n ci a fundamenta l me nte e mo c i o n a l
d o que i n t el ectu a l , e q u e mel h or d e i x a r os a n i ma i s
fal ar em por si .
E sfor amo - n os por cr i ar e manter u m amb i en te
e por pr ovocar sensaes fortes , tr ansportan d o os
p essoas par a u m l ugar o n d e a b el ez a e as maravi l has
d a Natur ez a e a sensao d e i mer so entr e ser es
sur pr eend entes p ossam domi nar as suas consci nci os,
per mi ti ndo- l hes, n o cur to p erodo d e u ma vi si ta ,
tr ans cender os r eal i dades d a vi da quoti d i a n a . O n osso
o bj e cti vo pr ovo car u ma sensao d e e n cantamento
Figura 4 3 - p l an o d o E di fci o
d o A qur i o, pi so E xpos i t i vo,
n vel 8. 4 m.
1 . Mor A b e r t o ; 2 . Oc eano
A t l nt i co - nvel s u boqu6t i c o;
3 . Oceano Ant 6 r cti co - nvel
s ubaqut i c o; 4. Oc eano Pa c fi co
- nvel subaq u t i c o; 5, Oceano

ndi co - nvel suboqu t i c o;


6 . Tan ques L atera i s ; 7. Per cur s o
de Vi s i t a ; 8 , Z ono Tcni ca ;
9 . G al er i as Mul t i mdi a;
1 0. J anel as Pa nor mi c os ;
1 1 . E s c ados Pbl i c o s ; 1 2. sad o ;
1 3 . Co s o s de B o n h o Pbl i cos;
1 4 . el evodor Pbl i c o; 15. E l evador
de s ervi o ; 1 6 . Sad o de
E me r gnci a.
4 9
5 2
Figuro 4 6 - Corte d o E difcio
do Aqur i o.
e esti mul ar cada vi si tante a descobrir em si prpri o
e ner gi as p.ar a expl or ar , com base n a i mer s o , no
encontro e no conte mp l ao.
ARQUITECT URA E AN LISE DO LOCAL
A exper i nci a do exposi o aci ma descr i ta, que pode
ser ent endi da como uma es pci e d e espect c u l o , d e
pea de teatr o ou d e exi bi o de u m fi l me , ne cessi ta
evi dentemente d e um teatro, d e u m en q u a dr amento
a rq ui te ct ni co. Neste c aso , o espe ctcul o e o teatro
devem ser concebi dos si mul taneamente.
Quando comemos a conceber o edi fci o pr i nci pal
d o Oceanr i o, o concei to d a exp osi o, com o s eu
q u a d r ado centr al d e g ua , com doi s nvei s, e os s eus
c antos terrestres e aq u ti cos, d eter mi n ou a
ar qui tectur a. Deci di mos constru i r u m tecto d e vi dr o
p o r ci ma dos cantos e da exp osi o c entr al Um s
Oceano, por for mo o dei xar entr ar o l uz d o d i a , e
d e c i di mos erguer pi l ares maci os, aos par es, em cada
l o d o do quadr ado, p ara suportar o tecto e por o cr i ar
u m esq uel eto estrutur al g l ob al . Por uma q uesto de
economi a e d e fa ci l i dade d e a cesso , l ocal i z mos a
mai or par te dos si stemas me cni cos e d e suporte d e
vi da no p i so tr r eo. A z o n a d e quar entena e a mai or
p orte d o espao de apoi o 00 Departamento de B i o l ogi a
esto l ocal i z ados o um n vel i nter md i o, u m p ou co mai s
el eva d o . E stes d o is nvei s l ocal i z am- se abai xo dos
t anques d e exposi o e das ga l er i as d esti n a dos a o
p b l i co. Porte d o espao d esti n ado conservao e aos
eq ui p amentos me cni cos tambm est l ocal i z ad a n o
nvel super i or , por bai xo d o tecto d e vi dr o.
Desde o pr i n cp i o que sabamos q u e o mel hor
l ocal i z ao par a a estrutur a do Ocean r i o ser i a em
campo aberto , vi svel d e todos os pontos, di fundi ndo
a s uo ener gi a e o seu tema d e vi da em todos os
d ireces. Sol i ci tmos Por que E XPO 9 8 , S. A. q u e nos
conced esse o l ug ar mai s espectacul ar, o c entro do
baci a aq u ti ca conheci da pel o n ome d e Doca dos
Ol i vai s. F i cmos mu i to sati sfei tos por o nosso
pr etenso ter si do acei te, uma vez que ter i a um
i mpacte pr ofund o em todo o E xp osi o e n o
estab el eci mento d o p l ano d i r ector d o EXPO URB E ,
u ma novo ci d ad e per man ente o ser cr i ado o parti r
dos estr utur as d o E XPO .
evi d ente q u e o O ceanr i o ti nha d e estar l i gado a
terra , raz o p el a q ual d esenvol vemos uma s eg und o
comp onen t e, o q ue chammos E di fci o A d mi ni str ati vo ,
com espao para b i l h etei r as, entradas e sados,
g ab i n etes ad mi ni strati vos e com funes soci ai s,
exp osi es tempor r i as, uma l oja e um restaurante.
Si tumos o edi fci o d e apoi o n a gr el ha r ecti l nea
d a doca, mas o ptmos por desl ocar o Oceanr i o
e a sua ponte d e l i gao cer ca d e ci nco gr aus,
por for ma a corresponder pol ar i dade exacta do
p l aneta. Por consegui nte , os l ad os da n ossa for ma
qua dr angul ar orientam- se r eal mente par a n or te, s u l ,
este e oeste. D este mo d o , r efor mos o tema d a
u n i d a d e atr avs d e u ma pr oj eco g l obal ,
estab el ecendo uma l i gao a um aspecto i mpor tante
d o E XPO r el aci onado com Por tu g al : a hi str i a d a
naveg ao e o desenvol vi mento d a bsso l a .
O edi fci o d e a p oi o possui uma for ma mai s s i mpl es d o
que o edi fci o pr i nci pal d o Oceanri o . comp r i d o e
estre i to, d i vi d i d o n o senti do do compr i mento por
u ma par ede que se pr ol onga p ar a for a d o edi fci o ,
e m ambas a s e xtre mi dades e par a ci ma. N u m dos
l od os d a par e d e , os gabi n etes e o r estaur ante esto
vi r ad os par a este, por o o r i o Tej o , e n o outro l a d o ,
o tr i o e o l oj a esto vi r a dos p o r o o este, p o r o uma
p r aa, por ond e os vi si tantes entram e s oem e ond e
s e r eal i z am aco nteci mentos pbl i cos. O c oncei to
d omi n ante do ed i fci o de apoi o a par ede di vi sr i a
ce ntra l , cob erta por u m ni co mur al que pode ser
vi sto tanto d e de ntro como d e fora , d e p erto a par ti r
R E G R E S S O A O O C E A N O
d o tr i o, d a escadar i a e da ponte, e d e l o n g e , atravs
dos terrenos da E XPO.
O pai nel foi encomendado a I van Cher mayeff,
que desenvo l veu um con cei to mag nfi c o : a pr epar ao
d e uma composi o d e p ei xes e d e outr os ani mai s
mar i nhos, a p a rti r d e fotogr afi as di gi tal i z adas, que
ser i a r eal i z ada com az ul ej os por t ugueses az ui s e
brancos d e fabr i co ar tesana l , com cer ca d e 1 2 cm d e
l ad o. C ad a pixel t em u ma gradao em escal es d e
1 0 %, d e O a 1 00 %. Cher mayeff con ceb eu nove p adr es
geomtr i cos s i mtr i cos para r eal i z ar cad a uma das
gr adaes d e 1 0 %, que for am depoi s pr oduz i das
artesanal mente p el a Cer mi ca Const nci a, de Portug a l .
A segui r , essas abstr aces for am col ocadas
al eator i amente na par ede, mos, de acor do com
as r egr as d e d i gi t al i z ao, prod uz em u m r esul tado
que uma al i ana or i gi nal entr e a tradi o e a n ova
tecnol ogi a. A l eg i b i l i d ad e d a parede di stnci a
e a el eg ante abstra co dos seus por menor es
artesa nai s vi stos d e p er to enr i quecem i mensamente
a ar qui te ctur a .
E s cadari as ab er tas fei tas d e ao, par edes d e vi dr o
e de p ed r a, e fen estra g e m de paredes exter i or es sem
funes estr utur ai s associ am- se ao pai nel d e a z ul ej os
numa pal eta tota l , r i ca mas i nt egr ada. O tr i o
Figuro 4 7 " Cor te do E d i fcio
do Aqur i o.
5 3
abr i gado, mas no tota l mente fechado, tal como a
ponte de doi s nvei s q u e o l i g a ao Oceanr i o. Oe u ma
d a s extr emi dades d o tr i o el evado e c o mp r i d o , a p onte
sobe par a o nvel super i or do Oceanr i o, par a os
vi si tantes que entr am. O nvel i nfer i or da ponte, me n o r
em compr i mento, l eva os vi si tantes que s a e m d o nvel
i nfer i or do Oce anr i o par a a outr a extremi dade do
tr i o , l i gada a uma escad ar i a d e sad a que desce p a ra
o nvel da pr aa e d a l oj a. A pont e, n a sua expresso
ar qu i tectni ca de vi gas e gr andes l anter ni ns, com u m
tecto i nter i or d e ma dei r a, s erve d e i nter medi r i o entre
as duas constru e s , pr opor ci onando um ter cei r o
vocabul r i o.
Ocupando um l ugar centr al n a g ua, o edi fci o
p r i n ci p al d o O ceanr i o exp r i me o nosso enunci ado
d omi nante d e uni dade gl obal . Suportado por u m p l into
de b eto , el evando- se acima da g u a e exp on d o as
suas fundaes de pi l ar es de ci mento, o edi fci o er gue
- se com uma estrutur a d e b eto exp osta, a mp l a me nte
cober ta por p e dr a p ol i d a por tugu esa , nos p ar es
verti cai s d e tor r es e nos doi s nvei s i nfer i or es d a base.
Par edes d e p edra em tosco, d e formas e di menses
i r r egul ar es, muram os nvei s i nfer i or es dos habitats
dos cantos e formam cons ol a por ci ma d a b as e d e
pedr a p ol i d a. P ar edes d e vi dr o , com for mas t amb m
i r r egul ar es, encer r am os nvei s s uper i or es dos habitats
dos c antos e er guem-s e , j untando-se ao tecto d e vi dr o
que pai r a por c i ma .
O tecto d e vi dr o for ma c onsol os curvas e
as cend entes, s e me l h ana d o s asas d e u ma ove , par a
l d as p ar ed es de vi dr o d os ca ntos e , p o r sua vez ,
apoi ado p or uma es trutura d e a o s us pens a p o r c a b os
pr esos a p ostes d e ao, p intados d e b r an co. Os p o stes
esto mont ad os nos par es d e p i l ar es d e p e d r a .
E s c a d a s exter i or es em a o , d estina d a s a sa das d e
e me rgn c i a , p i nt ad as d e b r a n c o , comb ina m- s e c o m
c a d a u ma d as o i t o tor r es d e p edr a. Os p ostes b rancos ,
os c a b os e a e str utur a d o t ect o, as es cadas br ancas e
os cor r i mos , e a for ma d e t od o o c o nj unto q u e s e
er g u e d a g u a for am d es envol vi d os com u m espr i to
n ut i co. O tecto e as par edes d e vi dr o d os habi tats
R E G R E S S O A O O C E A N O
: . , . ....... .


[
i
L
I

I
i
R
dos c antos foram concebi d os por for ma a p r op or ci on ar
c l a r i d a d e e tr ans parn c i a , em contr aste com a p e dra ,
e l e g i b i l i d a d e d o o bj e cti vo d a exp os i o vi va , q u a n d o
vi sta d e l o n g e , r evel ando rvor es, for mas r o ch osas e
o cas i on ai s vi s l u mb r es d e aves. Os p a ini s o p a cos
rect angul ar es , no c entr o d e cad a fa c h a d a , s o
acen t u ad os p o r cores q u entes e for t es , d i fer entes
n os q uatr o l a d o s , s e me l h ana d as b a n d ei r as
d os bar cos.
A i nteno foi cr i ar u m edi fci o q u e , c o m uma
pal eta ri c a de formos e mater i ai s, s ej a di gno d a s u a
l o c a l i z a o mag n fi ca e s e er ga d a g u a, c o m uma
for te pr ese n a , evocando i magens t ai s c o mo a d e u m
navi o a n c o r a d o , pr onto a z ar par .
Figura 4 9 - pl ano do E di fci o
do Aqur i o, Zona Quar ente n a ,
n fve( 4 . 6 m.
1 . Tanques de Quar ent ena;
2 . labor atr i o de Lontr a s ;
3 . labor atr i o d e Aves i
4. L abor atr i o de Aves Tropi cai s ;
5 . L abor at r i o de rrepo r ao dos
Al i ment os ; 6. Laboratr i o
Pr i nci pal ; 7 . Laborat6ri o de
Necr psi asj e . Labor at r i o d e
Pat ol ogi a; 9 . Escr i t ri os ;
10. Fr i gorfi co; 1 1 . Congel ador ;
1 2 . si st ema de Supor t e de vi da
- Z ona I nferi or ; 1 3 . Cos as d e
Bonho; 1 4 . Armazm; 1 5 . E l evodor
de s ervi o; 1 6 . Si s t emas
Mec 6ni c os ; 1 7. Sado de
E mergnci a.
5 5
5 6
Figuro 50 - P l a no do E di fci o
do A qu r i o, p i so Trreo,
nvel 0. 0 m.
1 . Si s t emas de Suporte d e vi da;
2. Sol o de control o dos si s t emas
de Supor t e de vi da ;
3. Sol o do Oz ono;
4 . Zona de Car gos e Des cor gos;
5 . Sol o do Segur ano; 6 . Sal a do
Tr ans for ma dor ; 7. Cer ador ;
B . R rmoz m d e combus t rvel i
9. Tonques d e A r moz enagem
de

g uo; 1 0. Cal dei r o; 1 1 . Sado


de E mer gnci a; 1 2 . vi a de Ac es s o.
A t U t D t L L A " t '
A concepo, constru o , i nstal a o e execuo total
de s emel hante exposi o , num i nvl ucr o ar qui te ctn i co
d e qual i dade d ur ad our a, bem como a sua oper ao d e
l an amento c o m o s ani mai s , tr atados p o r u ma equi p a
d e especi a l i stas d e acor do com os mai s el evados
padr es i nter naci onai s , , n o mn i mo , um
empr eendi mento c o mp l e x o . Envol ve r i gor ci e ntfi co,
i ntui o e ar te, exi g i n d o a par ti ci p ao, n u ma
concr eti z ao i nvul g ar , d e tal entos i n di vi duai s e
col ecti vos , bem como a a p l i cao d e novas
t ecn ol og i as em constante evol uo.
A estr utur a em con stru o d eve su por tar car g as
i nvu l g ar es, como enor mes t anques d e gua e
for maes r och osas ar ti fi ci ai s . Pr ocessos , mtodos
d e constr uo e combi n aes d e mater i ai s es peci ai s
r equer em comp etnci as e coor denao extr aor di nr i as,
como por exempl o a pr ep ar ao, n o l ocal , de
estr utur as d e beto capaz es d e ag uentar pai ni s
acr l i cos pr oduz i dos em fbr i ca, pes ando mu i tas
ton el ad as, que devem ser i nstal ad os com tol er nci as
mni mas , par a evi tar futuras fugas.
O c ontr ol o ambi ental e os si stema s de s uporte d e
vi d a par a os cui d ad os a pr estar aos an i mai s ( bombas,
c o n d utos, fi l tr os bi ol gi cos, escumador es d e pr otenas,
ester i l i z ao por oz ono, etc . ) d evem fu nci onar com
pr eci so e ser cui dadosamente i nstal ados, testa d os ,
aj ustados e moni tor i z ados. A r eal i d ad e domi nante n os
aq u r i os que os ani mai s so fr gei s e depend entes e
qu e os cui dados a p restar so um pr ocesso que d ecor r e
24 hor as por di a e 3 6 5 di as por a n o , a parti r do
momento em que se i ni ci a a i nsta l ao dos ani mai s
(mui tos meses antes da abertur a ao p bl i co).
J anel os abertos p oro o n ature z a , os aquri os
tambm nos ensinam que o oceano e os seus hab i tantes
so frgei s e esto em p eri g o e que somos r esponsvei s
col e cti vamente pel o seu tr otamento e conservao.
N a novo pai sagem ur bano d o l o c a l , er gueu- se um
edi fc i o que um artefacto vi svel e que esper amos
sej a a dmi r ado e usa d o , n u m compl exo vasto e atr aente
de ed i fci os, pr aas, mar gens d o r i o e pai sa gem
ci r cundant e.
A o dar i nci o ao p roj ecto d o Oceanr i o d e Li sbo a , a
vi so d a Par que EXPO 98, S . A . excede a r eal i z ao d a
E XPO ' 98. Pode ter nas ci do uma i nsti tui o capaz de
des empenhar um papel si gn i fi cati vo n o entr eteni mento
e d i ver so ur banos, em aquar i o l o g i a , i nvesti gao e
educao a mb i ental e n a pr omoo do pr ogr ama
obr i g atr i o d o pr xi mo scul o: a co nservao e o
gesto d o nosso oceano e d o nosso pl aneta, a que
ter amos podi do, acer tadamente, chamar Oceano em
vez d e Terr a .
Semel h ante i nsti tu i o , que expr i me Por tug al a
todos os nvei s e que est emp enh ad o no r eal i z ao d o
sua mi sso com d i sti no i nternaci on al , ser o mai s
b el a her ana d o p l a n eamento vi si on r i o d a E xposi o
Mundi al de Li sb oa.
5 1
A A
P O R Q U E , O Q U E E
D A V I D L . M A N W A R R E N
t t i
d e z o i t o a n o s q u e a D av i d
L M a n wa r r e n C o r p o r a t i o n v e m
c o n s t r u i n d o e x p o s i e s p a r a
j a r d i n s z o o l g i c o s e a q u r i o s .
A o l o n g o d e s t e s d e z o i t o a n o s ,
a s t c n i c a s me l h o r a r a m e x t r a o r d i n a r i a me n t e ,
p e r mi t i n d o - n o s r e c r i ar d e u ma f o r ma r e a l i s t a
o s a mb i e n t e s d o s a n i ma i s . P o r m, e m t o d a s
a s c i d a d e s o u p a s e s a s p e r g u n t a s s o s e mp r e
o s m e s mo s . P o r q u e e s t o a f a z er i s t o ?
D e q u e i s t o f e i t o ? C o mo o f a z e m?
A c h e i q u e s e r i a i n t e r e s s a n t e r e s p o n d e r o
a l g u ma s d e s t a s p e r g u n t a s a n t e s q u e n o - l o s
c o l o c a s s e m.
D u r a n t e a c o n st r u o d a s e x p o s i e s d o
O c e a n r i o d e L i s b o a , fi z e r a m- n o s m u i t a s
ve z e s e s s a s p e r g u n t a s e o u t r o s a i n d a .
P or q u e n o u t i l i z a mo s r o c h a s v e r d a d e i r o s
e m v e z d e b e t o o u f i b ra d e v i d ro ? P o r q u e n o
u t i l i z a mo s c o r a i s a u tn t i c o s o u c o r a i s mor t o s
e m v e z d e c o r a i s a r t i f i c i a i s ? P o r q u e h
t o n t o s s t i o s p a r a o s a n i ma i s s e e s c o n d e r e m?
H mu i t o s r e s p o s t a s p a r a e s t a s p e r g u n t a s
p e rt i n e n t e s .
O s r e s p o n s v e i s p e l o c o n c e p o d o
e x p o s i o , C a mb r i d g e S e v e n a n d A s s o c i a t e s ,
t i ve r a m d e d a r r e s p o s t a s a m u i t o s d e s t a s
q u e s t e s mu i to a n t e s d e p o d e r e m s e q u e r
e s b o a r a l g u ma c o i s a p a r o n s c o n s tr u i rmo s .
C o mo t a mb m t e mo s n o s n o s s o s q u a d r o s
v r i o s b i l o g o s ma r i n h o s , p o d e mo s s e r d e
g r a n d e u t i l i d a d e o d a r a l g u n s e s c l are c i me n t o s .
Q u a n d o a Ca m b r i d g e S e v e n a s s e n t o u n o r o t e i r o
d a c o n s t r u o , f o i f e i t a a s e l e c o d o s a n i ma i s
d e a c o r d o c o m o t e ma . P o r m, a n t e s d e p o d e r e m
C O M O
53
6 0

e q u a c i o n a r a e x p o s i o , p r e c i s ava m d e s a b er
ma i s s o b r e o s a n i ma i s , d e q u e e s p c i e d e
a mb i e n t e s p r o vi n h a m e e m q u e e s p c i e d e
mo r a d o vi v i a m n a n a t u r e z a . Ti ve r a m d e s e
c o l o c a r mu i t a s o u t r a s i n t e r r o g a e s , t a i s c o mo :
d e q u e p arte d o mu n d o p r ov m e s t e a n i ma l ,
s e vi ve n u ma c a ve r n a o u n o a l t o d e u m r e c i f e
d e c o r a l , q u e t i p o s d e r o c h a e x i s t e m n e s s a
r e g i o , c o mo s e a l i me n ta e d e q u e s e a l i me n t a .
S d e p o i s d e o b t e r e m r e s p o s t a s a e s t a s e o u t r a s
p e r g u n t a s , p u d e r a m c o me a r o tr a b a l h o d e
c o n c e p o , p o r f o r ma q u e p u d ss e mo s c o n s t r u i r
t e r r i t r i o s a d e q u a d os p a r a o s p e i x e s , a s ave s , o s
g a s t r p o d e s e r e s t a n t e s a n i ma i s d a e x p o s i o .
.
f u n d a me n t a l q u e a s e q u i p a s q u e c o n c e b e m
e c o n s t r o e m o s h a b i t a ts p e n s e m e m t o d o s o s
a s p e c t o s n e c e s s r i o s n o s d e s o b r evi v n c i a d o
a n i ma l , m a s t a mb m n o s e u d e s e nvo l vi me n t o e
b e m- e s t a r , p a r a q u e e s t e c o n s i g a vi ve r t o d o o
s e u t e mp o n o r ma l d e v i d a e , t a l v e z me s mo ,
r e p r o d u z i r - s e . P a r a mo s t r a r d ev i d a me n t e u m
p o l vo , p o r e x e mp l o , t e mo s d e c o mp r e e n d e r
e m p r i me i r o l u g a r q u e e s t e c e f a l p o d e mu i t o
t mi d o e n o g o s t a d e s a i r p a r a c a mp o a b e r t o .
D e s t e m o d o , d eve e x i s t i r u ma g r u t a o n d e o
o c t p o d e p o s s a a c o l h e r - s e q u a n d o n o s e s e n t e
vo n t a d e . A l m d i s s o , o s p o l v o s s o p e r i t o s e m
fu g i r . S e n o e s t o b e m n a s u a c a s o o u s e
e n c o n t r a m u m l u g a r o n d e p r e f i r a m e s t a r ,
l i mi t a m - s e a i r e mb o r a . P o r v e z e s v o a p e n a s
v i s i t a r o u t r o s t a n q u e s . T e m h a v i d o mu i t o s c a s o s
d e p e i x e s q u e d e s a p a r e c e m d o s s e u s a q u r i o s
d u r a n t e a n o i t e . P a r e c e q u e, a o v - l o s ,
o s o c t p o d e s t r e p a m p o r o f o r o d o s e u t a n q u e ,
d e s l i z a m p e l o c h o , t r e p a m p o r o o t a n q u e
s e g u i n t e , c o me m o p e i x e e vo l t a m p a r a
o s e u p r p r i o t a n q u e . P o r t a n t o , n o b o s t a
mo n t a r a e x p o s i o p a r a q u e o s p o l v o s s e
s i n t a m s e g ur o s . T a mb m p r e c i s o c o n s t r u i r
o t a n q u e d e mo d o q u e n o s i n t a m vo n t a d e
d e v i s i t a r o s o u t r o s a n i ma i s .
Q u a n d o s e c o n s t r i u m a mb i e n t e p a r a e x i b i r
c e r t a e s p c i e d e a n i ma i s , n e m s e mp r e p r t i c o
e mp r e g a r ma t e r i a i s n a t u r a i s , e i s t o p o r v r i a s
r a z e s . A o tr a b a l h a r n o e s p a o es t a b e l e c i d o
p a r a u m a q u r i o , d i f c i l e n c o n t r a r r o c h a s ,
p e dr a s o u c or a i s c o m a s d i me n s e s e x a c t a s q u e
p e r mi t a m c r i a r o me l h or h abi t at . C om o e mp r e g o
d e ma t e r i a i s a r t i fi c i a i s , d i s p o mo s d e ma i o r
c o n t r o l o s o b r e o a s p e c t o e a s e n s a o
p r o p o r c i o n a d o s p e l o q u e e s t e m e x p o s i o .
P o d e mo s r e c r i a r me l h o r u m a mb i e n t e e m q u e
o a n i ma l s e s i n t a v o n t a d e . A o me s mo t e mp o ,
p r e c i so t e r p r e s e n t e q u e t o d a a fi n a l i d a d e
d e mo str a r o a n i ma l d a r a c o n h e c e r a o p b l i c o
o s e u mo d o d e v i d a e a mb i e n t e n a t u r a l .
i mp o r t a n t e g ar a n t i r q u e a p e s s o a q u e v e m a o
a q u r i o p a r a s e d i v e r t i r e a p r e n d e r ma i s s o bre
o s v r i o s a n i ma i s o s p o s s a r e a l me n t e v e r . P a r a
e s s e e f e i t o , n e c e s s r i o c o n s t r u i r u m a mb i e n t e
e m q u e o a n i ma l s e s i n t a s e g u r o e q u e
p r o p o r c i o n e a q u e m o v u ma c o mp r e e n s o f c i l
d o c o n c e i t o a p r e s e n t a d o . O p i o r q u e p o d e
a c o n t e c e r c r i a r - s e u m a m b i e n t e e m q u e o s
a n i ma i s s e s e n t e m ma l e p o r i s s o s e e s c o n d e m
o d i a i n t e i r o . Q u a n t a s v e z e s l h e a c o n t e c e u i r
a u m j a r d i m z o o l g i c o o u a u m a q u r i o e n o
c o n s e g u i u v e r o s a n i ma i s ? i s s o q u e t e n t a mo s
a t o d o o c u s t o evi t a r .
T e mo s t a mb m d e d e s e nv o l v e r e l e me n t o s q u e
s e a d a p t a m e s p e c i fi c a me n t e a c a d a a n i ma l ,
i n c o r p o r a n d o - o n a s p a r t e s e m p e d r a , d e mo d o
a q u e p a r e a m n a t u r a i s . Vej a m o h abi t at d o
A n t r c t i c o e p r o c u r e m o s e s p a o s p a r a
n i d i fi c a o d o s p i n g u i n s . Ti vemos d e o s f u n d i r n a
r a c h a ma s , a o me s mo t e mp o , f o i p r e c i s o cri a r
c a mi n h o s i n d i vi d u a i s p a r a q u e o s p i n g u i n s p o s s a m
i r a t a o n i n h o s e m e n t r a r e m e m c o n t a c t o c o m
o u t r o s p i n g u i n s q u e e s t ej a m a g u a r d a r o s e u
n i n h o . S e o l h a r e m d e p e r t o p a r a o h abi t at d o
A t l n t i c o N o r t e , d a r o c o n t a d e q u e a l g u ma s d a s
aves n o c o n s e g u e m s a l t a r ma i s q u e 7 , 5 c m.
P ORQ U , O Q U E C O M O 6 1
5 5
6 2
s.
T i ve mo s d e c r i a r s a l i n c i a s e c o mi n h o s q u e l h e s
p e r mi t i s s e m c h e g a r a o s n i n h o s , q u e e s t o
o 3 me t r o s d e a l t u r a . M o s l e mb r e m- s e d e q u e
e r a p r e c i s o q u e t u d o p a r e c e s s e n a t u r a l .
O e mp r e g o d e a l g u n s m a t e r i a i s n a t u r a i s p o d e
s e r p r o b l e m t i c o n o s s i s t e ma s fe c h a d o s d o s
a q u r i o s . H c a s o s e m q u e o s ma d e i r a s o u o s
r o c h a s p o d e m d e g r a d a r - s e e p r ej u d i c a r o s
h a b i t a n t e s d o a q u r i o . P o r e x e m p l o , a l g u ma s
r o c h a s p o d e m c o n t e r g r a n d e s q u a n t i d a d e s d e
c o b r e o u f e r r o q u e , 00 s e r e m l i b e r t a d a s n o g u a
d e n t r o d e u m a q u r i o f e c h a d o , p o d e m m o t o r o s
p e i x e s t o d o s , e mb o r a e m a m b i e n t e n a t u r a l a
p r e s e n a d e s s a s s u b st n c i a s q u m i c o s n o
t e n h a g r a n d e e f e i t o s o b r e o s a n i ma i s .
D e p o i s d e t r a t a d o s , o b e t o , a f i b r a d e v i d r o
e o p o l i u r e t a n o d e q u e s o f e i t a s o s r o c h a s ,
r e c i fe s e c o r a i s s o s e g u r o s p a r a t o d o s
o s a n i m a i s .
A s r o c h a s d e ma i o r d i me n s o e o s r e c i f e s d a s
e x p o s i e s d o A t l n t i c o N o r t e , a o A n t r c t i c o ,
P a c f i c o t e mp e r a d o ,

n d i c o t r o p i c a l e M a r
A b e r t o s o f e i t o s e m b e t o mo n t a d o e m mo l d u r o
d e t u b o p l s t i c o . P a r o f a z e r a s r o c h a s e o s
r e c i fe s , c o me mo s p o r mo l d a r f o r ma s
g r o s s e i r o s e m t u b o d e P V C d e me i a p o l e g a d a ,
c o b e r t o d e r e d e p l s ti c o , a p l i c a n d o a s e g u i r
u ma c a ma d a d e b e t o , a q u e c h a ma mo s a
c a ma d a d e s u l c o s . E s s a c a ma d a fo z c o m q u e
a e s t r u t u r o t e n h o c r i s t a s , p r o p o r c i o n a n d o u m a
b o a s u p e r f c i e d e j u n o p o r o o c a m a d a fi n a l d e
b e t o , a q u e c h a ma mo s a c a p a d e t e x t u r a .
e s t a c a m a d a q u e c o n f e r e i d e n t i d a d e r o c h a ,
p o i s a s u a s u p e r f ci e f e i t a d e mo d o a d o r
o a s p e c t o e o s e n s a o d e r o c h a ve r d a d e i r a
o u d e u m r e c i fe d e c o r a l . N a s u a p r o d u o ,
a p l i c a - s e m o , s o b r e a c a ma d a d e s u l c o s ,
u ma c a ma d a d e b e t o q u e , s e g u i d a me n t e ,
a d o r n a d a c o m l t e x mo l d a d o o u e s c ava d a
m o . O mo l d e d e l t e x , o u p e l e , f e i t o
p o r a p l i c a o d e l t e x l q u i d o s o b r e u ma d a d o
r o c h a o u fo r ma o . D e p o i s d e t r o t a d o , o l t e x
r e mo v i d o d a r o c h a , s e n d o o p r o d u to fi n a l u ma
r p l i c a p e r f e i t a d a s u p e r f c i e d a r o c h a o u d o
c o r a l . A l m d o s a d o r n o s , o s e s t r a t o s d o l e i t o
o u l i n h a s d e f r a c t u r a q u e p o s s a m e x i s t i r n a
r o c h a n a t u r a l s o g r a va d o s m o p o r u m
a r t i s t a . A r o c h a o u o c o r a l a r t i fi c i a i s s o e n t o
t i n g i d o s c o m t i n t u r a s c i d a s p o r o c i m e n t o
e p i n t a d o s c o m t i n t o a c r l i c o d e v r i a s c o r e s
p o r o s i mu l a r a l g a s e c o r a i s i n c r u s t a d o s .
D e p o i s d o p i n t u r a , a p l i c a m- s e o s r e a l c e s
a r t s t i c o s . C o l a m- s e o u p r e n d e m- s e r o c h a
c o r a i s , m e x i l h e s , o s t r a s , c r a c a s , a l g a s
c a s t a n h o s , k e l p, e s t r e l a s - d o - ma r , a n mo n a s ,
c o n c h a s , e t c . , p a r a q u e a r o c h a p a r e o o
ma i s n a t u r a l p o s s v e l e n o s p e r mi t a t r a n s p o r t a r
a s p e s s o a s p a r a o a mb i e n t e d o s a n i ma i s .
S n o ma r a b e r t o i n s t a l mo s ma i s d e 4 0 0 0
mo l u s c o s , 1 1 0 0 0 g a s tr p o d e s e c o n c h a s ,
7 0 0 e s tr e l a s - d o - ma r d i v e r s o s , ma i s d e 1 6 0 0 0
c r a c a s e d e 1 3 0 0 0 me x i l h e s . T r a t a - s e d e
a n i ma i s q u e n o c o n s e g u i r a mo s ma n t e r v i v o s
n u m t a n q u e d e s t e t a ma n h o , mo s q u e e x i s t i r i a m
n e s t e a m b i e n t e .
N o s t a n q u e s l a t e r a i s , o s r e c i f e s s o f e i t o s
d e f i b r a d e v i d r o e r e s i n a d e p o l i s t e r . A c a ma d a
d e t e x t u r a c o n s i s t e e m r e s i n a d e p o l i st e r
e n u ma mi s t u r a d e va r i a d o s ma t e r i a i s d e
e n c h i me n t o c o m u ma b a s e d e c o r . E s t a
c a ma d a t a mb m r e v e s t i d a c o m u m m o l d a d o
d e l t e x p o r o d a r c a m a d a f i n a l o a s p e c t o
d e r o c h a ve r d a d e i r o . S e g u i d a me n t e , a p l i c o - s e
t i n t a a c r l i c a p a r o p r e m evi d n c i a a l g u ma s
p a r t e s d o r e c i f e e a p l i c a m- s e i n c r u s t a e s
d e c o r a l e a l g a s . T o d o s o s c o r a i s s o f e i t o s
d e p o l i u r e t a n o m o l e . S e r vi mo - n o s d e u m p e d a o
ve r d a d e i r o d e c o r a l mo r t o , q u e u t i l i z a mo s
p a r a e s c u l p i r e m a r g i l a u ma p e o u t i l i z v e l .
S e g u i d a me n t e , f a z e mo s u m mo l d e e m d u a s o u
t r s p e a s d e s i l i c o n e . A p a r t i r d e s s e m o l d e ,
p o s s v e l p r o d u z i r u m g r a n d e n me r o d e c o r a i s
a r t i f i c i a i s . A c t u a l me n t e , e s t o r e p r e s e n t a d a s
n a s v r i a s e x p o s i e s d o a q u r i o ma i s d e
d u z e n t a s e c i n q u e n t a p e a s d e c o r a l .
O u t r o mo t i vo q u e n o s l eva a u t i l i z a r
ma t e r i a i s a r t i fi c i a i s n a c o n s t r u o d o s c e n r i o s
e x p o s t o s n o a q u r i o a r e d u o d o i m p a c t o
n o a mb i e n t e n a t u r a l . P o r e x e mp l o , u t i l i z mo s
ma i s d e 7 5 0 0 0 p e a s d e c o r a l a r t i f i c i a l n a
c o n s t r u o d a r e a t r o p i c a l d o ma r a b e r t o
e d o h ab i t a t tro p i c a l . S e ti v s s e mo s u t i l i z a d o
c o r a l ve r d a d e i r o , t e r a mo s d e s tru d o u m g ra n d e
n me r o d e fr g e i s e c o s s i s t e ma s d o s r e c i f e s
d e c o r a l . A r e mo o d o c o r a l d o r e c i f e n o
t i r a r i a a p e n a s o c o r a l , i r i a t a mb m d e st r u i r
o h ab i t a t d e mi l h e s d e r e s i d e n t e s n o r e c i f e .
P a r a a p e n a s r e f e r i r o s p e i x e s , s o q u a s e 5 0 0 0
a s e s p c i e s q u e vi ve m n o i n t e r i o r o u n a
s u p e r f c i e d o s r e c i f e s d e c o r a l ; h 2 5 0 0
e s p c i e s d e c o r a l , d a s q u a i s 1 0 0 0 s o c o r a i s
d u r o s , d i r e c t a me n t e r e s p o n s v e i s p e l a
c o n s tr u o d a e s t r u t u r a d o r e c i f e . T a mb m
h d e z e n a s d e mi l h a r d e i n v e r t e b r a d o s ma r i n h o s
q u e vi ve m n o s c o r a i s e j s e r e t i r a m a n u a l me n t e
c e n t e n a s d e t o n e l a d a s d e c a r a i s p ar a c o m r c i o
d e c u r i o s i d a d e s e d e a n i ma i s d e c o r a t i v o s .
M u i t o s m a i s c o r a i s s o d e s tr u d o s p e l a p o l u i o ,
p o r p r t i c a s p e s q u e i r a s n o c i v a s , p e l a m i n e r a o
e p o r c a u s a s n a t u r a i s . S o p r e c i s a s c e n t e n a s d e
a n o s p a r a q u e o c o r a l s e d e s e n v o l v a e c r - s e
q u e u ma p e a d e c or a l d a n i f i c a d a l e va p e l o
me n o s t r i n t a e s e t e a n o s a r e c o mp o r- s e , a
p a r t i r d o mo me n t o e m q u e o a g e n t e n o c i vo
d e i x e d e a c t u a r .
N o s e r i a a mb i e n t a l me n t e c o r r e c t a a
u t i l i z a o d e c o r a i s ve r d a d e i r o s n o s h a b i tat s
tro p i c a i s . O O c e a n r i o d e L i s b o a u m l o c a l
q u e e n s i n a a c o n s erva o d a s maravi l h a s
d a T e r r a , e n o a s u a d e s t r u i o .
E s p e r a mo s c o m i s t o t e r r e s p o n d i d o a a l g u ma s
d a s p e r g u n t a s q u e p o d e r i a m s e r f o r mu l a d a s
a c e r c a d o m o d o c o mo s o f e i t a s e x p o s i e s
P ORQ U , O Q U E C O M O
d e s t e t i p o l . T a mb m e s p e r o q u e a s p e s s o a s e m
P o r t u g a l e n o mu n d o i n t e i r o s e a p e r c e b a m d e
q u e o O c e a n r i o d e L i s b o a mu i t o m a i s d o q u e
u m d o s me l h o r e s a q u r i o s d o mu n d o : u m l u g a r
p ara n o s m a r a v i l h a r mo s c o m mu i t o s d o s s e r e s
vi vos m a i s fa s c i n a n t e s d o p l a n e t a . M a i s
i mp o r t a n t e a i n d a , u m l u g a r p a r a a pr e n d er.
57
A p r e n d e r a c e r c a d o s a n i ma i s , d o s s e u s h ab i t a ts
e d o q u e s e p o d e f a z e r p a r a e v i t a r q u e o s s e u s
a mb i e n t e s n a t ura i s s ej a m d e s t r u d o s .
T o d o s n s , q u e fa z e mo s p art e d a D av i d L .
M a n wa r r e n C o r p o r a t i o n , e s p era mo s q u e g o s t e m
d a v i s i t a .
Se tiver questes o colocar, no hesite e m contactor-nos atravs do endereo de correio electrnico dmonworren@ool. com.
6 3
E S C U T A N D O A S v O Z E S
L A U R E N D E W E Y P L A T T
P o r q u e os a n i ma i s n o devem s e r me d i d o s pel o H o me m.
N u m mu n d o ma i s a n t i g o e ma i s c o mp l e t o d o q u e o n o ss o ,
move m- s e , per feitos e c o mpl etos, d o t a d o s de e xt e n ses
dos s e n ti d o s que pe r d e mo s ou n u nca a t i n g i r e mo s ,
r e c o r r e n d o a voz es q u e n u n c a escu t a r e mo s .
H E NRY B ESTON, Th e Outer most House
INTRO DU O
u t o p a r a e n c o n t r a r a s p a l avr a s c e r t a s
a f i m d e d e s c r ev e r a l g o q u e, p a r a
p o d e r s e r a p r e c i a d o , d eve s er
e s c u t a d o e n o vi s t o . N o e n t a n t o ,
c o mo me p e d i r a m q u e e s c r eves s e
a c e r c a d a i mp o r t n c i a do s om n o mu n d o n a t u r a l ,
t e n t e i fa z e r o me l h o r p o s s v e l . S e fa l h a r , f e c h e m
o s o l h o s e e s c u t e m. M e s mo q u e n o o i a m n a d a ,
o s i l n c i o p o d e r eve l a r - v o s a l g o q u e n o
c o n h e c i a m a n t e s .
S O NS ANIM AIS
M u i t a s v e z e s me d i v e r t i c o m os t r ej e i t o s d o
o r n i t l o g o a ma d o r e x p e r i e n t e , d e c a d e r n o d e
a p o n t a me n t o s n a m o , p r o n t o a fa z e r u m n o v o
r e g i s t o . P o u c o i m p o r t a q u e e s c u t e o u n o .
E mb o r a o c h o ma me n t o d a ave r eve l e mu i t o
a c e r c a d o q u e e s t a fa z e r e , m u i t a s v e z e s ,
p o s s a i n f o r ma r p a r a o n d e e l a v a i , o o b s e rv a d o r
n e g l i g e n c i a - a e n q u a n to e x p e r i n c i a , a n o
s e r q u e s ej a c a p a z d e a d e t e c t a r c o m o s
b i n c u l o s : v e r p a r a c r e r . I n f e l i z me n t e , n s ,
h u ma n o s , p e n s a mo s q u e a n o s s a l i n g u a g em
a n i c o f o r mo l e g t i ma d e c o mu n i c a o
i n t r a - e s p e c f i c a . T e mo s mu i t o q u e a p r e n d e r .
D A N A T U R E Z A
6 6 A V | L m A t J t D t L A " t D
S ob a a b b a d a l u x u r i a n t e e h mi d a d e u ma fl o r esta
tr o p i c a l , onde a c a mu fl a g e m r e g r a e n o
e x c e p o , ma i s p r o vvel q u e as c o i s as se o i a m
d o q u e vej a m. U m a d ej a r d e a s a s , o e s t a l a r
d e u m r a mo d e rvo r e q u e c e d e o u o d e s l i z ar
d e u ma c o b r a q u e p er c o r r e o s o l o d a fl o r es t a s o
a g i t a e s q u e n o s c h e g a m n a v i b r a o d o a r ,
a n u n c i a n d o u ma p r e s e n a . N a ve r d a d e , mu i t o
do que p o d e r a mo s v e r c a mu f l a d o e os ouvi d o s
t or n a m- s e o s g u i a s ma i s fi ve i s .

P a r a mu i t os de n s , as vo z e s d o s a n i ma i s
t er r es t r es s e r o mai s c o n h e c i d a s . N o fu n d o d o ma r
ma i s d i fc i l c o mp r e e n d e r a c o mp o n e n t e s o n o r a .
A g u a u m me i o i d e a l p a r a a t r a n s mi ss o d o s o m,
q u e s e p r o p a g a n e l a c i n c o ve z e s ma i s r a p i d a me n t e
q u e n o a r . P or i ss o , mu i t o s s e r e s vi vos ma r i n h o s
d e p e n d e m q u a se e x c l usi va me n t e d o s o m p a r a
c o mu n i c a r e m e p a r a s e a p e r c e b e r e m d o q u e
o s r o d e i a . O s p e i x e s e mi t e m s o n s d e a c a sa l a me n t o
p a r a a tr a r em p a r c e i r os e c a p t a m a s v i b r a e s d a s
c o r r e n t e s , o r i e n ta n d o d e s s e mo d o os s e u s
movi me n t o s . O es tr a n h o p e i x e - s a p o , p a r e n t e d o s
r u i vos e d o s e s c o r p i e s , e mi t e z u mb i d os q u e s o
c a n e s d e a mo r d i r i g i d a s a p o t e n c i a i s p a r c e i r o s .
H c o r o s d e ma c h o s q u e c h e g a m a z u mb i r d u r a n t e
u ma h o r a . O u t r o s s o n s , c o mo c e r t os g r u n h i d o s ,
s e rve m p a r a afas t ar p r e d a d o r e s , e a l g u ma s
e s p c i e s d e p o ma c e n t r d e o s t m u m c h i l r e i o q u e
i d e n t i f i c a c a d a i n d i vd u o .
C o n t u d o , o s ma i o r e s v o c a l i s t as d o ma r s o os
c e t c e o s . As b a l e i a s , e n tr e a s q u a i s os b a l e i a s
- d e - b o ssa e a s b a l e i a s - c o mu n s , e mp r e g a m s o n s
d e b a i x a f r e q u n c i a , o u i n fr a - s o n s , p a r a
c o mu n i c a r e m e n tr e s i . O ma i o r a n i ma l d e t o d o s o s
t e mp o s p o s s u i t a mb m a v o z ma i s p o d e r o s a d o
mu n d o : t r a t a - s e d a b a l e i a - a z u l . E mi t e s o n s
c o mp a r ve i s a o s d e u m mo t o r a j a c t o . N o a r ,
o s o m e s p a l h a - s e e d i fu n d e - s e ; mo s , n a g u a ,
o s s o n s d e b a i x a fr e q u n c i a s e g u e m p o r c o r r e d o r es
e c o n s e rv a m- s e . A l m d i ss o , p a r a c e r tas
t o n a l i d a d e s , o c o mp r i me n to de o n d a s o n o r o
a u me n t o c i n c o v e z e s d e n tr o d e g u o , c h e g a n d o ,
p o r i s s o a a fi r ma r - s e q u e o s s o n s e mi ti d o s p e l a s
b a l e i a s - c o mu n s p e r c o r r e m q u as e 5 0 0 0 q u i l me t r o s .
O s o d o n to c e t o s , o u c e t c e o s c o m d e n t e s ,
c a t e g o r i a q u e i n c l u i o s g o l f i n h o s e as b a l e i a s
- b r a n c a s , p o s s u e m u m s e n ti d o d e l o c a l i z a o p o r
e c o , a tr avs d a e mi s s o d e es t a l i d o s n o a l to d o s
s u a s c a b e a s a r r e d o n d a d a s . E s s e s s o n s s o
r e fl e c t i d o s p e l o ma n d b u l a i n f e r i o r d o a n i ma l q u e ,
p e l o e c o , c o n s e g u e d e t e c t a r a f o r mo e a t e x t u r a
d e o bj e ct os a d i s t n c i a s q u e v o at 8 0 0 me t r o s .
A s e n s i b i l i d a d e a c sti c a d e stes a n i mai s mu i t o
d e s e nvo l vi d a , p r o p o r c i o n a n d o - l h e s i ma g e n s
t r i d i me n s i o n a i s d a q u i l o q u e o s r o d e i a .
P o r e x e mp l o , u m g o l f i n h o d e o l h o s ve n d a d os
c o n s e g u e l o c a l i z a r um o bj e ct o t o p e q u e n o c o mo
u ma mo e d a n o fu n d o d e u ma p i s c i n a , s e rvi n d o - s e
a p e n a s d o s e u s o n a r .
6 8 | A V | L m O J O ' L L A O D
A H IP TESE D O NI C H O
N a ci n c i a mo d e r n a v a l o r i z a - s e o q u e s u s ce ptve l
d e s e r estu d a d o i s o l a d a me n te . D e ste mo d o , e p o r
d e fi n i o , a e x p e r i me n t a o c o n tr o l a d a n o i mp e d e
o c o n h e c i me n to a p r o fu n d a d o d o s s i s t emas n a t u r a i s ,
o n d e as r e l a e s a l t a me n t e c o mp l e x as e n tr e os
me mb r o s s o s i mu l t a n e a mente o r q u estr a d a s e
d e i x a d a s a o a c a s o . A s c u l t u r as o c i d e n t a i s t o r n a r a m
- s e c a d a vez ma i s d e p e n d e nt es d a a c u i d a d e vi su a l ,
e m d e tr i me n t o d a t o ma d a d e c o n s ci n c i a au d i ti va ,
me s mo s e n o c o mp r e e n d e mo s i n t e i r a me n t e a q u e
i sso s e d eve . P o d e s e r q u e o r u d o q u e c r i a mo s n o s
l eve a c o n c l u i r q u e n o h n a d a n o vent o q u e
me r e a a n o ssa a t e n o .
O s povos q u e a i n d a n o f o r a m t o c a d o s p e l o
mo d o d e vi d a i n d ustr i a l d o O c i d e n t e , os c a a d o r e s
- r e c o l ect or es p r i mi t i vos , h mu i t o q u e
d e p e n d e m d o s c a mb i a nt es d e s o m n u m d a d o
a mb i en t e p a r a r e c o l h e r e m i nf o r ma o n e c e s s r i a a o
s e u mo d o d e vi d a , q u e r q u a n d o s e g u e m p i s t as , q u er
q u a n d o f a z e m m s i c a . O s J va r o s , os K a l u l i s e os
B aya k a s o b tm i n d i c a e s s o b r e o l u g ar q u e h o - d e
o c u p a r n u ma r e d e r tmi c a , e n t r a n d o e m s i n t o n i a
c o m o a mb i e n t e . E n t r a r e m e m t e r r i t r i o n ovo s e m
s e a s s e g u r a r e m p r evi a me n t e d a s s u a s
c a r a c t e r sti c a s t o n a i s p a r a e l e s o me s mo q u e ,
n o mu n d o o c i d e n t a l , t e n ta r e n c o n tr ar o l u g a r n u ma
s a l a d e c o n c e r t os s e s c u r a s , d e p o i s d o p r i me i r o
a c o r d e d e u ma s i n fo n i a .
E mb o r a s ej a i n d u b i tvel q u e os t er r i t r i os
e x i st em n o s ent i do t o p o g r f i c o d o t er mo , os
s er es vi vos es ta b e l e c e m- n o s t a mb m n o mb i to
d o es p ect r o s o n o r o . D e a c o r d o c o m o n otve l
b i o a c s t i co D r . B e r n i e K r a u s e , c a d a me mb r o d e u ma
c o mu n i d a d e a n i ma l p r o d u z s o n s q u e s e e n c a i x a m
n o c i c l o s o n o r o c o mu n a l , r e s i d i n d o n esta
d e s c o b e r ta a p r ova d a s r a z e s d a c o mp o s i o
mu s i c a l p r i mi ti va . O s e s t u d o s d e K r a u s e
d e mo ns t r ar am q u e c a d a a n i ma l esta b e l e c e o s e u
p r p r i o n i c h o , o u c a n a l , s o n o r o , q u a l q u e r q u e
s ej a o a mb i en t e au d i ti vo e m q u e s e e n c o nt r e ;
e q u e , s e s u r g i r u m n ovo s o m a a pr o p r i a r - se d e u m
c a n a l j o c u p a d o , o a n t e r i o r o c u p a n t e vo c a l l i mi ta
- s e a i r c a a d e o ut r a fr e q un c i a . A l m d i s s o ,
s e a v o z d e u m a n i ma l d e s a p a r e c e , h o u tr a v o z
q u e s e j u n t a a o c o r o n a f r e q un c i a va g a , p a r a
c o ns ervar i n tacto a q u i l o q u e K r a u s e d e si g n a p o r
b i o e s p e ctr o a u d i ti vo .
Q u a n d o u ma d a d a e s p c i e s c a p a z d e vo c a l i z a r
u m n i c o c a n to ou c h a ma me n t o , c o mo o c a s o , p o r
e x e mp l o , d e c e rt as aves mi g r at r i as , as a l t e r a e s
d o a g r e g a d o s onor o p o d e m i mp l i c a r a s u a exti n o .
A v o z d esses s er es p o d e vi r a s e r abafada p o r u m
mo r a d o r i n tr ometi d o . N o s e c o n s e g u e fa z e r o uvi r
n a mu l ti d o das e s p c i e s r i va i s que c o mp et em e m
h abi tats c a d a v e z ma i s r e d u z i d os .
c e r to q u e o mbi t o d a i nvest i g a o d e K r a u s e
fo i l i mi ta d o a a p e n a s a l g u n s h abi tats ter r estr es e ,
as s i m s e n d o , n o p o d e s e r i n ter p r et ad a c o mo
a b a r c a n d o os a mb i e nt es ma r i n h o s . N o e n t a nto , fi ca
i mp l ci to n a s u a i nvesti g a o q u e o es ta d o d e s a d e
d e u m a mb i en t e n o p o d e me d i r - s e a p e n a s p e l o
a c o mp a n h a me nto vi s u a l , c o mo t em v i n d o a s e r
r e g r a . Q u a n d o u m a n i ma l n o c o n seg u e c o mu n i c a r ,
n o c o n s e g u e r e p r o d u z i r - s e ; q u a n d o u ma e s p c i e
n o c o n s e g u e r e p r o d u z i r - s e , a s u a au sn c i a
c o nsti t u i n ova p e r d a p ar a a b i o d i ver si d a d e .
E , q u a n do d e i t a mo s a p e r d e r a v i d a e m q u a l q u er
d a s s u a s va r i a d a s fo r ma s , p e r d e mo s ma i s u ma p a r t e
d e n s p r p r i o s .
GRAVA ES DE CAM PO NOS AORES
D u r a n t e a fase d e c o n c e p o d o p r oj e cto d o
O c e a n r i o , esti ve n os A o r e s c o m B e r n i e K r a u s e ,
c o n s u l t o r d o p r oj e c t o , p a r a gr avar ma t e r i a l
d esti n a d o p a i s a g e m s o n o r a d o O c e a n r i o ( o t e r mo
p a i s a g e m s o n o r a fo i c r i a d o p o r R . M u r ray
S c h afer , h oj e c o n s i d e r a d o o p a i da b i o a cs ti c a ,
e s t u d o d o s s o n s p r o d u z i d o s p e l os o r g a n i s mo s vi vo s ,
o u q u e os afect am) . F o mo s g r avar aves ma r i n h a s ,
7 0
aves c a n or as e b a l e i a s . Com o g e n er os o a p o i o d o
D r . L us M o n t e i r o , u m c o mp e t e n te e s i mp t i c o
o r n i t l o g o d a U n i ver si d a d e d o s A o r e s , n a c i d a d e d a
H o rta , l o ca l i z mos vr i os p o ntos d a costa d o F a i a l
o n d e er a possvel g r avar v u l g a r e s a n d o r i n h as c d o
- ma r , c a g ar r as - d e - c o ry e v r i a s e s p c i e s d e
g a i votas ( d i g a - s e d e p assa g e m q u e os l o c ai s d e
n i d i f i c a o d a s a n d o r i n h as - d a - ma r e d a s g a i votas
se si tuam p e rto d o to p o d o vu l c o dos Ca p e l i n h a s) .
G r av mos aves c a n o r a s n a s fl or estas d o i n t e r i o r
e d e s c e mo s c a l d e i r a d o F a i a l n u ma ma n h
r es p l a n d e c e n t e p a r a c a p tar mos o c o r o ma t i n a l .
I n fe l i z me nt e , os ma r e s a g i t a d o s n o nos d e i x a r a m
g r avar as b a l e i as n o d e cu r s o d e u ma i d a a o P i c o ,
mas fomos a b r i n d a d o s c o m as voz es r esi d ent es d e
u m c o r o vesp er ti n o d e c a g a r r a s - d e - c o ry q u e , c o mo
r a p i d a me nte p e r c e b e mos , f a z e m p a rte i n t e g r a n t e
d a p a i s a g e m s o n o r a d a i l h a d o P i c o .
N essas a r r i b a s r o c h osas q u e , j u n t o c o st a ,
c o n t e mp l a m o ma r , s e nti u ma esp c i e d e
i n sta b i l i d a d e : as i l h a s vu l c n i c as s o p o r n a t u r e z a
p assa g e i r as e os s er es vi vos q u e as c o l o n i z a m t m
d e a p r e n d er a a d a p t a r - se o u s u c u mb i r o . A qu i q u e m
ma n d a a g u a q u e , s e m d es c a ns o , e s c ava a
r o c h a , os a b r u ptos p e n e d o s c uj a s p o ntas a g u a d a s
p e r fur a m as n uven s . A s aves d estas p a r a g e n s s a b e m
d e cer t o q u e t m d e f a l a r a l to p a r a s e r e m ou vi d a s
a c i ma d a r e b e n t a o tr ovej a n t e q u e n o p r a .
D e i x e i e s c o r r e r e n tr e os d e d o s a f i n a a r e i a p r e ta d o s
C a p e l i n h a s , e n q u ant o r efl ect i a a c e r c a d o i n f e r n o
a b r a s a d o r q u e c r i o u esta t er r a e d o mo d o c o mo a
vi da p o d e mu i tas ve z e s b r ot ar n o s l o ca i s ma i s
i mpr ovve i s. S o b r e este v u l c o a d o r me c i d o ,
c o n f r o n t a d a s e m q u e r e r c o m a mi n h a p r p r i a
i n s i g n i fi c n c i a , s e n ti - me s u bj u g a d a . P o r m, tal vez
s com t a l h u mi l d a d e sej a p ossve l c o me a r a
s o n d a r o p a p e l q u e o s s er es sel va g e n s e os l u g a r e s
b r a vi o s d e s e mp e n h a r a m n o forj a r d a i d e n t i d a d e d a
nossa p r p r i a esp c i e . E t a l ve z s e n t o p o s s a mo s
d a r u m p asso n o s e n t i d o d e a c e i t ar a n o ssa
i n d es me n tve l d e p e n d n c i a d o mu n d o vi vo .
OS S ONS DO OCEANRIO DE LIS B OA
O s a mb i en tes ma r i n h os es t o c h e i os d e s o n s
p r o d u z i d os n o a p e n as p e l a fa u n a , ma s t a mb m
p e l o vento , p e l a r e b e n t a o e p e l o ma r . C o mo
me mb r o d a e q u i p a q u e c o n c e b e u e p r o d u z i u o s om ,
o f e r e o o p a i sa g e m s o n o r a d o O c e a n r i o d e L i sb o a
c o mo test e mu n h o d o me u c o nsta nt e d e s ej o d e
p a r ti l h a r c o m os o ut r os os s o n s d a n a t u r e z a .
A s p a i s a g e n s s o n o r o s o uvi d as n o O c e a n r i o for am
p r o d u z i das p o r mi m e por A r k l ay Ki ng n o seu est d i o
e m B o s to n , Ma s s a c h usetts. A i n c l us o d e p a i s a g e n s
s o n o r as e x e c u t a d a s d e h a r mo n i a c o m a d i s p o s i o
vi s u a l c ons t i t ui u m c o nvi te a o o uvi nt e p a ro q u e
t o me p a rte n u ma e x p e r i n c i a a u d i ti va q u e
e s p e r a mo s s u s ci t e a c u r i o s i d a d e e p r o p o r c i o n e
e s c l a r e c i ment o . A s p a i s a g e n s s o n o r as s o a m c o mo
s i n fo n i as a mb i en t a i s , c uj os i n str u me n to s s er o
as vo z e s d o s ani mai s qu e vi vem e m habit ats
ma r i n h os n at u r a i s . A s b a n d a s s o n or os p r o g r a ma d a s ,
c o mp i l a d a s a p a rt i r d e g r ava e s d i g i ta i s d e s o n s
p r o d u z i dos p o r a n i ma i s e f e n me n o s d a n at u r e z a ,
a c t u a m em s i n e r g i a c o m a e x p o s i o vi s u a l d e
a mostr as d e b i o tas r e g i o n a i s , r e p r es ent a d a s n o
O c e a n ri o p e l o s o c e a n o s A t l nti c o , Pa c fi co ,

n d i c o e A n tr cti c o . E n q ua n t o os s ol i stas se
d esta c a m, e x i st em o u tr os s ons que s e c o mb i n a m
n o q u a d r o d e u m a mb i e n t e o u mo tr i z h a r m n i c a .
T a l c o mo n u ma o r q u estr a , t a mb m n a n a t u r e z a
u m s o l o i n d i vi d u a l p o d e a d q u i r i r p r e d o mi n n c i a p o r
a l g u m t e mp o p a r a a c a b a r p o r c a i r n u m s i l n c i o
q u e n o t ar d a a s er o c u p a d o p o r ou t r a vo z , e assi m
s u c e ssi va me n t e . A c a d a mo me n t o , as me l o d i as
d e p r i me i r o pl ano asso c i a m- s e a o p a n o d e fu n d o
a mb i e n tal e a p a i s a g e m s o n o r a r efl ecte esta
t e n d n ci a nat ur a l . T e n d o s e mp r e pr esentes o s
c o ns tr a n g i me n tos a c sti c o s d e u m a mb i e n te d e
i n t e r i o r , A r k l ay e e u evi t mo s d e l i b e r a d a me n t e o
e mp r e g o d e s o n s a mb i e n t a i s d e b i o ma s
p a r t i c u l a r me n t e c a c o f n i c o s ( c o mo p o r e x e mp l o
as fl or estas tr o p i c a i s) .
o t e ma p r i n c i p a l q u e s erve d e fi o c o n d ut or d a f ai xa
a mb i e n t a l o som h i p n t i co d a r eb en t ao em
todos os seus var i a d o s ma t i z e s . A s ua con t r i b u i o
u m s en ti d o d e l o c a l i z a o c o m fu n o c o n g r e g a d or a
e c o m uma q u a l i d a d e me d i tati va e tr an q u i l a , q u e
f l u i d e f a i x a p a ro f a i x a s e m e me n d a s. Par t i nd o d o
p o n t e d e e n tr a d o , o gr avi d a d e q u e s e f o z s en ti r
e m ter r a fi r me acab a por s er su bsti tud a pel o
f l u t u a o az u l d a b a ti sfer a . Pod emos o uvi r o p l a n eta
o r es pi r ar no s om do r e b e n t a o e d a e s p u ma
d o p r a i a . N o a l tur a e m q u e o a r e o g u a se
e n c o ntr a m, o e c o d a s ondas na r ocha cede l u g a r
mo me n ta n e a me n t e a o c o n t o d a s b a l e i a s n o o c e a n o
a b er t o. O s habi tats ter r estr es r eve l a m os mur mr i os
d o s o ves mar i nh as q u e n i d i fi cam e d a g u a a
escor r er e o s o m d e c h uvas t empestuosos e d e
s i r e n e s d e n evoei r o ( d e facto , e mbor a f a z e n d o
p a rte d a mi st ur o n a t u r a l , a H u ma n i d a d e
c i r c u ns c r eveu p a r a si p r p r i a u m n i c h o d e e n o r me s
p r o p o r es r e l ati vas) . C o n s e g u e d a r - se n o o d e
p e r s p e cti va a tr avs d o c u i d a d osa l o c a l i z a o das
col unas , q u e t ant o se e n c o n tr am n o s es paos
o c u p a d o s pel os habi tats como a o l ongo d a s
passa d e i r as p a ro o s vi si tantes. A b a i x o d o s uperfc i e ,
p r e d o mi n a m o s s o n s d o v i d a ma r i n h a . Q u a n d o
d i mi n u e m os efei t os d e ar e d e v e n t o , os p e i xes
r o n c a m, o s b a l e i a s c o n t a m, o s focas g r i t am e os
c a mar es d o est a l o s . A r i q u e z a a c st i ca d o mu n d o
s u b a q u t i c o i n u n d a as b a n d as s on or as t o c a d as n o
p i s o a q u t i c o d o e d i fci o .

me d i d a q u e n o s
a p r o x i ma mos d a p o n te d e s ad a , d e i x a n d o par o tr s
o r e i n o s u b ma r i n o , a b a n d a sonor a aj u d a - n o s na
d es c o mpr es s o e, por fi m , a c h a mo - n o s ma i s
u ma ve z e m t e rr a fi r me .
CONCLUS O
P a r a s e n t i r mo s ver d ad e i r a me n te u m l u g o r ,
p r e c i s a mo s d e acti var t o d o s os s e n t i d o s d e q u e
d i s p o mo s . As i ma g e n s c o nvi d a m os o l h o s a o l h a r e m,
mas n o f a z e m c o m q u e os o uvi d o s o i a m.
E S C U T A N D O A S V O Z E S D A N A T U R E Z A
E mb o r a u ma i ma g e m possa efecti va men te s er
me d i d a p o r p a l avr as , o s o m d e u ma c a tar at a t e m
a c a p a c i d a d e d e evo c a r u m e s p a o q u e se me d e
a p e n a s pe l os l i mi tes d a n o sso i ma g i n a o .
S e p us er mos os o uvi d os e s c u t a , s e r e mo s c a p a z e s
d e n o s tra n sp or tar p a r a ter r i tr i os i n e x p l o r a d o s .
postu l o u - s e q u e o q u e d i s t i n g ue a H u ma n i d a d e d a s
o u tr as es pci es a l i n g u a g e m. N o me u ente n d e r ,
a n t e s a nossa c a p a c i d a d e d e r a c i o n a l i z a o .
E s p e r o s i n c er a me nte q u e , antes d e r a c i o n a l i z a r mo s
o s o u tr os esp c i e s at a o e s q u e c i me n t o , o u a mo s
as s u a s voz es e n o s a p e r c e b a mo s d e q u e t a mb m
e l a s f a l a m.
B IB LIOGRAFIA
B ESTON , H en ry , The Outermast Hause: A Ye ar a f Li fe an
the Gr eat Beach o f Cape Cod, N ova I o r q u e , H e nr y
H o l t and C o mp a ny, 1 9 4 9 .
HA A T , Ste p h e n , Th e L anguage a f AnimaIs, Nova
I or q u e , H e n ry Hol t and Co mp a ny , 1 9 9 6 .
KRAUSE , B e r n a r d L, T h e n i c h e hyp oth esi s: a h i d d e n
symp h ony of a n i ma l s o u n ds , i n L i terary Review,
F a r l e i g h D i c k i n s o n Un i ver si ty, 3 6 : 1 , 4 0 - 4 5 , 1 9 9 2 .
MITlNE R , J i m, Pul se of the Pl an et: Extraor din ary
Sounds from the Natural World (l i vr o e CD) , B e r k e l ey ,
T h e N a t u r e C o mp a ny, 1 9 9 4 .
SARNO , Lo u i s , Th e B ayaka: The Extraor din ary Musi c
of the BaBenz l Pygmi es ( l i vr o e CD), Ros l y n , Nova
I o r q u e , E l l i ps i s Ar t s , 1 9 9 5 .
SH A F E R , R . M u r r ay, The Tuni ng a f the Warld, N ova
I o r q u e , K n o p f , 1 97 7 .
SH E P R A D , P a u l , Th e Oth ers: How AnimaIs Made Us
Human, Washi n g t o n , D . C. , I s l a n d Pr es s , 1 9 9 6 .
Figuro 6 3 O Dr . Ber ni e Krouse
recol he s ons de aves mar i nhos
j unt o WW cume dos Capel i nhas ,
no F ai al .
7 1
A
A A R T E D E C O M U N I C A R C I E N C I A
P E D R O S A L G A D O
OS PEIXES S A O T ODOS IGU AI S
A
t c e rto p o nto ver da d e .
T o d o s s o a n i mai s a q u t i c o s ,
ver te b r a d o s d e s a n g u e fr i o ,
c o m b r n q u i a s e b a r b a t a n a s .
D e r esto s o b e m d i f e r e n t e s .
So ma i s d e 2 0 0 0 0 e s p c i e s , t on t os c o mo os
e s p c i e s d e oves , r pt ei s , a n fb i o s e ma mfer os
t od as j u n t as . Tm mu i t as for mos , t a ma n h o s e
c o r e s . A l g u n s n o a t i n g e m os 1 5 mi l metr os
(g b i o - p i g me u ) , o u tr os s uper am os 1 5 me tr os
d e c o mp r i me n to (tu b a r o - b a l e i o) .
A l g u n s d e s l o c a m- s e e m car d u mes d e n s o s
q u e ava n a m c o mo n uven s c o m vi d a p r pr i o ,
( sar d i n h as ) , o u e m g r u p o s d e p o u c o s i n d i vd u o s
( sal mo n e tes) em p e r ma n e nte movi me n t o j u nt o
00 fu n d a d e r ochas e a l g as . Ou e n t o s o
s o l i t r i os , p r e fe r e m c o a r s o z i n h o s
(r o b a l o s) o u e s c o n d e r - s e n a s u a t o c a
es per o d a n o i te (safi os) .
T a mb m s e e n c o n t r a m
d e b a i x o d o a r e i a
(l i n g u a d o s) ,
e m fen d a s
e g r u tas
( me r os) , o u n o s
l a b i r n t i c a s fl or es tas
d e al gas (b o d i es ) .
R l g u n s s o autnti cos n a d a d o r e s de
g r a n d e s d i s t n c i a s ( atu n s) , p e r fei tos
p r o t t i p o s de h i d r o d i n a mi s mo , o utr os s o c a p a z e s
d e p o u c o ma i s q u e b r eves movi me n to s b r u s c o s
( c a b a z ) , a p a r e n t e me n t e d e saj e i t a d o s .
T a mb m h a l g u n s q u e voam ( p e i x e - s a l t o) ,
e o u tr os q u e se ar r os t am p o r o for o d e g u o . . .
e d e s t e s , h ma i s d e 3 0 0 mi l h e s d e a n o s , a l g u n s
s u b i r a m t er r a fi r me t r a n s fo r ma n d o - s e n o s
p r i me i r o s a n i ma i s d e q u a tr o p a t o s d o s q u a i s
d e s c e n d e m a n fb i o s , r p t e i s , ave s , ma mf e r o s ,
e at n s , o s o u t r o s , o s h u ma n o s .
A s f o r mo s e o s c o mb i n a e s d e c o r e s d o s
p e i x e s s o i n f i n i t o s . P e l o s f o r mo s p o d e mo s s a b e r
d o s e u mo d o d e vi d a ; p e l o s c o r e s s a b e mo s q u e
faz e m u s o d e l a s p o r o n o s e r e m vi s tos , o u p o r o
n o d e i x a r e m d e s e r v i s t o s . O p e i x e d e ma r a b e r to
g e r a l me n te e s c u r o por c i mo ( c o mo o fu n d o)
e c l o r o p o r b a i x o (c o mo o s u p e r fc i e ) . O s p e i x e s
l i t o r a i s mos t r a m i n me r os s o l u e s c r o m t i c o s
p o r o p a s s a r e m d e s p e r c e b i d o s n o s e u me i o e a l g u ns
p o d e m me s mo mo d i fi c a r o p a d r o d e c o r d e a c o r d o
c o m o o c as i o .
M o s o s c o r e s q u e n t e s mo r r e m n o s p r i me i r o s
me t r os d e p r o fu n d i d a d e . E ma i s fu n d o a i n d a ,
o n d e e s c u r o , o s p e i x e s i nve n t a m s i n a i s
l u mi n o so s . P r o d u z e m l u z e , c o mo o s l u l a s e os
me d u s a s , d i sti n g u e m- s e u n s d o s o u tr o s
p e l o s c o mb i n a e s d e l u z c o m d i s p o si e s ,
i n t e n s i d a d e s e fr e q u n c i a s c a r a c t er st i c a s .
6 5
67
Figuro 6 5 " Boni to , KotSLJwonus
pelomis. Pedro Sal gado, 1 9 9 5 .
Ti nt Q do-chi no sobre sCfofcnboord.
Figuro 6 6 Mero, Epinepnelus
morginotus. Pedro Sal gado, 1 9 9 1 .
Ti nto-da-chi no sobre scrofchboord.
Figuro 67 Fisn / odder to the
stars. Roy Tr ol l , 1 9 9 5 .
Figuro 64 " Peixe-Sol . H e i n Semke ,
1 9 80. Aguarel o j in Tereso 8ol t,
O Livros dos Pei xes ou Aqurio de
Popel , 1 997.
7 4
Figuro 6 8 - I l us t roso d e
cont or no d e u m a dour ado, Sporus
o ura t o. Pedro Sal gado, 1 9 9 7 .
Ti nt a- da- chi no s obr e pol i s t er .
Figuro 6 9 - I l us t rao de
c ont orno d e u mo corvi n o ,
Argirossomus regi us. Pedr o
Sal gado, 1 997. Ti nta - d a- chi no
s obre pol i s t er .
70
Figuro 70 - P l euronec t deo,
Pl euronichthys cornut us, f ol s o
- ol abot e j apon s , POfolichthys
olivoceus . Bofuko Oh no , 1 93 7-
- 1 9 4 4 , i n Hi r ochi Horomot o,
Pei xes do Mundo , 1 9 9 6 .
Figuro 7 1 - Pei xes d o J a p o ;n
H i rochi Hor omat o, Peixes do
Mundo, 1 9 9 6 .
Fig uro 72 - Dunkleos t eus
- A devon; on fish os bi g o s o
school bus. Roy Tr ol l , 1 9 9 5 .
Lu z , cor , fo r mo , t e x t u r a , e l e me n t os , estr u t u r a s ,
movi me n t o . . . E s t e s s o c o n c ei tos f a mi l i ar es
t o nto p o r o o c i e n ti sta c o mo p o r o o ar t i s t a.
A mb o s tm uma vi s o pr ofun d o d o
o bj e cto d e estu d o , t al vez c o m
p e r spe cti vas e s en si b i l i d a d e s
p a r ti c u l ar es e , c e r t a me nt e , c o m
u m es pe ctr o d e p e r c e p o e m c o mu m.
O b i l o g o o b se rvo , c l a ssi fi ca e c o mu n i c a o q u e
a p r e n d e u . O i l ustr a d o r o b s e rva , a p r e n d e , e d e s e n h o
o q u e pr et en d e c o mu n i ca r . n o s e g u n d o o l h a r , d o
o b s erva o at ent a d a N a t u r e z a , q u e s u r g e a o u t r o
r e a l i d a d e e s p e r a d e s er e n c o n t r a d o s p o r q u e m
d es c o b er to . A t m
- h mus as
i n s p i r a d o r a s
s ufi c i e n t e s
p o r o t o d o s os
a r t i s t as , todos os
ti pos d e f o r mo s
e c o mb i n a e s
d e c o r , mo s n o ve r s o o r i g i n a l , o n a t u r a l . S
p r e c i s o a p r e n d e r o ve r . E r efo r mu l a r .
POR DETRS DE CADA I LUSTRAO
S a b e r ve r c o n d i o p o r o d e s e n h a r . P o r d e t r s
d e c a d a i l u s t r a o h u m i l u s t r a d o r , u m
o bj e c t i vo , u m c o n t e x t o e u ma p o c a . E m t o d o s
e l o s evi d e n t e o i n t e n o d e c o mu n i c a r , d e
7l
t r a n s mi t i r a t r avs de u ma l i n g u a g e m u n i ve r s a l
- o i ma g e m - d e t e r mi n a d o s nve i s d e i n f o r ma o
..
...
...
.
.
q u e d e i x a m t r a ns p a r e c e r o s
o bj e ct i vos
com q u e c a d a
i l u s t r a o
f o i c r i a d o .
S a b e r s o b r e
o q u e se v , o s a b e r b i o l g i c o , p e r mi t e 00
i l u s t r a d o r c i e n t fi c o f a z e r u ma i n t e r p r e t a o
d o r e a l i d a d e , d e a c o r d o c o m o c o n t e x t o e m q u e
o i l u s t r a o se i n s e r e .
E m i l u str a e s p o r o e f e i t o s d e i d e n t i fi c a o ,
o r e p r e s e n t a o d e d e t e r mi n a d o s e l e me n to s
d i s t i n t i vos p o d er s e r s o b r eva l o r i z a d a e m d e sfavo r
d e o u tr o i n f o r ma o mo r fo l g i c o , a t 0 0 e x t r e mo
d e u m d e s e n h o q u e c o n s i s t e e m p o u c o ma i s d o q u e
u m esq u e ma .
N o u tr os c a s o s , e n c o n t r a mo s i n fo r ma o
d e o r d e m e c o l g i c o ( r e p r e s e n t a o d o a mb i e nt e
e m q u e vi ve o a n i ma l , o s e s p c i e s d e q u e s e
a l i me n t o , o r e l a o q u e t e m c o m o a mb i e n te
em q u e vi ve) o u e t o l g i c a ( c o mp o r t a me n t o ,
l o c o mo o " . ) , o u a i n d a u ma r e p r e s e n t a o
p u r a me n t e a r t sti c o , i n d e p e n d e n t e me n t e d o s e u
s i g n i fi c a d o c i ent fi c o .
A c t u a l me n t e o i l u str a o c i e n tfi c o s e g u e
n o r ma s d e r e p r e s e n t a o u s a d o s n o pass a d o q u e ,
d e fo r mo t c i t o , s e for am i mp o n d o p e l o e fi c c i a
c o m q u e c o mu n i c a m.
A s i l u s t r a e s d o O c e a n r i o f o r a m c o n c eb i d o s p o r o
a u x i l i a r o vi s i t a n t e o i d e n t i f i c a r os p r i n c i p a i s
e s p c i e s d e c a d a h a b i t a t e o e n t e n d e r o ma r .
E s t a s i ma g e n s fo r a m r e a l i z a d a s p o r u ma e q u i p o d e
c i n c o i l u s t r a d o r e s . A t c n i c a e s c o l h i d a f o i a g u a r e l a ,
e mb o r a e m m u i t os c a s o s s e t e n h a m u t i l i z a d o
t c n i c a s mi s t o s , c o m l p i s d e c o r , g u a ch e o u
a c r l i c o s p o r o p r o d u z i r d e t e r mi n a d o s t e x t u r a s o u
e f e i t o s . C l o r o q u e e s t a s i l u s t r a e s q u e p r e t e n d e m
s e r r i g o r o s a s q u a n t o f o r ma g e r a l d o c o r p o e p a d r o
d e c o r , n o p o d e m s e r c o n c e b i d a s s e m o o u x l i o
d e r e f e r n c i a s . P o r o t a l , f o r a m c o n s u l t a d o s
foto g r a f i a s e d e s e n h o s d a b i b l i o g r a fi a e s p e c i a l i z a d a
e d e b a n c os d e i ma g e n s . E m a l g u ma s d e z e n a s d e c a s o s
fo i p os s ve l f a z e r t o d o o i l u s t r a o o p a r t i r d o
e x e mp l a r (vi vo ou c o n s e r va d o ) - me l h o r r e f e r n c i a
q u e q u a l q u e r i ma g e m.
A A R T E D E C O M U N I C A R C I N C I A
S u r g e m f r e q u e n t e me n t e s i t u a e s e m q u e o i l u s t r a d o r
t e m d e t o ma r d e c i s e s , p o r v e z e s d e c o mp ro mi s s o .
P o r e x e mp l o , o s p r o p o r e s d e u m p e i x e j ove m
e d e u m a d ul t o d a me s ma e s p c i e p o d e m s e r b a s t a n t e
d i f e r e n t e s . E q u a n t o c o r ? O p a d r o d e p i g me n t a o
d e d e t e r mi n a d o e s p c i e p o d e v a r i a r c o n s i d e r ave l me n t e
c o n s o a n t e o p e i x e s ej o ma c h o , f me o o u j uve n i l ,
e s t ej a e m r e p o u s o , e m s tr ess o u mo r t o (q u e
g e r a l me n t e o c o r m e n o s vi st o s o e t a l ve z a ve r s o ma i s
c o n h e c i d a) . N o i mp o s s i b i l i d a d e d e r e a l i z a r i l u s t r a e s
p o r o c a d a u m d o s c a s o s , f o i n e c e s s r i o u n i f i c a r
c r i t r i o s . P a r a e s t e p r oj e c t o f o r a m e l a b o r a d a s
i l u s t r a e s c i e n t fi c a s e m q u e s e r e p r e s e n t a m
1 3 0 e s p c i e s d o s 2 0 0 e s p c i e s e x i s t e n t e s n o
O c e a n r i o , c o m i l u s t r a e s c i e n t fi c o s c o n c e b i d a s
p o r o o vi s i t a n t e p o d er i d e n t i f i c a r o s o r g a n i s mo s
o b s e rvvei s n o s t a n q u e s .
Figuras 7 ' e 7 4 " Covo l os
- mari n ho s , Hippocompus
ramuJosus, Hippocampus kudo.
Mar co Cor r ei o, 1 9 9 7 . A gu ar el o.
75
7 6
Figuro 7 5 " Agul hi nha , Syngnotus
l eptorhynchvs. Mo rcos Ol i vei r a,
1 9 97. Aguar el o.
7.
Figuro 76 Tor t orugo - mor i nho
- ver de, CheJonio mydos . Marcos
O l i 'ei ro , 1 9 97. Aguar el o.
7 6
Fi guro 79 - Tubar o d o rmi nhoco,
Het erodont us fronci sci . Pedr o
Sal gado, 1 996. Aguar el o.
00
Figuro 8 0 - Roi o, Toeniufo Iymmo.
Morco Cor rei a , 1 997. Aguar el o.


t
. . "
. r8

- , - : . ,


.

-
.-



- .



,
.
-




-
. -
-
. . -



.





-


,
A ART E D E C O M U N I C AR C I N C I A


"
*
. ..
.
,
+ = 4 1

)
O
"::: . f
_ a ,
,
. .
Figuro 8 1 - Pei xe bol o, Diodon
hystrix. Mo rcos Ol i vei r a, 1 997.
A g uar el o .
Figura 82 - Comar o ( Domo
- e scar l ate), Lysmat o grabhami .
Nuno F ar i nho, 1 9 9 7 . Acr l i co.
Figuro 8 3 - Pol vo, Octopus
dol fl ei ni . Mor cos O l i vei r a, 1 9 97.
A g u ar e l o.
7 9
60
Fi guro 84 " R u i v o , Trigla l ucerfl o .
Pedro Sal godo , 1 99 5 . Ti nt o- do
- chi no s obre scrotchboord.
Fi guro 8 5 " Gc to Scyfliohi nus
s t e/Jors. Pedro Sal gado, 1 996.
Aguot e l o .

Figuro 8 6 " Roscasso, Sebos t es
nebul osus. Pedr o Sal gado, 1 9 8 9 .
Ti nt o- da- c hi no sob re
scrot chboard.
O s p e i x e s s o p r efer e n c i a l me n te r epr es ent ados
evi d e n c i a n d o o l ado es quer d o - sal vo j u sti fi ca d a s
e x c e p e s -, d e fo r ma a fa c i l i tar a c o mp a r ao
d a s i l u st r aes en tr e s i . A s b a r b at an as s o a b er tas
d e mo d o a e x i b i r o c o n to r n o , p i g me n ta o e o t i po
e n me r o d e r a i os. As e s c a mas d ever o es t ar vi sve i s
par a r eve l a r o padr o d e d i str i b u i o e,
. ,
A ART E D E C O M U N I C AR C I N C I A
fr e q u e n te me nte , o s eu n me r o e m z o n a s
p a rti c u l a r e s , n o me a d a men te ao l o n g o d a l i n h a
l at e r a l . E s tr utur as s s e a s , pos i o d o s o l h o s
e n a r i n a s , a p n d i c e s , p a p i l a s , p a d r e s d e
p i g men t a o , ou sej a , q u a i s quer e l e mentos
d i sti nti vos s o o bs erva d o s , me d i d o s e d e s e n h a d o s
mi n u c i o s a me n t e .

..

.
. ' ) . . .
", ).
:: )
, -
,
Figuras 87 e 88 - Cel ocont o.
Pedr o Sal gado, 1 9 9 4 . Fot ogr afi a.
Figura 8 9 - Reconstr uso pel o
des enho. Pedr o Sal gado, 1 9 9 4 .
Figura 90 - Pr egad o , r odoval ho e
s ol ha, Pset t a maxima ,
Scophthol mus rhombus e
Pl euronectes p/ atessa, ;n Edward
Danavan, The Natural Hi story o f
British Fishes, 1 8 0 2 - 1 8 0 8 .
Figura 9 1 - cocol i t o for fdeo,
Calcidiscus l eptoporus. Pedr o
Sal gado, 1 9 9 7 . Mar cador es de
pi ncel , 1 6pi s de cor sobr e
pol i s t er , in col eco fi l at l i co
de 1 2 sel os 1 9 97- 1 9 9 8 , d edi cada
a o p l ncton - Sri e Oceanos ,
CTT/EXPO ' 9 6 ,
Figuro 9 2 - larva d e l u l a, Lol;go
vulgaris . Pedro Sal gado, 1 9 9 7 .
L 6pi s d e cor sobr e pol i s t er , ;n
col eco fi l at l i co de 12 s el os
1 9 9 7 - 1 9 9 8 , dedi cada a o pl nct on
- Sr i e Oceanos, CTT/E XPO ' 9 8 .
Figuro 93 - oesenvol vi ment o
larvar d e doi s rascassos:
roscos s o- de-pi nt a s , Scorpaeno
porcus, e roscas s o-vermel ho,
Scarpaena scr afa , n Sal vatore lo
Bi onco, Fauna e Floro dei Golfo di
Napol i , 1 9 3 1 .
8 1
8 2
Figuro 9 4 " Larva Fi l osomo de
Cavaqui nho, Scyflorus arctus. Pedro
Sal gado, 1 997. A crl i co, grafi te e
1 6pi s de cor sobre pol i ster, in
col eco fi l atl i co de 12 sel os
1 9 9 7 - 1 9 9 8 , dedi cada ao pl aneton
s rie Oceanos, CTT IEXPO 9 8.
Figura 9 5 pi ngu i m- de- cr i s t o,
Eudyptes crestatus. Morcos
O l i vei r a, 1 9 9 7 . Aguar el a.
Tamb m par a o u tr os g r u pos b i o l g i c o s ( mo l u s c o s ,
c r ust c e o s , e q u i n o d e r me s , e t c . ) , o i l ustr a d o r s e g u e
cr i tr i os d e r epr esen t a o . A s s i m se esta b el e c e a
postur a, o n vel d e p o rme n o r r epr ese nt a d o , pr es en a
o u ausn c i a d e c o r , o u e l e me n tos d o habitat.
O obj e cti vo ser s e mp r e c o mu n i c a r u m n vel d e
i n fo r ma o exp r essa vi s u a l me n t e , c o n s i d e r an d o ,
por u m l a d o , u m p b l i c o d etermi n a d o e , por o u t r o ,
o s u po r t e (p a p e l , p l s ti c o , c e r mi ca) e as d i me n s e s
fi n ai s em q u e as i ma g ens s e r o r e p r o du z i da s .
Ma i s e me l h o r q u e u ma fo t ogr afi a , u ma i l ustr ao
c o n s e g u e r epr es en t ar estr utur as p o u c o vi svei s
c o mo os r ai os das b a r b at an as - r e c o ns t r ui r p a rtes
d o n i fi cad as e est a b e l e ce r uma pos t ur a. O r es u l t ad o
ser uma i nt er pr et ao cr i ter i osa , com b a se
c i ent fi c a , que evi d e n c i a a q u i l o q u e i mp or tante
c o mu n i c a r .
H oj e e m d i a , p a r a a l m d o estr i to obj e cti vo
de c o mun i c a r no s e i o da c o mu n i d a d e c i e n tfi c a ,
a i l ustr a o d e t e ma s d e H i str i a N at u r al t e m u m
p a p e l f u l c r a l c o mo f o r mo efi c a z d e s ens i b i l i z a o
d o p b l i c o par o o r i q u e z a d o n osso p atr i m n i o
b i o l g i c o .
N este s en ti d o , ta mb m as i l ustr aes d o passa d o
g a n h a r a m u m n ovo p a p e l c o mo e xtra o r d i n r i os
teste mu n h os d e u m mun d o vi vo e d i ver so - p assa d o
o u pr es ent e - q u e me r e c e t od os o s n osso s esfor os
par a que possa c o n t i n u a r a e x i sti r n o fut u r o .
A ARTE D E C O M U N I C AR C I N C I A
Fi gura 96 " F al s o- vel ei r o,
Pen tocerus richardsoni , in Andr ew
smi t h, rl/ ust rot i ons of the
loo/ ogy of Sout o Afrieo,
1 8 3 8 - 1 8 4 9 .
Fi guro 97 " C hoco, Sepia
of ficinali s. Nuno Fori nho , 1 99 6 .
A crl i co .

Figuro 9 8 " Pei xe-borbol et a,


Choetodon lineolo t us , ; n Gar r et t
e GOnt her , Fische der Sudsee,
1 8 7 3 - 1 9 1 0 .
8 3
O N D A S
Onde - ondas - mais belos cavalo.
Do que t .. - onda. - que vs soi.?
Onde mais bela curva do p .. coo
Onde mais lonlas crinas sacudidas
Ou impetuoso a.fa. do ma. imenso
Onde tao b.io amor em vasta p.oia?
$OPHIA Di MEUO BREYHER
/
U M M A R , U M O C E A N O U M O C E A N A R I O
F R A N C I S C O A N D R A D E
OCE ANO AT L ANTICO
a n o s f u i mo n i t o r n u ma c o l n i a
d e f r i a s , b e m b e i r a - ma r ,
s o b r e o A t l n t i c o .
G u a r d o u ma r e c o r d a o
e s p e c i a l d o J o o , u n s p e q u e n o s
e fr a n z i n o s s e i s a n o s d e c a b e l o c o r t a d o
e s c ovi n h a , e n o r me s o l h o s p e r s c r u t a d o r e s e ,
c o m o a m a i o r i a d o s mi d o s n a c o l n i a , vi n d o d o
i n t e r i o r d o p a s .
C o mo t o d o s o s o u t r o s , o g r u p o d o J o o
c h e g o u d e c o mb o i o , n o i t i n h a . N o d i a s e g u i n t e ,
d e p o i s d o p e q u e n o - a l mo o , c o n s e g u i fi n a l me n t e
o r g a n i z a r o s me u s c h a p u s ( c r e i o q u e)
ve r me l h o s e p - l o s e m fi l a , a a n d a r e m
d i r e c o p r a i a .
N o c a mi n h o , a o s a i r mo s d e u m c a n avi a l a l t o ,
s o b r e a a r r i b a , v i mo s d e r e p e n t e a e x t e n s o d o
ma r e , l e m b a i x o , a p r a i a .
M a i s d o q u e o s d e t o d o s o s o u t r o s , o s o l h o s
d o J o o a r r e g a l a r a m- s e : - E n a p ! T a n t a
g u a !
N o f o i f c i l fa z e r a d e s c i d a a t p r a i a ,
p o i s t o d o s q u e r i a m c h e g a r p r i me i r o . M a i s d i f c i l
a i n d a f o i s e g u r a r o g r u p o j n a a r e i a , p a r a
t i r a r e m e a r r u ma r e m a s r o u p a s , p o r e m p r o t e c t o r
s o l a r e o uv i r e m a s r e g r a s b s i c a s d a
s o b r evi v n c i a n a p r a i a .
C l a r o q u e a i n d a n o t i n h a a c a b a d o a s l t i ma s
p a l av r a s e o g r u p o t o d o - p r ovave l me n t e c o m o
J o o f r e n t e - c o r r i a j p a r a a g u a .
Q u a n d o c h e g u e i b o r d a d a g u a , o J o o ,
t o d o mo l h a d o , vi n h a j e mb o r a , t r i s t e ,
c l a r a me n t e d e s a p o n t a d o .

s a l g a d a ! ! ! ,
e x c l a mo u a o p a s s a r p o r m i m , p a r a se i r s e n t a r
n a a r e i a , l o n g e d e t o d a a q u e l a g u a q u e , p a r a
e l e , a l g u m t a l v e z e n c h e r a d e s a l .
I n t e r r o g o - me a i n d a h oj e s e c h e g o u a l ev a r
- me a s r i o q u a n d o l h e e x p l i q u e i q u e , n a
v e r d a d e , h av i a ma i s g u a d o q u e t e r r a e q u e ,
d e t o d a e s s a g u a , m u i t o , me s mo mu i t o p o u c a ,
n o e r a s a l g a d a .
Q u a n d o s e t e m s e i s a n o s , n e n h u ma
e x p l i c a o p o d e c o mp e n s a r a d e s i l u s o d e o ma r
s e r a f i n a l . . . s a l g a d o .
OCE ANO ANTRCTICO
T o d o s a p r e n d e mo s q u e a s l e i s d a fs i c a d i z e m
q u e , a o b a i x a r mo s a t e mp e r a t u r a d e u m c o r p o ,
e s t e s e c o n t r a i . D a q u e a s u a d e n s i d a d e
a u m e n t e , p o i s o vo l u me q u e u ma m e s ma ma s s a
o c u p a v a i d i mi n u i r .
S e , n o e n t a n t o , a g u a s e c o m p o r t a s s e
a s s i m , o n o s s o mu n d o s e r i a c e r t a me n t e b e m
d i f e r e n t e d o q u e c o n h e c e mo s .
N o p o d e r a mo s ma i s v e r c u b o s d e g e l o a
fl u t u a r e m q u a l q u e r b e b i d a o n t h e r o c k s ; o s
i c e b e r g u e s n o c o n s t i t u i r i a m q u a l q u e r p e r i g o
p a r a a n ave g a o ; n u n c a s e r i a p o s s v e l n a v e g a r
a t a o p l o N o r t e . . . d e s u b ma r i n o .
D e fa c t o , p a r a a g u a , h u ma s i t u a o
m g i c a q u a n d o o a b a i x a me n t o d a
t e mp e r a t u r a p r o d u z u m a u me n t o d e v o l u me
s e n s ve l : o i n st a n t e d a p a s s a g e m a o e s t a d o
s l i d o - o p o n t o d e c o n g e l a o . P o r i s s o , o
g e l o . . . fl u t u a !

d i f c i l c o n c e b e r c o mo o n o s s o p l a n e t a s e r i a
s e t a l n o a c o n t e c e s s e ; ma s , s e a c o n g e l a o
90
de u ma ma s s a de g u a s e i n i c i a s s e p e l o fu n d o ,
m u i t o s p r o c e s s o s v i t a i s q u e n o s s o fa mi l i a r e s
n u n c a o c o r r e r i a m: a o g e l a r e m , l a g o s e r i o s
s o l i d i f i c a r i a m d e s d e o fu n d o a t s u p e r f c i e ,
e me s mo o s o c e a n o s

r c t i c o e A n t r c t i c o
s e r i a m t a l v e z s l i d o s b l o c o s d e g e l o
d i r e c t a me n t e a p o i a d o s n o s fu n d o s ma r i n h o s .
P r ovave l me n t e , t o d a a vi d a n a T e r r a n a d a
t e r i a a v e r c o m a q u i l o q u e n o s r o d e i a e q u e
c o n h e c e mo s , a t p o r q u e o p r p r i o p a d r o
c l i m ti c o s e r i a d i f e r e n t e .
D i v i r t o - me a i ma g i n a r q u e n e s s e mu n d o ,
t a l v e z ma i s fr i o , o s p i n g u i n s f o s s e m a s e s p c i e s
d o mi n a n t e s .
E m 1 9 8 1 , n a s i l h a s K e r g u e l e n , j e m p l e n o
o c e a n o A n t r c t i c o , f u i a p r e s e n t a d o a u ma
d a s m a i o r e s c o l n i a s mu n d i a i s d e p i n g u i n s - r e a i s .
N o c a b o d e R a t ma n o ff , n o me i o d o g r a s n a r
d e d e z e n a s d e mi l h a r d e p i n g u i n s , m o s t r a r a m
- me c o mo o s j ove n s , a u t n t i c o s p e l u c h e s
c o r d e c h o c o l a t e , c o m u n s 7 0 o u 8 0 c m d e
a l t u r a , t e n t a m d e s e s p e r a d a me n t e o b t e r
a l i me n t o d e q u a l q u e r a d u l t o q u e p a s s e p e r t o .
Vi t a mb m c o mo o s ma i s p e q u e n o s e o s ma i s
f r a c o s , r ej e i t a d o s p e l o s a d u l t o s , a c a b a m
p o r c a i r e mo r r e r n a mi s t u r a ma i s o u me n o s
g e l a d a d e l a ma e g u a n o o n d e a c o l n i a
s e e n c o n t r a .
E x p l i c a r a m - me q u e s o s ma i o r e s e c o m m a i s
r e s e rv a s r e s i s t i r o a o I n v e r n o - d u r a n t e o q u a l
fi c a r o s s e m t e r r a - e c h e g a r o P r i ma ve r a ,
fi n a l me n t e c o m u ma p l u ma g e m q u e l h e s
p e r mi t i r n a d a r e a l i me n t a r - s e .
E c o n t a r a m - m e o mi s t r i o b i o l g i c o q u e
a p a t a d o p i n g u i m !
I ma g i n e mo s u m p i n g u i m. A s u a e s p e s s a
c a ma d a d e g o r d u r a e p e n a s c o n s t i t u i u ma
ma g n fi c a p r o t e c o c o n t r a o fr i o , q u e r e m
t e r r a , q u e r n a g u a , o n d e a s p e n a s r e t m u ma
c a ma d a d e a r q u e e vi t a o c o n t a c t o d a g u a
g l i d a c o m o s e u c o r p o .
M o s a s p a t a s d o p i n g u i m, c o mo a s d e q u a l q u e r
ave , n o p o s s u e m p e n a s o u c a ma d a p r o t e c t o r a
d e g o r d u r a . P e l o c o n t r r i o , t m u ma m e m b r a n a
i n t e r d i g i t a l o n d e o s v a s o s s a n g u n e o s e s t o
e m c o n t a c t o q u a s e d i r e c t o c o m o me i o
a mb i e n t e - o s o l o g e l a d o o u a g u a e m
q u e n a d a m!
P a r a q u a l q u e r o u t r o a n i ma l , i s t o s i g n i f i c a r i a
u m a t a l p e r d a d e c a l o r q u e p o d e r i a me s mo l ev a r
s u a m o r t e p o r h i p o t e r mi a - b a s t a l e mb r a r mo s
c o mo , p a r a n s , r e f r e s c a n t e p r o s p s d e
m o l h o .
S e , p o r o u t r o l a d o , c o mo f o r ma d e evi t a r
a p e r d a d e c a l o r , a c i r c u l a o s a n g u n e a
d i mi n u s s e d e ma s i a d o , a p a t a d o n o s s o p i n g u i m
mo r r e r i a p o r f a l t a d e i r r i g a o e p o r
c o n g e l a me n t o .
Q u e s e p a s s a e n t o ?
P a r a o n o s s o p i n g u i m, t u d o t o s i mp l e s
q u a n t o p o s s u i r u m s i s t e ma d e c o n t r o l o d a
c i r c u l a o n a s p a t a s : o fl u x o d e s a n g u e
n o r ma l me n t e t o r e d u z i d o q u e q u a s e
s u r p r e e n d e n t e c o mo e s s e s r g o s s e m a n t m
vi vo s .
A f i n a l , t u d o s e r e s u me a s e r u m p s s a r o c o m
p s f r i o s - ma s a p e n a s t a n t o q u a n t o
e s tr i t a me n t e n e c e s s r i o .
O CEANO PAC FICO

g u a d o c e e g u a s a l g a d a : a p r i me i r o , e m
q u a n t i d a d e r e d u z i d o , v i t a l p a r o t o d a a vi d a
t e r r e s t r e ; o s e g u n d o , c o b r i n d o m a i s d e d o i s
t e r o s d o p l a n e t a e s u p o r t a n d o t o d a a vi d a
m a r i n h a . . .
A d i s t i n g u i - I a s , o t e o r e m s a i s , d e c o r r e n t e s
d a s o l u b i l i z a o d e r o c h a s e s o l o s a o l o n g o d e
t o d a a h i s t r i a d a T e r r a , d u r a n t e o p r o c e s s o
d e fo r ma o d o s ma r e s e o c e a n o s . C e r c a d e
3 , 5 % d a g u a s a l g a d a c o r r e s p o n d e m a s o i s
d i ss o l vi d o s , m a i o r i t a r i a me n t e c l o r e to d e
s d i o ( N a C I ) q u e , s p o r s i , r e p r e s e n t a q u a s e
3 % d e s s a m a s s a d e g u o .
M e s m o n o d e c u r s o d o v i t a l c i c l o d a g u a ,
e s s a s e p a r a o m a n t m- s e : o p r o c e s s o d e
e va p o r a o / c o n d e n s a o a fi n a l o me s mo q u e ,
e m l a b o r a t r i o , p e r mi t e p r o d u z i r g u a
d e st i l a d o , l i vr e d e q u a i s q u e r s o i s ! T a mb m
d u r a n t e o c o n g e l a o , s a s mo l c u l a s d e g u a
s o i n c o r p o r a d a s n o c r i s t a l d e g e l o , d o q u a l o s
s a i s s o a s s i m e x c l u d o s .
E n q u a n t o , p a r a m e r e c e r a d e s i g n a o d e
d o c e , a g u o n o p o d e t e r u m t e o r e m
s a i s d i s s o l vi d o s s u p e r i o r a 0 , 0 5 %, a g u o
s a l g a d o ( ma r i n h o ) a p r e s e n t a u m t e o r
c e r c o d e 7 0 ve z e s s u p e r i o r , d a o r d e m
d o s 3 , 5 % ( 3 5 g / I ) .
D o a u s n c i a o u p r e s e n a d e s s e s s o i s
d i s s o l vi d o s , r e s u l t a m d i f e r e n a s i mp o r t a n t e s
n o s p r o p r i e d a d e s fs i c o s d o g u a :
- o p a d r o d e d e n s i d a d e d e 1 , 0 0 0 g / c m3
r e s p e i t o g u o d o c e , t o t a l me n t e i s e n t a d e
s o i s d i ss o l vi d o s e a u ma t e m p e r a t u r a d e 4 o c ,
q u a l o d e n s i d a d e d o g u o s a l g a d o r o n d a
1 , 0 2 8 g / c m3 ;
- o m e s m o s e p o s s o c o m o c o n g e l a me n t o
o o o c , j q u e o g u a s a l g a d a s v a i p a s s a r 00
e s t a d o s l i d o o t e mp e r a t u r a s ma i s b a i x a s ,
d o o r d e m d o s - 2 o e a - 4 o c ;
- d o me s mo fo r m o q u e , e m t e r mo s
e l c t r i c o s , o g u a d o c e , i s e n t o d e s o i s
d i s s o l vi d o s , f u n c i o n o c o mo i s o l a d o r a , a g u o
s a l g a d o u m b o m c o n d u t o r .
P a r o o s o r g a n i s mo s q u e h a b i t a m e s s e s d o i s
a mb i e n t e s , t o s i mi l a r e s q u a n t o d i s t i n t o s ,
o d i f e r e n o n o t e o r d e s o i s d i s s o l vi d o s v a i
i mp l i c a r a a d o p o d e m e c a n i s mo s o p o s t o s d e
r e g u l a o d o s a l i n i d a d e i n t e r n o - o c h a ma d o
o s mo - r e g u l a o :
- u ma m e s mo c l u l a , c uj o c o n c e n tr a o
s o l i n o i n t e r n o i n t e r m d i o e n t r e o g u a d o c e
e o g u a s a l g a d o , v a i r e a g i r o v a r i a e s d e
U M M AR, U M O C E A N O , U M O C E A NRI O
s a l i n i d a d e n o a mb i e n t e p o r f o r mo o m a n t e r
a s u o c o n c e n t r a o i n t e r n o e q u i l i b r a d o c o m
o d e s t e .
I m e r s o e m g u o s a l g a d o , e c o mo f o r ma d e
a u me n t a r a c o n c e n t r a o i n t e r n a d e s o i s , a
c l u l a v a i p e r d e r g u o , c o m a c o n s e q u e n t e
r e d u o d o s e u v o l u me pl asml i s e; e m g u o
d o c e , p o r f o r ma a d i m i n u i r e s s a m e s mo
c o n c e n tr a o , v a i g a n h a r g u a , o q u e l ev a
a u m a u me n t o d e vo l u me turgi dez .
No e n t a n t o , o s l i mi t e s d e n tr o d os q u a i s
e s t e s p r o c e s s o s p o d e m f u n c i o n a r s o r e d u z i d o s ,
p o d e n d o a mb o s - p l a s m l i s e e t u r g i d e z -
c o n d u z i r r a p i d a me n t e d e st r u i o d o c l u l a .
A s s i m , v i v e r e m q u a l q u e r d e s s e s d o i s
a mb i e n t e s a q u t i c o s i mp l i c a q u e o s o r g a n i s mo s
c o n s u ma m q u a n t i d a d e s i mp o r t a n t e s d e e n e r g i a
e m p r o c e s s o s a c t i v o s d e o s mo - r e g u l a o :
- n o me i o d u l a q u c o l a , a a b s o r o d e s o i s
a c o mp a n h a d o d e e x c r e o d e g u a d o c e ;
- n o me i o m a r i n h o , a a d o p o d e u m a
s a l i n i d a d e i n t e r n a i d n t i c a d o a mb i e n t e ,
o u o r e t e n o d e g u a d o c e n o s t e c i d o s ,
a c o mp a n h a d a d a e l i mi n a o d o s s a i s , d e v o l t a
p a r a o a mb i e n t e e x t e r i o r .
P o r i s s o s o t o r a r o s o s o r g a n i s mo s q u e
c o n s e g u e m a f i n a l a t r a v e s s o r a b a r r e i r a q u e a
d i f e r e n a d e s a l i n i d a d e s r e p r e s e n t a .
N o e n t o n t o , p a r o a l g u n s c o mo , p o r e x e m p l o ,
o s a l m o - d o - p a c fi c o , c o mp l e t a r o s e u c i c l o d e
v i d a i m p l i c o f a z - l o : p r i me i r o , e m j ove m , d o r i o
o n d e n a s c e u e m d i r e c o a o ma r , o n d e s e
a l i m e n t a r e c r e s c e r ; d e p o i s , c o mo a d u l t o
f r t i l , d e n o vo e m d i r e c o 00 r i o , o n d e n o
v o l t a r o a l i me n t a r - s e e v i r r e a l i z a r o s u a
n i c a p o s t u r a e mo r r e r .
E n o d e c u r s o d e s t a s e g u n d a v i a g e m d e s d e
o o c e a n o a t a o s r i o s q u e u ma e n o r me v a r i e d a d e
d e p r e d a d o r e s v a i a t a c a r o s c a r d u me s d e
s a l m e s q u e o r e a l i z a m. E n t r e e s s e s p r e d a d o r e s ,
e d e s d e t e mp o s i me mo r i a i s , o h o me m - o s t r i b o s
9 3
9 4
n d i a s d a c o s t a d o P a c fi c o - q u e a p r e n d e u
t a mb m o r i t mo d a m i g r a o e o s l o c o i s
o n d e o p a s s a g e m t o r n a o s c a r d u me s ma i s
v u l n e r v e i s .
P o r q u u m t a ma n h o i n v e s t i me n t o d e e n e r g i a ?
T e o r i a s d i v e r s a s s u g e r e m q u e f a c t o r e s m u i t o
v a r i a d o s p o d e m d e t e r mi n a r o c r u z a me n t o d e s s a
b a r r e i r a s a l i n a : a p r o c u r a d a s me l h o r e s
c o n d i e s p a r a a r e a l i z a o d a p o s t u r a e o
d e s e n vo l vi me n t o d o s j uv e n i s ; a n e c e s s i d a d e
d e u ma q u a n t i d a d e d e a l i m e n t o s d i s p o n v e l
n o ma r ; a ma n u t e n o d e h b i t o s m i g r a t r i o s
c o r r e s p o n d e n te s a u m d i f e r e n t e n v e l d o ma r . . .
T e mo s , n o e n t a n t o , d e a d m i t i r q u e s a b e mo s
d e f a c t o mu i t o p o u c o s o b r e o q u e d e t e r mi n a
e s s e c o mp o r t a me n t o q u e e s t a f i n a l n a b a se d e
u ma d a s ma i s a n t i g a s p e s c a s d e q u e a e s p c i e
h u ma n a t e m me m r i a .
OCEANO NDICO
D e p o i s d e u ma l o n g a e c u i d a d a o b s e rva o , o s
v i aj a n t e s d e c i d i r a m f i n a l me n t e i n v e s t i g a r ; n
s i t u a q u e l e e s t r a n h o p o n t o d e t e c t a d o p e l o s
s e u s s i s t e ma s d e o b s e r va o : o t e r c e i r o q u e
o r b i t a va u ma m i n s c u l a e s t r e l a , q u a s e n o
e x t r e mo d a g a l x i a .
A q u i l o q u e o t o r n a va ma i s d i s t i n t o e r a a
r e f l e x o i n vu l g a r me n t e i n te n s a d e u m a e s t r e i t o
g a mo d e r a d i a o ; p o r s o r t e , s u f i c i e n t e me n t e
e s t r e i t a p o r o p e r mi t i r d e t e c t a r u ma s r i e
d e o u t r o s s i n a i s q u e p a r e c i a m t e r
e s t r u t u r a - t a l v e z c o n t i v e s s e m m e s mo
i n f o r ma o - a s u g e r i r e m a p r e s e n a d e u ma
q u a l q u e r f o r ma d e o r g a n i z a o , a i n d a q u e
r u d i me n t a r .
C a u t e l o s a me n t e , p r o g r a ma r a m a s u a
r e e s t r u t u r a o p a r t i c u l a r p o r a u ma d i s t n c i a
s e g u r a , q u e l h e s p e r mi t i r i a u ma b o a p o s i o
d e o b s e rva o , s e m r i s c o s s i g n i f i c a t i v o s
d e i n t e r f e r n c i a e m q u a l q u e r s i s t e ma
i n t e l i g e n t e q u e , e v e n t u a l me n t e , e x i st i s s e
n e s s e g r o c s mi c o .
O s s e u s s e n s o r e s d e r a d i a o f i c a r a m
s a t u r a d o s ; c o m p a r a t i v a m e n t e c o m t o d o s o s
o u t r o s c o r p o s r e f l e c t o r e s q u e j t i n h a m
a n a l i s a d o , e e m f u n o d a s u a d i s t n c i a
p e q u e n a e s t r e l a q u e o r b i t ava , n a d a p o d e r i a
fa z e r p r ev e r a q u e l e b r i l h o . . .
D e p a i s d e aj u s t a r e m o s s i s t e ma s d e
fi l t r a g e m , a p e r c e b e r a m- s e d e q u e a ma i o r i a
d a s u p e r fc i e d e t o d o o p e q u e n o e s f e r i d e e r a
c o n s t i t u d a p o r u m a e s t r a n h a s u b s t n c i a f l u i d a ,
p e r c o r r i d o p o r u m a i n c e s s a n t e a g i t a o .
A m e s ma s u b s t n c i a a b s o rv i a e ma n t i n h a
u ma t a l q u a n t i d a d e d a e n e r g i a ( q u e r e c e b i a
d a e s t r e l a q u e o r b i t a va ) q u e , n o s e u s e i o ,
me s mo d u r a n t e c a d a r o t a o d o m i n s c u l o
c o r p o c s m i c a , o s c o n d i e s d e s u p o r t e -
s o b r e t u d o a t e mp e r a t u r a - s e ma n ti n h a m
s e n s i v e l me n t e c o n s t a n t e s .
P a r a s e r e s c o mo o s v i aj a n t e s , d o t a d o s
d e u m i n t e l e c t o d e s e n v o l vi d o e c o mp l e x o ,
t o r n o u - s e bv i o q u e a f o r ma d e o r g a n i z a o
( i n t e l i g e n t e ? ) q u e p r o c u r a v a m t e r i a
d e e n c o n tr a r - s e n o s e i o d e s s a ma s s a l q u i d a .
L o c a l i z a r a m a s u a r e a - a l vo , u ma d a s ma i s
p e q u e n a s s u b u n i d a d e s , s e m s e q u e r
c o n t i n u i d a d e d e p l o a p l o d o g l o b o , ma s
q u e e r a t e r mi c a me n t e a ma i s a t r a c t i va .
E n t r a r a m n e l a e , a t h oj e , n u n c a ma i s
e nvi a r a m q u a l q u e r i n f o r ma o p o r n e n h u m
d o s c a n a i s q u e d e i x a r a m a b e r t o s .
I n v e s t i g a e s r e c e n t e s s o b r e a s u b s t n c i a
q u e i nv e s t i g a v a m l e v a r a m a c o n c l u i r q u e ,
a o e n t r a r n e l a , a o r g a n i z a o mo l e c u l a r d o s
v i aj a n t e s s e d e s f e z . . . p o r d i s s o l u o .
A s s i m , f o i d e c i d i d o c a n c e l a r q u a i s q u e r n o v a s
t e n t a t i v a s d e e s t u d o d a q u e l e c o r p o c s mi c o a t
q u e s ej a e n c o n tr a d a u ma f o r ma d e evi t a r a
a c o n e f a s t a d o c o n t a c t o c o m e s s a e s t r a n h a
s u b s t n c i a .
.0'
9 6
OCEANO AB ERT O
E r a u ma v e z u ma d o c a , e m C a b o R u i vo , e n t o
b e m n a p e r i fe r i a , Tej o a c i ma e l o n g e
d e L i s b o a .
E r a u ma v e z t a mb m u m mi d o q u e n a s c e r a
mu i t o p e r t o , e m M o s c av i d e ( h t e r r a s c o m
n o me s e s t r a n h o s ! ) , e a q u e m u m d i a l eva r a m
a e s s a d o c a , p a r a v e r . . . o s avi e s !
L e mb r o - me m u i t o va g a me n t e d a q u e l es
p s s a r o s de d o i s a n d a r e s , asas a l t a s c o m
q u a t r o ( p a r a mi m) e n o r me s mo t o r e s d e h l i c e e
q u e f l u t u av a m n o Tej o . . . Te n h o me s mo u ma i d e i a
m u i t o d i f u s a d e o s v e r a c o s t a d o s a u m c a i s
f l u t u a n t e d e n tr o d a d o c a . . .
D e s c o b r i h oj e , p e l o m e u l b u m d e
f o t o g r a fi a s , q u e i s s o s e p a s s o u h 4 0 a n o s ,
e m A g o s t o d e 1 9 5 8 .
D e p o i s , b e m m a i s t a r d e , t e n h o u ma
r e c o r d a o m u i t o m a i s vi va d e d o i s d e s s e s
ma g n f i c o s avi e s p o u s a d o s e m t e r r a , n a r a mp a
q u e , d o l a d o n a s c e n t e , f e c h ava a d o c a .
H oj e e m d i a i ma g i n o - o s c o mo p e i x e s f o r a
d e g u a , t r i s t e me n t e p r e s o s e m b e r o s
d e m a d e i r a f e i t o s me d i d a d a s s u a s q u i l h a s
e d e o n d e n o c o n s e g u i r a m m a i s l i b e r t a r - s e .
R e l e m b r o e s c a p a d e l a s d e d o mi n g o d e
ma n h p a r a o s v e r e mi r a r . R e c o r d o n i t i d a me n t e
o t a ma n h o e n o r me , a fo r ma a s u g e r i r u m
e s tr a n h o b a r c o e a s u p e r f c i e d e a l u m n i o e
r e b i t e s d o s fl u t u a d o r e s d a s a s a s p a r a o n d e ,
u ma v e z ( n o s e i b e m c o mo ) , c o n s e g u i i a r - m e .
M a s , s o b r e t u d o , l e mb r o - me d a s j a n e l a s ,
c o m v i d r o s a ma r e l a d o s , p o r o n d e , e mp o l e i r a d o
n o b e r o d e ma d e i r a , c o n s e g u i a e n t r e v e r u m
i n t e r i o r e s p a o s o , c o m l a r g a s p o l tr o n a s e u ma
e s c a d a q u e l evava a o p i s o s u p e r i o r o n d e s e
l o c a l i z av a a c a b i n a d e p i l o t a g e m.
E s p r e i t a r p o r e s s a s j a n e l a s e r a , p a r a mi m,
u ma f o r ma d e v i aj a r , Tej o f o r a e p o r s o b r e
o ma r , n a r o t a q u e i ma g i n ava q u e e l e s
t e r i a m t a n t a s v e z e s v o a d o - A o r e s , A m r i c a s . . .
s e i l . . .
L e mb r o a i n d a a fo r ma c o mo s e f o r a m
d e s fa z e n d o - p r i me i r o u m e d e p o i s o o u t r o .
R e c o r d o o s b u r a c o s n a s a s a s e n a s t e l a s d a s
s u p e r f c i e s d o s l e me s .
U m d i a , h a v i a v i d r o s d a s j a n e l a s q u e t i n h a m
s i d o p a r t i d o s e a r r a n c a d o s , o i n t e r i o r f o r a
s a q u e a d o e d e st r u d o . . . O me u s o n h o
d e v o a r s o b r e o ma r n a q u e l a s aves t i n h a
c h e g a d o a o fi m .
E n t r e t a n t o , a d o c a d e C a b o R u i vo f o i - s e
t r a n s fo r ma n d o n u ma v a s e i r a , c e mi t r i o
f e d o r e n t o d e fr a g a t a s e d e o u tr o s b a r c o s e
b a t e l e s , a o me s mo t e mp o q u e L i s b o a c r e s c i a
e s e a f a s t ava d o T ej o .
E e u n u n c a d e s c o b r i o n d e f i c ava e s s e c a b o
( c e r t a me n t e ) d e c o r ve r me l h a e n u n c a ma i s
v o l t e i d o c a d e C a b o R u i vo - q u e e n t r e t a n t o
p a s s o u a c h a ma r - s e d o s o l i va i s .
O OC E ANRIO
Q u a t r o ma r e s n o s q u a t r o c a n t o s d o o c e a n o
a b e r t o .

e s s a a i ma g e m d e s t e O c e a n r i o !
D e s d e o A t l n t i c o q u e n o s fa mi l i a r
e p a s s a n d o p e l o A n t r c t i c o g e l a d o d o s p i n g u i n s
e o P a c fi c o d a s f l o r e s t a s d e g r a n d e s l a mi n r i a s
- o s k e lps - s o mo s l ev a d o s a t a o

n d i c o d o s
r e c i fe s d e c o r a l , n u ma vi a g e m q u e t a mb m d e
l u mi n o s i d a d e s , q u a n d o n o s t r a n s p o r ta d e s d e a s
s u p e r f c i e s e n s o l a r a d a s a t a o d o m n i o
s u b ma r i n o d o s a z u i s .
N o c e n t r o d e s t e p e r c u r s o , o e s p a o a z u l d o s
g r a n d e s p e i x e s p e l g i c o s , c i d a d o s d o mu n d o
o c e a n o .
E f o i d e n t r o d a mi n h a d o c a d e C a b o R u i v o
q u e t u d o i s t o n a s c e u - a f i n a l , u m p e d a c i n h o d o
o c e a n o n i c o , d e s ta h i d r o s f e r a q u e t o r n a a
T e r r a o mu n d o a c o l h e d o r e h a b i t ve l q u e
c o n h e c e mo s .
P a r a mi m , a a mb i o m x i ma d e s s e p e d a c i n h o
d e o c e a n o s e r t o - s o me n t e t r a n s mi t i r a n o o
d e q u e , n u m mu n d o f l u i d o , n o h b a r r e i r a s
r e a i s , p o i s , me s mo q u a n d o e s t a s s o ev i d e n t e s ,
c o mo a s b a r r e i r a s s a l i n a s o u t r mi c a s , s u r g e m
s e mp r e p r o c e s s o s d e a s u l t r a p a s s a r o u
c o n t o r n a r .
A s s i m c o mo i n e g v e l q u e , n u m p a s s a d o
ma i s o u m e n o s l o n g n q u o , v i e mo s d o ma r ,
a b s u r d o p e n s a r q u e o f u t u r o d a H u ma n i d a d e ,
a t c o mo e s p c i e , p o s s a n o e s t a r
i n d i s s o c i a ve l me n t e d e p e n d e n t e d o o c e a n o .
O s e u p e r ma n e n te b a l a n o c o n d i c i o n a - n o s
d e f o r mo d e fi n i t i v o :
- s o f r e mo s a o n d u l a o ma r i n h a - a s
o s c i l a e s d e a l t a fr e q u n c i a ;
- s o mo s i n f l u e n c i a d o s p e l o r i t mo d i r i o
d a b a i x a - ma r e p r e i a - ma r e p e l a a l t e r n n c i a
d e g u a s vi vas e g u a s mo r t a s a o l o n g o d e
c a d a m s - o s c i l a e s d e fr e q u n c i a
i n t e r m d i a ;
- a n o s s a p r p r i a e x i s t n c i a d e t e r mi n a d a
p e l a s f l u t u a e s c l i m t i c a s e p e l a s v a r i a e s
a s s o c i a d a s d o n v e l d o ma r - o s c i l a e s e s c a l a
d o s mi l h a r e s d e a n o s .
A l m d o ma i s , mu i t o s d o s fe n me n o s l o c a i s e
l o c a l i z a d o s g l o b a l i z a m- s e , a t p e l a c o n t i n u i d a d e
q u e o n o s s o p l a n e t a l q u i d o a s s e g u r o . U m
i mp a c t o n u ma r e a r e s t r i t a e l o c a l i z a d o d o
o c e a n o g l o b a l t o r n a - s e d e t e c t v e l e m q u a l q u e r
o u t r o p o n t o .
D e s ej a r i a e n t o q u e c a d a u m d e t o d o s o s
v i s i t a n t e s , a o me r g u l h a r e m c a d a r e c a n t o d e
c o n t e mp l a o o u , me r a me n t e , a o o b s e r v a r
u m a q u a l q u e r p a n o r mi c a n e s t e O c e a n r i o ,
p u d e s s e t e r u ma i d e i a d e t o d a a i n fr a - e s t r u t u r a
q u e o s u p o r t a e d a q u a n t i d a d e d e e n e r g i a q u e
e s t a r p e r ma n e n t e me n t e a s e r i nv e s t i d o p a r a
m a n t e r e m fu n c i o n a me n t o e s s a fr a c o
m n i m a , a r t i fi c i a l me n t e r e t i r a d a d o n o s s o
o c e a n o g l o b a l .
U M M AR, U M O C E A N O , U M O C E A NRI O
D e s ej a r i a t a mb m q u e s e n t i s s e q u e o p r a z e r
e o s a b e r q u e r e t i r a r d e s s a c o n t e mp l a o
c o r r e s p o n d e m a f i n a l a s e r vi o s q u e m e s mo
u ma t o p e q u e n a fr a c o d o a mb i e n t e ma r i n h o
l h e p r o p o r c i o n o . . .
S o b r e t u d o , d e s ej a r i a q u e s o u b e s s e q u e t u d o
n o o c e a n o r e a l s e p a ss a e m mu i t o ma i o r e s c o l a ,
m a s s e m n e c e ss i d a d e d e r e s e r va t r i o s d e g u a ,
s i s t e ma s d e fi l tr a g e m , p e r mu t a d o r e s , b o mb o s
e g e r a d o r e s o u , s e q u e r , d e t r a t a d o r e s .
T u d o i s t o , p a r o l e mb r a r a e s s e vi s i t a n t e
q u e a c o n t r i b u i o i n d i v i d u a l d e T O D O S
i n d i s p e n s v e l e i n s u b st i t u v e l p a r a q u e o o c e a n o
g l o b a l p o s s a c o n t i n u a r a p r o p o r c i o n a r - n o s a
mu l t i t u d e d e s e rv i os d e q u e u s u fr u mo s
e d e q u e , c l a r a me n t e , d e p e n d e mo s .
E n s i n a r - n o s a r e s p e i t a r o o c e a n o g l o b a l ,
n o s u a d i v e r s i d a d e , n a s s u a s o s c i l a e s e n o s
s e u s c a p r i c h o s , t a l v e z a mb i c i o s o , ma s o
f u t u r o t e m d e p a s s a r p o r a , a t p a r a q u e h aj a
me n o s mi d o s d e s e i s a n o s t r i s t e s p o r
d e s c o b r i r e m q u e a f i n a l . . . o ma r s a l g a d o .
97
N
: 1 t : - : :
: : 1 : - ; T : ,
: : : - \ : t \ : : i t : - ; - :
: : \ : : - ; T :
S Y L V I A A . E A R L E
ui tos a cr edi tam q u e a poca das
gr andes descob er tos acer co da
natur ez a d o Ter r a chegou ao fi m.
Afi n a l , j se passar am ci nco
s cul os desde que Vasco d o G a ma
d o b r o u o c a b o d o Boa Esper an a, na vi ag em d e
Por tu g al par a a

ndi o e no r e gr esso. Neste mo ment o,


exi stem satl i tes em r bi ta , d ocu mentando
por menor i z ad amente o confi gur ao das massas de
Ter r a; i mag ens acsti cas r etr atam a exi stnci a de
montanhas, val es e ampl as pl an ci es s u bmar i nas; as
pessoas vi aj a m de avi o d e pl o a p l o par o a mai or
por te dos l ocai s entre ambos; a l g u mas d ei xar am a
atmosfer a d a Ter r a por o vi aj ar n o espao; h o uve q u e m
d e i xasse p e g a d os no L u a . Qu e ma i s fal ta fazer ? U m
astr nomo famoso r es u mi u esta ati tude dur ante u ma
confer nci a r e cente em Nova I or que: N o exi ste no
Ter r a um ni co sti o aond e n o p ossamos i r e j no h
g r and es mi str i os par a r esol ver . O futur o d a
H uman i d ad e r esi de n a compr eenso e n o d o mni o dos
cus . F e z u ma po usa e acrescentou u ma adver t n ci a
si gn i fi cativa: evidente que ainda existem algumas
incgnitas acerca do oceano .
C o m efei to , apesar das notvei s descob er tas sobr e
os oceanos fei tas nos l ti mos anos , apenas menos de
um mi l si mo d os g u as pr ofu ndas - abai xo dos 50
metr os - foi vi sl u mbr ado ou expl or ad o . O fundo d o
oceano tem s i do c ar togr afa d o e exi ste u m cor po
cr escente d e i nformaes sobr e as c o n d i es
s u perfc i e , ma s ai nda h mui to par a apr ender acer ca
d o natur ez a fsi c a , q umi ca e bi ol g i ca d o mund o
a quti co q u e domi no a ter r a , mo l d a o car ct er d o
cl i ma e d o t empo, estabi l i z o o temper atur a , g over no
a q u mi ca pl anetr i a e for n ece ma i s de 9 5 % d o espao
d e vi da no Ter r a - a bi osfer a. N este mo mento sabemos
o sufi ci ente par a i mag i nar a mag ni tu d e dos i ncg ni tas.
U m exempl o d a q u a n t i d a d e d e mi str i os que podem
subsi sti r r esi de nos r ecentes exped i es por o segui r a
pi sta d e u m ver d ad ei r o mo nstr o mar i n h o , a l u l a
g i gante Architeuthys dux, q u e , embor a ma i o r d o que o s
g r o n d e s di nossaur os e ba l ei as , vi va e d e ntro do g u a ,
se t e m a t a g o r a esquivad o a todas as tentati vas d e
descoberta. S e n o cons egui mos d es cobr i r n o ma r
ser es mai or es d o q u e autocar r os, q u e ma i s h aver p o r
d escobr i r n a s guas pr ofu n das? S na l ti ma dcada
for am descobertos no mar doi s n ovos fi l os d e ani mai s,
categor i as de vi da to d i fer entes u ma d o outr a como
as l esmas dos gat os . A i nda mai s r ecent ement e, a
anl i se c u i d a d a do vi da mi cr obi ana nas g uas
pr ofun das d o mar l evou os ci enti stas a conceber um
reino d e vi da i ntei r amente novo , os Archeae, pequenos
ser es que, cl ar amente, n o so n e m pl antas, nem
ani mai s, nem bactr i as. Mai s fas ci nant e ai nda o
facto d e esses mi nscul os or gani smos se apr esentar em
como os candi datos mai s pr omi ssor es q uanto ao
forn eci me nto d e pi stas sobr e a or i g em do vi da na Terra
e possi vel mente em todo o U n i ver so.
A p esar da consci n ci a c r escente d e que a mai or
er a d e expl or ao se en co ntr a apenas nos seus
pr i mr di os, as descober tas ma i s notvei s sobr e o
oceano podem no ter n a d a q u e ver com a descoberto
de ser es gi gantescos, de n ovas cor d i l h e i r as
mont anhosas o u d e novas for mas d e vi d a . E m vez d i sso ,
os conheci men tos mai s i mpor tantes d o n osso tempo
poder o consi sti r n o r e c o n h e ci mento s u r pr eendente de
que o oceano a ped ra a n g u l a r d o si stema d e apoi o
1 0 0
vi da n o Ter r a , d e q u e o q u e acontece n e l e afecta
pr ofu n d amente o futur o do H u ma n i d a d e e d e que o ma r
n o o q u e mu i tos acr edi tar am dur ante tanto t empo:
u m si stema to i menso e r esi stente que a H u ma n i d a d e
nodo pod e faz er p a r o l he a l ter ar a n at u r ez a.
O r ecen t e d esapar eci mento d e mu i tos espci es d e
ser es mar i nhos outr or a consi der adas i nes gotvei s -
b a c a l h a u , pesca d a , atum, hi pog l osso , ar en q u e e
o utr as - al ter ou dr asti camente a econ omi a e o
ecol og i a d e mu i tos z o n as costei r as. A acti vi d a d e
h u ma n o p o d e estar o a cel er ar u ma ten d n ci a d e
aq ueci men to g l o b a l e , c o m i sso, uma subi da n o n vel
d o mar e pr ofundos mud an as n o cl i ma e n o t empo.
S n a d c a d a passada comeou a ser a mp l a mente
r econ h eci d o e acei te o si gni fi c a d o , nas q u estes
econmi cas e ambi entai s, das i nter aces atmosfer a
- ma r , como por exempl o os for as que i mpu l s i o n a m
as corr entes mar ti mos e i nfl uenci am os fen me n o s
f i Nino e L a Nina. E xi ste u ma consci n ci a s e m
pr ecedentes, e cada ve z ma i s acentua d a , d a
i mpor tnci a d o ma r n a vi da q u ot i di ana d a s pessoas e m
t o d o o mun d o e , por c o n segui nte, d a n ec essi d a d e d e
saber ma i s acer co d o mo d o como o ocean o fu n c i o n a .
P o r o se t e r u ma perspectiva d o q u e s e p osso ,
i mpo r to o l h a r par a tr s no tempo, par a o momen to
i n i ci al d a for mao d a Ter r a, h cer ca d e 4 , 5 mi l
mi l h es d e a n o s . Se ti vssemos c h e g a d o n esse
momento d e u m q ual q uer l ocal di stante d o U n i vers o ,
n o n o s ter i a si do possvel fazer o q u e agor a
consi der amos n atur al ssi mo: r espi r ar o ar , descobr i r
comi da, abr i go e u m c l i ma tol er ve l . q u i n h entos
mi l h es d e anos mai s tard e , a vi da comeou n o mar e ,
cer ca d e mi l mi l hes d e anos depoi s, a c a b o u p o r se
adaptar g r ad ua l men te ter r a . Mesmo n essa a l tur a , a
atmosfer a d a Ter r a n o conti n h a o x i g n i o sufi ci ente
par o nos manter o u par a manter outr as for mas d e vi d a
pl ur i c e l u l ar es. Cer co d e 6 0 0 mi l h es d e a n os d epoi s , a s
ci r cunstnci as e r a m d e certa for ma mai s favor ve i s e
d e u - se uma expl oso d e d i ver si d a d e , t en d o-se
esta bel eci d o categor i as d e vi da q u e ai nda h oj e
pr osper am n o o c e a n o em tod o o mu n d o : var i aes 00
te mo das esponj as, medusas, a n e l deos, mol uscos,
br i oz or i os, estr el as- d o - mar , c a r a n g u ej os, pei xes e
mu i to, mu i to mai s. E ntr e as mai s d e tr i nta cl asses
mai s i mpor tantes d e pl antas e a n i mai s con h eci d os ,
quase t od as possuem p e l o men os u m r epr esentante
n o mar ; s cer ca d e metade se di r i gi r am p a ra
amb i entes terrestres.
Quan d o os pr i matas e ntr ar am em cen a pel a
pr i mei r a vez , h 6 5 mi l hes d e an os , o mu ndo er a
mu i to d i fer ente d o que h avi a si do n o pr i nc pi o. Abal os
ssmi cos, er upes vu l c n i cas , tempestad es e o efei to
d e c o metas, meteor os e d etr i tos d o espao q u e
at i ngi am a Terra causar am mu d anas dr sti cas a o
l o n g o d o s anos. Ti nham ocor r i do mui tos ci cl os d e u m
fr i o extr emo s eg u i d os por er as d e cal or ; mi l hes d e
espci es ti nham apar eci d o e d esapar e ci d o. Por m,
a pesar d e t u d o, a vi da p ersi sti u , mo l d a n d o
g r ad u al mente a n a t u r e z a d o p l an eta. A Ter r a t i n h a- se
tor na d o um l ugar mui to mai s acol h ed or para a
H u ma n i d ad e n o momento e m q u e a nossa h i str i a se
i n i c i o u , h cer co de ci n co mi l h es d e anos.
Quando a l ti ma gr ande er a gl aci al chegou ao fi m,
h c e r c o d e 1 0 000 a n o s , i n i c i o u -se u ma er a d e
con d i es cl i mti cas q u e s e r evel ar am favorvei s par a
a nossa espci e e par o o fl or esci mento d e soci ed ades
e c u l tur as em todo o p l a neta. len tamen t e, o n mer o
d e ser es huma nos cr esceu d e mi l har es par a mi l hes.
Quando Magal h es ci r cum- n aveg o u o g l obo no scul o
XVI , a popu l ao mu n d i a l e n c o n trava - se di sper sa pel os
cont i nentes, onde vastas z on as i n expl or ados par eci am
to i nfi ni tas como o mar se nos afi gur a n e ste
momento. A n ossa espci e n e cessi tou d e toda a sua
hi str i a par a pr oduz i r , e m cer ca d e 1 8 0 0 , mi l mi l hes
d e p essoas. E sse n mer o d u p l i c o u e m 1 93 0 e, d e n ovo ,
em 1 98 0 . Neste momen t o, exi stem cer ca d e sei s mi l
mi l hes d e pessoas e , d entr o d e c i n quenta anos,
e n q uanto o pl an eta se mantm obsti n ad a mente com
as mesmas di menses, h aver o dobr o d e p essoas a
competi r pel o espao e os r ecursos ai n d a exi stentes.
Na ter r a, fci l observa r o modo como a
H u ma n i d a d e al ter ou a natur ez a: as aut o- estradas
C U I D AR D O O C E A N O - I N V E S T I G A O , E D UC A O , C O N S E RVA O
atr avessam cont i nentes; r i os qu e o utr or a cor r i am
l i vre mente for am mar cados por bar r agens e desvi ad os
par a c u rsos d i fer entes dos or i g i n ai s ; a l uz d e centenas
d e ci d ad es i l u mi na os cu s d ur ante a noi te, e m todos
os pontos d o mu n d o ; campos geometr i camente
r egu l ar es substi tur am as fl or estas e pastag en s
pr i mi ti vas. A atmosfer a, a ter r a e a g u a esto c h ei as
d e centenas d e substnci as q u mi cas qu e no
enc ontr amos n a natur ez a e qu e no er am c o n h e c i das
das c u l tur as humanas em dcadas r ecentes. Vastas
z o n as outr or a d omi na das por di versas espci es
se l va gens for am substi tu das por estr utur as p ovoad as
por u ma ni ca es pci e d e p ri matas.
As mu d an as n o mar pr ovocadas pel o pr ogr esso
da H uma n i d a d e tm si do menos bvi as, a i n d a q u e
i g u a l mente r pi d as e cer tamente t o pr ofu n d as. E m
1 9 4 7 , q u a n d o o ar qu el ogo T h o r H eyer dahl vi aj ou ve l a
n a sua j a n g a d a d e b a l s a , o Kon Tiki, d o P e r u p a r a o
Tai ti , fi c o u mu i to i mpr essi on ad o com a per fei o
i nta cta d o ma r aber t o. D ur ante di as, atr avessou u m
o c e a n o mu i t o semel h ante ao observado por Vasco d a
G a ma , F er n o d e Ma g a l h es, o capi to Cook e o utr os
pi on ei r os dos scul os anter i or es. Duas d cad as
bastar am par a qu e se ver i fi cassem mu danas r ad i cai s .
E m 1 97 0 , q u a n d o Heyer dahl pr ossegu i a a exped i o d o
R a , e r a vi svel u ma mu d a na n o o c e a n o .
Di fi ci l mente se passava um d i a s e m q u e e u
observasse u m r eci pi ente d e p l sti c o , u ma l a t a d e
cervej a , u ma g a r rafa o u qual qu er outr a por car i a a
fl utuar , escreveu dur ante a sua travessi a ve l a d o
A t l n ti c o . A si tuao er a semel hante em qual qu er
parte d o mu n d o .
No espao d e u ma v i d a humana, e n o d e u ma er a
g e o l g i c a , o mar for a modi fi cado por efei to d a q u i l o
q u e , d e l i ber ad a ou i nd i r ectamente , tnhamos l a n a d o
n e l e o u r eti r ad o d e l e . Substnci as l i ber tadas par a a
atmosfer a, q u mi cos apl i cados nas cul tur as,
fer ti l i z antes asperg i d os nos r el vados e nos campos
de g o l fe , d es car gas das estr adas, das fbr i cas e das
her dades , tudo se di r i ge i n cansave l mente par a o mar .
H quem afi r me qu e o mar o esgoto fi nal , o
d er r adei r o l ocal ond e se d eposi tam mu i tas coi sas
pr oveni entes dos p ontos ma i s i nter i or es dos
conti nentes. A pol u i o das g u as costei r as em todo
o mundo tem coi nci d i d o com o aume nto d a popul ao.
O n mer o d e s er es h u ma nos n o se l i mi tou a cr escer
dr asti camente no l ti mo mei o s c u l o ; r egi stou- se
i g u a l me nte um aumento d espr o por ci onado ao l ongo das
costas. Pr esentemente, mai s d e metade d a popul ao
mu ndi al vi ve e tr a bal h a a men os d e 50 q ui l metr os
d o l i tor al .
H cem anos o n mer o d e ser es vi vos r eti r ados d o
mar e ra mo d esto compar ado com o que s e passa h oj e .
Descobr i r e apanhar p e i x e , q u e e r a u ma questo d e
sor te e d e tr abal ho r d u o , tr ansfor mou- se n uma
acti vi d ad e al tamente me cani z ad a e mu i to pr eci sa.
E ntr e 1 960 e 1 9 9 0 , a quanti dade d e ser es vi vos
extr ados d o mar todos os anos aumentou d e cer ca
d e 2 0 mi l hes par a cer ca d e 1 00 mi l h es d e t onel adas.
Ap esar d e uma fr ota pesquei r a mu n d i a l mui to g ra n d e ,
q u e custa c e r c a d e 54 mi l mi l hes d e d l ar es, a
q u ant i dade d e pei xe e d e o utr os ser es captur ados
comeou a di mi nui r . A r az o s i mpl es: pescador es a
mai s e pei xe a me n os. A o cabo d e d ca das a apanhar
mai s d o q u e as popul aes pod er i am r epor , os
p escador es esto neste mo mento a ter di fi c u l d a d e em
en ch er as r edes. E m 1 9 9 6 , p e l a pr i mei ra vez , a Wor l d
Conservati on Un i on consi der ou ameaadas
cer ca de cem espci es mar i nhas , na sua mai or i a
com val or comer ci al .
Apesar dos s i nai s c l ar os d e a l a r me , esto a
r eal i z ar -se n ovos esfor os n o senti do d e expl or ar
as l ti mas tr s gr an des c o ncentr aes d e pr otenas
mar i nhas: o krill d o Antr cti c o , as l ul as d e al to- mar
e os ser es das g u as i nter mdi as que c onsti tu em as
mi ster i osas comuni d ad es f l u i d as , por vez es des i gnadas
camada bi ol g i ca das pr ofun di d a d es. Os mi n s cu l os
pei xes- l anter na e pei xes- fo i c e , ol h ad os como
cur i osi d ades d evi do ao seu aspecto fer oz , manch as de
l u z q u e br i l ham n o es cur o e es t i l o d e vi da estr anho d e
g uas pr ofundas, fi g u r am ent r e os q u e esto a s er
t omad os como al vo n este momento, par a vi r em a ser
1 O 1
1 0 4
modos e i ntegr ados e m r efei es pr efabr i cadas.
Quando atr amos as l ul as das g u as pr ofundas
com l u z es br i l h antes e capt u r amos mi l h es de
t onel adas , o nosso fi l o excepci on al pode con d en ar
no apen as as l ul as, mas tambm u m cor tej o d e
pei xes , aves, mamfer os mar i n h os e o utr os ser es
d e c o mun i d ades oceni cas cuj o s ustento d e p e n d e
fu ndamental mente del as.
E mbor a exi sta u m n mer o en or me d e i n d i vd uos d e
certos t i pos de krill, o car ang u ej o , o b a c a l h a u , a l u l a ,
o ar e n q u e , o hi pog l ossa , o eg l efi m, a pescada , o atum
e mui tas o utr as espci es d e gr ande pr ocu r a esto a
escassear ; no h n a d a q u e apoi e a n oo ad opta d a
por a l g umas p essoas d e q u e exi stem excede ntes n a
nat u r ez a esper a d e q u e os u s emos . E m vez di sso , o
q u e h so pocas boas e p o cas ms , em q u e os a n os
d e pr osp er i dade servem de pr oteco contr a os an os
mau s q u e h o- d e vi r s eg u r amente. Qu a n d o captur amos
u m gr ande nmer o d e s er es vi vos, d estr u mos essa
apl i ce d e segur o das p op u l aes co ntr a as doenas ,
o ma u tempo, as r aes escassas e o utr os al t os e
bai xos d a natur ez a.
D ur ante anos, a H u ma n i d a d e d e p e n d e u dos an i mai s
sel vag e ns q u e caava p ar a se al i mentar , at q u e
as p l a n tas cu l tivadas e o s an i mai s d e cr i ao
su bsti tur am as espci es sel va gens n a mai or par te
das d i etas al i mentar es em todo o mu n d o . As aves ,
u r sos, gamos, coel hos, esq u i l os, b fal os e outr os
an i mai s sel vagens tor n ar am- s e, com o t empo,
mui to val i osos por r az es q u e tra n s cen d em a sua
uti l i z ao potenci al como al i mento. A a q u a c u l tur a
afi g u r a- se u ma al ter nati va bvi a par a a captur a
d e espci es sel vagens e vi r a ser , sem d vi d a , u ma
par te si gni fi cativa d e q ua l qu er p l a n o vi vel par a
a l i men tar u m gr ande n mer o d e pessoas com an i mai s
a q u ti cos. E ntr etanto, as bal ei as , os g ol fi n h os ,
os pei xes e at as med usas e o utr as for mas d e
vi d a ma r i n h a comear am a c o n q u i star o cor ao
e a mente d e mui tas p esso as por r az es que n a d a
t m a ve r com a possi b i l i d a d e d e co nsti tu r em u ma
boa r efei o.
Sabendo q u e d epen d emos d a ma n uteno d a Ter r a mai s
o u menos como el a est em ter mos d e fun es d e
supor te de vi d a , faz senti d o pen s ar se as r pi d as
al ter aes q u e temos vi n d o a teste mun h ar , e a
causar , nas l ti mas d cad as poder o o u n o
desencadear acont eci mentos com conseq u nci as
i nd esej ve i s. Se r q u e os mi l h es d e tonel a d as d e seres
sel vagens r eti r ados d o ma r p er tur bar o gr avemente o
mod o como funci onam os si stemas n atur ai s? Pod er a
r edi str i bui o das pr oten as e d e o utr as subst n ci as
r eti r adas dos ecossi stemas oce n i cos al ter ar a q u mi ca
bsi ca d o p l a n eta? Os mi l h es d e tonel adas d e
ferti l i z antes e d e ou tr as subst n c i as q u mi c as q u e s o
d espej ad os p ar a o mar p o d er o afectar neg a ti vamente
os pr ocessos bsi cos d o o c e a n o ? Qu e conse q u n ci as
advi r o desse facto par a a H uma n i d a d e ? Qu e podemos
faz er par a pr oteger os si stemas que se mantm
sau dvei s e r esta ur ar os que for am ati ngi dos ?
A g o r a q u e se apr oxi ma u m n ovo mi l ni o, essas
q u estes ocupam o pr i mei r o p l a n o no espr i to de
mu i tas pessoas atra das para Li sb o a , em Por tu g a l ,
par a aj u d ar a comemor ar o a n o d e 1 998 c o mo A n o dos
Oceanos. Como nunca antes e, provavel mente, como
nunca mai s, exi ste u ma o p or tuni d a d e d e fa z e r o ponto
e ver onde esti vemos, onde esta mos e pon d er ar aon d e
q u e c h egar emos a parti r d a q u i .
Pen samen tos i d nti cos p o d e m t e r esta d o n o
espr i to d o s n ossos antece ssor es h mi l a n o s , q u a n d o
Lei f E r i ksson d e i x o u a E u r o p a em d i r eco Amr i ca
d o Nor te, qu ando os h a b i tantes d a s i l has do P a c fi co
S u l n avegavam mi l h ar es d e q u i l metr os em canoas
e os mer cador es per cor r i am r ot as bem con h eci das ao
l ongo das costas d o Me d i ter r n e o , d o

n d i c o e o utr os
l ocai s . Nessa al t u r a, estavam em a b e rto mu i tas
opes que for am e x c l u d a s me d i d a que a ci vi l i z ao
pr ogr e d i a . H oj e , enfr en t amos d e u ma vez p ar a sempr e
d e ci ses r esp ei tantes a o d esti no d e es pci es gr andes
e p e q u en as , desde as bal ei as - az u i s e o b a c a l h a u
a t aos cava l os - mar i n h os e ao krill. O futu r o d e
ec ossi stemas i ntei r os - r eci fes d e c o r a l , fl orestas
d e kelp, fontes hi d roter ma i s s u bmar i nas e ampl as
C U I D AR D O O C E A N O - I N V E STI G A O , E D U C A O , C O N S E RVA O
c o mu n i d a d e s fl utuantes dos g u a s i nt er mdi os -
d e p e n d e d e d e c i ses q u e a n ossa ger ao ter d e
t omar cons ci entement e, por me i o d e ac es
d e l i b e ra d a s , o u por d e fei to, pel a i g nor nci a,
a c o mp l a c n c i a e a i n di fer e n a .

uma e r a com u m si gni fi cad o centr a l . O t e c i d o d a
vi d a e a nat ur ez a fsi ca e qu mi c a d o pl an eta tm s i d o
si gni fi cati vamente modi fi cados p o r aces r eal i z adas
pel os nossos antecessor es e contempor neos. O que i r
acontecer a s e g ui r r el aci ona - se d i r ectame nte com o
que far emos , o u o q u e n o far emos , i n d i vi d ual e
col ecti va me n t e , nas d cadas mai s pr xi mas.
Consoante as escol hos que fi z er mos, a n ossa esp ci e
poder al can ar u m futur o vi ve l e sustentvel ou
cont i n uar a al ter ar a nat u r ez a d este p l aneta Oceano
ao ponto d e a n ossa espci e per ecer .
es s a a r az o pel a qual nos d evemos pr eocupar
com as cons equnci as das d e c i ses j to ma d as - sobr e
a d estru i o do vi da sel vag em mar i n h a e a sade em
d ecl ni o dos anti gos si stemas oceni cos. Por m, a
ma i o r ameaa par a o seu futur o - e par a o n osso -
tambm a caus a d o mai or o pti mi smo , por que est a
ser fei to a l g o , como o testemu n h a a mp l amente a
EXPO ' 9 8 , a l g o r el aci onado com a compr eens o, a
educao das p essoas acer ca d o mar e o
desenvol vi mento d e u ma ti ca d e cu i d ar dos si stemas
oceni cos n atur ai s que nos sustentam.
O Oceanr i o de L i sboa u m exempl o d esse c u i d a d o ,
um l u g ar o n d e a s p essoas que n or mal mente vem
pei xes a n a d a r em man tei ga num pr ato se encontr am
par a o bs ervar , fr ente a frent e, ser es vi vos nadando
em a mb i e n tes confor tvei s. o l ti mo d e uma r ede
cr es cent e d e aqur i os em todo o mundo, l ocai s onde
os s er es mar i nh os servem d e embai xad or es d a s ua
esp ci e j u nto d os pr i matas ter r estr es que
i nfl ue nci ar o o desti no das suas vi das e m toda a par te.
Com o c o n h e c i mento vem o c u i d a d o , e com o cui d ad o
ex i ste a es per an a d e vi r mos a a dqui r i r compr eenso,
a esta b e l e cer um equ i l br i o com a n atur e z a e a
al canar u m l ugar dur adour o par a n s , n este p l aneta
Ocean o, no s cul o XXI e depoi s.
1 06
1 0 5
o S O C E A N O S
R I C A R D O S E R R A O S A N T O S
p l anet a Ter r a f u n d a me n t a l me nte
c o mpo sto por g u a . Ma i s de 7 0 %
d a s ua s up er fc i e est c o b er ta p o r
o c e a n o s . A o r i g e m d o s o c e a n o s
l evanta a i n d a a l g u ma p o l mi c a .

mu i to p r ovvel q u e a g u a q u e os c o nsti tui
esti vesse j pr es en t e q u a n d o da or i gem d o p l a n e t a .
U ma d a s t e o r i a s e x p l i c ati vas ad vog a q u e os o c e a n os
vi er am d o c e n tr o d a Ter r a tr a z i d o s s up er fc i e
p e l o vu l c a n i s mo h q u atr o mi l mi l h es d e a n o s .
E m t e r mo s g e o l g i c o s , u m t u d o n a d a a p s a
c o nsti t u i o d o cr osta ter r estr e. A s ua fo r ma o
t e r i a o r i g e m n o i n t e n sa a cti vi d a d e vu l c n i c a que
ma r cou o i n c i o d a h i st r i a d a Ter r a e q u e l a n o u
n a p r o t o - a t mo sfer a e n o r me s q u a n t i d a d e s d e vapor
d e g u o , a c o mpa n h a das p o r d i x i d o d e c a r b o n o ,
h i d r o g n i o e g ases d i ver sos. Com o pr og r essi vo
ar r efe c i me n t o d o p l a n e t a , o vapor de g u a i r i a
c o n d ens ar - s e e f o r ma r as p r i me i r as t o a l h a s d e g u a
p er ma nentes - pr oto - o c e a n os. P a r e c e s er u m facto
c o mp r ova d o que o ma nt o d a Ter r a c o n t m 1 6 vez es
a massa d e g u a n e ces s r i a par a a for ma o d o s
act uai s o c e a n os.
Compar ad os com ter r a, os oceanos par ecem
homogneos, sem i r r eg ul ar i dades mui to demar cad as,
sem topogr afi a verti cal par a al m das o n das , dos
i ceber gues , das i l h as e dos co nti nentes, que os
r ecor tam ou l h es defi nem as mar gens. Par a os h omens ,
dur ante mui tos mi l har es d e anos, os mar es
e oceanos per man ecer am pr ati camente i nvi svei s,
i mper scr utve i s. Estr adas i mensas, abi smos d e
desco n h e c i d o ! No a d mi r a , poi s , que tenham chamado
Ter r a a este pequ eno p l a n eta coberto por 71 % d e gua
d o mar , c uj o vo l u me , d e cer ca d e 1 3 7 0 000 000 k m) ,
r epr esenta mai s d e 99 % d o es pao tri d i me n s i o n a l
di spo n vel par a a vi da. A ma i o r pr ofu n d i d a d e
c o n h e c i d a , a fossa das Ma r i a n a s no o c e a n o Pacfi c o ,
c o m 1 1 000 metr os, p o d e r i a conter a mai s al ta
montanha sem q u e esta afl or asse s uperfc i e .
A p esar d a apar nc i a , a ver d ad e que os o c e a n os
se reve l a m d e uma c o mp l e x i d a d e fi s i og rfi c a ,
b i oq u mi ca e b i o l g i ca mu i to super i or d o s
ecossi stemas terrestres.
A fi si ogr afi a dos fundos oce ni cos mai s
c o mp l e x a que a d a cr osta ter r estr e. A s p l a n ci es
a b i ssai s , g e r a l mente abai xo dos 3 000 metr os d e
p rofund i d a d e , so r ecor tadas por i mensas d o rsai s
o c e n i cas que r asgam o pl aneta num si nuoso meand r o
e por z onas d e fra ctur a per pen d i cul ar es a estas.
A p esar da l ar ga d i str i bui o dos oceanos , e d o suo
enor me d i ver si d a d e fi s i og rfi co e b i o l g i c o , o
compos i o d a g u a d o ma r n otave l me n t e estve l .
S i l en ci os amen t e, q u ase i n adver ti d a me n t e , os
mo l c u l as d e gua e as p ar tcul as e g a ses d i ssol vi d os
ci r cu l am d e ocean o p o r o ocean o e d o fun d o p o r o
a superfci e 00 l o n g o d e u m c i c l o c o n h e c i d o como o
ci ntur a d e Conveyor . Este pr ocesso d i n mi c o tem
u ma i mp or t n c i a fu n d a me ntal n a r e g u l a o d o
temper atur a e d o c l i ma d o p l a neta.
Todos os anos o eq u i va l e nte a u m metr o d a
c a ma d a s uper i or d o g u o d e t od os os o c e a n os
eva p o r a- se par a a atmosfer a. Esta mes mo q u anti d a d e
d e g u o r eposto di r ectamente nos o c e a n o s atr avs
das c h uvas, ou i n d i rect amente atr avs da
pr eci pi tao n a cr osta ter r estr e , o n d e tr anspor ta d a
at aos mar es atravs d e afl uentes d e g u a d oce.
Os oceanos r eg u l am ma cr o e mi c r o p r o cessos vi tai s
par a a vi d a n o pl aneta. Os ocean os so o d e p si to
onde se r eci cl am mui tos dos gases, i n c l u i n d o
a q uel es q u e so pur amente p r o d u z i d a s p e l o h o me m,
1 0 8
como o s c l o rofl uor car b on etos, q u e , n o ent ant o, d a d a
a s u a i nr ci a q u mi c a , s o emi ti dos p a r a a atmosfer a
d e for ma ma i s r pi d a do que aquel a com que so
absorvi dos pel os ocea nos.
A par d a var i ab i l i d a d e d a acti vi d a d e s ol ar , das
mu d a nas or bi tai s, d o s i mp actes vu l c n i cos, os
oceanos s o , poi s , dos mai s i mp or tantes r e g u l a d or es
d o c l i ma d o pl aneta e , ass i m, d a hi str i a das
s oci ed ad es h u manas , dos seus su cessos e d e c l n i os .
Os oceanos so 9 6 , 5 % d e g u a , send o os
r estantes 3 , 5 % s ai s d i ssol vi d os , partcul as o r g n i c as
e g ases. A mar cada u n i for mi d ad e bi oq u mi ca dos
oceanos con tr asta com as enor mes d i vers i d ad es
bi ol gi ca e fun ci onal , em l ar ga med i d a mai s
acentuadas q u e os ter r estres.
A p esar da r econh e c i d o conexo e i ntera c o dos
o c e a n os , el es es t o d i fer enci ados em pr ovn c i as e
ecossi ste mas . O ma i o r ecossi stema oce ni co, o mai s
e xtenso e t ambm o ma i s un i for me, o e cossi stema
pel g i co, q u e por sua vez eng l ob a d i ver sas z onas ,
como a z o n a e p i p e l g i c a ( da sup er fci e at aos 2 00
metr os d e pr ofu n d i d a d e) , a z ona mesopl g i c a (entr e
os 200 e os 1 0 0 0 metr os) , a zona b a t i p e l g i c a (dos
1 0 00 aos 4 0 0 0 metr os) e o zona abi sso p e l g i c a
(ab a i x o dos 4 0 0 0 metr os d e pr ofu n d i d a d e) .
Os e cossi ste mas p e l g i cos cor r espon d e m, em ter mos
r esumi d os , aos g ra n d e s espaos l i vres e ab er tos.
O o c e a n o ao l ar g o. O r e i n o dos or gani smos g r and es
n a d a d or es e dos fl utuad or es. Os pr i n ci pai s factor es
d e d i fer en c i ao n esta gr ande p r ovn c i a so a l uz
e a p r ess o .
A o u t r a g r a n d e d i vi so n o s o c e a n o s a d o s
e cossi stema s bnt i cos . N este c aso a g r u p a m- se t od os
a q u e l es q u e esto ass oci ados a substr atos. A l u z e a
p r esso tamb m n este caso servem par a a c e n tuar
d i versi d a d e s , a par d e outr os factor es ma i s
i mp o r tantes. As z onas mai s di fer enci ad as so as z o n a s
costei r as. C omb i n aes di sti ntas d e factor es fsi cos ,
qumi cos, b i o l g i cos e g e o l g i cos so r espo nsve i s
pel a cr i ao d e ecossi ste mas to di fer en c i a d o s c o mo
as fl o r estas d e kelp , os r ec i fes d e c o r a i s , os s a p a i s ,
as z on as i nter ti dai s. No oceano pr ofu n d o a s c o n d i es
cr i adas p e l a acti vi d a d e das fontes hi dr ote r mai s e a
temper atur a a nor mal , e as substnci as qumi cas
que e mi t e m, cr i ar am a utnti cos o si s de vi da de
d e p e n d n c i a q u i mi ossi ntti c a .
O facto d e a vi d a t e r t i d o o r i g e m nos o c eanos,
e a se ter d i fer en ci ad o i sol a d a mente dur ante l ar gos
mi l h es d e anos antes d e ter col oni z ado a c r osta
ter r estr e, contr i b u i u par a a ma i o r di versi fi c a o
fi l ti ca nos ocean os . Dos c e r c a d e 3 5 phyla a n i ma l
actu a l mente i d enti fi cados , cer ca d e 1 4 s o
excl usi vament e o c e ni cos , e d oi s d e l es s mui t o
r ecentemente for am descob er tos: Loricifera,
descob er to em 1 9 6 3 , e Cyc/ioptera, d escr i to em 1 9 9 5 .
O q u e par ad i g mti co que cr i mos n e ste s c u l o
as c o n d i e s p a r a um en or me sal to qua l i ta ti vo d o
n osso c o n h e ci mento sobr e os oceanos , mas a r i q u e z a
d esse c o n h e c i mento pr ej u d i c a d a pel a s u a d estr u i o
ante c i p a d o . A r r i sca mo - n os a desve n d a r apenas aqui l o
que j l esteve.
A vi d a nos oce anos es t ameaada por um
conj unto de factor es que em mu i tos c asos actuam
d e fo r ma assoc i a da , mas q u e tambm pod em c a usar
pr ej u z os d e for ma i sol ada. As a me a as mai s
r el evantes conservao da vi da mar i nha a dvm
d e acti vi d ades h u ma n a s , como a sobr eexpl or ao d e
r ecur sos vi vos , r esul tante d e a cti vi d a d es d e pes ca
q u e os r eti r am d o ma r d e for ma n o s ustentve l ; as
al ter aes fsi cas ao mei o a mbi ent e r esul tantes de
aces h u ma n as q u e conduz em a al ter aes de
estr utur a fsi ca dos habitats das esp ci es; a p o l ui o
que tem c o mo r es u l t ado a con ta mi n ao do a mb i e nte
por pr od utos q u mi cos t xi cos, o u por r es d uos
s l i dos ; a i ntr o d u o d e espci es al i eng enas que
r esul ta d a tr ansfer nci a d e esp ci es d e u ma r e g i o
geog r fi c a par a outr a; e as mud anas g l o b ai s
r esul ta ntes d e al ter aes d o mei o a mbi e n te
r el aci onad as com al ter aes d o c l i ma .
A H u ma n i d a d e est b e i r a d e pr ovocar o sexto
gr ande cenr i o d e ext i nes d a vi d a n o pl a net a.
O mai s p a r a d i g mti co d e t u d o i s t o que s e ar r i sca

1 1 0
a fa z - l o n o ex acto momento h i str i co que comeou
a' compr eend er a or i gem d a vi d a e a evol uo d o
Uni verso - ao mesmo t e mp o que apr en d e o qua nto
d e d esco n h e ci d o h ai nda por a .
R expl or ao ci entfi ca dos oceanos a i n d a h oj e
r evel a i nesper adas sur pr esas. E m 1 9 7 6 o mu n d o
ci entfi co f o i sur pr ee n d i d o pel a descoberta a o l ar go
d o Havai d e uma n ova es pci e d e tubar o. U m enor me
t ubar o d e pr ofund i d a d e que se a l i menta d e p l n cton
e que pode ati ngi r os 4 , 4 metr os d e compr i men to e os
750 k g d e peso. Desde ento j for am en contr ados
mai s sei s espci mes , u m d o s q uai s vi vo e que pod e ser
fotogr afado ao l ar go da c o sta d a Cal i fr ni o .
No men os sur pr e e n dente foi a d es cober t a, em
1 93 8, ao l ar go d a cos t a d e Ma d agscar , d e uma
es pci e d e uma faml i a d e pei xes que se j u l gava
e xti nta e que foi bapti z a d a d e Latimeria cha/ umnae
de n o me comum cel acant a. Os cel a co ntos que vi vem
a cer co de 200 metr os d e pr afu n d i d a d e p o d e m ati ngi r
os 2 metr os d e compr i ment o. E m poucos anos , o
c e l acanto tor nou- se u ma esp ci e a me a a d a d e
e xti n o, d a d a a constante per segui o q u e p assou
a sofrer d evi do cr escente pr ocur a por par te de
col e cci ona d o res e, pas me- s e, de ci enti stas. Rs fontes
h i d roter mai s de pr ofu n d i d a d e , descob er tas p e l a
pr i mei r a vez n o o c e a n o Pacfi co em 1 9 7 7 , a l b er gam
u m dos ma i s fasci n antes ecossi ste mas d o pl anet a,
o n d e a vi da tota l men te d e p e n dente d e bactr i as
q u i mi ossi ntti cas. E stes ecossi stemas a l ber gam
faunas c o m el evados gr aus d e end emi s mo.
E m 1 9 9 1 , no Per u, ci enti stas d a Smi thsoni an
I nsti tuti on descobr i r am uma n ova espci e d e
cetce o , o Mesop/odon peruvi anus. Esta es pci e,
d escr i ta a p arti r d e 1 5 esp c i mes mor tos obti dos e m
d i ver sas ocasi es, n u n ca f o i vi sta vi va n a nature z a .
D e facto, os oceanos t m a i n d a tanto par a
revel ar - nos !
E m p o ucos a n os mo di fi cmos a co mp os i o d a
fl or a e d a fauna d o pl aneto , i ncl ui ndo a dos oceanos .
R e d u z i mos a r ea d e fl or estas, aumentmos o t eor d e
d i x i d o d e car bono n a atmosfer a at n vei s n unca
ant es ver i fi cados. Pr ovocmos a d i mi n u i o d a
camad a d e o z o n o que pr ot ege a vi da dos l etai s r ai os
u l travi o l etas e d e i x mos que nel a se a br i ssem
bur acos. D e tal modo conta mi n mos o p l a neta que
afectmos os o c e anos. Pusemos e m per i go essa fi na
camad a d e fi to p l ncto n , r espon svel pel o tr ansporte
para a atmosfer a de cer ca de 59 % do oxi gni o q u e
contm.
N a con t nua pr ocur a d e a l i mentos, o h o me m foi
r e d u z i n d o a vi d a a n i ma l , pr i mei r o nos l o g o s e r i os,
d epoi s n o oceano costei r o, agor a no o c e a n o aber to.
Ser es to fantsti cos como a b al e i a - a z u l for am sa l vos
in extremis da exti n o ; en q u a n to i sso , o r a b i l o ,
e x e mp l o vi vo d a mai s fantsti ca a d apt ao anatmi ca
e fi s i ol gi ca d e u m gr ande pr edador aos gr an d es
ecossi stemas o c e ni cos, est a i n d a a me a a d o d e
ext i no por compr omi ssos econmi cos e p o l ti cos
r el aci on ados com as pescas.
Ser que os oceanos , no seu i menso poder de
absorver , r eci cl ar e pur i fi car , p o d er o conti nuar a dar
conta d o r ecad o d e manter vi vo este estr anh o e ta l vez
ni co r ecanto do U n i verso , este ter cei r o p l an eta d o
si stema sol ar ?
Os oceanos so cer tamente os gar antes d a vi d a no
p l aneta , e a sede d a sua or i gem. Sem os o ceanos,
a Ter r a ser i a u m e xtenso e r i do d eser to.
R H uma n i d a d e cr i ou n este scul o XX as mai or es
fontes d e ameaa par a a vi d a n o pl aneta, ao mesmo
tempo que e l aborava os mai s perfe i tos i nstru me ntos
tcni cos e ci entfi cos par a a sua compr eenso e
contr ol o. Os er ros q u e , adverti d a e i n a dver ti damente,
os h o me ns c o meter am no s ua nsi a d e pr o gr esso e
pr oduo d esme d i d o d e r i quez a i me d i a t o , ter o d e ser
cor ri g i d os d e i me d i ato. F e l i z me n t e , n esta vi r agem d e
sc u l o , assi sti mos , nas s oci ed ad es mo d er n as, 00
fortal eci ment o d e um rej uvenes ci do r espei to pel a
vi d a . O bi ofi l i a , es s a i nat o a fi l i a o e moti va dos ser es
h umanos par a com os outr os ser es vi vosl , est a cr i ar
uma nova vi so , po l i ti camente en q u a d r ad o , da
r el ao entr e o h o me m e a natur ez a , da r el ao
d o h o me m com os ocean os.
" Edward O. Wi l son, ln Search of Nature, Isl ond Press, Washington D. C. , 1 966. p. 1 66; Siophilio, Harvard Uni versi ty Pr us (Cambridge, Massachusetts), l U".

o S O C E A N O S ,
S I S T E M A S D E S U P O R T E D E I D A
H U M B E R T O D . R O S A
A VIDA NA TERRA E OS OCEANOS
mo d o s car act er sti c o s ma i s
i nter essa ntes d o T e r r a o fact o
de ter vi d a .

c e rto qu e as s o n d a s
e s p a c i a i s e as a n l i ses d e met e o r i tos
nos t m t r a z i d o i n d c i o s que n o s
l evam o a d mi t i r q u e , a p e l o s i me d i a e s d o n o ss o
c o n t o d o U n i ve rs o , h ma i s ostr as c o m p o r e s d e
ma t r i a s u f i c i e n t e me n t e o r g a n i z a d o p o r o o
c o n s i d e r a r mo s vi vo . Mo s o q u e p a r e c e c l o r o q u e
p l a n e tas c o mo a T e r r a , r e g u r g i ta n d o d e s e r e s vi vos
e m toda a sua c a ma d a s u p e rfi c i a l , n o a b u n d a m p o r
a e m c a d a a n o - l u z . Me s mo q u e o u tr os eve n t u a i s
c ar p as c e l estes c o m vi d a n o estej a m l o n g e d e ma i s
p o r o a e l e s a c ed er mo s a l g u m d i a , e s s a vi d a s e r
n e c essar i a me n te mu i to d i fer ent e d o q u e
c o n h e c e mo s . C a d a s er vi vo , e n s i n a - n o s o b i o l o g i a ,
fr uto d e u m e n c a d e a me n t o n i c o e i r r ep etvel d e
a c o n t e c i me n tos evo l u ti vo s , e os s e r e s vi vos
esta b e l e c e m entr e si e c o m o a mb i e n te q u e
o s c i r c u n d a u ma c o mp l e x a e i r r e p etvel r e d e d e
i n t e r a c e s . A ssi m, a i n d a q u e a v i d a n o sej a
u m e x c l u si vo d a Te r r a , os s e u s s er es vi vo s ,
e cossi ste ma s e b i osfer a s o - n o c e r ta me n t e .
A l m d e s e r u m p l a n et a vi vo - e d e s er o n o sso
p l a n eta vi vo -, a Ter r a tem o utr as p e c u l i a r i d a d e s
i n t e r e s s a n t e s . E n tr e e l a s e s t o f a c t o d e t er e m
a b u n d n c i a e s s a s u b s t n c i a m g i c a a q u e
c h a ma mo s g u o , d e t al mo d o q u e sete d c i mos d a
s u o s up er f c i e est c o b e r ta p o r o c e a n o s , os q u a i s
r e p r e s e n t a m c e r c a d e 9 7 % d o bi osfe r a . S a b e mo s
t a mb m q u e , q u a l q u e r q u e te n h a s i d o a o r i g e m d a
v i d a n a Ter r a - um c o nt g i o d o e x t e r i o r s e g u n d o
a l g u mas t e o r i a s d e p a n s p r mi a , o u u ma evo l u o
mo l e c u l a r e n d g e n a -, o p a p e l d o s o c e a n o s foi
f u n d a me nt al par a a vi da s er c o mo a c o n h e c e mo s .
I ma g i n e mo s u ma T e r r a a i n d a a b i t i c a q u e fosse
p r e d o mi n a n t e me n t e ter r estr e , a p e n a s com a l g u n s
r i o s , l a g o s e ma r e s i n te r i o r e s . T a l vez ti vesse havi do
c o n d i e s p a r a se i n i c i ar e mant er esse r u mo
c o mp l e x o q u e v a i d e mo l c u l a s c o m c a p a c i d a d e d e
a ut o d u p l i c a o , d e a l t e r a o e d e uti l i z a o d e
e n e r g i a at c l u l a s , e d e stas a t o r g a n i s mo s -
t ant o ma i s q u e h t e o r i a s q u e c o l o c a m a o r i g e m d a
vi d a e m l a g o as e p nt a n o s a r g i l o s os . Ma s os o c e a n o s
f o r a m c e r ta me n t e u ma c o s a - m e d a evo l u o ,
e x p a n s o e d i ver si fi c a o d o s s er es vi vos t a l c o mo
os c o n h e c e mo s e , c o mo t a l , d e n s p r p r i o s
t a mb m, atr avs d a c a d e i a d e a nt e p assa d o s
b i o l g i c o s q u e n o s p r e c e d e r a m. A l m d o b e r o d a
v i d a n a Ter r a , os o c e a nos s o ta mb m - e s e mp r e
for am - o s e u p r i n c i p a l si ste ma d e s u p o r te d e vi d a .
TEM PO E ORGANIZ A O
Q u a l q u e r q u e t e n h a s i d o o fe n me n o q u e o r i g i n o u a
vi d a n a Ter r a , p o d e mo s es t ar c e r tos d e q u e o c or r eu
h mu i to t empo.

d i fc i l p a r a e n t i d a d e s q u e me d e m
o s e u t e mp o e m h o r as e a n o s ( c o mo n s , h u ma n o s)
a p e r c e b e r e m- s e d e c o mo tanto t e mp o . Um s c u l o
so c e m a n os , ma i s d o q u e a ma i o r p ar te d e n s
h oj e vi ve . A er a a c t u a l e p e l a q u a l a c e r t mo s os
c a l e n d r i o s o c i d e n t a i s a t i n g i r e m b r eve vi nte
s c u l o s . U m mi l h o de a n o s s o dez mi l s c u l o s .
O r o , es t i ma- s e q u e , n este p l a n eta c o m c e r c a d e
1 1 4
5 0 0 0 mi l h e s d e a n o s , o o r i g e m d o vi d a ter s i d o h
c er ca d e 4 0 0 0 mi l h e s de a n o s , o u s ej a , h u n s 4 0
mi l h e s d e s c u l o s - o q u e me s mo mu i t o s c u l o .
R et e n h a mo s e n t o q u e vi ve mos n u m p l a n eta a n t i g o
e q u e as n ossas o r i g e n s b i o l g i c a s s o , t a mb m
e l o s , a n ti q u ssi ma s .
A vi d a o r g a n i z a o e i n fo r ma o - c uj a
e x i s t n c i a p a r e c e i n c l usi va me n t e es tr a n h a n u m
U n i ver so o n d e a r e g ro o a u me n to g l o b a l d a
e n t r o p i a , i s t o , d a d es o r g a n i z a o . A v i d a e x i s t e
e ma n t m- s e n e sta i l h o t a de o r g a n i z a o g r a a s
e n e r g i a r e c e b i d a d o e x t e r i o r , e m h a r mo n i a c o m o
a u me nt o g l o b a l d e d e s o r g a n i z a o d o U n i ver so .
L eva mo s e n t o u mas d e z e n a s d e mi l h e s d e s c u l o s
d e a c u mu l a o d e o r g a n i z a o e i n f o r ma o n a
ma t r i a , n o fo r mo d e s er es vi vo s , d e s d e a s
p r i me i r o s mo l c u l a s o rg n i c a s s c l u l as ,
o r g a n i s mo s , p o p u l a e s e e c ossi ste ma s . C o mo f o i
n o s o c e a n o s q u e a vi d a ma i s c e d o s e i n st a l o u , s e
d e s e nvo l ve u e evo l u i u , t a mb m n a p ar te v i v a d o s
o c e a n o s q u e e s t a r ma z e n a d o mu i to d o c a p i t a l d e
o r g a n i z a o q u e o mu n d o f o i a c u mu l a n d o .
B I ODI VERSIDADE
A o r g a n i z a o d o mu n d o vi vo n o s e me d e a p e n a s
n o t i p o d e e s t r u t u r a s ex i s t e n t e s , c o mo c l u l a s o u
o r g a n i s mo s , ma s t a mb m n a d i ver s i d a d e d a s
f o r ma s d e v i d a . O s s e r e s vi vos ti ve r a m mu i t o
t e mp o p a r a , n u ma s u c e s s o i me n s a d e
a c o n t e c i me n t o s es t o c s t i c o s e i r r e p etve i s , se
a d o p t a r e m, mo d i fi c a r em , ser em s e l e c c i o n a d o s ,
evo l u r e m. A s s i m, o mu n d o vi vo q u e c o n h e c e mo s
.
d e p o s i t r i o d e u ma e x tr a o r d i n r i a d i v e rs i d a d e d e
g e n e s , d e e s p c i e s e d e e c o ss i s t e mas , c uj a
d e s i g n a o g e r a l s e t o r n o u c o n h e c i d a s o b o t e r mo
b i o d i ve r s i d a d e . A p es a r d a s e r a s d o p a ss a d o
g e o l gi c o e m q u e h o uve fas es d e r e d u o d e
b i o d i ver s i d a d e , h o uve mi l h e s d e a n os d i s p o n v e i s
p a r a q u e , n o p r e s e n t e , es t ej a mo s n u m d o s p i c o s
d e d i ve r s i d a d e b i o l g i c a d o p l a n e t a ; o u sej a ,
h u m c a p i t a l d e t e mp o a c u mu l a d o n a f o r ma d e
o r g a n i z a o e d i ve r si d a d e d o s s e r e s vi vo s .
N o mu n d o vi vo ma r i n h o r e s i d e u ma e n o r me
p a r te d esse c a p i t a l q u e o Te r r a c o n t m. Ta mb m
p o r s e r n o ma r q u e o v i d a s e i n s t o l o u e o n d e
s e mp r e p e r ma n e c e u e m evo l u o e d i ver s i fi c a o ,
o s h ab i t ats ma r i n h o s e c o s t e i r o s c o n t m u ma
q u a n t i d a d e i me n s a d e b i o d i ve r s i d a d e . N o s e r
e n t r e o s o r g a n i s mo s ma r i n h o s q u e se c o n h e c e o
ma i o r n me r o d e e s p c i e s d e s c r i t a s e , m o r me n t e ,
p o r q u e o me i o t e r r e s t r e o d o mn i o d e s s e
p a r a d i g ma d e d i v e rs i d a d e e s p e c f i c a q u e s o os
i n se c t o s ; mos n o me i o ma r i n h o que p r e d o mi n a
a d i ve r s i d a d e o n ve i s ma i o,r es d e d i f e r e n c i a o
t a x o n mi c a , c o m q u a s e t o d o s o s fi l o s a n i ma i s
p r e s e n te s , e t a mb m i me n s a a d i ver s i d a d e d e
es t r at g i a s e c i c l o s d e vi d a . N o s o c e a n o s
e n c o n tr a m- s e e c o s s i st e ma s d o s ma i s r i c o s d o
p l a n e t a , c o mo o s r e c i fes d e c o r a l , e n o s z o n as
c o s t e i r a s h a l g u n s d o s m ai s p r o d u t i vos , c o mo
o s e s t u r i o s o u os ma n g a i s . A v i d a e x i s t e n o s
o c e a n o s e m t o d o s o s n ve i s , d e s d e a c o l u n a d e
g u a a o s f u n d o s ma i s p r o f u n d o s . N e stes ,
d e s c o b r i r a m- s e e c o s s i st e ma s n ovos e o r i g i n a i s ,
c o mo o s q u e e x i st e m e m t o r n o d e f o n t e s
h i d r o t e r ma i s a b i s s a i s . N e s t a s p r o f u n d i d a d e s
o ce n i c as d e t e c to u - s e me sm o , h a i n d a p o u c o s
a n o s , u m g r u p o d e mi c r o r g a n i s mo s q u e s e
s u p e c o n st i t u r e m u m r e i n o p a rt e d o mu n d o
vi vo , t o d i f e r e n t e s s o d a s f o r ma s d e v i d a
c o n h e c i d a s .
M a u g r a d o o c o n h e c i me n t o c o mp a r a t i va me n te
me n o r q u e a H u ma n i d a d e d e t m d a b i od i ver s i d a d e
ma r i n h a e m r e l a o t e r r estr e , c o mp r e e n s ve l
p e l as m a i o r e s d i fi c u l d a d e s d e es t u d o q u e o
me i o ma r i n h o c o l o c a a s e r e s t e rr es t r es c o mo
s o mo s , t o r n a - s e c l a r o q u e n o s o c e a n o s q u e
r e s i d e u ma e n o r me p a r t e d e sse c a p i t a l d e
b i o d i ver si d a d e d o p l a n e t a , d o q u a l o h o me m
f a z p a r t e i n t e g r a n t e e d o q u a l d e p e n d e e m
a b s o l u t o.
O S O C E A N O S , S I S T E M A S D E S U P O R T E D E d
S E RE S H UMANOS
o mu n d o mu i t o ve l h o , e os s er es h u ma n o s mu i to
n ovos , e s c r eveu Car l S a g a n n um d o s s eus l i vr o s ; e
tem tanta r a z o q u a nto a ma i o r p ar te d a s pessoas
tem fr a c a c o n s c i n c i a d este fact o. d i fc i l fugi r
a o e x e mp l o c l ssi c o , que mo str a q u e , se
c o n c e n tr s s emos n a escal a d e u m ano o tempo que
s e c a l c u l a s e r a i d a d e d o U n i ver so , o s p r i me i ro s
h u ma n o s s u r g i r i a m mu i to p e r to d o f i n a l d o l t i mo
d i a d o a n o e os a c onte c i me n tos h i s t r i cos c o m q u e
esta mo s fa mi l i a r i z a d o s r e s u mi r - s e - i a m aos l ti mos
s e g u n d o s e fr a c e s de s e g u n d o . O que
i mp o r t an te r et er a n o o d e q u e o mu n d o j p o r
a estava h mi l h e s d e s c u l os q u a n d o se ter
d i f e r e n c i a d o e s u r g i d o uma e s p c i e d e g r a n d e
p r i mata n e ot n i c o a q u e foi p o ssvel c h a ma r
h o me m. O s e c o ss i st e ma s ter r estr es e mar i n h o s
q u e h oj e c o n h e c e mo s j estava m for ma d o s n o
essen c i a l - e j e stavam fr tei s d e c o mp l e x i d a d e e
d ivers i d a d e q u a n d o c o me mo s a e x p a n d i r - n os p ar a
todos os c o n t i n e nt es . E m t e r mo s g e o l g i c o s , foi s
o n tem que s ur g i mo s e s h p o u c o que c h e g mos
ma i or p a r te d o s l o cai s q u e h oj e c o l o n i z amo s .
Os h u ma n os s o ma mfer os e p r i ma t a s , s er es
vi vos como o s d e ma i s , e nem s e q u e r f c i l o u
o bj e cti vo d i sti n g u i - l o s q u a l i tati va me n te e m
a b s o l u to d o s o utr os a n i ma i s . N o s o , e m todo o
c a s o , ma mfer os ma r i n h o s . Me s mo s e m e s q u e c e r a
t eor i a q u e e s p e c u l a q u e d eve mo s ter t i d o u ma fase
a q u t i c a - vi sto que n a d a mo s , t e mo s u ma
d i str i b u i o p i l o s a e a d i p o s a p e cu l i a r , e t c . -, n o
s o mo s s e g u r a me n t e s er es ma r i n h o s , me s mo se
mui tos de ns somos cos t ei r os . Temos, por
e x e mp l o , ma i s a fi n i d a d e com fl or estas, apesar d e
tr ata r mo s t o ma l a s r vor es . Assi m, e a p e sar d o
s eu i mp a cto n o mu n d o o c tu a l , se o h o me m c h e g o u
aos e c ossi st e ma s ter r estr es h p o u c o te mp o , n o s
e c ossi st e ma s ma r i n h os n u n c a c h e g o u a i ns tal ar - s e.
M a s c l a r o q ue a a d a pta b i l i d a d e e a i nventi va
h u ma n a s r e s u l t a r a m no facto d e , q u ase d e s d e q u e
e x i sti mo s , i nter fer i r mos c o m os o c e a n o s . Ti r a mo s
e t i r mo s a l i me n t o s , r e c u r s o s , l a z e r , c u l t u r a ,
t r a n s p or te , etc . , d o s o c e a n o s , d a s z o n a s c o st ei r as
e d a b i o d i ver si d a d e ma r i n h a .
OS H UM ANOS E OS OC E ANOS
N o d e h oj e a i n ter ve n o d o s s er es h u ma n o s n o
mei o ma r i n h o , n e m o i mp a cto d i r ecto e i n d i r e cto
das suas a cti v i d a d es n e l e . P r ovave l me nt e , d e s d e
q u e c h e g o u s z o n as c o s t e i r a s q u e o h o me m se ter
s e n t i d o atr a d o por essa i me n s i d o a z u l , pl ena de
vi d a , d e r e c u rs os e d e mi s t r i os , bar r ei r a e vi a
d e c o nt act o em s i mul t neo. M a s a o l ong o d a ma i or
par t e d a h i s t r i a h u ma n a , o i nt erve n o n o s
o c e a n o s fo i , p o r d i ver sas r a z e s , e s c assa: p o r
u m l a d o , a n o ssa e x p a n s o e d e mo g r afi a f o i
r e l ati vamen t e fr a c a d u r a n te g r a n d e p a r te d o n o sso
p a ssa d o ; p o r o u tr o , a e x p l o r a o d o s o c e a n o s
mu i t o d e p e n d e n t e d a t e c n o l o g i a , ma i s a i n d a d o
q u e a e x p l o r a o t er r estr e , e a t e c n o l o g i a foi
i n c i p i e n t e em l a r g a s p a r c e l a s d o nosso p as s ad o
e d a n o ssa d i s tr i b u i o g e o g rfi ca.
Cr e i o , poi s , que d u r a n t e os es cassos s cul os
d e c i vi l i z a o q u e l eva mo s , a aco h u ma n a n os
o c e a nos foi r e l ati va me n t e es cass a , n o p o r o p o ,
ma s p o r l i mi t a e s p r p r i a s s n ossas c a p a c i d a d e s
p as s a d a s e t a mb m p o r q u e o s o c e a n o s s o i me n sos .
N o quer i s t o d i z er q u e n o te n h a h avi d o i mpact os
s i g n i fi c a ti vos e m a l g u mas fr en t es d e s d e h mui t o.
M a s p o d e mos d i z er c o m s eg ur ana que, me s mo q u e
a q u a l i d a d e d e mu i tos d o s p r o b l e ma s a mb i e ntai s d o s
o c e a n o s j e x i sta d e s d e t e mp o s h i s t r i c o s , a s u a
q u a n ti d a d e e e xt ens o , essas, s o d o c o r r ente
s c u l o . S n e l e n o s a p er c e b e mo s q u e , a o c o nt r r i o
d o qu e par eci a aos n ossos a nt epass a d o s , o s
o c e a n os e os s e r e s vi vos q u e a l b e r g a m n o s o
i n e x a u r vei s .
J atr s t er r essa l t a d o c o mo d i fc i l ter - s e
c o n s c i n c i a da d i me n s o e val o r d o tempo
a c u mu l a d o no p l a n eta e m for mo d e b i o d i ver si d a d e .
1 1 5
O S O C E A N O S , S I S T E M A S D E S U P O R T E D E V D
D e u ma f o r ma g e r a l , di fc i l t e r mo s c o n s c i n c i a
e d a r mo s i mp o r t n ci a 0 0 q u e n o ve mo s e
c o n h e c e mo s ma l . O r a , o s o c e a n os s o g r a n d e s e
pr ofu n d o s , n o s e n d o a c e ss ve l ma i o r p a rte d e ns
o q u e n e l es s e pas s a. A l m d i sso , a n o ssa me m r i a
tr ans g e r a c i o n a l p a r ti c u l a r me n t e c u r t a p a r o
a l t e r a e s n o me i o n a t u r a l . Qu e s a b e mos n s d o s
b o s q u e s c o m q u e os n o s s o s av s , e at os n o ssos
p o i s , co nvi ve r a m, e que h oj e j l n o esto? M a i s
d i fc i l s e r , e n t o , p o r o o g e n e r a l i d a d e d os p es s oas
d e h oj e , t e r me m r i a o u n o o d o s mo d i f i ca e s
n e g ati vas q u e t emos v i n d o o i mp r i mi r a o s o c e a n o s
em v r i o s fr ent es , t o d a s t e n d en tes o d i l a p i d a r o
p a tr i m n i o e o c a p i t a l n e l e s a c u mu l a d o .
A cr e s ce a i n d a q u e o n os s o vi s o s o b r e o
r e a l i d a d e q u e nos e nvo l ve t e n d e o s er l o c a l i z a d a
e s e c t o r i a l , e n o g l o b al e i n c l usi vo. A ma i o r p o r te
d o vi d a , das n e cessi d a d e s e d o s p r o b l e ma s dos
p esso a s , o u pel o me n o s do ma i o r i a d e l as , j o g o - s e
e m t er r a , e n o n o ma r , me s mo tr ata n d o - s e d e
p o p u l a e s c oste i r o s . A n o o d e q u e o q u e
f a z e mo s c o m o s r i o s , o s s o l o s , o s fl or es t as , a
a t mo sfe r a , a i n d str i a , os e s g o t o s , o s r e s d u o s ,
etc . , p o d e t e r , e t e m, i mp l i c a e s n o me i o ma r i n h o
mu i t o p o u c o d i fu n d i d a . Mo s afi n a l , e c o mo
v e r e mo s a d i a n t e , o ma i o r p or te d o s p r o b l e mas d o s
o c e a n o s d e h oj e g e r a m- s e e r e s o l ve m- s e e m t e r r a .
A CRISE NOS OCEANOS
c a d a vez me nos co ntr over so r e c o n h e c e r q u e o
mu n d o d mo str as cr es cen t es e evi d e nt es d e es t ar
o at r aves s ar u ma cr i s e , o u a c a mi n h a r p o ro el a. N o
s er u ma c r i s e e m fase t er mi n a l , ma s ce r t a me n t e
e m fase a g u d a . Q u e r n o me i o t er r es tr e , q u e r n o s
o c e a n o s , os s i st e ma s d e s u p o r te d e vi d a d o p l a n eta
es t o a s e r d e g r a d a d o s , d e p r e d a d os e d i mi n u dos
pel o a c o d i r ecta e i n di r e ct o de uma n i c o
esp c i e : o n os s o . E m p ar ti c u l a r , o mu n d o d e h oj e
vi ve u ma cr i s e d e b i o d i ver si d a d e , c o m u ma r e d u o
ma c i o e g e n e r a l i z a d a d e s s e c a p i t a l p r e c i oso q u e
s o os s er es vi vos n o s s u a s m l t i p l o s fo r ma s e
var i a n tes e o s ec ossi s t e ma s q u e co n s t i t uem
e i n t e g r a m. P o r o o Ter r a, o o c o r r n c i a d e er as
d e ext i nes , p o ster i o r e s o er as d e r a d i a o
a d a p tati vo e a u me n t o d e d i ver s i d a d e , n o
n ovi d a d e . J sofr eu v r i o s n o p assa d o , a l g u ma s
d o s q u a i s p r o fu n d a s e e xt e n svei s q u e r aos s er es
t er r estr e s , q u e r aos m ar i n h o s . A n ovi d a d e , a g o r a ,
q u e e s t a u ma e r a d e e xt i n o e m ma ssa q u e
o c o r r e o um r i t mo i n i g u a l a d o n o passa d o , mu i t o
ma i s e l eva d o . O u t r o p r ovve l n ovi d a d e o facto
d e esta cr i se s er pr ovo c a d o p e l o efei to d e uma s
e s p c i e e u ma e s p c i e com fa c u l d a d es me n t a i s
sufi c i e n tes p o r o g a n h a r c o n s c i n c i a d o q u e se p asso
e, e s p e r e mo s , por o p o d e r o pt ar por o utr o r u mo .
D e r esto , o c r i s e d e b i o d i ver s i d a d e o n d a p o r a e m
t o d o s o s f r e n t e s e e m f o r o , i n c l usi ve nos o c e a n o s .
PE SCAS
Uma das for ma s ma i s d i r e ct o s d e i n t er fe r n c i a c o m
o s ec ossi ste ma s ma r i n h o s a pesc a , acti vi d a d e
mi l e n a r p o r o o s h u ma n os . A p es ca n o e nvol ve s
p o r s i p r o b l e ma s e c o l g i c os d e ma i o r , e mb o r a
d eva mo s ma n t e r em me nt e q u e a p r e d a o h u ma n a
n o p a r te i n t e g r a n t e d a e c o l o g i a ma r i n h o . As
p o p u l a e s de o r g a n i s mos ma r i n h o s de que n o s
a l i me n ta mo s t m u ma c e r t o p r o d u ti vi d a d e , d a q u a l
p o d e mo s e m pr i n c p i o e xt r a i r u ma fra c o , d e s d e
q u e d e n tr o d o s l i mi t e s d a suste n t a b i l i d a d e - i sto ,
d e s d e q u e o esfor o d e p es co n o sej a i mp e d i ti vo
d a r e n ov a o de g e r a e s , dos e q u i l br i os d o s
e c o ssi st e ma s , d a p r p r i o ma n u t e n o d a
p r o d u ti vi d a d e . Or o , a H u ma n i d a d e nunca d e c i d i u
p es car d e f o r mo sust e n t a d o . Q u a n d o o f e z ,
d u r ant e e t a p a s ma i s p r e c o c e s d o ci vi l i z a o ,
f o i p or me r o o c a s o : o esfor o possve l , p o r
t e c n o l o g i a e r e c u rsos h u ma n o s , n o e r a d e mo l d e
o p e r mi t i r i r mai s a l m. M es mo assi m, p a r e c e haver
r e g i sto d e s i t u a e s p o n t u a i s d e s o b r e e x p l o r a o de
z o n a s p e s q u e i r o s e u r o p e i o s j desde o I d a d e M d i o .
1 1 9
1 2 2
Todavi a, o p r o b l e ma d a s o b r e p e s c a e x p l o d i u
s obr et ud o nes t e s c u l o , e m r e s u l t a d o d a c r e s c e n te
c a p a c i d a d e d o s me i o s d e d e t e c o e c a p tur a e d o
a u me nto d o n me r o d e b o c a s p a r a a l i me n t a r . D e p o i s
d e s c u l o s d e p e s c a ar t e s a n a l , s o b r e t u d o cos t ei r a e
com d i ver sas l i mi ta e s d e me i o s , s u r g i r a m n avi os
- fbr i cas, r e d e s d e ar r asto e n o r me s , d e z e n a s de
q u i l metr os d e r edes c o n tn u a s n o o c e a n o a b er t o ,
p es ca b o mb a e c o m ve n e n o , l a n a me n t o d e p e i x e
e m e x cesso o u n o d e s ej a d o b o r d a f o r a , c o n fl i t os
e ntr e E sta d o s p o r r a z e s p es q u e i r a s , e t c .
A vi so p r e d o mi n a n t e s obr e os s e r e s mar i n h o s
foi - e c o n t i n u a a s - l o e m l a r g a me d i d a - a d e que
os seus n mer os so esse n c i a l men t e vastos e
i nes g otvei s, a o a l c a n c e d a c a p tur a to g r a n d e
q u a n t o possve l p o r q u e m a e l e s c o n s i g a a c e d e r .
A i nsustenta b i l i d a d e e s t vi sta e j t r o u x e casos
b e m d o c u me n ta d o s d e ve r d a d e i r o d e c l n i o o u c o l a pso
d e pescas, desde a a n c h oveta n o s ma r es d o Per u a o
b a c a l h a u em g u a s c a n a d i a n a s . O cr es ci men t o nas
c a ptur as pesq u e i r as que se foi ver i fi c a n d o ao l o n g o
d e t o d o este s c u l o p e l o me n o s a t 1 98 9 ,
c l a r a me n t e , s d e n oto u ma i s esfor o d e p e s c a , e
n u n c a ma i o r a b u n d n c i a d e r e c ur sos. A a b o r d a g e m
p e l o e sta b e l e c i mento d e q uot as d e p e s c a n o t e m
d a d o g r a n d e s fr uto s , q u er p o r d es r es pei to s
mesmas, q u e r p o r se t e n d e r a e s q u e c e r a g r an d e
i n cer t ez a b i o l g i ca i n e r ente a o s mo d e l o s d e g es t o
d e sto cks p e s q u e i r o s , a q u a l advm d a o c o r r n c i a d e
fl ut uaes n at ur ai s mu i to g r a n d es nas p o p u l a es .
Nas p escas, t anto o u mai s q u e n o utr os s ect or es com
g r a n d es i mp l i c a e s a mb i e n t a i s , esse n c i a l
i n sti tui r o pr i n c p i o d a pr ecaucion aridade, d e q u e
g over nos e s o c i e d a d e s c o n t i n u a m a r r e d a d o s . H oj e j
s a b e mos q u e o e x te r mn i o e a e xt i n o d e es pci es
es t a o n o sso a l ca n c e t ant o n a ter r a c o mo n o ma r .
Se q u e re mo s c o nt i n u a r a e x t r a i r r ec ur sos a b u n d antes
d e ec ossi ste ma s a q u e n o p e r te n c e mo s , como os
ma r i nh os , ter emos d e p assar a fa z - l o d e outr as
for mas, a outr os r i tmos, e c e r t a me nte e m me nor es
q u a n t i d a d es .
Par ece q u e a r e c u p e r a o d o c a p i tal pesq u e i r o d os
o c e a n os es t a p r e c i sar d e u ma paus a b i o l g i c a
u r g e n t e e m v r i a s fr e n t e s , a n tes q u e ven h a u ma
p a u s a p r o l o n g a d a o u d efi n i ti va p o r c o l a p s o d o s
r ec ur s os . Q u e p o d e mos o p t a r p o r u ma susp e n s o d e
c a p t u r a s j o d e mo n st r mo s c o m a s b a l e i a s : a p s
s c u l o s d e p er s e g u i o e d e a l g u ma s e s p c i e s
l evad as b e i r a d a e xti n o , a ma i o r p a rt e d o
mu n d o p s - s e d e a c o r d o e m s u s p e n d e r o a b ate
d esses s er es e m que se i n c l u em a l g un s d o s ma i o r e s
a n i ma i s j a ma i s e x i s t en t es . D a mi n h a p a r te, vej o
c o mo u m s i n a l p os i ti vo d o s t e mp o s a ma n u t e n o
d a mo r at r i a i n st i t u da p e l a Comi sso B a l e e i r a
I n ter n a c i o n a l . A p e s a r d e se ma nter em c a p t u r a s
c o me r c i a i s s ob u ma c a p a d e p r e t e n s o s fi n s
c i e n tfi cos - e a p es ar d e a l gu ma s cu l tur as
r es i sti r e m a e n c a r a r as b a l e i as como al go ma i s
d o q u e um r e c ur so -, r e p u t o c o mo s a u d ve l a
t e n d n c i a ci vi l i z a c i o n a l p a r a q u e l h e s sej a
atr i b u d o , b e m c o mo a o utr os ma mfer os ma r i n h o s ,
u m estatuto e s p e c i a l . S o , d e facto , s er es
ma g n f i c o s , q u ase mti c o s , c o m h b i tos,
c o mp o r t a me ntos , es t r ut ur as soci ai s e c a p a c i d a d es
c o g n i ti vas mu i to d es envol vi d os. P o d e ser q u e a l g u ns
d i g a m q u e este t i p o d e c r i t r i o t a mb m s e a p l i c a r i a
a va c a s o u a p o r c o s , ma s h u ma d i fer e n a d e v u l t o
q u a n d o l i d a mo s c o m a n i ma i s d o msti c os, q u e h
mui t o c o - evo l u e m c o m o s h u ma n o s e c uj a exti n o
n o e s t e m c a u s a .
M A R I CUlTU R A
A d o mesti c a o d a p r o d u o d e o r g a n i s mo s
ma r i n h o s p o d e n a r e a l i d a d e vi r a ser p a rte d a
s ol uo p a r a a d evast a o e as a me a as q u e as
c a p t ur as a c ar r et am e m p o p u l a e s sel va g e n s .
H j d e z e n a s d e e s p c i e s ma r i n h a s d e p e i x e s ,
mo l us c o s e cr ust c e o s , c uj a p r o d u o d o mi n a mos
r a z o av e l me n t e , o q u e t e m a vanta g e m d e , s em
r i s cos p a r a es t as , se p o d e r e m vi r a su bst i t ui r
c r e s c e n t e me n t e s esp c i e s c a p t u r a d a s e m es ta d o
1 1
1 2 4
s e l va g e m. c e r to e s a b i d o q u e o a q u a c u l t u r a
l evanta p o r si me s ma p r o b l e ma s a mb i e n t a i s q u e
p o d e m ch e g a r a s e r mu i t o gr ave s , s ej a p e l a
d est r ui o d e e c os s i s t emas cos t ei r os ( c o mo s a p a i s
e ma n g a i s) , p e l a a l t e r a o d e p a i s a g e n s , p e l a
p o l u i o r e s u l t a n t e d e r a e s e d ej e c t a s o u p e l o
i n tr o d u o d e e s p c i e s c o me r c i a i s e m a mb i e n t es
a q u e n o p e r t en c e m. Mui t o s i mp l e s me n t e , o
ma r i c u l t u r a t e m, tamb m e l a , d e s e r e x p l o r a d o e
des e nvo l vi d a d e for ma s us t enta d o , t ant o ma i s q u e
d o s e u p r p r i o i n t e r e ss e ma n t e r a q u a l i d a d e d o
a mb i ent e em q u e s e i mp l a n t e. Se e l o p o d er aj u d a r
o i nver ter o d e p r e d a o d o s o c e a n o s , c o i s a a i n d a
p o r d e mo n st r a r , mo s essa u ma p e rs p e c ti vo o n o
p er d e r d e vi s to.
E X

TI CRS
R i n t e r fe r n c i a dos h u ma n o s n o b i o d i ver si d a d e
ma r i n h o va i , i n fe l i z me n t e , a l m d o capt ur o e d o
pers e g u i o d i r e c t o s . U ma outr o fr e n t e , q u a se
s e mp r e o c i d e n t a l o u s u b p r o d u t o , o i n t r o d u o d e
e s p c i e s e x t i c o s n o s e c ossi st e ma s . Q u a n d o u ma
n ovo e s p c i e c h e g o d e r e p e n te o u m e c os s i st e ma
o q u e n o p e r t e n c e p o d e n o s e a d o p t ar e
d e s a p a r e c e r ; mo s p o d e t a mb m e n c o n t r a r u m
h abitat a d e q u a d o , s e m p r e d a d o r e s , p a r a s i t as o u
c o mp e t i d or es c o m c a p a c i d a d e p ar a a l i mi t a r e m.
N o me i o te r r es tr e c o mo n o ma r i n h o a b u n d a m o s
e x e mp l o s d e d e s e q u i l b r i o s e c o l g i c o s , p o d e n d o
c h e g ar o p r a g a s e e x t i n e s , p o r i n tr o d u o d e
e s p c i e s e x t i c a s .
N o s o c e a n o s h vr i as vi as p e l o s q u a i s u ma
e s p c i e p o d e mu d a r d e z o n a e d e h abi tat p o r
i n t erve n o h u ma n a . R a b e r tur a d e c a n a i s e ntr e
mo s s as d e g u a , c o mo o c a n a l d e Suez o u o do
P a n a m , p e e m c o n t a cto faunas e fl or as h mu i t o
s e p a r a d a s , d a r e s u l t a n d o mo d i fi c a e s e c o l g i c a s
g r a d u a i s . O t r a n s p o r t e a c i d e n t a l d e o r g a n i s mo s ,
a g ar r a d o s a o s c a s c o s d as e mb a r c a e s e ,
s o b r e tu d o , n a g u a d e l a str o d o s n avi os d e c ar g a ,
d e u j o r i g e m a m l t i p l o s c as o s c o n h e c i d os d e
e s p c i e s e x t i cas d e mo l u s c o s , cr u s t c e o s ,
me d u s a s , a l g a s ou o u t r o s , p r o s p e r a n d o e m n ovos
a mb i e nt es ma r i n h o s , i n festa n d o - o s e pr ej u d i c a n d o
- o s . A p r p r i a ma r i c u l t u r a p o d e t r a z e r os s e u s
i n fe s t a n t e s , q u a n d o r a z e s c o me r c i a i s i mp o n h a m
o c u l ti vo e a l i be r t a a a c i d e n t a l d e esp c i es
e x t i c a s o u s eu s p a r a s i t a s . T r a n s p l a n tar e s p c i e s
d e u n s e c os s i s te ma s p a r a a u tr os b a r a l h a r a
o r g a n i z a o d o mu n d o vi vo , q u a s e s e mp r e c o m ma u s
r e s u l t a d o s .
P O LU I

O
S e , p o r u m l a d o , r e movemos d o s o c e a n o s mu i t o s
t o n e l a d as d i r i a s d e b i o mass a , d evol vemo s- l h es n o
me n os t on e l a d a s d i r i a s , ma s n a for mo d e r es d u o s
e p o l u i o d e t o d o s os t i p o s . O r i g i n a mo - l o n o ma r , o
p a r ti r d e navi os ou d e a cti vi d a d e s e x tr a c ti va s ; ma s ,
s o b r e t u d o , o r i g i n a mo - I a e m t e r r a e c o n d u z i mo - l o
a o s o c e a n o s atr avs d e r i o s , d e d e s c a r g a s d i r ect as
o u d e t r a n sp o rte pel a a t mo sfe r a . R p o l u i o s o b
a l g u ma d a s s u as f o r ma s h oj e o mn i p r e s e nte n o
me i o ma r i n h o , d e s d e os p l o s a o s tr p i c o s e d e s d e
os cos t as s fossas ab i s s a i s . H ve stg i o s d e me t a i s
p e s a d o s , d e r a d i o i s t o p o s ar t i fi c i a i s , d e
h i d r o c a r b o n et os o u d e r es d u os s l i d o s d e o r i g e m
h u ma n o vi r tu a l me n te e m t o d o a p or t e .
R b e m d o r i g o r , e m o c e a n o a b er to , n e ss as
vasts s i ma s ma ss as d e g u o p a r a l d o s p l at afor mas
c o n t i n e n t a i s , o i mpact o d o aco h u ma n o , apes ar
d e t u d o , mu i to r e d u z i d o . O s c o n t a mi n a nt e s e s t o
l , ma s o g u o e o va s t i d o s o mu i t os . N a s z o n a s
c o s t e i r o s e n a p l at afor ma c o n t i n e n t a l j n o b e m
assi m. R , o d i l u i o n o c h e g a c o mo s o l u o p a r o
a p o l u i o . O r a , p o r u m l a d o , a ma i o r pa r te d esta
e ma n a d a me i o ter r estr e ; por o u t r o , p r e c i s a mente
d e s s a s z o n a s q u e d e p e n d e a ma i o r p ar te d a
a c ti vi d a d e e i n t e r a c o q u e ma n t e m a s c o m o ma r
e n e l as q u e s e g e r am os r e c u r s os b i o l g i c o s q u e
u s a mo s . O s i n d c i a s d e q u e o e s t a d o a mb i e n t a l d o s
O S O C E A N O S , S I S T E M A S D E S U P O R T E D E V I D A
o c e a n os c a mi n h a p a r a o a l er ta ver me l h o so c a d a
vez ma i s g r i ta nt es .
A n ossa i d e i a p e r e g r i n a d e q u e o s oceanos so
u m i me n s o d e ps i t o q u ase i nfi ni t o j n o s fez
d espej a r d e l i b e r a d a me n t e nel es o s ma i s a b s u r d o s
p r o d u to s , d e s d e r es d u o s r a d i o a c ti vos d e c e n tr ai s
n u c l e a r es a mu n i e s e ar mament o o b s o l e t o ,
p ass a n d o p o r a mi a n t o , a u t o mve i s , l a ma s
c on t a mi n a d as , p n e u s , e n t u l h o o u l i x o d o m s t i c o .
H oj e t e mo s l e g i s l a o i n t e r n a c i o n a l d i ver sa s obr e
d es pej os n o s o c e a n o s e j n o ver t emos n e l es
c ont ent or es c o m r esd u o s r a d i o a c ti vos - ma s n e m
p o r i s s o d e i x a mos d e t e r E s ta d o s q u e l evam
p e r i o d i c a me n te n avi os c o m car ga de pl u t n i o
a p a s s e a r d e u m l a d o a o o u tr o d o mu n d o . A t
r e c e n t e me n t e a i n d a i n c i n er va mo s r es d u o s
i n dus tr i a i s t x i c o s n o a l t o - ma r e e n s a i vamos
bombas n u c l e ar es e m a t i s . A p r i me i r a p l at afor ma
p e tr o l fer a d o ma r d o Nor t e a c h e g a r a o fi m d o c i c l o
ext r acti vo s no f o i afu n d a d a d e l i b er a d a ment e p o r
p o u c o ; e n o c e r to q u e n o h aj a p r esso p a r a v i r
a d a r e s s e d e s t i n o a c e n t e n a s d e o u tr as n o futu r o .
As c a r g a s d e s u b st n c i a s p e r i g os as q u e f a z e mo s
s u l c a r d i a r i a mente nos o c e a n o s s o mu i tas e
va r i a d a s : fer t i l i z a n te s , p e sti c i d a s , c i d os , s o d a
c u sti c a , p et r oq u mi c o s , e t c . O s a c i d en t es n o
s e r o e x a c t a me n t e d i r i o s , ma s t m o c o r r i d o
r e g u l a r me n t e . D e e n tr e e s t e s , o s d e r r a me s d e
h i d r o c a r b o n e t os s o o s ma i s c o n h e c i d o s e
me d i a t i z a d o s , h ave n d o u ma b o a d z i a d e n o me s d e
p etr o l e i r o s tr i ste me nt e c l e b r es p e l o d evast a o
q u e l eva r a m a outr as t a n tas z o n a s cos t ei r o s . E m
t o d o o cas o, a p e s a r d o s eu g r a n d e i mp a cto l o c a l ,
as ma r s n e g r as t m, e m g e r a l , r eve l a d o s e r
r e c u p e r vei s n u m p r a z o r e l ati va me n t e c u r to , p e l o
me n o s p a r c i a l me n t e . M a s n e m p o r i sso , n e m a p e sa r
d o s esfo r o s mu n d i a i s p a r a r e d u z i r os a c i d e n tes e
s uas c o n s e q u n c i as , d e i x a d e s er a l u c i n an t e o
q u a n t i d a d e d e p e t r l e o e d e r i va d o s q u e t e mo s
t i r a d o d o s u b s o l o p a r a d e r r a ma r mo s n o ma r , b e m
c o mo n a a t mo sfer a. A i n d a h oj e , e a p e s a r d o s
p r o g r essos d o d i r e i t o d o ma r n e ss a ma tr i a , o s
l ava g e n s d e t a n q u e s e m a l t o - ma r s o u ma tr i ste
r e a l i d a d e .
L I XO
Num c r u z e i r o o c e a n o g r f i c o e m q u e p a rt i c i p e i fui
c o n fr o n t a d o com a s u r pr es o d e u m t r i p u l a nte ao
ve r - me t r ans por t ar p a r o ter r a u m saco com l i x o
r e s u l t a n t e d o me u c o n s u mo pess o a l . F o i a q u e ti ve
o c h o q u e de me a p e r c e b e r que a n o r ma n a q u e l e
n avi o , e a l i s e m p r a t i c a mente t o d o s o s n avi os d o
mu n d o (c o m o s p r ovve i s e x c e p e s d e n avi os
e c o l g i cos , como o s d e Couste a u , d o G r e e n p e a c e ,
e t c . ) , e r a l a n a r b o r d a for a t o d o o l i x o , o r g n i c o o u
i n o r g n i c o . A mi n h a vi s o d o s f u n d o s o c e n i c os
j u n c a d o s de l i x o c o me o u o for ma r - s e a.
C o mp l e t o u - s e n o utr o e p i s d i o q ua n d o , assi st i n d o
a u m b r e ve a r r asto n o p l a tafor ma c o n t i n e n t a l , vi
s u r g i r d a r e d e , a l m d e o r g a n i s mos vi vo s , u ma b o t a
d e b o r r a c h a , a l g u n s s a c o s d e p l s t i co e u ma g a r r afa
d e c e rvej a . A q u e l e er a u m p e q u e n ssi mo tr ao fei to
p e l a r ede de ar r asto n a vast i d o d o s fun d o s
ma r i n h o s. Q u a n tos d e t r i t os n o esta r o j
es pa l h a d o s p o r e l e s for o , e q u a n tos ma i s n o se
l h e s j u n t a r o d i a r i a me n t e ?
N o ut r a a l t u r a e n c o n t r ei n o a r e a l d a mi n h a p r a i a
favo r i ta u m ma g n fi c o c a c h o d e p e r c e b e s , d a q u e l es
l o n g os e p e l g i c o s (Lepas anati fera) q u e vi vem
fi x a d o s a o bj e ct os f l u t u a nt es . Q u a n d o os vi r e i , vi
o o bj e ct o de s up or te : uma c h i n e l a de p l st i c o .

verd a d e q u e , a p es a r d a fal t a d e es t t i ca i n tr n s e c o
q u e h n a i d e i a d e u m o c e a n o j u n c a d o d e l i x o ,
mu i tos d o s r es d u o s s l i d o s i n er tes n o s g u a s e n o s
f u n d o s n o s o n e c e s s a r i a ment e n e fastos. P o r
e x e mp l o , p a r t e o d e s p e r d c i o d e ma t r i a - pr i mo
e e n e r g i a q u e c a n a l i z a r g a r r afas d e v i d r o sem
r etor no par a os n avi o s e d estes p a r a o fu n d o do
mar , no cr ei o que s ej a de temer o i mp a cto
a mb i e n t a l d a vi d r a r i a s u b mer s a. Ma s j os p l s t i cos
e s i mi l a r e s , a p e s a r d e i n e r tes e d e pod er em servi r
1 2 5
1 2 6
c o mo s u p or te a o r g a n i s mo s f i x o s , p o d e m s e r
n e fas t os p o r v r i as vi a s . E s t e m c u r s o u ma
ver da d e i r a p l ast i f i c a o d o s o c e a n o s , c u s t a
d o a b a n d o n o d e l i b e ra d o o u a c i d e n ta l d o s ma i s
var i a d o s p l s t i cos e d a p e r e n i d a d e e b a i x a t a x a
d e d e g r a d a o d os me s mo s . E m q u a l q u e r p r a i a d o
mu n d o e n c o n tr am- s e r es d u os d e p l s t i c o e o u t r o s ,
q u e r d e i x a d o s p o r b a n h i s t as p o u c o c vi c o s , q u e r ,
s o b r e tu d o , l a r g a d o s b o r d a f o r a p o r n avi o s o u
a r r as t ad os p e l os r i o s . Sa b e - se q u e mu i t o s a n i ma i s ,
e m p ar ti c u l a r tar ta r u g a s - ma. ri n h as q u e c o n fu n d e m
s a c o s d e p l s t i co c o m a s me d u s a s d e q u e s e
a l i me n t a m, c h e g a m a mo rr er p o r i n g es t o d o s
mes mo s . D e r e s t o , s o i n c e r t os os r i s c o s d o
c o n st a n te a u me n t o d a c a r g a d e p l st i c o s n a c o l u n a
d e g u a e n o s fu n do s . O q u e c er t o q u e o s ma i s
mor tfer o s d o s ma ter i a i s d e s n t e s e s o es s as
mu r a l h as d e mo r te qu e p o d e m c o n s t i t ui r a s r e d e s
d e p es c a a b a n d o n a d a s , p r ati c a n d o u ma p e s c a
- fan t as ma est r i l e p o u c o s e l e cti va d u r a n t e a n o s
a fi o . Q u e m j me r g u l h o u , e m g e r a l s a b e a
f a c i l i d a d e c o m q u e se p o d e m e n c o n tr a r r es tos d e
r e d e s d e nyl on e o r i s c o q u e o s me s ma s p o d e m
t r a z e r a o s me r g u l h a d o r es .
Dou como s egur o que a p r e s e n t e fas e d e d o mn i o
d o s h u ma n o s s o b r e a Ter r a i r r efl e c t i r - s e
futu r a me n te n u m e s t r a t o g e o l gi c o ma r c a d o p e l o
l i x o . Ma s n e m p o r o p l s t i c o e o u t r os r es d u o s s e r e m
j o mn i p r e s e n tes d e i x a o b o m c a mi n h o d e s e r e d u z i r
o s e u c o n s u mo e a s u a l i b e r t a o n o a mb i e n t e .
E n tr e t a n t o , s e mp r e p r efer vel fa z - l o e m t er r a ,
o n d e s a b e mo s c o n tr o l a r me l h o r o s e u d e s t i n o e
p a r a d e i r o , d o q u e c o n t i n u a r a d e i x - l o s a c u mu l ar n a
g r a n d e m e l q u i d a d o p l a n eta q u e s o os o c e a n o s .
R I O S E C O S T A
T a l ve z n o h aj a me l h o r d o q u e u ma a n l i s e d o
e s t a d o a mb i e n t a l d o s o c e a n o s p a r a n o s mo s t r a r
c o mo vi ve mo s n u m mun d o s e m c o mp a r t i me n t os
es ta n q u e s , e m q u e t e rr a , a g u a e o a r i n t e r a g e m
e s e i n t er i n f l u e n c i a m d e f o r ma d e t e r mi n a n t e .
M u i t o s d o s p r o b l e ma s d o ma r s o g e r a d o s e m t er r a,
como j a t r s d i s s e mo s , e i ss o t r a n s p a r e c e b e m
s e p e n s a r mo s u m p o u c o n a o c u p a o h u ma n a
d o l i t o r a l e n a q u i l o q u e s o e t r a n s p or ta m os r i o s
d e h oj e .
O s h u ma n os g o st am d a s z o n a s c o st ei r as e
o c u p a m- n a s l e g i t i ma me n t e . M a s t a mb m as
s ob r e o c u p a m e d e g r a d a m, e a n vei s c r e s c e n t e s .
Constr i - s e mu i t o n a c o s t a , mes mo o n d e o
s u bs tr ato fr g i l o u mve l , c o mo a r r i b as e d u n a s .
Leva mo s s c u l o s a s u b s t i t u i r r e a s n a t u r a i s
cos te i r o s p o r h a b i t a e s , p or t os e u s os d e r ecr e i o .
f a z e mos estr a d a s , mo l h e s , p a r e d e s , e s p o r e s ,
d r a g a g e n s e at er r os n a c os t a ; d re n a mo s e
a t e r r a mo s s a p a i s , d e st r u mos e d a n i fi camos
ma n g a i s e at r eci fes d e c o r a l , qu e s o d o s mai s
r i c o s e c os s i s t emas ma r i n h o s . O ma l n o est e m
faz er t o d o s e s t e s t i p o s d e us o d o l i t o r a l , j que
a vi d a h u ma n a i mp l i c a op es e n e c es s i d a d e s p or
vez es p ou co c o mp a tve i s c o m os val or es n at u r a i s .
O ma l es t n a for ma g e n e r a l i z a d a , ma l p l a n e a d a e
i r r a c i o n a l c o mo o faz e mo s . R t me s mo os us os
t ur s t i c o s do l i tor al , que d e p e n d e m s empr e d e u ma
f o r ma o u o u t r o d a q u a l i d a d e d o a mb i ente , c o n t m
fr e q u e n te me n t e e m si me s mo s o g e r me d a s u a
i n s us t en ta b i l i d a d e fut u r a . E t o d a a p r e s s o h u ma n a
n o l i t o r a l s e r efl e cte n o e s t a d o d e s a d e d o
a mb i e n te ma r i n h o .
R f a l ta d e p l a n e a me n to e g e s t o i n t e g r a d a d o
t e r r i t r i o e x i ste n a cos t a , ma s t a mb m n o i n t e r i o r .
q u e n o s n a s z o n a s l i t o r a i s q u e se g e r a m
p r o b l e ma s p ar a o s o c e a n o s . O s r i o s p e r c o r r e m
l o n g os c a mi n h os a t c h e g a r e m foz e c o ns i g o
tr a z e m mu i t a s i mp l i c a es p o r o o l i t or al que p o d e m
s e r g e r a d a s b e m l o n g e . A d e s fl or es t ao , a e r o s o
d o s s o l o s , o s o b r e p a s to r e i o , o i r r i g a o e m z o n a s
r i d a s , a a g r i c u l t ur a i n t e n si vo , a c a b a m p o r f a z e r
c h e g a r a o ma r u ma s r i e d e c o n s e q u n c i a s , q u e
p o d e m i r , p o r e x e mp l o , d o d e p s i t o d e s e d i me n t o s ,
afe c t a n d o e a l t e r a n d o hab i tats ma r i n h o s ,
1 2 8
e ut r ofi z a o d e g u a s es t u a r i n a s e c o s t e i r o s .
O s e s g o t o s u r b a n o s e i n d u str i a i s , q u a n d o n o
d e s p ej a d o s d i r e c t a me nt e e m g u a s c o s t e i r o s ,
c h e g a m o e l o s mu i t o s ve z e s s e m ma i s
t r o ta me n t o d o q u e o q u e o p r p r i a d e p u r a o
d o r i o p e r mi t e .
A f o r mo c o mo o m a i o r p o r t e d o s p e s s o a s e n c a r a
o s r i o s p a r a d i g m t i c a d a f a l t o d e v i s o g l o b a l e
i n t e g r a d a s o b r e o mu n d o e d e c o mo s o
i n te r d e p e n d e n t e s o s s u a s p o r tes . Tor n o u - s e u m
i n f e l i z l u g a r - c o mu m f a l a r d o g u o q u e s e p e r d e
n o ma r c o mo a q u e l a q u e o s r i o s t r a n s p o r t a m s e m
s e r r e ti d a n u ma b a r r a g e m.

c l o r o q u e os h u ma n o s
s e mp r e i n ter vi e r a m n o s r i o s e q u e c a r e c e m d e g u o
r e p r e s a d a p a r a p o d e r e m o c u p a r e d a r u s o a o
ter r i tr i o . M a s p u r a c e g u e i r a i g n o r a r
s i s t e ma t i c a me n t e o s c o n s e q u n c i a s n e fas tas q u e
as b a r r a g e n s t amb m t m. D e s d e l o g o , t m s e mp r e
u m e f e i t o d evasta d o r s o b r e o s e c o ss i s t e ma s q u e
a l a g a m e p o d e m t r a z e r p r o f u n d a s a l t e r a e s
e c o l g i c a s a o s r i o s e m q u e se i n s t a l a m. A s s u a s
c o n s e q u n c i a s s o b r e os e s t u r i o s e as z o n a s
c o s t e i r o s s o t a mb m c l a r a s , e mb o r a ma i s
e s q u e c i d o s a i n d a . A s a l t e r a e s a o s r e g i mes
h i d r o l g i c o s d o s r i os i mp l i c a m, p o r e x e mp l o , u ma
r e d u o n o c ar g a d o s s e d i me n t o s q u e c h e g am 00
ma r , o q u e g e r a i n s t a b i l i d a d e e e r o s o c o s t e i r o e
a l t e r a e s n o s h abi t ats n a t u r a i s ; a a l t e r a o d o
r e g i me d e a f l u x o d e n ut r i e n t e s , c o m c o n s e q u n c i a s
p a r a as p e s c a s ; o d e s l o c a o d o c u n h a s o l i n o d o s
e s t u r i o s e d o s a q u f e r o s c os t e i r o s p o r o mo nt an t e
p e l o r ed uo d o a fl u x o d e g u o d o c e . A p e s a r d i s s o ,
o ma i o r i a d a s p e s s o a s fa l o d e b a rr a g e n s c o mo
i n tr i n s e c a me n te b e n fi c a s e d es ej vei s e d o
r e g u l a r i z a o d o s r i o s c o mo u m obj e cti vo.
Or a, n s p r e c i s a mos de r i os i r r e g u l a r e s , t al c o mo
e l e s s o e c o mo a e l e s s e a d o p t a r a m o s
e c o s s i s t e ma s q u e s u s te n t a m.

p r e c i s a me n t e e m
o c a s i o d e c h e i o s , c o m g r a n d e fl u x o d e g u o , q u e
a s c a r g o s s e d i me n t a r e s q u e ma n t m o s p e r fi s d e
c o st a s a r e n o s o s c h e g a m a o s e u d es t i no .
O s h u ma n o s s e mp r e r e p r e s a r a m r i o s , mo s as g r a n d e s
b a r r a g e n s c r e s c e n d o e m t o d o o mu n d o s o d e ste
s c u l o . As s u a s c o n s e q u n c i a s a mb i e n ta i s ,
c o s t e i r o s e n o s , t m s i d o - e s o - d evast a d o r a s ,
e os e x e mp l os a b u n d a m - vej o - s e , p o r e x e mp l o , o
b a r r a g e m e g p c i o d e A ss u o , n o N i l o , e r e s p e cti vos
i mp l i c a e s por o o p e r fi l d e cos t a e por o o s p e s c a s
n o z o n a . N o d uvi d o u m s e g u n d o d e q u e , e m mu i t o s
c a s o s , o b a l a n o e n tr e c o n s e q u n c i a s n e gati vos e
p osi ti vas d eve faz er p e n d e r a o p o p a r a o
b a rr a g e m. M a s a c h o g r o t e s c a e p r i m r i a a a t i t u d e
d e s a u d a r s e mpr e a cefa l a me nte ma i s u ma
b a r r a g e m, q ua nto ma i o r me l h o r , s e m ava l i a o
i n te g r a d o . E t e n h o pr ofu n d as d vi d a s d e q u e o s
me g a b a r r a g e n s q u e c o n t i n u a m a p l an e a r - se e o
c o n s t r u i r - s e e m t o d o o mu n d o , s ej a em P o r tu g a l ,
n o M a l s i a o u n o Ch i n o , tr a g a m u m b a l a n o p os i t i vo
p a r o o e s t a d o do p l a n e t a . P o r o os o c e a n o s ,
s o m s d e cer te z a .
A TMO S F E R A
T e r o o s p r o b l e ma s at mos f r i c o s g l o b a i s
c o n s e q u n c i a s sr i os n o s o c e a n os ? Se o c a ma d a
d e o z o n o c o n t i n u a r o r ar efa z e r - s e , i r e mo s t e r
u m r e t r a c o e d i mi n u i o d o p l n c to n , c o m
c on s e q u n ci a s g r aves n a s c a d e i a s a l i men ta r e s
o c e n i c o s ? Se o efei to d e e s tufa c o n t i n ua r a
c o n f i r ma r - s e e o avo l u ma r - s e , i r me s mo o n ve l
m d i o d o ma r s u b i r p o r r et r a c o d o s c a l ot es
p o l a r e s ? D e s i l u d a m- s e os qu e s up em q u e u m fut ur o
Wa t e rwo r l d p o d e r i o t r a z e r vant agens por o o me i o
ma r i n h o o u p o r o o c l i ma .

q u e o c e a n o j h mu i t o ,
e h ab i tats e z o n a s coste i r o s r i c o s e m c a p i t al
evo l u t i vo p a ss ar i a o haver ai nd a menos -
e s q u e c e n d o j os p r o b l e mas q u e g r a n d e p o r te
do H uma n i d a d e q u e vi ve no l i t o r a l d e fr on tar i a .
D e u m p o nto d e vi sta d o s o c e a n o s , n o d o ma i s
e n c o n t r a mo s d o q u e a r g u me nt os e evi d n c i a s
p o r o e n c a r a r os p r o b l e mas a t mo sf r i cos g l o b ai s
como u ma a me a a , e x i g i n d o aco p r eve n ti vo
O S O C E A N O S , S I S T E M A S D E S U P O R T E D E V I D A
i me d i a ta . O c e a n o s , i l h a s , c o n t i n e n t e s e atmosfer a
s o t o d o s s i s t e ma s d e s u p o r te d e vi d a d a me s ma
n ave esp a c i a l q u e a Ter r a , p o r a c a s o , a n i c a d e
q u e d i s p o mo s .
o F U T U RO
Cr ei o q u e foi n u ma cr ni ca d o p o e t a A l e x a n d r e O ' N e i l l
q u e l i u ma d e s cr i o d e c o mo e l e , u m d i a , o l h ava
e nl eva d o u ma g a i vota c o l h e n d o a l g o d a s g u a s d o
Tej o , q u e r esul tou s e r . . . u ma c i n ta d e b o l o d e ar r oz .
Afi n a l , a c re s c ento e u , os g a i votas t or n ar am- s e u ma
p r a g a cos t ei r a em v r i os s t i os , a l i me nt a n d o - s e d e
for ma o p o rt u n i sta do mui t o l i x o q u e p r o d u z i mos .
A r eal i d ad e a mb i en t al d o mund o d e h oj e em g e r a l ,
e d os o c e a n o s em par ti c u l a r , p o d e t r az er
s e n t i me ntos mu i to pouco p o t i cos d e des ni mo e
p e ss i mi s mo p a r o o futur o . So e r r n e o s e h que
comb at - l os . O patr i m n i o e c a p i t a l d e te mp o ,
o r g a n i z a o , evo l u o e b e l e z a q u e o mu n d o a i n d a
e n c e rr a mu i t o a l t o , ma i o r d o q u e a q u i l o q u e j foi
d i l a p i d a d o . D e p o i s , p a r te c o n s i d e r vel da d e g r a d a o
r ever sve l , d a d a s os c o n d i e s , os r e c ur sos e o
t e mp o n e c es s r i os . A n at u r ez a g e n e r oso p ar a os
h u ma n o s , t al vez ma i s d o q u e e l e s mo str am mer ecer ,
e tem g r a n d e c a p a c i d a d e d e encai xe e d e
r ecup er ao. A l m di sso e s obr et u d o , n o t emos
a l ter n ati va s e n o g er i r b e m es t a b i osfer a d e qu e
d i s p o mo s , po r q u e d e p e n d e mo s d el a e e l o n i c a .
H h oj e q u e m d efe n d a q u e a n a t u r e z a j n o
e x i s t e , vi sto a ma r ca d o h o me m s e es t en d er a
t o d o s o s r e c a n t os d o p l a n e t a , e me s mo a t o d o a
at mosfe r a . u ma vi s o f al s a e d i s t o r c i d a . O h o me m
f a z ob vi a me n t e p a r te d a n a t u r e z a , evo l u i u n e l a ,
d e p e n d e d e l a , u m a n i ma l c o mo o u t r os - c o m
u m e n c fa l o d e s mes ur a d o , c e r t o . E s te mes mo
e n c fa l o , a s u a me n t e e c o n s c i n c i a , d o - l h e
c o n d i e s d e p o d e r p e r c e b e r o q u e s u c e d e s u a
vo l t a , o q u e a c o n t e c e c o m as s u a s a c e s , e d e
p o d er e s c o l h e r os r u mo s q u e q u e r s e g u i r . P o d e mo s
p e r c e b e r e d e c i d i r q u a n t o d o q u e fa z e mo s ma i s
n a t u r a l , n o s e n t i d o d e c o mp atvel c o m os
s i s t e ma s d e su p o r t e d e vi d a d o p l a n eta , o u mai s
a r t i fi c i a l p o r at en t at r i o d o s mes mos . N o
s e g u r a me nte p o r haver ma r c a s d o nos s a a cti vi d a d e
e m t o d a a p a r te q u e o mu n d o est p e r d i d o . P e l o
c o n tr r i o , t a mb m i s so q u e r eve l a a s nos s os
c a p a c i d a d es e que nos mo str a q u e p o d e mos opt ar
por r e c u p e r - l o e me l h o r - l o .
O me u p a i c o n h e c e u a p r a i a q u e j f o i a mi n h a
e l ei t a s e m estr a d o d e a c e sso , a p e n a s c o m u m
c a r r ei r o d e ter r a b a ti d a . E u , d e s d e q u e b r i n q u e i n e l a
c o m me s e s d e i d a d e a t 0 0 p r e s e n t e , v i - a r e c e b e r
es tr a d a a l c a tr o a d a , p i s c i n a , mo t e l , h o te l , cafs ,
r e s t a u r a n tes e d e z e n as d e mo r a d i a s . D e p o i s , l evou
ai nda com u m por que d e c a mp i s mo , u m o u o u tr o
e s g o t o , p e d re g u l h o s p ar a suster o d e s a p a r i o da
a r e i a , e r o s o nas e n c os t as por e x c e s s o d e
c o nstr u o , vec u l os a mo t o r n o a re i a . H oj e ,
t r o q u e i - a p e l a mi n h a p r p r i a p r a i a s e m a c esso ,
o n d e , a p e s a r d o l i x o q u e as o n d as d e p os i t am n a
a r e i a , h b e l e z a , n at u r e z a e g u a s c o m r e l ati vo
q u a l i d a d e . O que q u e r o e d e s ej o que os me u s
f i l h o s a e n c o n tr em s e mpr e a s s i m o u me l h o r e q u e
vej a m s e r r e c u p e r a d o s as o u t r o s . P a r a i sso o
c a mi n h o l o n g o , p as s a p o r u ma n ovo vi s o d o s
o c e a n o s , d o a mb i e n t e e d a n a t u r e z a e m g e r a l .
Pos s a s o b r e t u d o p o r u ma n ova va l o r i z a o d a q u i l o a
q u e c h a me i c a p i t al d e t e mp o g u ar d a d o n o mu n d o
vi vo e q u e t em d e s e r t i d o e m c o nto n a s o p e s e
d e c i s e s d a H u ma ni d a d e .
A G R A D E C I M E N T O S
D e d i c o este t ext o me m r i a d o Pr ofessor Lui z S a l d a n ha ,
mestr e e a mi g o q u e me i n t r o d u z i u n o B i o l o gi a Ma r i n ha .
A g r a d e o o s s u g estes b i b l i o g rfi cas e c o men t r i o s d e
A . D o mi n g o s A b r e u , M . B a p ti sta C o e l h o , M . Car mo G o me s ,
L . G a l h a r d o , J . G u er r ei r o , A . M . Ma r t i n s , H. Mo r e i r a ,
L . Schwa b , P. Ta l h a d as d o s S a n t o s e P. Wi r t z .
1 2 9
, 6
E :E S S O A O F U T U O
N /
D O S O C E A N O S P E L A M A O D E C L A U D I A
J O A O C O I M B R A
U M S ERM O AOS PEI XES
t o m a l e g r e d o s c o nv e r s a s n o
c o c k t ai l s e r vi d o d e f o r mo
d es p r e t e n si o s a , n o t r i o
fr o n t e i r o s a l a d e r e u n i e s d o
p i s o z e r o d o C e n t r o B o r s c h e tt e ,
e m B r u x e l a s , e r a i n d i c a t i vo d e q u e a r e u n i o
c o r r e r a b e m.
P o u c o p a s s ava d a s c i n c o d a t a r d e e a s e s s o
d e t r a b a l h o d o g r u p o d e a c o s o b r e o s
s i s t e ma s ma r ti mo s d o f u t u r o , q u e d u r a r a
o d i a i n t e i r o , fi n a l me n t e t e r mi n a r a .
N a r e u n i o t i n h a m e s t a d o r e p r e s e n t a n t e s
d a s g r a n d e s e mp r e s a s d e c o n s t r u o n a va l , d o
tr a n s p o r t e ma r t i mo , d a s p e s c a s e d a e x p l o r a o
d o s r e c u r s o s mi n e r a i s e e n e r g t i c o s d o ma r , d e
p a r c o m u n i v e r s i t r i o s , i nve s t i g a d o r e s , g e s t o r e s
d e c i n c i a e u ma m u l t i d o d e f u n c i o n r i o s
l i g a d o s m q u i n a a d mi n i s t r a t i va c o mu n i t r i a .
O o bj e c t i vo f o r a a a n l i s e e a d i s c u ss o d o
p l a n o d i r e c t o r d e s t e g r u p o d e a c o , u m
d o s o i t o q u e h a vi a m s i d o c r i a d o s a l g u n s me s e s
a n t e s c o m o fi m d e d a r u m n o v o i mp u l s o
i n v e s t i g a o e u r o p e i a , t o r n a n d o - a ma i s
c o mp r o me t i d a c o m a i n d s t r i a e , p o r v i a d i s s o ,
ma i s c o mp e t i t i va . N o fu n d o , o q u e s e p r e t e n d i a
n e s t e c a s o e r a f a z e r u ma s e l e c o d o s t e ma s
r e l a t i vo s s c i n c i a s d o ma r , d e f o r ma q u e
i n c l u s s e m a s p r i n c i p a i s a p o s t a s e d e s a f i o s
d a s g r a n d e s e mp r e s a s e u r o p e i a s , e m n o me d o
p r a g ma t i s m o e c o n mi c o , d a c r i a o d e e mp r e g o
e d a c o mp e t i o c o m o s o u t r o s d o i s g r a n d e s
p l o s i n d u s t r i a i s - o s E U A e o J a p o -, o s q u a i s ,
d e a c o r d o c o m o s e s t u d o s f e i t o s , i n v e s t e m mu i to
ma i s do que a E u r o p a n a i n ve s t i g a o a p l i c a d a e
n a te c n o l o g i a .
A i mp o r t n c i a d e st e s g r u p o s r e s i d e s o b r e t u d o
n o f a c t o d e t o d o s p e n s a r e m q u e e l e s vo e s t a r n a
b a s e d a s a c e s - c h ave a d es envol ver n o
mb i t o d o p l a n o p a r a os p r x i mo s q u a t r o a n o s
( o V P r o g r a ma - Q u a d r o ) , c uj a p r i me i r a p r o p os t a
h av i a s i d o i g u a l me n t e d i s c u t i d a d a p a r t e d a t a r d e .
O s c a n a p s c o m o v a s d e p e i x e , p a s t a d e
a t u m , ma i o n e s e c o m a r o ma a ma r i s c o e o u t r a s
i g u a r i a s , q u a s e t o d a s s i g n i f i c a t i va me n t e d e
o r i g e m ma r i n h a , d e s a p a r e c i a m a o l h o s v i s t o s ,
e o s e mp r e g a d o s n o t i n h a m m o s a me d i r p a r a
s a t i s fa z e r a s e d e d o s c o nvi v a s .
P r e o c u p a d o c o m a l g u n s a s p e c t o s d o
f u n c i o n a me n t o d o g r u p o d e a c o e c o m a s
mi g a l h a s q u e s o b r a r o p a r a a s e q u i p a s d o s
p e q u e n o s p a se s , p a r a q u e m f i c a s e mp r e a
e s p e r a n a d e i n t e g r a r b o n s c o n s r c i o s o u d e
o c u p a r a l g u m n i c h o d e i x a d o va g o , fa o - me
a p r e s e n t a r p r e s i d e n t e d o g r u p o . T r o c a mo s
a l g u ma s p a l a vr a s p r o c u r a n d o ve n c e r o r u d o d e
f u n d o f e i t o p e l o t i n i r d o s c o p o s , o s o m d a s
c o n v e r s a s e o e c o d a s g a r g a l h a d a s q u e e me r g e m
d e q u a n d o e m v e z . D a s a l a c o n t i n u a m a s a i r ma i s
r e t a r d a t r i o s q u e s e v o j u n t a n d o a n s .
R e c o n h e o , a p a ss a r a g o r a a p o r t a d a s a l a ,
u ma c o l e g a i t a l i a n a , d e l e g a d a c o mo e u d o
p r o g r a ma M A ST ( Ci n c i a s e T e c n o l o g i a s M a r i n h a s) ,
q u e v e m c o m a q u e l e s o r r i s o q u e n u n c a a
a b a n d o n a e q u e d e s me n t e o s e u a r a u s t e r o ,
1 3 4
a c r e s c e n t a n d o u m t o q u e mu i t o e s p e c i a l s u a
e l e g n c i a d i s c r e t a . S i g o - a d u r a n t e a l g u m t e mp o
c o m o s o l h o s e n q u a n t o s e a f a s t a s e m s e d e t e r
n o c o c k t ai ! , a c o mp a n h a d a d e u m o u t r o d e l e g a d o
q u e n o c o n h e o . V o l t o a d a r a t e n o mi n h a
i n t e r l o c u t o r a , c o m a e s p e r a n a d e q u e n o
t e n h a n o t a d o a mi n h a a u s n c i a mo me n t n e a .
N a r e a l i d a d e j n o s e i d e q u e f a l v a mo s .
A r a z o d e s t a mi n h a p e r t u r b a o r e s i d e n o
f a c t o d e , n o d e c u r s o d a r e u n i o , a n i c a n o ta
d i sso n a n t e e at me s mo u m p o u c o i n s l i t a t e r
v i n d o j u s t a me n t e d e s t a mi n h a c o l e g a i t a l i a n a
q u e , c o n tr a a c o r r e n t e , f e z u ma d e f e s a q u a s e
p a t t i c a d a i nve s t i g a o fun d a me n t a l , a p e l a n d o
a o i n ve s t i me n t o n o e s t u d o d o s p r o c e s s o s
b i o g e o q u mi c o s , n a c o mp r e e n s o d a s
mu d a n a s g l o b a i s n o c o n h e c i me n t o d o
o c e a n o p r o f u n d o , o n d e a v i d a p r o ss e g u e
n a a u s n c i a d e l u z , e n a s a c e s t e n d e n t e s a
p r e s e r va r a b i o d i v e r s i d a d e , t e mas t o d o s
e l e s s e c u n d a r i z a d o s n a s a c e s - c h av e
d o p r o g r a ma , o n d e e me r g i r a m a p e n a s a s
t e c n o l o g i a s ma r i n h a s , e me s mo e s t a s ,
p r e s u me - s e , mu i to l i g a d a s c o n s t r u o n a v a l
e a o t r a n s p o r t e ma r t i mo .
A s u a i n t e r ve n o , f e i t a n u m i n g l s c o r r e c t o ,
ma s c o m u m ma r c a d o s o t a q u e i t a l i a n o , q u e e u
a c h o s e mp r e e n c a n t a d o r , f o i u m g e s t o i s o l a d o
e a l g o d e s l o c a d o n a q u e l a a s s e mb l e i a , t e n d o
p a ss a d o q u a s e d e s p e r c e b i d a .
C o n t u d o , o u p e l o t o m u m t a n t o d r a m t i c o
d a s u a i n t e rve n o , o u p e l a a u t e n t i c i d a d e q u e
e mp r e s t o u s p a l a vr a s , c o n f e s s o q u e c o n s e g u i u
i n q u i e t a r - me .
A mi n h a g e r a o a p r e n d e u n a e s c o l a q u e o
p r o g r e s s o e c o n mi c o e ma t e r i a l s o o bj e c ti vos
p r i o r i t r i o s e q u e o s ava n o s t e c n o l g i c o s s o
e s s e n c i a i s a o d o m n i o d a n a t u r e z a e e x p l o r a o
r a c i o n a l d o s r e c u r s o s .

q u a s e u m a x i o ma .
D e r e s t o , o s t e x t o s e s tava m c o r r e c t o s e
c o n t i n h a m t o d a s as r e f e r n c i a s h a b i t u a i s a o
d e s e n v o l v i me n t o s u s t e n t ve l , a o r e s p e i t o
p e l a s g e r a e s v i n d o u r a s , s t e c n o l o g i a s
l i mp a s e a o s ma t e r i a i s a mi g o s d o a m b i e n t e .
M a s n o h a ve r , d e f a c t o , c o mo e s t ava
i mp l c i t o n a s p a l av r a s da mi n h a c o l e g a , u m
e x c e s s o d e f i x a o e c o n mi c a n o s t e c n o c r a t a s
q u e d o mi n a m a c e n a , t a n t o a q u i c o mo n o s E U A e
n o J a p o ? N o s e r e x a g e r o e s g o t a r os me i o s q u e
t e mo s e m o bj e c t i vo s a q u a t r o a n o s ? E o f u t u r o ?
Q u a t r o a n o s j a ma n h !
D e s p e o - me d o s d e l e g a d o s q u e c o n h e o e
p e r c o r r o a p o s t r e z e n t o s me t r o s d a A v e n i d a
F r o i s s a r t q u e s e p a r a m o C e n t r o B o r s c h e t t e d a
P r a a S c h u ma n .
C h e g o b o c a d o me t r o p o l i t a n o e t o mo a s
e s c a d a s r o l a n t e s q u e me l ev a m e s t a o .
At r a ve s s o o tr i o , p i c o o me u c a r t o n u ma d a s
m q u i n a s a u t o m t i c a s e d e s o a s e s c a d a s e m
d i r e c o a o c a i s . A p r e s s o - me , p o i s o r u d o
i n t e n s o d i z - me q u e e s t a c h e g a r u ma
c o mp o s i o e v o u t e n t a r a p a n h - I a . C o m u ma
p e q u e n a c o r r i d a , e n t r o n u ma d a s c a r r u a g e n s e
a g a r r o - me a u m v a r o p a r a n o c a i r . P o r c i ma
d o o mb r o o l h o ma q u i n a l me n t e p a r a t r s e
p a r e c e - me d i s t i n g u i r a s i l h u e t a fr g i l d a mi n h a
c o l e g a i t a l i a n a , n o s e u s a i a - c a s a c o a z u l
ma r i n h o , d e p a s t a p r e t a n a m o , q u e l u ta c o n t r a
a c o r r e n t e d e p a ss a g e i r o s q u e a c a b a m d e s a i r
e m S c h u ma n e n o v a i c o n s e g u i r a p a n h a r o
c o mb o i o . O c a i s f i c a r a p i d a me n t e p a r a t r s
e p e r c o - a d e vi st a . S e r i a me s mo e l a , o u f o i
p u r a i l u s o ?
S o r r i o . P a r e c e - me o u v i r d e n ovo a q u e l a v o z
vi b r a n t e , c o m o s e u ma r c a d o s o t a q u e i t a l i a n o ,
c l a ma n d o n o d e s e r t o p e l a vi d a n a T e r r a , c o n t r a
o e sq u e c i me n t o d o s p r o b l e ma s fu n d a m e n t a i s
d o s o c e a n o s .
U ma v o z c o n t r a a c o r r e n t e .
U ma v o z d o p a s s a d o o u u ma v o z d o f u t u r o ?
P r o c u r o c o m a v i s t a u m l u g a r v a g o . D o u - me
c o n t a d e q u e e s t o u v e r d a d e i r a me n t e c a n s a d o .
RE GRE S S O A O F UTURO D O S O C E A N O S P E L A M O D E C L A D I A
ALG U RE S NO PASS ADO E NTRE
CARANG U E J OS DE OL H OS VE RDE S
E B ANDOS DE f l AMING OS - ROSAS
A c o mp o s i o d o me tr o ava n a c l e r e e m d i r e c o
a B i z e t . A i n d a t e n h o n o s o uvi d os a v o z d a mi n h a
c o l e g a : A b i o d i ver si d a d e tal vez a ma i o r r i q u e z a
d o mu n d o ma r i n h o , u m mu n d o a tr s d i me ns e s ,
ma i s c o mp l e x o q u e o mu n d o ter r estr e , e o n d e a vi d a
i n c o mp ar ave l ment e ma i s a n t i g a , c o n sti tu i n d o u m
ma n a n c i a l e no r me d e g e n es d i fer entes . . .
A fu n d a d o n o me u l u g a r , d e i x o - me i nva d i r p o r
um i r r e s i stv e l t o r p o r , e os b a l a n os d a c a r r u a g e m,
a c o mp a n h a n d o o r ud o r i tma d o d o s r o d a d o s n a s
tr aves s as d a l i n h a , c o n f u n d e m- s e l e n t a me n t e n o
me u e s p r i t o com o e mb a l o tr ep i d a n te d o ve l h o
r eb o c a d o r q u e h t r i n t a e s e i s a n o s me l evou d e
L ou r e n o Ma r q u e s ( hoj e Ma p u to ) , c o m os me u s
c o l e g a s d o l t i mo a n o d e l i c e u , p a r a u ma
i n e s q u e c ve l vi a g e m d e es t u d o i l h a d a I n h a c a ;
v i a g e m q u e p ar a mi m vi r i a a s e r d e t er mi nan t e n o
e s c o l h a d a c a r r e i r a d e b i l o g o .
R evej o a s i l h u e ta d o t u b a r o - ma r t e l o q u e n o s
a c o mp a n h o u d u r a n t e a p a r te fi n a l d o tr aves s i a ,
d es l i z a n d o s i l e n c i os a me n te a a l g u n s me tr os d a
a mu r a d o . R e c o r d o a e x ci t a o d a d e s c o b e r ta d a
estr u t u r a e fu n c i o n a me n t o d o mo n g o l , e c os s i s te ma
p a n t a n o s o t p i c o d a z o na i ntert i d a l d e g r a n d e
n mer o d e r e g i e s t r o p i c a i s e s u b tr o p i c a i s , s i t u a d o
a q u i s o b r e t u d o n a p a r te no r te e n a z o n a d o S a c o ,
p o r d et r s d a E sta o d e B i o l o g i a Ma r i n h o d a i l h a ,
e t a mb m o p r i me i r o c o nt act o c o m a f a u n a
r i q u s s i ma d e u ma b a r r e i r a d e c o r a i s , f r e nt e
esta o , ma s q u e a d q u i r e a s u a for ma ma i s
e x u b e r a n t e na c o sta s u l ( per to d a p o nto Tor r es)
o n d e se f a z a l i g a o c o m o o c e a n o .
P e l a m o d o e x p e r i e n t e b i l o g o d a E s t ao
d e B i o l o g i a d a I nhaca e d o nos s o p r ofes s or d e
B i o l o g i a , o Dr . F r a n c i s c o L acer d a , h o me m
extr a o r d i n r i o e a l g o l o g i sta d e g r a n d e mr i t o
afasta d o n o s a n os 5 0 ( c o mo o u tr os d o c e n t e s) d a
U n i vers i d a d e d e Co i mb r a , fomos p e r c o r r e n d o
e r e g i s ta n d o as d i ver s as z o n a s d o ma n g a i ,
c ar a c t e r i z a d a s em p r i mei r o l u g a r p e l a ve g e t a o
d o mi n a n t e : z o n a d a avi c n i a a b a i x o d a l i n h a d e
ma r va s a ( mas q u e p o r ve z e s vai a q u i a t ma i s
a l to) , f l o r es t a d e Rhi zophor a n a z o n a d e e n t r e ma r s
( ou i n ter ti d a l ) e a ma i s tp i c a d es t e e c os s i ste ma ;
z o n a d a Brugui era, n o l i mi te s u p e r i o r d a z o n a
d e ma r s e , j p a r a c i ma d esta z o n a , a fl or esta
d e a r b us t os (Ceriops).
R e c o r d o - me s o b r e t u d o do fas c ni o q u e foi a
o b se rva o d a fau n a d a z o n a d a Rhizophor a ( a
rvor e ma i s c a r a c te r sti c a d o mo n g o l , com r a z e s
q u e s a e m e m a r c o d o t r o n c o p ar a s e e s p e t a r n a
vas a, c uj a p r o p a g a o s e faz atr avs d e u n s fr utos
fus i for mes que s e d es p r e n d e m e es petam n o l o d o
l eva n d o c o n s i g o u ma n ova p l a n t i n h a j fo r ma d a) e
d a d ensi d a d e d e e s p c i e s a n i ma i s a e l a as so c i a d a s ,
e m q u e se c o n t a m n u mer os os mo l u sc o s e
cr us t c e o s , t u n i c a d o s , p e i x e s e u ma e n o r me
var i e d a d e d e aves d e q u e s e d e s ta c a m, p e l a s u a
b e l e z a , os fl a mi n g o s .
L ev mo s h o r a s a o b s e rvar o c o mp or ta me n t o d o s
Peri oph tal mus, p e q u e n o s p e i x e s i n ter es s a n tssi mo s ,
c o m o l h o s s a l i e n t es ( c o mo o n o me i n d i c a ) e
b a r b at a n a s for tes c o m q u e ma r c h a m fo r a d e g u a e
c h e g a m a tr e p a r s r a z es d a s Rhi zophor a. P o s s u e m
r e s p i r a o a r e a d e s e nvo l vi d o e h b i t o s
c u r i o s ss i mo s . Vi ve m a c a s a l a d o s e m l ur as e s c ava d a s
n o l o d o c o m d u a s a b er t ur as o p os t as d e st i n a d a s a
d es p i star os i n i mi g o s . P a r a os c a p t u r a r p a r a
o bs erva o , e s pant vamos o g u a r d i o q u e est
s e mp r e n u ma d a s a b e r t u r a s , que u m d e ns t a p ava ,
e n q u a n t o o utr o a g u a r d ava o s e g u n d o i n q u i l i n o n a
a b er t ur a o p o s ta.
No h mui to t e mp o , s e n t a d o s a o b a l c o
d a P r i ma r , n o P o r to , d i a n te d e u ma s s a n d es
a q u e p o mp o sa me n t e d e mo s o n o me d e a l mo o ,
e u e o me u a mi g o A l e x a n d r e Q u i n t a n i l h a ( u m
b i ofs i c o n as ci d o e m Mo a mb i q u e e r o u b a d o
h a l g u n s a n o s U n i ver si d a d e d e B e r k e l ey) , q u e
1 3 5
1 3 6 t D t L | A t D ~ | t 1 | U | | D | | A Q A t | L t H | L | " | 1 t
e mb o r a u m a n o ma i s n ovo n o s t i n h a a c o mp a n h a d o
n a vi si ta d e es t ud o I n h a c a , a i n d a f o mo s c a p a z es
d e l e mb r a r - n o s n o s d o s g n e r o s , ma s d as
e s p c i es d a s p l ant as ma i s c a r a cter s t i c a s d o ma n g a i
d a i l h a (Ari eenni o marin a; Rhi zophoro mu cr onata;
Br ugui er a gimnorhi zo e Ceriaps tagal) . I s to tr i nta e
s e i s a n o s vo l vi d o s ( ! ) e d e p o i s d e t e r mo s c a d a u m d e
n s d a d o me i a vol ta a o mu n d o a n tes d e n o s
vol t ar mos o e n c o n tr a r , a g o r a a mb o s p r o fes s or es
n o I ns ti tut o Abel S al a z a r .
I d ent i fi c mo s t a mb m n a a l t ur a c i n c o e s p c i e s
d i fer ent es d e c a r a n g u ej os t p i c os d o mo n g o l
( a l g u ma s d o g n e r o Uea, e m q u e os ma c h o s t m
u ma p i n a ma i s for te q u e a o u t r o , o q u e l h e s d
u m c u r i os o ar d e vi o l o n i st as ) , e mb or a e x i s ti s s em
n e c e ss ar i a me n t e mu i t a s ma i s n a mu l t i d o q u e s e
vi a e n t r e g u e t ar efa d e es cavar b ur acos n o l o d o .
R e c o r d o e m p a r t i c u l a r u ma e s p c i e d e c a r a n g u ej o s ,
d a s z o n a s mai s a r e n o s a s ( o c a r a n g u ej o - fan t as ma
ver d e , Ocypode ceratophth al mus) , c uj o s o l h o s
a l o n g a d o s e p e d u n c u l a d o s , d e u m ver d e p r ofu n d o ,
me i mp r e s s i o n a r a m p e l a s u a r ar a b e l e z a .

n o i t e h avi a s e mp r e q u e m a c ei t as s e ar r os t ar
com o ver d a d e i r o e n x a me de mo s q u i t o s par a
a p r e c i a r o es p ect c u l o i n o l vi d vel dos p i r i l a mp o s
q u e , a os mi l h a r e s , e d i s p a r a n d o o s e u flash
s i n c r o n i c a me nte , p r o d u z e m c l a r e s a l t e r n a d o s c o m
p e r o d o s d e e s c u r i d o , e mp r esta n d o a o mo n g o l u ma
a mb i n c i a fantasma g r i c o .
O c o nta cto c o m o ma r e c o m o r i q u e z a d a vi d a
ma r i n h o n o seu m x i mo esp l e n d o r foi mu i to i nt ens o
p a r o a mi n h a g er ao d e ra p a z e s , a ct u a l ment e
d i s p e r s os p or tr s o u q u atr o c o n t i n e n t e s , e
c o n s t i t ui u um pr i vi l g i o r ar o , s o b r e tu d o p or o
u m e u r o p e u c o mo e u .
I mer s o n o s me u s p e n s a me n t o s , d e i x o p a ss ar a
E s t ao d e S a i n t e - Cat h e r i n e e m c uj a p r a a fi ca o
h o t e l o n d e me a l oj o , e o c o mb o i o su b t e r r n e o r o l a
j en t r e os esta e s d e G a r e d ' O u es t e J a c q u e s B r e i o
S o u o b r i g a d o a s a i r n es t a e s t a o e a a p a n h a r u m
c o mb o i o e m s e n t i d o o p os to .
N o vo l t e i a Mo a mb i q u e d es d e 1 9 6 2 . N o s e i , p o i s ,
c o mo e s t o h oj e os l o c a i s o n d e c r e sc i . D e s c o n h e o
s e c o n ti n u a m a ver - s e n a b a a d o M a p uto a s
j a ma n t a s a p l a n ar j unto s u p e r fc i e d a g u a , c o mo
q u e a c u mp r i me nt ar q u e m e n tr a n o s s e u s d o mn i o s ,
e as b a r b a t a n a s d o r s ai s d o s t u b a r e s a r o n d a r a s
fr g e i s j a n g a d a s d e u m s l u g a r , s e mp r e s e mi
- s u b me r s a s , d o s p e s c a d o r e s l o c a i s .
N o s ei s e ai nd a se p es cam t o n e l a d a s d e
c a ma r o n a Cat e mb e , s e a vi d a a i n d a fervi l h a n o s
ma n g a i s e n a s b a r r e i r a s d e c o r a l d a e n o r me b a a d e
M a p u t o , ou s e a i n d a se v e m l evant ar v o o n a l a g o a
d o B i l e n e , u m p o u c o ma i s a nor t e , os e x t e ns os
b a n d o s de f l a mi n g os - r os as e d e p e l i c a n os .
O q u e s ei q u e , d es d e essa d a ta at h oj e , os
o c e a n os e a s z o n a s c o s t e i r a s s ofr er am em todo o
mu n d o u ma i mp r e s s i o n a n t e d i l a p i d a o ; d e st r u i o
d e r e a s d e d u n a s d e s a p a i s e d e es t u r i os p a r a
s e rvi r i n t er es s es e c o n mi c os i me d i at o s ,
s o b r e p e s c a , e u ma p o l u i o i n d u s t r i a l e u r b a n a
c r e s c e n t e q u e a me a a s o b r e t u d o as z o n a s d e
a l evi n a g e m ( os i n fant r i os d o s p e i x e s) si tu a d a s ,
e m r e g r a , j u n t o d o s e s t u r i o s e d a s r i a s .
O s p r i n c i p a i s r e s p o n s vei s s o o a u me n to
i n co n t r o l a d o d a p o p u l a o mu n d i a l q u e pas s ou
d o s 3000 mi l h e s n essa a l tu r a p a ro o s cer co
d e 6000 mi l h e s d e h oj e ( e que d u p l i c ar a i n d a nos
p r x i mo s cem a no s) , a s e u d esl o c a ment o
p r o g r e s si vo p a ro a ma r g e m d o s c o n t i n e n te s ( onde
j s e e n c ontr a m, a me n o s d e 5 0 k m d o ma r , 60 %
d a s p e s s o a s e , a me n o s d e 1 0 k m, ma i s 3 0 %)
e u m d e s envo l vi me n t o e c o n mi c o e i n d ustr i a l
i n co n t r o l a d o s , e m p r o c es s o r p i d o d e e x p a ns o
e d e c o n c e n t r a o a n vel mu n d i a l .
D e s o fi n a l me n t e e m S a i n t e - C a t h e r i n e .
N o h o t e l te n h o mi n h a e s p e r a a l g u n s f a x e s
q u e me c h e g a r a m d o me u l a b o r a t r i o , um d e l e s
pr ove n i e n te d o s me u s c o l e g a s h o l a n d eses d o
p r o g r a ma M A ST q u e me en vi a m a ver s o a i n d a
pr ovi s r i a d e u m t e x t o c o nj u n t o s o b r e a
n e c e ss i d a d e d e s e d a r ma i o r r el evo r ea d o ma r
R E G R E 5 5 O A O P U T U R O D O S O C E A N O S P E L A M O D E C l A D I A
n o V P r o g r a ma - Q u a d r o . R e e nvi o o t ext o 00 d e l e g a d o
p o r t u g u s d o p r o g r a mo CRE ST, q u e est t a mb m e m
B r u x e l a s n u m o u t r o h o t e l e vai e s t a r p r e s e n t e , n o
d i a s e g u i n t e , n a s d i s c u s s e s s o b r e a q u e l e p r o g r a ma .
Val e r o p e n o to d o este es for o c o nj u n t o ? N o
p e n s o mu i to n i s s o . F a o a mi n h a o b r i g a o .
S u b o a o q u ar to , d e i t o - me e m c i ma d a c a ma e
a d o r me o . F e l i z me n t e , a c o r d o a t e mp o d e i r j a n t a r .
OS O CEANO S EM PERIGO
Ch u vi s c a , vi sto a g a b a r d i n a e d i r ij o - me o p p a r a
as i me d i a e s d a G r a n d e P l a c e , q u e n o fi co mu i t o
l o n g e .

j u m h b i t o i r j a n t a r 00 c h e z L o n , u m
r es ta u r a n t e c e n t e n r i o c o n h e c i d o p o r s ervi r
e x c l usi va me n te me x i l h e s ( os c l e b r e s me x i l h e s
c o m b a t o t a s fr i tas) , u ma e s p e c i a l i d a d e b e l g a ,
a p r e s e n t a d a a q u i d e for mas var i a d a s .
P e l o c a mi n h o f a o o vi a s a c r a d a s l i vr a r i a s d a
z o n a h i st r i c a d e B r u x e l a s , q u e e m r e g r a es t o
ab e r t as at t ar d e .

o utr o h b i t o , q u e ma n t e n h o
d e s d e a p r i me i r a mi s s o .
A d q u i r o a l g u ma s r evi st as , u ma s ma i s a ct u a i s q u e
o u t r a s , e u m l i vr o r e c e n t e q u e me d es p e r t ou a
a t e n o A u nom de lo mer: la mer, une pri ori t
pour I ' aveni r de la Terre , es cr i t o por um b i l o g o
fr a n c s , D a n i e l J o uva n c e , c o m e ntr evi stas a u m
gr a n d e n mer o d e p e r so n a l i d a d e s i mp o r t a n t e s n o
c a mp o d a b i o l o g i o ma r i n h a , s o b r e t u d o fr a n c e s a s .

me d i d a q u e me a p r o x i mo d o Ch e z L o n , s i t u a d o
no R u e d e s B o u c h e r s , o movi me n t o d e p e s s oas
t or n a- s e mai s i nt ens o. N a s r u a s es tr ei tas que
r o d e i a m a G r a n d e P l a c e , o a mb i e n t e
a n i ma d ssi ma , c o mo s e mp r e . D e i x o u d e c h uvi s c a r
e a t e mp er at u r a mo n t m- s e a men a .
U ma a u t nti c a mu l t i d o d e p e sso as d a s ma i s
di ver s as n a c i o n a l i d a d e s e pr ove n i n c i a s c i r c u l a
a c otove l a n d o - s e e n q u a n t o v a i l e n d o o s a n n c i os d a s
d e z e n a s d e r esta u r a n t e s , q u a s e t o d o s c o m me s a s
n o e x t e r i o r , e o l h a n d o a p r e c i a ti va me n t e p o r o a
ofer ta d e p e i x e s e ma r i s cos e x pos t os p or to.
N o Chez L o n d i r ij o - me par a uma das p e q u e n o s s o l o s
d o 1 ? a n d o r . O r s - d o - c h o j e s t c h e i o e ma i s
p a r e c e uma t e r mi te i r a . O s c r i a d o s , t o d o s d e
ave n ta l , p a s s am d i fi c i l men t e c o m a s p a n e l a s d e
me x i l h e s a fu me g a r p e l o es t r ei t o c a r r e i r o c e n t r a l ,
a c ot ove l a n d o - s e c o m os c l i e n tes q u e e n tr a m e s a e m
d o r es t au r a n t e , vi n d o s d o s c o mp a rt i me n to s d o
fu n d o e d o 1 ? a n d a r . F a z c a l o r e o a mb i en t e
p e s a d o . Pr eva l e c e n o i n t e r i o r u ma a t mo sfer a d e
va p o r d e g u a i mp r e g n a d o c o m c h e i r o a c e b o l a
c o z i d a , v i n h o b r a n c o e out r os t e mp e r o s .
P o n h o - me a c a l cu l a r me n t a l me n t e o n me r o
d e t o n e l a d a s d e me x i l h o q u e s e c o me p o r a n o s
n es t e r es ta u r a n t e e n o s u a fi l i a l d o s C a mp o s E l s i o s ,
e m P a r i s , o n d e s e e s p e r a p o r ve z e s q u as e u ma h o r a
p o r o e n tr ar . . .
P r o c u r o a d i v i n h a r se o s me x i l h e s vm d a G a l i z a
( o p ri mei r o p r o d u t o r mu n d i a l ) , o n d e s o cu l ti va d o s
e m j a n g a d a s c o m c o r d a s s u s p e n s a s , o u s e , c o mo
ma i s p r ovve l , vm d e a l i 00 l a d o , d a r e g i o d o
d e l t a , n o S u l d o H o l a n d a , o n d e o s a n i mai s s o
p r o d u z i d o s e m c u l t u r as d e fu n d o , n u ma d o s ma i s
e s p e c t a c u l a r e s e efi c a z es f o r ma s d e a q u a c u l t u r a
q u e t i ve o c a s i o d e e s t u d a r l o c a l me n t e .
O Ch e z L o n fu n c i o n o s e mp r e p a r o mi m c o mo
u ma e x c e l e n t e ( e d e l i ci os a) d e mo n st r ao p r t i c o
d a i mp o r t n c i a e d a n e c e ssi d a d e d a a q u a c u l t u r a
ma r i n h o , n u m mu n d o e m e x p a n s o d e mo g r fi c a .
E n q u an t o e s p e r o p e l o s me x i l h e s , p e g o n o s
j or n a i s e r evi s t as q u e c o mp r e i . D o i s ar ti g o s ,
u m n a Sci ence e t Vie e o utr o n a Geographi cal
Magazi ne, t r a a m o q u a dr o n e g r o d o s p e s c a s
a n vel mu n d i a l . M a n a n c i a i s s o b r e e x p l o r a d o s ,
e s p c i es a me a a d o s , ma mfer os ma r i n h os e m v i a s
d e e x t i n o , n o me a d a men t e os b a l e i a s , q u e o
h o me m (al m d e e x t r a i r d e l a s o l e o e o u tr os
p r o d u tos) a i n d a c o n s o me d i r e c t a me n t e , c o mo
o d e mo ns t r a o fot ogr afi a d a fa c h a d a d e u m
r e s t a u r a n t e j a p o n s .
U m n me r o e s p e c i a l d a Sci ence e t Vie
i n t e i r a me n t e d e d i c a d o a o s o c e a n o s , c o m i ma g e n s
1 3 7
1 4 0
l i n d s s i ma s e entr evi stas o p o r t u n a s e ma i s
op t i mi sta n o q u e r e s p e i ta a o s r e c u r s o s .
P o r e x e mp l o , l u c i e n la u b i e r . d o I F R E M E R , b e m
c o n h e c i d o d o s i nvest i g a d o r es p o rtu g u e s e s , r efe r e .
e b e m, q u e a e n o r me c a p a c i d a d e d e r e p r o d u o d a
ma i o r i a d a s e s p c i e s u ma g a r a n t i a d a r e c u p e r a o
futur a d o s p e s q u e i r os . A s s i m s e e n c o n t r e m os me i o s
d e p ar ar c o m a c h a c i n a .
l ev a n t o os o l h o s d a s r evi s t a s e vej o mi n h a
fr e n t e u m a n t i g o a l u n o , l i c e n c i a d o e m C i n c i a s
d o M e i o A q u t i c o , q u e a c t u a l me n t e f u n c i o n r i o
d a D G - XI V, e m B r u x e l a s , p a r a o n d e f o i a p s
t e r f e i t o u m me st r a d o e m I n g l at e r r a .
C u mp r i me n t a mo - n o s e fu s i va me n te e c o nvi d o - o a
s e n t a r - s e mi n h a me s a . P e d e t a mb m u ma d o s e
d e me x i l h e s e fa z - me o r e l a t o d a s u a
e x p e r i n c i a r e c e n te . A c o nve r s a e n c a mi n h a - s e
d e p o i s , i n evi t ave l me n t e , p a r a o t e ma q u e me
p r e o c u p a . M a i s e n v o l v i d o a g o r a e m p r o b l e ma s d e
e c o n o mi a p o l t i c o e a n s i o so p o r mo st r a r o s s e u s
c o n h e c i me n to s s o b r e a s i t u a o i n t e r n a c i o n a l ,
d e s e n h a o p a n o r a ma a ct u a l e a b o r d a a q u e s t o d e
o u tr o n g u l o , a p o i a d o e m d o i s a r t i g o s , s a d o s e m
n me r o s r e c e n t e s d o Monde Dipl o ma t qu e , q u e
t r a z c o n s i g o .
N u m d e l e s d i s c u t e - s e a p r o b l e m t i c a d o
t u r i s mo mu n d i a l e o s e u c o r t ej o d e tr a g d i a p a r a
a l g u n s p a s e s d o T e r c e i r o M u n d o . D e s t r u i o d e
e c o s s i s t e ma s c o s t e i r o s c o mo ma n g a i s e b a r r e i r a s
d e c o r a i s . A c u mu l a o d e u ma p o p u l a o
d e s e n r a i z a d a n a p e r i f e r i a d a s i n s t a l a e s
t u r s t i c a s , s e m c r i a o d a s i n fr a - e s t r u t u r a s
n e c e s s r i a s , e e m e x c e s s o r e l a t i v a me n t e a u m
me r c a d o d e t r a b a l h o i n i c i a l me n t e a t r a e n t e , ma s
q u e a c a b a p o r g e r a r d e s e mp r e g o e e n o r me s
d i st o r e s n o p l a n o d o d e s e nvo l vi me n t o
e c o n mi c o e s o c i a l .
O o u t r o a r t i g o ma i s l o n g o , ma s d - me c o n t a
d o e s s e n c i a l . U m t e r o d a e c o n o mi a mu n d i a l e s t
j n a s m o s d e d u z e n tas e mp r e s a s s e d i a d a s e m
o i t o p a s e s e p r o ss e g u e o p r o c e s s o d e
c o n c e n tr a o , r u mo a u ma e c o n o mi a g l o b a l .
E s b a t e m- s e o s f r o n t e i r a s n a c i o n a i s q u e n a p r t i c a
f u n c i o n a m c o mo o b s t c u l o s a e s t e p r o c e ss o .
O c a p i t a l move - s e ma i s r a p i d a me n t e qu e as
p e s s o a s e a tr ave s s a o s f r o n t e i r a s em b u s c a d o
ma i o r r e n d i b i l i d a d e . A s fu s e s d e e mp r e s a s g e r a m
d e s e mp r e g o , ma s aj u d a m a a l i me nt a r o s i s t e ma .
O s E st a d o s e s t o j t o c o mp r o me t i d o s
a t r a v s d o s a c o r d o s i n t e r n a c i o n a i s d o c o m r c i o
q u e q u a s e i n d i f e r e n t e q u a l o p a r ti d o q u e
a ma n h p o s s a g a n h a r a s e l e i e s .
O s tr a b a l h a d o r e s d o s p a s e s ma i s r i c o s c uj o s
s i n d i c a to s s e a p r e s e n t a m c o mo f o r a s d e
o p o s i o a e s t e mo vi me n t o e s t o r e f n s d o
s i s te ma a tr a v s d o s fu n d o s d e p e n s e s , cuj o s
mo n t a n t e s u l t r a p a s s a m j o p r o d u t o i n t e r n o b r u t o
d o s E s t a d o s ma i s p o d e r o s o s . N o fi c o . O s
n me r o s l e s t o p a r a o p r ova r .
D es a r ma d o s o s E s t a d o s , n o s e v a i n d a n o
h o r i z o n t e q u e o r g a n i z a es o u e st r u t u r a s p o s s a m
r e p r e s e n t a r o c i d a d o e v i r a c r i a r me c a n i s mos d e
c o n t r o l o d o p r p r i o s i s t e ma .
E n o c i n c i a , q u e r e f l e x o s h a v e r ?
T a mb m n a c i n c i a a s c o i s a s mu d a m , c o mo e u
a c a b e i d e ve r h oj e u ma v e z ma i s . D e i x o u d e h a ve r
a q u e l a z o n a n e u tr a , c o m r e g r a s p r p r i a s e a o
a b r i g o d a i n fl u n c i a d i r e c t a d o p o d e r e c o n mi c o ,
p o r mu i t o q u e o s s e u s r e s u l t a d o s vi e ss e m a
c o n t r i b u i r p a r a o s e u d e s e nvo l vi me n t o , s o b r e tu d o
a t r a v s d o s ava n o s t e c n o l g i c o s . A g o r a o s
p r p r i o s t e ma s s o j c l a r a me n t e i mp o s t o s d e
fo r o . N o h t a mb m a q u i p o s s i b i l i d a d e s d e
s o b r evi v n c i a f o r a d o s i s t e ma .
O s me x i l h e s v m n u ma p a n e l a d e e s ma l t e
c uj o c o r c o r r e s p o n d e r e c e i t a q u e c a d a u m d e
n s e s c o l h e u . A s b a t a t a s f r i t a s v m a o l a d o .
E m p o u c o t e mp o a s c a s c a s va z i a s a c u mu l a m- s e
n o s p r a t o s . A c e rvej a b e l g a d e l i c i o s a .
A c o n ve r s a a n i ma - s e e p a ss a p a r a t e ma s ma i s
p e s s o a i s . R e c o r d a e s d o P o r to e d o s a mi g o s
c o mu n s q u e e l e l d e i x o u . O a mb i e n t e
R E G R E S S O A O F U T U R O D O S O C E A N O S P E L A M A O D E C L A D I A
a c o l h e d o r . A o n o sso l o d o , u m c a s a l d e a me r i c a n o s
o p t o p o r me x i l h e s g r a t i n a d o s , q u e ta mb m s o
b o n s e ma i s f c e i s d e c o me r , p o i s n o h o
t r a b a l h o d e o s d e s c a s c a r . M a s n o t m o me s mo
e n c a n t o d a s r e c e i t as t r a d i c i o n a i s . . .
CONS UMIDOR ES INT E LIGE NT E S PODEM
SALVAR OS OCEANOS
J n o q u a r t o d o h o t e l l i , d e u m s f l e g o , o l i vr o
do D a n i e l J o u va n c e . R e c o n h e o que um b e l o
l i vr o , ma u g r a d o o me u c e p t i c i s mo s o b r e o s
f u n d a me n t o s d a e s p e r a n a q u e o a u t o r ma n t m
s o b r e o f u t u r o d o ma r c o mo s u p o r t e d o v i d a n a
T e r r a e s o b r e tu d o c o mo f o n t e d e r e c u r s o s q u e
p e r mi t i r o e s t r e i t a r o fos s o e n t r e o s p a s e s
d e s e nvo l vi d o s e s u b d es e nvo l vi d o s o u d o l i r i s mo
s u bj a c e n t e a c o h u ma n i t r i o d a s s u a s
b a s e s d a v i d a ( u ma e s p c i e d e c o ma n d o s
p a c fi c o s q u e l ut am p e l a s o b r evi v n c i a d a v i d a
n a T e r r a , d e f e n d e n d o o ma r) . A p e s a r d i s t o ,
p e n s o q u e a p a n h e i a me n s a g e m e c o mp r e e n d i
q u e a l g o e s t a va o mu d a r n a n o sso fo r mo d e
e n c a r a r o m a r .
A c a b o u a p o c a d e o l h a r p a r a o s o c e a n o s
c o mo u ma s i mp l e s f o n t e i n e s g o t ve l d e p e i x e
p a r a c o n s u mo o u c o mo u m c a i x o t e d e l i x o p a r a a s
i n d s t r i a s m a i s p o l u e n t e s . O r e c o n h e c i me n t o d a s
d e l i c a d a s c a d e i a s d e p r o c e s s o s b i o g e o q u mi c o s e
t a mb m, r e c o n h e a - s e , o s ava n o s te c n o l g i c o s
r e c e n t e s f a z e m c o m q u e a n a t u r e z a d a s n o s s os
i n t e rve n e s p o ss o s e r me n o s g r o s s e i r o e o s
e q u i l b r i o s d i n mi c o s e x i s t e n t e s p o s s a m s e r
p r e s e rva d o s . As s i m, o q u e s e e s p e r a h oj e d o s
o c e a n o s n o t o n t o o p e i x e d a s c a p t u r a s
( s u b s t i t u d o j , e m p r o p o r o c r e s c e n t e , p e l o
p e i x e d a s c u l t u r a s ) , ma s s i m e n z i ma s e b a c t r i a s
q u e r e a l i z a m n ovas r e a c e s q u mi c o s e me s mo
c o mp l e x o s p r o c e ss os b i o q u mi c o s a t a q u i
d e s c o n h e c i d o s ; s o n o v a s mo l c u l a s c o m
i n t e r e s s e i n d u s t r i a l o u t e r a p u t i c o p r ov e n i e n te s
d e a n i ma i s e d e p l a n t a s ma r i n h o s ( to x i n a s ,
a n t i b i t i c o s , e t c . ) q u e , u ma v e z i s o l a d a s , s o
r e p r o d u z i d o s me d i d a d a s n o s s a s n e c e s s i d a d e s
p e l a b i o t e c n o l o g i a a p o i a d o n o s ava n o s d a
g e n t i c a mo l e c u l a r ; s o o s a l g a s q u e f o r n e c e m,
d i r e c ta o u i n d i r e c t a me n t e , a l i me n t o s o u
p r o d u t o s p o r o a i n d s t r i a e q u e a ma n h p o d e r o
s e r o ma i o r b a s e d e s u s t e n t a o d a vi d a h u ma n a
n a T e r r a ; s o a s f o n t e s d e e n e r g i a l i mp a
p r o ve n i e n t e d a s o n d a s , d o v e n t o , d a s ma r s o u
d o s g r a d i e n t e s t r mi c o s ; s o a s r e s e r vas d e
me t a n o ; a t a l a ss o t e r a p i a ( o u h i d r o t e r ma l i s mo
ma r i n h o ) ; s o a s a c t i vi d a d e s l d i c o s e o t u r i s mo
b a l n e a r ; a g u a d o c e o b t i d a p o r d e s sa l i n i z a o ;
o p r p r i o e s p a o , u ma r i q u e z a c a d a v e z ma i s
e s c a s s a .
A c e i t o e s t a v i s o d o f u t u r o q u e e s t a q u i
p o rt a e q u e q u a l q u e r l e i t o r p o r t i l h o f a c i l me n t e
c o m o s c i e n t i s t a s e n t r evi s t a d o s , ma s c o n t i n u o
c o m a me s ma i n t e r r o g a o : e m p r e s e n a d e
a c t i vi d a d e s l u c r a t i v a s n o i me d i a t o ( a p e s c o ,
p o r e x e mp l o) q u e v i s a m a e x p l o r a o i n d i v i d u a l
d e r e c ur s o s c o l e c ti vos ( o s ma n a n c i a i s d e p e i x e s ,
p o r e x e mp l o ) , c o mo e vi t a r q u e e l a s a t i nj a m
n e g a t i va me n t e o s e q u i l b r i o s n a t u r a i s ? O u q u e
a c a r r e t e m d i s t o r e s d e n a t u r e z a s o c i a l ? O u ,
p o r o u tr o s p a l av r a s , c o mo c o mb a t e r o s e x c e s s o s
d e nt r o d o s i st e ma , d e fo r ma a evi t a r a s
s i t u a e s d e r u p t u r a ?
A v i s o i d l i c a d e u m mu n d o i n d u str i a l i z a d o a
c e d e r a o s p a s e s s u b d e s e n vo l vi d o s a s t e c n o l o g i a s
d e p r o d u o d e a l i me n t o s c o m b a s e n o s
a c ti vi d a d e s d a s mi c r a l g a s , o u o p o r t i l h o d o s
l u c r o s d o p e s q u i s a d e t o x i n a s p o r o a i n d s t r i a
f a r ma c u t i c o , q u e o l i vr o n o s p r o p e , n o me
p a r e c e d e mo d o a l g u m r e a l i s t a . N a d o p o ssv e l
f o r a d o l g i c a d o s i st e ma .
M a s a p r p r i a n a tu r e z a d i f e r e n t e d o s r e c u r s o s
ma r i n h o s t a l c o mo s e p o d e m h oj e d e f i n i r e a
ma i o r f a c i l i d a d e d o a c e s s o s t e c n o l o g i a s d e
e x p l o r a o d e a l g u n s d e l e s d e i x a m, d e f a c t o ,
1 4 1
1 4 2
a n t ever a l g u ma e s p e r a n a . S e r i s t o q u e ma i s
me t o c a n o l i vr o ? N o f u n d o p e n s o q u e n o : n a
r e a l i d a d e , n o t a n t o n o p l a n o r a c i o n a l , ma s
ma i s n o p l a n o e mo c i o n a l , q u e o a u t o r me a t i n g e
ve r d a d e i r a me n t e .
O d e s p e r t a d o r a c o r d a - me s 8 h o r a s , a t e mp o
d e p r e p a r a r t u d o p a r a a p a r t i d a . C o n tr a o q u e
h a b i t u a l , t e n h o a i n d a t e mp o p a r a t o ma r
t r a n q u i l a me n t e o me u p e q u e n o - a l mo o n o
r e s ta u r a n t e d o h o t e l . C h e g o a o a e r o p o r t o b e m
a n t e s d a h o r a p r evi s t a . D e p o i s d e d e s p a c h a r a s
b a g a g e n s , c u mp r o o r i t u a l d e p e r c o r r e r a s l oj as
fr a n c a s . Co mp r o a l g u n s c h o c o l a t e s b e l g a s , e ma i s
u ma s r e v i s t a s .
D i r ij o - me c a l ma m e n t e p a r a a s a l a d e
e mb a r q u e .
C o n t i n u o i n s a t i s f e i t o . E s t a v i a g e m s u r g e n u m
mo me n to d e a c ti va d i s c u s s o s o b r e o f u t u r o d a s
c i n c i a s d o ma r n a E u r o p a e e m t o d o o mu n d o
e x i s t e u ma g r a n d e p r e o c u p a o a v r i o s n ve i s ,
t r a d u z i d a , n a v s p e r a , p e l a s p a l avr a s d a mi n h a
c o l e g a i ta l i a n a .
O q u e me p a r e c e d i f c i l n o t a n to
e q u a c i o n a r o s p r o b l e ma s e o s c o n f l i t o s l a t e n t e s ,
ma s s a b e r o n d e e n c o n t r a r o s a l i a d o s c e r t o s p a r a
p r o s s e g u i r o s e s f o r a s n e c e s s r i o s a u ma b o a
g e st o d e s s e p a tr i m n i o c o mu m q u e s o o s
o c e a n o s . N u m c e r t o s e n ti d o , a E X P O ' 9 8 e m
Li s b o a e , e m p a r t i c u l a r , o s e u O c e a n r i o s e r o a
l t i ma g r a n d e o p o r t u n i d a d e d o s c u l o p a r a t e n t a r
c o n q u i s t a r p a r a e s t a c a u s a a o p i n i o p b l i c a
mu n d i a l ; p a r a e s t i mu l a r o d e s e nv o l vi me n t o d e
u ma ve r d a d e i r a c u l t u r a c i e n t fi c a q u e f a a
r e c o n h e c e r a i mp o r t n c i a e o p a p e l d o s o c e a n o s
n a n o s s a v i d a e t a mb m p a r a r e c r i a r o a mo r
p e l o ma r .
N a c u l t u r a c i e n t f i c a r e s i d i r s e g u r a me n t e
u ma d a s a l ava n c a s p a ra a c r i a o d e me c a n i s mo s
d e c o n t r o l o d o s i st e ma e c o n mi c o q u e l ev e m a
u ma efi c o z p r e s e rv a o d a v i d a n a T e r r a . D a v i d a
a q u t i c a e m p a r ti c u l a r .
N o p o r a c a s o q u e s o j a s a s s o c i a e s d e
c o n s u mi d o r e s e o s me di a a t o ma r a d i a n t e i r a n a
p r o t e c o d a s e s p c i e s ma r i n h a s . E s t o u c e r to
de q u e com ma i s e fi c c i a do que q u a l q u e r l e i
r e g u l a me n t a d o r a o u q u a l q u e r p o l c i a ma r t i ma ,
e l e me n t o s i n d i s p e n s ve i s , ma s c uj a efi c c i a s e r
s e mp r e r e d u z i d a n u m s i s t e ma , c o mo v i mo s , d e
e x p l o r a o i n d i vi d u a l ( l e i a - s e n a c i o n a l o u
e mp r e s a r i a l ) d e u m r e c u r s o c o l e c t i vo ( l e i a - s e
mu n d i a l ) .
O n me r o d a Time q u e fo l h e i o n o me d e i x a
m a r g e m p a r a d v i d a s .
N u m p r i me i r o a r t i g o s o b r e t u b a r e s ,
e x c e l e n t e me n t e i l u s t r a d o , f i c a mo s a s a b e r q u e
a l g u ma s d a s e s p c i e s d e st e s vo r a z e s c a r n v o r o s
d o t o p o d a c a d e i a tr f i c o e s t o j e m v i a s d e
e x ti n o ; d e v i d o i n t e n s i d a d e d a s c a p t u r a s c o m
fi n s i n d us t r i a i s o u d e s p o r t i v o s , ma s ta mb m,
e i s t o mu i t o i mp o r t a n t e , d e vi d o s u a m u i t o
me n o r c a p a c i d a d e d e r e p r o d u o q u a n d o
c o mp a r a d a c o m a d a g e n e r a l i d a d e d o s o u t r o s
p e i x e s . S e g u e - s e u m a r t i g o c u r t o ma s
c i e n t i f i c a me n t e c o r r e c to s o b r e o e s ta d o d o s
d i v e r s o s ma n a n c i a i s d e p e i x e s n o r ma l me n t e
c o n s u mi d o s p e l o h o me m e l e s t , p o r fi m ,
e m r e a l c e , n u ma c a i x a , a r e c o me n d a o a o s
c o n s u mi d o r e s : u ma l i s t a c o m a s e s p c i e s ( o u
p r a t o s) a n o c o n s u mi r o u a c o n s u mi r r a r a me n t e
( o n d e s e i n c l u i o c a vi a r , p r o ve n i e n t e d a s o v a s d e
e s t u rj o , o p r p r i o e s t u rj o e a f a mo s a s o p a d e
b a r b a t a n a d e t u b a r o) e a s e s p c i e s a c on s u mi r
( a i n d a ) s e m r e s e r va s , o n d e s e i n c l u e m,
o b v i a me n t e , a s e s p c i e s d e c u l t u r a c o mo o
s a l m o , a t r u t a , o p e i x e - g a t o e o c a ma r o .
S e s t a a t i t u d e d e r e s p o n s a b i l i d a d e p e s s o a l
d o s c o n s u mi d o r e s p o d e s a l v a r a s e s p c i e s
a me a a d a s e d e f e n d e r a b i o d i ve r s i d a d e . L u t a n d o
d e n t r o d o s i s t e ma , c o m a s a r ma s d o me r c a d o ,
p e l a v i d a n o s o c e a n o s .
Q u e m s e a tr eve h oj e , n o s p a s e s c o m ma i o r
n ve l d e c u l t ur a c i e n tfi c a , q u e r e p r e s e n t a m
R E G R E S S O A O F U T U R O D O S O C E A N O S P E L A M A O D E C L A D I A
s i mu l t a n e a me n t e o s me l h o r e s me r c a d o s , a v e n d e r
p e a s d e c o r a l o u a r t e f a c t o s f e i t o s d e c a r a p a a s
d e t a r t a r u g a ? Q u a l o e s t r e l o d e c i n e ma q u e a i n d a
a p a r e c e c o m u m c a s a c o d e p e l e g e n u n o d e t i g r e
ou d e l e o p a r d o ?
REGRES S O AO F U T U RO PELA M A O
DE CL U DIA
o v o o 9 0 1 d a S a b e n a , a n u n c i a d o p a r a a s 1 0 . 5 5
h o r a s , p a r t e c o m d e z mi n u t o s d e a t r a s o , d ev i d o
a o i n t e n s o t r f e g o a r e o .
A p e s a r d a s e s t a ts t i c a s mo s t r a r e m q u e o s
vo o s d e av i o s o h oj e e m d i a o p a r t e ma i s
s e g u r a d a s n o s s o s d e s l o c a e s , c o n f e s s o q u e
a d e s c o l a g e m, t a l c o mo a a t e r r a g e m, s o
s e mp r e mo me n t o s q u e m e s u s c i t a m o ma i o r
r e s p e i t o ( q u e o f o r ma e u f e ms t i c a d e s e d i z e r
m e d o) .
lev a n t o o s o l h o s d a r evi s t o d e b o r d o e
a g u a r d o c o m a l g u ma t e n s o q u e s o e o s i n a l
s o n o r o q u e d p o r fi n d a a o p e r a o .

q u a s e u m
r i t u a l q u e d u r o c e r c a d e u m mi n u t o e q u e ,
i nv a r i ave l me n t e , r e s p e i t o .
Vo l t o a f o l h e a r a r evi s t a , e n q u a n t o a me u
l a d o u ma mi d a d e 1 0 o u 1 1 a n o s p r o c u r a
afa n o s a me n t e ma n t e r e m e q u i l b r i o u m s a c o d e
p l st i c o c o n te n d o u m p e i x i n h o ver me l h o .
Tr a t a - s e d e u ma c r i a n a q u e vi aj a s o z i n h a ,
c o m a h a b i t u a l b o l s a d e d o c u me n t o s p e n d u r a d a
a o p e s c o o , e q u e r e g r e s s a d e d u a s s e ma n a s d e
f r i a s e m c a s a d e f a mi l i a r e s e mi g r a n t e s n a
B l g i c a . Aj u d o - a a p e n d u r a r o s a c o c o m o p e i x e n o
g a n c h o d e st i n a d o a o s c a s a c o s , s i t u a d o n o b a n c o
d a fr e n t e .
U m p r i mo ma i s n ovo q u e vi aj a d u a s fi l a s
a t r s e a i n d a o u t r o r a p a z i n h o q u e c o n h e c e r a m
n a s a l a d e e s p e r a d o a e r o p o r t o v m v e r c o mo
es t o p e i x e . O s a c o o s c i l a p e r i g o s a me n t e !
O p e i x e a g i t a - s e c o m a p a r e n te d e s e s p e r o .
T e m vi r tu a l me n t e u ma n ova d e s c a r g a a d r e n r g i c a
e o s n ve i s c i r c u l a n t e s d e c o r t i s o l d eve m e s t a r
a a t i n g i r va l o r e s q u a s e l e t a i s !
A me n i n a r e p r e e n d e o p r i mo e o a mi g o e
a fa s t a - o s d a p r o x i mi d a d e d o p e i x e . T e n t a
a c a l ma r o a n i ma l a fa g a n d o o s a c o , e a d - s e a
c a t s t r o f e ! O s a c o c a i n o c h o e p e r d e me t a d e
d a g u a . A p e s a r d o s me u s c o n s e l h o s d e
fi s i o l o g i s t a , a me n i n a v a i a t o d a a p r e s s a r e p o r
o vo l u me d o s a c o c o m g u a d a t o r n e i r a d a c a s a
d e b a n h o e m v e z d e p e d i r h o s p e d e i r a a l g u ma
g u a d e me s a . N o o b s t a n t e o s u s t o ( ma i s u m! )
e a d o s e e x t r a d e c l o r o , o p e i x e r e s i s t e e l
s e g u e vi a g e m, s e mp r e v i g i a d o d e p e r t o p e l a
me n i n a . A t a o p r x i mo a c i d e n t e , q u e p o d e r
s e r o l t i mo . . .
- N o l i n d o o me u p e i x e ? - p e r g u n ta - me .
-

b e m b o n i t o . C o mo s e c h a ma ? - p e r g u n t o e u .
- o Vo a d o r - r e sp o n d e m a r i r a s o u tr as
c r i a n a s .
O p e i x e c o r r e o r i s c o d e f i c a r c o m e s t e n o me ,
p o i s n o t i n h a a i n d a o u t r o . H avi a s i d o o f e r e c i d o
n a h o r a d e p a r t i d a , c o mo r e c o r d a o d a e s t a d a .
M a s a me n i n a , a C l u d i a , q u e r d a r - l h e u m n o me
d e j e i t o . U m n o me d e g e n t e .
R evej o - me n o s e u o l h a r . Qu a t r o d c a d a s
a n t e s , o u tr o s p e i x e s d e e s p c i e s d i f e r e n t e s
vi aj a r a m t a mb m e m b a l d e s d e p r a i a n o v e l h o
ma c h i mb o mb o d a c a r r e i r a 1 , d a p r a i a d a
P o l a n a p a r a a 2 4 d e J u l h o , e d e p o i s d e b p e d e
a t A f o n s o d e A l b u q u e r q u e , r u mo a u m me s mo
d e s t i n o t r g i c o , e s p a l h a n d o e n tr e t a n t o s u a
v o l t a u ma i n t e n s a r e a c o a f e c t i va .
N o l t i mo a n o , q u a n t a s c r i a n a s c o mo a
C l u d i a vi e u c o m o n a r i z c o l a d o a o s v i d r o s d o s
t a n q u e s n u ma d e z e n a d e a q u r i o s e o c e a n r i o s
d e t r s c o n t i n e n t e s ? M o n t e r ey , S a n D i e g o , N ova
I o r q u e , C h a t a n n o o g a , G n o v a , P a r i s , B o u l o g n e
- s u r - M e r , L i s b o a , H o n g - K o n g , C h a n b u r i .
S e mp r e o me s mo e s p e c t c u l o ! U m ve r d a d e i r o
e s p e c t c u l o ma r g e m d o e s p e c t c u l o d a v i d a
ma r i n h a .
1 4 3
1 4 6
A e l a b o r a o d o a n te p r oj e c to d o C e n t r o d o M a r
q u e M a t os i n h o s v a i t e r e n s i n o u - me mu i t o s o b r e
o p a p e l s o c i a l d o d i vu l g a o c i e n t fi c o e a
n e c e s s i d a d e d e u ma v e r d a d e i r o c u l t u r a c i e n tfi c o
d o c i d a d o , b e m c o mo s o b r e o s fo r mo s d e a c es s o
o es s a c u l t u r a ; tr a b a l h o d e l i c a d o d e r e f o r mu l a o
d e c o n c e i t os e m q u e o b e l e z a e o e mo o s o
u ma v i a c o m t o n t o d e o b r i g a t r i o c o mo
d e a r r i s c a d o .
120
P a r t i n d o do t e mo d o p e s c o i n d u st r i a l e d e
i n d s t r i a c o n s e rve i r o , q u e mo l d a r a m o
d es e nvo l vi me n to d e M a t o s i n h o s n a p r i me i r o
me t a d e d o s c u l o , o c e n t r o c o nvi d a r o vi s i ta n t e
p o r o u ma vi a g e m, s e m p e r c u r s o o b r i g a t r i o , 00
mu n d o d o s o c e a n o s .
A r i q u e z a p a s sa d o d o n o s s o ma r , f r u t o d o
f e n me n o fs i c o d o a f l o r a ma n e n to c o st e i r o ,
o s u b i d a d a s g u a s p r o fu n d a s j u n t o c o s t a e m
v i r t u d e d o s v e n t o s d o q u a d r a n t e N o r t e - o s
me s mo s ve n t o s q u e l e va r a m a s c a r a ve l a s p a r o
o ave n t u r a d a s D e s c o b e r t a s -, e o d e c l n i o d a
p e s c a , s e r vi r o d e mo te i n t r o d u o d a
p r o b l e m t i c a d a g e st o d o s o c e a n o s , n u m
p e r c u r s o f e i t o d e a q u r i o s , p a i n i s , vd e o s ,
p e a s m us e o l g i c o s , e x p e r i n c i a s c i e n t f i c a s
e p r o g r a ma s d e c o mp u t a d o r .
C o n h e c e r o s o c e a n o s p a r a me l h o r o s s a b e r
g e r i r o o bj e ct i vo e mb l e m t i c o d a g e n e r a l i d a d e
d o s C e n t r o s d o M a r , c o mo o d e M a t o s i n h o s . M o s
i g u a l me n te p r e c i so q u e c a d a u m d e n s ,
c i d a d o s , s e s i nt o u m a c t o r d e s s a g e st o p o r q u e ,
c o mo a l g u m d i sse e mu i to b e m, t o d os t e mo s
d e mu d a r , p o i s c a d a u m d e n s p a r t e d o
p r o b l e ma .
N a d a ma i s c e r t o . C o n t u d o , se a d i vu l g a o
c i e n t fi c a i mp o r t a n t e ( e ! ) , e l a n o a i n d a
s e g u r a me n t e a l t i mo b a r r e i r a d e p r o t e c o d o s
o c e a n o s c o n tr a o s e u i n i mi g o n me r o u m: o
h o me m. F o i i s s o q u e e u vi n o s o l h o s d o m i n h a
c o mp a n h e i r o d e v i a g e m e q u e l i n o o l h a r
h i p n o t i z a d o d a s c r i a n a s q u e vi s i tavam o
e s p e c t a c u l a r e mo d e r n s s i mo A q u r i o d e M o n t e r e y
o u o b e l o A q u r i o d a U n i ver s i d a d e d e B u r a p h a e m
C h a n b u r i (Ta i l n d i a) , d e c o n c e p o m a i s c l s s i c a .
F o i i ss o q u e o L us C n c i o , o ma i s j ove m
e l e me n t o d o e q u i p a q u e r e a l i z o u o a n t e p r oj e ct o
d o C e n t r o d o M a r , t r a d u z i u d e for ma l a p i d a r ,
q u a n d o e u i n s i s t i a e m t o r n a r ma i s d i d c t i c a u ma
p a r te d o p e r c u r s o : M a s , P r o f e ss o r , o m a i s
i mp o r t a n t e qu e sej a b e l o e que o s p e s s o a s
g o s t e m. S se r e s p e i t a a q u i l o q u e se a mo .
A p e s a r d o s o c i d e n t e s , o p e i x e s o b r evi veu
v i a g e m e es t q u a s e a at er r ar c o n n o s c o n o
A e r o p o r t o F r a n c i s c o s C a r n e i r o , d o P o r t o , s o b
a v i g i l n c i a a p e r ta d o d o C l u d i o . A f r a s e ve i o - me
u ma v e z ma i s me m r i a , e n q u a n t o avi stava p e l a
j a n e l o d o avi o o s e s p o r e s d o p o r t o d e L e i x es e
t o d a a z o n a e n v o l v e n t e d e M a to s i n h o s S u l :
S s e r e s p e i t o a q u i l o q u e s e a ma .
T e n s t o d o a r a z o L u s !
0 , 9 5 7 X 1 0 - 1 0 M A 1 0 5 , 3
U M A M E D I D A D E H A R M O N I A
F . C A R V A L H O R O D R I G U E S
ma estr el a e nvi ou um mens agei r o.
U m tomo d e hi d r og ni o. E n cont r ou
u m emi ssr i o vi n d o d e outr a estr e l a .
Um tomo d e o x i g n i o . E nt end er am- s e.
Ti n ha m uma l i ng u ag em e m c o mu m.
Par ti l h ar am u m e l e ctr o . Ma nti ver am a s u a di stn c i a .
E xa cta mente 0 , 9 5 7 x 1 0. 1 0 m p a r a i r e m a t o u tr o
tomo de hi d r og ni o. Ti nham u ma l i n g u a g e m e m
c o mu m. U m o utro e l e ctr o. Os d o i s e l e ctr es ger ar am
d i p o l os op ostos. Ver i fi c ar am q u e pod i am c o exi sti r a
1 0 5 , 3 u m d o outr o. Ti nham des cob er to u ma
vi z i n h a n a d e h a r mo n i a . E s t a h a r mo n i a d e u
estabi l i d a d e a u ma mo l c u l a . c h amamos- l h e g u a .
E sta mo l cu l a d e g u a t i n h a s a d e . E r a j usta e
per fei ta . Ti n h a p a z . E r a uma mol cu l a fe l i z .
Como t od as as coi s as fe l i z e s , as mol cul as de
g uo t i nh am pr az er em es t ar j u ntas. Per to, s enti am
as ond as d as mar s d os s eus e l e ctr es. A a l tura e o
per odo d a q u e l as mar s d epend i a d a temper atur a e d a
pr ess o . Consoante a s u a a mp l i tu d e , a g u a p o d i a ser
um s l i d o , um l q u i d o o u um g s .
E m q u a l q u e r d as for mas , a g u a pr ocur ava o
per mane nte e o conti ngente. N os cometas vi aj ava ,
g e l a d o , a l ar gur a d o U niver so. P erto d e c a d a
estr el o b r i l h ava n a s u a ch ama. N os p l a n etas
enc ontr ou vi z i n h o s .
Num d e l e s , a r a d i a o d e u ma estr el a f e z a p ar ecer
as temp er atu r as e pr esses a d e q u a d as . Quas e s ua
vo nta d e , o g u a podi a t or nar - s e to s l i do como
u ma r ocha, p o d i a fl ui r como u m l q u i d a , e x p a n d i r - s e
c o mo u m g s .
N e s s e pl aneta o g r a n i z o e a neve car a m.
Gl a c i ar es r e c u a r a m. G l a ci ar es avanar am.
Oceanos esvaz i ar am- s e. O ceanos ench er am- s e.
Mar es co ntr ar am- s e. Mar es a l ar g ar am- s e.
Ri os s ecar am. Ri os tr ansbor dar am . N evoei r os e nuvens
for am e vi er a m.
E r a u m pl aneta p a r a a g u o s e r l i vr e. A g u o
qui s mostr ar a sua g rati d o . C o m a s u o h a r mo n i a ,
o seu d i p o l o e l ctr i c o , a g u a foi o a r g a masso
d a vi d a .
A estr el a o S o l . O pl a neta a Ter r a .
N este p l aneta u m dos vi z i nhos d a g u o d i z s er Homo
sapi ens sapi ens. E l e tem uma o p i n i o .
C o mo gos tamos d e ter uma o p i n i o ! . . . S e mp r e nos
entr eti vemos n a conj e ctur a caus al . D esenvo lve mos
u ma enor me h a b i l i d a d e por o combi nar ar gu mentos ,
par a expl i car o p a ss a d o e par a pr ever . D i z emos mui tas
vez es: pr ovve l que . . . E sta pr obabi l i d ad e no o
acas o. N o !

u ma me d i d o d e q u o c er tos estamos
acer ca d e a l g o .
Este o mt od o p a r o pr od uz i r mos q u a s e t u d o , a
par ti r d o n o d o , d o es pr i to. U ma vez pas s ada o curvo
do me d o , a nosso c a p a c i d a d e p o ro t ecer a maravi l h o ,
c o m os fi os d o desco n h e c i d o , n o c o n h e c e l i mi tes.
Quer emos pr opag ar este ma r avi l h oso e a n osso
o p i n i o .

u m i mp er ati vo b i o l g i c o .

uma necessi d a d e
d a r mo s o c o n h e c e r a n ossa o p i n i o . R e s u l t o u d e
bi l i es d e anos d e evo l u o . B r ot ou d a u n i d a d e i nd i vi so
d o U n i ver so. F o i conta d o por J os Sar ama g o :
De mi m estr el o um posso me s ep ar o :
l u mes do mesmo l u z q u e di spersou
N o casual expl oso do nasci men t o ,
E n tre o noi t e q u e foi e h - d e s er ,
A gl r i a s o l ar d o p ensamento.
1 5 2
P r o c u r a mo s os o u tr os p a r a l h e s d a r mo s i nfor ma o :
a di fer e n a q u e faz d i f e r e n o . O i mp u l s o
i n q u e b r a n tvel d e i r 00 en c o n tr o d e vi z i n h os
o r e s p o sta p o d er os o d o n a t u r e z a q u i l o o q u e
c h a ma mos i n te l i g n c i a .

a n at u r e z a q u e n o s
e mpur r o a t h a r mo n i a . O p r i n c p i o d o s a d e ,
d a j us ti a , d o p a z , d o a mo r e d o fe l i c i d a d e .

a q u e r e s i d e a n o sso i n c e s s a n t e b u s c a d o
p r x i mo , d o s vi z i n h o s . T e mo s d e v - l o s . T e mo s d e
t o c a r - l h e s . T e mo s u r g n c i a e m mo s tr a r - l h e s c o r p o
e o l mo . P r e c i s a mo s d e d e c l a r a r o n o ss o e u .
T e mo s , p o r i s s o , d e a f i r ma r q u e m s o mo s , o q u e
p e n s a mo s . T e mo s o d e s ej o p e r ma n e n t e d e p a r t i l h a r
o n o sso M i m.
C o me o u p o r s e r d i f c i l . Mo s , n o a n o 3 1 1 a . C. ,
os R o ma n o s c o ns t r ur a m u ma es tr a d a t er r es tr e : a
Via Appi a. A s l e g i e s r o ma n os mar c h a r a m 00 l o n g o
d e l a , atr avs d o e s p a o , ma i s d ep r essa d o q u e
n u nc a p o r o o s b a t a l h a s d o S u l d e I t l i a .
A p a rti r d e s t e i n c i o , t o mo d e sto , o H u ma n i d a d e
d es c o b r i u q u e s e p o d i a , c o m estas es tr a d a s
ter r estr es, c o n st r u i r u ma r e d e . A tr avs d e l a u m
mu i to ma i o r n me r o d e p e s s o a s p o d i a esta b e l e c e r
c o ntacto e n t r e si d u r ante o s eu p er o d o d e vi d a .
A e x t e n s o d a vi z i n h a n a d e c a d a s e r c r e s c e u
u ma i me n s i d o . U ma f a ml i a p atr ci o , q u e vi vi a e m
O d r i n h a s , r e c e b i a p e r g u n t a s d o S e n a d o . Atr avs d a s
e s t r a d o s t er r es t r es fa z i a s a b e r o s e u vot o, e m
R o ma , e m oi t o d i as . P a g ava - s e p o r o vi aj a r n es t as
estr a d o s . T i n h a m- se i nvent ado o p a s s a p o r te
e o p o rt a g e m.
A p r p r i a e x i s t n c i a d e stas e s t r a d a s e d a s s u a s
r e d es p r ovo c o u u ma e n o r me e x p a n s o d a e c o n o mi a .
E me r g i r a m n ovos n a e s . Cri o u - s e u ma n ova l e i .
U ma r e l i g i o d i fu n di u - s e at a o s l i mi t es d o r e d e
d e es t r ados t er r es t r es .
D ur a n t e mi l h ar e s de anos os estr a d a s t e r r es t r es
for am o n i c o me i o efi c a z d e p a r ti r e i r 00 e n c o n tr o
de vi z i n h o s .
At q u e , h s e i s c e n t o s a n o s , o g n i o p o r t u g u s
d e s c o b r i u q u e e r a p o s s ve l a n d o r ma i s d e p r e ss a
atr avs d o e s p a o , a u me n t a r o n me r o e o n a t u r e z a
d e vi z i n h o s , u ti l i z a n d o os o c e a n o s .
E s t a f o i o d es c o b er to i n i c i a d o p e l o s Por t ug ues es .
A ch eg ad a q u e l e l ocal o u o outr o , o passa g e m d e ste
o u d a q u e l e c a b o , a ul t r apas s ag em desta o u d a q u e l a
di fi c u l d a d e , p o r ma i s h e r i c a s q u e t enham s i d o ,
fo r am e p i s d i o s .
A d e s c o ber to foi o d e q u e , n e s t e p l a n e t a , o
h o me m e t o d a s os outr as e s p c i es p o d e m vi aj a r , n o
e s p a o , com mu i to ma i o r r a p i d e z atr avs d e estr a d as
mar ti ma s . Co mo c o n se q u n c i a , a vi z i n h a n a d e
t o d a s a s e s p c i es a u me n t o u p a r a d i men s e s s e m
p r e c e d e nt es . D e novo, as e c o n o mi a s cr es cer am
vr i as or dens d e g r a n d e z a . Os Por t ug ues es t i n h a m
o u s a d o d a r u m d e s t i n o s g entes d e t od o o mu n d o .
F or a m mu i tas os c e n t e n a s d e a n o s em q u e
a p e n a s esti ver am d i s p o n vei s es t r adas ter r estr es e
ma r ti mo s .
N o s p r i me i r o s a n o s d o s c u l o XX o g n i o
a me r i c a n o c o me o u o c r u z a r os c o mi n h o s d o a r .
A tr avs d e l e s a vi z i n h a n a d i l at ou - s e i me n s o .
O t e mp o c o n tr a i u - s e p r o p o r c i o n a l ment e.
Quando s exi s t i am es t r ad os ma rti mo s , os
pr xi mos d e u m h o me m i n fecta d o com um vr u s d e
c u r to p er o d o d e i n c u b a o e r a m mu i to poucos . Se
e mb o r cass e , o navi o e m que s e g u i sse c h e g ava o l o d o
n e n h u m. H oj e entr a n u m avi o . E m a l g u ma s h o r a s s a i
e m q u a l q u e r l o c a l d o p l a n et a. N o o c o n h e c e mo s .
Mo s e l e o p r x i mo , o vi z i n h o , d e t o d o s n s .
O n o sso E u e o E u d e o u t r o , p o r mai s afast a d o s
q u e estej a m, e s t o p r x i mo s n a d i st nci a d o
t e mp o . Vi aj a- s e d e p r essa p e l o a r . No s o
H u ma n i d a d e . Tod as os e s p c i e s e n c o nt r ar am n ovos
vi z i n h o s . Vi vem e m n ovos a mb i e nt es . A nosso p r p r i o
e s p c i e , a tr avs d e estr a d a s t er r es t r es , ma r ti ma s
e a r e a s vi ve e m t o d o s os h abi tats g e r a d o s p e l o S o l
e p e l a Ter r a.
Todos os a n os e n c ont r amos n ovos es pci es :
a l g u ma s s o a n i ma i s e p l a n t a s de g r a n d e
c o mp l e x i d a d e ; o u tr os s o s i mp l e s cr i at ur as
mo n o c e l u l ar es e vr u s . Ta mb m s o n ossos vi z i n h o s .


0 , 9 5 7 X 1 0 - 1 0 M A i O S , 3 U M A M E D I D A D E H A R M O N I A
A l g u n s a ma mos . O u tr os d e t e s t a mo s . U n s a t a c a m
- n o s . O u tr os exte r mi n o mo - I os s e m s a b e r p o r q u .
A l g u n s s o - n o s t o es tr an h o s q u e os t r a t a mo s c o mo
ve r d a d e i r o s e xt r at er r es t r es . E m q u a l q u e r d os c a s o s ,
s o t o d o s n o s s os vi z i n h o s .
N o s l t i mo s a n o s d a d c a d a d e c i n q u ent a o g n i o
r us s o i n i c i o u os m t o d o s p a r a par t i r p a r a o e s p a o
ext er i o r . Co me o u u ma n ova b u s c a . E st o a q u e b r a r
- s e as a ma r r a s d a nos s a e s p c i e Ter r a. E s t a mo s a
l i b e rt ar - n o s d a vu l n e ra b i l i d a d e d e h a b i tar u m s
p l a n e t a . N es t e p r e c i s o mo me nt o e s t a mo s a
a p r e n d e r a vi ver n o a mb i e n te ma i s a g r e ssi vo q u e
a l g u ma vez o h o me m e n c o n tr o u : o e s p a o e x t e r i o r .
N o d i a 2 0 d e J u l h o d e 1 9 6 9 d o i s a me r i c a n o s
c a mi n h a r a m n a L u a . Vi nte e q u atr o h o me n s d e i x a r a m
as s u a s p e g a d as n e s t e p l a n et a . D a q u i a mi l a n os
s er o a a s s i n atu r a d o s c u l o XX.
A p s es te mo men t o g l or i os o i n s t a l o u - s e u ma
estr a n h a a p ati a n a H u ma n i d a d e . D a s i l u s e s d e u ma
s o c i e d a d e s e m r i s c a s c o l h e mo s h oj e as a n g s t i a s .
Co n h e c e r b e m o p l a n eta Ter r a e s e g ui r a tr avs e
par a a l m d o si ste ma s o l a r s a p a r e n t e me n t e s o
o bj e cti vos d i fer e n t es . N e n h u m d e l e s f i n i t o .
A d e s c o b e r ta d e u ma n ova estr a d a , n o i mp o r ta
q u ant o t e mp o l evo u , tr ouxe sempr e u m c o nj u nto d e
n ovos v i z i n h o s . C o m e l e s ve i o u m i n c r e me n t o d e
pr os pe r i d a d e . Pr i me i r o , p a r a os q u e ti ve r am o
tal e n t o , a e n e r g i a e a c o r a g e m d e a d e s c o b r i r
e i r a tr avs d e l a . D e p o i s , o pr o ces s o d e d i fus o
tr a d i c i o n a l d i s p e rs a - a por t oda a H u ma n i d a d e e,
c a d a vez ma i s , por t odos os h a b i t a n t es do p l a n e t a .
Co n t u d o , estas g r a n d i o s a s d e s c o b er tas d a
H u ma n i d a d e t m, e m s i , l i mi t a e s . d i fc i l faz er
pas s ar e s t r a d a s t er r es t r es c o n tr a a g e o g r a fi a e a
g e o l o g i a d o t er r e n o . N o s e c o n st r oem n avi os q u e
n o es tej a m d e a c o r d o c o m os p r i n c pi os d a
h i d r o d i n mi c a . N o s e v o a s e m o b e d e c e r s l e i s
d a a e r o d i n mi c a . A s vi a g e n s n o e s p a o t m d e
c onfor ma r - s e c o m as l e i s d e g r avi ta o .
E a t er mo d i n mi ca a s s e g u r a - n o s q u e n u m s i s t ema
fe c h a d o a e n tr o p i a c r e s c e s e mp r e .
E m to d a s estas estr a d a s tr a ns por ta mo s , c o m c a d a
v e z ma i o r ve l o c i d a d e , o E u . P a r a vi aj a r n e l a s t e mo s
d e t r e i n a r o c o r p o e a a l ma , o E u , p a r a n o s e
r evo l t a r co ntr a o d e s c o n for t o. N esta c o mp u l s o
fr e n t i c a d e i r , t e mo s d e estar p r o n t o s p a r a t o d o s
os l a n a ment os . O E u t em d e e s t a r p r e p a r a d o p a r a
a g u e n t a r q u a s e o i n s u p o r tve l .
M e s mo ass i m, vi ve mo s n a n s i a d e p ar t i r . M u i t a s
ve z e s n o c h e g a mos a o q u e q u e r e mo s .
M a s s e mp r e q u e s e d e s c o b r i u u ma n ova es tr a d a
f o mo s c a p a z e s d e p r o d u z i r ma i s n o me s mo t e mp o .
C o m o a p a r e c i ment o d e c a d a n ova estr a d a , n o
me s mo i n ter val o d e t e mp o , a p res s mo - n o s c a d a vez
mai s at q u e p a s s mo s a d i z er u ns a o s o ut r os : n o
t e n h o t e mp o .
e s t e o c o me n t r i o q u e ma i s se ouve s o b r e a
g e s t o d o n o sso t e mp o . E r a i n evi tve l . C a d a nova
es tr a d a c o n tr a i u o t e mp o d e ma n ei r a s i g n i f i c ati va.
O a b a d e Cor r e i a da Ser r a vi vi a e m M o u n t Ver n o n .
E r a c o n s e l h e i r o d e T h o ma s J effer so n . U ma c a r t a q u e
es cr evesse p a r a L i sb o a l evava q u a r e n t a d i a s a
c h e g ar . S e p r e c i sava d e u ma r es p osta d a s e u vi z i n h o
e m P o r t u g a l e r a m, p e l o me n o s , o i t ent a d i a s d e
i g n o r n c i a . O a g o r a e m M o u n t Ver n o n e o a g or a e m
L i s b o a e stava m, n o s c u l o XVI I I , s e p a r a d o s p o r
q u a r e n t a d i a s .
N a mi n h a a l d e i a , C a s a l d e Ci n z a , s s o u b e mo s
q u e er a R e p b l i c a n o d i a 1 0 d e O u t u b r o d e 1 9 1 0 .
N o fez g r a n d e d i fe r e n a . E m 1 9 1 0 , o a g or a e m
L i s b o a e o a g o r a n u ma a l d e i a , p e r d i d a n o s
mo n t a n h a s , a 4 0 0 q u i l me tr os d a c a p i t a l , t i n h a
u m at r as o d e c i n c o d i a s .
H oj e t r a n s p o r t o - s e o E u d e q u a l q u e r p es s o a d e
q u a l q u e r l u g a r p a r a o ut r o n o n osso p l a n e t a e m vi nt e
h or as . este , h oj e , o l i mi te d e t e mp o p a r a o E u .
Mo s , n a ma i s r emota a l d e i a , p o d e mo s p e g a r n u m
t el efo n e c e l u l ar e c o mu n i car c o m o pon t o ma i s
l on g n q u o s o br e o p l a n eta em q u a tr o s e g u n d o s . N e ste
i nstante, o agor a aqui o agor a e m todo o l a d o .
E s t a i me n s a c o n t r a c o d o t e mp o e n t r e vi z i n h o s
t e m d e , for o s a me n t e , p as s ar - se n u ma r e d e
1 5 5
1 5 6
d e u ma n ovo e s p c i e d e es tr a d o . C h a ma mo s - l h e
a u t o- estr a d o s d o i n fo r ma o .
N o t r a n s p o r t am o E u . Leva m , a p e n a s , o M i m.
N o d e i x a m c i r c u l a r o E u , o Ca mi n h ant e d e
p a ssos l e ntos . N e l as s vi aj o o M i m, o
An d a n te d e p e n s o me n t o s .
O M i m o fonte d o o p i n i o , d o i n for ma o .

o n d e n a s ce a c o nj e ct ur a s o b r e as c a u s a s .

o n d e
o s e n t i me nto se i n c l u i e m t o d o o c o n te d o d o
c o n s c i e n t e .
o n d e o mu d a n a ma i s r p i d o .
N o s a u t o - estr a d o s d o i nf o r ma o o M i m foz
o q u e s empr e f e z : c o n tar a o s o u tr o s , cada vez com
ma i o r fr eq u n c i a , s obr e a co n t e c i me n tos r e a i s o u
i ma g i n a d o s . A l g u n s d i z e m, a t , q u e o M i m g e r o
p e n s a me nto c o mo o movi me n t o d o t e mp o .
As n ovas es tr a d o s d a i n f o r ma o p e r mi t em q u e
este M i m f l u a q u a s e ve l o c i d a d e d a l u z .
F a z e m- n o p o r q u e n e l a s n o c o r r e m os n os s os
tomos d e ma t r i a . F or am c o n c e b i d as por o l evar
i n fo r ma o . Nas es tr a d a s d a i n for ma o , p o r q u e
o E u n o p as s a , o p e n s a d o r a p e n a s o s e u
p e n s a me n t o , o o b s e rv a d o r d e p r e s s a s e t o r n a
o o b s e rva d o .
N e st as n ovs s i ma s e s t r a d a s n o s e p e r mi te a
p a ssa g e m d o E u . P a g a - se p o r ta g e m, s e m d vi d a ,
mo s p a r a a p a ss a g e m d o M i m.
E c o m q u e i n t e n si d a d e a n d a mo s n e st as n ovas
estr ad as ! ! A tr avs d e l a s a u me n t mo s o ve l o c i d a d e
d e c o mu n i ca o e n t r e os M i n s , d e t a l f o r ma q u e
f i c mo s e n g o l i d o s n a ma i s e x t e n s o vi z i n h a n a d e
q u e a l g u ma v e z fi z e mo s p o r t e .
N o a d mi r a q u e , n o n o ss a p o c a , t o me mo s os
Mi ns , a q u e t e mo s a c e ss o r p i d o , p el o s E u s d e q u e
e s t a mo s vi d o s .

t o f c i l e s q u e c e r q u e o M i m
t r ot o d o p r o p a g a n d a d o E u . . .
O M i m, g e r a d o r d e i n f o r ma o , font e d e
c o mu n i ca o , n o c a p a z d e c o n h e cer o n t i mo
d e t o d o s os n ovos vi z i n h o s q u e e n c o ntr a n e st as
n ovos estr a d o s . C omo p o d e , e n t o , h aver
o p i n i o p b l i c o ? !
N a l g u ma s a l d e i a s e s q u i m s os j u l g ame nt os a i n d a s o
fei tos p e l o o p i n i o p b l i c o . P o r o o Mi m t e r u ma
o p i n i o j usta s o b r e os a ct os d e outr a pes s oa t em d e
o c o n h e c e r n o s e u nti mo . N e s s as a l d e i a s t o d o s
c o n h e c e m o E u e o M i m d e t o d o s o s o u tr os . E x i ste
o p i n i o p b l i c a .
A n s es t - n o s ve d a d o . N esta for mi dvel
vi z i n h a n a , q u e cr i mos c o m o s aut o- estr a d o s
d o i n fo r ma o , s e x i ste p r o p a g a n d o .
Tal vez s ej a esta a r a z o . T a l ve z . Par a
d e s ej a r mo s , t o nt o , vi ver com o n osso E u n u ma
p e q u e n a a l d e i a e p o r o p ar t i l h a r mo s o n osso M i m,
c o m t o d o s os out r os vi z i n h o s d o s r e d e s d o s estr a d os
d o i n fo r ma o , n este p r e s e n t e g l o b a l .
E m q u a l q u e r c o s o , o p r o p a g a n d o mo to o
pr i va c i d a d e . Sa b e mo s q u e s e m i nti mi d a d e , c o n s i g o
p r p r i o o u c o m o u t r e m, p o d e o h o me m e n c o n tr ar o
fe l i c i d a d e i n c e r t o .
H oj e , d i z e mos , r e p e ti d a me n t e , q u e vi ve mo s n um
mu n d o d e i n c e r te z a . S e mp r e vi ve mo s . Mo s c o m t o d o s
o s n ovo s estr a d o s 00 s e r vi o d esta vi z i n h a n a
g i g a n t e s c a c o n f u n d i mo s c e r t e z a c o m i n fa l i b i l i d a d e .
I n f a l ve i s , n s n o s o mo s !
H o uve s e mp r e o c i d e nt es . Q u a n d o u ma n ova
estr a d o s e o b r e l es to os g r and es p er i g os e os
p er s p e c ti vas fant st i c o s .
H a vi a a s s a l t o s f r e q u e n t e s n o s estr a d o s ter r estr es
at a o fi nal d o s c u l o p assa d o . H, ai nda h oj e ,
d e s c a r g o s d e p o l u e nt es n o a l to - ma r , a p e s a r d e o l e i
p o r o o s o c e a n o s t e r c o me a d o o s er a c e i t e n o s c u l o
XI X. H a l g u ma l e g i s l a o p o r o o s es tr ados a r e o s .
Quas e n o e x i ste n o e s p a o e x t e r i o r . N o h
n e n h u ma p a r a o s aut o- es t r ad o s d o i nfor ma o .
So n e c e s s r i a s d e t e r mi n a o e c o r a g e m p a r a
i r e c i r c u l a r n a s n o va s a u t o - e s t r a d o s . S e mp r e foi
ass i m.
E x i g e m- n o s u ma c a rta d e c o n d u o p o r o o s
e s t r a d o s t er r es t r es . C o m ma i o r g r a u d e e x i g n c i a ,
p o d e m d a r - n o s o c o ma n d o d o s es t r ad o s d o ma r
e d o a r . P o r o i r p o r o o e s p a o e x t e r i o r ou p o r o
os p r o fu n d e z a s d o o c e a n o t e mo s d e t r e i n a r - n o s
0 , 9 5 7 X 1 0 - 1 0 M A i O S , 3

U M A M E D I D A D E H A R M O N I A
i ntensa me n t e. N o d i fer ente p a ra as a u t o - es tr adas
d a i nfor ma o .
P o r q u e s o a s ma i s n ovos d e t o d o s as e s t r a d a s
l q u e e n c o n tr a mo s os g r a n d e s o p o r tu n i d a d e s .
Ma s l , tamb m , q u e e s t o e s p r e i t a , h oj e ,
o s p i or es d e t o d o s o s p i r at as . E s t o p r ont os p a r a
a ass al to . E s t es n ovos l a d r e s d e es tr a d a vo
as s al t ar o Mi m . Vo r o u b a r o q u e s o mo s .


u m ataque nos s a i d e n t i d a d e atr avs d o q u e
p e n s a mo s . A este conj u nt o d e as s al t os c h a ma mo s
g u er r a d e i n for ma o . Co mo n u n c a f o i d e c l a r a d o ,
di fci l q u e h aj a , a l g u ma ve z , a r mi stc i o . G u i a d o s ,
a p e n a s , p e l o s s e n t i d o s , s o mo s mu i t o v u l n e r vei s .
A d e fesa est n o s convi c e s . D emor am te mp o o
c onstrui r . E n s n o t emos t e mp o .
P a r a a n d a r c o m s e g u r a n a n as a u t o- estr a d o s d o
i n fo r ma o os r e q u i si t o s e d u c ati vos , cu l t u r a i s ,
t i c o s e , p o r tan t o , e c o l g i c o s s o mu i to s u p e r i o r e s
a o s n e c es s r i os p a r a a n d a r n o s o u tr as es tr a d a s .
Va l e o p e n o o esfor o e a d e d i c a o . D e c a d a
vez q u e s e a b r e u ma n ova estr a d a , e n tr e as p a u s a s
d o me d o , g a n h a mo s n ovas a s a s d e l i b er d a d e .
N e stas n ovs s i mo s estr a d a s a l i b e r d a d e d e i r c o m
o me u M i m, c o mi g o , a t 00 Mi m d e o utr o e m
q u a tr o s e g u n d o s .
O s i n a l ent r e u m Mi m e out r o Mi m o d e s e mp r e .
Ve m d a o r i g e m e d o s o b r evi v n c i a d a n o ssa e s p c i e .
E s t o u vi vo ; n o c o n t e s , o u c o n t a , c o mi g o .
S ej a q u a l for o c a s o , s u l c a r es t as n ovs s i ma s
es t r ad os t o e x i g e n te q u e s a l g u n s , p o u c o s ,
1 5 7
1 6 0
a n d a m d e facto n e l a s . A vasta ma i o r i a est , a i n d a ,
n o pas s ei o a v e r pass ar o t r n s i t o .
M esmo assi m, j ass i sti mo s a u ma t r e me n d a
e x p a n s o d a e c o n o mi a . E s t a s c h a ma d a s a u t o
- e str adas d a i n fo r ma o , estas estr a d a s par a o
M i m, pr od uz i r am j u ma mu i to ma i o r c o n fi a n a
e n t r e vi z i nh os .
A n tes d o a p a r e c i me nto d a s estr a d a s d a
i n fo r ma o , e c o mo c o n s e q u n c i a d o fr a n q u e a r d a s
estr a d a s dos o c e a n o s , t i n h a - s e i nve n t a d o o d i n h e i r o
d e p a p e l . Aj u d ava a c o n st r u i r c o n f i a n a ent r e
vi z i n h o s . E m t o d a s as e st r a d a s , e m que o n osso E u
e n c o ntr o o utro E u, p r e c i s a mo s d e um c o nj unt o de
t o mo s ar ru ma d o s em b o c a d o s d e p a p e l . Mu i tas
vez es s ujo e usa d o . No ent ant o, s o sufi c i e n tes p a r o
q u e o utr os vi z i n h o s n o s d e m c o i s a s , mer c a d or i as .
Tr o c a m- se por es s es b o c a d o s d e p a p e l a ma c h u c a d o .
H oj e , q u a n d o p e r g u n t a mo s a a l g u m q u a n d o foi
a l t i ma vez q u e vi u o s eu d i n h e i r o , d o outr o l a d o
ve mo s u ma c a r a a t n i t a . H oj e s t e mo s i nfo r ma o
s o b r e d i n h e i r o . P a r e c e q u e b a st a.
O e n c o ntr o j n o entr e os E u s , ent r e os
Mi ns. E ntr e el es, os vi z i n h o s d o M i m, nas auto
- estr a d as d a i nfo r ma o , c o n st r ur a m u m gr au ma i s
e l eva d o d e c o n fi a n a .
H ma i s d i n h e i r o e m i n fo r ma o s o b r e d i n h e i r o d o
q u e h e m notas. N i n g u m e s t p r e o c u p a d o . q u e ,
c o m c a d a n ova estr a d o , sej a q u a l for a d i mens o d o s
p e r i g o s , n e l a q u e est a r e a l i z a o d e g r a n d e s
es per anas .
Nad a d i sto novo. H , c o n t u d o , u ma p e q u e n a
- g r a n d e d i fer e n a : n a s aut o- estr a d o s d o i nfo r ma o
o n osso E u p e r ma n e c e n o s eu l o c a l d o espa o . N o
d e i x a o s e u l u g a r . E s t a s n o vo s estr o d a s p e r mi tem,
q u ase i nstanta n e a me n t e , o vi a g e m e o c o mu n i c a o
e n tr e os M i ns s e m a p r e s e n a d o s E u s .
Sej a no ma r , n o a r , no e s p a o ext er i or , n o
est a l e i r o d e constr u o , n a f b r i c a , n o escr i tr i o ,
n a e s c o l a ou e m caso , s e mp r e q u e n o s s ent amos
p ar a r o mp e r atr avs d o s estr a d o s d a i nfor mao
os nos s as c a d ei r as vi aj am n o t e mp o .
Vi aj a r n o t empo ! ! Po r o vi aj a r n o t e mp o pr ec i samos d e
u m novo c d i g o . As r egras p o r o vi aj a r no tempo devem
ser mu i t o , mui to di fer entes. Ns at pens amos que s
p o d e m estar escr i tas num l i vro d e pr odg i o s .
E sta mo s mu i to o r g u l h os os d e t od as as s ond as q u e
envi a mo s p a r o o e s p a o . Vi aj a r atr avs d o t empo? !
I sso , p o r o o fi c o c i e n tfi c a .

o q u e s e ouve
d i z e r . Contu d o , q u a n d o u ma c r i a n a nasc e , p o r o
o n d e vai ? I n e x or ave l me n t e par a o futu r o. A c i ma
d e t u d o , e l o u m vi aj a n te d o t e mp o .
Nos d i a s q u e c o r r e m, as s o n d a s p a r a o espao
e p o r o as pr ofu n d e z a s d o o c e a n o so n otc i a de
p r i me i r a p g i n a . D a mo s - l h e uma ateno
perso n a l i z a d a . Pomos s ua d i spos i o , an tes d o
s eu l a n a men t o , os me l h or es e s p e c i a l i stas. P o r q u e
s a b e mo s q u e n o p o d e h aver ova r i as em r b i ta ou
d e b a i x o do ma r . E s t ar o mui to l o n g e par a q u e as
pos s amos r e p a ra r .
E ent o as s o n d a s q u e ma n d a mos p a r a a
for mi d vel vi a g e m n o t e mp o , o s n ossos fi l hos ?
Quando l hes a c o n t e c e r e m p r o b l e ma s , l , n o futu r o ,
no e s t a r e mo s l p o r o os aj u d a r . D a mo s- l h es tanto
at eno como damos s sondas q u e vo p o r o o
es pao? N o ! ! N s n o t emos t e mp o ! A p e s a r d e
t od as o s r e d e s d e estr a d a s ter r estr es, ma r ti mos ,
a r e o s , d o e s p a o e x t e r i o r e d a i nfo r ma o .
Si m! Conti n u a mo s a afi r ma r q u e no t emos
t e mp o . O t e mp o g r t i s , u ma d d i va d e D e u s , tor n o u
- s e es cas s o. A e c o n o mi a b s i ca d i z - n o s , e nt o , q u e
o t e mp o d eve t e r d o n o s e q u e d eve estar c otado n o
b o l s a . E o s d o n o s d o t e mp o exi s t em. Desi g n a mo - l os ,
tr a d i c i o n a l me n t e , p o r e mp r esas d e
t e l e c o mu n i c a e s . C o m a e n e r g i a , fi c a r a m s o s s ei s
i r ms. Sei s c o mp a n h i a s d et m o petr l e o . O t e mp o ,
esse , s e r pr o pr i e d a d e d e d u a s , n o m x i mo tr s.
E l o s s o q u e m teve o o u s a d i a e a c o r a g e m d e
r as gar o s a u t o - estr a d a s d a i nfor ma o : mi l h es
d e q u i l metr os d e c i r c u i t o s d e mi cr o n d as , mi l h e s
d e q u i l met r os d e fi br a p t i ca n o pl an eta , c e n t e n a s
d e s a t l i t e s e m r b i ta , mi l h ar es d e portas na Ter r a
e no e s p a o .
0 , 9 5 7 X 1 0 -
1 0
M A 1 0 5 , 3

- U M A M E D I D A D E H A R M O N I A
Per ceber am que o i nfor mao dado pel os ser es
humanos. Somos assi m. Vem- nos do bi ol ogi a: o opi ni o.
Pagamos os annci os. Gostamos quando o Mi m d e outr a
pessoa vem ver - nos n o r ede. Estamos prontos por o pagar
pel o conheci mento. No o fazemos nem pel o opi ni o,
nem pel o i nforma o.

por i sso que o factur o que
r ecebemos nas nossas cosas, nos nossas i nsti tu i es,
no sobr e i n formao, no tem a ver com opi ni o.
Pagamos p el os momentos em que o nosso Mi m
s e encontr o com o Mi m d o nosso pr xi mo nos auto
- estr ados d o i nfor mao. Pagamos pel o tempo. O Mi m
que nel as vi aj a pago uma por tagem carssi mo aos donos
d o tempo. At par ece que n o nos i mportamos.
Quando o n osso Mi m vi ajo atravs dos oceanos
do tempo par a al canar o Mi m de outro senti mos
e per cebemos as pal avras d e Haml et:
D uvi da q u e as e st r el as sej a m fogo
Duvi d a q u e o Sol se movo
D uvi da da ver d a d e e do me n ti r a
Mo s n u n ca d uvi d es q u e eu a mo .
S a b e mo s q u e , p a r a o e xpr esso total d e s t e a mo r ,
n o h s u b st i tuto p a r a a p r o x i mi d a d e d o s n o ssos
ser es n a sua comp l eta i n te g r a l i d a d e . Tal como n o
h a l ter n ati va p a r a o fer r o e p a r a as p e d r as q u e
faz e m este P avi l h o d o s O c e a n o s n esta E XPO ' 9 8 .

ver d a d e o q u e o d i z o p o e ma d e E d g a r A l l a n P o e :
N o s o mo s i mp o t e n tes - n s as p e d r as.
O n o s s o p o d er no p as s o u - n e m o n osso fomo -
N e m a ma g i a d o n o s s o n o b r e n o me -
N e m a ma r avi l h a q u e n os r o d e i a -
N e m o s mi s t r i o s q u e em n s esto -
N e m a s mem r i a s q u e se n o s a g ar r ar am
E n o s envo I vem como um h b i t o ,
A n s c o b r e - n o s u m ma n t o d e ma i s q u e g l r i a .
S i m , ma i s d o q u e g l r i a . M a i s d o q u e me m r i a .
M a i s d o q u e ma g i a . M a i s d o q u e o ma r avi l h o s o .
E l o s es t o a q u i p o r o d a r f o r ma ao t e mp o .
E l a s s o o r ecor d a o , par o t o d o s os vi aj a ntes d e
t o d o s os e r a s q u e h o - d e v i r , d e que h q u i n h e n tos
anos Vasco d o Gama e a s u o tr i p u l a o for am at
p r a i a . Com me d o n os E u s , com d e safi o n o s Mi n s ,
os h o men s d e 1 4 98 p a r ti r a m.
P e l o Tej o f o r a t r o a r a m u ma n ovo es tr a d a
e escr ever am o assi n a t u r a d o s eu s c u l o . A tr avs
dos o c e a n o s de g u a a b r i r a m a passa g e m p o r o n ovos
vi z i n h o s . A ma i or i a d e l es vi ve nos o c e a n o s
e par a a l m d e l es. A ma i o r i a n o c o n h e c e mo s .
S t emos o c u i d a d o d e o ma r a l g u n s ,
mu i to p o u c o s .
Mo s n a q u e l e a n o d e 1 4 98 u ma o n d a d e ma r vi vo
foi p e l o ar . E c h oveu s obr e uma g r a n d e r o c h a .
U ma Lo p o . E nc o n tr o u u ma o n d a d o t er r a. A ser r o d a
L a p a . Ocor r eu u m mi l a g r e d e a mo r . U ma n as cen t e
t r an sfo r mo u - s e n u m r i o . I r r o mpe u u ma n ovo
l i n g u a g e m e c u m n i c o . Const r u i u - s e um s a n t u r i o .
U ma Mi sso c o me o u .
N o S ant u r i o d e N o sso S e n h o r a d o L o p o ouvi u - s e
u ma p a l avr a d e b o a vonta d e . A i n d a se o u v e p o r l e
r eve r ber o por t od o o g l o b o n o s l u g ar es o n d e h u m
b a i r r o d a La p a . A q u e l a p a l avr a fo i , e n t o ,
tr ans mi ti do entr e vi z i n h o s p e l o s q u a tr o c a n tos d o
mu n d o , s obr e os o c e a n o s d e g u a .
N o s o ce anos d o t e mp o , d o n osso t e mp o ,
nest a E XPO ' 9 8 , d e i x a mo s o s ver sos d e F e r n a n d o
Pessoa p a r a q u e , c a d a c r i a n a , c a d a vi aj a n t e d o
t e mp o ,
A me i n fi ni t ament e o fi ni t o
D es ej e i mp assi ve l me n te o p o ssve l
Quei r a t u d o
O u u m p o u c o ma i s
Se p u d e r s er
O u a t , se n o p u d er s er
e p a r t o . Tr ace o s eu c o mi n h o . E n c ontr e uma n ovo
estr a d a . Com t od a o c e r te z a , s e r for o do e s p a o . . .
for o d o t e mp o . U m d e stes d i a s va i , me s mo , l evar
- n os vi z i n h a n a d a . . . h a r mo n i a .
1 6 1
1 6 2
A g u a , e s s a , s e m pr e l e s t eve .
H p o u c o ma i s d e o i t o c e n tos a n o s u m h o me m
c o mp r e e n d e u , e m t o d a a s u a p l e n i t u d e , es t a
h a r mo n i a .
N a s c e u n e sta c i d a d e d e L i sb o a , a c e r c a d e
c i n c o q u i l me t r o s d e ste O c e a n r i o , n a d i a 1 5 d e
A g os t o d e 1 1 9 5 . O l u g a r a i n d a l e s t .
C h a mav a - s e F e r n a n d o . L e u a o r a o d e S o
F r a n c i s c o d e A s s i s n o ssa i r m . . . a g u a . F e z - s e
fr a n c i s c a n o . M u d o u o s e u n o me p a r a A n t n i o .
E l e S a n t o A n t n i o d e Li s b o a . A l g u n s d i z e m
q u e S a n t o A n t n i o d e P d u a . A fa l e c e u e m
1 3 d e J u n h o d e 1 2 3 1 .
U m d i a p a r t i u p a r a p r e s t a r h o me n a g e m a o s
o c e a n o s e a t o d a s a s c r i a t u r a s q u e n e l e s vi ve m.
N e s s e d i a , S a n t o A n t n i o l a n o u o s e u o l h a r
s o b r e o A d r i t i c o e vi u mu i t as d a s e s p c i e s q u e
e st a mo s , a g o r a , a v e r n o O c e a n r i o d es ta
E XP O ' 9 8 . D i z - s e que l h e s t e r fei t o s e n t i r a b o a
s or t e q u e vi ve r e m n a g u a . D e us t i n h a - o s
p o u p a d o a t o d o s os d i l v i o s e t u r b u l n c i a d o s
o u tr o s e l e me n to s . T a mb m s e d i z q u e o s
s e n ti me n to s d e a mo r e d e f r a t e r n i d a d e q u e d e l e
i r r a d i a r a m f o r a m t a i s q u e o s p e i x e s e t o d o s os
o u t r o s ser es dos o c e a n o s s e c o move r a m e p e r a n t e
e l e s e c u r va r a m.
N e s t e O c e a n r i o , d e s t a E XP O ' 9 8 , a n o ssa v e z
d e s a u d a r o s n o s s o s i r m o s . . . d a g u a , d o s
o c e a n o s , e a p r e n d e r : u ma me d i d a d e h a r mo n i a .
B IB LIOGRAFIA
A LB U Q U E R Q U E , L u s , I ntr oduo Hi stri a dos
Des cobri men tos, M e m M a r t i n s , P u b l i c a e s
E u r o p a - A m r i c a , 1 9 8 9 ;
Dvi das e Cer t e z as n a Hi stri a dos Descobrimen tos
Por t ugueses, v o l s . I e I I , L i s b o a , E d i e s Ve g a ,
1 9 9 1 ;
Di ci on ri o da Hi stri a dos De s cobr i men tos, v o l s .
e I I , L i s b o a , E d i t o r i a l Ca mi n h o , 1 9 9 4 .

G U A S , N eve s , R o t e iro da Primei ra Viagem d e Vasco


da Gama ( a p r e s e n t a o e n o t a s) , M e m M a r t i n s ,
P u b l i c a e s E u r o p a - A m r i c a , 1 9 8 7 .
R LD R I N , B u z z , e MCCO N N E L L , M . , Men fr om E a r th, N ova
I o r q u e , B a n t a m B o o k s , 1 9 8 9 .
B O H M , D a vi d , e H I l E Y, B a s i l , The Un di vi ded Universe,
Lo n d r e s , R o u t l e d g e , 1 9 9 3 .
BO YN E , Wa l t e r , J . , Th e Smi t hsoni an B o o k o f F1 i ght ,
Was h i n g t o n D . C. , S mi t h s o n i a n B o o k s , 1 9 8 7 .
CA LM O N , P e d r o , Hi stri a d o Br asil, 2 e d . , vo l s . 2 , 3
e 5 , R i o d e J a n e i r o , J o s O l ymp i o E d i t o r e s , 1 9 6 3 .
CA RVAL HO RO D R I G U E S , F . , A s Novas Te cnol ogi as, o
Fu tur o dos Impr i os e os Qu atr o Cavol ei r os do
Apo cali pse, M e m M a r t i n s , P u b l i c a e s E u r o p a
- R m r i c a , 1 9 9 4 ;
A N o va A l i a n a , i n R evis t a Fut ur o, R n o I V,
n ? 3 2 ( d u p l o) , L i sb o a , 1 9 9 0 , p p . 2 7 - 4 2 .
CARVAL HO R O D R I G U E S , F . , e R A M O S , L . , On t em, U m Anjo
Di sse - me , 2? e d . , M e m M a r t i n s , P u b l i c a e s
E u r o p a - A m r i c a , 1 9 9 5 .
C O R D E I R O , P a d r e A n t n i o , Senhor a d a L apa - O
L or et o L usi t ano, L a p a , R e a l C a p e l l a d e N o ss a
S e n h o r a d a La p a , 1 7 1 8 .
Fer n a n do Pessoa Multimdia (CD - R o m) , C a c m,
T e x t o E d i t o r a , 1 9 9 7 .
FE YNM A N , R i c h a r d P . , L E I G H TO N , R o b e r t B . , e S A N D S ,
M . , Th e Feyn mo n L e ctur es on Physi cs, 6 ? e d . , vo l .
I , c a p . I , R e a d i n g , M a ss . , A d d i s o n - Wesl ey, 1 9 7 7 .
F R A S E R , J . T . , O f Time, Possi on ond Knowl e dg e ,
2 ? e d . , P r i n c e t o n , N . J . , P r i n c e t o n U n i ve r s i ty
P r e s s , 1 9 9 0 .
0 , 9 5 7 X 1 0 - ' O M A 1 0 5 , 3

- U M A M E D I D A D E H A R M O N I A
GONALVES D A COST A , M . , Hi s tri a do Sant uri o do
L ap a , 2 e d . , La me g o , Voz de La me g o , 1 9 8 3 .
K U B L E R , G e o r g e , The Shape o f Time , N ew H ave n ,
V a l e U n i ve r s i ty P r e s s , 1 9 6 2 .
LHI A D E F R E I T A S , Mi to l usi s mo s , L i s b o a , P ( R
P e r s p e c ti va ( R e a l i d a d e s , 1 9 8 7 .
5 1 5 Le I i eu du mi r oir , P a r i s , E d i e s A l b i n M i c h e l ,
1 9 9 3 .
Mi tos e Fi gur as L endri as d e Li sb o a , H u g i n
E d i t o r e s , 1 9 9 7 .
MA H L E R , G u s t a v, Ser mo d e San to An tni o a o s
Pei xes, t e r c e i r o a n d a me n to - S e g u n d a S i n f o n i a
(Res s urr e i o), i n fai x a 2 , CD 2 , L o n d r e s , D E C A ,
O r q u e s t r a F i l a r m n i c a d e Vi e n a , C o r o d o p e r a d e
Vi e n a ; I l e a n a C o t r u b a s , C h r i s t a L u d wi g ; M a es t r o :
Z u b i n M e t h a ; g r a va o d e 1 9 7 1 , E d i e s D E C A ,
1 9 9 4 .
MA LT f Z , J o s A d e l i n o , D a rai z d o mai s al m, P o e ma :
Ao ma r d e mo s q u e m s o mo s , Li s b o a , e d i o d o
a u t o r , 1 9 9 1 .
ME N E Z E S , S l vi o P r i e t o , Evol uo - Po e mos, L i s b o a ,
n o p r e l o , R o ma E di to r e s , 1 9 9 8 .
O P P E N H E I IHR , R o b e r t , O n t i mo e o c o mu m , i n
Como Viver Ama n h - E n co n tr os I nt er naci on ai s de
Gen ebr a (1 3), M e m M a r t i n s , P u b l i c a e s E u r o p a
- A m r i c a , 1 9 6 6 .
P E A T , F . D a vi d , I n fi ni te Po t e n ti al , R e a d i n g , M a s s ,
A d d i s o n - We s l e y, 1 9 9 7 .
PE I XOTO , J o s P . , O Ciclo d a

gu a e m Escal a Gl ob al ,
2 e d . , L i s b o a , C o mi s s o N a c i o n a l do A mb i e n t e ,
1 9 7 9 ;
A Radi ao Sol ar e o Ambi ent e, L i s b o a , C o mi ss o
N a c i o n a l d o A mb i e n t e , 1 9 8 1 .
P E I XOTO , J o s P . , e O O R T , A b r a h a m H . , Physi cs o f
Climat e , N ovo I o r q u e , A me r i c a n I n st i t u t e o f
P h ys i c s , 1 9 9 2 .
P E R E I R A CA R D O S O , A . , Navegaes dos Ch i neses,
L i s b o a , A c a d e mi a de M a r i n h a , 1 9 9 6 .
P E SS O A , F e r n a n d o , O b r a Po ti ca d e Fern a n do
Pes s oa, M e m M a r t i n s , P u b l i c a e s E u r o p a
A m r i c a , 1 9 8 9 .
P I NT O , F e r n o M e n d e s , Per e gri n ao , v o l s . I e I I ,
M e m M a r t i n s , P u b l i c a e s E u r o p a - A m r i c a ,
1 9 8 3 .
P I O X I I , Al o cu o ao VII Co ngr esso d a Feder ao
In t er naci onal de Astr on ut i ca, R o ma , Osser vator e
R o ma n o , 2 2 de S e t e mb r o de 1 9 5 6 .
P O E , E d g a r A l l a n , Co mpl ete Po e ms , N ova I o r q u e ,
G r a me r cy B o o k s , 1 9 9 2 .
PO RTMA N N , A d o l f , A b i o l o g i a e a c o n d u t a d a n o ssa
vi d a , i n Co mo Viver Ama n h - E nco n tr os
In ter n aci on ai s de Ge ne br a (1 03), M e m M a r t i n s ,
P u b l i c a e s E u r o p a - A m r i c a , 1 9 6 6 .
RI B E I R O , A q u i l i n o , Uma L uz ao l o n ge , L i sb o a ,
B e r t r a n d E d i t o r a , 1 9 8 5 ;
Ar cas E ncoi r adas, c a p t u l o s I e XI I , 5 ? e d . ,
L i s b o a , B e r t r a n d E d i t o r a , 1 9 9 5 .
RO D R I G U E S , A m r i c o , I ns t ant e E xact o - Po e mas ,
C o i mb r a , A Ma r A r t e , 1 9 9 7 .
S A R A M A G O , J o s , O s P o e mas Possvei s, 3 e d . ,
L i s b o a , E d i t o r i a l Ca mi n h o , 1 9 8 5 .
V I E I R A , P a d r e A n t n i o , S e r m o d e S a n t o A n t n i o
a o s P e i x e s , i n Ser mes (6 1 ) , M e m M a r t i n s ,
P u b l i c a e s E u r o p a - A m r i c a , 1 9 8 6 .
1 6 3
/
O C E A N O P O R M E M O R I A
J O S - A U G U S T O F R A N A
Oc e a n o , d e o s ma r i n h o , fi l h o d e Ceo e d e Ves t a ,
p a i dos r i o s e dos f o n t e s . D e s p o s o u Tethys , d a q u a l
teve mu i t o s f i l h o s .
Mr . CH O MPR I , Di ci on rio Abbrevi odo da Fbul a pora
In tellignci a dos Poe tas, dos Pai nei s e das Esttuas,
L i sb o a , M D CCL XXXIX
i r e mo s i d e n ti fi c a o mi t o l g i c o , a o
q u e o c u p o r d i vi n d a d e e o c o mo s e
c h a mava , me l h o r , o m e Ves t a ; e d e p o i s
a o s f i l h o s q u e h o uv e r a m o O c e a n o e m
q u e s t o e s u o me i o - i r m . A n t e s d o
ge n e a l o g i a c o mp l e x o , d e e n t r e G r c i a e R o ma d o s
A n t i g o s , o l g a t e r e i a d i z e r p o r o me e x p l i c a r , o u a
mi m p r p r i o , p o r q u e me e n c o n tr o a f o l a r d e
o c e a n o s s e m s a b e r n a d a r , c o mo n o e r a v e r g o n h a
n e n h u ma , n o mi n h a g e r a o a i n d a d e I R e p b l i c o .
N o ve r d a d e , c e d o v i o ma r , f o i e m C a s c a i s o u
t e r s i d o n o N a z a r , o c e a n o q u e e u a i n d a n o
s ab i a s e r , c o m t o n t o g u o . E p o r a a n d e i , e m
p r a i a s d e V e r o , v e n d o p a s s a r b o r c o s , o u r e ma n d o
e m a l g u n s , mo s a q u m d o b o r r o , q u e fo i , p o r
si n a l , o d o M o n d e g o ; o u e mb o r c a n d o e m
c a c i l h e i r o s n u m ma r q u e e r a s d e P a l h a . B o r c o s
me s mo , v a p o r e s o u p a q u e t e s , c o mo a i n d a s e
d i z i a , v i a - o s 0 0 l a r g o , o u a t r a c a d o s p o r o
d e s p e d i d o s o u b o as - vi n d a s d e p r i mo s d e

fr i c a ,
e m u i t o e m a n n c i o s n o No tci as, c o m g r a vu r a s
so l i c i t a n t e s e r e p e t i d o s , ma i s s mb o l o s q u e
i ma g e n s , e q u e a p e n a s d i z i a m p a r t i r e m n o d i a
to n t o s p o r o o c a r r e i r o , o u c a r r e i r a s , q u e mu i t o s
e r a m e n t o d e L i s b o a p o r o v a r i a d s s i mo s p o r t o s .
H avi a , n a t u r a l me n t e , o H i s t r i a d e P o r t u g a l
a p r e n d i d o , c o m n a u s e c a r ave l a s , e , me l h o r , o
c i n e ma a n i ma n d o i ma g e n s e a v e n t u r a s , a mo r e s
e b a t a l h a s , ma i s d e p i r a t a s q u e d e a r ma d o s r e a i s .
D u r a n t e mu i t o s a n o s l e mb r o - me d e c e n a s t a i s , d o
C a p i t o B l o o d - o u d o s p e s c a d o r e s d o N a z a r , q u e
fo i , a i n d a a ss i m, o q u e ti v e mo s d e me l h o r e m
ma r , n o s l i mi t es d e u ma e c o n o mi a d e p r o d u o .
S ma i s t a r d e c r u z e i o s c o r r e n t e s d e s s e ma r ,
p e r d e n d o o s t e r r a s d e vi s t o e a o u t r o s a p a r t a n d o ,
n o c o s t a d o

fr i c a e e m i l h a s 00 l a r g o ,
a dj a c e n t e s u ma s , ma i s s o z i n h o s o u t r o s , p o r
a l t u r a s d o e q u a d o r . F u i o t o n t a s g u a s e m d i a s e
d i a s d e n ave g a o , q u a n d o se l evava u ma d z i a
d e l e s a t A n g o l a , e p e l o r e s t i n g o d e L u a n d a
mu i t o s v e z e s me d e i t e i o l h a n d o o n d a s a i n d a
ma i o r e s , d e u m ma r q u e n o p a r e c i a o me s mo ,
mo s c o n t i n u ava o s e r o A t l n t i c o , o c e a n o d o
mi n h a i n f n c i a .
E o me s mo e l e f o i , e m v i a g e n s d e n o r t e o s u l ,
q u e r n o s f i a r d e s d o N o r u e g a , q u e r n o M a n c h o ,
q u e r n o p r p r i o M e d i t e r r n e o , c o m s u a s
s u b d i v i s e s i t l i c o s o u g r e g o s - p o r o n d e o
p r p r i o O k e a n o s n a s c e u . A , p o r v i a d o g a r g a n ta
d e H r c u l e s ( q u e d o s me s mo s f a m l i a s e r a ) , o ma r
teve n o me p a r t i c u l a r , d e e n t r e t e r r a s d e d o i s
c o n t i n e n t e s , p e r d e n d o o s ma r s q u e o g r a n d e
A t l n t i c o t e m e e u s e mp r e vi . O O c e a n o t e r
e n t o n a s c i d o s e m e l o s , e s a o l a r g o o s
d e s e n c a d e o u s o b o s i n fl u n c i a s d e o u t r a e c e r t o
p a r e n t e s u o , o Lu a . O M e d i t e r r n e o , c r u z e i - o d e
b a r c o o u b o r c o s v r i o s ve z e s , m a s j n o a s s i m
o ma r l a r g o d o O c e a n o , q u a n d o q u i s c o n h e c e r o
o u t r o l o d o d o t e r r a , al go de n u e vo par a mi r ar ,
p o r a s s i m a t r a s a d a m e n t e d i z e r . A f o r a m avi e s
q u e me l eva r a m, p o r o i l h a s q u e n e m e n t r e e l o s
me d e i x a r a m e s p a o d e v a p o r o u ve l a , a n t e s c o m
s a l t o s d e p u l g a c o n t r a o n a t u r e z a d o s c o i s a s .
1 6 8
E e s c u s a d o s e r d i z e r q u e p a r a a s A m r i c a s f o i o
me smo . Q u e fos s e a N ova I n g l a t e r r a o u o g o l fo d o
M x i c o , o u o s a r e i a s d o B a a d e T o d o s - o s - S a n t o s
o u a s ma i s vi s t o s a s d e Co p a c a b a n a , s e mp r e l
ti ve d e c h e g a r p e l o s a r e s , r e s t a n d o - me p e q u e n a s
v o l t a s d e c a b o t a g e m p a r a p o d e r ve r a t e r r a a
p a r t i r d o ma r , c o mo d eve s e r . A s s i m vi o e n t r a d a
d e N ovo I o r q u e , c o m a s t o r r e s d e M a n h a t ta n , o u
d o R i o , e m s e u s d o c e s mo n t e s , c o mo vi e s t a o u
a q u e l a i l h a d o ma r E g e u n a s c e r d o mi l a g r e d a
g u o q u e s e r ve t a mb m a s d o c a s d e R o t e r d o o u
L i s b o a - me s mo v i n d o d e C a c i l h a s , e n o s e n d o
ma r o ma r q u e s e a tr a ve s s o .
A s t e r r a s n a s c e m d o s mo r e s , c o mo s e mp r e
g e o g r a fi c a me n t e a c o n t e c e u , ma s s e m e l a s q u e
o ma r ma r , i me n s i d a d e p e r d i d a s o b a s e s t r e l a s ,
n a s c h a p as d o s o l , o u n o s va l e s f u n d o s d a s v a g a s .
T e mo s t r s q u a r t o s d e l e n o s u p e r fc i e d o g l o b o ,
p o r q u e h av e mo s n s d e o evi t a r , vo g a n d o p o r
c i ma , c o mo s e n o e x i s t i s s e e s t a p a r t e e n o r me
e ma t r i c i a l d e n s p r p r i o s , s e m o q u a l n e m n s
n e m a t e r r a q u e p i s a mo s e x i s t i r i a o u t e r i a
s e n t i d o ? A p r e s s a q u e o avi o s a t i s f a z
c o nve n c i o n a l e s e mp r e r e l at i vo : d e q u a l q u e r mo d o
t e m u m l i mi t e fi x o , q u e o n d e o t e mp o g a n h o s e
t o r n a r i a n e g a t i v o , com u m a n t es d e s er que o
f o s s e . . . A ve l o c i d a d e l i mi t e d o s e s t r a d as d o
t e r r a , o u o d o s t c n i c a s d e v o a r ma i s r p i d o
q u e o s o m, c o m a t a l b a r r e i r a q u e f o i p o s s ve l
r o mp e r , a j a c t o , t e m d e s e r c o n t a d o p a r a t r s ,
p o r n o p o d e r s - l o p a r o d i a n t e , e m c o n c o r r n c i a
c o m a p r p r i a ve l o c i d a d e d o l u z . O b o m s e n s o
a p l i c a d o l ev a r a r e d u z i r a s p o s s i b i l i d a d e s , e m
t e r mo s fs i c o s d e c o mb u s tv e l o u d u r a b i l i d a d e d o s
ma t e r i a i s , a n t e s q u e u n s d e s a p a r e a m e o u tr o s
s e d e s fa a m; e e n t o , a n t e s q u e a l g u ma t e o r i a
d e c a t st r o f e n o s a t i nj a , n u m, p o r a s s i m d i z e r ,
i n fo r ma l i s mo t e mp o r a l , r e t o me mo s o t e mp o d e
r e s p i r a r p a r a a s p u l s a e s n e c e s s r i a s p o r
mi n u t o . E , s e m f u s o s h o r r i o s q u e b i o l o g i c a me n t e
c r i a m d o e n a s ma c a c a s , u s e mo s o s q u e ,
l e n t a me n t e , e m p a c a t a s mu d a n as d e l o n g i t u d e ,
s e c o n t a m - e , s e m avi e s q u e a c e l e r a m a s
s i t u a e s d e q u e m s e d e s l o c o , u s e mo s a s
d i st n c i a s p e l o q u e e l o s s o , n o c o n s i d e r a o
i n t e i r a d o g l o b o , r e l a ti va me n t e s u o c o mp o s i o
u t i l i t r i o e m q u e o s o c e a n o s s o b e r a n a me n te
c o n t a m . . .
O ma r n o t e m g o s t o q u a n d o s e c h e g a p e l o a r
a q u a l q u e r p o n t o d a t e r r a , p a s s a n d o p o r c i ma
d e l e , a b s t r a c t a me n t e : v - l o d e p o i s ,
s u b i t a me n t e , c o mo s t i o c o n c r e t o d i a n t e d e n s ,
c o mo s e a l i t i ves s e n a s c i d o , e m p a i s a g e m
d o mi n a d a , p e r d e o s e n t i d o q u e n e c e s s a r i a me n t e
l h e c a b e n o c o nj u n t o vas t o d a s c o i s a s d o mu n d o .
P o r o e l e t e r g o s t o , h q u e s u l c - l o , ve n d o - o
f i c a r , d o c a s t e l o d a p o p a , e m e s t e i r a d e e s p u mo .
D i s s o me r e c o r d o , l e n t a me n t e , q u a n d o o s
t e mp o s d a n ave g a o s e p a ss a va m a i n d a , e m

fr i c a s o u i l h a s q u e d e s c o b r i n o h o r i z o n t e , c o mo
os p r i me i r o s n a v e g a n t e s a s p o d e r i a m t e r
d e s c o b e r t o , o u i nve n ta d o , e n t r e b r u ma s d o
r e a l i d a d e i ma g i n r i o . . . A s v e z e s q u e l v o l te i , a l i
o u a l g u r e s n a s p a r a g e n s , d e avi o , n o c o n t a m.
A s p a r a g e n s d e q u e f a l o s o a t l n t i c a s , t o d a s
d o me s mo o c e a n o q u e o s e nvo l ve o u r e c o r t a . O s
o u tr o s d o i s q u e a g e o g r a f i a n o me i o , n a c h a ma d a
h i d r o s fe r a , c o mo v e r d a d e i r o s o c e a n o s , s o o

n d i c o e o P a c fi c o , o p r i me i r o d i s c u t ve l , c o mo
ma r d a s

n d i a s p o r q u e t a mb m t e m s i d o
d e s i g n a d o , o s e g u n d o , o ma i s vas t o d e t o d o s ,
d o b r o d o A t l n t i c o o u q u a s e tr i p l o s e s e l h e
a d i c i o n a r o d i t o

n d i c o , e nvo l ve n d o e n t o o p a r t e
d o g l o b o q u e v a i d a A m r i c o

fr i c a , n o c o r r e r d o
So l . I s t o n o s o ma i s d o q u e p r e c i s e s
g e o g r fi c a s , d e c o mp n d i o q u e d n o me s s
c o i s a s e a o s o c e a n o s , me s mo q u e o a u t o r o s
d e s c o n h e a . O

n d i c o , c o m c e r t e z a , f a l t a d e
vi a g e m d e c i r c u nval a o d o

f r i c a q u e t i ve s s e
p o d i d o f a z e r , p a s s a n d o p o r o n d e B a r t o l o me u D i a s
p a s s o u e e n t r a n d o p e l o S u e z , o u d e svi a n d o p o r o a

n d i a d e Va s c o d a G a mo , q u i n h e n t o s a n o s d e p o i s .
M a s s e r i a p r e c i s o u m p i l o t o ma l a b a r e o s a mo r i m
e s p e r a - e n t r e u m q u a d r o d e M a l h o a e u m q u a d r o
d e Sa l g a d o , q u e b e m c o n h e o e me b a st a m . . .
E t a mb m Os L usadas e , ma i s d o q u e e l e s , o s
n u fr a g o s q u e f o r a m fi c a n d o p e l o c o mi n h o , d e
n a u e m n a u , c o m o s S e p l v e d a s p o r r efe r n c i a
tr g i c o - ma r t i mo q u e e q u i l i b r o o d o mo g n o
p o e ma , d e o u t r o h e r o s mo e x e mp l a r e h i s t r i c o :
h i s t r i a s o p o st o s h i s t r i a , c o mo s e a me s ma
c o i s a n o f o s s e m , q u e n e c e s s a r i a me n t e s o , ma i s
per t o o u ma i s l o n g e d o s o l h o s e d o c o r p o .
E d a r e a l i d a d e .
N o fo i m e u o c o r p o , p o r e s s a s b a n d a s n e m,
d e avi o , j a ma i s s e r i a ; p o r o c a i r n o s s t i o s , c o mo
to d a a g e n t e c a i , i d a e m n e g c i o s , n o m e
co nv m . O m a r o u t r o , c o m o v e n h o d i z e n d o , e
de b a r c o - n a u , ve l e i r o o u p a q u et e d a s

n d i o s d e
a n ti g a me n t e . O P a c fi c o s i m, mo s t a mb m, p o r
d u a s vez e s , d e u m l o d o e d e o u t r o d o s s u a s
g u a s , n o t i ve g os t o d e vi a g e m. U m c o nvi t e
o A c a p u l c o , p o r e s t a r n o M x i c o , a l i me l ev o u
tol a me n t e , s e m v a l e r a p e n o , n e m me t e r
l e mb r a d o d e r e c u s a r p o l i d a me n t e . R l i e stava p e l o
pr i me i r o v e z o P a c f i c o d e t o d o s o s a me r i c a n o s
e m vi a g e m d e n p c i a s , n a g e r a o s e g u i n t e d o s
c a t a r a t a s d o N i g a r a , o u p o r t e r e m g a n h o n a
l o t a r i a - h o r r ve i s g e n t e s d e a n t e s v e r o u n o ve r
n a t e l evi s o , e m s r i e s p o l i c i a i s . . .

s a z u l e
c h a t o o o c e a n o , n a c i r c u n s t n c i a . R vez s e g u i n t e
se r i a t o p a r a o c i d e n t e s e d a l i t i ves s e p a r t i d o
q u e a t e r r e i e m p l e n o O r i e n t e , n a s i l h a s d o J a p o ,
d e p o i s d e t e r v o a d o R s s i a s e C h i n a s , a v e r a
t er r a e n t r e n uv e n s c o mo n u ma c a r t a g e o g r f i c a ,
e m r i o s e d e s e r t o s s e m f i m. O ma r q u e v i n o
J a p o , o u d o J a p o , a n d o u d e v o l t a c o m a p r p r i a
p a i s a g e m, d e s t i o s , t e mp l o s e j a r d i n s , e s d e
n e s g a s d a g u a me l e mb r o , n o s c e r i mo n i a i s q u e
o v e r a s s u me e m c a d a s t i o , me s mo a o l h o s
o c i d e n t a i s q u e n o p o d e m s e r o s d e Ve n c e s l a u
d e M o r a i s d e h e x a c t a me n t e c e m a n o s . E r a o
P a c fi c o , p o r m, q u e p r ovave l me n t e n o vo l t a r e i
7
O C E A N O , P O R M E M O R I A
a ve r s e q u e r d e ferry- b o a t e n tr e H o n g - K o n g
e M a c a u , e x - a mb o s o u q u a s e , c o l o n i a l me n t e
c o n s i d e r a d o s , e q u e n u n c a p r a t i q u e i o u , n a
ve r d a d e , q u i s p r a t i c a r , e m n o ns e nse o u
o p o r t u n i s mo .
O s o u tr o s d o i s o c e a n o s , q u e n o p a r e c e m
e x a c t a me n t e s - l o , u m p o r s e r , 0 0 n o rt e , ma r
c o n t i n e n t a l e o u t r o , 0 0 s u l , j u n o d o s t r s
ma i s e x a c t o s o c e a n o s , s e m l i mi t e s d e fi n i d o s n o s
s e u s g e l o s , n o c r e i o t e r s a b e d o r i a p a r o f a l a r , o u
s p o r l e mb r a n a d e n a r r a e s c a t a s t r f i c o s . O u
d e N a n o o k , n as i ma g e n s p u r ssi mo s d e F l a h er t y.
, d e a l g u m mo d o , u m d os r ar os st i o s d o
mu n d o em que n i n g u m s e a t r eve a f a l a r d e
p o l u i o . O u a l i r p o r o o b s e rv a r , s ej a q u a l for
o o r g a n i s mo i n t e r e ss v e l , d e b em p a g o s
e s p e c i a l i s t a s i n t e r n a c i o n a i s .
D e o c e a n o p a r a o c e a n o , a s s i m s e p o d e d a r a
vo l t a a o g l o b o , q u e e l e s o u u m s q u e o s r e n a ,
r o d e i a / o mu n d o u n i ve r s a l e o t e m c e r c a d o :
C a m e s f a l ava d i r e c t a me n t e a o P a d r e O c e a n o ,
q u e e l e b e m c o n h e c e u n a s s u a s t r s p a r t e s ,
b a n h a n d o t e r r a s d e s u a g l r i a e p e r d i o , o u
d e s u a e s p e r a n a d e s e s p e r a d a .
N o s t i o a q u i d o n d e e s c r evo vej o , p e l o Tej o e m
f o r o , o ma r o c e a n o e m q u e d e s a g u a : es t e o me u
o c e a n o , q u e p r a t i c o , p e l o me n o s c o m o o l h a r , h
mu i t os a n o s e d e l e t i r o u ma e x p e r i n c i a d e o l h o s
e d e a l ma - l a va n d o - o s , a e l e s e a e l a , n a q u e l a s
g u a s t o d a s q u e v i r a m o n d a s c o s t a e
i n c a n s a ve l me n t e a b a n h a m, c o r r o e n d o - a c o m
d o u r a s q u e j u l g a mo s e t e r n a s , n o s s a me d i d a
d e h o me n s s o b r e o t e r r a . E s o b r e o ma r .
Vej o a s s i m o o c e a n o e , d a q u i , o R t l n t i c o ,
d e r i va d o d e A t l n t i d a , p o r r a z e s d e u ma h i s t r i a
d e a n t e s d o h i s t r i a e t o i n c e r t a c o mo e l a .
R h i s t r i a d e A t l n t i d a v e m d e P l a t o , p o r
C r t i a s , c o mo s e s o b e , d e d i l o g o e m d i l o g o ,
a c r e d i t a n d o o s e n h o r i o d e P o s e i d o n o u N e p t u n o ,
e d o s s e u s d e z f i l h o s h av i d o s d e e l i t o , d o ma
mo r ta l ; e n t r e e l e s , o ma i s v e l h o fo i At l a s , ma s
1 6 9
1 7 0
s a b e - s e o n o me d o s o u tr o s n ove q u e f o r a m
fi l h a n d o n e st a vas t a i l h a q u e e n t r e a E u r o p a e a

fr i c a , e t e r r a s i g n o t a s d o o u t r o l a d o d o o c e a n o ,
o c u p ava e n o r me e s p a o g e o g r f i c o e e n o r me
p o d e r ti n h a , c o m te n d n c i a e x p a n s i o n i s t a q u e
A t e n a s i mp e d i u , a r ma n d o - s e e m g u e r r a d e d e f e s o
d o O r i e n t e p r x i mo , a s s i m a me a a d o . F o i i s s o
n ove mi l a n o s a n t e s d e P l a t o , o n z e mi l e
q u i n h e n t o s d e a g o r a , e t u d o a c a b o u n u ma
i n e s p e r a d a c a t s t r o f e n a t u r a l , s e n o
s o b r e n a t u r a l , q u e a fu n d o u o i l h a i me n s a n u m ma r
d e l o d o q u e p o r mu i t o t e mp o p e r d u r o u , a t q u e
me l h o r e s g u a s o e n c h e r a m - e f o i o o c e a n o
A t l n t i c o , c o m s u a s i l h a s e a r q u i p l a g o s
e me r g e n te s d a A t l n t i d a . S a c e r d o t es e g p c i o s
t i n h a m c o n t a d o a h i s t r i a d a g r a n d e i l h a a S l o n ,
q u e a e s c r eve u , e d e t a i s ma n u s c r i t o s Cr t i a s d
c o n t a 00 me s t r e . R e c u a n d o n o t e mp o , p a r a o s
p o r me n o r e s q u e c o n h e c e , o d i s c p u l o
i n t e r r o mp e u , p o r m, o h i s t r i a d e A t l n t i d a n o
d i l o g o i n c o mp l e t o o u , s e c o mp l e t o , p e r d i d o n a
p a r t e fi n a l - q u e , s e u m d i a a p a r e c e r , t o t a l
n o tc i a d a r d e s t a t o ve l h a c i vi l i z a o ,
r i q u s s i ma e s b i a . M a s q u e ta mb m , d e g r a d a n d o
a s u a o r i g e m d i vi n a , p a s s o u a d e s ej a r ma i s e ma i s
r i q u e z a s , e o c o me t e r i n d e c n c i a s ( c o mo s e
d i r e m g r e g o ? ) - q u e u m c o n c l i o d e d e us e s , s o b
a s o b e r a n a p r e s i d n c i a d e Z e u s o u J p i t e r ,
r e s o l veu a n a l i s a r e c a s ti g a r p o r j u s t i c e i r a v i a
m o r a l i z a d o r a . E a s e i n t e r r o mp e o h i st r i a ,
p o d e n d o s u p o r - s e q u e o a b a l o d o t e rr a e o s
c o nv u l s e s vu l c n i c o s c o m o a f u n d a me n t o d a
A t l n ti d a , f o i r e s u l t a d o f i n a l d a d e l i b e r a o , p o i s
d i f c i l s e n o i mp o s s v e l s e r i a s u p o r q u e t a l
a c o n t e c e s s e p a r a a l m o u f o r a d o vo n t a d e d o s
d e u s e s. S u s p e n s o a h i s t r i a , o u t e r mi n a d a e l o
c o m o f i m d a i l h a ma r a vi l h o s o , r e s t o - n o s a
n o t c i a d o s s u a s ma r a vi l h a s - t e mp l o s e p a l c i o s ,
p o r t o s e c a n a i s ( u m d e 1 8 0 0 q U i l me t r o s ) ,
e s t r a d a s e mu r a l h a s , j a r d i n s e e s t d i o s . . .
M a i s d e u m mi l h o d e h o me n s d e g u e r r a e 2 4 0 mi l
cava l o s , e 1 2 0 0 n av i o s , a s s e g u r a va m o p o d e r d e
A t l n t i d a - q u e e r g u e r a u m t e mp l o a P o s e i d o n
c i n t a d o d e o u r o , q u e a b u n d av a , c o m p r a t o e
e s t a n h o e t o d o s o s me t a i s n o b r e s q u e n o s e u s o l o
e x i s t i a m, e n t r e f l o r e s t a s e p l a n u r a s f r t e i s .
A l e g or i a fi l o s f i c o e p o l t i c o , o d e s c r i o d e
P l a t o teve c u r s o e f o i a u to r i d a d e h i st r i c a ,
to ma d a l e t r a p o r mu i t o s , e n q u a n to o u t r o s
f o r a m p r o c u r a n d o , p o r v i a g e o l g i c a e
o c e a n o g r fi c a , e e t n o g r f i c o a t , e l e m e n t o s d e
i d e n t i fi c a o , d e va r i a d s s i mo s r e s u l t a d o s q u a n to
l o c a l i z a o d o i l h a mi r fi c a e a i n d a a q u i e a l i
s u b s i s t e n t e e m p a rt e s i n s u s p e i t a s . Co mo , p o r
e x e mp l o , n o R i b a tej o p o r t u g u s , p e l o s s ti o s d e
M u g e ! D e q u a l q u e r mo d o , o t e r r a mo t o d e Li s b o a
d e 1 7 5 5 j f o i c o n s i d e r a d o , p e l o s e u ma i s
a b a l i z a d o h i s t o r i a d o r , c o mo l t i mo e t ar d i o
e f e i t o d o s u b l ev a o d e t e r r a s e g u a s q u e
d es tr u i u o A t l n ti d a . E s s a s u p o s i o s i t u a - a c o m
r e l at i va p r e c i s o , n o f o s s a A t l n ti c a , ma s n o
d e i x o d e p e r mi t i r a c h a r q u e a i l h a s e p r o l o n g o u
p e l o c o n t i n e n t e a fr i c a n o , n a r e a d o s A t l a s
b e r b e r e s , o n d e o A t l a s f i l h o d e P o s e i d o n t e r i a
h a b i t a d o , d o n d e o n o me d o s mo n t a n h a s d o L b i a ,
q u e p o r t r a d i o s e g e r o u j n o s t e x t o s d e
H e r d o t o . A r a z o d o s A tl a s o r a z o d a A t l n t i d a
- e o o c e a n o A t l n t i c o d e l a s ve m , s ej a q u a l for
e s s a r a z o .
P o r mi m fi x o - me , p a r a a l m d e t o d a s e
n u me r o s o s c a r t a s i ma g i n r i a s , c o m p r e c i s e s
ma n a c a s , q u e d o i l h a s e f o r a m fa z e n d o , fi x o - me
n o fi l me d e P a b s t q u e v r i a s v e z e s p r o c u r e i v e r e
vi e q u e me l ev o u l e i t u r a d e P i e r r e B e n o i t ,
h i s t r i a d o c a p i t o q u e r a p t a d o n a s m o n t a n h a s
e l eva d o p r e s e n a d a b e l a e s o l i t r i o r a i n h a
A n t i n e i a , q u e s e c h a mo u B r i g i t t e H e l m, n o me i o
d o s s e u s t e s o u r o s e d a s s u a s d e d i c a e s
a p a i x o n a d o s . A s s i m t e r o a c o n t e c i d o o s c o i s a s ,
j e m a n o s 2 0 e 3 0 d a n o s s o i d a d e , e l fi c o u ,
s e m e s p e r a n a s i mp o s s ve i s , u ma r e a l i d a d e
m g i c a q u e p e r d u r a . E n o v e r d a d e q u e
h o uve t a mb m, p o r e s s a a l t u r a , u m a r q u i t e c to
p o r t u g u s , e t e s o fo , que r e c o n st i t u i u , p o r
i n s p i r a o a r t dca, a a r q u i t e c t u r a d a g r a n d e
c a p i t a l d a i l h a , c o mo n u n c a Li s b o a p o d e r i a t e r ? . .
N o r e s t a d vi d a d e h i st r i a o u d e e t i mo l o g i a
q u e o n o me A t l n t i c o v e m d a i l h a p r e ss u p o s t a ,
h o me n a g e m d e f i n i t i va a o mi t o p l a t n i c o - u m d o s
mu i to s q u e o fi l s o f o a t e n i e n s e n o s l e g o u ,
p a r a n o s s a i d e n t i f i c a o o c i d e n t a l . E s e
P o s e i d o n , d e u s d o s ma r e s , foi o p r i me i r o s e n h o r
h i s t r i c o d a A t l n t i d a , e e r a f i l h o d e S a t u r n o ,
O c e a n o e r a s e u t i o , p o r s e r , c o mo s e u p a i ,
f i l h o d o c u . E m f a m l i a fi c o u , p o i s , o c a s o
d e A t l n t i d a . S e n o vej a mo s , e m a p e l o
g e n e a l g i c o .
S a b e n d o n s O c e a n o fi l h o d o c u ( o u

r a n o)
e d e Ve s t a ( o u H s t i a ) q u e o F o g o , e c a s a d o
c o m T t i s , a

g u a , e ma i s s a b e n d o q u e e s t a e r a
fi l h a t a mb m d o c u e d a T e r r a ( ou R e i a ) ,
t o ma n d o a l i s c u i d a d o c o m o s e n g a n o s d a
o r t o g r a f i a a c t u a l e o fi c i a l q u e i mp e d e m d e
e s c r eve r , e m p o r tu g u s , Te thys , o q u e s uj e i t a a
c o n fu s o c o m o u t r a T t i s q u e s e e s c r e ve r i a T h e t i s
e s u a n o r a e m e d e A q u i l e s , e me i a - i r m d a s
N e r e i d a s , p o r s e r e m f i l h a s d e N e r e u , s e u p a i ,
d e u ma s e d e o u t r a s .
O r a , s a b e n d o t u d o i s s o , d e s d e o p r i n c p i o
c o n c l u mo s q u e O c e a n o e r a me i o - i r m o d a
mu l h e r , m e d e s e u s fi l h o s o u fi l h a s , a s
O c e n i d a s - q u e c o m a s N e r e i d a s s e c o n fu n d e m,
s u a s s o b r i n h a s d e d i c a d a s me s ma g u a .
A m i t o l o g i a as d i st i n g u i r , n o e u , n e s t e c a s o
e s e m a b o n a e s l i t e r r i a s q u e c o n h e a
ou p r o c u r e .
M a s O c e a n o e T t i s ( a p r i me i r a) t i n h a m p o r p a i
c o mu m o c u , a u m c a b e n d o o F o g o p o r m e e a
o u t r a a T e r r a , R e i a o u Ci b e l e - o q u e a faz i r m
d e S a t u r n o , o Te mp o , e d o s T i t s , u m d o s q u a i s ,
J a p e t o , f o i p a i d e A t l a s o u A t l a n t e , s e s e p e r mi t e
a c o n fu s o o u a i d e n t i fi c a o g e n e a l g i c a .
N a v e r d a d e , o A t l a n t e t e r s i d o c o n d e n a d o a
7
O C E A N O , P O R M E M O R I A
s u p o r t a r o s mo n t e s A t l a s , c o n d e n a o d e J p i t e r
q u e a s s i m l u tava c o m a r a a f r a t e r n a d e t o d o s o s
Ti t s . J p i t e r q u e e r a s e u , d e T t i s , s o b r i n h o ,
c o mo t a mb m P l u t o o u N e p t u n o ( P o s e i d o n ) , o
s e n h o r d a i l h a A t l n t i d a - a c o m c o n f u s o r e a l
c o m o A t l a s q u e t e r i a s i d o s e u fi l h o ma i o r , n a
h i s t r i a q u e C r t i a s c o n t a e P l u t o ava l i z a . O u tr o
A t l a s , p o r m, h ave r , p r i mo e m s e g u n d o g r a u
d a q u e l e q u e c o n h e c e mo s e foi fi l h o d e u m t i o d o
D e u s ma r i n h o . Q u e a s s i m s ej a !
D e q u a l q u e r mo d o , a rvo r e g e n e a l g i c a
a p a r t a - s e , e n t r e o s d e s c e n d e n t e s d e S a t u r n o e d e
s u a mu l h e r a T e r r a - s u a m e e s u a av t a mb m,
i s t o , a f me a d i vi n a d o n d e t u d o v e m a o s
d e u s e s , fi l h a n d o e l a d o A r p a r a d a r o C u , o u d o
c u p a r a d a r o T e mp o e d e s te p a r a d a r o s t r s
i r m o s que t o ma r a m as t r s p a r t e s d o mu n d o
vi s v e l e i nv i s ve l , d e J p i t e r a N e p t u n o e a
P l u t o ; e o s d e s c e n d e n t e s d o s T i t s
d e s a p o ss a d o s , q u e f o r a m , e n t r e o u t r o s ,
P r o me t e u , o u s ej a m , p o r r evo l t a c o n t r a a
l i n h a g e m d o s d e u s e s , o s h u ma n o s . N o a n d a mo s
a q u i l o n g e d e A l ma d a N e g r e i r o s , a d i a l o g a r c o m
e l e s , n u m p a l c o ; e a t p r e f c i o me u . . .
S e n o , vej a mo s t a mb m, p o r P l a t o q u e es t
n a b a s e d e st a c r e n a na A t l n t i d a , d i s c p u l o d e
P i t g o r a s que el e f o i e qu e o t e r i n s p i r a d o n a
c r i a o d e sta t e r r a m g i c a d e h a r mo n i a e
s a b e d o r i a q u e f o i a i l h a d e s a p a r e c i d a . N e l a o
d i a t e r i a s i d o ma i s o u a b s o l u t a me n t e c l a r o , p o r
i n v e n o . . . N e s t a i l h a c e n t r o d o mu n d o c uj a
p o s s e c o u b e a o D e u s d o s ma r e s , a ma i o r d a s
r i q u e z a s v e i o a s o o b r a r , p a r a q u e s g u a s e l a
t o r n a ss e , c o mo i d e a l d e f u n t o q u e s p e l o e s p r i t o
p o d e vi ve r . A l ma d a n o o u s o u p i n t a r , n o s e u
p l a n i s f r i o d o Di ri o de No tci as, e m 1 9 4 0 , u ma
i l h a n o s t i o d o ma r e s p a l h a d o , e n t r e s i n a i s
ma r i n h o s e d o s a s tr o s , ma s me l h o r r e a l me n t e o
f i z e r a p a r a n o s s a i l u st r a o , a l t e r a n d o a a c a r t a
d o mu n d o , i n v e n t a n d o n ovo A t l a s , a c a mi n h o d a
s u a s a b e d o r i a . . .
1 7 1
1 7 4
E m v e z d i s s o , q u e i ma g i n o , o ma r a t l n ti c o , q u e
n o c o n fr o n t o h i s t r i c o c o m o M e d i t e r r n e o ,
ma r e s n o s tri s u c e s s i v o s d a c i vi l i z a o o c i d e n t a l ,
f a z j u s a l e g o r i a p l a t n i c a , a d i z e r q u e a G r c i a
f i c o u e a A t l n t i d a , a f i n a l , n o - c o mo t o d a s a s
i l h a s e c o n t i n e n t e s q u e o s n ovos s e n h o r e s d a
t e r r a a l g u ma v e z q u i s e r a m s u b me t e r , n a
e x p l o r a o d esva i r a d a d a s s u a s r i q u e z a s
i me n s a s . . . P r o c u r a n d o o q u e p r o c u r o u , n o i n t e r i o r
d o c o n t i n e n t e , e m s e u s ma r e s f e c h a d o s e m v o l t a
d e o u t r o i l h a - m e , A l ma d a , n a s c i d o e mb o r a n o
me i o d o A t l n t i c o , n o s e u e q u a d o r e x a c to ( o u p o r
i s s o me s mo v a c i n a d o ) , vi r o u s e mp r e a s c o st a s a o
ma r , ma i s a t e n t o t e r r a e s s u a s me d i d a s :
i s s o , a fi n a l , g e o me t r i a , e a s s i m e l a l h e fa l o u .
E a n te s i s s o d o q u e c o n fu n d i r , c o mo A ma d e o ,
q u e t o i g n o r a n t e e r a , O c a n c o m O s s i a n . . .
O O c e a n o p a r a mi m o A t l n t i c o e m q u e
n ave g u e i e d e s d e s e mp r e o l h o , vej o o u a d i vi n h o ;
o s o ut r o s s o p g i n a s d e a t l a s o u mo me n t o s d e
a b o r d a g e m a b s t r a c t a , s e m l h e s t o ma r as
p u l s a e s d os vent os ou d a s c or r e n t e s .
P o s s o c h e g a r , e n t o , p e r o r a o d es t a p r o s a
d e e n c o me n d a .
D o O c e a n o ? P o i s d o O c e a n o s ej a , p g i n a a
p g i n a , c o m as l e mb r a n a s q u e v i e r e m, e n t r e
s e n s a e s e mi t o s , v i d a s d e d e u s e s e u ma
h i s t r i a ve r d a d e i r a d e t o f a l s a t e r s i d o . P o r
d e s a f i o , d i g a - s e . . .
. . . R e p a r o n a p a l av r a , e n e l a p a r o , a n t e s
d e c o n t i n u a r . N o s c u l o XVI I I o s p o e t a s u s a v a m
o s mo t e s q u e l h e s d av a m; o u a n t e s , e m
Q u i n h e n t o s , s v e r C a m e s g l o s a n d o . A s r e g r a s
e r a m d u r a s , ma s a m t r i c a e s t ava n o o uv i d o d e
q u e m i a t e n d o o s e n t i d o r tmi c o d a l n g u a , e d a
c u l t u r a f a z i a u ma i d e i a d e u s a n a s , q u e tr a z i a m
s u r p r e s a s a o d i s c u r s o . O t e ma o f e r e c i d o , ma i s a s
p a l av r a s d o mo t e q u e a s e u t e mp o d e vi a m e n t r a r
e m c o n c l u s o q u e , p o r s e r o b r i g a t r i a , n o
p o d i a s e r me n o s i n e s p e r a d a e r a a c e i t e , p o r
e n c o me n d a . P o r e n c o me n d a p r o d u z i a m e n t o o s
p o e t a s , e V a l ry , mu i t o d e p o i s , d e c l a r o u q u e p o r
e n c o me n d a fi z e r a o s s e u s me l h o r e s e s c r i t o s e
n e l e s t i ve r a a s s u a s me l h o r e s i d e i a s . P or q u e a s
i d e i a s v m s e mp r e u ma s a t r s d a s o u t r a s , a q u e m
as p u d e r t e r , o u s u a p r t i c a e s t i ve r
h a b i tu a d o . . .
Co mo a s o n d a s d o ma r , b a t e n d o n o c a s c o d a
e mb a r c a o o u v i n d o mo r r e r n a p r a i a - u ma a p s
o u t r a , ma i s i r a d a s o u d o c e me n t e . A s s i m a c o n t e c e
n o s o c e a n o s d e q u e me e n c o me n d a r a m f a l a r .
P o r q u o s o c e a n o s , e p o r q u e u , e m t e ma e
a u to r ? A r a z o i g u a l n o r a z o d e ass i m s e r ,
e p o d e r p e r g u n t a r - s e t a mb m, e i g u a l me n t e ,
p o r q u e n o ? . . .
S e a g o r a l e s s e o q u e e s c r evi , o u a c a b o d e
e s c r e v e r , a r e s p o s t a s e r - me - i a c e r t a me n t e ma i s
d i f c i l ; p r e fi r o l er ma i s t a r d e , p a r o e me n d a s
n e c e s s r i a s e s u f i c i e n t e s , a l g u ma p a l avr a ma l
p o s t a , a l g u ma f r a s e me n o s d i r e i t a , a l g u m a ,
p o u c a , e x p l i c a o o u d e s e nvo l vi me n t o , e u ma
o u o u t r a p o n t u a o p a r a o r i t mo d o d i s c u r s o .
E s ti l o , c o mo c o s t u me s u p o r - s e . . .
E n t o o e n t e n d e r e i d e o u t r o mo d o o p o r q u
a c i ma p e r g u n t a d o . N o , p o r m, d e ma n e i r a a
n e g a r o p r a z e r q u e f u i t e n d o 00 n a v e g a r n e s t e
p e q u e n o o c e a n o d e p a l avr a s , l e mb r a n a s ,
s u g e st e s , i n d u e s , i d e i a s ta mb m, e
r e fl e x e s , p a r a q u e e u p r p r i o me d e s se c o n ta
d o q u e o O c e a n o p a r a mi m p o d e s e r q u a n d o
n e l e , i n e s p e r a d a me n t e , p e n s o . E q u e e l e ,
e n t o ?
M a r d e g u a c o m r e c o r d a o d e u ma i l h a
vas t s s i mo e p e r fe i t a , d e mu r a l h a s d e o u r o n o s
c i d a d e s , r i o s c ava d o s p e l o s h o me n s q u e N e p t u n o
l c r i o u , f l o r e s t a s e p l a n c i e s f r t e i s - p o d e r
d e ma i s , q u e a o mu n d o o f e n d e u , e a o s d e u s e s
t a mb m.

s a r e i a s d o d e s e r t o fi c a d o , A n t i n e i a
v e i o p a r a r - f a s c i n a n t e e b e l a , fr i a e c r u e l n a
s u o s o l i d o , e n t r e a me m r i a d e e s t t u a s
a n t i q u s s i ma s . E a i n d a o ma r q u e , n e s t e
mo me n t o , ma i s u ma v e z o l h o e r e s p i r o . . .
32
o S S E T E T O R M E N T O S
A G U S T I N R B E S S R - L U S
o m o p a z r o ma n o o ma r f o i
a b a n d o n a d o s s u a s l e n d a s .
O s mo r e s p a t r c i o s e o s m o r e s
e s c r a v o s , q u e d av a m v i d a s
t e r r a s l i t o r n e o s , s e r vi n d o o a r t e
p i s c a t r i o e os t r a n s p o r t e s d e p e s s o a s e
me r c a d o r i a s , f o r a m e n t r e g u e s o u ma p o r c o
s o b r e vi v n c i a . A s i l h a s , o s b a a s , o s e s t r e i t o s ,
s e r i a m o f e r e c i d o s s ma r s q u e , d u r a n t e mu i t o s
s c u l o s , s e e n c a r r e g a r a m d u ma e n g e n h a r i a d e
o c a s o , s u b st i t u i n d o o g e o g r a f i a d o i ma g i n a o .
A p a z r o ma n o , f e i t o c o m o b r a o a r ma d o d o
c a mp e s i n o , e n t r e g o u 00 l a t i f n d i o o me l h o r
d o s e u c o n t r a t o , d o s e u e s f o r o e d o s u o
d i s c i p l i n o d o t r a b a l h o .
M o s o o c e a n o c o n t i n u ava l , u m n i c o
o c e a n o c o m o s s e u s a b i s mo s q u e s o s
te mp e st a d e s c o n h e c i a m e f r e q u e n tava m .
O s s e t e t o r me n t o s d o m a r , fo m e , s e d e , t e r r o r ,
so l i d o , c o mp a i x o d e s i me s mo , p e n o e
e s p e r a n o , p a r e c i a m t e r p o u p a d o o h o me m.
A s r o a s , c o mo o s e mi t a , e mp r e e n d e d o r a s
e me t a f s i c a s , r e c u s a r a m o ma r . A s u o
mo b i l i d a d e , e n tr e o c o l m o e o f r i a ,
c a u s ava - l h e s u m s e n t i me n t o f i l o s fi c o , e n o
c o n q u i s t a d o r . I s t o b e m d e mo n s t r a d o n o
e p i s d i o d e p a s s a g e m d o ma r Ve r me l h o , f u g i n d o
o s h e b r e u s d o s e g p c i o s q u e o s p e r s e g u i a m:
o ma r o b r e - s e e e m t e r r a fi r me q u e o c a r ava n a
tr a n s p e o m a r . D o ma r Ve r me l h o c o m o d o g o l f o
P r s i c o n o r e s t o q u a l q u e r t e s t e mu n h o q u a n t o
s u o e x p l o r a o . E r a u m t e r r i t r i o d e b r b a r o s ,
e e n t r e o s b r b a r o s e s t ava A l e x a n d r e , o Gr ande;
o s uo h i s t r i a f o i fei t o p e l o s p o e t a s , e n o
p e l o s p i l o t o s .
D O M A R
N o e n t o n t o , o ma r , c o m o i n t e r fe r n c i a d o s
s a c e r d o t e s q u e me d i a m o s e u l o d o f a n t s t i c o ,
c o m o a u x l i o d o r o o d o s d e s c o b r i d o r e s ,
t o r n o - s e u m e l o d e s o l i d a r i e d a d e e d e p a i x e s
c o n t r ov e r s o s . O s a c a mp a me n t o s b e i r o d o s
e n s e a d a s mu d a m- s e e m p o r t o s d e g r a n d e
t r fi c o . C o mb o i o s d e h o me n s d o ma r ( o s q u e
c o m e l e p a c t u a m , e p o r o i s s o s e c r i a m a s
p r i me i r o s l e i s d o ma r ) o r g a n i z a m- s e d e s d e
o N o r t e d e

fr i c a a t 00 S u l d a E u r o p a .
N a s c e m a s c o l n i a s , p o n t o d e e n c o n t r o d e
t o d o s o s a mb i e s e d e t o d a s o s p e r d i e s .
A s u a o p u l n c i a c o r r o mp e o q u e n e l a s f o i
f r u t o d o t r a b a l h o e d u m e s p r i t o g e n e r o s o
e u n i v e r s a l .
O ma r , q u e o s n o s s o s s o n h o s i n t e r p r e t a m
c o mo o r i g e m d o v i d a d a n d o - l h e u m s i g n i fi c a d o
ma t e r n a l , p r o d u z i u u ma t e r c e i r o r o a d e h o me n s
q u e n o s o o s vi vo s n e m o s mo r t o s . S o o s
ma r i n h e i r o s , g e n t e q u e d e s a p a r e c e n o h o r i z o n t e
c o mo o S o l e d e i x o u ma e s p c i e d e a mb g u o
me t a mo r f o s e a r r a s t - I o s s o b r e o mo ss o d o s
g u a s . O ma r r e p e l e - o s , m a s n o t o n t o q u e
n e s s e b r eve c o n s e n t i me n t o n o e s t ej a u ma
s e d u o p o d e r o s o .
A f r o t a f e n c i o , 00 r e a p a r e c e r n o
M e d i t e r r n e o O r i e n t a l , t i n h a p e r c o r r i d o v i n t e
mi l q u i l me t r o s . D e r a o v o l t o o

f r i c a ,
d e s e mb a r c a r a o s s e u s mo r t o s n o s m a r g e n s
i n s p i t o s . A me m r i a d e s s a c r u e l vi a g e m
p r e c i s o u d e d o i s m i l a n o s p a r o s e d i s s i p a r .
S e n t o V a s c o d o G o ma o u s o u p a s s a r o c a b o
d o B o a E s p e r a n a , t o c a r r e g a d o e s t a va o m e n t e
h u ma n o d o t e r r i b i l i d a d e , s e c r e t o e c o n h e c i d o ,
d o ma r .
1 7 8
A t e n t a o d e i n ve n t o r n ov o s me i o s d e
c o mu n i c a o ( u ma n a ve p o d i a t r a n s p o r t a r a
c a r g a d e c e m c a me l o s) d e u a o ma r a p r e f e r n c i a
s o b r e o s a n t i g o s c a r a va n e i r o s , p o e t a s , l a d r e s e
i n t e r p e l a d o r e s d e D e u s . O s c a mi n h o s d o ma r
t i n h a m d e e n t r a r n o c a p t u l o d a s c i n c i a s a
e s t u d a r . F o r a m o s p i l o t o s q u e i n s p i r a r a m
P i t g o r a s s o b r e o e s f e r i c i d a d e d a T e r r a ;
e A r i s t t e l e s e n t r a n a d i f c i l p r a x e d o
o c e a n o g r a f i a t o ma n ao - a c o mo a u x i l i a r d o
f i l o s o fi a . A n ave g a o t e m a s s u a s o f i c i n a s
o n d e o s c a r t g r a f o s s e d e b r u a m, p a g o s
p e l o s p r n c i p e s , c o n s c i e n t e s d e q u e o ma r
a e s t r a d o p a r a a f o r t u n a e o p o d e r . O h o me m
m e d i t e r r n i c o f o i o q.u e me l h o r ma r c o u a a l i a n a
d a t e r r a c o m o m a r . O s s e u s p o r t o s r e ma t a m
a s g r a n d e s c i d a d e s c o m g i g a n t e s c o s l aj e s d e
m r mo r e . A s t a b e r n a s e o s l u p a n a r es o r d e m
d e s s e d e s ej o c o m q u e o ma r aj u s t a c o n t a s
c o m a t e r r a , e n vi a n d o - l h e s i n i s t r o s s i n a i s
d e m o r t e . M o r t e p r ev i a m e n t e aj u st a d a c o m
o d e s ti n o , g o z a n d o d u ma a b s o l vi o q u e
s e p o d e a u s c u l t a r n o fo g o d o s f a r i s c o s t e i r o s .
A p a z r o ma n o i n t e r r o mp e u o s o n h o d o O c e a n o
q u e e x i g e i n d e p e n d n c i a , c u r i o s i d a d e s e m
l i mi t e s , g o s t o d a e x p e r i n c i a p e r i g o s o .
O i n c n d i o d a b i b l i o t e c a d e A l e x a n d r i a p r o p e
u m p o n t o fi n a l n o s c o n h e c i me n t o s d o ma r .
F o r a m p r e c i s o s mu i t o s a n o s , q u i n z e s c u l o s ,
p a r o q u e o e s p r i t o d o h o me m s e r e c o mp u s e s s e
d a p a z r o ma n a . G n ov a , Ve n e z a , S a g r e s , v o
n a s c e r d u m o r g u l h o m a i o r d o q u e a i n a l t e r v e l
f o r o d o ma r . D e n o v o o s s e t e t o r me n t o s
d o ma r v o s e r a p r e n d i d o s : a fo m e , s a c i a d o
c o m c a r n e s a l g a d a , a s e d e c o m g u o s a l o b r a ,
o me d o c o m o r a e s e p r a g a s . M a s a e s p e r a n a ,
t o r me n t o ma i o r , c a i d o c u a t o d a a h o r a d o
d i a e d a n o i t e . E s t n u ma e s t r e l a q u e s e avi s t a
s o b r e a s ve l a s , o u n o v e n t r e d a s v a g a s c uj o
r u g i d o a t r a i s a n t o s e p e c a d o r e s . A t e r c e i r a
r a a , e n tr e o s vi vo s e o s mo r t o s , t o b e m
r e p r e s e n t a d a p e l o f a n t a s ma d o h o l a n d s vo a d o r ,
p e l a s e s c u n a s p e r d i d a s , p e l o s a l q u e b r a d o s
r e s t o s d o s n a v i o s q u e s v e z e s s e d e i x a m v e r
e n t r e n ev o e i r o s e s f a r r a p a d o s , a t e r c e i r a r a a
i mp e a s u a e q u i p a d e ave n t u r e i r o s , d e
p e n s a d o r e s d o ma r . J n o n e g o c e i a m t a n t o
c o m a s s u a s r i q u e z a s c o mo s e i n v e st i r a m d u ma
n ova m i s s o : p r o t e g e r e a mo r o ma r . li b e r t - l o
d o s s e u s p r e d a d o r e s , r e s g a t - l o s d o s s e u s
m a l e s . C o m a aj u d a d e V n u s e d e N e p t u n o ,
c o mo C a m e s v i u q u e e r a n e c e s s r i o .
O s mi t o s c o n c o r d a m c o m a a l ma d o h o me m
p a r a a b r a n d a r a s u a f a t a l i d a d e . A s s i m s ej a ,
e q u e a me m r i a d e C a r t a g o , a g r a n d e
d e s c o b r i d o r a d o s ma r e s , v o l t e a n a s c e r , d a n d o
a s u a n o b r e z a e s p i r i t u a l a o s s c u l o s q u e n o s
h o - d e s u c e d e r . E q u e o t o r me n t o d a e s p e r a n a
n o s e e s g o t e q u a n d o t o d o s o s o u t r o s f o r e m
ve n c i d o s .
/ /
A M U S I C A E A A G U A
A N T N I O
s
E
V I C T O R I N O D ' A L M E I D A
vel h a e s e r d e c er to eter na a d i s cuss o
s ob r e as o r i g e n s d a ms i ca. A l g uns
d e fe n d e m que o s e u p r i n c pi o es t ar
n o r i tmo , n a q u e l e momento e m que o
h o me m pr i mi ti vo ter at en t ad o n a
i r r e g u l a r i d a d e d o s s e u s pas s os e , vo l un t a r i a me n t e ,
opt ado p o r a ce n tuar es s as d i fer en a s ; outr os
acr ed i t am que ter s i do e m e x p e r i n c i a s c o m a
mo d u l a o d a voz , n o c o n tr aste entr e r o n c o s s ur dos
e gr i t os e s t r i d e nt e s , o u en t r e gr unhi dos g r aves
i mi t a n d o fer as e a n i ma i s d e g r a n d e p o rte - e
g u i n c h o s a g u dos - c o p i a d os d o s ps s ar os - q u e o
tr o g l o d i ta s e nsvel t er vi s l u mb r a d o os p o t e n c i a i s
de fas cn i o d e u ma futur a ar te mu s i c a l .
D e q u a l q u er ma n e i r a , s o t ud o h i pteses c o m
a c es s o p o u c o p l a us ve l a u m e s c l a r e c i me nto c a b a l
ou mi n i ma me nte s ati s fatr i o p a r a q u e m p r e t e n d a
j o g a r c o m c e rt ez as n a i nt er pr et ao d os factos q u e
or i g i n ar a m a m si c a .
E p o r q u e d e h i p t e s e s s e tr ata, mer as
c o nj u n t u r a s d e t e o r s empr e fantasi o s o , l e g t i mo
s er e n c a r a r o u t r o s p er sp e cti vas por o esse p a s s a d o
r emoto d a m s i c a , a d mi t i n d o - s e t a mb m q u e t e n h a
s i do n o s r u d o s d e n a t ur e z a n o a n i ma l que o h o me m
c o l h e u as s u a s p r i me i r a s e mo e s estti c a s ao n vel
d os sons: n o tr oar d o s tr ov e s , n o cai r d a ch uva
s ob r e as fo l h as , n a s g u a s c o rr en t es ou no u i var d o s
ve nt os .
Tal vez n o tota l me n te por a c a s o , D e b u ssy t er
d a d o a o t er cei r o a n d a me nto d o s eu poema s i nfni co
O Mar uma d a s part i t ur as ma i s l i gadas
i nt er pr et a o mus i c a l d o n at ur ez a - o ttul o
s u g esti vo d e D i l o g o e n tr e o vento e a s o n d a s .
Com e f e i t o , s e o as so b i a r d o vento p o d e as s umi r
c a r i z e s s o n o r os d e fl a g r a n te s e n t i d o mus i c a l ,
p a r e c e - me q u e os r u dos d a g u a s e r o , entr e os
m l t i pl os s o n s q u e o n a t u r e z a n o s p r o p o r c i o n a ,
a q u e l e s q u e s e r evestem d e ma i o r r i q u e z a d e
c a mb i a n te s , s ej a n o ma r u l h a r s u ave d e u m r i a c h o ,
n o c a n t a r c o ns t an te e cr i st a l i n o d e u ma fon t e
o u n o r ug i r a t e mo r i z a nt e d a s va g o s d e u m o c e a n o
e n c r e s p a d o .
E , c o mo ta l , s e r p e rt i n ent e c o n s i d e r a r q u e ,
j u n t a me n t e c o m o vent o, o g u a f o i d e s d e s e mp r e
u m d o s e l e me nt os ma i s i n s pi r ador es d a o b r o d os
c o mp os i t or es .
Qu a n t o a o vent o, cheg ou a cr i ar - s e u m
i nstr u men t o h oj e c o mu m n a s or questr as s i n f n i c a s
- o e o l i fone o u m q u i n a - d e -vento -, u t i l i z a d o h j
l o n g a d a t a , p o i s e n c o ntr amo - l o n o s c u l o XVI I I , e m
o b r as d e J e a n - P h i l i p p e R a me a u , p o r e x e mp l o ( caso
da s ui t e L es Borades) , mas t em u ma u ti l i z a o ma i s
fr e q u e nte n o s s c u l o s XI X e XX, e m R i c h a r d Str auss
(Don Quij ote, Si nfonia dos Alpes, etc . ) , R avel
(Oaphni s e t eh/ oe), Ma h l e r e mu i tss i mo s o utr os
c o mp o si t or es c o n t e mp o r n e o s .
A l m d a c h a ma d a msica concr eto, n a q u a l
mu i t os e f e i t o s s o o b t i d o s c o m g r ava e s d i r e ctas
de s o n s n at u r a i s , a gua - ou, me l h or d i z e n d o , a
c h uva - t a mb m i mi t ad a p o r a l g u n s i n st r u ment os
a c sti c o s , n o me a d a me nte e m o b r as de ol i vi e r
M essi a e n . E , p o r out r o l a d o , a h a r p a , a c e l esta e o
g/ ock enspi e/ - o u o p r p r i o p i a n o - d e s e mp e n h a m
mui tas ve z e s e s s a fun o d e uma f o r ma ma i s o u
me n o s e x p l c i t a .
Contu d o , os s on s d a g u a , o u a p a r e n t a d o s c o m
a g u a , a p a r e c e m s i mb o l i z a d o s d e mi l ma n e i r a s ,
d e ntr o d o s ma i s vari a d o s c o nj u ntos i n st r u me n t a i s .
E , par a c i t a r mo s a p e n a s um g r a n d e c l s s i co d a
m s i c a - o a d mi r vel b a i l a d o que Oaphnis e t eh/ oe,
1 8 2
d e M au r i c e Rave l -, o c o mp os i tor fr a n c s obt m a
efei tos e x tr a o r d i n r i o s c o m a r pej o s d e fl aut as e
c l ar i n etes q u e s u g e r e m c l a r a me n te o s o m d a g u a .
A l i s , esse efei to a p ar e c e s o b o u tr as a p a r n c i a s
(o u o u t r o s d i sfar ces . . . ) n u m s e m- n me r o d e
par ti tur as d e o u tr os c o mpos i t or es , p o i s d i fc i l ,
h q u e a d mi ti - l o , r es i s t i r a o s e u sor ti l g i o . . .
J atr s l e mbr e i o c a s o p a r a d i g m t i c o d e O Mar,
de D e b u ssy, ma s h t o d o um vasto r e p e r t r i o
mu s i c a l d i r ect ame nte a l usi vo g u a .
Cur i o s a me n t e , n o s e r esse o c a s o d a famos a
Msica Aquti ca, d e H a e n d e l , q u e foi c o n c e b i d a p a r a
s er e x e c u t a d a d e ntr o d e b a r c o s , ma s q u e n o
pr eten d e d e mo d o a l g u m i mi t ar os s o n s a q u ti c o s .
I nver s a me n t e , p o d e mo s c o n s i d er ar
e x e mp l a r me n t e r e p r e s e nt at i va d essa a s s o c i a o d a
ms i ca c o m o e l e me n t o l q u i d o aq u el a for ma mu s i c a l
q u e d p e l o n o me d e b arcarol a e q u e to bem
tr ab a l h a d a foi , en tr e o utr os , p o r C h o p i n - s em
es quecer mos a fa mos s s i ma B arcarol a de Offe n b a c h .
R e l ati va ment e a es t a f o r ma mu s i c a l , s e r a i n d a
cu r i os o l e mb r a r q u e a l g un s estu d i os os l i g a d o s
p s i c a n l i s e cons i d e r am q u e a b arcorol a, mu i to ma i s
d o q u e u ma m s i c a ess e n c i a l mente r e l a c i o n a d a c o m
as g n d o l a s ve n e z i a n a s , c o mo mu i tas vez es s e
p e n s a , u m r i t mo b a s i c a me n t e evo ca ti vo d o
b a l a n c e a r d a s c r i a n a s a i n d a d e ntr o d o ventr e
ma t e r n o .
A s g r a n d e s t e mp e s t a d e s ma r ti ma s s o
a d mi r ave l me n te d es cr i t as pel a s ober ba pal eta
or qu estr al d e Wa g n e r no Navi o Fantasma, e as
a me a as d o ma r e m fr i a s ur g em c o ns t ant ement e
des cr i tas o u e s b o a d a s n o g r a n d e r e per t r i o
mu s i c a l , me s mo e m peas s e m o bj e c ti vos
d es cr i ti vos. Contu d o , o p a no r a ma ma r ti mo t a mb m
n o s a p r e s e n t a d o n o s e u a s p e c t o b o n a n oso , q u as e
p a r a d i s ac o , e m p e as como Uma Barca no Oceano,
d e Rave l , o u Il ha Feli z, d e D e b u ssy.
Cada um d e st es c o mpos i t or es esc r eveu u ma
On din e e , s e me l h a n a d e L i s z t, Ravel t a mb m
c o mp s Jogos de

gua.
A i n d a e m D e b u ssy, e n c o nt r amos Jardi ns sob a Chuva;
e, r e c u a n d o a o s i n c i o s do r o ma n ti s mo , n o
p o d e mos e s q u e c e r o c e l e b r a d o r i a c h o d a s i n fo n i a
Pastoral , d e B e e t h ove n , u m mo d estss i mo fi o
d e g u a que a i n d a h oj e s o b r evi ve e m Vi en a
e c o movi d a men t e vi si ta d o pel os t u r i stas p o r
t er i n s p i r a d o u ma o b r a d e tama n h a d i me n s o
e g e n i a l i d a d e .
D e n tr o d o r oma n ti s mo , L i sz t p ar ti c u l a r me n t e
e x p r es s i vo n a d es c r i o mus i c a l d e p a i s a g e ns
ma r c a d a s p e l a p r e s e n a d e l a g o s ; e a a l u s o s o n o r a
s g r a n d e s c o r r e n t e s f l u v i a i s e s t b e m p a t e n t e
e m o b r as d e s c r i ti vas , c o mo a l g u ma s p g i n a s
c l e b r e s d e S me ta n a .
E m s u ma , font es , r i b e i r o s , g r a n d e s r i o s ,
o c e a n os o u t e mp e s t a d e s c h uvosas s e mp r e
i n s p i r a r a m i n me r os c o mp os i t or es ( l i mi t mo - n os a
i n d i c a r a q u i n o me s d e a u tor es c o n s a g ra d os) e , d e
u ma ma n e i r a o u d e o u tr a , con s t i tu i r o u m t e ma
i n e s g o tve l d e c r i a ti vi d a d e , i n d e p e n d e n t e me n t e d e
s e t r at ar o u n o d a c h a ma d a m s i c a d e programa,
o u t o - s d e m s i c a com car act e r s t i cas
d es c r i ti vas .
E m b o a ve r d a d e , a s e n s a o o u i mpr esso de
gua ( e quem di z d e guo di z d e vento, d e fo g o ,
d e p a i s a g e n s v r i a s . . . ) a c a b a n o r ma l me n t e p o r s e r
mu i to ma i s f o r t e q u a n d o s o mo s l eva d o s a p e n s a r
n es s es e l e me ntos s em q u e a m s i c a os i mi t e ,
a n t es s e l i mi t a n d o a c r i a r esta d o s p s i c o l g i c o s
q u e d e s e n c a d e i a m u ma a s s o c i a o me nt al n o s
t er r en o s d o s u b c o n sc i e n t e .
E a s s i m s e e x p l i c ar e m p a rte a q u e l e e p i s d i o
r e l a t a d o p e l o g r a n d e ma estr o B r u n o Wal ter q u a n d o
vi s i t ou G u stav M a h l e r a f i m d e e s c u t a r a ver s o
p i a n s t i ca d e u ma d as s u as si nfo n i a s , n uma cas a
q ue o c o mp o s i to r t i n h a j u nt o d e u m d os ma i s b e l o s
l a g o s a u str a c o s .
O c h efe d e o r q u estr a q u e d o u - s e fasci n a d o a
o l h a r a p a i s a g e m, ma s M a h l e r i nt er r o mp e u o s e u
x t a s e p a r a l h e d i z e r : E scus a d e o l h a r ma i s :
e s t t u d o n a mi n h a s i n f o n i a . . .


M A R D E T I N T A
J O O P R U L O C O T R I M
A
b a n d a d e s e n h a d a p o d e fu n c i o n a r
c o mo b z i o : t o c a o o l h a r n u ma
p r a n c h a e l o g o s e s e n te o ma r u l h a r
c a n t a n t e . A g r a n d e mo sso d o
p l a n e t a d e sve n d o - s e c o mo c e n r i o
d o ave n t u r a , r i s c a d a p o r n avi o s q u e s o c o r p o s ,
p e q u e n o s mu n d o s d e r i vo s o b r e a i me n s a
p r ofu n d i d a d e . P i l ot a m- n o s g e n te d e c a r n e e o s s o
a mb i c i o s a e s e d e nt a d e s a b e r o u f i g u r a s d e p a p e l
movi d as a i ma g i n r i o . O g r a n d e e s p e l h o d o h u ma n o
mos tr a - n o s q u e a ve r d a d e s e e n c o n tr a n e sta
e x p e r i n c i a l q u i d a . A q u i , n o mar a l to d e s e n h a d o ,
s o mo s r e d u z i d o s a o e s s e n c i a l , p r o c u r a mo s t e s o u r o s
e e n fr e n t a mos p e r i g o s , ma s c r e s c e n d o e n q u a n t o
vi aj a mos n a g e o g r afi a o u n o t e mp o s o mo s s e mp r e
n s . O s o c e a n o s s o o s h o me n s q u e os p e r c o r r e m.
A l i s , s o a l i b e r d a d e . E a mo r t e . S u b a o p a n o .
A PE RS ONAGE M DO SCU LO
E O S E U CE NRIO
Cr i sta l i n a e o b s c u r a , a s s i m a o b r a o c e n i c a
d e H u g o P r a tt , o vi aj a nt e i t a l i a n o c uj o g n i o f o i
s a b e r c o n f u n d i r - s e c o m a s s u a s fa s c i n a n te s
p e r so n a g e n s . E e s t a s c o m o n o ss o t e mp o .
Cor to M a l t e s e , a p e n a s u ma e n tr e d e z e n a s ,
n a s c e u s e c u n d r i o e m Un a B oI / ata deI More Sal a to,
na r evi s ta Sgt. Kirk ( 1 ? e d . , J u l h o 1 9 6 7 1 ) , p a r a ,
em 3 0 a n o s , s e t o r n a r a i ma g e m mt i c a q u e o
s c u l o g o s t a r i a d e t e r d e si p r p r i o : a d e u m
r o m n t i c a t e m p e r a d o p e l o c i n i s mo , u m ave n t u r e i r o
p e r me ve l p o e s i a e a mi z a d e . O mar c o mo
u ma t at u a g e m, e s t - l h e n a p e l e . Ti ve r a d u a s ,
e a o u t r o s e r i a a g u e r r a . ( A l t i ma o b r a a c a b a d a
d e Pr a t t , mo r t o e m 1 9 9 5 , f o i e x a c t a me n t e
" Bolado do Mar Salgado, 2, ed. o L1y Li sboa, 1 996, Mer br co-li ber.
Mor gan, i ? e d . , S e t e mb r o 1 9 9 6 , r evi s ta Suivre
o n d e vo l t a a c r u z a r a mb a s . )
D e sc e n d e n t e d i r e c t a d a l i t e r a t u r a p o p u l a r e d o
r o ma n ce d e ave n t u r a , a B al ada c o me a a s u l c o m
u ma l r i c a n a p r i me i r a p e sso a : J e s u i s l ' O c a n
P a c i f i q u e e t j e s u i s l e p l u s g r a n d . O n m ' a p p e l l e
a i n s i d e p u i s t r e s l o n g t e mp s , ma i s n ' e st p a s vr ai
que j e s ui s t o uj o u r s p a c i fi q u e 2 . N o i ma g i n r i o
c o n st r u d o n o s c u l o XI X p e l o s r e l a t o s d o s
e x p l o r a d o r e s e p o r e s c r i t o r e s c o mo J l i o Ver n e ,
J o s e p h C o n r a d o u R u dya r d K i p l i n g , o s ma r e s e r a m
o c o mi n h o p or o o e x ti c o , p o r o as c i vi l i z a e s d o
p a ss a d o , t a mb m p or o o c o n h e c i me n t o c i e nt fi c o ,
ma s e r a m o s l u g a r e s d o p e r i g o . N o S u l , a o p a r a s o
s o mava - s e a p e r d i o . Convi n h a s a b e r l e r os s i n a i s .
C o r t o u m e x t r a o r d i n r i o i nt r p r e t e d o s
mi s t r i o s . F i l h o d e u ma c i g a n a d e Sevi l h a d a n a r i n a
d e fl a me n c o e d e u m ma r i n h e i r o b r i t n i c o ,
p a s s a a i n f n c i a e m C r d ova , o n d e t e m c o mo
p r e c e p t o r u m r a b i n o , q u e o i n i c i a n a C a b a l a e
n o u tr a s t r a d i e s d e mi s t r i o . Pr e o c u p a d o c o m o
d e s t i n o a n u n c i a d o p e l a l i n h a d a vi d a n a p a l ma d a
m o , p r o l o n g o u - a e l e me s mo c o m u m g o l p e d e
n a va l h a . O q u e o move . . . d i n h e i r o o u o b e l o
s e x o . S u r g e d e r i va , p r e s o a u ma j a n g a d a , p o r
c a u s a d e a s s u n t o s d e s a i a s . E m M ( 1 ? e d . ,
C a s t e r ma n , 1 9 9 2 ) , a s u a l ti ma a p a r i o e m
l b u m, fa l a c o m p e i x e s a c e r c a d e e str a n h a s
l i g a e s e n t r e ci vi l i z a e s d e s a p a r e c i d a s ,
ma s h avi a d e s c i d o , n u m e s c a fa n d r o , e m b u s c a
d e u m t e s o u r o .
D e p o i s d e t er c o mp r a d o um yawl, i n s t a l a - s e
n a G u i a n a H o l a n d e s a , a n d e e n c o n t r a a q u i l o q u e
o fas c i n a e m t o d o s os p or t o s : a me s c l a g e m d a s
e t n i a s e o cock tai l d o s c o n t i n e n t e s .
I Sou o oceono Podfico e sou o moi or. H6 mui to que me chomam assi m, mos no verdade que seja sempre pacffl co.

Figuro 1 '7 * Aos p e ri gos s 6 s e


es copo por for so d o ami zade,
s obret udo s e nos chamar mos
Cor t o Mal t es e. E no apenos
temo I rri co des t a L o Bo// ode de / 0
mer sole (Coster man) , de Hugo
Pr ot t .
1 8 6
A s o u tr as cu l t ur as s o font e d e s a b e d o r i a .
Por e x e mp l o , a i n d a n a B al a da, os Ma o r i s es to
s empr e d e acor do c o m o mar e, p o r i sso , c o n s e g u e m
p r o e z a s n i c a s . T a mb m e m n o me d e u ma r ar ss i ma
i n t i mi d a d e c o m u m t u b a r o q u e n o ( pasme - s e ! )
vi sto c o mo as s ass i n o , mas c o mo g u i a .
P o r outr o l o d o , s e mp r e q u e os p e r i g o s d a s
pr ofu n d e z a s a me a a m o n os s o h e r i , a a mi z a d e
q u e o so l vo. N o l h e fal t am a mi g o s i n d g e n a s ,
s e n h or es d e p a r t i c u l ar e s s a b e d o r i a s e vi s es
p o l t i cas h i st r i c o s , poi s a ver d ad e e a f i c o s o
u ma e o me s ma c o i s a . Te m c o mo l e mo n o se me ter
onde c h a ma d o , mas s o mu i t os as cousas q u e o
c h a ma m. Cor to c o mb a t e d o l o d o d o s c a n g a c e i r os
b r a s i l e i r o s , p e l o s p o b r e s co ntr a os l at i fu n d i r i o s .
Vi si to B u e n o s A i r e s n o r o s t o d e u ma a mi g a
p r o sti tu t a . F r e q u e nto u m s e m- n me r o d e
s o c i e d a d e s s e c r e t o s , c o mo os q u e d e s c o b r e e m
V e n e z a . C ombat e c o nt r a os as s as s i nos d e n d i o s e os
me r c a d or es d e es cr avos . S e mp re s e d i z e n d o em
b u s ca d e u m q u a l q u er t e so u r o . A s s i s t e mo r te d o
car r as co d o s A r m n i o s , E nver p a c h a , v e n d e a r ma s o
u m e x r ci t o n a c i o n a l i s t a i r l a n d s e p r at i c a , c o mo
u m d es p o r t o , c o n t r a - e s p i o n a g e m a favor d o s
A l i a d o s , n a P r i me i r a G u e rr a M u n d i a l . N i s t o p i s o u
t o d o s os c o n t i n ent es , c o n h e c e u p o etas e
me r c e n r i o s , h o mo s s e x u a i s e b e l s s i mo s mu l h er es
d e ag u d a i n t e l i g n c i a , o uvi u a n i mai s f o l a r e vi u
l e n d as i n c a r n a r . L evou e m c o n t a c i e n t i stas e
astr l o g o s , d i s c u t i u q u ase t o d o s as c o nvi ces
p o l t i c a s . Sem nunca c r e r e m d o gma s n e m
b a n d e i r a s .
O c e n r i o , c o nvm i n s i s ti r , r a r a me n te o u t r o
q u e o ma r . E r a ma i s f c i l d e d e s e n h a r ,
s i mp l i fi c ava P r a t t . M a s i s s o n o e x p l i c a o ess e n c i a l
d o s u a a r t e , o d o t r o o e d o d i l o g o . S o i n me r o s
os q u a d r a d os e m q u e d a i s b a r c o s , s u s p e n s a s n o
l i n h o d e h o r i z o n t e , r e s p i r a m b a l e s c o mo s e
f a l a s s e m e l e s , e n o a s p e r s o n a g e n s . C o mo s e
foss e m movi d o s a vo z e s , r u mo o u m q u a l q u e r
t e r r i t r i o .
Doi s lbuns editados pelo Costermon: u,itime moritime e Boulevord de lo soi( .
Por exemplo, de parceria com Porigaux, Coeurs de sob/e, Costermon.
Lo Orillo, Sombras Ediciones, 1 ed. em lbum, Madrid, 1 985.
M APA E TERRIT RIOS
OU O F IM DOS H E R IS
O mar vai s empr e dar o q ua l q ue r l a d o . As ci d ad es
- po rtos emi tem fascn i o como os far i s avi so s . Si nai s
d e s er ei a aos i nca utos par a que se d ei xem enr edar nos
r uas vi o l ent os d os p or tos - c i d ades . Ca d a uma das
aces e dos s ent i mentos e x p er i mentados p e l o
tri p u l a o mer cante d o Ami r ol B enbow, u ma sr i el
di scr eta d e D uboi s e R i o n d e t , s tem i nci o e d esfecho
q u a n d o ap ortam a l g ur es . Macao, d e Al tan (Caster man)
o u tr o al t o e x e mp l o .
D i fer ente l u g ar e ambi en te so as mar gens ,
embor a tambm mar cadas p e l o peso e vel udo das
g uas. Lousta l , um vi r tuoso d a aguar el o, usa como
pea essen ci al d o seu u ni ver so uma mel ancol i a d e
ar ei a, u m spleen az u l q u e s pode ter or i g em no br i sa
marti ma' . A pai sagem como estado d e al ma t ambm
obj ect o, ta l vez at mai s poti c o , d e u m autor
espanhol da n ovo ger ao, F ed er i co D e i B arri o .
O vai vm d a s mar s , to- s , o p er cur so d e uma
vi d as . P e l o cont r r i o, n o sr i e Vacan ces F otal es
(Caster man) , G i ar di no acr escenta sensual o ci os i d ad e
das fr i as o p erfume mar i nh o d as conspi r aes.
Mortai s. O bem- estar o t emp o d e uma bal a.
O mar p e rmi te t udo.
Cont u d o , o ter r i tr i o oc eni co p or excel nci a ,
n o as fossas abi ssai s, mas as i l has6 E x p l i q u e mo - n o s
com u ma hi str i a. U m n ave g a dor sol i tr i o l eva d o por
u ma tempestade a uma estr an h o i l h ota no assi n a l a d a
e m q u a l q u e r ma p a . A estr anh ez a deve- se no s ao
fa cto de ser habi tada apenas p o r u ma mul her , d o n a
d a n i c a c a s a , t a mb m r estaur ante e pens o , e p e l o
seu f i l h o , d o n o d e um s i l n c i o q u e anunci a c r u e l d a d e s ,
mas t opografi a , s ubl i nh ad a pel a p resena i n ti l d e
u m far ol c e g o : um l o n g o cai s , c o m um mur o ch ei o
d e i ns cr i es q u e faz em d e l a uma l ng ua d e t er r a n o
i me n s i d o o c e n i c a . Vi sta d o cu, ma i s d o q u e u m
p o n t o , u m t r ao d e g i z , r i sc a d o , par a mai s , por m o
h u ma n a . Co mo u m graffi tti , u ma afi r mao.
A h u ma n i d a d e r asga u ma fer i d a no mar i l i mi tado.
Franoi s Boucq e Jodorowsky, em O Domador de Vogos, Meribrico- Liber, Lisboa, instalam numa ilho u m regime ditatorial que s omeo50do por Face d e Lua, um
homem sem rosto copaI de control ar os vogos ocenicos. E de com elos construir catedrais num cume de mrstica surreal. Tambm Moebius procuro no 6guo o
elemento primordial.
H s empr e ma i s amb i en t e q u e a c o , e mb o r a esta
par ea o b e d e cer quel e. Os p asti s de M i g u e l a n x o
Pra d o , em Trao de Giz ( 1 ? e d i o , L i sba a ,
Mer i b r i ca- Li b er , 1 9 93) , r o u b a r o , n u m mi sto d e
se ns i b i l i d a d e e for a , os tons s omb r i os e pes ad os q u e
res u l t am d e c er tas c o mb i n a es entr e c u e ma r ,
afi nal per s o n a gens p r i n c i p a i s . E n t r e a mb o s , per cor r e
tod a a hi s tr i a o fi o d e u ma tenso pr estes a
ex pl od i r . A c u mu l am- s e os i n d ci os e c o m e l e s a
sensu a l i d a d e . O desej o a c e n d er o r asti l h o .
Ch ega outr a mu l h e r i l h a , A n a , q u e esper a a l g u m.
Rau l , o nave g ad o r , t e n t a , mu i to des aj e i t a d a me n t e ,
se d u z i - I a , ma s o que qu er q u e d i g a o u f a a ma l
i nter pretad o . O puzzle d a i n q u i etante b a n a l i d a d e
va i - se c o mp l eta n d o c o m novas p e a s , a d a vi o l n c i a ,
e a de ma i s d esenco ntr os. D oi s r e c m- c h e g a d o s
tentam vi o l a r A n a , que os r e p e l e . A c a b a m por
consu mar o a cto em S ar a. No d i a s eg u i nte , esta
entre g a- s e a Rau l , s e n d o a mb os s u r pr eend i d os p o r
A n a , fi n a l me n te di sp osta a ace i tar as at enes q u e
este l h e d i s p e n sava . O mor q u e possi b i l i ta os
encontr os p o d e fe c h ar - s e n u m h o r i z onte
cl a ustr of b i c o . S a s ol i do nos per mi ti d a .
Sar a, a q u e es per a, no t e m p a r a o n d e i r , e portanto
fi c a . A n a , a q ue esper ava , p e r c e b e que tal vez t en h a
d e i x a d o es ca par a o p or tu n i d a d e . E l e, d es es per ad o,
parte s e m e n fr entar ni ngum par a l o g o d e p o i s vol tar ,
q u a n d o j nada o q u e pare c e . Tar de d e mai s.
Neste o c e a n o d e ocasos no h mapa que evi te ao
naveg ad or p e r d er - s e.
O q u e u m cos mgr afo s en o al g u m q u e pr ocu r a
um r osto par a o mar ? N u ma mes ma l u t a obs essi vo
com as s omb r as encont r a- s e, h oj e , o hi s to r i a d o r ,
ou o a r ti sta, q u e pr ocur e a f a c e d e S eb as ti n C a b o t o ,
P i l oto Ma yo r d e Casti l l a , n os i d o s d e 1 5 1 8 . J o r g e
Z e n t n e r r e c o l h e u os fra g me n tos par a L or e n z o
Mattotti , e l e mesmo u m d es cob r i d or d e n ovos
mu n d o s n a B D , c o mp o r as l u mi n os as p g i n a s de
fi Cosmografo Sebas tin Caba to - Trazar un
Mapomundi ( 1 ? e d . , Bar cel ona, Pl aneta
A g osti ni / Qu i nto Centen a r i o , 1 9 92 ) .
M A R D E T I N T A


Figura 1 J8 "
l t i mo pr ancho
de Trafo de Gi z ( Mer i br i co
- Li ber), o romonce g r6fi co de
Mi guel a nxo Pr ado em que o
oceano um es pel ho
c l aus t rofbi co do d e sencontr o
e do s ol i do h u ma n os .
Figura 1 39 - Pode o ma pa s er o
r os t o do ma r ? Mai s i nt er r ogaes
que r es pos t as s e encont r am no
bel ssi mo fi Cosmog ro fo Sebostin
Cabato - Trazar un Mopomundi
( pl anet a Ago, t i ni /Qui nt o
Cen t enar i o) , de J or ge z ent ner e
L or enz o Mot t ot t i .
1 87
1 8 8
. . o
Figuro 1 40 " um mundo que s e
dobr o no cabo dos Tor mentos. Os
Por tugueses domes t i cavam o mor e
Vasco da Gomo er a u m semi deus,
per t ur bado apenas pel os t r opel i as
de Si mo I nfant e, o pequeno her i
pl ebeu de O caminho do Oriente, de
E duardo Tei xei ra Coel ho e Raul
Cor r ei o (Futuro).
A q u e l e pas s ado de p e n u mbr o par ece con s ervar o
fascn i o por h o me n s o n d e o a mb i o p e l o ou r o s e
cr uz o com o ob sesso p e l o s ab er , p e l o d es en h ar
d o Ter r a. Conserva d as em mb a r , ch eg am- nos d e
c ontor nos po u c o nt i dos as per i pci as q u e fi z er am a
vi d a d este ve nez i an o astr nomo e capi to e n aveg a d o r
e a p a i x o n a d o e obj ecto d e l e n d a e c o s m g rafo, q u e
a t par ti c i p o u n o s neg o ci aes d o Tr ata d o d e
Tor desi l h a s . U m I e ctor experto d e i ma p a d e l o s
c i e l o s . A j u z g a r p o r l a s c r n i cos , s u p o l e e r t a mb i n
el o l mo d e l os h o mbr es. Deser tor es y n ufr a g o s d e
e x p e d i c i o n es a nter i or es s e uni er am o s u e mp r es a7 .
E q u e consi sti u , e m vez de s eg u i r par a os i l h as
Mo l u cas e m b usca d a s erra d o Pr ato , ata l h a r p e l o Ri o
d e l a Pl at a, numa expl o r ao penosa q u e o dei xou
l onge do seu obj e cti vo , e mbor a cr es s e n o c o n tr ri o .
Cai u no i l u so d e umas mer cador i as p r ovi n d o s d e u ma
e x p e d i o po r tug ues a. No f o i esse o n i c o e n g a n o d a
s uo per cepo: os ata l h os n e m s empr e o s o.
A vi a g e m n estas i ma gen s , i ntensas c o mo s
o i tal i ano Mattotti as s a be pi nt ar , ao mar da
me m r i a . N u m e x c e l e n t e j og o d e pro x i mi d a d e s ao
r osto d e Ca boto e ver d ad e do s ua d e ma n d a , fosse
el a em b u sca d o l ucr o ou d a g e o g rafi a , o q u e estas
cor es car r egadas contm o ve l u d o d e Sevi l h a e a
l u x r i a d a sel va tr op i c a l , o s a n g u e d as e mb os cad as
e o cor d ame d os n avi os . O cor dame d os navi o s , ei s
ou tra metfor a p ar o d e sti nos u n i dos t a mb m p e l o
a mo r , par a as i nco ntvei s vi vnci as d e q u e fei to
a Hi str i a . E ste oceano o d os s acri fc i o s , o d o
esfor o, d a vi t r i a d e u ma vonta d e . D a q u e as cor es
tr agam a i n d a , u ma vez ma i s , os cus p l mb e o s d e
ant es d o tempesta d e , o s az u i s d a b o n a n a , as
d i st nci as per cor r i das , a pena que fer e com r el atos
d e l e n d a , o fr i o d o sextante apontado ao c u , o
mar i nh ei r o q u e , p r o a , se l an a d a r ed e p o r o ver
mai s l onge.
Mai s l on g e e n o utr o t empo s e vi aj a nes t as p g i n a s ,
q u e e x i g e m u m r i t mo d e l ei tur a atento e d i s p o n vel
n otci a d e q u a n d o a i n d a no c o n he c amos
o r osto d o mund o.
OS SENH ORES DO ROS TO
Co n h e c e mo - l o a g o r a ? S ab e mo - l o c er t a me n t e o u tr o
g r a a s o uma l i n h a g e m d e e x p l o r a d or es c a p t u r a d o s
n o s q u a d r a d i n h o s i n me r a s ve z e s . Co l o mb o s a i u d a
m o f i r me e s e g u r o d e J ij 8 e d o t r a o s a r c s t i co d e
A l t an ' . lo p e d e A g u i r r e ma g n i fi c a me n te r e t r a t a d o
p o r A l b erto B r e c c i a e C a r l o s A l b i a c l o . E n tr e n s ,
mu i t os s o os p e s q u i s a d o r e s d es t e fi l o r i c o e m
i ma g i n r i o e n o me s s o n a n t e s . D e Vi tor P o n l l a
R e l vas l 2 , d e J o s R uyl 3 a N u n o S a r a i va I . , vr i as
g er aes p as s ar am a papel fi g u r as o u e p i s d i o s
h i s t r i c o s d a g esta d o s D e s c o b r i me n tos , c o m
r e s u l t a d o s d e s i g u a i s , ma s q u a s e s e mp r e vt i ma s
d e u m a c a d e mi s mo d i d c t i c o e b e m- c o mp o r ta d o .
O Cami nho d o Orien t e, d e E d u a r d o T e i x e i r a Co e l h o
e R a u l Cor r ei a (VI va I . , 1 e d . e m l b u m, f u t u r a ,
L i s b o a , 1 9 83) , u ma p uj a n te e x c e p o . P u b l i c a d o
o r i g i n a l me n te n o s a n o s 4 0 , n a r evi sta O Mosqui to ,
n ar r a c o m u m r e a l i s mo d e p oj a d o o s p a ss os d e Va s c o
d a G o ma n o c a mi n h o ma r t i mo at

n d i a , s e g u n d o
o s c r n i c a s d e

l var o Ve l h o r e l i d a s por R a u l Cor r e i a .


T o c e l e b r a d o e a c i d e n t a d o p e r c ur so a q u i vi sto
p e l o s o l h o s de Si mo I n fante , uma c r i a n a p r d i g a
e m o u s a d i a s e ave nt u r os as tr o p el i a s . S e r i a m o s
p or tu g u es es d e anta n h o o ut r o c o i s a q u e c r i a n a s ,
or a c r u i s , or a ma r avi l h a d as p e r a n t e o n o vo , a
d i fi c u l d a d e , o per i g o , e n fi m, a l g o t o l a s p e ra n t e
o o u t r o? H u m tom d e t e me r o s a g r a n d i o s i d a d e
p er a n t e o fei to q u e d e p o c a , ma s a s u c es s o d e
q u a d r o s , ma l n e l a se e n t r a , d a c esso a o mu n d o d o
ma r avi l h o s o . O ver i s mo i l u str a ti vo c u mp r e - s e a q u i
o b e d i e n te s r eg r as d a ave n t u r a : g e n t e e s tr a n h a ,
a n i ma i s d i fer ent es , l u g a r e s fan tsti c o s , a me a a s
n a t u r a i s . ver d a d e q u e c a d a i ma g e m c o n t a mu i t o
p o r si s , ma s o e x o t i s mo r eve l a - s e n o suspense d o
q u e s e s e g u e . O r i g o r d a s a n a t o mi a s um es for o
p a r o tor nar c r e d vel os ecos l o n g n q u o s .
O ma r o b e d e c e a o s P o r tu g u e s e s , a c a l ma - s e
p a r a o uvi r as h i s t r i a s , e s e , d e s b i t o , e s ta l a a
t e mp e s ta d e , s s e j u s t i fi ca p o r o r d e m di vi n a , p a r a
' U m leitor perito e m ler o mapa dos cus. A julgor pelos crnicos, soube ler tambm o olmo dos homens. Desertores e nufrogos de e)pedies ant eriores
uniram-se o suo empresa.
Christophe Colomb, Oupuis.
, Colombo, Costermon.
I' fi Delir;o de lope de Aguirre, Planeta Rgostini/Quinto Centenario, coI . Relatos dei Nuevo Mundo. impossfvel fazer referncia os v6rias dezenas de obras, por
exemplo, de Tappi. Polacios, Max, Enrique 8reccio, Micheluni ou Font, includos nesta magnfico colecso, l anada em Esponha por ocasio dos Comemoraes do
Quinto Centenrio com opoio ofici al .
1 l Por exemplo, Nos Mores do Chino, 1 : ed. em lbum. Futura, Lisboa , 1985, que inclui As Viagens de Diogo co.
1 7 Por exemplo, ufo, Grupo de Trabolho do Ministrio do Educoo poro o Comemoroo dos Descobrimentos Portugueses, 2 ed. , Lisboa, 1 995. Anuncia-se agora,
alm de um lbum de continuao, Roinha Ginga, o finolizao poro CD Ram de um dos melhores trabalhos de Relvas no 6reo do tem6tica histrico, O Rei dos
Bzios, originalmente publicodo no revista S6bado.
l 1 Por exemplo, Ferno Mendes Pinto, Futura, Lisboa, 1 970 (?).
` ` Os Dias de Bartolomeu (1: ed., Aso, Porto, 1 9 8 9) uma primeiro obro, com os fragilidades inerentes, sem que por isso se deixj de notar algumas carocterfsticos
de um talento entretanto j confirmado.
os p r p r ova, p a r a t es t ar as s u a s vo n t a d e s . N o h
a q u i b esti r i o s c r i a d o s p e l a i ma gi n a o . Avi s t a m- s e
ba l e i a s , p e i x es d e to d o o g n e r o , e mu i to
est i ma d o s so os p e i x e s vo a d o r e s , at p i n g u i n s
e f o c o s , ma s n a d a d e mo n st r os . A o s h o me n s , s
a s i n t o n i a c o m a e s ma g a d or a n a t u r e z a l h es d
passa g e m. E p o r i sso q u e os e sp r i tos s e r e n a m s e
a s o n d a s s e a c a l ma m, o u s e e x a l t a m se as va g a s
b r a me m. E n t e n d i ment o , c l a r o , ma s s o b r e t u d o
vonta d e . Vas co d a G a ma , q u a n d o t o d o s s e d e i x am
t omar pel o me d o , t o ma o c o ma n d o d o s n aus e ven ce
pel o p e rsi s t n c i a a mai s p er i g o s a d a s i n te mp r i e s .

u ma vi t r i a , a s a cr i f c i o d e vi d a s , s o b r e os
mi s t r i os d o ma r , r efl e cte o c r o n i sta , j d e
r egr es s o. P o u co ant es d e um l t i mo as s al to d o s
e l e me nt os s n a u s q u e h avi am d e sve n d a d o os
s e g r e d o s d o ma r t e n e b ro s o . Afi nal , i sso u ma
e p o p e i a . A r ot a d a s e s p e c i a r i a s estava a b e rta ,
ma s n u n c a a i me n s i d o fi car i a c o mp l e t a me n t e
d o me sti c a d a .
Q u e m s o , a fi n a l , o s s e n h o r e s d o s ma r es ?
As ar ma d a s p od e r os ss i ma s , como a c l e b r e
La Felicissima , d e F i l i p e I I , q u e d e t o i nve n c vel s e
to r n o u r i s ve l ? O u os p i r a t a s , e s s e s s e me a d o r e s d e
tes o u r o s , q u e s e mp r e f i z e r a m d o s e u mo d o d e v i d a
l i b e r t r i o u m p e r i g o a c r e s c e n t a d o ?
Qu a l q u e r q u e s ej a a r es post a , l a n a - n os
s ob r e um ma r r evol to d e mi l h a r e s d e p g i n a s .
S e e s c o l h e r mos os n a v i o s e r e s p e cti vos g r u met e s ,
a l at i t u d e va i d o s K a t z e nj a mme r K i d s , d e
R u d o l p h O i r k s , u ma d a s ma i s l o n g a s ( e i mi ta d as)
s r i es , ou de P o p ey e , d e E l z i e S e g a r , o c l e b r e
c o me d o r d e e s p i n afr e s , a C o r e n t i n e C o r i . S e n o s
ati r ar mos a b o r d a g e m d a p i r a t a r i a , a l o n g i t u d e
espr a i a - s e d e Terry a n d Th e Pir ates, d o p a i d a
ave n t ur a M i l ton Cani ff , a T h e o d o r e P o u s si n , d e
F r a n k l e G a l l , o mo d e s t o f u n c i o n r i o d e c o mp a n h i a
d e nave g a o q u e p e r c or r e o

n d i c o em b u s c a d e
u ma i d e n t i d a d e . O u d a s r i e B arbe Roug e , a n i ma d a
p e l o p r o l i x o ar g u me n t i sta J e a n - M i c h e l C h a r l i e r
(e d e q u e m o s s e mp r e - n a - g u a d e A s t r i x s o
M A R D E T I N T A
char ge) a Vi c Va l e n c e , u m h e r d e i r o d e Cor to
p o sto a n ave g a r por A u t h e ma n . Mas as l i n h as
f a c i l me nt e s e e n r e d a m n u m n , p o r u ma r a z o
s i mp l e s : n e n h u m o c e a n o es ta n q u e . P o r a q u i s e
e n c o n t r a m g r a n d e s b a t a l h a s , ma s t a mb m a
r eve l a o d o O r i e n t e o u d o S u l . P o r a q u i s e e n c o nt r a
o r i s o e a tr i ste z a , a r e p r o d u o mi n u c i o s a d a
l i be rd a d e , d o c a ma r a d a g em e d o s u a i r m g me o ,
o tr a i o .
P r o c u r e mo s c a s o s d e es t ud o n o s c l s s i c o s : o s
r f o s Cor ent i n e Cor i , g r u me t e s , ma s t amb m
T i n ti n , vi aj a n te q u e t ant as vez es c a i u a o ma r .
O p r i me i r o u m a d o l es c e n t e b r e t o q u e P a u l
Cuve l i e r , c o a dj uva d o , n o s a n o s 5 0 , p o r u ma s r i e
d e a r g u me n ti s tas c o ma J a c q u e s M ar ti n o u J e a n Van
H a mme , faz e s c a p a r aos maus tr atos d e u m ti o
f u g i n d o num n av i o . E stamos n o s c u l o XVI I I e o
d e sti n o s p o d i a s e r o d e u m s a l va d o r , d e n avi os
d e r r o t a d o s , d e p r i n c e s as t r i s t es o u d e p ovos
s u bj u g a d o s . Com a c ur i o s a par ti c u l a ri d a d e d e s e
t o r n a r ami g o d e g o r i l a s e d e t i g r e s . O s e u l a r o
ma r e move- s e n e l e t o ve l o z me nte c o mo n o
i ma g i n r i o d e g e r a e s .
Co r i , o g r u me t e , fog e d a i ma g e m fi xa p a r a
a n a r r a ti va d a l i n h a c l a r a , c o mo o p r p r i o h e r i
e s c a p o u a B o b d e M o o r , q u e t e n c i o n ava f a z e r u m
l b u m e s a i u - l h e u ma s r i e . B e m- vi n d o s a o c a mp o
d e b a t a l h a d e a l g u n s d o s ma i s i mp o n e n t e s n avi o s .
Figura 1 4 1 - A Invencfvel Armada
(Meri br i co li ber) no o foi por
i nt erveno, em nome da
l i ber dade pr otest ant e, de U
jovem e s p i o e grumet e, Cori .
P ret exto paro mi nuc is as
r econs t i t ui es p or Bob de Moor ,
ment or da l i nha cl aro, de u m
est r anho epi s 6di o d a s gr andes
batal has n6ut i ca s .
1 8 9
1 9 0
Depresa, de cora para
es tave! . . . Auit lo
poder corar-te o n,bo
de aceso do
(\
. ..
R mu i cat l i c a Invencvel Armada ( 1 ? e d . , I I vol . ,
Li s b o a , Me r i b r i c a - L i b e r , 1 9 8 2) c r e s c e e a me a a o
pro testa n t i s mo . O j ovem e s p i o fl a me n g o t u d o far
par a o i mp e d i r , mas i n evi tve l o c o n fr o n t o . H e r i s
me t i d o s for o d e i ma g i n a o e m c e n r i o s
hi str i cos o n d e o ma r p o u co ma i s q u e t a b u l e i r o
p o r o u m x a d r ez d e p o d er es i men s os . Pr et ext o p a r o
r econsti t u i e s mi n u c i os as d e u m estr a n h o e p i s d i o
d a s g r a n d e s b a t a l h a s n ut i cas l 5
T a mb m a c r i a o d e H e r g , cl ebr e ent r e o s
c l e b r e s h e r i s d e p a p e l , e que t a n to usa o ma r
como l u g a r d e p a ssa g e m, n o e s c a p a t e n t a o d e
um tes o u r o . Por vi a , cl ar o, d o i n efve l H a d d o c k .
O u d e u m s e u antep ass a d o , g u a r d i o d e O Segredo
do Li corne (Ve r b o ) , br i oso n avi o da fr ota de L us XI V
tomad o por p i r at as que o e n c h e r a m d e g r i to s e de
u m va l i osss i mo e s p l i o : t r at a- s e d e O Tesouro de
Rackham, o Terr

vel (Ve r bo) . D o i s l b u n s p a r a n o s


d ar a c o n h e c e r , ve n c i d as t o d a s as a me a a s
i n c l usi ve a d e u m t ub a r o , s e m d vi d a o es t er t i po
de vi d a ma r t i ma p e r i g osa -, u ma mor al h e r g i a n a : o
tes o u r o p r o c u r a d o n o ma i s pr ofu n d o d o s ma r es
estava afi n a l em casa. D e n tr o d e u m g l o b o .
O r a t o d o u m mu n d o q u e vi aj a em t o r n o d e
I so , M a ry e H o e l , O s Passagei ros d o Ven to (V vol . ,
I ? e d . , L i sb o a , Me r i b r i c a - Li b e r , 1 9 8 7 ) , c uj o
per cur s o p e l a s a g r ur as d o s c u l o XVI I I , r efl e ct i n d o
o n osso p r e s e nte , c o mp e a o b r a - p r i ma d e F r a n o i s
Bou r g e o n . N a tr a d i o d a BD h i s t r i c a , e h e r d a n d o
o a f d e mi n c i a d a l i n h a c l a r a , este e x c e l e nt e
con t ad o r d e h i s t r i as i s o l a n a pai s ag em o c e n i c a
um mi c r o c o s mo s s o c i a l d u r a me nte estr ati ti fi c a d o ,
a me a a d o p e l o for te e i n d i s c i p l i n a d a fe mi n i l i d a d e
d e I s o e M a r y. Os navi os s o p r o t a g o n i stas,
evi d e n t e , ma s c o mo i mago mundi : t u d o t em o s e u
l u g a r , e n e n h um o u t r o . U m ca br es t ant e n o u m
co r d a me , a p o p a n o a p r o a . D e p o i s , l u g a r b e m
descr i to d e sti n o pos s u d o . S q u e o o c e a n o
como o ve n t o , c a pr i c h o s o , e a l ter a a s r ot as d e
nav e g a o , ma s t a mb m a l g u n s d e sti nos i n te r i o r es .
Dobr o o ma i s i mp o n e n t e d o s mastr os, b r i n c a com o
M A R D E T I N T A
ma i s l a r g o d o s c o nves es . A sua p r e s e n a d a n a nte
l e mb r a c o n t i n u a me nt e a mo r t e, e a p e q u e n e z d o
ma r i n h e i r o p e r ant e t al p ossi bi l i d a d e . E p o r i sso
que c a d a di a , mu i t o fe mi n i n a me n t e , vi vi d o ao
sabor d o d e sej o . O c e a n o e d esej o r i ma m a q u i c o mo
n as p a l avr as d e c e r ta p o eti sa s u i c i d r i a . ( Ma r n o
fe mi n i n o e m fr an cs ? ) M as a vont a d e d e vi ver que
move c a d a u m des t es p as s a g e i r o s , ai nd a q u e s ej a m
es cr avos e a mo rte surj a c o mo p o ssi b i l i d a d e d e
c o n ti n u a r e m a vi ver . Os l t i mos d o i s vol umes ,
A Hor a da Serpe nte e

b an o , r as g am u m fr es co
t en e b r oso s obr e a i g n o mn i a d a es cr ava tur a . A p i or
d a s pr i s es h - d e s er u ma c o mo esta q u e s e move.
"3
o MAL ANIMAL
A b a l e i a , g i g a n t e e e s p l e n d o r o s a c o mo o ma r ,
s u r g e mu i t as ve z e s c o mo u m p i ct o g r a ma d e
p l a n c i e o c e n i c o . N e m s e mp r e a me a a d o r a .
O i n i mi g o g e r a l me n t e o t u b a r o , o p e r i g o u m
p o l vo - g i g a n t e , as me d u s a s s o es tr a n h e z a , a s
g a i vot as c omp an h e i r a s e o s p i n g u i n s1 6 u ma
s i mp a t i a u n i ver sa l . O s g o l fi n h os! ) s o a
p e rs o n i fi c a o d a i n t e l i g n c i a , d a a mi z a d e e at
d a t er n ur a i n t er es p c i e s . U ma p r e c i o s i d a d e ,
p o rt a n t o r a r a .
1 1 R
p6ginos .6 d o tomo I , O s Espies do Rainha (Lisboa), brevemente entrevi sto enquanto ponto d e encontro d o Felicissimo
L
H6 v6rios pinguins de papel tocados pela fomo. Al fred, companheiro dos personagens de Al ai n de Sai nt-Ogon, lig e Puce, foi fen6meno no Frana dos anos 20.
Entre n65, Vosco Lopes de Mendona cri ou um vai doso D. Pingui m. De resto, so i nmeros os animai s personagens de BD, sendo esta uma dos reas mais frtei s.
Sokal , por uem pi o, ani mo no Costerman, um Inspector Canardo antropomorfi zado. Masachi Tanaka, por seu l odo, o autor de uma das mai s ori gi nai s sri es de
Mango: Gan. Sem pal avras, podemos acompanhar os aventuras de um pequeno di nossauro no rei no animai, sem qual quer pruenso humano. No qui nto volume,
Sw;mmin' (H ed. , Novo Iorque, paradox Press, 1 997), Gon experimento os agruras do vida ocenico enfiado no coro poso de uma tartaruga.
P Tem por tftulo Anexxt 16 Bis , o aventura de la voche, o eco-detective, em que um gol finho, por ser to amigo dos homens, resolve ver os maravilhas fei tos com
O que aquel es roubaram aos oceanos. Seduzido pel o sardi nha em loto e pelo peixe fruco, e M descobrir o medo humano dos tubares, tem uma ideio capi tal i sta:
uns quantos gol fi nhos pescam, outros afastam os tubarSes e al guns poucos gonhom os dividendos. Surge o trabal ho e o mi sria no sel o de uns gol fi nhos e o
obesi dade no seio de outros. A revolto inevit6vel e Cousteou quem ajudo o gol fi nho o reencontrar o bom cami nho do equilfbrio. Morfti mo.
Figura 1 4 : - A or dem da i gnomrni a
n um mundo- navi o em que t udo
t em o s eu l u gar , o bs es s i vament e.
Mos que forte.ment e pertur bado
pel a pr es ena femi ni na de duas
das mai s for tes mu l her es do B D ,
I s o e Mary. E xt ra(do de A HO(O do
Serpen t e , de F ronsoi s 8our geon
( M er i br i co-li ber).
Figuro 142 - O tuba ro , sem
dvi da, dos mai s us adas e
s i mb6l i cas representaes do
peri go sel vogem no mor o Ti nt i n
l ut o aqui nos pr onfundez os
oceni cas pel a pos s e d o pr et ens o
O Tesouro de Rackam, o Terrfvel
(Verbo).
1 9 1
1 9 2
Figura 1 44 - O mal uma ba l ei a,
gi gant es co? Moby Dick , o romonce
de Mel vi l l e , adoptodo por Bi l l
Si enki ewi cz ( Ber kl ey Fi rst
pu bl i shi ngL umo parbol a oos
mol es i nfl i gi dos pel o nosso
ci vi l i zoo s guas ut er i nas . o
homem quem per de.
Figuro 1 45 - O s r efl exos t ambm
s e pes c am. Bas t a es t ar at ent o e
l onor . dos mar gens , o i sco
certo. t udo ques t o de r i s cos
qvando s e t r oto dos ser es d e
ma r g e m i nvent ados por Ma ri s c ol
e r eco l hi dos , pel a E di t or i al
Compl ot , em His t orias de Garriris .
o d es a fi o s ober ani a h u ma n a ter por o s empr e u m
n o me : Moby Dick; a ssi m o n o meo u H er man Mel vi l l e
n o fa b u l oso r o ma n c e h o m n i mo e des de a ser
o per soni fi cao d o ma l . Os ba l ee i r os per seg u e m
o g i g a ntesco fi g u ra e n u m as s omo d e c o r a g e m fer em
d e mor te u ma i l h o que s e move , o mar tor na- s e
s angue e e mb e b e d a - os . R l ouca obs es s o d e Rhab tem
c o mo contr aponto o a l e g or i a do d esastr e. Se h e l o g i o
c o r a g e m d estes h omens , h u m tr i ste l a me nto
pel a ceg uei r a , a centu a d o pel o mi stur a d e esti l o s d e
B i l l Si en ki ewi c z , n a a daptao que fez e m 1 99 0 , p o r o
a c o l eco Cl assi cs r l l u str ated , d a B er k l ey f i rst
Publ i shi n g . N esta l uto d o bem contr a o ma l , o pr i mei ro
to di s par at a d o c o mo i ntel i g ente o pr i mei r o. No
a p e n a s um a g u d o r etr ato ps i col g i co , u ma p a r b o l a
a os mal es i nfl i g i d o s p e l a n o s s a ci vi l i z a o s g u a s
uter i nas. C o m M o by D i c k , o h o me m per d e.
N o utr o a d a pt a o l i ter r i o , esta b a s tante ma i s
l i vr e, L o i s e l r ed es enh o o e t e r n o c r i a n a , P e ter Pa n
(<Ven ts d ' O u est , 1 9 92) . A l m d e pi r a t a s h
s e r e i a s , n u m a mb i ent e d e er oti s mo , vi o l n c i a
e f a n t a s i o . T a mb m A l b e r to Va r a n d a , c o m A n g e ,
e n o mes ma e d i t or a , f o z d a s s e r e i a s o s mb o l o
d e p u r e z a c a p a z d e a me a a r u m r e i n o d e c a d en t e
e d a d o i n tr i g o .
E s t a l i g a o 00 ma r l eva d o ma i s l o n g e p o r
P r a d o , e m Fragmentos d e / 0 En ci cl ope di a D e/fi ca,
N o r ma , uma o b r a d e fi co c i e n tfi c o em q u e a
evo l u o s u b s t i t u i u j o h o me m p o r a n i ma i s d e
s u p r e ma i nt e l i g n c i a : o g o l fi n h o u m d e l e s e
a nfb i o . T a mb m n a s r i e f i n k e l , d e G i n e e Conva r d ,
D el co ur t , 1 9 9 5 , n a s c e r a m fi n a l me n t e a s cr i a n a s
- s o n h o q u e p os s ue m g u e l r a s e p r e n u n c i a m o fi m
d o h u ma n i d a d e t er r es t r el 8 .
1 6
The submoriner um anti-heri de si ll everett digno de noto: prncipe do Atlnt ido, Nowor de seu nome, vi ve debaixo de guo e inimi go do roo humano.
M A R D E T I N T A
1 9 3
M
1 94

Lo n g e d o s p r ofu n d e z a s , vi ve m l o s g a r r i r i s ,
fi l h os e s p o n t n e o s d e M a r i s c a l I 9 , s e r e s d e
ma r g e m, s ej a e l o s u ave - a r e i a o u a b r u p t a
- p r e c i p c i o , q u e t m t o n to d e g r f i c o q u a n t o
d e h u ma n o . So r i s c o s , c o mo o h o r i z o n te , vi s t o
d o p r a i a , p o d e s e r u m r i s c o .
E m a l t o - ma r , o n av i o o mu n d o , v o l t a a
d i z - l o M o s s e , o p o s s u i d o r d e u m d o s o l h a r es
ma i s o r i g i n a i s e b a r r o c o s d o B D fr a n c f o n o .
D i s p e n sa n d o as g r a a s d o g r a n d e p b l i c o ,
s o u b e c r i a r u m u n i ve r s o t o n e g r o q u a n t o l o u c o .
O s e u h u mo r a b s u r d o , d i s p a r a t a d o a t , s e r vi d o
p o r u m e s t i l o c o mp l e x o q u e s e d i r i a d e g r avu r a
e m ma d e i r a e q u e n u n c a a b d i c a o u d i sf a r a
l o n g o s t e x t o s d e c a r a c t e r s t i c a s l i t e r r i a s
e g r f i c o s p ar t i c u l a r e s .
L a Mor e aux pi r ates ( Cas t er ma n , 1 9 8 7 ) , q u e
n o i n a u g u r o a s u o n ave g a o p o r c e n r i o s
ma r ti mo s 2 o , p e e m c e n a o s ma i s e x t i c o s
fl o r e s d o b e l o i ma g i n r i o d a p i r a t a r i a mo d e r n a .
N u m n avi o q u e e l e p r p r i o u m c r u z a me n t o d e
p o c a s e a r t e s , c o nvi ve c o mo t r i p u l a o , a o l o n g o
d e u ma s r i e d e p e q u e n o s c o n t o s a u t o c o n c l u s i vo s ,
o r e i d o s p i r a t a s , A n a r 1 ? , e o s u o o d i a d a
a d mi r a d o r a , G r o u p i e , a l m d e T o u l o u s e - La u t r e c ,
Ci n q C o l o n n e s e N e f e r t i t i , p o r t a d o r a d o p a p a g a i o
i n t e l e c t u a l , Co c o .
Lo g o n u ma d o s s u a s p r i me i r a s ave n t u r a s , Vo tre
mo n de l a cor t e, ao r e c o n h e c e r e m u ma o n d a ,
d o - s e c o mo p e r d i d o s e p r o c u r a m c a rt a s d e
n a ve g a o . A G r o u p i e t e m u m ma p a - m n d i
i mp r e sso n a T-shi r t , q u e s r evel o s o b h i l a r i a n t e
M A R D E T I N T A
I ' o c a n , c ' e st p a s vr a i me n t l l e p r o b l me .
L ' i mp o r t a n t , c ' es t d ' t r e c a p a b l e s d ' e n d i s c u t e r
i mp a r t i a l me n t , e n t r e h o mme s . . .
2
1

N ave g a r u ma c i n c i a , t o e x a c t o q u a n t o
r o m n t i c a , mo s p a r a Mo s s e , s o b r e t u d o , o c a s i o
p a r a c o mp r e e n d e r a c i n c i a . N o f o i o fa s c n i o d o
c o n h e c i me n t o q u e l a n o u os h o me n s a o ma r ?
E s t es c o r s r i o s s u l c a m os mar es p ar a r o u b a r e n o
t o r t u r a : , afi n a l , u m ma p a d o n avi o .

o p r e te x t o

p a r a uma s r i e d e r e fl e x es s o b r e o mo d o c o mo a
c a r to g r a f i a r e f l e c t e d i f e r e n t e s c o n c e p e s d o
mu n d o . C o n h e c e r o o c e a n o s a b e r r e c o n h e c e r
u ma o n d a , p o i s n e n h u ma i g u a l . M a s t a mb m
r e c o n h e c e r - s e p e r d i d o : n o h l u g a r me l h o r p o r o
i s s o d o q u e o d es e r t o d e g u o . V a l e ma i s , e n t o ,
d e i x a r q u e a l g u ma c o r r e n t e s e e n c a r r e g u e d o b o m
c a mi n h o e c o n c l u i r : b o f . . . s e p e r d r e d o n s
s e d e v e , p o i s , es t r a n h a r q u e d i s c u t a m a s l e i s d o
me r c a d o , o d i s p os i t i vo e s tr a t g i c o d a g u e r r a d a s
es tr e l a s , a c l o n a g e m, o vr u s H I V, o e n c o n t r o d e
c u l t u r a s , a c o mu n i c a o s o c i a l o u q u e d e s c u b r a m
c o mo a i n f o r m t i c a s o l v e l n a g u a . O u q u e
a p r e n d a m o s me a n d r o s d a f u s o fr i a e a s s i m
d o me s ti q u e m . . . t u f e s . U ma ve z d o ma d o s , p o d e m
- s e c ava l g a r p a r a c o r r e r ma i s mu n d o .
'` Historias de Garriris, cal. Mision I mpossible, n 7, Editorial Complot, Barcelona 1 987.
1 0 V. Fire ond Forest , in Masse, 30/40, 1 ed. , Futuropolis, 1 9 8 5 , em que um mfssil f oz os vezes de patinho feio numa colnia de pinguins, algures no
plo Norte . . .
9 l
Hon . . perder-se n o oceano, no esse o verdadeiro problema. O importante sermos capozes de o discutir imparcialmente, como homens . . .
Figura 1 J7 " Segundo Mo s s e , em
l a More aux pir at es ( Cos t erman) ,
navegando que s e apr ende a
ci nci a, por exempl o, do f us o
f r i o ou d o domes t i cao de
t uf es .
Fi guro 1 46 " A por t o de ent r ada
por o o i l ho A o ma r. Phi/mon
(Dor gaud), o es t ont eant e
per s onagem de F r ed, no mai s
dei xar de ent rar e s ai r num
mundo que no exi s t e e onde, por
i s s o, t udo pos s vel . Aqui , o
c omi nho de conhec er o Pr i maver a.
1 9 5
1 96
Figuro J 4 8 " O ma r l i terri o
segundo Davi d B . (l ' Associ oti on).
Figuro 1 49 " O hor i zonte poti co
e ut pi co d e Al ai n Cor bel ( Amok) .
C o m Wi n s o r M c Cay e o seu s e mpr e s u r p r e e n d e n t e
L i tt/ e Ne mo i n S/ u mber l and ( L i s b o a , Li vr os
H o r i z o n t e) , p e r c e b i a - s e que d e n t r o de u m mu n d o
h s e mp r e o u t r o . N u m d e s s es p o d i a - s e r e s p i r a r
d e b a i x o d e g u a , e os p e i x e s e n o r me s e r a m
a mi g ve i s e c o nver s a d o r e s . E a s s i m p o r d i a n t e .
N o s e e s g o t a r i a e s t e f i l o d e ma r a vi l h a me n t o .
P h i l mo n , d e F r e d ( D a r g a u d , P a r i s , 1 9 8 7 ) ,
ma i s d o q u e u ma s r i e d e l b u n s (ta n t o s q u a n t a s
a s l e t r a s d e O c a n A t l a n t i q u e ) , u m j o g o
d e s l u mb r a d o e d e s l u mb r a n t e c o m t o d o s o s
s e n t i d o s , e m t o d o s o s s e nt i d o s .
U m p o o n o c a mp o c o mu n i c a d i r e c t a me n t e c o m
u ma i l h a q u e c o r r e s p o n d e a o A e m p l e n o o c e a n o .
P h i l mo n n o ma i s d e i x a r d e e n tr ar e s a i r , l o g o
l' encrier, i n lopin, n 4 , par i s, Outubro 1 993.
1 1 Escale Kerborbo, Amok, Pari s, 1 996.
1< Der Unschuldige Posfgier, Hamburgo, 199'.
p o r o s a l var B a r t h l my, um n ufr a g o q u e o n o
b e m, d a q u e l e mu n d o q u e n o e x i ste e , p o r tan t o ,
o n d e t u d o pos s ve l : p l a n ta s - r e l g i o , d o i s s i s ,
u ma r vor e q u e d g a r r a f a s , u ma c a s a q u e c r e s c e
o u u m n a v i o q u e n ave g o d e ntr o d e u ma g ar r a f a .

p e l o ma r q u e s e a c e d e o e s t e u n i ver so o n d e
at h u m o c e a n o d e c o r e s . P o u c o s c o n h e c e m
as c o r r es p o n d n c i a s en t r e t a i s l u g a r e s , mo s
o mu n d o n o r ma l n o s e d e i x o c o n t a mi n a r .
N u ma n a t u r e z a e m d e l r i o s os ma i s p r e p a r a d o s
s o b r evi ve m. J r me M o u c h e r ot u m fe l i n o , u m
t i g r e - d e - b e n g a l a a g e n t e d e s e g u r os q u e l e v o p a r o
c o s a u m p e i x i n h o ver me l h o . P o r o a c a l ma r o s
t e n s e s d o s e l va u r b a n a q u e o l for o . S q u e o
p e q u e n o p e i x e a t r a i u m t u b a r o vi n d o d o q u i nt a
d i me n s o , o d i me n s o d o e s p es s u r a d a s
p a r e d e s , e l evo - l h e o fi l h o ma i s n ovo. E i s o
p r i nc p i o a l u c i n a n te d e L es D e n ts du r ecoi n , d e
F r a n o i s B o u c q ( Caste r ma n ) . O n o s s o h e r i n o
h e s i t a e a t i r o - s e d e c a b e o p a r o r e c u p e r ar o fi l h o
a n t es q u e s e d p o r t er mi n a d a a d i g es t o. O o c e a n o
c o me a p o r s e r d e a ma r g u r o , atr avess a d o p o r
me t for as a a l t o ve l o c i d a d e . E s t a mo s s n o
p r i n c p i o d e u ma i n c r ve l ave n t u r o q u e a c a b o b e m,
b e m n o i n t e r i o r d o t u b a r o q u e estava j n o
es t ma g o d e u ma o r c a q u e p o r s u o vez h avi a s i d o
e n g o l i d a p o r u ma b o l e i a . A n t e s , e x p e r i me n t a mo s o
i n e s p e r a d o , d e c a r d u me s d e c a n i vet es s u os o
p e s c a d o r e s d e r efl e x o s , n u m ma r d e vc i o s q u e
ma t e r i a l i z o t o d a s as i n q u i e t u d e s .
o L I VRO DO DES A SSOSSEG O
O g r a n d e e s p e l h o o c e a n o n o s e d e i x o apr i s i o n a r
p o r n e n h u ma d a s i ma g e n s . A c o l h e os me r g u l h o s
l i t e r r i o s n u ma ou ou t r o p g i n a d e D avi d B . 1
2
,
p e r mi t e - s e s e r h o r i z o n t e p o t i c o e u t p i c o n a s
h i s t r i a s d e A l a i n C o r b e l
1
3 , o ver t i g e m a b s o l ut a d e
t o d o o h u ma n o v i a g e m n o tr ab a l h o d e Ma r t i n e T o m
D i e c k2 ' . M o s n o n e n h u ma i ma g e m o p o d e c o n t e r .
C a i o o p a n o .
le, Ol.ftC' Ics pluJ fOlies de I' .onC:c
I
I
I
I
I
I
7
,- ,
/ '
,
_I
#
v

+
M A R D E T I N T A
I
I
I
\
1 9 7

' 4 9
: 9 9 8 , PA RQUE EXPO 9 8 , S . A .
TEXTOS
RGUSTI NA BE S S A-lus
ANT6NI. VITORINO O' A 'MEIDR
DAVID L. MA"WA'.EN
FERNANDO CARVALHO RODRIGUES
FRANCISCA ME NEZES FERREIRA
FRRNCISCO ANDRRDE
HUMBE .TO O . ROSA
J OO COI.B.A
JOO PAULO COTRI.
J OO SORR"
JOs -AUGUSTO F RANA
LAURE. OEWEY P'ATT
PE DRO SALGADO
PElE. CHE.MAVE"
RICARDO SERRAO SANTOS
SOPHIA DE MElLO BREYNER
SVLVIR A. E RRlE
ADMI NISTRAO DO PROJ E CTO
MRI O ASRE"
COORDE NAO DOS CONTE DOS
B" .A'OO VASCONCElOS ('.AO'.)
FRANCISCA ME NEZES FERREIRA
JORGE SENR E SI LVR (IMRGEM)
PAULO S" RA Lop,s
A SSISTNC I A TCNICA
MAFALDA SOUSA PIRES
PAULA DA SI LVE I RA E LORENA
DI RECTOR DA RE A PROMARK
ROLANDO BORG" MARIN'
DE S I GN GRF ICO
Luis FI L I PE CUN HR
DI REcO E DITORIAL
DULCE REIS
COORDE NAO E DITORIAL
56.,A OLIVE I RA
EDIio DE TEXTO
MARIA DO ROSR'O P'DREIRA
TRADUO
MARI R LuSA CA RVALHO BAPTISTA
REVISAO DE TEXTO
FERNANDO MnHE I RO
PAGI NAO POR COMPUTADOR
FERNANDA QUE NDE RR
ARTE FI NAL
J oo ELIAS
PRODU O
DIOGO DOS SANTOS
COUIBORAO E DI TORI AL
ALEXANDRE COSTA
PAULA DE OLIVEIRR
Se lECO DE CORES
GRAFISE IS
I MPRESSO
PRIHTER PORTUGUESA
TI RAGE M
5000
I SBN
972- 63 96- 63 - &
DE P6S ITO L E GAL
1 2 2659/98
RESERVRDOS TODOS OS DIREITOS DE ACORDO
COH A LEGISLAO EH VIGOR
LISBOA, ABRIL DE i 9 9 8
CRDITOS DE I MAGE M
AL AI H CO , , : F I G , 1 < 9
ANDRE W GARRE TT, AL BE RT CARL LUDWIG GOTTHI L F
GUHTH E R: FI G. 9 8
ANDRE W SMI T H: F I G . 9 6
ARQUIVO I tHU HIRCI OtHH D E COR : C R P R ; FI GS . 3 ,
4 , B 2 , 6 2 , 1 0 2 , 1 0 3 , 1 0 6 , 1 07 , 1 1 2 ,
1 1 7 , 1 1 9 , 1 2 9 , 1 3 1
So.", " OHHO: FI GS , 7 0 , 7 1
Bi l l Sl E NKl E WI CZ : F I G , 1 4 4
6 0 8 O , MO O R : f I G . 1 4 1
CAMBRI DGE 5E:VE H ASSOCI ATE S/PROMONTRI O:
FI GS. 3 2 , 3 3 , 3 4 , 3 5 , 3 8 , 3 9 , 4 2 , 4 3 ,
4 6 , 4 7 , 4 9 , 6 0
CAMBRI DGE 5evE N ASSOCH IHS: FI GS . 1 8 , 2 1 ,
1 0 4 , 1 0 5
CASA D A I MA G E M: FI GS , 1 7 , 1 00 , 1 0 8 , 1 0 9 ,
1 1 0 , 1 1 1 , 1 1 3 , 1 1 4 , 1 1 8 , 1 2 O , 1 2 1 ,
1 2 2 , 1 2 3 , 1 2 4 , 1 2 5 , 1 2 6 , 1 2 7 , 1 2 8 ,
1 3 O , 1 3 2 , 1 3 3 , 1 3 4 , 1 3 6
DAVI O . B : F I G . 1 4 8
E DUARDO TE I XE I RA COe l H O , R AUL CORRE I A :
F I G , 1 4 0
E DWARD DONOVAN : F I G . 9 0
E XPO ' 9 8 /A HTN I O MARQUE S : F I G , 1 9 , 5 7
E XPO ' 9 8 /Ho", " . M Q U I N R : F I G S , 6 , 7
FI l I Pe CONDADO: FI Gs . 2 0 , 2 6 , 2 7 , 3 1 , 3 6 ,
3 7 , 4 0 , 4 1 , 4 4 , 4 5 , 4 8 , 5 1
F RANOI S BOU RGE ON: F I G . 1 4 3
F R E D : F I G , 1 4 6
H E I N SE MK E : F I G . 6 4
H' R G : F I G , 1 4 2
HU G O P.,rr: F I G . 1 3 7
J ORGE ZE Nnl f R , l ORE NZ O M RTTOTT I : F I G . 1 3 9
J os MANU": F I G . 1
L AU"" D ,w,y PL 'H: F I G , 6 3
L u s VRSCONCE lOS/PBt l CO: F I G S . 5 3 , 5 4 ,
5 S , 5 6
MARCO CORRE I A: F I GS. 7 3 , 7 4 , 8 0
MARCOS OL I VE I R A : FI GS . 7 6 , 7 6 , 8 1 , 8 ' , 9 6
MAR I SCAL : F I G . 1 4 5
MAS S E : F I G . 1 4 7
MI GUE LANXO PRADO: F I G . 1 3 8
NA S A : F I G . 2
NUNO FRRI NHA: F I G S . 8 2 , 9 7
PARQU' E X P O 9 8 , S , A , : PRGS . 4 , 7 , 8
Pe ORO SAL GADO: f I G S . 6 5 , 6 6 , 6 8 , 6 9 , 7 7 ,
7 8 , 7 9 , 8 4 , 8 5 , 8 6 , 8 7 , 8 6 , 6 9 , 9 1 ,
9 2 , 9 4
R A Y TROU: F I Gs . 6 7 , 7 2
R U I CUNH ': F I Gs . 1 0 1 , 1 3 6
R U I ROMRo: F I GS . 8 , 9 , 1 0 , 1 1 , 1 2 ,
1 3 , 1 4 ) 1 6 , 1 6 , 2 2 , 2 3 , 2 4 ) 2 5 , 2 8 ,
2 9 , 3 0
StHVRTORE lo B t ANCO: F I G . 9 3
THE I MAGE BANK: F I G S . 5 , 5 8 , 5 9 , 6 0 , 6 1 ,
9 9 , 1 1 5 , 1 1 6

P A T R O C I N A D O R E S E X P O ; 9 8
P A T R O C I N A D O R E S O F I C I A I S
\I1f
W
G CAIXA GERAL
<i DE DEPOSITOS
gua mi neral natural
F O R N E C E D O R E S O F I C I A I S
W SI EMENS
I M P R 10
Inovao ' Tecnologia ' Qualidade
EM TODO O LDO. A TODA A HORA
M A R C A S O F I C I A I S
Micro'

sw
atc
H c


SONV
THE
DOCUMENT
COMPANY
XEROX
Shel l
P R T R O C I N R D O R E S E X P O 9 8
E M P R E S A S A S S O C I A D A S
A Iirio be Noticl @ iA. CEI
PL Um jornal ao servio do leitor
THVSSEN

E M P R E S A S C O L A B O R A D O R A S
CABOS ELECTRO '98
CDMPAQ
Ol
Su.
100'SUMO

Sani tana
BACARDI.
SeSr
MODlLUHOOL>ClHIOHO
S OG " P E
V I N H o S
wi
a higiene Enl aco
AISTN
2 04115001 1063

Você também pode gostar