Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
14
APresenadoPatrimnioCulturalnos
PlanosDiretoresdeMunicpiosBrasileiros
RenatoCymbalista
1Introduo
Talvezmaisdoquequalqueroutropas,oBrasiltransformounastrsltimasdcadasdeforma
bastanteclaraassuasprticasdeplanejamentourbano.Deumplanejamentoeminentemente
tcnico,opasconstruiuapartirdadcadade1980umarcabouoinstrumental,quadrostcnicos
eumabasesocialqueinterferiramnosprocessosdeplanejamento,politizandoodebate,dando
visibilidadeelegitimidadeanovosatoressociaiseoriginandonovosinstrumentosdeinterveno,
transformaesqueproblematizoemoutrostextos.1
Aqui,discutoastransformaesrecentesnasprticasdeplanejamentoterritorial,apartirdovis
dopatrimniohistrico:emquemedidaanovaconfiguraopoltica,socialeinstitucionaldo
planejamentoterritorialveminterferindonocampodapreservaodopatrimniocultural?
Tratardessaquestotrazumdesafiometodolgico.Porumlado,arealidadebrasileiradealta
descentralizao,degrandecomplexidadeediversidadedotecidoculturalesocial,degrandes
diferenasdecompromissospolticosdosgestorespblicosemrelaoaessadiversidade,so
fatoresquedificultamaidentificaodetendnciasmaisgenricas.Poroutrolado,daruma
respostaslidaquestoformuladanopargrafoacimapressupeumavisomaisgeraldas
recentesmudanasnasprticasdeplanejamentourbano,sendonecessrioiralmdosestudosde
casomonogrficos.
Pretendooperaraquientreessesdoispolos,procurandoconstruirummtododetrabalhoque
possa,porumlado,qualificarastransformaesrecentesnasinterfacesentreopatrimnio
histricoeoplanejamentoterritorialapartirdeumvispanormico,buscandoidentificar
tendnciasgeraisparaocasobrasileiro.Poroutrolado,procuroconstruiressepanoramano
atravsdegeneralizaes,masrecolhendoinformaesapartirdasformascomoessainterface
vemsedandonosmunicpios.
Paratransitarnesseuniverso,aescolhafoiportrabalharprioritariamentecomumcorpus
documentalespecfico,queremeteaumdosmaisimportantesdentreosprocessosrecentesde
planejamentoterritorialnosmunicpiosbrasileiros:alevadePlanosDiretoresquesucedeuao
EstatutodaCidade.Porlimitaesoperacionais,serestudadoapenasumreduzidonmerode
PlanosDiretores,masouniversopoderseralargadoutilizandoomtodoaquiproposto,queo
deleituradostextosdasleisdosPlanosDiretoreseaidentificao,nessaspeaslegislativas,dos
pontosrecorrenteseespecficosdecadaplanoemquetratadoopatrimniocultural.
Se,porumlado,essaescolharesolveaproblemticadasfontesparaaconstruodotrabalho,
possuitambmlimitaes.Atassumiremseuformatofinal,osPlanosDiretoresdosmunicpios
passamporumasriedemediaes,precisamdialogarcomforaspolticas,precisamadequarse
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
sbarreirasdaconstitucionalidadeedaformataodosprocessosemlinguagemjurdica.
Almdisso,estudarosprodutosfinais,enoosprocessosqueresultaramnessesprodutos(tarefa
impossvelparaumtrabalhodeenvergaduramodestacomoeste,queexigiriatrabalhodecampo
paratodaumaequipe),requermuitocuidadonasconcluses.apresenadedeterminadoelemento
notextodeumPlanoDiretorpoderefletirapriorizaodesseelementoemtodoumprocesso,mas
tambmingernciaspolticas,aagendadedeterminadoconsultorouasimplescpiadetextos
similaresvindosdeoutrosmunicpios.
Aindaassim,acreditoqueanalisarosrecentesPlanosDiretores,luzdasquestesdopatrimnio
cultural,esforovlidoparaoprincipalobjetivodestetrabalho:mostrarqueosmunicpios
iniciamosculoXXIcomumarcabouoderegulaodoterritriotransformado,emqueas
prticasdepreservaodopatrimnioculturalinseriramsedeformainditanosistemade
planejamentourbanodosmunicpiosaindaqueemdiferentesgrausecomdiferentesenfoques,
deacordocomacorrelaodeforasemjogoemcadalocalidade.
OtextorecuperaatrajetriadeconstruodosrecentesPlanosDiretoresmunicipais,eanalisaos
PlanosDiretoresaprovadosnosmunicpiosbrasileiroscommaiorpopulao,identificandoos
pontosemqueestestrataramdopatrimniocultural.Ouniversoescolhidoparaestetextosoos
municpiosbrasileiroscompopulaodemaisdeummilhodehabitantesem2009,umconjunto
de13municpios,dosquaisdeztiveramPlanosDiretoresaprovadosapsapromulgaodo
EstatutodaCidadeeconstituemocorpusdocumentalanalisado.
Nohaquiaintenodeaprofundamentoemtornodossignificadosatribudosaopatrimnio
culturalporcadaPlanoDiretor,asformascomcertezaaltamentediversificadascomoos
diferentesprocessosserelacionaramcomosdebatesrecentessobreossignificadosdopatrimnioe
dapreservao.Acreditoquesomenteseriapossvelavanarnessesentidoapartirdeestudosde
casoemprofundidadesobrecadaprocesso.Aintenoadeapontarparaapreocupaorecente
doplanejamentourbanoemrelaoaopatrimnio,colocandonovascondicionantesparaas
polticasdepreservaononvellocal.Nosetratadedebateabstrato,noplanodasideias,mas
decondicionantesemgrandepartejregulamentadasemlei,ouseja,instituindonovosdireitos,
oportunidadeseobrigaesparaagestodopatrimnionosmunicpiosbrasileiros.
2OPlanoDiretoreastransformaesrecentesnapoltica
urbananoBrasil
OPlanoDiretormunicipalnoinstrumentonovonopas.Nasdcadasde1960e1970,oBrasil
assistiuaumagrandeondadeconstruodePlanosDiretoresnasgrandesemdiascidades,em
suamaioriafinanciadospeloServioFederaldeHabitaoeUrbanismo(SERFHAU),quevinculava
orepassederecursosexistnciadosPlanosDiretores.Abibliografiacrticasobreessesplanos
aindapoucoextensa,maspairasobreessesprocessosaimagemdeplanostecnocrticos,feitos
semparticipaopopularequeemgrandeparteficaramnagavetadosseusformuladores.Essa
leiturafoiconstrudaprincipalmenteporpesquisadoresqueeramtambmformuladoresdepolticas
queatuaramnoplanejamentourbanonasdcadasseguintes,queassociaramosPlanosDiretores
aoregimeautoritrioecentralizadoquebuscavasesuperarnocontextodaredemocratizao,e
trabalhosrecentesquestionamessetratamentocomoleituraexcessivamentesimplificadadaquele
processo,oqueindicaquetaisPlanosDiretoresaindamerecemsermaisestudados.2
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
Nadcadade1980,enquantoatrajetriadeplanejamentourbanodasdcadasanterioresera
questionadapornoproduzirasnecessriastransformaesestruturaisdascidadesbrasileiras,
verificouseumareconfiguraodepartedocampodoplanejamentourbano,promovendouma
convergnciadeinteressescomoutrosatoressociaisembuscademaiorlegitimidadeparasuas
prpriasagendas,principalmentemovimentossociaisdelutapormoradiaeassessorestcnicos
ligadosaessesmovimentos,incluindosegmentosdaigrejacatlica.
Dessaconvergnciadeinteressessurgiuumapotentearticulao,omovimentonacionalpela
reformaurbana,quebuscouinserirnaproblemticadoPlanoDiretorumcontedopolticomais
explcito.EmumagrandecampanhaprviaConstituiode1988,omovimentopelareforma
urbanaconseguiuquefosseavaliadapeloCongressoConstituinteaEmendaPopulardaReforma
Urbana,encaminhadacommilharesdeassinaturas.Apsumasriedenegociaeseconcesses
porpartedosatoresdareformaurbana,aemendapopularresultounocaptulodepolticaurbana
daConstituio(arts.182e183),queinstituinovopapelparaoPlanoDiretor.OPlanoadquiriu
comaConstituioafunoestratgicadedefinirexignciasparaocumprimentodafunosocial
dapropriedadeurbana,almdedefinilocomooinstrumentobsicoparaapolticade
desenvolvimentoeexpansourbanaquedeveserregulamentadoporleimunicipal(antesnoera
necessariamentetransformadoemlei).Naquelemomento,noseidentificounaagendada
reformaurbanaqualqueradernciamaisrelevantecomaquestodopatrimniohistrico,que
entrounanovaConstituioporoutrasportas,masapenasindiretamentepelocaptulodapoltica
urbana.Noart.23,aconstituiodefinecomocompetnciacomumdaUnio,EstadoseMunicpios
aproteodosbensdevalorhistrico,artsticoecultural,e,emseuart.30,defineopapeldo
municpiocomoenteresponsvelpelapreservaodopatrimniohistricoemnvellocal,
submetidonormatizaoemnvelfederaleestadual.3
AlmderedefiniropapeldoPlanoDiretor,aConstituioredefiniaaimportnciadoprprio
municpio,promovidonopactofederativoaumpapeldemuitomaiorprotagonismonaconstruo
daspolticaspblicas.Apartirdonovomarcoconstitucional,umasriedemunicpiosbuscou
exploraraspossibilidadesdadaspelonovoarranjoinstitucionaleconstruramPlanosDiretoresno
inciodadcadade1990,emqueprocuravamutilizarsedosprincpiosdaConstituiopara
reformularomarcodapolticaurbanamunicipal,entreelesSoPaulo,RiodeJaneiro,Natal,Santo
Andr,DiademaeBeloHorizonte.4
EssesPlanosDiretoresjexpressavampreocupaescomaintegraoentreopatrimniohistrico
eapolticaurbanamaisampla,revelandoumesforo,nonvellocal,desuperaraideiade
patrimniohistricoparaalmdosimplestombamentodeedifcios.5
MasosnovosPlanosDiretoresconstrudosapartirdocaptulodepolticaurbanadaConstituio
forampoucos,algunsdelescomoocasodoinovadorPlanoparaSoPaulo,propostonoincioda
dcadade1990sequerforamaprovadosemLei.Duranteessadcada,tramitounoCongresso
Nacionalumaleiquemudariaessasituao,oProjetodeLein5.788/1990,destinadoaefetivara
regulamentaodocaptulodepolticaurbanadaConstituio.OPLn5.788/1990,quetramitou
pormaisdeumadcadanoCongresso,foisendointensamentediscutidoealteradoeresultou
posteriormentenoEstatutodaCidade(Lein10.257/2001).6OEstatutodaCidade,aprovadoem
10dejulhode2001,instituiudiretrizeseinstrumentosparaocumprimentodafunosocialda
propriedade.OEstatutodaCidadeeaConstituio,almdeinstituremumanovaordemjurdico
urbansticanoBrasil,redefiniramafunodoPlanoDiretormunicipal.
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
Naprtica,oPlanoDiretorassumiaacapacidadedeestabeleceroscontedosparaadefiniodos
direitosdepropriedadenomunicpio.ParadiferencilosdosprolixosPlanosDiretoresde
desenvolvimentourbanodasdcadasde1970e1980,estesforamrebatizadosdePlanos
DiretoresParticipativospeloMinistriodasCidades,ressaltandooutradasprincipaisapostasem
tornodoinstrumento:nolugardeumapeatcnicaquecirculaapenasentreespecialistas,oPlano
Diretorpassaaserumapeapoltica,democraticamenteconstrudacomaparticipaodos
segmentossociaisqueefetivamenteconstroemascidades,incluindosobretudoossetores
popularesmovimentosdelutapormoradia,associaesdebairros,entreoutros,
tradicionalmentealijadosdosprocessosdeconstruodapolticaurbana.Nocasodeno
promoveremplanosapartirdeprocessosparticipativos,osgestorespblicoseatoPoder
Legislativosopassveisderesponderporimprobidadeadministrativa.
OEstatutodaCidadeestabeleceuoprazodeoutubrode2006paraquetodososmunicpioscom
maisde20milhabitantesfizessemseusPlanosDiretores,edetalhouasnovasfunesdoPlano
Diretor:estedeveseguirasdiretrizesdoEstatutodaCidadedeveserconstrudocomparticipao
populardurantesuaelaboraoeimplementaodevegarantiracessodosinteressadosaos
documentosdeveenglobaromunicpiocomoumtodo,enoapenasasreasurbanas.Alm
disso,oEstatutodaCidaderegulamentaaformacomoumasriedeinstrumentosdevemser
inseridosnoPlanoDiretor.
ApartirdapromulgaodoEstatutodaCidade,diversosmunicpiosiniciaramaelaboraode
PlanosDiretores,masograndeimpulsionadordessemovimentofoioMinistriodasCidades,
institudoem2003.DentreassecretariasdonovoministriofoicriadaaSecretariaNacionalde
ProgramasUrbanos,quecentralizouasaesrelacionadasaosPlanosDiretoreseviabilizouo
aumentodeescaladaconstruodosPlanosDiretoresnosmunicpios.Issofoirealizadoapartirde
umaarticulaoentrevriosatores,orquestradapeloMinistriodasCidades,nachamada
CampanhadoPlanoDiretorParticipativo.ACampanhapropostapeloMinistriodasCidadese
debatidaeaprovadacomoresoluopeloConselhoNacionaldasCidadestinhacomoobjetivo
disseminarosprincpiosdoPlanoDiretorconformeestabelecidonoEstatutodaCidade.Baseouse
nainstituiodeumncleonacionalcomparticipaodasentidadesnacionaispresentesno
ConselhoNacionaldasCidades,edencleosemtodososestadosdopas.Concebidapelo
MinistriodasCidades,foiposteriormentediscutidaeaprovadapeloConselhoNacionaldas
Cidades.7
Almdacriaodosncleosnacionaleestaduais,aCampanharealizouumasriedeatividadesde
capacitaoemtodososestados,econstruiuumconjuntodemateriaispedaggicos,efomentou
atividadeserealizaodemateriaisdecapacitaopelosncleosestaduais,pormeiodeconvnio
formadocomaFundaoUniversitriadeBraslia(FUBRA).Osdiversosatoresrepresentadosno
ConselhoNacionaldasCidadesocuparamsedatemticadosPlanosDiretores,buscandogarantira
conformidadecomoEstatutodaCidadeecomaagendadademocratizaodoplanejamento
urbano,pormeiodeduasresoluesdoConselho:umadelassobreosrequisitosdosprocessos
participativoseoutrasobreocontedomnimodoPlanoDiretor.8
ApartemaisproblemticadaCampanhafoiofinanciamentodosPlanosDiretores.OMinistriodas
Cidadesnodispunhaderecursosparafinanciartodososcercade1.700municpiosque
precisavamelaborarseusPlanosDiretores,easadafoiacionardiversasfontes,comoo
OramentoGeraldaUnio,oCNPq,oprogramaHabitarBrasil,comrecursosdoBID,oPNAFM,o
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
Prodetur,oTALMMAeemendasparlamentares.Vriosdessesprogramasnoforamoriginalmente
concebidosparaapoiarPlanosDiretoresetiveramdeseradaptados.Aindaquetodasessasfontes
tenhamsidoacionadas,apenascercade550municpiosobtiveramrecursosfederaisparaseus
PlanosDiretores,cercade30%dosmunicpiosobrigadosafazlopeloEstatutodaCidade.9
Mesmoparaosmunicpioscontemplados,namaiorpartedoscasososrecursosnoeram
suficientesparaaelaboraodosplanos,etiveramdesercomplementadoscomrecursosestaduais
emunicipais.
Tendoemvistaaslimitaesdefinanciamento,acampanhadosPlanosDiretoresParticipativosfoi
altamentebemsucedida.EstudodoConselhoFederaldeEngenharia,ArquiteturaeAgronomia
(CONFEA),encomendadopeloMinistriodasCidades,revelouqueem1.553dos1.683municpios
queestavamobrigadosaelaborarseusPlanosDiretores86%delesjhaviamaprovadoou
estavamelaborandoseusplanosem2007.OprazoestabelecidopeloEstatutodaCidade
claramentepegou,dadorelevanteemumpascomtantasleisquenopegamcomooBrasil.
Nestecasoespecfico,onotvelesforoempenhadopelosgruposenvolvidoscomaagendada
reformaurbananessesltimosanosclaramenteproduziuefeitosnosentidodereverberare
resultaremprocessosemcentenasdemunicpios,abrindoassiminmerasnovastrincheirasparaa
disputaemtornodapolticaurbanaedaregulaodaterranosmunicpios.
AssistematizaeseavaliaesdosPlanosDiretoresapenasseiniciam.Comotodososprocessos
deconstruodepolticaspblicasdealgumarelevncia,nohconsensoemtornodaeficciados
PlanosDiretores.Hposicionamentosbastantecticoscomrelaoaoconjuntodosprocessos,10
hestudosqueprocuramapontarosdesafiosdeimplementaodeinstrumentosespecficos,11
problematizarosprocessosparticipativos,12ocontedohabitacionaldosplanos,13anlisescom
recortesdegneroeetnias,14questesrelacionadasaoandamentodosPlanosDiretoresno
Legislativomunicipal.15
Aqui,ostextosdosPlanosDiretoresdosmunicpiosdemaiorpopulaoseroanalisadosnoquediz
respeitopresenadopatrimniohistrico.Osmunicpiosbrasileiroscompopulaoacimade1
milhodehabitantesso:SoPaulo(11.037.593habitantessegundoestimativadoIBGEpara
julhode2009)RiodeJaneiro(6.186.710)Salvador(2.998.056)Fortaleza(2.505.552)Belo
Horizonte(2.452.617)Curitiba(1.851.215)Manaus(1.738.641)Recife(1.561.659)Belm
(1.437.600)PortoAlegre(1.436.123)Guarulhos(1.299.283)Goinia(1.281.975)Campinas
(1.064.669).Destes,RiodeJaneiro,PortoAlegreeBeloHorizontenoforamanalisados,poisno
possuemPlanosDiretoresaprovadosapsavignciadoEstatutodaCidade(outubrode2001),
constituindoportantoumuniversode10municpios.Senoumnmeroexpressivofrenteaos
maisde5.500municpiosbrasileiros,oudosmaisde1.500queelaboraramrecentementeseus
PlanosDiretores,poroutroladoouniversosignificativopelarelevnciademogrfica.Apopulao
conjuntadosmunicpioscujosPlanosDiretoressoaquiestudadosdemaisde26milhesde
habitantesoucercade14%dapopulaobrasileira.Sotambmmunicpiosondeasinstnciase
instrumentosdegestodoterritrioedopatrimnioencontramsemaisestruturadosnocenrio
brasileiro,eondeomercadoimobilirioatuacomfora,pelasprpriasdinmicasdemogrficase
econmicas,justificandoumestudomaisaproximadodesseuniverso.
3OpatrimnioculturalnosPlanosDiretoresParticipativos
Nohaquiapretensodeaprofundamento,deavaliaooudeavalizaodosprocessosque
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
resultaramnostextosdosPlanosDiretoresestudados,oudevaloraopositivaounegativados
compromissose,muitomenos,dosimpactosdosinstrumentospresentesnosplanos.
Omtodoaquibemmaissimples,epartedeumapremissabsica:ocontedodeumPlano
DiretorconstrudopeloPoderExecutivocomapoiodetcnicosecomalgumgraudeinterveno
dosatoressociaislocaisgraueste,ouqualidadedoprocessoparticipativo,quetampoucoso
problematizadosaquiapreciadoeaprovadonaCmaradeVereadoresesancionadopelochefe
doExecutivoMunicipal,possuialgumgraudeforaelegitimidadesocial.Seucontedorevestese
designificados,pelosmaisdiversosmotivos:ouporexpressaremnvelmunicipalas
determinaesquevmdasinstnciasfederativasnacionaleestadualouporconsolidaremlei
lutaseanseiosdegrupossociaisouporrevelarcapacidadedelideranaspolticasoueconmicas
desefazerempresentesmesmomediadosporprocessosparticipativos.
Atmesmorazesquepodemparecerfteisoucasuaisparaapresenadedeterminadocontedo
nosPlanosDiretoresmerecemseravaliadascomateno.AsimplescpiadetrechosdePlanos
Diretoresdeoutrosmunicpios,procedimentolargamenteutilizado,precisaresistirsvistase
interfernciasdevriossujeitossociaisatserregulamentadaemlei.necessrioatmesmo
refletirsobreoprprioprocessodecpia,poissomuitasasrefernciaspossveisdeserem
copiadas,esehaescolhaporumadelas,porquealgumsujeitorelevantenoprocessoa
escolheu,poralgummotivotcnicooupoltico.Omesmopodeserditosobreeventuais
instrumentosoucontedosqueestopresentesnosplanosporinsistnciaouvaidadedeum
consultoroutcnicoqueatuounoprocesso:ofatodeestescontedossobreviverematofinaldo
processoindciodequealgumsentidoeleshodefazer,nemquesejanoimaginriodeparteou
doconjuntodosatorespresentesnoprocesso.
Mesmoqueassumamosatotalfaltaderelevnciaouadernciasocialdedeterminadoscontedos
presentesemumPlanoDiretor,ofatodeestesseremregulamentadosemleialaosaumnovo
patamar,odeconstrutordenovasrealidades,tenseseterritrios,poismesmoquesejapara
desrespeitarosdispositivosdeumPlanoatorespblicoseprivadospassamaserelacionarcom
omarcolegalassimqueesteinstitudo.Atoressociaispodemfiarsenessescontedospara
ampararsuaslutaselobbies,instnciascomooMinistrioPblico,asdefensoriaspblicaseo
Judiciriopodemutilizlosparajulgarasaesdopoderpblicoedeentesprivados,eassimpor
diante.
NoquerodizercomospargrafosacimaqueaintegralidadedosPlanosDiretoresserrelevante
paraodesenvolvimentofuturodascidadesaquiestudadas,sabemosqueemumpascomtrs
instnciasfederativascomcapacidadelegislativaecomatradiodeumalegislaoprolixae
instvelcomooBrasil,partedasleistornaseletramortacombastantefacilidade.Defendoapenas
apertinnciadeumobjetoedeummtododeestudo:apresenadedeterminadocontedono
textodeumplanorazosuficienteparaolevarmosasriocomofontedereflexeseanlises,
independentedograudeconhecimentoquepossumossobreosprocessosqueresultaramnesse
contedo.opressupostoqueutilizeiparaanalisaroscontedoseinstrumentosrelativosao
patrimniohistricopresentesnosPlanosDiretores.
ApresenadopatrimniohistriconosPlanosDiretoresaquisistematizadaapartirdeseis
vertentes:a.Aformacomoopatrimniohistricoeculturalenunciadanosobjetivos,princpiose
diretrizesdosPlanos,enadefiniodafunosocialdacidadeedapropriedadeurbanasb.As
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
polticaseaesespecificamentereferentesaopatrimniohistricopresentesnosplanosc. A
formacomoapreservaodopatrimnioestpresentenasdivisesdoordenamentoterritoriald.
Aformacomoosinstrumentosqueregulamosmecanismosendicesconstrutivosrelacionamse
comapreservaodopatrimnioe.Apresenadadimensodopatrimnionosmecanismosde
gestodemocrticainstitudospelosPlanosDiretoresf.Apresenadadimensodopatrimnio
imaterialnosPlanosDiretores.Comoseperceber,ainserodopatrimnionosPlanosnosed
deformauniforme,essanfasevariaemcadaplanoeemcadaitemaquipesquisado.
3.1Opatrimnioculturalnosprincpios,objetivose
diretrizesdapolticaurbana
AleituradosPlanosDiretoresdosmunicpiosdemaiorpopulaomostraque,deumaformageral,
opatrimnioculturalencontraseenunciadodentreosprincpios,objetivosediretrizesdapoltica
urbanadamaiorpartedeles.Issosignificaoreconhecimentodequeorespeitomemriaeo
patrimnioculturaldevemserlevadosemcontanapolticadedesenvolvimentodomunicpio,para
almdediretrizessetoriais.
OsPlanosDiretoresdeManaus(art.1,II),Belm(art.3,I),Guarulhos(art.7,IV,b)e
Campinas(art.2,VII)enumeramapreservaodopatrimnio,culturaecostumeslocaiscomo
umdosprincpiosdapolticadedesenvolvimentodomunicpio.
OsPlanosDiretoresdeSoPaulo(art.8,IV)Fortaleza(art.4,VIeVII)Curitiba(art.6,XII
art.7,V)Belm(art.5,V)fazemconstar,entreosobjetivosdapolticadedesenvolvimentodo
municpio,apreservaodopatrimnio.
ApresenadoPatrimnioHistricoencontrasenasdiretrizesgeraisdapolticade
desenvolvimentonosPlanosDiretoresdeSoPaulo(art.10,XI),Recife(art.7,V),Belm(art.4
,V),Campinas(art.3,I).
AlgunsPlanosDiretoresdefinemoscomponentesdaFunoSocialdaCidade,emboraissonoseja
exignciadoEstatutodaCidade.OPDdeFortalezadefinequeumdoscomponentesdasFunes
socioambientaisdacidade(art.3,III)aproteo,apreservaoeavalorizaodopatrimnio
cultural,deinteresseartstico,esttico,histrico,tursticoepaisagstico.OPDdeRecifeincluio
direitodetodosaoacesso[...]aopatrimnioambientalehistricoculturaldacidadecomoum
doscomponentesdadefiniodafunosocialdacidade(art.3)edasustentabilidadeurbana
(art.5,V).OPDdeBelminstituiaFunoSocialdaCidadecomooprimeirodosprincpiosda
polticaurbanadomunicpio,definidacomoumasriededireitos,entreosquaisosdireitos[...]e
aopatrimnioambientaleculturaldomunicpio(art.3,I).
UmadasprincipaisinovaesdosPlanosDiretoresParticipativossuafunodedefinidorda
funosocialdapropriedade,deacordocomasespecificidadesdecadamunicpio.Emalguns
PlanosDiretores,umdoscomponentesdafunosocialdapropriedadeapreservaodo
patrimniohistrico.IssoacontecenosPlanosDiretoresdeSoPaulo(art.12,IV)Salvador(art.
7,2,IV),Recife(art.4,IV)Belm(art.II,d)Guarulhos(art.4,VII).
Mesmoqueessapresenasedevaaumdesejo,responsabilidadeticaouporiniciativasque
almejamatuardeformapoliticamentecorreta,ofatodeapreservaodopatrimnioconstarentre
essesobjetivosediretrizes,ecomocomponenteintegrantedafunosocialdacidadeeda
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
propriedadeurbana,permiteaatuaodeatoressociais,porexemplo,propondoaescivis
pblicasquandohouveracompreensodequeoPoderPblicomunicipaldesrespeitaadiretrizde
preservaodopatrimnio.
3.2ApolticadepatrimnioculturalnosPlanosDiretores
OsPlanosDiretoresvariamquantopresenaeaodetalhamentodepolticassetoriais,mas,entre
osmunicpiosdemaiorpopulao,atendnciadehaveralgumgraudedetalhamentodessas
polticascultura,meioambiente,sade,educao,assistnciasocial,turismo,resduosslidos,
mobilidade,entreoutrasrefletindoaintervenodesecretariasourgosespecficosnos
processosenostextosfinaisdasleis.Opatrimniohistricoencontrasepresentenessaspolticas
setoriaisdeduasformas(emalgunscasossimultaneamente):comopolticasetorialmerecedorade
captuloouseoespecficanoPD,oucomoparteintegrantedasdiretrizesnareadacultura.O
PDdeSoPauloapresentaasduasvertentes:entreasdiretrizesparaocampodaculturaacriao
desistemasdeidentificaovisualdebenstombadosereashistricasinformareorientara
populaosobreopatrimnioartstico,arquitetnicoeculturalarevitalizaodeedifciosde
interessehistricopormeiodesuautilizaoadequadaaindaqueoPlanonodefinaoqueseja
essautilizaoadequada(art.40,XIIIXVIXVIIXVIII)apresentatambmseoespecficapara
apolticadepreservaodopatrimniocultural(cap.XXX,subseoV,arts.88a90),definindo
comoseusobjetivossoobjetivosdapolticarelativaaoPatrimnioHistricoeCultural
documentar,selecionar,protegerepromoverapreservao,aconservao,areciclagem,a
revitalizaoeadivulgaodosbenstangveis,naturaisouconstrudos,assimcomodosbens
intangveis,consideradospatrimniosourefernciashistricasouculturaisnombitodo
Municpio(art.88)comodiretrizesdapolticaaelaboraodenormasparaapreservaodos
bensculturais,arevitalizaodereasdegradadas,apreservaodaidentidadedosbairros,a
disponibilizaodeinformaessobreopatrimnio,asensibilizaodaopiniopblicaparaotema
eoincentivofruiodosbenstombados.Oplanoinstituitambmumapolticadepaisagem
urbana,comobjetivos,diretrizeseaesestratgicasparaodisciplinamentodapaisagemda
cidade(arts.91a93).
OPlanodeSalvador(SeoVdoCaptuloIIDiretrizesespecficas)instituidiretrizesparaa
polticadepatrimniocultural(art.53),emseusvrioscomponentes:planejamentoe
implementaodasaescaracterizaodasexpresseslocaisidentificao,conservaoe
gestodopatrimnioarqueolgicoterrestreesubaquticoatualizaodalegislao
estabelecimentodeaoconjuntacominstituiesreligiosasarticulaocomosrgosde
turismoimplantaodeespaosdeculturapromoodaacessibilidadefsicadosbensculturais.O
PlanocriaumSistemadereasdeValorCultural(SAVAM)(art.54)einstituidiretrizesparaa
GestoCulturaldomunicpio(art.56).OPDdeFortaleza(CaptuloVII,arts.42a49)apresenta
comodiretrizesacompatibilizaodeusoseatividadescomapreservaoademocratizaodo
acessoaopatrimnio,acompatibilizaododesenvolvimentoEconmicoesocialcoma
preservao,oestmulopreservaodadiversidadeculturalafiscalizaopreventiva,a
educaopatrimonial,aarticulaodasaescomoutrosentesfederativos,acapacitaodocorpo
tcnicomunicipal.Apolticadpesoimportanteaopatrimnioimaterialeinstituiomunicpiocomo
possvelpropositorderegistrodebensimateriaisemnvelfederal.
OPDdeManausorganizaseemestratgiasdedesenvolvimento,umadasquaisaqualificao
ambientaleculturaldoterritrio,quetemcomoobjetivogeraltutelarevalorizaropatrimnio
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
culturalenaturaldetodoomunicpio(art.7).Dentreoscincoobjetivosespecficosdessa
estratgia,apenasumdelesdedicaseprioritariamenteAproteo,conservaoepotencializao
dousodosbensdeinteressedepreservaoqueintegramoPatrimnioculturaldomunicpio(art.
7,IV),eumdelesincluiopatrimnioculturalnogerenciamentoambientalintegradoaser
implementado(art.V),revelandomaiornfasenasquestesreferentesaopatrimnioambiental
noconjuntodaestratgia.OPDpossuitambmartigosdestinadosaopatrimniocultural(arts.11
a14),definindoqueoconjuntodebensdevalorsignificativo,materialouimaterial,incluindo
paisagens,stioshistricoseconjuntosarquitetnicos(art.11).Instituidiretrizesparaaproteo
dosbens(art.12),emedidasparaaimplementaodaproteo(art.13).
OPDdeBelmpossuiseoespecficaparaapolticadepatrimniocultural(SeoIV,arts.20a
22),queapresentacomoobjetivosapromoodaconservaointegrada,asseguraraexpresso
dasdiversidadesculturais,universalizarainformaocultural,desenvolveropotencialtursticodo
municpio,registrar,documentareprotegerbensculturaismateriaiseimateriaisesensibilizara
sociedadeparaapreservao(art.20).Possuiquatorzediretrizes(art.21)eobrigaoExecutivo
MunicipalaelaboraremconjuntocomrepresentantesdasociedadecivilumPlanodeReabilitaoe
conservaodereasdeinteressepreservaodopatrimniohistricoecultural,assimcomoum
projetodeleiinstituindoumPlanoMunicipaldePatrimnioCultural(art.22).
OPDdeGoiniaincluiadimensodopatrimnionasdiretrizesespecficasparaareadecultura:
apreservaodosmarcosrepresentativosdahistriadacidade(art.61,I)apreservaodas
manifestaesculturaisnoterritriodoMunicpio(art.61,IV)oestmulopreservaodosbens
patrimoniaismateriaiseimateriais(art.61,V).Damesmaforma,oPDdeCampinasinclui
diretrizesparaapreservaodopatrimnionoconjuntodediretrizesparaaCultura:IX
fomentarapesquisahistrica,preservaodosregistrosdasartesemanifestaesculturais(art.
54,IX)coordenar,integrareexecutaraspolticasdepesquisa,sistematizaoeconservaodo
patrimniocultural(art.54,X)estimularparceriasquevisemodesenvolvimentodetcnicas,
mtodosepesquisasparaaconservaodopatrimniocultural(art.54,XI)mapear,identificar
eregistrarosbensculturaistangveiseintangveisdomunicpio(art.54,XII)restaurare
requalificaropatrimniocultural(art.54,XIII).
AlgunsPlanosDiretoresvoalmdadefiniodemarcosderegulaodoterritrioeincorporam
aesestratgicas,quebuscamorientaraatuaodopoderpblico.NoPDdeSoPaulo,oPD
defineaesestratgicasgenricas,comoomapeamentoeinventariamentodebensculturais,o
controledapaisagem,aelaboraodeestudos,afixaodenormasparaasreasenvoltrias,o
incentivodatransfernciadepotencialconstrutivo,acriaodemecanismosdecaptaode
recursosparaapreservao,oincentivoparticipaocomunitria,aorganizaodesistemasde
informaoeainstalaodecentrosdememriadebairros(art.90,IaIX).
OPDdeSalvadordefinecomoaesestratgicas:aelaboraodeplanoparaareadocentro
antigoaidentificaodosstiosquilombolasaidentificaodosterreirosdecandombl,acriao
deumparquehistrico(oParqueHistricodaIndependnciadaBahia,emPiraj).
OPDdeFortaleza(art.43)defineaesestratgicascomo:atualizaocontnuadaidentificaoe
inventariamentodebensaserempreservados,oinventariamentodesaberesefazeresculturaisde
populaestradicionais,aelaboraodelegislaoparaopatrimnioimaterial,aelaboraode
planodeincentivopreservao,aconstituiodeumprogramadepreservaodopatrimnio
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
materialarealizaodeconvnioscomuniversidades,entidadessemfinslucrativoseoutras
esferasfederativasapromoodeincentivosfiscaisaelaboraodelegislaodereas
envoltriasaosbenstombadosadelimitaodeZonasEspeciaisdePreservaodoPatrimnio
Culturaleodesenvolvimentodeprojetosparaessasreas,agestodemocrticadapoltica
culturalaelaboraodeplanosparareabilitaodereasespecficasconsideradasdepatrimnio
histrico,arqueolgicooupaisagstico,aimplementaodeprojetosderestaurodeimveisa
implementaodeumMuseudaCidade.
OPDdeManausdefineaexecuodeumProgramadeValorizaodoPatrimnioCultural(art.13,
I),comoobjetivodeexecutarinventriodetodososbensconsideradosdeinteressecultural,em
articulaocomrgosfederaiseestaduaisdeculturaepatrimnio,oinventariamentode
manifestaesculturais,oaperfeioamentodosinstrumentosdepreservao,oestabelecimentode
mecanismosdefiscalizao,demeiosdedivulgaosistemticasobreopatrimnioapoiar
projetosderecuperao,criaodeformasdecaptaoderecursoseapreservaodacultural
local.Prevtambmaestruturaoeaparelhamentodeumsetoradministrativoespecfico
responsvelpeloplanejamentoepelogerenciamentodosprogramasdeproteoevalorizaodo
patrimniocultural(art.13,III).
OPDdeRecifeprevarealizaodeprojetosespeciaisemreasidentificadascomoportadorasde
potencialidadespaisagsticas,fsicoestruturais,culturaiseeconmicas(art.193),paraasquais
deveroserrealizadosplanosespecficos,quetmentreseusobjetivosreabilitareconservaro
patrimniohistricodacidade,potencializandoavocaodoRecifeparaPatrimnioHistricoda
Humanidade(art.192,IV).
OPDdeGoinia,queseconstriemtornodeumconjuntodelinhasestratgicasdeao,possui
comoumdoscomponentesdaEstratgiadeOrdenamentoTerritorialoProgramadePreservao
daMemriaHistricoculturaldomunicpio(art.8,V),surgindoopatrimnioculturaltratadode
formaintegradacomopatrimnioambientalnaestratgiadesustentabilidadescioambiental
(art.9),quecontmoProgramadeValorizaodoPatrimnioCultural(art.13,II).Tal
estratgiatrazumadefiniodosbensqueintegramopatrimnioculturaldomunicpio.16
3.3Opatrimnionoordenamentoterritorialdomunicpio
UmadasprincipaisfunesdosPlanosDiretoresadeinstituirumnovomarcodeordenamento
territorialparaosmunicpios,comprincpios,diretrizeseinstrumentosdestinadosaresponderaos
desafiosterritoriaislocais.Deumaformageral,osnovosPlanosDiretoressuperaramomarcode
umzoneamentodetalhadovigenteanteriormente,focadoprincipalmentenadefiniodendices
construtivos,emproldeumaestratgiabaseadaemalgunselementosemcomum:a.umconjunto
dediretrizesqueorientamoordenamentoterritorial,baseadasnospressupostosdoEstatutoda
Cidadeb.ummacrozoneamento,quesignificaadivisodoterritriodomunicpioemgrandes
reasquerevelamestratgiasdistintasparaasdiferentespartesdoterritrioc.Algumtipode
zoneamentoe/ouainstituiodezonasespeciaissobonveldomacrozoneamento,quedefende
oubuscapromovercaractersticasemespaosespecficosdascidadesd.Aregulamentaodeum
conjuntodeinstrumentosurbansticosdeintervenosobreoterritrioeomercado.
Entreasdiretrizesgeraisparaoordenamentoterritorial,poucosPDestudadosexplicitama
preservaodopatrimnio.ocasodeBelm,quepreventreasdiretrizesgeraisPreservar,
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
legalizar,recuperaremanterasreasdeinteressehistricoeambiental(art.78,V)e
Campinas:aregulaodousoeintensidadedaocupaodosolodevemconsiderarsempre:[...]o
patrimnionaturalecultural(art.13,III).
Macrozoneamento
Todososplanosestudadosassumiramumaestratgiade macrozoneamentodoterritrio,
substituindoseousobrepondoseaumzoneamentomaisdetalhadoqueregulavaprincipalmente
osndicesconstrutivos.Ainstituiodasmacrozonaspressupeidealmentealeituradoterritrio,
aidentificaodecaractersticasetendnciasinstituimacrozonas,comfinalidadesdeinterveno
nasdinmicas,corrigindotendnciascomooesvaziamentopopulacional,aurbanizaoincompleta
ouameaaspreservaoambientaleadefiniodeestratgiasespecficasparaasdiferentes
partesdoterritrio,emgeralvisandoaumusomaisintensivodasreascominfraestrutura,a
consolidaodereascommenorinfraestruturaouprecrias,apromoodeusosmaisrarefeitos
oudepreservaoparareasperifricasoucomcomponentesambientaisestratgicos.
Asmacrozonassopropostascomdiretrizeseobjetivosgerais,e,nosPDemqueapreservaodo
patrimnioapareceentreessesobjetivosediretrizes,issoocorreemgeralnasregiesmais
antigasdascidades,comocentroshistricos.Issoindicaumapresenadesigualdeestratgiasde
preservaodopatrimnionoterritriodosmunicpios,voltadaaoqueantigoetradicional,eno
necessariamentenaidentificaodereferenciaisparatodasaspartesdascidadeseparatodosos
grupospopulacionais.17
OPDdeSalvadornoexplicitaocontedodopatrimnionasfinalidadesgeraisdozoneamento,
massimnasdiretrizesparaaMacroreadeRequalificaourbana,aregiocentraldomunicpio,
queentresuasdiretrizesapresenta:requalificaodosespaosdegradadosouemprocessode
degradao,emespecialosespaospblicos,mediantetransformaesestruturais,deforma
conciliadacomaproteodopatrimniohistricoeambiental(art.135,V)apreservaodas
caractersticassimblicasdosespaos,cenriosemonumentosalocalizados,defundamental
importnciaparaamemriaeidentidadelocal(art.135,VI)aproteoaospadresdeocupao
dosolocaractersticosdosstioshistricos,bemcomoaosmirantes,conesvisuaisimportantese
elementosdapaisagemnaturaleconstrudaquedefinemaimagemurbanadeSalvador(art.135,
VII).Nasdemaismacroreas,menosestruturadasecentrais,noseencontramdiretrizes
explcitasreferentesaopatrimniohistrico,revelandoumaconcentraodeesforode
preservaonaregiomaisantigadacidade.
OPDdeGuarulhosdefinecomodiretrizesparaomacrozoneamentodomunicpio:designaras
unidadesdeconservaoambiental,paisagsticaeculturaleoutrasreasprotegidasporlei(art.
13,II),ecomoobjetivosapreservaodopatrimnionatural,histrico,arqueolgicoe
paisagstico(art.17,III).Masapreservaonoconstanosobjetivosespecficosparanenhuma
dasmacrozonas.OPDdeCampinasdefineapreservaocomoumadasdiretrizesgeraisecomuns
atodasasmacrozonasinventariarosimveisaserempreservadosemfunodesuas
caractersticasarquitetnicas,histricaseculturais(art.24,XXX)eaparecenovamentecomo
diretrizespecficadaMacrozona1,quecorrespondereadeproteoambiental:preservaro
patrimnionatural,urbanstico,arquitetnicoecultural(art.25,XX).
Zoneamento
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
Sobomacrozoneamento,vriosPlanosDiretoresinstituemumzoneamento,quedefinecommais
detalheascaractersticasdecadaporodoterritrioedistribuindicesconstrutivosparacada
zona.18Comosounidadesterritoriaismenoresdoqueasmacrozonas,algumasdaszonas
institudas(oureiteradas)pelosPDpossuemedifciosouconjuntosrelevantesparaopatrimnio
histrico,motivandodiretrizesmaisexplcitasreferentespreservao.
OPDdeFortalezadivideomunicpioemduasgrandesmacrozonas,deproteoambientalede
ocupaourbana.Cadaumadasmacrozonasdivididaemzonas,oquesignificaqueessaszonas
tmafunoqueasmacrozonasdesempenhamemalgunsPlanos.TrsdasdivisesdaMacrozona
deOcupaoUrbanapossuemapreservaoentresuasdiretrizes,comformulaosemelhante
incentivaravalorizao,apreservao,arecuperaoeaconservaodosimveisedos
elementoscaractersticosdapaisagemedopatrimniohistrico,cultural,artsticoouarqueolgico,
tursticoepaisagstico:aZonadeOcupaoPreferencial,quecorresponderegiomaiscentral
domunicpio(art.80,III)aZonadeOcupaoConsolidada(art.88,V)eaZonadeOcupao
Moderada2(art.104,VII).
NoPDdeRecife,umadaszonasdepreservaoambiental,aZonadeAmbienteNaturalOrla(ZAN
Orla)apresentacomoumadesuasdiretrizesPromoveravalorizaoeintegraoentreos
patrimniosnaturalehistricocultural(art.102,4,II).
EntreosPDanalisados,odeBelmaqueleemqueopatrimnioculturalmerecemaisateno
nasdefiniesdasdiferenteszonas,estasdivididasemsetores.OsetorIdaZonadoAmbiente
Urbano3(ZAU3),quesecaracterizaentreoutrosfatoresporpresenadepatrimnioimateriale
materialmarcante(art.90,1),apresentacomoumdeseusobjetivosreabilitareconservaras
edificaeshistricas(art.90,2)eentresuasdiretrizesincentivararecuperaoe
conservaodosimveisdevalorhistricoecultural(art.90,3,II)ereconhecer,valorizare
divulgaropatrimnioculturalimaterial(art.90,3,VI)oSetorIdaZonadeAmbienteUrbano
7englobaocentrohistricodomunicpioetemtrssetoresqueexplicitamobjetivosediretrizes
voltadosparaapreservaodopatrimnioereasenvoltrias(art.94).OSetor1daZonade
AmbienteNatural1,reaperifricaedepreservaoambiental,englobaareadostiohistrico
deumantigoengenhodecanadosculoXVIIIepossuientreseusobjetivosarecuperaodoseu
stiohistricoearqueolgico(art.97,5,II).OssetoresIeIIIdaZonadeAmbienteNatural2
situamsenaIlhadoMosqueiro,queapresentacomunidadestradicionaisribeirinhas,etementre
seusobjetivosaconservaodopatrimniogentico,biolgico,ecolgico,culturalepaisagstico
(art.98,2,Iart.98,8,VI)eamanutenodaambinciapaisagsticadostiohistricoda
IlhadeSoPedroeseuentorno(art.98,9,II).OssetoresIVeVdamesmaZAN2apresentam
tambmdiretrizesvoltadasparaapreservaodopatrimnio.
OPDdeGuarulhosinstituiasZonasdePreservaodoPatrimnio(ZPP)(art.29,V),definidas
comoreascomsignificativovalorhistrico,cultural,artstico,arquitetnicooupaisagstico,
destinadaspreservaodamemriaeidentidadedoMunicpio(art.35),masnodelimitaessas
zonasnomapadoPD.
NoPDdeGoinia,asreasdepatrimnioculturalsotratadasjuntamentecomasreasde
patrimnionaturaleasreasaeroporturias,constituindoumacategoriadezoneamento,
denominadareadeRestrioOcupao(art.115).
Zoneamentoespecialparapreservaocultural
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
Adelimitaodezonasespeciaisestratgiacomplementaraomacrozoneamento,significandoa
demarcaodereasespecficasdentrodasmacrozonasqueoferecemcaractersticasexcepcionais,
merecendotratamentoemseparadodorestantedoterritriodamacrozona.Oexemplomais
exploradopelaliteraturaodaszonasespeciaisdeinteressesocial(ZEIS),significando
idealmenteareservadeporesinfraestruturadasebemlocalizadasparaamoradiadeinteresse
social.19Aexperinciacomozoneamentoespecialdeinteressesocialgerououtrasmodalidades
dezoneamento,e,nosPlanosDiretoresrecentes,temsidorecorrenteumamodalidadede
zoneamentoespecialparademarcarimveisouregiesparaapreservaocultural.
OPDdeSoPauloinstituiasZonasdePreservaoCultural(ZEPEC),definidascomostios,
edifciosouconjuntosurbanosdestinadospreservao,recuperaoemanutenodo
patrimnio.Nessacategoria,enquadraramseosimveisjanteriormentetombadosou
preservadosporlegislaomunicipal,estadualoufederal,almdenovospermetrosdelimitados
peloPD(art.168).
OPDdeSalvadorinstituireasdeProteoCulturalePaisagstica(art.229),quepodemserstios
oumonumentosdevalorhistricoreconhecidopelaUnio,EstadoouMunicpioreascomvalor
simblicorelevanteparaacidadeouumgrupoespecficooureasdeinteressearqueolgico.O
PDdelimita27permetroscomoreasdeProteoCulturalePaisagsticarelacionadosmemria
colonialeafrobrasileiradomunicpio,entreoutros.NovasAPCPpodemserdelimitadasporleis
especficas(art.230),eparaasreasdelimitadasnoPD,estetambmapontaparaa
implementaodeleisespecficasparacadapermetro(art.231).
OPDdeFortalezainstituiseisZonasEspeciaisdePreservaodoPatrimnioPaisagstico,
Histrico,CulturaleArqueolgico(ZEPH).Algunsdospermetrossodelimitadosemmapa(art.
122,V),eparaessespermetrosoPDestabeleceoprazodeumanoapsapromulgaodoPD
paraadefiniodeparmetrosurbansticosparaessaszonas,emleimunicipalespecfica(art.
305,III).ParaoutrasZEPH,oPDapenasenunciaseusnomes,estabelecendoomesmoprazode
umanoparaadelimitaoprecisadessasZEPHporleiespecfica(art.305,IV).Omunicpiopode
instituirnovasZEPH,desdequeobservadososcritriosderelevnciaapontadosnoPD.OPlano
prevtambmaelaboraodeplanosespecficosparaasZEPH,eestabelecequenelassero
aplicadosprioritariamentealgunsinstrumentosurbansticos:direitodepreempo,direitode
superfcie,tombamento,transfernciadodireitodeconstruir,EstudodeImpactodeVizinhana,
EstudoAmbiental.
NoPDdeManaus,haprevisodequeoPoderExecutivocriereasdeEspecialInteresse
Ambiental,emcasosdenecessidadedeproteoaopatrimnionaturaloucultural(arts.109e
110),masnodelimitapermetros,remetendoelaboraodeleiespecfica.Porsuavez,aLeide
UsoeOcupaodoSolodomunicpio,aprovadasimultaneamenteaoPD,apresentaumaseo
especficaparaaproteodebensculturais,remetendolegislaojexistentenomunicpio
sobreopatrimnio.20
EmRecife,oPDreiterainstrumentojutilizadonomunicpio,asZonasEspeciaisdePreservao
doPatrimnioHistricoCulturalZEPH,vigentesdesdeaaprovaodaLeideUsoeOcupao
doSolode1996.21OPDmantmemvignciaasZEPH(art.103,II)comoumadaszonas
especiais,compermetrosdelimitadosnalei,mascujosparmetrosdevemserinstitudosnaLeide
UsoeOcupaodoSoloedeveropassarporregulamentaoemleiespecfica(art.114).Opoder
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
pblicopoderinstituir,medianteleiespecfica,novospermetrosdeZEPH,levandoseemconta
oscritriosderelevnciaestabelecidosnoPD(art.116).Deveroserelaboradosplanos
especficos,aprovadosemlei,paraasZEPH(art.117).AlgumasZEPHjdispunhamdeplanos
especficosaprovadosemLei,22cujasdiretrizessoreiteradaspeloPDamenosquerevogadaspor
novasleisespecficas.OPDdeRecifereiteratambmumaclassificaojutilizada,osImveis
EspeciaisdePreservao(IEP),equivalendoaumalistadetombamentodeimveis(arts.122e
123).
OPDdeBelminstituiZonasEspeciaisdeInteressedoPatrimnioHistricoeCultural(ZEIP)(art.
100,III),delimita8ZEIPnareaurbanae3ZEIPnareadepreservaoambientaleaponta
paraaobrigaodedelimitaodeoutras3ZEIPeregulaodasreasdeentornodosbens
tombadosporleiespecfica,emumprazode24mesesapsapromulgaodoPlano(art.221,V).
3.4Instrumentosderegulaodosprocessosedireitos
construtivos
Emgeral,asmedidasdepreservaodeimveisconsideradoscomopatrimnioculturalsignificam
diversosgrausdelimitaodaliberdadedosproprietriosemexercerosdireitosconstrutivosque
estariamvinculadosaoslotesurbanoscasoasregrasdepreservaonoincidissemsobreos
imveisespecficos.Dessaforma,osinstrumentosurbansticosquelidamcomosdireitos
construtivosmuitasvezesrelacionamsedeformaespecficacomosobjetivosdapreservao,o
quefoipotencializadocomosinstrumentosinstitudospeloEstatutodaCidade.
Transfernciadodireitodeconstruir
Desdeadcadade1980,atransfernciadodireitodeconstruirvemsendoutilizadaemalguns
municpiosparaviabilizarapreservaodopatrimniohistrico,comoformadenopuniode
proprietriourbanocujoimvelobjetodeleidepreservaooutombamento.23OEstatutoda
Cidaderegulamentaatransfernciadodireitodeconstruirdeimveisconsideradosdeinteresse
histrico,ambiental,paisagstico,socialoucultural(art.35,II),quedeveserimplementadaa
partirdeLeimunicipal,baseadanoPlanoDiretor,oquedeumargemadoistiposde
interpretaes:algunsmunicpiosconsideramoPlanoDiretorinstrumentosuficienteparaa
implementaodaTransfernciadoDireitodeConstruir,outroselaboraramprojetodelei
especficoparaasuaaplicaocombinadaaosdispositivosdoPD.24
SeatapromulgaodoEstatutodaCidadeapenasalgunsmunicpiosseutilizavamda
TransfernciadoDireitodeConstruir,anovageraodePlanosDiretoresapontaparaumimenso
aumentodapresenadesseinstrumentonomarcodaregulaodoterritriodosmunicpios.25
NoPDdeSoPaulo,imveisemZonasdePreservaodoPatrimnioCulturalpodemtransferir
seupotencialconstrutivoparaaschamadasreasdeprojetosestratgicoseparareasprovidas
detransportepblicodealtacapacidade(art.220).
NoPDdeSalvador(art.259,III),atransfernciadodireitodeconstruirpodeserutilizadapara
finsdepreservaodeimvelconsideradodeinteressehistrico,cultural,paisagsticoousocial,e
osdireitosconstrutivosobtidoscomatransfernciapodemserexercidosnoslocaisonde
aplicvelaOutorgaOnerosadoDireitodeConstruir,dentreoutrasreas(art.263).Paraos
imveisintegrantesdopatrimniohistricoecultural,independentedareajconstruda,
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
permitidaatransfernciadatotalidadedopotencialdeaproveitamentodoimvel,ouCoeficiente
deAproveitamentoMximo(art.260,1).Asoperaesdetransfernciadodireitodeconstruir
devemserautorizadaspeloPrefeitoapsparecerfavorveldoConselhodaCidade(art.261).
NoPDdeFortaleza,atransfernciadodireitodeconstruirpodeserutilizadaparafinsde
preservao,quandooimvelforconsideradodeinteressehistrico,ambiental,paisagstico,social
oucultural.Poderotransferiropotencialconstrutivo,entreoutros,osimveisnaMacrozonade
OcupaoUrbana(correspondentezonaurbanadomunicpio),queestejamtombadosou
inseridosnasZonasEspeciaisdePreservaodoPatrimnioHistricoeCultural(art.225,I).O
direitodeconstruirpodeserexercidoemtodososlocaisondeseaplicaaOutorgaOnerosado
DireitodeConstruir,desdequeaprovadopelorgocompetentedomunicpio(art.228).Para
geriroinstrumento,oPDestabelecequeomunicpioinstituaumcadastrodopotencial
construtivo,identificandoosimveisquejalienaramoseupotencialconstrutivo(art.231).
NoPDdeCuritibaapreservaodopatrimniohistrico,cultural,naturaleambiental)umadas
finalidadesdaTransfernciadoDireitodeConstruir,oquesegundooPDdeveserregulamentado
porleiespecfica(art.65,I).Emumasituaoemqueomunicpiojvinhautilizandohanoso
instrumento,oPDnoesclarecesenovaleideverserelaboradaousepermaneceemvignciaa
leianterior.OsdireitosconstrutivospodemserexercidosnosmesmoslocaisondeaOutorga
OnerosadoDireitodeConstruirexercida(art.66).
NosPDdeManaus(art.101,II),Recife(art.164,II),Campinas(art.72,I),Goinia(art.157,II),
apreservaodopatrimnioumdosobjetivosquepermitematransfernciadodireitode
construir.OPDdeBelm(art.166),almderegulamentarapreservaodopatrimniocomouma
dasfinalidadesdatransferncia,definealgumaszonascomfinalidadesdepreservaoondepode
incidiratransferncia,eapontaqueleiespecficaidentificarosimveisisoladosqueestaro
sujeitostransferncia.Apontatambmqueoinstrumentocomoumtodoserregulamentadopor
leiespecfica(art.167).OPDdeGuarulhos(art.49,IV,b)igualmentedefineapreservao
comoumadasfinalidadesdatransferncia,masdeixaoscoeficientesdeaproveitamentobsicoe
mximoparaseremdefinidosemleidezoneamento.EmGoinia,oproprietrioquedoaroimvel
aopoderpblicopodetambmusufruirdatransfernciadosdireitosconstrutivos(art.157,1),
casoquepoderesultarembenefciosparaapreservao,poisevitaoabandonodeimvelapso
esvaziamentodeseuvalordemercadoproduzidopelatransfernciadosdireitosconstrutivos.
Direitodepreempo
UmdosinstrumentosinstitudospeloEstatutodaCidadeoDireitodePreempo,oudireitode
preferncia.OPlanoDiretormunicipalpodeassinalarimveisouregiesdacidadeemqueopoder
pblicopodeexercerodireitodecompranocasodeessesimveisseremcolocadosvendano
mercado.Podeserutilizadocomoinstrumentoalternativodesapropriaocomomecanismode
acessodopoderpblicoaimveisprivados,eumespecialsignificadohistricoouculturaldo
imvelumdosmotivosquepodemjustificarademarcaodeimveisprivadoscomodireitode
preempo,conformeoEstatutodaCidade(art.25,VIII).
SeguindoasdefiniesdoEstatutodaCidade,amaiorpartedosPlanosDiretoresestabelecea
hiptesededireitodepreempoparaimveisdeespecialsignificadodopontodevistado
patrimnio.OPDdeSoPaulo(art.204,quadro1emapa1)delimitaumconjuntodeimveis
objetodeDireitodePreempo,eprevessaspossibilidadesparaosPlanosDiretoresregionais,
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
peassubmunicipaisdeplanejamentourbano(art.204,2).
AprevisodademarcaodeimveiscomodireitodepreempopelosPlanosDiretorescom
vistasarrecadaodeimveldesignificadohistricoparaopatrimniopblicoregranosPlanos
Diretoresrecentes:Salvador(art.266,IV)Fortaleza(art.239,VII),Curitiba(art.55,VIII),
Recife(art.181,VII),Belm(art.176,VIII),Goinia(art.138,VII),Campinas(art.79,VIII).Na
maiorpartedoscasos,oPDnodelimitaimveisparaoexercciodoDireitodePreempo,remete
aLeiEspecficaqueofar.AexceooPDdeManaus,quenomencionaapreservaodo
patrimnioaoregulamentaroDireitodePreempo(art.83).
OutorgaOnerosadoDireitodeConstruireOperaesUrbanasConsorciadas,ConsrcioImobilirio
EmalgunsPlanos,adimensodapreservaodopatrimnioestpresentenaregulamentaodo
instrumentodaOutorgaOnerosadoDireitodeConstruir,comoumadaspossveisfinalidadespara
aaplicaodosrecursosprovenientesdavendadepotenciaisconstrutivos,comoemFortaleza(art.
233,VII),Curitiba(art.60,II)eGoinia(art.154,VIII).
Emboraoobjetivodapreservaodopatrimnioculturalnoestejaexplicitamentemencionadona
regulaodoinstrumentodasOperaesUrbanasConsorciadaspeloEstatutodaCidade,alguns
PlanosDiretoresfazemessarelao,comoodeSoPaulo(art.229,VII),Salvador(art.282,II),
Curitiba(art.72,V),Recife(art.171,VI),Belm(art.181,VI),quepreveemapreservaodo
patrimniocomoumdospossveisobjetivosparaainstituiodeOperaesUrbanas.OsPDde
Goinia(art.161,VII),Recife(art.170,IX)eCampinas(art.76)eBelm(art.183,IX)obrigam
quequalquerprojetodeleideOUCaserapresentadoCmaraMunicipalapresenteemseu
contedomnimo,entreoutroselementos,agarantiadepreservaodeimveiseconjuntosde
importnciaparaopatrimnioculturalconstarnoPlanodecadaOUCregulamentadoemlei
especfica.
Entreosplanosestudados,oPDdeFortalezaonicoqueexplicitaqueapreservaodo
patrimnioculturalpodeserumadasfinalidadesparaaproposiodeConsrcioImobilirio(art.
232,II).
Desapropriaoparafinsurbansticosearrecadaoporabandono
OPDdeSalvadorprevoinstrumentodadesapropriaoparafinsurbansticosavaloresde
mercado,eprevqueesseinstrumentopodeserutilizadoparacasosdepreservaodos
monumentoshistricoseartsticos,isoladosouemconjunto,etambmparaapreservaoe
conservaodearquivos,documentoseoutrosbensmveisdevalorhistricoouartstico(art.
254,I)
OPDdeFortalezaregulamentauminstitutoquepodeserdegrandepotencialparafinalidadesde
preservao:oabandonodeimvel.SegundooPD,consideraseabandonadoimveldesocupado
cujoproprietrionoestiverpagandoastaxaseimpostosrelativosaoimvel,nestescasoso
imvelpoder,medianteprocessoadministrativo,serarrecadadocombemvagopelomunicpio.
Sabemosqueesteocasodemuitosimveistombadosoudeclaradoscomodepreservao,e
medidascomoestaspodemofereceraomunicpiopossibilidadesdeacessoaessesimveis(art.
249).26
Instrumentostributriosefinanceiros
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
OPDdeRecifeprevareduodetributoscomomecanismocompensatrioparaalimitaode
usoeocupaodosoloemcasosdepreservaoambiental,histricoculturalepaisagstica(art.
191,I,a).Damesmaforma,oPDdeBelm,entreasdiretrizesquebalizaminstrumentos
tributriosefinanceiros,prev:reduzirostributoscomomecanismocompensatrioparaa
limitaodousoeocupaodosolonasreas[...]depreservaoambiental,histricoculturale
paisagstica(art.191,I,a).
3.5ApreservaodopatrimnioeagestodoPlano
Diretor
UmadasfunesdoPlanoDiretorapsapromulgaodoEstatutodaCidadeadeinstituir
formasdegestodemocrticadapolticaurbananonvelmunicipal.Efetivamente,todososPlanos
DiretoresapsoEstatutodaCidadeconstituemoureiteraminstnciasjexistentes,como
conselhosdedesenvolvimentourbano,confernciasdascidades,oramentosparticipativose
fruns.
Noquedizrespeitopreservaodopatrimnio,interessantenotarquesopoucososPlanos
Diretoresqueintegramdeformamaisincisivaasatividadesdepreservaonasinstncias
participativascriadas.Deumaformageral,osPlanosDiretoresqueinstituemconselhosdacidade,
conselhosdedesenvolvimentourbanoousimilares,noincorporamemsuacomposio
integrantesdosrgosdepreservaodacidadenomximoincluemumrepresentanteda
SecretariaMunicipaldaCultura.IssofazsuporquenessesPlanosDiretoresnohummovimento
demaiorintegraoentreasinstnciasparticipativas,queosconselhosdepatrimniocultural
existentesemtodososmunicpiosestudadospossivelmentepermanecerooperandodeforma
independenteouisoladadapolticaurbana.
EstudodeImpactodeVizinhana
OEstudodeImpactodeVizinhana(EIV)umdosmecanismosquepodepromovera
democratizaodealgunsaspectosdagestourbana,namedidaemqueobrigaque
empreendimentosdemaiorportepassemporanlisesdeimpactoquedevemserdebatidascomas
regiesafetadaspeloempreendimento.
SovriososPlanosDiretoresqueestabelecemqueosEIVdevematentarparaapreservaodo
patrimnio.NoPDdeFortaleza,umdoscritriosaseremobservadospelosEIVoimpactodos
possveisempreendimentosNapaisagemurbanaenasreaseimveisdeinteressehistrico,
cultural,paisagsticoeambiental(art.291,V).EmCuritiba,umdositensobrigatriosaserem
analisadosnoEIVoimpactonapaisagemurbanaepatrimnionaturalecultural(art.80,II,
g).EmManaus,hexignciadeEIVparaempreendimentosqueapresentamameaaspaisagem
urbanaeospatrimniosnaturalecultural(art.74,VII).EmBelmdevemsermedidosos
impactosnapaisagemurbanaepatrimnionaturalecultural(art.188,VII).NoPDdeRecife,o
EIVdeveranalisarefeitospositivosenegativosdoempreendimento,entreoutros,sobrea
paisagemurbanaepatrimnionaturalecultural(art.189,XI),eoPDarrolaentreaspossveis
medidasmitigadorasquecondicionamaaprovaodoempreendimentoaManutenodeimveis,
fachadasououtroselementosarquitetnicosounaturaisconsideradosdeinteressepaisagstico,
histrico,artsticooucultural(art.190,III).EmGoinia,oEIVdevecontemplarimpactos
positivosenegativosnapaisagemurbanaepatrimonialnaturalecultural(art.96,VII).
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
EmGuarulhos,oPDremeteLeideUsoeOcupaodoSolo,eestaestabelecequeEIVpoderser
solicitadoaoempreendedorquandooConselhodeDesenvolvimentoUrbanodoMunicpio
compreenderqueoempreendimentosignificarprejuzoaopatrimnio(art.64,V),equeoEIV
deverserexecutadodeformaacontemplarimpactospositivosenegativosdoempreendimento,
entreoutros,sobreapaisagemurbanaeopatrimnionatural,cultural,histrico,paisagsticoe
arquitetnico(art.65,VIII).
FundodeDesenvolvimentoUrbano
OsPlanosDiretorespodeminstituiroschamadosFundosdeDesenvolvimentoUrbanoousimilares,
fundospblicosdestinadosaviabilizarapolticaurbanaeasaescontidasnosPlanos.OsFundos
podemreceberaportesderecursosdevriasorigens,entreelasasreceitasdaOutorgaOnerosado
DireitodeConstruir.Osrecursosdessesfundosspodemserempregadosnositensprevistosno
Planoouemleiespecficaqueosregulamente.Dentreosplanosestudados,osdeSoPaulo(art.
238,V)eSalvador(art.321,2,VIII)preveemapreservaodopatrimnioculturalentreas
possveisaplicaesderecursosdoFundo.
Adescentralizaodapolticadepatrimnio
Deumaformageralnosmunicpiosbrasileirosainstnciamunicipalamenorunidadeterritorial
responsvelpelaconstruodapolticadepatrimniocultural.MasemalgunscasosoPDinstituia
escalasubmunicipalcomonveldeconstruodepartedapoltica.NoPDdeSoPaulo,que
estabeleceanecessidadederealizaodeplanosregionaisnassubprefeiturasdomunicpio,oPD
estabelecequeNosPlanosRegionaisdeveroconstar,nomnimo:[...]propostadetombamento
ououtrasmedidaslegaisdeprestaoepreservaodebensmveiseimveisdaregio(art.
277,VI).OPDdeSalvadorpreventreasaesdefomentosatividadesculturaisa
implementaodoprogramaMemriadosBairros,comoobjetivoderesgataredivulgara
evoluohistricaeaspeculiaridadesdosbairrosdeSalvador(art.50,IX,h),eestabeleceque
seroelaboradosPlanosEspecficosparacadaRegioAdministrativadacidade,emcujocontedo
mnimodeveconstaroroldereasqueintegrarooSistemadereasdeValorAmbientale
Cultural(art.294,III).EmCampinas:osplanoslocaisdegestoseroelaborados[...]comas
seguintesfinalidades:[...]definirasdiretrizes[...]depreservaoerecuperaoambiental(art.
17,III).Essesplanosdevemserinstitudosporleicomplementar(art.19).Atransfernciade
partedapolticaparaonvellocalpodeabrirpossibilidadesinteressantesparagruposregionais,
minoriastnicaseculturaissefazerempresentesnaspolticasdepreservao.
3.6Patrimnioimaterial
ComoosPlanosDiretoreslidamessencialmentecomdireitosconstrutivosecomaconstruofsica
dacidade,deseesperarqueaprioridadedessesplanossejaotratamentodopatrimnio
material.Noentanto,emalgunsplanos,opatrimnioimaterialsurgecomopreocupao.
OPDdeSalvadorinstituiqueentreasdiretrizesdapolticadeculturaconstaasalvaguardado
patrimnioimaterial(art.48,VI),prevnombitodasdiretrizesparaaconstruodeumsistema
decadastramentoedeinformaesmunicipaisaidentificaodosmonumentosreferenciaispara
ascomunidades,inclusivedopatrimnionatural,bemcomocenriosintangveisassociados
prticaoutradiocultural(art.51,IV).
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
OPDdeFortalezaocupasedadefiniodebensimateriaiscomotodososconhecimentosemodos
decriar,fazereviver,identificadoscomoelementospertencentesculturacomunitria,taiscomo
asfestas,asdanas,oentretenimento,ohumor,oprcarnavaldemsicastradicionais,as
quadrilhasjuninas,omaracatu,oforr,bemcomoasmanifestaestnicas,literrias,musicais,
plsticas,cnicas,ldicas,religiosas,cinematogrficas,gastronmicas,entreoutrosvalorese
prticasdavidasocial(art.44,3).Estabelecequeomunicpiodeverestimularasatividades
devalorizaodopatrimnioimaterial(art.45)eprovocarainstauraodoprocessoderegistro,
emmbitofederal,debensimateriaisconsideradospatrimniocultural,encaminhandopropostase
documentaotcnicaaesserespeitoaopresidentedoIPHAN(art.46).
EmBelm,acaracterizaodeumdossetoresurbanososetorIdaZonadoAmbienteUrbano3
(ZAU3)revelapresenadepatrimnioimaterialematerialmarcante(art.90,1),etem
entresuasdiretrizesreconhecer,valorizaredivulgaropatrimnioculturalimaterial(art.90,
3,VI).EmCampinas,oPDestabeleceentreosobjetivosediretrizesdapolticadecultura:XII
mapear,identificareregistrarosbensculturaistangveiseintangveisdomunicpio(art.54).
Verificasequeaindanohumaintegraoadequadaentreopatrimnioimaterialeasaesde
planejamentoeregulaodoterritrio,queotratamentodopatrimnioimaterialocorrenamaior
partedasvezesnonveldasdiretrizes,indicandoprovavelmenteumestgiodelegitimaoda
prpriaideianonveldagestoedosatoressociaislocais.
Consideraesfinais
Ouniversodepesquisaestudadocertamentenorepresentativodoconjuntodemunicpios
brasileiros,pelocontrrio,ofatodeestudarmosaquiosmunicpiosdemaiorpopulaotraz
dificuldadesimportantesdegeneralizao.Estamostratandoaquidosmunicpiosderealidade
econmicaesocialmaiscomplexa,dasmaioresextensesurbanizadas,dasPrefeiturasmaisbem
aparelhadasedemunicpiosqueestoentreosquepossueminfraestruturatcnicaerecursos
humanosdemelhorqualidade,tantonareadoplanejamentoquantodopatrimnio.Poroutro
lado,nessesmunicpios,mesmonoscasosdaexistnciadeconjuntosurbanosantigosexpressivos
casodeSalvador,Belm,Recife,aescalatotaldomunicpiofazasquestesdopatrimnio
perderemprotagonismoemrelaoaoconjuntodedesafiosdoterritrio.
Alargaresseuniversorumoamunicpiosdemenorpopulaovaipossivelmenterevelaralguns
PlanosDiretoresqueinstituemdebatesouasprpriaspolticasdepatrimnio,eventualmente
integrandodeformamaiseficazasduaspolticas.Tambminteressanteseriaconstruiranlises
dosPlanosDiretoresconstrudosemmunicpiosquetipicamenteabrigampatrimnio
nacionalmentereconhecido.27Poroutrolado,possivelmenteidentificaremosPlanosDiretoresque
noserelacionamcomaideiadapreservaodopatrimnioculturaldenenhumaforma.
Mesmolevandoemcontaaparcialidadedouniversoestudado,acreditoquealgumasconcluses
podemserextradasdosexemplosaquiestudados.OsPlanosDiretoresaprovadosapsoEstatuto
daCidadeaprofundamasconexesentreopatrimniohistricoeoplanejamentourbanoem
vriasdimenses:incluemapreservaoentreosobjetivosediretrizesdapolticaurbana
instituemapreservaocomoumdoscomponentesdodireitocidadeepropriedadeurbanae
regulamentamumasriedeinstrumentosurbansticosquepodemseracionadosparaaproteo
dopatrimnio.Poroutrolado,pelomenosnosmunicpiosdemaiorpopulao,aoquepareceas
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
estruturasdegestodemocrticainstitudaspelosPlanosDiretoresnoincorporamagestodo
patrimniocultural.
Astransformaesaquiidentificadasnosignificamnecessariamenteavanosnapreservaodo
patrimnio,esimhorizontesdiferentesparaasprticas.Cadaumdosinstrumentosaqui
analisadospodeoferecerriscosaobomfuncionamentodascidades.Atransfernciadodireitode
construir,possivelmenteoinstrumentomaisrecorrentementeacionadonabuscadapreservao
dopatrimnio,oferecegrandesdificuldadesdeoperacionalizao:comofiscalizaraaverbaodas
transfernciasdosdireitosconstrutivospeloscartrios?Comogerirumabasededadossobre
direitosconstrutivostransferidos,comumaestruturadegestoaindaprecriaesobrecarregada,e
algumasvezescorrupta?Mesmoseoinstrumentoforbemsucedidodopontodevista
administrativo,comogarantirqueosdireitosconstrutivosnofomentembolhasimobiliriasque
aumentamasdesigualdadesentreosdiferenteslocaisdascidades,resultandoemdegradaode
reascentrais?
Aindaqueatentandoparaasquestesdopatrimnioedificado,asoperaesurbanasseguem
apresentandoriscosdealimentaraindamaisasdesigualdadesintraterritoriaisdascidades,
conformejapontadoemalgunsestudos.28
Odireitodepreempo,outroinstrumentoqueverificamosaquiestarsendobastanteutilizado,
temoperacionalizaoaindaincertanoBrasil,difcilparaopoderpblicomunicipalacompanhar
osprazoseamovimentaodomercadoimobilirio.
Asdificuldades,osriscoseosdesafiosenvolvendoaoperacionalizaoeoimpactodos
instrumentoscontidosnosPlanosDiretores,noentanto,noinvalidamahiptesecentraldeste
texto:adequearecentelevadePlanosDiretoresnosignificoumaisdomesmoemtermosde
regulaodoterritrio,esimtrouxetransformaesnasformasdegeriroterritrio,conforme
exploroemoutrosaspectosemalgunstextos.29Novasperspectivas,etambmnovosriscos.
Fontesebibliografia
Legislao
BELM.Lein8.655,de30dejulhode2008.DispesobreoPlanoDiretordomunicpiodeBelm,
edoutrasprovidncias.
BELOHORIZONTE.Lein7.165,de27deagostode1996.InstituioPlanoDiretordoMunicpiode
BeloHorizonte.
BRASIL.LeiFederaln10.257/2001.EstatutodaCidade.
CAMPINAS.LeiComplementarn15de27dedezembrode2006.DispesobreoPlanoDiretordo
MunicpiodeCampinas.
CURITIBA.Lein11.266de16dedezembrode2004.DispesobreaadequaodoPlanoDiretor
deCuritibaaoEstatutodaCidade.LeiFederaln10.257/2001,paraorientaoecontroledo
desenvolvimentointegradodoMunicpio.
FORTALEZA.LeiComplementarn062,de2defevereirode2009.InstituioPlanoDiretor
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
ParticipativodoMunicpiodeFortalezaedoutrasprovidncias.
GOINIA.LeiComplementarn171,de29demaiode2007.DispesobreoPlanoDiretoreo
processodeplanejamentourbanodomunicpiodeGoiniaedoutrasprovidncias.
GUARULHOS.Lein6.055,de30dedezembrode2004.InstituioPlanoDiretorde
DesenvolvimentoUrbano,EconmicoeSocialdoMunicpiodeGuarulhosedoutrasprovidncias
Lein6.253,de24demaiode2007.Dispesobreouso,aocupaoeoparcelamentodosolono
municpiodeGuarulhosedprovidnciascorrelatas.
MANAUS.Lein671,de04denovembrode2002.RegulamentaoPlanoDiretorUrbanoe
Ambiental,estabelecediretrizesparaodesenvolvimentodaCidadedeManausedoutras
providnciasrelativasaoplanejamentoegestodoterritriodoMunicpioLein672,de04de
novembrode2002.InstituiasnormasdeUsoeOcupaodoSolonoMunicpiodeManaus,Estado
doAmazonas,edoutrasprovidncias.
RECIFE.Lein17.511/2008.PromovearevisodoPlanoDiretordoMunicpioRecifeLein
16.290/97,queregulamentaoplanoespecficoparaaZEPHdoStioHistricodoBairrodoRecife.
SALVADOR.Lein7.400/2008.DispesobreoPlanoDiretordeDesenvolvimentoUrbanode
Salvador.PDDU2007edoutrasprovidncias.
SOPAULO.Lein13.430,de13desetembrode2002.PlanoDiretorEstratgico.
Bibliografia
ANTONUCCI,Denise.PlanoDiretordeSoPaulo1991:avanosepermanncias.1999.
Dissertao(Mestrado)FaculdadedeArquiteturaeUrbanismo,UniversidadedeSoPaulo,So
Paulo,1999.
BASSUL,JosRoberto.EstatutodaCidade:quemganhou?:quemperdeu?.Braslia:Senado
Federal,2005.
BENTES,Dulce.AplicaodenovosinstrumentosurbansticosnomunicpiodeNatal.In:ROLNIK,
RaquelCYMBALISTA,Renato.Instrumentosurbansticoscontraaexclusosocial. RevistaPlis,n.
29,SoPaulo,1997.
BIENENSTEIN,Reginaetal.AUniversidadeeoPlanoDiretorParticipativo:aexperinciade
elaboraonomunicpiodeParacambi.In:ENCONTRONACIONALDAANPUR,12.,Anais...Belm,
2007.CDROM.
BITENCOURT,AnaPaulaMota. Atransfernciadodireitodeconstruirparaaconservaodo
patrimniocultural:aexperinciadeCuritiba.Dissertao(MestradoemDesenvolvimentoUrbano)
UniversidadeFederaldePernambuco,2005.
BONDUKI,Nabil.OPlanoDiretorestratgicodeSoPaulo.In:BUENO,LauraM.CYMBALISTA,
Renato(Org.).PlanoDiretorMunicipal:novosconceitosdeplanejamentoterritorial.SoPaulo:
AnnaBlumeInstitutoPlisPUCCampinas,2007.
CASTRO,SoniaRabello.OEstadonapreservaodebensculturais.RiodeJaneiro:Renovar,
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
1991.
CYMBALISTA,Renatoetal.AoutorgaonerosadodireitodeconstruirapsoEstatutodaCidade:
umpanoramadeimplementaonosmunicpiosbrasileiros.RevistaBrasileiradeEstudosUrbanos
eRegionais,v.9,n.2,p.7394,nov.2007.
CYMBALISTA,Renato.AtrajetriarecentedoplanejamentoterritorialnoBrasil:apostasepontosa
observar.RevistaParanaensedeDesenvolvimento,Curitiba,n.111,p.2945,jul./dez.2006.
CYMBALISTA,RenatoCARDOSO,PatrciadeMenezes.AelaboraodoPlanoDiretoremuma
cidadehistrica:aexperinciadeMariana,MinasGerais.In:CYMBALISTA,RenatoSANTORO,
PaulaF.(Org.).Planosdiretores:processoseaprendizados.SoPaulo:InstitutoPlis,2009.p.33
53.(PublicaesPlis,51).
CYMBALISTA,RenatoCARDOSO,PatrciadeMenezesSANTORO,PaulaFreire.PlanoDiretoreo
direitodamulherCidade.In:GOUVEIA,Taciana(Org.). Ser,fazereacontecer:asmulhereseo
direitocidade.Recife:SOSCorpoOXFAM,2008.
CYMBALISTA,RenatoTSUKUMO,IsadoraT.Terraurbanaparahabitaosocial:alternativas
desapropriaonaexperinciarecentenoBrasil.In:FERNANDES,EdsioALFONSIN,BetniaM.
(Org.).Revisitandooinstitutodadesapropriao.BeloHorizonte:Frum,2009.
CYMBALISTA,RenatoTSUKUMO,IsadoraT.Terraurbanaparahabitaosocial:alternativas
desapropriaonaexperinciarecentenoBrasil.In:FERNANDES,EdsioALFONSIN,Betnia
(Org.).Revisitandooinstitutodadesapropriao.BeloHorizonte:Frum,2008.
DENALDI,RosanaBRUNOFILHO,FernandoG.Parcelamento,edificaoeutilizaocompulsrios
aplicaodoinstrumentoparafazercumprirafunosocialdapropriedade.In:ENCONTRO
NACIONALDAANPUR,12.,Anais...Belm,2007.CDROM.
FELDMAN,Sarah.OarranjoSERFHAU:assistnciatcnicaaosmunicpios/rgosde
planejamento/empresasdeengenhariaconsultiva.In:ENCONTRONACIONALDAANPUR,11.,
Anais...Belm,2005.CDROM.
FERREIRA,JooSettiW.MOTISUKE,Daniela.AefetividadedaimplementaodeZonasEspeciais
deInteresseSocialnoquadrohabitacionalbrasileiro:umaavaliaoinicial.In:BUENO,LauraM.
CYMBALISTA,Renato(Org.).PlanoDiretorMunicipal:novosconceitosdeplanejamentoterritorial.
SoPaulo:AnnaBlumeInstitutoPlisPUCCampinas,2007.
FERREIRA,M.Aimplementaodoplanodiretordedesenvolvimentointegradonomunicpode
Franca.In:SEMINRIODEHISTRIADACIDADEEDOURBANISMO,10.,2008,Recife. Anais...
Recife:ProgramadePsGraduaoemDesenvolvimentoUrbano/UFPE,2008.CDROM.
FERREIRA,Mauro.Portrsdoplanejamentointegrado:oGPIemFranca.In:ENCONTRO
NACIONALDAANPUR,12.,Anais...Belm,2007.CDROM.
FIX,Mariana.Parceirosdaexcluso.SoPaulo:Boitempo,2001.
MOURAD,LailaNazem.DemocratizaodoacessoterraemDiadema.Dissertao(Mestradoem
Urbanismo)PontifciaUniversidadeCatlicadeCampinas,SoPaulo,2000.
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
ROLNIK,RaquelCYMBALISTA,RenatoNAKANO,Kazuo.Solourbanoehabitaodeinteresse
social:aquestodamoradianosPlanosDiretoresParticipativos.In:MORAIS,MariadaPiedade
(Org.).Polticahabitacionaleassentamentosinformais.Braslia:IPEA.Noprelo.
SOUZA,AngelaMariaGordilhoTEIXEIRA,AparecidaNettoESPRITOSANTO,MariaTeresaG.O
desafiodaregulamentaodeZEISZonasEspeciaisdeInteresseSocial.In:ENCONTRO
NACIONALDAANPUR,12.,Anais...Belm,2007.CDROM.
SOUZA,ClaudiaVirgniaC.SantoAndr:instrumentosutilizadosnaelaboraodoPlanoDiretor
Participativoparaviabilizaraparticipaoeanegociaoentreosatores.In:BUENO,LauraM.
CYMBALISTA,Renato(Org.).PlanosDiretoresMunicipais:novosconceitosdeplanejamento
territorial.SoPaulo:AnnaBlumeInstitutoPlisPUCCampinas,2007.
TSUKUMO,IsadoraTamiLemos. ProduodehabitaesemreasespeciaisdeInteresseSocial
(AEIS):ocasodomunicpiodeDiadema.TrabalhoFinaldeGraduao,FAUUSP,2002.
VILLAA,Flvio.AsilusesdoPlanoDiretor.(2005).Arquivoeletrnico.Disponvelem:
<http://www.planosdiretores.com.br/downloads/ilusaopd.pdf>.Acessoem:set.2008.
Informaobibliogrficadestetexto,conformeaNBR6023:2002daAssociaoBrasileirade
NormasTcnicas(ABNT):
CYMBALISTA,Renato.APresenadoPatrimnioCulturalnosPlanosDiretoresdeMunicpios
Brasileiros.In:FERNANDES,EdsioALFONSIN,Betnia(Coord.).Revisitandooinstitutodo
tombamento.BeloHorizonte:Frum,2010.p.223249.ISBN9788577003884.
1CYMBALISTA.AtrajetriarecentedoplanejamentoterritorialnoBrasil:apostasepontosa
observar,2006CYMBALISTA,Renato etal.Aoutorgaonerosadodireitodeconstruirapso
EstatutodaCidade:umpanoramadeimplementaonosmunicpiosbrasileiros,2007
CYMBALISTATSUKUMO.Terraurbanaparahabitaosocial:alternativasdesapropriaona
experinciarecentenoBrasil,2009.
2FELDMAN.OarranjoSerfhau.MauroFerreira,emAimplementaodoplanodiretorde
desenvolvimentointegradonoMunicpodeFranca,mostraqueparaessemunicpiopaulistao
PlanoDiretordeDesenvolvimentoIntegradodofinaldadcadade1960orientouvriosdos
aspectosdoplanejamentourbanodasdcadasseguintes.
3ConstituioFederal,art.23,IIIart.30,IXapudCASTRO.OEstadonapreservaodebens
culturais,p.1921.
4Sobrealgumasdessasexperincias,verANTONUCCI.PlanoDiretordeSoPaulo1991
MOURAD.DemocratizaodoacessoterraemDiademaBENTES.Aplicaodenovos
instrumentosurbansticosnomunicpiodeNatal.
5Porexemplo,oPlanoDiretordeBeloHorizonte(Lein7.165/1996)apresentaapreservaodo
patrimniocultural,histrico,paisagsticoearqueolgicomunicipalentreosseusobjetivos(art.
3,V)assimcomoumasubseodedicadaproteodamemriaedopatrimniocultural(arts.
15e16).
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
6ParaumaanlisedoprocessodetramitaodoEstatutodaCidade,verBASSUL.Estatutoda
Cidade:quemganhou?:quemperdeu?.
7Resoluon15,de3desetembrode2004,doConselhoNacionaldasCidades.
8Resoluon25,de18demarode2005(sobreosrequisitosdoprocessoparticipativo),e
Resoluon34,de1dejulhode2005(sobreocontedomnimodoPlanoDiretor),doConselho
NacionaldasCidades.
9ROLNIKCYMBALISTANAKANO.Solourbanoehabitaodeinteressesocial:aquestoda
moradianosplanosdiretoresparticipativos.
10VILLAA.AsilusesdoPlanoDiretor.
11DENALDIBRUNOFILHO.Parcelamento,edificaoeutilizaocompulsriosaplicaodo
instrumentoparafazercumprirafunosocialdapropriedade.Umtrabalhoquelevantaumasrie
dequestesaseremobservadasaoanalisarseaZEISodeJooSettiW.FerreiraeDaniela
Motisuke,AefetividadedaimplementaodeZonasEspeciaisdeInteresseSocialnoquadro
habitacionalbrasileiro:umaavaliaoinicial.SobreasAEISdeDiadema,verTSUKUMO.Produo
dehabitaesemreasespeciaisdeInteresseSocial(AEIS):ocasodomunicpiodeDiadema.
SobreocasodeSalvador,verSOUZATEIXEIRAESPRITOSANTO.Odesafiodaregulamentao
deZEISZonasEspeciaisdeInteresseSocial.
12SOUZA.SantoAndr:instrumentosutilizadosnaelaboraodoPlanoDiretorParticipativopara
viabilizaraparticipaoeanegociaoentreosatoresBIENENSTEINetal.Auniversidadeeo
planodiretorparticipativo:aexperinciadeelaboraonomunicpiodeParacambi.
13ROLNIKCYMBALISTANAKANO.Solourbanoehabitaodeinteressesocial:aquestoda
moradianosplanosdiretoresparticipativos.
14CYMBALISTACARDOSOSANTORO.PlanoDiretoreodireitodamulherCidade.
15BONDUKI.OplanodiretorestratgicodeSoPaulo.
16SegundooPlanoDiretor,constituiopatrimnioculturaldomunicpiooconjuntodebens
imveisdevalorsignificativo,edificaesisoladasouno,enquadradascomoartdec,osparques
urbanosenaturais,assimcomomanifestaeseprticasculturaisetradiesqueconferem
identidadeaessesespaos(arts.9,V115,1).
17Nofoipossvel,paraestetrabalho,analisaremdetalheascaractersticasecompromissosda
definiodecadamacrozonaemtodososPlanosDiretores,oquepressuporiaumtrabalhomais
aprofundadonoconhecimentodosprocessoserealidadesterritoriaisespecficasdecadamunicpio.
18medidaqueozoneamentodefinendicespermitidoseproibidos,mesmoquesobum
macrozoneamento,podeocorrerareproduodaslgicastradicionaisdezoneamentodos
municpiosnosPlanosDiretoresatuais.Talanlisenofoifeitanestetexto,masumdospontos
maisimportantesaseremestudadosnosPlanosDiretoresaprovadosapsavignciadoEstatuto
daCidade.
19Estudosqueexploramatrajetriarecentedoinstrumentoso:FERREIRAMOTISUKE,Daniela.
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
AefetividadedaimplementaodasZonasEspeciaisdeInteresseSocialnoquadrohabitacional
brasileiroCYMBALISTATSUKUMO.Terraurbanaparaahabitaosocial:alternativas
desapropriaonaexperinciabrasileira.
20LeiOrgnicadoMunicpioLein038/90Decreton4.673/85ePortariaSEMPLURBn26/85
Decreton1.939/93.ConformeLein672(leideusoeocupaodosolo),art.35,1eart.36.
21Lein16.176de9deabrilde1996.
22ExemplodeleiespecficadeZEPHaLeiMunicipaln16.290/97,queregulamentaoplano
especficoparaaZEPHdoStioHistricodoBairrodoRecife.
23Exemplosdasprimeirasleisqueregulamentamatransfernciadodireitodeconstruir:Curitiba
(LeiMunicipaln6.337/82),provavelmenteomunicpioondeoinstrumentofoimaisutilizado
(BITENCOURT,2005),Salvador(LeiMunicipaln3.805/87,criaatransfernciadodireitode
construiredoutrasprovidencias)PortoAlegre(Decreton5.162,artigo18,1975)SoPaulo
(Lein9.725/1984),foiinstituda,masfoipoucoutilizada.Nadcadade1990,BeloHorizonte
regulamentouousodoinstrumento(planodiretor[Lein6.706/1994]eDecreto[n8.766/94]n
9.616de26dejunhode1998).
24AttulodeexemplodainstituiodeleisespecficasparaaregulamentaodaTransfernciado
DireitodeConstruir,almdeinstituremoinstrumentoemseuPlanoDiretor:BagRS(Projetode
LeiComplementarn004de19demaiode2009.RegulamentaaseoVdocaptuloIIIdoTtulo
IVdaLeiComplementarn025/2007,dispondosobreTransfernciadoDireitodeConstruir)
GoiniaGO(Lein8.761de19dejaneirode2009.Regulamentaaconcessodatransfernciado
direitodeconstruirTDC,previstanoPlanoDiretor(LeiComplementarn171de29demaiode
2007)DistritoFederal(Lein3.922,de19dedezembrode2006Dispesobreoinstrumento
datransfernciadodireitodeconstruiredoutrasprovidncias).
25Novamenteattulodeexemplo,osmunicpiosdeRioNegrinho(SCLein2.032de07de
outubrode2008Dispesobreoinstrumentodetransfernciadodireitodeconstruirno
municpiodeRioNegrinhodeacordocomoart.35,daLeiFederaln10.257/2001)Curitibanos
SC(LeiComplementarn053/2006Dispesobreatransfernciadodireitodeconstruirno
municpiodeCuritibanosobservadasasnormasfederaiseestaduaisrelativasmatria).Tratase
apenasdedoiscasoscolhidosassistematicamente,queapontamparaaamplitudedautilizaodo
instrumentoparaalmdosmunicpiosdemaiorpopulaooudinamismonomercadoconstrutivo.
26Art.249Oimvelurbanoqueoproprietrioabandonar,comintenodenomaiso
conservaremseupatrimnio,equenoseencontrarnapossedeoutrem,poderserarrecadado
comobemvago.Pargrafonico:Presumirsedemodoabsolutoaintenoaqueserefereeste
artigo,quando,cessadososatosdaposse,deixaroproprietriodesatisfazerosnusfiscais.Art.
250Nocasodequalquerimvelseencontrarnasituaodescritanoartigoanterior,oMunicpio
deverinstaurarprocessoadministrativoparaaarrecadaodoimvelcomobemvago.
27Ver,porexemplo,CYMBALISTACARDOSO.AelaboraodoPlanoDiretoremumacidade
histrica:aexperinciadeMariana,MinasGerais.
28FIX.Parceirosdaexcluso.
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital
Revisitando o Instituto do Tombamento
BeloHorizonte,ano2013,n.1,ago.2013
29CYMBALISTA.AtrajetriarecentedoplanejamentourbanonoBrasilCYMBALISTA,Renato et
al.AoutorgaonerosadodireitodeconstruirapsoEstatutodaCidade:umpanoramade
implementaonosmunicpiosbrasileirosCYMBALISTATSUKUMO.Terraurbanaparahabitao
social:alternativasdesapropriaonaexperinciabrasileira.
BibliotecaDigitalFrumdeDireitoPblicoCpiadaversodigital