Você está na página 1de 22

Coleção Yorubantu

Kimbundu - 1
Dizwi, Ukexilu ni Wijidilu wa Kilunji
Coleção Yorubantu
Coordenação: Henrique Freitas

Núcleo Permanente de Extensão em Letras - NUPEL

Instituto de Letras da UFBA

Kimbundu - 1
Dizwi, Ukexilu ni Wijidilu wa Kilunji

Kimbundu - 1

Curso Básico de Língua, Literatura e Cultura

Musoneki / Autor:

Niyi Tokunbo Mon’a-Nzambi


Copyright (c) 2020 Niyi Tokunbo Mon’a-Nzambi

Coleção YoruBantu

Grupo de pesquisa
Yorubantu: epistemologias yorùbá e bantu nos estudos literários, linguísticos e culturais

Coordenação da coleção
Profº. Drº Henrique Freita

Apoio
Núcleo Permanente de Extensão em Letras - NUPEL

Conselho Editorial da Coleção YoruBantu


Profª. Drª. Denise Carascosa França
Profª. Dr. Félix Ayoh’OMIDIRE
Prof. Dr. José Henrique de Freitas Santos
Prof. Dr. Luís Tomás Domingos
Prof. (Embaixador) Olabiyi Babalola Yai
Profª. Dr. Yeda Pessoa de Castro
Profª. Dr. Zelinda dos Santos Barros

M735 MON’A-NZAMBI, Niyi Tokunbo.



Kimbundo 1- Curso Básico de Língua, Literatura e Cultura/
Niyi Tokunbo Mon’a-Nzambi. Coordenação de Henrique Freitas.
1. ed. Salvador: Editora Segundo Selo, 2020. 60 p.

ISBN: 978-658675408-7

1. Kimbundo 2. Língua 3. Literatura e Cultura I. Título.


CDD: 496
Editora Segundo Selo

Capa, diagramação e projeto gráfico


Daniel Santana

Revisão ortográfica (português)


Santiago Fontoura
Apresentação da coleção

YORUBANTU é uma coleção-devir da editora Segundo Selo que traz ao público os trabalhos
oriundos de projetos de pesquisa, inovação, ensino e extensão, todos interconectados, gravitan-
do em torno do grupo de pesquisa Yorubantu: epistemologias yorùbá e bantu nos estudos literários,
linguísticos e culturais, sob minha coordenação no Instituto de Letras da Universidade Federal da
Bahia (Brasil). Apesar de a área de Letras ser nosso ponto de partida nessa proposta editorial,
interessa-nos o diálogo com as epistemologias africanas e negras, sobretudo as yorùbá e bantu,
no Brasil, em África e na diáspora, onde elas se manifestarem, portanto não respeitaremos nessa
coleção nem limites territoriais, nem linguísticos, nem disciplinares, até porque a aprendizagem
das epistemologias em foco mostra o quão frágeis são essas fronteiras e o quanto as barreiras de
áreas acadêmicas ou nacionais despotencializam exatamente o corpo-saber negro e africano que
se tece transtópico, pós-disciplinar, multimodal, poliglóssico, multissemiótico e se aquilomban-
do-se contra uma colonialidade do poder que historicamente tentou controlar de forma panóptica
os conhecimentos disruptivos erigidos em diferença e que estão ainda por serem considerados na
história das ideias brasileira. Num exercício exuístico de tornarmo-nos o que somos na encruzi-
lhada epistêmica, seguimos caminho sobre caminho, “lançando uma pedra hoje, ou seja, lançando
esta coleção Yorubantu, para tentar acertar o alvo ontem”, assumindo o desejo de tentar compre-
ender um pouco mais os tempos, os espaços e as gnoses nos constituem, mas e ainda estão por
ser cartografados, topografados e considerados nas viradas epistemológicas necessárias para que
estes saberes africanos e negro-brasileiros nos (trans)(re)formem estabelecendo, de fato, campos
de conhecimento mais plurais.

Obrigado a todxs xs interlocutorxs desse projeto que juntxs com os membros do grupo de pes-
quisa Yorubantu tentam auto inquirir-se cotidianamente e ao mesmo tempo responder nas suas
práticas sociais e acadêmicas à pergunta nodal grafitada na arqueo-genealogia da História subter-
rânea do Brasil: a que(m) serve o teu saber?

Prof. Dr. Henrique Freitas – Coordenador da Coleção Yorubantu

5
Kimbundu 1

Dizwi, Ukexilu

ni Wijidilu wa Kilunji

A presente obra não se trata propriamente de pioneirismo no que concerne à produção escrita
em línguas africanas na diáspora. O Kimbundu teve sua primeira gramática escrita no século
XVII (1697), no mesmo lugar onde me encontro neste momento, mais de três séculos depois. A
Bahia continua com essa atmosfera dos povos do Ndongo e da Matamba, de maneira que se fez
necessária a concepção de uma obra que viesse devolver aos baianos a fluência na sua língua, ou
em uma de suas principais línguas, que resiste nos odores e timbres que reverberam e exalam
dos jingoma nos terreiros de candomblé ou mesmo dos berimbaus que balançam nossos corpos
nas ruas, acompanhando-nos às quitandas e feiras com os quiabos e carurus, com os maxixis e
jilós apoiados sobre as bundas e costas corcundas que nos levam de volta às nossas cubatas em
Cassanje, no Cabula ou em Matatu.

Com o primoroso empenho do Prof. Dr. Henrique Freitas, da Profª. Drª. Denise Carrascosa e do
Prof. Dr. Felix Ayoh’OMIDIRE, coordenando os cursos de línguas africanas, conseguimos, frente
ao Núcleo Permanente de Extensão em Letras da Universidade Federal da Bahia (NUPEL/UFBA),
a aprovação dos cursos inéditos de Kimbundu e Yorùbá com cada ciclo completo de 6 semestres.

Com essa nova empreitada, houve a necessidade de se desenvolver “Kimbundu 1 - Dizwi, Ukexilu
ni Wijidilu wa Kilunji (Kimbundu 1 - Língua, Literatura e Cultura)” para atender aos estudos dessa
língua bantu referentes ao primeiro dos seis semestres da formação completa oferecida pelo NU-
PEL/UFBA (os livros dos demais semestres já estão também em fase de elaboração).

O projeto que dá à luz esses cursos foi gerado no Yorubantu - Epistemologias Yorùbá e Bantu nos
estudos literários, linguísticos e culturais, grupo de pesquisa da UFBA coordenado pelo Prof. Dr.
Henrique Freitas, também é o gestor da pasta do Kimbundu frente ao NUPEL, e a quem sou imen-
samente grato pelo convite para integrar o YORUBANTU e fazer parte desse megaprojeto que alça

6
nossas epistemologias ao locus acadêmico onde sempre deveriam estar.

Agradeço ainda aos meus companheiros e alunos, alguns dos quais já são professores de Kim-
bundu também, que colaboraram em diferentes níveis da concepção desta obra. São eles: Mwalala
Kalele, Lucas da França e Araújo, Tori Yakini e o também poeta, bem como docente formador do
NUPEL Jocevaldo Santiago, que comigo é mais um membro do YORUBANTU.

Este livro foi desenvolvido procurando seguir a tendência dos melhores métodos internacionais
de ensino de idiomas, que é o de trazer o estudante para um mergulho na língua sem influência
de outras línguas, mas levando-o a se ambientar na comunicação gradual de conteúdo totalmente
no idioma que se propõe aprender. Por isso, Kimbundu 1 - Dizwi, Ukexilu ni Wijidilu wa Kilunji foi
escrito quase que totalmente em Kimbundu, mas é dotado de glossário em português para auxiliar
o manejo da obra pelo público-alvo principal e também em inglês, pois pode servir de suporte ao
aprendizado e pesquisa do idioma internacionalmente. Importante salientar que a presente obra
está em consonância com a ortografia vigente do Kimbundu, aprovada pela Resolução no 3/87, de
23 de maio de 1987, do Conselho de Ministros da República de Angola.

Prof. Niyi Tokunbo Mon’a-Nzambi


Professor de língua Kimbundu
Pesquisador do grupo Yorubantu/UFBA

7
11 1 KIBATU KYADYANGA

DIJINA DYAMI KALEMBELEMBE

- Mona, dijina dye nanyi? - Eye Dinono?


- Samba. - Kyene! Eme Dinono Kanjila!

- Ngakudyondo, ngana, zwela dijina dye! - Mona, eye nanyi?


- Dijina dyami Lemba Kitumba. - Eme Kawabha.

- Eye Katenda? - Kalembe!!!


- Kana! Dijina dyami, eme Kilwanji. - Emyu!

- Ngakumenekena, ngana! - Eme Kamvula, mukwa Kwanza ya Lwiji.


- Ngasakidila, ngana! - Dijina dyami Mubhata. Eme mukwa Mbengu.

IKALAKALU

1 - Tambwijila:

- Dijina dye, eye nanyi? - ______________________________

2 - Tenesa:

1 - _______________________, ngana!
- _______________________, ngana!

2 - Eye nanyi?
- _______________________Samba.

3 - _______________________Kayaya?
- Kana! Eme Mubhata.

4 - Dijina dye Kayaya?


- Kyene! __________________dyami Kayaya Kangiji.

5 - Mona, eye__________________?
- Eme Kawabha.

8
3 - Soneka o izwelu iyi kyambote:

angdyndokuo - ___________________
iijdan - __________________________
angna - _________________________
oamn - _________________________
neanekmeukang - _________________
yde - ___________________________
kilaidangas - _____________________
imayd - _________________________
anyin - __________________________
yee - ____________________________
eem - ___________________________

4 - Soneka o yambelu iyi kyambote:

Dyenanyidijina? - ___________________________________________________
Katendaeme - ______________________________________________________
Eyedyedijinananyi? - _________________________________________________
EmeKawabhadyamidijina. - ___________________________________________
LembadyamiKangijidijina. - ___________________________________________
Nanyieye? - ________________________________________________________
Sambakana!eme. - __________________________________________________
DyamidijinaKilwanjikyene!Kitumba. - ___________________________________

5 - Sota izwelu:

Dijina - Ngana - Mona - Ngakumenekena - Dye - Ngasakidila - Dyami - Nanyi - Eye - Eme
- Kyene - Kana

N I E A B M N G A N A K U N O
H G Y F N W M B I N G H W H J
J W A O U G W K Y Y D D E N F
D O N K D N A U E Y E E Y A B
D J B A U E G S H E J H A O K
Y A K N Y M E N A A K K M B E
E N U A U E E G I K O O I M I
H D N W D N N N K I I M M A J
O N A N Y I Y B E G U D F K I
M O K M N K K I I K M I I H A
B N M Y Y O M J A M E G E L O
I B N Y E U B O M D I N N D A
N G A M B N D I N A J I A E E
D I J I N A E M K A K N G N H

9
6 - Nameka:

Dijina dye nanyi? eme Lemba.


Dijina nanyi?
Samba! Ngasakidila!
Kana! Eme Emyu!
Ngakumenekena! eye nanyi?
Mona, eye Kawabha? Kana! Eme Katenda.
Mona, eye Kilwanji? Kyene! Eme Kawabha.
Dijina dye, Dinono.
Dijina dyami Dijina dyami Kawabha Kangiji.
Eye dyami Samba.

WIJIDILU WA NGONGO

Kimbundu lelu ni maza

Kimbundu dizwi dya utuminu wa Ndongo ni Matamba


Lelu twazwela Kimbundu mu ibatu ya Mbengu, Malanji, Kwanza ya
Thunda, Kwanza ya Lwiji ni Luwanda.

Fonte: Lucas da França e Araújo

10
Ngola

Fonte: Lucas da França e Araújo

11
22 2 KIBATU KYA KAYADI

A–B–D

ALUFABETU (A-H)
A Akwetu e! B Banza! D Dixisa
E Ewa! F Fundanga H Hongolo


O DIBUNDU
Mutendu waxalela (MWX): a, e...
Mutendu wa kinaminine (MWK): b, d, f...

MWK + MWX MWK + MWX MWK + MWX


di xi sa

MWK + MWX MWK + MWX MWK + MWX


mu xi ma

MWK + MWX MWK + MWX MWK + MWX


di ji na

MWK + MWX MWK + MWX


mo na

MWK + MWX MWK + MWX


ta ta

MWK + MWX MWK + MWX


ho ji

DYAMBU
Kithu kya dyambu (ku-/kw-)
kuzola kuzwela kubanza
kuzwata kudyonda kuxinga
kusoneka kutanga kukoka
kuzeka kunwa kudya
kwivwa kwixana kwenda

12
IKALAKALU

1 - Soneka izwelu itanu kala MWK + MWX:


1. ______________________________
2. ______________________________
3. ______________________________
4. ______________________________
5. ______________________________

2 - Sota o dyambu mu yambelu yakayela:


Mama uzola o mona. ____________________________________
Dinono uzwela Kimbundu. _______________________________
Eme ngizeka mu usuku. _________________________________
Ngazekele kyambote. ___________________________________

Tanga o tukisoneku ni mabundu:


F+A = FA B+E =BE F+E = FE H+A = HA

BH (B yobhuse)

Tanga o izwelu yakayela:


Bhabha Bhengebhenge Bhanga
Bhata Bhoxi Bhita

WIJIDILU WA NGONGO

O an’a Ndongo mu jixi ja kamukwa

Sayi an’a Ndongo mu jixi jengi bhu kanga dya Ngola: kala Brasil (bhengebhenge Bahia ni
Rio de Janeiro), Kolombya ni Estados Unidos.

Fonte: Lucas da França e Araújo Fonte: Lucas da França e Araújo

13

Fonte: Lucas da França e Araújo

Mu Bahia o ukexilu wa Ndongo wala bhu ididi yoso kala makudya (ndende, mukunza, kan-
jika...) ni dizwi.

Mukunza mu Bahia

Fonte: Walter José Gomes e Silva.


https://g1.globo.com/ap/amapa/noticia/2019/06/22/
tradicional-nas-festas-de-sao-joao-aprenda-a-fazer-
-canjica-amarela-com-toque-de-canela.ghtml

Kanjika mu Bahia

Fonte: Rede Amazônica/Reprodução


https://cybercook.com.br/receitas/doces/receita-
-de-mungunza-163

14
Mu Estados Unidos sayi Gullah (‘Ngola’ ni kisoneku kyengi). O Gullah, ene atunga mu lwiji
lwa Estados Unidos. Lorenzo Dow Turner, mukwa kutokwesa wa Estados Unidos, waso-
nekene ima yambote ya dizwi dya Gullah.

Ufunu wa monzo wa Gullah

Fonte: Victor Block


http://travelingboy.com/archive-travel-fyllis-gullah.html

Mu Kolombya o an’a Ndongo ala mu sanzala ya Palenke.

Musumbisi wa Palenke

Fonte: Paco Nadal


https://elpais.com/elpais/2015/01/26/paco_nadal/1422252110_142225.html

15

Você também pode gostar