Você está na página 1de 157

SOBRE O

AUTOR

Sfkfru Salaml, ioruba nascido em


Abeokuta, Ogun State, na Nigeria e residente
ha oito anos
. , '.) no Brasil, pertence a linhagem Kenta e dedica
a
) maior parte de seu tempo a pesquisa, aos estudos
· ) e ao ensino de Lfngua, Cultura e Religiiio
• ) Tradicional Ioruba,
') E p6s-graduando de Cienclas Sociais na
~"') Universidade de Sao Paulo e professor de
Lfngua e Cultura Ioruba do curso
promovido pelo Centro de Estudos
Africanos/USP. Fundou o Centro Cultural
Oduduwa, onde ministra cursos sobre a
Cultura Ioruba, particularmente, sobre os
Cultos aos Orixas e aos Ancestrais e
) Adivinhaciio, Eb6, Encantamentos e Magia.
r
(
( SiKiRU SALAMi
,,) (KING)
)
r
)

·~
J
,1 A MITOLOGIA DOS ORIXAS AFRICANOS
) Vol. I
)
u:
I)
1(
,/
/!)
)
~ANG6 XANGO
f QYA IANSA Q~UN
)
OXUM
!
) QBA OBA
)
1\ !."?EMi:TF"'JT[:
) Y[l~JBA.'IA
CldXA POSl AL 1,009q
2027? ~JO 8~ J~~EI~n QJ
I
i COLETANEA DE A.DURA (REZAS), IBA (SAUDA<;6ESJ,
ORfKi (EVOCA(:OES) E ORIN (CANT/GAS) USADOS
NOS
J CULTOS AOS ORIXAS NA AFRICA.
(EM IORUBA, COM TRADU(:AO PARA O PORTUGUES).

' I
jl.
-1
I,
EDITORA ODUDUWA
z.:)
)
Copyright c 1990 by Slkfru SA!runi (King)

Todos os direitos para a lingua portuguesa reservados


pela Editora Oduduwa.
Nenhuma parte desta publicacao podera ser reproduzida,
guardada pclo sistema "retrieval" ou transmitida
de qualquer modo ou por qualquer outro meio, seja este
eletronico, mecanico, de fotoc6pia, de gravacao ou Aas meus filhos
outros, sem previa autorizacao por parte da Editora. Otukem! Ade9la Ribeiro Salami e
Adeniyi Qlawale Ribeiro Salami
Revisores
lyakemiRibeiro )
FranciscoJosi Penteado dos Santos
Dora Lerner

Ilustracoes (a partir de imagens cedidas pelo autor) Orlki 0/uk!Jmi ati Adeniyi
0. Braz de Lima
l!jQkQ 9mp Alade
Foto capa 9m9 ele$D Qja
Celia Saito Qm9Ayigidi
QmQ gbangba ni Ketu
Diagrarnacao e cornposicao Qm9Qba!
Leonardo van Halsema QkQ ni 9m9 Ila.do!
lyakemi Ribeiro Qm9 esim b9r¢ Q
Qmr;, a f'cja dana yan cia
Dados de Catalogacao na Publicacao (CIP) Internacional 0/o,;i eniyan,
(Camara Brasileira do Livro, SP, Brasil) lo ma so pe ko si lgi ni I/ado
kfni a ma ti yan cia
QmQ afcja gb9r¢ n'ibu omi.
Salaml, Slkfru.
A mitotogia dos orixas africanos.•. / Slkfru Sillaml l~QkQ, filho do coroado,
(King). -- Sao Paulo: Editora Oduduwa, 1990- mantens um Exu na entrada da feira.
Tens origem nobre
Texto em ioruba com traducao para o portuguCs. e grande linhagem em Ketu.
Coletanea de Mura (rezas), iba (saudacoes), Oh, filho do Rei!
orfld (evocacoes) e orin (cantigas) usados nos cultos Meu querido, filho de llado!
aos orixas na Africa.
Publicado v. I.
Nasceste em meio a Paz a
e
Serenidade.
Filho que utiliza o peixe como lenha
1. Mitologia africana 2. Orixas I. Tftulo para defumar peixes.
S6 uma pessoa pobre de esplrito
poderia dizer que nao ha lenha em
90-2226 CDD-299.6 llado.
Se nao houvesse lenha em llado,
indices para cat41ogo sistemauco: o que se usaria para defumar peixes?
I. Orixas : Culto e mitologia : Religi6es de origem africana 299.6 Tens por origem um peixe enorme das
2. Orixas : Mitologia e culto : Religi6es de origem africana 299.6 profundezas das aguas.

ISBN: 85-85336-02-1
INDICE

Apresentacao
Introdueao
Ao leitor, axe!! - Orin Aw - cantiga de axe!
Capitulo I - Xango na Africa
1. Xango, orix4 dos Raios e Troviies
Vida e Milos 37
2. A inicia~o no culto a Xangl\ na Africa 59
3. Nomes em louvor a Xango 66
4. Slmbolos de Xango 68
5. Cerimonia anual de Xango. Festas 71
6. Q,rSdng6 - Oferendas a Xango : 75
7. Adura, Iba, Or(Jd , Orin Sdng6
Rezas, Saudacoes, Evoca~s e
Cantigas de Xango 77
Adura (Rezas) 78
Iba (Saudacoes) 81
Orild (Evocacoes) 85

Capftulo 1?~i~~:%~~·: : : : : : : : : :: :: : : ::::::::::::::::: : : : :: : :: : : ~~


.
1. Qya (Iansii), orixa dos Ventos e Tempestades
Milos 135
2. A inicia~o no culto a Qya (Iansii) na Africa 139
: Outro procedimento de inicia~o no
3.
culto a Qya na Africa 143
4. Nomes em louvor a Qya (Iansii) 146
5. Slmbolos de Qya (Iansii) 148
6. Cerimcnia anual de Qya (Iansii). Pestas 148
7. Qs~ Qya - Oferendas a Qya (Iansii) 150
8. Adura, Orlld, Orin
Rezas, Evoca~s e Cantigas de Qya (Iansii) 152
Adura (Rezas) 153

.i
OrOd (Evoca~s) 156

Capitulo 17r~~~1 :'kri~·::::::::: : ::::: : : : :::::::::::::::: : : : ::::::::::::


1. Oxum, orixa das Aguas e dos Metals Nobres
!~ APRESENTA<;AO
orixa da Fertilidade e da Prosperidade
Milos ..............................................................................•......... 192
2. A inicia~o no culto a Oxum na Africa 199 Participando dos rituais de candornble em Sao
3. Nomes em louvor a Oxum 205 Paulo constatei, ha alguns anos atras, que as cantigas
4. Stmbolos de Oxum 206
5. Cerimonia anual de Oxum. Festas 207 entoadas por n6s, as rezas e louvacoes, enfim, todas as
6. Qsi Qsun - Oferendas a Oxum 213 formas verbais de contato com os orixas, tinham por
7. Adura, Iba, Orild, Orin ()sun vefculo um idioma que, se estranho por ocasiao do
Rezas, Saudacoes, Evocacoes e ingresso no culto, tornava-se depois familiar,
Cantigas de Oxum 214 permanecendo sempre porern, como linguagem )
Adura (Rezas) ···································································· 215 cifrada. 0 sentido <las palavras fora se perdendo com o
lbil (Saudacoes] 218
OrOd (Evocacoes) 220 passar do tempo uma vez que a cadeia de transrnissao
Orin (Cantigas) 230 oral no Brasil nao conta com o suportc dado pclo
Capftulo IV - Ob! na Africa ; 255 contexto cultural e lingiifstico, coma ocorre na Nigeria.
1. Oba, orixa do Rio Ob!
Milos 255 Procurei aprender o idioma e nesse novo espaco -
2. A inicia~o no culto a Ob! na Africa 257 ode estudos de lingua e cultura ioruba - encontrei um
3. Nomes em louvor a Ob! 258 grande nurnero de pessoas como eu, oriundas <las casas
4. Cerimoaia anual de Oba, Festas '. 259
de candornble, todas sedentas de aprender bem e o
5. 04 Oba - Oferendas a Ob! ···············································-··· 260 mais rapidamente possfvel, a linguagem dos orixas.
6. Adurt), Orild, Orin Oba
Reza, evocaeoes e Cantiga de Ob! 261 Muitos de n6s estavam imbufdos do desejo sincere de
Adura (Reza) ····································································· 262 realizar o mais pura e autenticamente possivel o que se
OrOd (Evoca~s) 263 nos afigurava como nosso trabalho espiritual.
Orin (Cantigas) 264
Ao leitor, wrel - Orin ll.t - Cantiga de wre 267 ·
Glossario •.......•..................................................................................... 271
Aprender era desejado e necessario. Mas
Relatores Orais •.................................................................................. 297 aprender com quern? Aprender onde? Scria possfvel
Bibliografia Selecionada e Sugestoes para Leitura '199 cncontrar esse tiio desejado conhecimento em livros?
Pertencendo ii comunidade universitaria, resolvi
percorrer os longos corredores e permanecer nas salas
das magnificas bibliotecas que, felizmente, temos em
i
I
;.
I Sao Paulo. A consulta aos livros evidenciou que o exploradores, de missionarios, de pro-consules, de sabios
conhecimento util a pratica dos rituais e a uma de todo tipo, que acabaram por fixar sua imagem no
1,
)

compreensao mais profunda de seu sentido espiritual, cenario da miseria; da barbdrie, da irresponsabilidade e
r do caos. Essa imagem f oi projetada e extrapolada ao
nao se encontrava ali. Alguns deles continham
I )
realmente, muitas inforrnacoes uteis e esclarecedoras infinite ao longo do tempo, passando a justificar tanto o
porern, mostrou-se bem pequeno o mirnero de obras presente quanto o futuro... £ preciso reconstruiro
) confiaveis porque, apesar da indiscutfvel boa intencao cenario verdadeiro".
I
) de seus au tores, sua condicao de "estrangeiros" !hes·
f,
impunha lirnitacoes diffceis de superar. Eis as razoes pelas quais estamos sujeitos a

a articularmente, proporcionou-me a especial


a
Alern disso, quando se trata de temas relativos
lirnitacoes de acesso ao conhecimento. Meu destino,
p
Africa, contamos com uma dificuldade adicional: a oportunidade de realizar viagens regulares Nigeria,
~) atitude colonialista que infelizmente ainda marca algumas das quais com o objetivo de trazer elementos
muitos de n6s. 0 colonialismo intelectual evidencia-se para a elaboracao de minha Tese de Doutorado, ja
~ )
fortemente na atitude frequentemente observada de apresentada e a de Livre-Docencia, atualmente em
privilegiar autores europeus e americanos em relacao processo de elaboracao. Tais viagens me possibilitaram
compreender porque minhas caminhadas e minha
aos autores africanos. Como se ao homem africano perrnanencia em bibliotecas haviam sido tao pouco
coubesse desde sempre e para sempre o papel de estar
compensadoras: o conhecimento pretendido niio
dancando, cantando, cultuando, plantando, colhendo, estava guardado em livros e sim na mem6ria de
estabelecendo relacoes sociais e assim por diante, algumas pessoas da sociedade tradicional ioruba. Os
sempre na condicao de objeto de alto interesse guardiaes do conhecimento retern em suas mem6rias,
cientffico de europeus e americanos, tidos por retern em si mesmos, como preciosas caixas, o tesouro
verdadeiros sujeitos do conhecimento. Como se fosse dessa cultura repleta de prindpios de sabedoria. J. JG-
irnpossfvel ao homem africano realizar com seriedade Zerbo assinala que as tres fontes de inforrnacoes no
o estudo e a reflexao sobre sua pr6pria sociedade e continente africano sao os documentos escritos, a
sobre sua pr6pria cultura, apesar das fortes evidencias arqueologia e a tradicao oral, sendo esta um
em contrario, tais como o grande rnimero de "verdadeiro museu vivo... A historia [alada constitui um
publicacoes de autores africanos em todo o mundo, [io de Ariadne muito fragil para reconstituir os
muitas com apoio da UNESCO. J. Ki-Zerbo, na corredores obscuros do /abirinto do tempo. Scus
Introducao da Hist6ria Gcral da Africa, diz: ''Abatido guardiiics siio os vclhos de cabelos brancos, voz
por varios seculos de opressiio,esse continente presenciou cansada e memoria um
geracoes de viajantes, de traficantes de escravos, de pouco obscura.: Cada vez que um de/es desaparece, e

10 II
(
(
no contexto africano. Diz ele que, do mesmo modo que
uma fibra do fio de Ariadne que se rompe, e literalmente, a fala divina animou as forcas c6smicas que dormiam (
um [ragmento da paisagem que se toma subterrdneo." estaticas no homem, por ocasiao de sua criacao, assim (
Oaf, a necessidade de proceder ii coleta e ao resgate da pode a fala humana colocar em movimento forcas que (
tradicao oral e registra-la. Para que um grande nurnero estao estaticas nas coisas. "Nas cancoes rituais e nas
de pessoas tenha acesso ao conhecimento. Tai tarefa formulas encantatorias, a fa/a e, portanto, a
exige esforco sobre-hurnano e enorme paciencia. materializacao da cadiincia: E se e considerada coma <
Entretanto, "essa laboriosa e enfadonha busca, tendo o poder de agir sabre as espiritos, e porque sua (
sobrecarregada de exercicios penosos, certamente se harmonia cria movimentos, movimentos que geram (
revelard fecunda e rica em inspiracao multi/ orme. Pois [areas, forcas que agem sabre os espiritos que sao, par
em a/gum lugar sob as cinzas mortas do passado existem sua vez, as potencies da acao... As palavras sagradas e
sempre brasas impregnadasda /uz da ressurreicao" encanuuorias, transmitidas pela cadeia de ancestrais,
palavras que podem remontar as primeiras vibracoes (
Com a apresentacao desse relato pretendi sagradas emitidas" pelo primeiro hornern, silo (
caminhar para o assinalamento de um dos contextos guardadas pelos mestres iniciados.
aos quais pertence este livro que temos em maos: ao c'
fazer um registro fiel de importantes elementos da Este livro encontra, neste contexto, um lugar de
tradicao oral ioruba, cumpre dupla funcao. Traz aos grande relevancia e, a meu ver, trata-se de obra
leitores conhecimentos necessaries as suas praticas e necessaria, ha muito desejada pelos devotos dos orixas,
ren.ex6es e, simultaneamente, integra um conjunto Escrito com a intencao primeira de responder ii
muito ampl~ de coleta : r~gistro da tradicao oral, que necessidade e ao desejo dessas pessoas, pois, conforme
vem se realizando nos ultimos anos na Africa com o diz o autor: ''A fe e o interesse dos brasileiros estao
intuito de reconstruir a hist6ria, atraves do resgate de entre os principals motivos que me levaram a escrcver
falas e fatos. uma
serie de livros a rcspeito dos orixds", sera tambem
Vansina, escrevendo sobre "Tradicao Oral e sua do interesse de estudiosos ou apreciadores da cultura
Metodologia", na obra Hist6ria Geralda Africa , afirma africana em geral e ioruba, em particular. Os
que em todos os pafses africanos esta se processando belissimos Iba, adura, orfkl e orin (rezas,
uma coleta de tradicoes orais e que estas tern saudacoes,
cornprovado seu valor insubstituivel, sendo necessario, ~voca<;6es e cantigas), formas poeticas da tradicao
mars que nunca, proceder ii sua publicacao. E ioruba cumprem multiples funcoes: revelam os
Hampate Ba, na mesma obra, escrevendo sob o tftulo "segredos" dos orixas ao cantarem suas qualidades e
"A Tradicao Viva", enfatiza a importancia da palavra seus feitos, instruem a respeito da forma correta de
cultua-los, trazem rico material para analises de

12 13
f
~
carater hist6rico,
psicol6gico e ainda,
antropol6gico, sociol6gico
proporcionam deleite aos
e sabre qualquer coisa; sem fazer cerimonias e o estomago
de um avestruz para conseguir comer de tudo sem
apreciadores de poesia. E, no relato dos mitos de adoecer ou enjoar", Ioruba entre iorubas, fez perguntas
~- orixas encontrarnos espelho para o auto-conhecirnento. aos que sabem e os ouviu corn ouvidos d6ceis, pois
)
• Como diz Rubem Alves, "Leio o texto, ouco a est6ria: como lernbra Harnpate Ba, o ensino s6 pode se dar "de

) fa/am dos [eitos antigos, acontecidos em terras distantes.
Mas niio ... Meu corpo reverbera, treme ... A est6ria e
boca perfumada a ouvido d6cil e limpo",

.

)
mlnha: E o meu destino que aparece contado Pertencendo a cornunidade acadernica,
• nos realizando estudos de Pos-Graduacao em Ciencias
• intervalos dos [eitos ... Em cada um mora um mito
unico
Sociais, o autor e ainda, cidadao da "Sabia Cidade".
Cornpartilha com outros intelectuais o prop6sito de
• ) que precisa ser aprendido ... mas ha outros mitos de
mares grandes e horizontes sem Jim ... Estes mares
responder as demandas das nurnerosas instiincias que
ultrapassarn amplarnente os limites dos "templos
acadernicos do saber" e pretende, com esta
nos fa/am de outras origens e de outros destinos.
apresentacao confiavel de dados sobre mitos e praticas

Como sdo pequenos os misterios das baias e
enseadas que se de cultos aos orixas, colaborar para minimizar as
1;sco~e111 em meu corpo e name. Agora, mar aberto, distorcoes criadas, mantidas ou ainda, arnpliadas, no
~ muuas velas, muitos remos', muitos corpos desenrolar do tempo.
numa
~ odisseia comum. 'E qui/ha contra as ondas': a pequen.a O presente trabalho apresenta um relato
cancao-biografia se transform a em sin/ onia cosmica puramente descritivo: o autor escreve sobre o que viu e
em ouviu, assumindo clara e conscientemente o papel de
que entramos coma parte de um coro de vozes infinitas, elo numa cadeia de cornunicacao. A importiincia desse
onde se fundem homens, mu/heres, deuses, universos. elo, na cadeia africana de transrnissao de
Nao estamos sozinhos. Meu destino niio e s6 mcu. conhecimentos, foi assinalada poucas linhas acima.

I
Meus Neste caso particular seu sentido amplia-se uma vez
risos e dares ruio siio confissoes solitarias, mas parte de que a transmissiio do conhecimento se faz de uma

l
uma tapecaria que se chama humanidade". Sou Xang6 cultura para outra, de urn idioma para outro. Como,
e entretanto, muitos elementos da tradicao ioruba
I\ sou Oya, Oxurn e Oba., trazidos do passado perpetuam-se, sujeitos as
inevitaveis perdas impostas por diversos fatores,
\ Circunstiincias me permitirarn acornpanhar varios
rnornentos da coleta e elaboracao do material que deu
poderfamos atribuir ainda, a este trabalho, outra

origern a esta obra. 0 pesquisador, que aqui faz sua


~ estreia como autor, soube ter, corno diz Harnpate Ba,
"o coracao de uma pomba, a pele de um crocodilo e
o 15
estomago de um avestruz - o coraciio de uma pomba
~) . para nunca se zangar nem se inflamar; a pele de um
crocodilo para conseguir se deitar em qualquer lugar,
~I

~I

I
H

I l
(
(
(
(
Iuncao: a de "resgate da fala", de "recuperacao das r'·! mais profundo brota do desejo, que e o pr~fundo (
desejo de todos n6s, de trabalhar por uma sociedade
>::s'. E est: iareia possui, para alern de seu (
significado social e religioso, um sentido espiritual mundial pacificada.
.rnacr, (

Ap6s situar o autor e sua obra em alguns


contextos, resta pouco a dizer. Como Jacques Houart,
penso que e muito importante considerar a escala das
relacoes interpessoais e a escala das relacoes entre os Iyakerni Ribeiro
povos, ao tecermos consideracoes sabre uma producao Universidade de Sao Paulo
desta natureza. Podemos reconhecer aqui, um ponto
de cruzamento: uma elaboracao individual, realizada
por uma subjetividade particular, com sua
originalidade e dinamismo pr6prios e,
simultaneamente, uma producao social. Atraves das
qualidades particulares da subjetividade de um (
indivfduo - o autor - tlui um conhecimento que tern (
sido necessario a um grupo. Ao autor coube a
doce/penosa incumbencia de realizar uma pequena (
tarefa de um grande trabalho. E ele servidor, (
trabalhando pelo resgate da autentica fala de
seu
grupo, deste !ado do oceano. Eu o vi aqui no Brasil e
la
na Nigeria, consumindo seu pr6prio corpo na husca <( I
continua, paciente, insistente, incansavel de ( I
inforrnacoes e da melhor forma de apresenta-las, I
Como uma vela, ardcndo sob o forte calor do sol na
Nigeria e ao calor ainda mais intenso do impulso I

I
(
de
sua pr6pria subjetividade, consumiu parte de si, (
I

Um autor e, muitas vezes, um ernissario, Sikiru, r'


enquanto ernissario, cumpre sua tarefa, cujo impulso t'
l

~(
17
16 (
\l-
(

(
(
(
funcao: a de "resgate da fala", de "recuperacao das mais profundo brota do desejo, que e o profundo
desejo de todos n6s, de trabalhar por uma sociedade (
_;:' :;--:::s.'. E est: iarefa possui, para alern de seu (
significado social e religioso, urn sentido espiritual mundial pacificada.
.maur,

Ap6s situar o autor e sua obra em alguns


contextos, resta pouco a dizer. Como Jacques Houart,
penso que e rnuito irnportante considerar a escala das
relacoes interpessoais e a escala das relacoes entre os Iyakerni Ribeiro
povos, ao tecerrnos consideracoes sabre urna producao Universidade de Sao Paulo
desta natureza. Podernos reconhecer aqui, um porno
de cruzamento: uma elaboracao individual, realizada
por uma subjetividade particular, com sua
originalidade e dinamisrno pr6prios e,
simultanearnente, uma producao social. Atraves das
qualidades particulares da subjetividade de urn
indivfduo - o autor - flui um conhecimento que tern
sido necessario a um grupo. Ao autor coube a (_
doce/penosa incurnbencia de realizar urna pequena
tarefa de um grande trabalho. E ele servidor,
trubalhando pelo resgate da autentica fala de seu
grupo, deste lado do oceano. Eu o vi aqui no Brasil e (
la
na Nigeria, consurnindo seu proprio corpo na busca < I
continua, paciente, insistente, incansavel < I
de inforrnacoes e da melhor forma de apresenta-las, ( I
Como uma vela, ardendo sob o forte calor do sol na
Nigeria e ao calor ainda mais intenso do impulso I
(
de sua pr6pria subjetividade, consurniu parte de t
I

si, transformando substancias do pr6prio ser em luz. (I


J
Um autor e, rnuitas vezes, um ernissario. Sikiru, (
I
enquanto emissario, cumpre sua tarefa, cujo impulso

!6 17 (

~
1... ..
aqueles que possuem grande nurnero de devotos no
Brasil. Assim, recorrendo a tradicao oral, a textos de
INTRODUC:AO a~tores iorubas e a minha pr6pria experiencia pessoal,
discorro sobre mitos e lendas e apresento alguns iba
(saudacoes), orikl (evocacoes), adiira (rezas) e orin
(cantigas), cuja forca e profundo significado revelam
feitos e caracterfsticas dos orixas, e fornecem
Sou ioruba, nascido em, Abeokuta, capital do orientacao para a conduta de seus cultuadores. Nao e
estado de Ogun, na Nigeria, Africa. Sou iniciado no minha intencao realizar analises ou interpreracoes,
culto de Ifa e de alguns outros orixas, entre os quais nem tampouco, estudos comparativos. Pretendo
Xango, Oxum e Obaluaie. Minha famflia e bastante
apenas, conforme disse anteriormente, apresentar um
conhecida em Abeokuta, pertencendo a conhecida
li~agem Kenta e cultuamos os ancestrais (Egungun), relato descritivo dos dados que pude obter sobre a
Digo isto para justificar minha fidelidade a este mitologia ioruba, esperando que eles possam ser uteis
trabalho, pois nao me considero apenas um tanto aos devotos como aos estudiosos destas questoes.
pesquisador, mas tarnbern um agente de recuperacao
da cultura dos africanos iorubas que, · tendo chegado a Os lba, orlkl, adura e orin aqui apresentados
este pais durante o perfodo do trafico de escravos, aqui estao em ioruba Iegftimo, tradicional, exatamente na
introduziram elementos de sua cultura. E meu forma como sao empregados no culto aos orixas na
prop6sito ainda, contribuir para a arnpliacao dos Nigeria. Estas formas da poetica oral acharn-se
conhecimentos relativos a cultura ea religiao ioruba. repletas de metaforas e sfmbolos. Sua linguagem e de
diffcil interpretacao e constitui verdadeiro desafio ao
A fe e o interesse dos brasileiros estiio entre os tradutor traze-las de modo compreensfvel as pessoas
principais motivos que me levaram a escrever uma de lingua portuguesa. A expressao !nu mi dun, por
serie de livros a respeito dos orixas. Pretendo, com este exemplo, cuja traducao literal e "Estou com a
livro, apresentar parte de minha experiencia pessoal no barriga
culto a essas divindades alern dos dados obtidos numa doce" deve ser entendida por "Estou fcliz", Expressoes
1, ) longa pesquisa realizada na Nigeria, junto a babalaos, como essa tornam extremamente diffcil a traducao dos
babalorixas e ialorixas, pessoas notaveis e respeitaveis textos sagrados. Procurei lutar contra barreiras dessa
l, ) ) por seu conhecimento e inteira dedicacao aos services
s:g~ados.. Nos ultirnos cine? a~os (1985 a 1990) realizei
natureza para permanecer fie! a meus ohjetivos.
Sendo a cultura ioruba de tradicao
l ) vanas viagens com o rntuuo de registrar dados
significativos dos cultos aos orixas, particularmente essencialmente oral, a trunsmissao dos iba, orfkl,
( J
adura e orin feita pclas pessoas ligadas ao culto
)
' )
18
)
) 19
)
)

1
( --
difundem amplamente os conhecimentos relativos aos evocacoes pode-se fazer pedidos a um orixa, agrada-lo,
orixas e perpetuam sua existencia, 0 mesmo nao aplacar sua ira ou pedir-lhe que dirija sua furia contra
ocorre aqui no Brasil: a lingua oficial nao e o ioruba e inimigos.
e bem pequeno o numero de pessoas que dorninam
esse idioma. Isto acarreta, inevitavelmente, series Cada orixa domina determinado elemento, de
obstaculos, senao a impossibilidade de uma fiel modo que Xang6 e senhor dos raios (ara) e a ele se
transmissao oral de conhecimentos. Por isso considerei pede justica, Qya e senhora dos ventos (iji), Oxum e
necessario apresentar por escrito o que aprendi nas senhora <las aguas (omi). Assim, cada orixa governa (
visitas feitas as casas de cul to da Nigeria, onde a um elemento atraves do qual pode expressar sua ira.
tradicao se mantem inteiramente preservada gracas ao ( Estando conciliado com determinado orixa, o
uso corrente <la lingua e gracas a tradicao oral. Os iba, individuo afastara a ocorrencia de qualquer problema
orikl, adura e orin aqui apresentados originam-se de relative ao elemento por ele dorninado. Quando a ira
fontes fidedignas e posso aconselhar, sem receio, que de um orixa nao e aplacada, ou ainda, se e dirigida
sejam adotados por aqueles que pretendem evocar os contra alguem, surgem males caracteristicamente
orixas. Sao amplamente usados na maioria das casas de associados aos elementos por ele dominados. Por
culto que visitei e, salvo diferencas minimas, ha grande exemplo, a barriga d'agua e associada ii ira de Oxum:
coerencia em seu emprego, sem qualquer deturpacao PQn omi kun inu ota - "Ela enche de agua a barriga dos
de sentido, uma vez que as pessoas que delas fazem inimigos"; terriveis raios destrutivos lancados sobre
uso conhecem o culto e falam o idioma. Devo ressaltar alguern ou sobre alguma casa sao associados a ira de
que a transmissao oral dessas formas poeticas vem Xang6; arvores tombadas na estrada ou ventanias
ocorrendo ha milenios. arrasadoras sao associadas ii ira de Oya.

Para os iorubas as palavras tern forca. Assim, os Os orin (cantigas) sao formas mais brandas de
Qfc) (palavras magicas, encantamentos) e os orikl, louvacao, empregadas nas festas e celebracoes a · um
detern, em si mesmos, uma forca rnagica, 0 QIQ possui determinado orixa. 0 orin carrega parte da carga
uma mensagem rnagica e, ao ser recitado, ativa o informativa do orikl e representa um ponto
poder dos preparados magicos ou medicinais. 0 orikl, interrnediario entre a exortacao dos poderes do orixa
por sua vez, serve para louvar o orixa bem como para contidos no adura e a musicalidade do orikl.
facilitar o acesso ao auxflio que nos pode ser prestado
por sua forca, Os adura (rezas) e orik.l (evocacoes) Podemos atraves das formas poeticas aqui
visam a obter as gracas dos orixas e dirigem-se aos apresentadas, perceber o peso da transmissao oral do
elementos por eles dominados. Atraves das rezas e conhecimento ioruba. Algumas palavras e expressoes


( )
)
20 21
~

l
referentes a determinado orixa se repetem em A tradicao ioruba atribui grande valor a
praticamente todas as referencias feitas a ele, em recitacao de um orikl e sempre causa muita ernocao a
qualquer lugar que seja cultuado. Tais palavras pessoa a quern ele esta sendo dirigido. Possui
constituem verdadeiras chaves para o entendimento conotacao documental, relatando feitos e
dos orixas e facilitam a cornpreensao <las lendas que os caracterfsticas do indivfduo, da famflia, da cidade ou
cercam, mesmo que esses relatos lendarios possam do orixa a quern se refere.
parecer, por vezes, contradit6rios.
Quando a referencia e feita a um orixa, evoca
Temos por exemplo, no caso de Xango,
{ expressoes como: Oba Koso - "O rei que nao se
seus feitos e acredita-se que esse chamado sera

••
infalivelmente ouvido. Recebera as oferendas e ouvira
enforcou"; Ogiri ekun - "Leopardo feroz"; A/ado -
os pedidos de quern o esta evocando. Em geral, o orlkl
) "Aquele que racha o pilao"; A sangiri - "Aquele quc
de um orixa tern passagens em que suas bencaos e
racha pared es"; Alagiri - "Aquele que abre pared es";

"
ajuda sao solicitadas, bem como as bencaos e ajuda de
Alajin 9.Yo - "Rei de QyQ" .
outras entidades tais como clementos ou

,
.. I
fenornenos
., I naturais .
Rclativo a Oya vemos: Oya oriri - "O vendaval"; Ti
ndagi /okeloke - "A que corta a copa <las arvores"; Oya Alguns orikl relatam ocorrencias do nascimento
arind bor« bf as(! - "Oya vestida de fogo". Relativo a individual. Os gerneos, por exemplo, possuem um orfkl
Oxum encontramos A Fide Remo - "A que enfeita seus especffico. A crianca nascida logo ap6s um parto de
filhos com braceletes de bronze"; Yl'.J'e Osun gerneos tarnbern possui um orikl associado a esse fato,
~I - "Graciosa mile Oxum"; 0 wa yanrin wa yanrin kowo ocorrendo o mesmo com a crianca que nasce com o
si - "A que cava e cava a areia para esconder dinheiro", cordao umbilical a volta do pescoco ou nasce com
apreseruacao dos pes (Ige). Yejamos, como exemplo, o
,1 ~
'i E, para Oba, temos: 0 jowu obinrin - "A
mulher ciumenta"; To t'ori owu kola sf gbogbo ara - "A orikl dessa ultima crianca mencionada:

',1{ que por ciume se cobriu de incis6es ornamentais".


Orikl da crianca ige

ll Pela especial importiincia


contexto, detemo-nos
dos orikl no presente
ainda sobre seu conceito: a
Adu bi
palavra orikl e composta por ori e ki. Ki significa
I} nascido com luta.

If) "saudar" ou "louvar". Logo, orfkl significa "saudar ou Jgcltid1lbl 11i b 'ode b6 ye mi
11
louvar o ori ou a origem" (daquele a quern ele IgC, a crianca quc nasccu com muita luta.
. ) se ref ere) .
II
)
II
i?)
JI 22 23
)

)
)
(
(
(
(
Ahulcdelcpa. (
Rondo bi eyin ok anhun.
Redonda coma um ova. Animal que cava o chfio, (
Koko b 'ojujc. (
Eni ti obe adubi 11 'i~f
Quern pede favor a udubi, animal com olhos rcmclcntos. (
(
Ara T( /'o be
s6 faz pcdir a si mcsmo Ha orfkl relativos a cidades, terras ou povos. (
Assim diz o referente a cidade de Abeokuta: (
Adubi kb 11i N, bf 11i ko 11i kt;.
Adubi nfio vai Iazcr, ncm vai rccusar, !

(
Abcokuto i/11 f.gbo
Adubi to 11i bi iy6 le ku, ko k11, Abcokuta, a cidadc dos I;:gba. (
Adubi diz que sc a mic vai morrcr, quc morra.
1/11 Ji gbogbo ilf s'okuta
(
Bi baba le be, ko be A cidadc c ccrcada de pcdras. (
Sc o pai quiscr pular do alto, que pule.
Okula O W()ll ll'ilc WO
0111111 t'adubi o jc kb w,;11 c
A pcdra abundantc cm nossa tcrra.
O quc adubi prccisar comer nao !he Ialiara.
Awol'r;mc,0/111119.
Elegi!dembc l'oko, 10 N6s somos filhos de Olumq. (
Tern elegede (cspccie de chuchu) na horta. (
Abe 0/11111()
(
I
I
Gbrrr; adubi mbc l'akit611. Emhaixo da pcdra Otume,
Gbliro (cspccic de mclancia) de adubi, cresce cm (
terrcno baldio. Ibi a Ji ori 1119 si. (
ondc nos cscondcmos (nas cpocas de invasiio).
( I,
Esse orfkl nos mostra de que modo os iorubas
veern as criancas nascidas assim: como se fossem
indiferentes ao faro da mae ter corrido risco de vida. Araves desse orfkl obtemos alguns dados sobre a
( ;; ii
geografia da regiao ( a cidade e cercada de pedras ( .
), ( I
Ha orlkl dedicados a animais. 0 do javali assim ~
o descreve: outros sobre a hist6ria (serviu de esconderijo nas
epocas de invasao) e ainda, inforrnacoes sobre a \ i
protecao espiritual de Olumo, ~(
(
~
1i

25 'HI.r
( t
t .,
Finalmente chegamos aos orfkl referentes aos apenas a denorninacao orikl: Oriki Yemoja, Oriki Osun,
I
orixas. Cabe citarmos aqui, o adrniravel etn61ogo Oriki Oba. Estes sao, evidentemente, apenas alguns
ti Pierre Verger que desenvolveu uma pesquisa
cuidadosa, cujo objetivo primordial foi o de apresentar
exemplos.
o culto de orixa e vodun na Bahia e em suas fontes Para cada orixa ha sempre lugares comuns que se
africanas. Nesse trabalho, publicado sob o titulo Notes repetem na maioria dos orikl referentes a ele. Para
(
sur le Culte des Orisa et Vodun a Bahia, la Baie de Tous Xang6, por exemplo, temos : Olukoso • "O rei que nao
/es Saints, au Bresil et a ldncienne Cote des Esclaves en se enforcou", e A/ado · "Aguele que racha o pilao".
.. Afrique, Verger descreveu algumas cerim6nias e
apresentou um grande mirnero de orikl de orixas. Uma pessoa recita o ortk] de determinado orixa
Remeto a esse texto o leitor interessado em ampliar e para obter seus beneficios, evitar sua antipatia ou
aprofundar seus estudos sobre o tema, uma vez que o exorta-lo a lancar sua ira contra algum inimigo. Se
cuidadoso trabalho de Verger e sua particular hist6ria tomarmos como exemplo Xang6, normalmente
de insercao no grupo ioruba, o coloca entre os autores
dignos de credito, alcado a condicao de confiabilidade evocado em casos de injustica, veremos que pede-se a
e fidedignidade que caracteriza autores iorubas, entre ele "que solte raios na casa dos inimigos". Assim, uma
os quais podemos citar E.B. Idowu, Wande Abirnbola, pessoa que teve sua casa rou bad a podera pedir a
Ade Doparnu, J.O. Awolalu e Samuel Johnson. Xang6 que a vingue, valendo o mesmo para aquele
que foi vftima de falsidades, pois Xang6, segundo os
Ha varies modos de recitacao de oriki. As rnitos, detesta mentirosos. 0 mesmo se aplica a
cantigas em homenagem a Ogum, por exemplo, qualquer outro orixa citando-se como exemplo Oxum
denorninarn-se ijala Ode e sao acompanhadas de nas quest6es de fertilidade e Ogum nas aberturas de
dancas, nas festas promovidas pelos cacadores que o caminhos.
consideram como seu patrono. A expressao orikl Ogun
refere-se aos oriki recitativos usados em outras Concluimos que tanto quanto os sacriffcios, o uso
dos orikl e indispensavel antes de qualquer pedido que
circunstiincias, especialmente em atos individuais de se Iaca aos orixas, Para termos sua presenca, quer haja
veneracao. sacriffcio ou nao, e necessaria a recitacao do orikl que
podera, facilmente, conduzir a incorporacao.
Para diversos orixas pode-se usar tanto a
denominacao orfki como pipe - "chamada": Oriki Enquanto pesquisador e iniciado no culto aos
Sang6 OU Sa11g6 Pipe; Oriki Esu OU Esu Pipe; Oriki orixas, notei que havia grande preocupacao entre as
Oya ou Qya Pipe. Para outros orixas, entretanto, pessoas entrevistadas no momento de me ensinarem os
usa-se orfkl, Por vezes, antes da recitacao eram necessaries

26 27
(
(
(
alguns sacriffcios para evitar possiveis efeitos alcancar e cornpartilhar com os leitores: Quern sao os (
rnaleficos sobre as pessoas presentes, como por orixas e como devemos proceder para bem cultua-los?
(
exemplo nas recitacoes de orikl de Obaluaie, Seu
nome chamado em momento impr6prio pode provocar Este livro traz ao leitor de lingua portuguesa (
sua ira e decorrer disso uma manifestacao de varfola. inforrnacoes fidedignas sobre Xango e suas esposas (
Pessoas iniciadas no culto a determinado orixa Oyarlansa), Oxum e Oba. A apresentacao mais rica e (
infalivelmente incorporam ao ouvir a recitacao do completa de Xango, Oya e Oxum, em relacao a Oba,
(
deve-se ao fato de ser significativamente menor o
orfkl desse orixa,
nurnero de devotos e cultuadores desse orixa,
atualmente, na Nigeria.
c
Outra forma de recitacao, menos descritiva e \.
mais poetica que o orikl e o ewi. E muito usado no (
culto aos Egung(m, sendo entao denominado Ewi Esa. Tendo em vista as numerosas comparacoes e
associacoes que possam vir a ser susci tadas, acredi to (
Os iy~rt Ifa, usados pelos Babalaos em que este livro sera de grande utilidade a todas as (
cerimonias como batizados, casamentos e enterros, sao pessoas que desejam conhecer os orixas do ponto de (
constituidos por odu e or1kl pr6prios de lfa. vista psicol6gico, sociol6gico e antropol6gico bem
como aquelas que possuem uma aproximacao efetiva
O conhecimento das caracteristicas e feitos dos com o tema, por razoes religiosas ou devocionais.
orixas apresentados neste livro e oriundo,
fundamentalmente, dos preciosos ensinamentos da
antiga tradi\ao ioruba preservados pela poetica oral
Ire of
sob diversas formas: ly~r~ Ifli, orin, lldurll, ewi, ortkl, Sao Paulo, junho de 1990
iba, Entre essas modalidades ocupam lugar de
relevancia os orfkl,

Sendo a poetica oral ioruba a forma por


excelencia de transmissao do conhecimento sobre os
orixas e, considerada a relevancia dos orfkl nesse
contexto, por transmitirem inforrnacoes sobre
caracteristicas, virtudes e fraquezas dos seres que
constituem seus temas, os escolhemos 'come recurso
fundamental para o conhecimento que desejamos

28 29
Observacao
Ha sete vogais orais (nao-nasais) e cinco vogais

nasais, As orais sao: a e e i o Q u. As nasais sao: an


A importancia da sonoridade das palavras,
principalmente quando utilizadas com finalidade en in on un, cuja pronuncia e: on, ein, in, 6n, um.
religiosa ou maglca, torna imprescindfvel a
apreseruacao de algumas informacoes sobre o sistema Comparando o alfabeto ioruba com o portugues,
fonol6gico ioruba. Trata-se de uma lfngua tonal, que
faz uso de tres tons simples e dois compostos. 0 acento vemos que nao ha no alfabeto ioruba as letras C QV
agudo indica tom alto, o grave indica tom baixo e a
ausencia de acento indica tom rnedio. Estes sao os tons xz.
simples. Os tons compostos sao constitufdos pela Observamos ai nda, a existencia de letras grafadas
cornbinacao de agudo/grave (tom alto-descendente)
ou grave/agudo (tom rnedio-descendente), conforme com um acento embaixo: E !;:, 0 Q, S S. 0 acento
podemos ver nos exemplos apresentados a seguir:
determina alteracao do som, sendo a pronuncia: E(e)
1. Tom alto: b¢ - pular.
2. Tom medio: bi; - ser intruso, I;:(e) O(o) 0(6) S(s) S(ch).
3. Tom baixo: be - pedir desculpas.
4. Tom alto-descendente: tapa - grupo etnico nupe.
5. Tom rnedio-descendente: tapa - chutar.

O alfabeto possui vinte e seis letras:

ABC DE~ F G GB HI J KL MN O QPR SST U WY

cuja pronuncia e:
A Bi Di EE Fi Gui Gbhi Hi (aspirado) I Ji Ki Li Mi
Ni O 6 Pi Ri (R brando) Si Xi Ti U Wf Ii

30
.,J
Ao leitor, axe! Babalorlsa: Ase Qs{111yi11 y6o bu Q gbe h1ye.
Ag, a se o,
Egbe: ,4 S<: fun Q. ,' , , ' '
Babalorisa: Ase Ologunedc yoo ha Q gl>e lity«.
Orin Ase A ~·c. as<: a,
Egb~: A S<: fun Q· " , , ' '
Babalortsa: A se, a se o, Babalorisa: Ai<: Qbaluwaye yoo ba Q gl>e /aye.
Eg~: r! SC fun Q. Ag, as,;o,
Babal6risa: As<: Esu y6o ba o gb« /aye. Egbe: ,4 sc fun O· , , , , , ,
As<:, a se o, Babalorisa: Ase Omolu yoo ha o gbe layi:
Eg~: A S<: fun Q. A SC, ago,
Babaldrlsa; As<: Osun y6o ba Q gbe /aye. Egbe: A SC fun Q·
Egb~: r! SC fun Q. Babal6risa: Ase Erinle y6o ba Q ghe lay«.
Babalcrisa: Ase Qbatala Obauuisa y6o M o gbe /aye. A SC, a SC o,
A SC, a SC o, Egbe: I! K Ju~, r;. , , , , , ,
Eg~: A, SC fun Q. Babalori~a: Ase On r<, yoo ha Q gbe /aye.
Babalorlsa: Ase Ogun Alakaye osin im(j/¢ y6o ba o AK, ago,
ghe
taye. Egbe: ,4 SC f 1111 Q. , . . , ,, , , , .,
Babalrirlsa: Ag· Qkw1/e111gha 111ralc yoo ha Q ghe la)'e.
As<:, asco,
Eg~: r! S<: fun Q.
Babalorlsa: Ase /fa y6o ba Q gbe /aye.
C1111tiga de Axe
As<:, a se o.
Eg~: A SC fun O· Babalorixa: Assirn scni, assim scra,
Babaldrlsa: A,c Yemoja y6o ba o gbe /c1ye. Coro: as,im sc:r{1 para vocc. ,
A sc. a se o, Babalorixa: 0 axe de Exu vat acompanhar voce por
Eg~: ,1 s<: fun o. toda vida.
Babalorlsa: Ase Silng6 y6o ba o gbe /aye. Assi111 scra, assim sera,
AS<:, a se o, Coro: assirn sera para voce.
Eg~: r! S<: fun Q. Babalorixa: 0 axe de Oxum vai acompanhar voce por
Babalorlsa: Ase Oya y6o ba Q ghe /aye. toda vida.
As<:, as<: o, Assim sera, assim scrti, Coro:
Eg~: A SC fun Q. assi rn sera para voce.
Babalortsa: As<: QM y6o bu Q ghe [aye. Babalorixa: O axe de Obatula vai acompanhar vocc
A,<:, a se o, por toda vida.
Eg~: A SC fun Q.

33
32
Assim sera, assim sera, Babalorixa: O axe de Obaluaie vai acompanhar voce
Coro: assim sera para voce, por toda vida.
Babalorlxa: 0 axe de Ogum vai acompanhar voce por
toda vida. Assim sera, assim sera,
Coro: assim sera para voce,
Assim sera, assim sera, Babalorlxa: O axe de Ornolu vai acompanhar voce por
Coro: assim sera para voce,
Babalorlxa: 0 axe de lfa vai acompanhar voce por toda vida.
toda vida. Assim sera, assim sera, Coro:
Assim sera, assim sera, assim sera para voce.
Coro: assim sera para voce, Babalorixa: 0 axe de Erinle vai acompanhar voce por
Babalorixa: 0 axe de Iernanja vai acompanhar voce toda vida.
por toda vida. Assim sera, assim sera,
Assim sera, assim sera, Coro: Coro: assim sera para voce.
assim sera para voce. Babalorixa: O axe do seu Ori vai acompanhar voce por
Babalorixii: 0 axe de Xang6 vai acompanhar voce por toda vida.
toda vida. Assim sera, assim sera,
Assirn sera, assim sent, Coro: assim sera para voce, . . .
Babalorixa: O axe das duzentas e uma divindades vat
Coro: assirn sera para voce, aompanhar voce por toda vida.
Babalorixa: 0 axe de Qya vai acompanhar voce por
toda vida.
Assirn sera, assirn sera,
Coro: assirn sera para voce.
Babalorixa: 0 axe de Oba vai acornpanhar voce por
toda vida.
Assirn sera, assim sera,
Coro: assim sera para voce,
Babalorixii: 0 axe de Ossaim vai acompanhar voce por
toda vida.
Assim sera, assim sera,
Coro: assim sera para voce,
Babalorixa: 0 axe de Logunede vai acompanhar voce
por toda vida.
Assim sera, assim sera,
Coro: assirn sera para voce,

34 JS

j
( ~
(
(
(
(
Capitulo / _
(
XANGO NA AFRICA (
(
(

(
(
(
1. Xango, Orixa dos Raios e Trovoes (
(
Vida e Mitos (
O relato da vida de Xango, o quarto rei de Qyo, ( aqui
apresentado, tern por fonte a belfssima obra de ( Samuel
Johnson, The History of tlze Yorubas (1897).
(
Por tratar-se de uma obra classics escrita por um
ioruba, a ela tern recorrido os pesquisadores. Alern dos ( ~
dados de cunho hist6rico, temos mitos sobre a vida e ( .
obra desse rei que, deificado, veio a ser um orixa, As c•
versoes do mito de Xango, aqui apresentadas, tern (~
origem em fontes bibliograficas e em pesquisa de
campo realizada na Nigeria. Considerei util e
necessario apresentar ainda, dados sobre os pontos de
(
( I "
identificacao entre Silng6 (Xango), Jakuta e Orarnfe, ( )I
baseando-rne, para isso, na obra de Idowu.
cornparacao entre essas tres expressoes iorubas da
A
(
mesma Forca Natural, nos permite conhecer melhor as (
caracterfsticas de Xango,

f
I
~ANGO - XANGO
37

(...
A vida de Xango Hausa para que fossem il. Terra dos Nupe ao encontro
de Elempe, com o prop6sito de oferccerem uma vaca e
Xang6, filho de Oranyan, foi o quarto rei de QyQ.
um cavalo em sacriffcio il. mile de Xang6. Queria que
Ap6s a morte de seu pai, compeliu seu pacifico irrnao
Ajaka a pagar-lhe tributos, tendo sido esta a provavel seus mensageiros prestassem atencao ao primeiro
raziio pela qua! Ajaka foi deposto. Xang6 era ainda nome citado na evocacao do ato sacrificial pois esse
muito jovem ao ser coroado rei e Olowu quis tirar seria o nome de sua mile.
partido disto, Exigiu-lhe o pagamento de tributos mas Os mensageiros foram recebidos com alegria e
Xang6 recusou-se a reconhecer a prirnazia de Olowu entretidos por Elempe, o av6 do rei, de modo que o
que passou a atormenta-lo com a ameaca de retirar de hausa esqueceu sua tarefa. No momenta do sacriffcio,
seu convfvio esposas e filhos. Em consequencia disso diante do turnulo da rnae de Xang6, o praticante disse:
sua capital foi sitiada e iniciou-se uma luta. "Torosi lya gbodo, ouca-nosl Vosso filho Xang6
e
Ali Xang6 demonstrou sua bravura bern como chegado para prestar-vos culto". 0 rapa observou o
seu domfnio de magia: rolos de furnaca safam de sua nome Torosi, mas o hausa, distante e em
boca e narinas, aterrorizando Olowu e seu exercito postura
que, entrando em panico, bateu em retirada, A esta solene, nao deu atencao ao que fora dito.
vitoria seguiram-se outras e, a cada novo triunfo, Consequcntemente, ao retornarem, o escravo tapa,
mais se firmava ele no trono, cada vez mais que seguira fielmente as ordens, foi grandemente
respeitado. Porern, tornou-se tirano. Quis entao, recompensado, enquanto o escravo hausa foi punido
remover o trono
de Oko para QyQ, entao conhecida por Oyo-Koro. I
I com cento e vinte cortes de navalha espalhados por
todo o corpo, como aviso para sempre.
I
Sabia de anternao que o prfncipe dessa cidade iria 'I
opor-se e planejou meios para atingir seus objetivos As cicatrizes agradaram as esposas de Xang6 que
com o mfnimo de luta possfvel. o acharam mais belo e com melhor aparencia e
consideraram que tais marcas nao deveriam ser feitas
Estava possuido pelo desejo de realizar um ato em escravos e sim em membros da famflia real como
de piedade filial: prestar cul to ii mile morta, jun to a sinais de nobreza. Xang6 deu ouvidos ao conselho e
seu turnulo. Nao lernbrava seu nome porque era ainda colocou nas macs dos olowala babajegbe Qsan e
um bebe quando ficou orfao. Sua mile era filha de babajegbe Oru a responsabilidade de fazerem as
Elempe, um rei Nupe que fizera alianca com incis6es em seu corpo real. Entretanto, nao p6de
Qranyan ao entregar-lhe a filha por esposa. Xango suportar mais que dois cortes longitudinais em cada
era pois, fruto dessa alianca, Designou um escravo brace e logo os proibiu de prosseguir. Oaf, os membros
'Tapa e outro da famflia real passaram a chamar-se akeyo por terem

38
l.

JJ:.., longas rnarcas nos bracos, desde os ornbros ate os tcmpestade abuteu-se sobre o lugar, raios atingiram o
;) ... fi,1(J.~.
palacio e em breve um incendio devastou inumeras
construcoes entre as quais a casa real. Muitas esposas e
Quando o rei decidiu tomar Oyo-Koro, filhos de Xang6 pereceram. Causador do pr6prio
ocorreu- lhe usar um subterfiigio para evitar perda infortunio, o rei ficou deprimido e resolveu abdicar e l
de vidas hurnanas: enviou o escravo hausa para Oyo- retirar-se para a corte de Elempe, seu av6 materno.
Koro a fim de que mostrasse quao belo se tornara corn \.
as marcas, que foram apresentadas como sinal de
realeza. Assirn, o hausa aconselhou uo Oloyo-Koro e QyQ estava agitada. Simpatizando com o rei, seus (
seus ministros que se deixassern rnarcar e eles suditos queriam dissuadi-lo de levar adiarue sua
dccisao. Prometiam-lhe substituir as esposas mortas (
concordarum. babajcgb~ Oru e babajegbe Osan foram
enviados para la e curnpriram sua incurnbencia de por outras com quern pudesse gerar outros filhos. Por (
modo admiravel. Tres dias depois, quando Oloyo-Koro nao suportar oposicao Xang6 irou-se e, enlouquecido, (
e seus ministros estuvarn extrernamenre doloridos, usou a espada contra os leais suditos.
Xang6 chegou com suas forcas, invcstiu contra elcs
e, sern resisiencia possivel, a cidade caiu cm suas maos. Esta nae e a unica versao da hist6ria. A outra
afirma que havia um poderoso partido de oposicao a
0 principe e seus ministros forum vergonhosa e
Xang6. E possivel que as duas versoes tenham sua
brutalmente conduzidos
a morte. Assirn, o trono foi definitivamente transferido parcela de verdade, uma vez que aos iorubas
repugnava a ideia de ter um rei dado a encantamentos
de Oko (Ile-Ife ) para QyQ, a antiga Eyeo ou Katunga. fatais porque, para quern esta investido de poder
assentado na lei, tais recursos, se usados com rancor,
Xang6 reinou por sete anos sendo esse pcriodo
ameacarn a seguranca de todos.
marcado por sua cornbutividade. Venceu inurneras
batalhas. Era um apaixonado pela magia e se dizia Diz-se que, num acesso de furia, Xang6 causou a
capaz de preparar pocoes capazes de atrair os raios. O rnorte de cento e sessenta pessoas entre as que
palacio de Oyo fora construido ao pe de um morro estavam dernonstrando preocupacao e ansiedade a seu
chamado Oke Ajaka (rnorro de Ajaka). Certo dia o rei favor e desejando evitar, a qualquer custo, que ele
subiu ao morro acornpanhado por alguns cortesaos, levasse adiante sua resolucao,
alguns primos e escravos, entre os quais Biri e Omiran,
seus favoritos. Pretendia testar urna pocao que Assim, partiu para sua jornada fatal com alguns
preparara e julgava irnprestavel, pois a primeira poucos seguidores. 13iri, seu escravo favorite, foi o
experiencia, realizada em casa, nao fora bem sucedida. primeiro a lamentar os passos de seu arno e a fazer-lhe
Porern, na segunda tentativa a poc;iio agiu: uma suplicas em favor dos cidadaos de QyQ, que haviam

41
( r
I.
; ~ prometido, lealmente, na medida do possfvel, reparar Milos de Xango

( '
"
as perdas e reconstruir
irredutfvel,
liderados. Omiran seguiu
o palacio. Venda o rei
Bfrf desistiu e retornou a cidade com seus
seu exernplo e o rei
Primeira Versao

('
( I foi Xango pertenceu a urna farnflia ternida e
deixado s6. Nesse momenta iria arrepender-se do ato respeitada. Sua hist6ria e realrnente impressionante.
irrefletido, especialmente ap6s ver-se abandonado por Sempre que alguern se ref ere a ele, o faz com um misto
( '
seu favorito 13frf. Nao podia seguir sozinho e, por de temor e respeito. Durante sua vida na terra foi o
•1
\111
c I
sentir-se envergonhado,
Assim, pos firn a pr6pria vida.
niio podia voltar para casa. quarto Alafin de Oyo, tendo sido transforrnado depois,
no orixa dos Raios.
•l
(
Ill Ao saber dessa tragedia, seus amigos foram A hist6ria nos diz que Xang6 era filho de
\Iii irnediatarnente au local e, nurn ultimo gesto de
(
Oranyan e que entre suas esposas estavarn Oxurn, Oba
arnizade enterraram seus despojos sob a pr6pria arvore
(
IJ que ele usara para enforcar-se.
e Oya. Governou scbre a cidade de Eyeo ou Katunga
Ill (Oyo). Era desternido, poderoso e grande detentor das

~:
<
artes magicas, poder que adorava exibir. Quando
Ao tomar conhecimento da rnorte do rei, seus
falava saiarn labaredas de fogo de sua boca. Se
amigos pessoais seguirarn seu exernplo e rnorrerarn
qualquer rnernbro da socledade, ate rnesrno urn de seus
com ele. Bfrf e Omiran suicidaram-se em Koso, onde o
I conselheiros desrespeitasse sua autoridade, teria
rei rnorrera. Seu prirno OmQ Sanda suicidou-se em
•I Papa, Bayanni em Sele, Obei em Jakuta e Oya, sua
razoes para arrepender-se imediatarnente. Desta
1,1 esposa favorita, em Ira. Assim terminou a vida desse
forma, Xang6 com seu comportarnento irascfvel
acabou perdendo sua respeitabilidade perante o povo
111 personagem nouivel que uma vez reinou sabre os
iorubas. e ate mesmo perante seus conselheiros.
tli
, E ainda hoje, sempre que a um raio segue-se urn
Sabemos que Xang6 causou um desentendirnento
trovao, e cornum ouvir ·o povo dizendo: Kabo o entre dais deles e, ao inves de acalrna-lo, aticou a
11
Kabiyesil - "Benvindo, Vossa Majestade!" No Brasil rivalidade gerada. Houve urna briga entre os dais que
•I
esta expressao sofreu uma corruptela que levou a culminou na rnorte de um deles. Os habitantes de Oyo
saudacao "Cao, Cabeciiet' feita pelos devotos de tornararn conhecirnento disso e cornecararn a retletir
rl Xang6. sabre os males causados por ele durante seu governo.
Todos, independentemente da classe social a que
I
pertencessern, voltararn-se contra Xang6 e resolveram
por firn nessa situacao, 0 desentendimento entre os
(
I

~ \
42 43

LI
(
c
dois conselheiros foi a gota d'agua do feitos, pois afinal, durante sete anos ele reinara sobre (
descontentamento popular. Isso e
ilustrado por esse povo. (
proverbios iorubas da epoca: "Xang6 comeu carne com (
osso e tudo"; "Ele subiu nas arvores ultrapassando a Como eles representassem minoria, nada
puderam fazer. Assim sendo, resolveram dirigir-se a (
copa"; "Xang6 capotou sem olhar para o chao",
Tornou-se odiado por adultos e criancas, sem que cidade de lbariba, onde aprenderam as artes de magia
para vingar-se dos inimigos de Xang6. Aprenderam,
ninguern mais o apoiasse, Nao podendo suportar mais atraves dessas artes, a provocar fogo espontiineo na
tal tcnsao, fugiu <la cidade de Oyo, com todas suas casa de qualquer pessoa. A partir daf, alguns cidadaos
coisas. Nesse rnornento nao tinha sequer para onde ir. de Oyo passaram a crer que esse fogo era provocado
Oaf, cornecou a andar a esmo, acompanhado por Oya, por Xang6. Quando havia vendavais e,
Oxum e Oba. Seus mensageiros, entre os quais, simultaneamente, fogo nas casas, o vento ajudava o
Oxumare, Dada, Oru e Timi, ja o tinham abandonado fogo a espalhar-se mais rapidamente e a maioria das
tao logo surgira a intriga contra ele. casas se incendiavam. Por isso eles resolveram
pedir
Assim que saiu de Oyo voltou-se para tras e deu- desculpas a Xang6 e uma das formas de fazer isso foi
se conta de que apenas Oya o acompanhava, o que mudar a expressao Oba so - "O rei se enforcou" para
duplicou sua tristeza, pois nao havia senao ela para Oba Koso - "O rei nao se enforcou". A rnudanca na
consola-lo, Sem saber o que fazer, aproximou-se de forma de expressao do povo de Qyo deu nome ao local
urna arvore chamada ayan, que estava ii beira da em que Xang6 havia se enforcado: Koso.
estrada e, segundo os relatos, nela se enforcou. Esse
lugar e chamado Koso, Com medo, as pessoas de Oyo foram se retratar a
Xang6 e, desta forma, ele tornou-se orixa em Oyo.
Logo seu culto espalhou-se pelas terras iorubas
Oya, sua mulher, foi para outro lugar ao norte, tornando-se ele um dos orixas mais cultuados.
rumo ii cidade de Ira. No carninho transformou-se num
rio que ficou conhecido por rio Oya, A fim de demonstrar sua imortalidade, Xango
lanca raios durante as tempestades e por esse motivo e
Chegou a cidade a notfcia de que o rei havia se chamado Jakuta - "Aquele que briga com pedras". Por
enforcado e, segundo relatos da epoca, o povo essa razao, pessoas que morrem atingidas por raios sao
clamava: "Oba so! Oba so!" - "O rei se enforcou! 0 rei enterradas pelos onl-Sango.
se enforcou!" Desta forma, os poucos amigos de Xang6
que ainda restavam, irritaram-se com os deboches Reza a Jenda que durante seu governo, Xang6
era tao forte que precisava sentar-se sobre o piliio e

45
acredita-se, ainda hoje, que ele continua sentando no par eles, os estimulou a brigarem entre si de modo que
piliio coma na epoca em que foi o Alafin de QyQ. um acabou sendo morto pelo outro. Mas o
E vista coma um orixa nao apenas feroz, mas sobrevivente, ao retornar, deixou o rei em pessima
situacao, restando-lhe coma (mica saida o suicldio:
tambern generoso, que traz filhos, dinheiro, curas e,
enforcou-se numa arvore chamada ayan.
especialmente, justica, detestando todo tipo de
falsidades e mentiras. Os opositores de Xang6 zombavam de seus
seguidores, repetindo que o rei deles se enforcara.
Ap6s sua deificacao, tornou-se um dos orixas
Com o intuito de preservar suas vidas, foram para
mais cultuados em todos os lugares onde vivem os
iorubas: na Nigeria, na Republica do Benin, e em Hauba, a fim de obter algum preparado capaz de atrair
muitos paises da America, entre os quais o Brasil, raios. Passaram a trabalhar com essas forcas e, de
onde e sincretizado com Sao Jeronimo. Nestes imediato, trovoes tornaram-se comuns dentro e nos
lugares, arredores de QyQ. Houve conflitos entre grupos e entre
seu mito se mantem, casas, com perdas de vidas e de propriedades. 0 povo
entrou em piinico e com isso preparou terreno para o
pr6ximo movimento dos seguidores de Xang6 que
passaram a dizer que seu lfder nao se enforcara e sirn,
Segunda Versao que ascendera ao ceu, sendo as trovoes e as
calamidades que dos ceus desciarn, sua vinganca sabre
Xang6 e um personagem historico, os que afirmavam ter ele se enforcado. A partir de
indiscutivelmente um homem incomum. Foi hurnano, entao, deveriam afirmar que o rei nao se enforcara e
distinto pois, das divindades "vindas do mundo deveriam passar a cultua-lo,
invisfvel".
I Desse modo teve infcio seu culto em QyQ. Os
A interessante hist6ria de sua apoteose s6 pode inimigos passaram a realizar atos de submissao e a
\ ser reconstruida a partir de versoes lendarias. Homem efetuar pagamento, sob a forma de bois, carneiros,
forte, conhecedor de diversas artes da magia e habit aves, obis, orogbo e azeite de dende, a fim de obterem
cacador, era porern, voluntarioso, cruel e tiriinico. reconciliacao. Logo um altar, e mais tarde um
Enquanto rei de OyQ, governou com pulso firrne, santuario foi erguido no local onde, tradicionalmente,
mantendo a todos sob seu domfnio. Finalmente, o povo se diz ter ocorrido seu enforcamento, rebatizado
cansou-se. Sua autoridade foi desafiada e seus coma
prop6sitos frustrados par dais de seus cortesaos: Timi Koso • "Ele nao se enforcou". A partir de entao, seu
e Gbonka, Quando Xang6 sentiu-se muito perturbado culto espalhou-se por toda a terra ioruba.

46

L
(
Esta hist6ria, da forma como foi aqui uma propriedade e danificada por um raio, os b_:1ba- (
reproduzida, nao e aceita no santuario de Xang6 em
mogba rumam para la, dizendo que encontrarao a
Koso, OyQ. Pesquisas recentes, entre as quais as de
marca desse raio. Invariavelmente encontram o edun
Idowu, nos trazem a versao que apresento a seguir.
ara . "pedra de raio" e, entao, muito sangue ritual e c
ofertado. (

Tcrcelra Versao Xang6 encontrava muito apoio em sua mulher,


Qya. Discreta e feroz como uma a_mazona, ela era
absolutamente indispensavel ao m~ndo em todos o~ {
Duas <las esposas de Xang6 erarn rivais.
Simultaneamente, havla muitas reclarnacoes de seus sentidos. Diz-se que ele nada fazia sem ela. Qy~ e (
suditos contra sua tirania. Xang6, irritado com todos, Obinrin t'ori ogun da rungbon sf -"A m~l~e~ 9u~ de1~~
(
montou seu cavalo e foi para a floresta. crescer a barba por uma guerra"; I;:ftifu-li;li; II n dag!
l'oke-l'oke - "O vento forte que corta fora as copas das
Por muito tempo esperaram em vao por seu arvores"; Assu-jo-ma-ro - "~quela que .. causa um~
rerorno, Como demorasse, muitos temeram que tivesse nuvem pesada e escura mas nao faz chover . Sua face e
se enforcado mun acesso temperamental. Assirn, tao terrivel que ninguern pode conternpla-la de_ Irerue,
(
salrarn a sua procura mas apenas seu cavalo foi sua ira, tao devastadora que precisa ser e~Itada a
encontrado. As pessoas que procuravam por ele qualquer custo. Contudo, e alta, atraente, e ate mesmo (llj
gritavarn: "Onde estd voce, 6 rei? Voce se enforcou?" graciosa.
,II(
Sua voz replicava ao longe: "Nao. Eu nao me !
De fato havia dezesseis rainhas rivais,
enforquei." As pessoas gritavam: "Entao, volte!
competin<lo pelo privilegio de ter a preferencia
Precisamos de voce!" E ele replicava: "Nao! Urna vez ~
r
de (
que que ha tantos problemas e reclarnacoes contra
Xang6. Qya foi a vitoriosa, gracas ~ seu char~e:
mim, vin<los
Governarei
de todos
permanecendo
voces, nao retornarei.
invisfvel". Assirn, ele
personalidade e elegancia, <le_ n:o.v1mentos. 0~1,a_
merindinlogun ni mbe lodo Sango, nibi ka san pa, ru bi
ascendeu ao ceu at raves de urna corrente origi nada da ka yan, loya ff gboko /QW(I gbogbo WQn - "~ntre OS
arvore ayan. Desde entao tern manifestado sua realeza
atraves do raio e do trovao, dezesseis orixas femininos nas rnaos de Xango, Qya se
destacou por sua beleza, elegancia e forca",
Nestas duas ultimas versoes ha um elemento
Para ilustrar a qualidade <lessa uniao, I
co1;1um: a crenca na ascen<;ao de Xang6 ao ceu, onde apresentamos um odu de [fa - o Odu Okanran Meji,
I
tena se tornado autor do raio e do trovao, Sempre que
·I
48

49 (
(
'-
(
'f'
(

( '
(< que faz referencia ao casamento desses orixas. Este e
r, um dos odu registrados por Wande Abimbola: Tl 6 ba ju edun sf iblkan
( 6 di w( pe kl ibe 6 diini.
(
.... Odu ()kii11rim Meji 6 di wl pe kl gbogbo aye
r 6 Ji igbe ri! b911u. 35
( ()ktl11rii11 kan 11/hif11; 6 di wl pt! kl 6 11160 r611;¢ silt!
(
I
()kii11riJ11 kan IQhuu11; Kl a moo ,011;¢ soko;
I ()kii11ra11 /6 di meji Kl o 11100 ro11;c rode ()yp;
( WQ11adire; KI o 11100 r6 k1lku kckc,
A dia [un Sa11g6, Kl O si 11100 se i11ow6. 40
hior6jo, bomb(, 5 Btt si ni bl a ba de ibi ti cdu11 111ia sole
Qm arfgb~tii f¢g,m; sf, B6ya ko pa ju en enlkan soso lo.
Nlgbii ti 11/0 rce gbpya 11Jydw6. SilgbQn bi Qya, oblnrin Sa11g6,
W¢11111 6 kook! mQle, Bd w6 stliln sil1l1J,
OjiJre, 6 Ii! w6 ibi lu w¢11 /¢11/J oko; 45
l;b911i6;e; 10 J;:11ika11 o sf nit gb¢ 11£e. . ,
E;zl ai;cb9 rg/Ja iJitrnl. 86 wti ,i, a w6 ilt! tu w¢11 11/ tbomm'm,
Sii11g6k¢, o
WQII se t!t1)t1) die,
Sdng6 o nl; wc,11 o daate
6 pawo leki!e; B6ticw1l 1l, 50
6 pi!i·u tole; 15 AR t,) w¢11 /liiiri11
6 w¢,u11 yii11 yan ydn igboro, Wp11 a k1i tr
Bl eni 11 o nil ku 111'5 /aye, bccrc;
6 woo kotl ¢gboi11 scib9. Won a IC Cllilll dfC.
WQn 11! obi111i11 ti Sang6 IIIQ(> Je W~:m a nut Okilu wQn sin,
u
NI buni ju lop. 20
W;madaiiti!. , , 55
Wp1111! kl Sang6 6 nlbp daadda. Bcic Iii bl Sa11g6, Qkc> r?c bo pa enikan 1010,
Sii11g6 11! oun o nil rubo. Gbogbo aye 11i 6 gb¢
0 11( bow6 ni obinrin
¢. Nfgba ti SiJ11g6 rf i
ow, Se le 11! buni ju ow,
pe
IQ.
25 Ohun ti Uwon awo min wi 6 tilsC,
Ni Sdng6 bo 1111ira,
o« ileiro, Ayi11 odl nl 11yi11 dwQ11 awo 'f· , 60
Q n! befC gcg,; n! QW()/1 QWO 01111 llffllU reree pefa:
6 sf fl bcie gbt! Oya 11Jyaw6. Qk011rt111 kan nlhiin;
Ko IQiQ, ko l6;1l ti SiJ11g6 gbe Qya 11Jyaw6 1611 Qktl11rd11 kan /¢h1)1i11;
Ni UWQ/1 mejeeji bti btrt sll dan agbora WCJII WO ()kiJ11rtl11 16 di meji,
Bl SiJ11g6 b6 wo s1lu11 suun, 30
W<:m a dire. 65
A diti fiin Sa11g6,
lgbii 1111tv rile gb¢yo 11[yaw6.

so

51

L
j
W911 111 6 kadk! m\llf,
O jdre,
f:b911i Odu Qkii11rtl11 Meji
61e; E;u 70
iiiffb9, f:gba Qkilnran aparcccu aqui,
iiit~ni. Qkanran apareceu la,
$tl11g6k¢, dois Okanran juntas
$ii11go oru; tornaram-se algo born.
6 p'awo /eket!, 75 Foi fcito um jogo adivinhat6rio para Xango, 5
6P 'eiu 16/c; Oluorojo, Bambi, filho daquele quc usa duzentas ota para
6 worun yii11 yan dcrrubar scus inimigos.
o
Bf flli II 11[( k11 m¢ /aye; Quando ele ia tomar Oya por esposa,
6 waa kot! ¢gb¢ill stb9. disscram-lhe que fossc logo
Aya r6ro i9k9 19 0, (
80 para nao se arrepcndcr dcpois. 10
Aya roroj9k9 19. Disscram-lhe quc fizcsse eb6 (sacrificio) (
Eyin 0 111¢ P '¢ya 16 roro ju $i! pois dcixar de fazer eb6 coloca Exu contra a pcssoa.
11g6. Aya roro j9k9 19.
Qya 16 roro ju ,Si!11g6 (
Xang6 rccusou.
Aya roro i9k9 ft;. Nao fez eb6.
Ta Iii o m9 pe Qya 16 roroju 85 Chamou o awo de mcntiroso 15
,Sa11go, Aya roro JQk() f(). e chamou Exu de ladriio.
Virou a cabeca com altivez
como se fosse um imortal.
Fez ouvidos moucos a rccomcndacao de fazer cb6.
Dizcm que a mulhcr quc Xango ia tomar por esposa 20
era mais fcroz que clc.
Disscram a Xango quc fizcsse um cb6 caprichado.
Xango disse que niio Caria.
Indagou como podcria sua mulhcr
scr mais fcroz que ele pr6prio. 25
Assim Xango se prcparou
para ir a cidade de Ira.
Assim ele se casou com Qya.
E pouco tempo depois de casar-se com eta
os dois comecarama medir Iorcas. 30
Ouando Xangi\ olha assim
e atira o (dun ilnl (pcdra de raio) cm algum
lugar, cssc lugar se dcsorganiza.

52
53
Assirn, todos disseram-lhe que fosse logo
choravam. 35 para niio sc arrepender depois. 70
Assim, mandavam relatos do ocorrido para a cidade Disseram-lhe quc fizesse cb6
para advertir as pessoas do povoado. pois dcixar de Iazcr cb6 coloca Exu contra a pcssoa
a
Assirn, tambcm chcgavam notfcias cidade de QyQ. Xango recusou.
Assirn, surgiu uma situa~ao de tristcza. Elc niio fez o cb6.
Assim, comccaram a gastar com rituais. 40 Chamou o awo de mentiroso 75
Assim, quando chcgarmos ao local atingido e chamou Exu de ladriio.
talvcz niio haja mais que um unico Virou a cabcca com altivcz
morto. Mas quando Oya, a mulher de como se Iosse um imortal.
Xango Fez ouvidos moucos a rccomcndacao de fazcr cb6
olhar para os lades, A esposa c mais feroz que o marido! 80
podcra derrubar arvorcs na cstrada, para matar pcssoas. 45 A esposa e mais fcroz que o marido!
J{ Na cidade ningucm ficara sabcndo. Voces nao sabcm quc Qya c mais brava que Xango.
Sc cla quiscr, dcrrubara casas matando scus ocupantes. A csposa e mais brava que o marido.
Elcs Iazcm alguns sacrificios Oya c mais brava quc Xango.
e tudo fica bcm. c
A csposa mais brava que o marido. 85
E sc cla quiscr, 50 Quern niio sabe quc Oya c mais br ava quc Xang6?
atacara as pcssoas na cidadc, com a (orca A csposa C mais brava quc o marido.
dos vcntos.
Elas morrcm cm grandc quantidadc.
Elas fazcm alguns
sacriffcios, clas cntcrram Quarta Versao
scus monos,
etas poem fim ao problcma.
Assim, quando Xango, scu marido, matar uma
55 Em alguns relatos mfticos Xango e apresentado
como sendo filho de Iernanja. Ha um orikl de Xango

r
(mica pcssoa,
l
todos viio ficar sabcndo. que diz:
I Ouando Xang() pcrccbcu quc
I as coisas ditus pclos awo sc concrctizaram, 60 Omo olomi ti nje Iyemoja: .,
comccou a louva-los, porcm com mais rcspcito Filho da mae d'agua que se chama Iernanja.
c <lissc quc scus awo cvocam lf:1 com
sabcdoria. Okanran apareceu aqui,
Okilnran aparcccu la,
r
dois Oki\nran juntos 65
l tornaram-sc algo born.
I Foi fcito um jogo adivinhat6rio para Xango
(
I quando etc ia tomar Oya por csposa,

SS

L
Rela~iio entre Xango, Jakuta e Orarnfe, "No clarao do livre trovao,
segundo ldowu e Frobenius nos choques tempestuosos do tufao!"
Xang6 era filho de Qranyan, ou Oranmfyan, o Como a c6Jera nao se harrnoniza com a natureza (

poderoso filho guerreiro de Oduduwa, que promoveu de Olodumare, Jakuta tomou para si as funcoes a ela (
urna expedicao as terras nupe e ao norte do Rio Niger. vinculadas. De fato, a "c6lera dos ceus" foi atribuida a (
Durante
Assirn, ele opode
cursoser
dessa expedicao,descendente
considerado Qranmfyan decasou-se
Ife e Jakuta e algumas outras divindades. Os iorubas tern
trovejar ou relampejar, as pessoas, especialmente as
decon: umae mulher
Nupe nupe qu.e viria
nao e improviivel que atenha
sera mae dede
raizes Xang6.
sua senso nao
que tao estao
profundo
muitoda confiantes
ideia de c6lera divina carater,
no pr6prio que, ao
genealogia no norte da Nigeria ou ainda alern. Os tremem assustadas. Saudarn a c6lera como Ogirigiri
iorubas dizem que sua mulher Oya transforrnou-se no ekun C1·$·eke • "O terrivel, rumorejante, o leopardo que
ri_o conhecido atualmente por rio Niger. Enfatizam a1? devora o mentiroso". Dizem que ao trovejar, o n'imu
~a •. que ele deveria estar ligado a essa parte da ns'lmu eke nsa . "Aquele que e dono do pr6prio nariz, o
Nigeria. Deste rnodo, tornou-se um her6i popular, torce e o mentiroso, trerne".
obje to de culto.
Isto basta para dizer que a c6lera esta sempre
A verdade e que houve uma divindade solar a presente e pronta a abater-se sobre as pessoas
quern o trovao e o raio eram atribufdos. Seu nome, desobedientes. Em tempos passados, Jakuta era seu
J:ikuta, significa "Aquele que luta com pedras" ou "O representante principal. Gracas a um golpe inteligente
atirador de pedras". Hoje, em grande parte das terras dos seguidores de Xang6, sua identificacao com Jakuta
1~ru_biis, as pe~soas nao estao certas se devem dizer que chegou a tal ponto que aquele quase tomou o lugar (
Jakuta era pai de Xang6 ou nae. Assim, muitos ficaram reservado a este, no Panteao, c I
confusos com a intromissiio forcada que Xang6 ( I
representa. Entretanto, ao contriirio do que ocorre Alguns babalorixas de carater forte e impositivo
I
com ele, Jakuta jamais foi um ser humano. Os teriarn encontrado talvez uma chance para substituir
mandamentos que proibem o roubo, a falsidade e o uma divindade por outra. Hoje, o dia consagrado a cl
Jakuta e ainda regularmente observado pelos
(
env~nenamento, pertencem originariamente ·a Jakuta. l
Assirn, ele era o modo ioruba de representar a babalorixiis de Xang6 em QyQ. Nao se sabe ao certo o l
"c6lera" porque disso, entretanto, se nao houvesse ocorrido essa ( •
de Eledunmare contra todas as formas de sutil anulacao, talvez Xang6 fosse hoje, apenas um !
perversidade: ancestral de mesmo nfvel que outros reis ancestrais, )
talvez um pouco mais lembrado por seu carater forte.

56
57

(....
Quando muito, talvez permanecesse como uma seus orlkl e notavel a ldentificacao entre ambos.
divindade dornestica de Oyo. Apresento a seguir um orfkl de Orarnfe, que denota
serem ele, Jakuta e Xang6, expressoes da mesma forca
Devemos ir um pouco alern e considerar nesta natural:
.,~ conexao, Orarnfe, de Ile-Ife, Orarnfe e visto como
divindade solar entre os Ife que o teriam dado aos O'n'ile inat
Ondo. 0 nome e, provavelmente, uma contracao de A d'ani n'ijil
Enut-o-ra-ife-ka-Ie - "Ele, que redimiu OS Ife", como J,16 ¢s611!
dizem os mais velhos. Trata-se de uma das divindades Ina g1111 orltu N ju!
f.biti re flrl se gbi!
"vindas do ceu", uma vez que o povo de If¢ enfatiza
que ele nem viveu na terra, nem tern imagens aqui. Por O Sc lr6r da casa do fogo!
"
ocasiao de sua primeira visita a este mundo, teria c provoca tremor sUbito!
havido uma terrivel rixa entre Orlsa-nla (Oxala) e Fogo do mcio dia!
Oduduwa, sobre questoes de autoridade. A disputa Fogo quc sobc dos tctos das casas
c sc torna uma chama
caminhava para uma catastrofe mundial, para um
dcslumbrantc! O peso mortal quc
momento temfvel, em que tudo parecia prestes a se
perder, gracas a furia incendiaria de dois deuses
atingc o chiio com forca rclumbanlc!"

irnplacaveis. A notlcia chegou ao mundo invfsivel e


. I Orarnfe foi enviado para acomodar a situacao, o que 2. A iniciaciio no cu/to a Xango na Africa
realizou com voz retumbante e tempestuosa. Chamou
a atencao de todos e levou os cornbatentes a ordem. No primeiro dia do processo iniciat6rio, logo
Entao, deu instrucoes que deveriam ser obedecidas e ap6s a oferenda a Exu, o ia6 e banhado ~ s~u orf
disse a eles como deveriam proceder para terminar lavado e em seguida raspado. Para a realizacao da
com a rivalidade. raspagem o ia6 senta-se sabre um pilao colocado e~
cima de uma esteira e logo apos, sua cabeca e
Acredita-se que Jakuta e Orarnfe sao distintos
um do outro, mas, indubitavelmente, representam o novamente lavada com agbo preparado com duzentas
mesmo conceito: "a c6lera". Suas rafzes mostram que e uma folhas, entre as quais, ewe akoko, ewe iyalode,
sao praticamente o mesmo no que se refere a ewe tete, ewe iyeye, ewe koko e ewe Qdundun. Seu corpo
tarnbern e banhado com o mesmo agbo, posicionando-
ritualfstica - um cfrculo de cinzas ao ar livre, obi,
orogbo e um ato de culto, sao os elementos basicos, se o iao de tal forma que a agua que escorre durante a
Ambos sao representados por imagens esculpidas. Em lavagem, caia dentro de um buraco aberto n_a terra.
Esse buraco sera fechado com areia para evitar que

58 59

L
r
(
c
(
algurna pessoa pise sobre aquela agua, 0 corpo No <,>JQ·IJe, setimo dia, sao necessaries
tambern e novarnente banhado corn agbo. Urn novamente, urn carneiro, urn galo, urn pombo, uma
(

preparado medicinal e feito corn o sangue de dezesseis tartaruga-rnach_o, urna garn~la de amala com. g~glrl
(
igbin, a cabeca do passaro agbigbo e osun. A rnistura
decorrente da socagern desses elernentos no pilao e ou quiabo, obi, orogbo e gm para urn ~ovo ritual de
colocada dentro do casco de urna tartaruga-rnacho e e etutu. Durante o preparo do etutu, feito pelo baba-
usada para pintar o ort do iao, que estara sentado mQgba e lya-Sllng6, o ia6, ainda em proces~o. de
sohre o piliio. A pintura sera repetida diariarnente iniciaqao e os ogberi (niio-iniciados), f1~am ?ro1b1dos
durante sete, dezessete ou ainda, vinte e urn dias. de aproxirnarern-se do local da preparacao. Nao devem
Segue-se a isto a oferenda feita a seu orf: carneiro, ser tocados tarnbores nern deve ser feito nenhum
galos, galinhas d' Angola, pornbos brancos, tartarugas, ruldo, pois isto constituiria qui~il~ (p~oib_ic;iio) que,
urn ikodlde, bastante orogbo, bastante obi, duas urna vez desrespeitada, trana mas mfluenc1as de E~u
garrafas de azeite de dende e stare em quantidade. ao transgressor. Sai, entao do quarto e, a pedr~ de raio
Corn a ajuda de urn pano verrnelho, urna pedra de raio que fora arnarrada a seu ori, urna vez rerno_v1da, sera (
(edun ara) e arnarrada ao ori do ia6. Contas de tutu colocada nurn alguidar, tornando-se parte. mt,egrante (
open, contas brancas e verrnelhas, linha branca e do assentarnento, juntarnente corn os dernais sfmbolos
preta, de Xang6. Depois desses ritua_is o ia6 nao pod~ra
urn pilao, duas esteiras, uma cabaca corn tampa e jarnais abandonar seus comprorn1ssos para_corn o orixa
dernais sfrnbolos de Xang6 tambern serao utilizados e o nao-cumprirnento dessa norrna trara problernas
durante o processo. gravfssirnos a sua vida.
O iao retorna ao quarto sagrado, onde recebe A partir desse dia sua cabeca sera P!nta~a corn
enfaticas e alegres saudacoes tais corno Kabiyesi! waji e tanto a cabeca corno o corpo. _s~rao pmtado!
Obakosol Sao recitados orfkl em hornenagern ao orixa. corn efun e osun. Todas as mannas o iniciado recebera
Em seguida ao sorn do toque do bllta, e realizado o a visita de alguns ia6s que chegariio para sauda-lo.
sacrificio dos anirnais sobre a cabeca do ia6. Ele e Os
novarnente banhado e as novas roupas que veste ap6s prirneiros a chegar _o banl~arn corn agbo para nrar a
o banho demonstrarn seu recente ingresso no culto. pintura do dia anterior e pmtarn novarnente seu corpo.
Retorna agora ao quarto sagrado, onde perrnanecera Ap6s o QjQ-ije, o mogba, caso nao more nes_sa _casa de
por sete dias sern poder ver a claridade do dia. orixa, ira para sua residencia mas d1ariarnente
Oferendas serao feitas durante todo o tempo de retomara para cuidar do iao, 1
recolhirnento.
Durante o perfodo de recolhirnento, que varia de
sete a noventa dias - recolhirnento de sete,
dezessete,

61

'-
0/uKi>so o o o o of
vinte e um ou noventa dias - contados a partir do O deus quc niio se enforcou!
primeiro dia do processo iniciat6rio, o iao estara
proibido de ir a locais muito movimentados tais como ODe11io!
a feira e festas. Terminado esse periodo, deixara a casa E sua primcira chamada!
de orixa e ira ate a feira carregando em suas maos o
ose de Xango, entoando cantigas e recitando orfkl ,
Entao, 0 mQgbllpega a bengala ~ bate com ela
sempre acompanhado pelo baba-rnogba e pela lya-
no chao novamente, evocando Xango assim:
Sango, bem como por outros iniciados e simpatizantes.
a
Esta ultirna parte do ritual (a ida feira) e dispensavel,
A/ado o o o o!
Aquclc quc racha o piliio!
Na tarde do itadogun, decirno setirno dia, realiza-
se uma festa de confraternlzacao (em algumas casas, O deji o! Mo 1,111, 1u11 p pc o
esse ritual ocorre no setirno ou no vigesirno primeiro E a scgunda vcz quc le chamo!
dia). Ao som do tambor as pessoas cantam e dancarn
gritando sempre Kabiyesi! Os tamborcs sao colocados Bi mo bu pc o 1,;k,;ta, ti o bu if mi
Sc cu re chamar pcla tcrccira vcz
ao ar livre, do lado de fora da casa e os convidados scm rcsposta,

reunern-se cantando, dancando e evocando a Xango.


Lalu o di olu-igbo.
Emocionados com o frenesi do ritual, parentes e
O famoso <la ci<ladc passara a morar na [lorcsta.
amigos oferecem dinheiro e presentes aos orixas que
estao dancando, aos tocadores de bata, ao baba-
rnogba, lya-Sang6 e ao iniciado. Nesse momento o Depois disso, bate novamente com a bengala no
baba-rnogba faz uso de um galo para "abrir a voz do chao e grita:
orixa'', Uma cabaca e colocada no chao com o fundo
para cima, juntamente com dois orogbo e uma garrafa Baba mi!
de azeite de deride. 0 mogba pega a bengala sagrada e Mcu pai!
imediatamente os convidados se reunem em torno da
cabaca, com as cabecas descobertas e os pes descalcos, A san girl
O quc racha paredcs,
O mogba, com sua bengala, se coloca entre os
presentes e grita, evocando veementemente a Xango: J;'.lckcta niyi o
csta C a tcrccira vcz quc tc chamo!
Sa11g6, o o o o ot
Xango o o o o o! 4- I
63
Bf mo ba pe "' $i111g6, ti o ba k mi
Sc cu le charnar, XangO, c vocd niio me responder, altura, apanhara o galo que ali esta, no chao, e
La/ii o di 0/11-igbo-o
cornecara a come-lo vivo, cornecando pela cabeca. Se a
ave nao for tirada logo de suas maos, o orixa podera
o famoso da cidadc passara a morar na florcsta. (
come-lo com penas e tudo, uma vez que o ia6 esta
A jr ~wiP_c o "" wa si/e aye mo completamente incorporado, inconsciente dos pr6prios ( l
Voce nao vtra mais para a tcrra. atos. Par esse motivo, o galo e retirado tao logo ( I
esteja
0 111'.1 j~ amala 101111 Qb( gbfgiri "'" morto, sendo entao cozido. Muito impregnado de axe, (
Voce nao comera mais amala com sopa de g~giri. nao podera ser ingerido pelos ogbcri (nao-iniciados).
Depois desta cerim6nia, o ia6 conhecera os segredos ( !I
Sang~ oloju orogbo O 11111 k orogbo 111" de Xang6.
X~~go, quc tcm olhos cm formatode orogbo nfio camera
mars orogbo. •
A resposta do orixa demonstra que os ritos (
sagrados de iniciacao foram aceitos e o ad6su (
Ap6s esta evoca<;iio, 0 mogba e a (iniciado) passa a ser socialmente conhecido por oni-
bate com ela novamente no chiio e cha~:: a bengala, Sang6 - "aquele que cultua Xango", Algumas vezes a (
incorporucao nao ocorre mas isto nao significa que
Simg6 OluKOso o O O o!
Xang6 se esquiva de participar da vida do iao. 0 ia6
I que niio incorporou durante essa cerim6nia nao
Xang<\ o <lcus quc ndo sc cnforcou! incorporara nunca e nao devera mais comer amala.
I I Durante todo o processo o ia6 estara usando um kele
de contas vermelhas e brancas para afastar males que

I
Tera terminado eventualmente se aproximem e para ser identificado
· · sun, o processo de evoca . -
o on xa respondera: ca o e como iniciado.

Hoo o o o o ! Nao se deve quebrar uma cabaca perto de um


ad6su de Xang6 e se alguern fizer isso, devera oferecer
sacriffcios tais como: sete obis, sete orogbo, bastante
Nao sera demais lembrar que o culto a X ; amala com sopa de gbeglrl, para atenuar a ira do orixa.
bern coma outros cultos faz uso de . , ango, Ha recornendacoes tambern para que niio se fume nem
de magia, medicina tr~dicio;al e ~:u~er~s recursos se perrnaneca de chapeu ou calcado onde houver
aumenta muito a forqa do ·. - ocacoes, o que assentamento de Xang6, bem como nos locais por
dara um salto de . . iao que, em alguns
segundos aprox,madamente tres onde o orixa passou, ao andar pelas ruas,
metros de

65

'-·
(
~
(
·t
Alern disso, ha proibicoes especfficas para os onl- mostrarn a maneira pela qua! os devotos
Silng6, como por exemplo, segurar cobras com as eles nhecem a ajuda obtida. Muitos iniciados adotaram
maos, sentar sobre o pilao ou encostar em paredes nomes em fun<;iio de gra<;as alcancadas a parur da
quando esta chovendo. Algumas dessas proibicoes sao Iniciacao.
. validas para todas as pessoas, independentemente de
serem ou niio iniciadas. Acredita-se, por exemplo, que Sang6kunle: Xang6 enche a casa (com sua graca).
o piliio pode ser rachado por um raio e que, em dias de
tempestade, deve ser colocado com a base para cima. Scrr:ycmi: 0 sere combina comigo (ap~nt~para
a importancia do uso do ~i:rf na evocac,ao e
No final do processo iniciat6rio e realizado um Xang6).
jogo para conhecer o odu de nascimento do ia6 "dentro Sang6tosin: Xang6 e suficientemente grande para
desse orixa" e seus ewo (quizilas) especificos. Os buzios
ser venerado.
utilizados para a realizacao desse jogo tornaram-se
sagrados gracas a varies procedimentos ritualfsticos, Sang6tola: Xango e s~ficientemente grande para
realizados durante um perfodo que teve infcio no trazer riqueza e alegna.
primeiro dia do processo.
Sangosanya: Xang6 me deu apoio.
Serao guardados no assentamento e, mais tarde,
se o iao tiver conhecimentos e aptidao para tal, os Sangogbami: Xang6 me socorreu.
ernpregara para realizar adivinhacoes,

pessoas cujos nomes indicam sua devocao a l d


a me
sma rnae) conseguiu que
. l depois teve
atraves

Um dos iniciados que entrevistei na cidade de!


. I d cura para um ma

P
bP okuta relatou ter a ca nc,a O
a . . . f ·
., e [ a v at 6 o 01

A d ogo d1 inh n

tido por incur:lvel. Atrav s o J • tir disso


I e s6

3. Names em louvor a Xango aconselhado a iniciar-se em Xango e, a


assou a usar o nome Sang6tosin. E uma mu er qu
Em diversas famflias iorubas encontramos iinha filhos abiku ( crian<;a que nas~e, morr\:~gett~:
,
determinado
pessoas orixa ou Tais
iniciadas. apontam para odenotam
nomes fato de serem
fatos _ F . . , , da e ogo
miraculosos praticados por esse orixa, referem-se a ropiciasse prote<;ao. Ol m1c1a . , .
~m fi\ho a quern deu o nome de Sangog/Jan11.
seus poderes sobrenaturais ou ainda, a gracas
alcancadas por seus devotos. Apresento, a seguir,
alguns nomes dados a pessoas em louvor a Xang6 e

66

l
~(
- l 67
4. Simbolos de Xango sacriffcios. Tais pedras, segundo a crenca, ~iio t!o
fortes que somente o pilao pode s_uportar sua vibracao,
Edun Ara - "pedra de raio" - acredita-se que o Mesmo · o pilao de uso domestico costuma ter sua
edun Ara venha dos ceus, juntamente com os raios. posicao invertida nos dias de chuva, em homenagem a
Esse tipo especffico de pedra encontrado em local
atingido por raios e o eta de Xang6 e e usado em seu Xang6.
assentamento. Sere - especie de cabaca usada co~o chocalho.
Comprida e repleta de preparados magicos, quando
Ose - machado - e um dos principais sfmbolos, agitada produz um som carac~e~f~tic~ que evoca
havendo numerosas referencias a seu uso durante a Xang6, seja na festa anual, na iruciacao ou no ose
existencia humana de Xang6. E representado por um (oferendas). Quando nao esta sendo usado, e colocado
~achado de dois gumes sobre a cabeca de uma mulher
aJo~lhada ou um homem em pe, sendo colocado acima junto ao o~e. ·
do lgba (assentamento) de Xang6 ou numa gamela. Q Ere - imagens esculpidas que, nos assentamentos
mesmo sfmbolo e ostentado pelos cultuadores de de Xang6, representam um homem forte trajando
Xang6 em suas propriedades, visando a obter protecao blusa e saia coberta de buzios e talismas, com cabelos
contra roubos e azares. Pessoas entrevistadas trancados, representando o pr6prio Xang6 e uma
afirmaram que, se algum feiticeiro ou bruxa tentar mulher guerreira, de grande feminilidade, com u~a
atacar uma casa protegida pelo ose de Xang6, nao tera espada na rnao, representando sua esposa favonta:
sucesso e se algum ladriio desejar furtar algo, sentira Qya (Iansa),
medo de provocar a ira do orixa.
Awe ou ikoko - pote ritual, normalmente cheio
Laba - feito de couro, em forma de bolsa e d'agua e deixado ao lado do assentamento, por vezes
bordado com contas coloridas, o laba e tingido com enterrado ate a metade. A agua nele guardada e
osun e os oni-Sango afirmam que tern funcao ritual bebida por ser considerada como detentora de grande
se?do usada para guardar edun-ara. E colocada log~ forca, Quando e realizado sacrificio, suas paredes
acirna do assentamento. externas recebem um pouco do sangue.
?do-SAng6 - pilao de Xang6 - dizem os mitos que Bayannl . peca cerimonial usada pelos oni-Sang6.
Xango, por ser muito forte, sentava-se sobre O pilao, Sao casquetes de buzios com fios tarnbern repletos de
Este e posto com a base para cima e sobre ele e buzios, que caem como pequenas serpentes pela face.
colocada uma gamela de madeira ou barro, repleta ate Sao de aparencia feminina e muito poderosos. Esta:
a borda de edun-ara e af sao realizadas as ofertas de coroa legendaria de Xang6 e denominada Bayannl

68 69
I
K
("Papai me escolheu") e refere-se ao orixa de mesmo 5. Cerimonia anual de Xango. Festas.
nome, a fragil irrna de Xang6, cuja existencia serviu
para coroa-lo, Algumas lendas contam que ela reinou Ha uma hierarquia entre os cultuadores de
ap6s o irrnao mais velho de Xang6 ter deixado o trono Xango: os grandes conhecedores dos segredos deste
e suicidou-se por nao suportar a dor ao saber do orixa sao chamados baba-mQgba ou lya-Sang6 e os
incidente ocorrido com Xang6 em Koso. I devotos em geral sao chamados oni-Sange ou adosa-
Sang6. Costuma-se dizer que o pr6prio orixa el~ge seus
Orogbo - ha sempre grande quantidade deles eh;gun. Verdadeiros t:li:gun sao aqueles que viram os
sobre o assentamento. olhos ate aparecer a parte branca dos mesmos e,
imediatamente em seguida, incorporam. Uma vez
Nas muitas casas de culto que visitei em diversas incorporados, os t:legun colocam na pr6pria ~oca uma
cidades da Nigeria constatei que, em 60% dos brasa, sem se queimarem. Tive a oportum~ade de
assentamentos, Oya estava assentada junto ao marido; participar de um ritual muito fechado e vi alguns
30% possuiarn Xango assentado com Oya e Oxum e
lo% possuiam Xang6 assentado junto a Oya, Oxurn e elegun soltarem fogo de suas bocas.
Oba. Alguns <lesses assentamentos incluem o de Dada
. ( patrono dos bebes, especialmente aqueles que Os oni-Sango dizem com orgulho que Xango traz
possuem cabelos cacheados. Foi irrnao mais velho de chuvas na epoca das secas, sendo sua festa celebrada
Xang6, por ele deposto devido a sua passividade. nesse perlodo. Essa festa e amplamente comemorada e
muitos elegun, dancando ao som do bata e gangan,
Eventualmente, sao encontrados ainda, junto ao cornecarn a rodopiar, e isto indica que estao
assentamento de Xango, os assentamentos de outros incorporados. Atraves <lesses tambores falante,s,. os
orixas, havendo justificativas para isso: onde ha tocadores produzem a melodia das letras. das mus1c~s
gerneos, por exemplo, encontramos o assentamento de dedicadas a Xang6. Jsto torna a mcorporacao
lbeji; onde se exerce a medicina tradicional, o inevitavel para os elcgun e a danca irresistivel para
assentamento de Ossaim, divindade das folhas; em todos os presentes. Dancam todos, de um !ado para
casa de artistas, ode Obatala; em casas de cacadores, o outro, da esquerda para a direita, para frente e para
de Ogum e Oxossi. Assim, dependendo da atividade de tras, Os elegun incorporados sao saudados com
seu cultuador, Xang6 e assentado junto a outros orixas expressoes como Kabiyesi! Oba Koso! Presen~es s_ao
e a interacao das forcas de todas essas divindades, dados ao orixa, especialmente oferendas ~m dinheiro
conferem ao devote. grande forca, que sera usado em beneffcio de seu santuario.
Na Nigeria, a festa de Xang6 - cerim6nia anual - galos, entre outros animais. Lavam os sfmbolos
perdura por sete dias. Os homens que incorporam sagrados bem como os pr6prios oni-Sang6, com _esse
vestem saias vermelhas bordadas de cauri e alguns preparado, sempre acompanhados por rezas e canugas,
amuletos, enquanto as mulheres vestem calcas com as
mesmas caracteristicas das saias masculinas. Tanto Terminada essa limpeza, os simbolos sagrados
homens como mulheres trancam os cabelos para a sao devolvidos a seus lugares. Neste dia sao oferecidos
festa. Ao incorporarem carregam brasas nas maos e tres igbins (carac6is): seu sangue e colocado nos
dancarn ao som dos tambores bata. Os onl-Sango assentamentos, juntamente com outras oferendas. 0
possuem grandes conhecimentos sobre os metodos de pescoco do galo e cortado com uma faca em brasa e
saudacao e evocacao. Estas sao feitas antes, durante e seu sangue colocado sobre os objetos sagrados. A
depois do perfodo de incorporacao. tartaruga (ijapa ewlrl) e sacrificada do mesmo modo.
Depois, e
feito o sacriffcio do carneiro (eran llgbo): um
Um fato notavel e que na Nigeria ha festas e ,:dun ar!i e retirado do assentamento e colocado na
imensas procissoes em louvor aos varios orixas. Os boca do animal, que e amarrado com cordas para nao
elegun incorporados visitam as casas, onde recebern gritar e por outros motivos que nao podem ser
presentes e dinheiro. As pessoas que possuem revelados.
assentamento em casa fazem oferendas entre as quais
carneiro, galos, gbeglr], obis e orogbo. Antes do sacriffcio final, cada um dos presentes,
precedidos pelo baba-mogba ou lya-Sang6, bate a
E grande a fartura nesses sete dias e muitos pr6pria cabeca na cabeca do carneiro, significando que
clcgun permanecem incorporados durante todo o o carneiro morrera em vez dele. A partir dai, a faca em
tempo, sem se alimentarem. brasa e usada para sacrificar o animal e seu sangue,
aspergido sabre o assentamento e sabre os objetos
Alguns cultuam Xang6 em suas pr6prias casas, rituais. Pr6ximo a entrada do local do assentamento
outros vao ao santuario conhecido por gbongan Sllng6, alguns elegun incorporam e para acalrna-los e colocado
que e normalmente muito espacoso e possui um o~~ em suas bocas um pouco de epo (azeite de dende) e ele
na (sangue).
entrada.

No primeiro dia da festa, apanham o A cabeca e as patas do carneiro sao cozidas com
okanlerungba ewe (duzentas e uma folhas) entre as o peito, o ffgado, o coracao e uma parte do intestino e
quais, peregun, ewe akoko, ewe iyeye e as esfregam com quando prontas, sao colocadas numa grande cabaca. 0
as miios, juntamente com atare, obi., orogbo, azeite de gb~glrl e
- sopa predileta de Xan~6 - despejado sobre
dende e gin. Juntam a· isso o sangue de tartarugas e

72 73
i l

I~
as carnes. Este alimento e ent:1o oferecido, juntamente
t!
com amala, azeite de deride, bastante orogbo e gin. Depois disso, cada participante da seu idobale (bate a
cabeca) louvando e saudando o orixa e fazendo seus
Para saber se a oferenda foi aceita ou nao, o pedidos ou agradecendo as gracas alcancadas,
baba-mogba (ou ly:i-~llng6) utiliza obi ou orogbo.
Fazendo uso do orogbo, corta-o longitudinalmente em Finalmente, e necessario dizer que a festa nao e
duas partes, aproxima-as da boca e pergunta se a exclusivamente dos iniciados mas de todos que
oferenda foi aceita ou nao e, depois, joga as partes no cultuam Xango em casa por heranca de antepassados e
chao por tres vezes sucessivas. Se, em qualquer uma dos que tern assentamento de Xango mesmo sem
dessas tentativas pelo menos um dos pedacos cair terem sido iniciados.
com
a parte da casca para baixo, isso significa que a
oferenda foi aceita. Se, atraves do jogo o orixa
responde que nao aceitou, o baba-mogba recita o 6. Os~ de Xango
seguinte:
Oferendas sao denominadas i)sc e podem ser
Tiobadi realizadas a intervalos maiores ou menores,
Mcsrno quc vocc sc fcchc, dependendo da orlentacao fornecida pelo babalorixa
ou ialorixa: a cada cinco, sete, nove, onze, dezessete,
Kl odi iku mQ
dezenove ou vinte e um dias.
fcchc a mortc quc csta a nossa volta,

Ki O di QIU/I nlQ
No infcio do dia reservado au i)sc as mulheres
fcchc a docnca quc csta a nossa volta,
iniciadas limpam a casa de Xango e logo a seguir, o
baba-mogba chega au local, acompanhado de outros
Kio dirk> 111" lfderes do culto. Muitos iniciados acorrem au local.
fcchc os problcmas quc cstao a nossa volta. Estando todos presentes tern infcio a cerimonia: o
baba-mogba pega o sere para saudar e evocar Xango e
a seguir reza por presentes e ausentes, incluindo os
Ap6s essa recitacao, o baba-mogba, fazendo uso familiares dos iniciados. Enquanto a reza e feita os
do obi ou do orogbo pergunta a Xango se ele deseja presentes respondem: Axe!
mais alguma coisa. Caso haja alguma falta, sera
suprida. Se, pelo contrario, o orixa demonstra plena Em seguida, o amala, acompanhado da sopa de
aceitacao, todos dancarn as cantigas favoritas de gbcgirl OU quiabo e oferecido a Xango. Um galo e
Xango, em cornernoracao, Come-se e bebe-se muito. sacrificado sobre os objetos sagrados e bastante azeite

74

L
de deride e derramado sobre o QUI de Xango, 0 galo
sacrificado sera cozido. Parte de sua came sera
oferecida ao orixa enquanto o restante sera ingerido
pelos presentes. Sao indispensaveis bebidas fortes
(gin), orogbo, obi, azeite de deride e o amala
acompanhado da sopa de gbeglrl ou quiabo.
( I
Com o orogbo partido em dois, o baba-mogba (
pergunta se a oferenda foi aceita ou nao e, sendo a
resposta afirmativa, as pessoas presentes gritam em I
conjunto: Ebo gba! 0 restante da cornida e entao
servido aos presentes e em seguida dancarn ao som do \
bllta. Se a resposta for negativa, o baba-mogba, com o !
mesmo orogbo, pergunta o que mais o orixa deseja e
procura entao satisfaze-lo. 11
l

Este relato refere-se ao ()s~ feito na casa '\·


dedicada ao orixa Xango e e cornunitario. A partir
disso, cada iao fara sobre seu assentamento individual, 7. Adura, Iba, Oriki, Orin Sang6
seu ()s~ particular, oferecendo, dentro de suas ( '
possibilidades, pelo menos os ftens indispensaveis. 0 Rezas, Saudacoes. Evoca<;oes e
mesmo se aplica aos ()s~ de Qya, Oxum e Oba. Cantigas de Xango
I
II
' J

~ 1
( 1
( j
(
77
76 ( t
(
{
'(
: (

'< ~ AduraSang6
(I) Reza de Xango (1)

'. t • ~ Mogbli: Sang6 iba! M9gba: Xango, tua saudacaol


\< lba aye ni aN, Sau<lamos os vivos,
:4 wa ko N t'orun.
' r Ad6su:Ag. Nossa saudacao nao e
para os mortos.
Mogbil: (bare olukoso ma ie a
5 Ad6su: Axe!
sise.
Ad6su:Ase. Mogba: N6s te sau<lamos Olukoso, <la-nos forcas para
Mog~il: 9ko oba, ada oba; k6 ma sa wa lefse.
Ad6su:A,e. o born comportamento. 5
Mogbil: !yfaa SQ aka ibanuN sinu ile wa. Ad6su: Axe!
Ad6su: Ase. Mogba: Para nao infringirmos as leis dos homens.
1 10
,. Mogbil: !)'Ilia
Nki soro, [enu ko. Ad6su: Axe!
I

( Ad6su:A,e. Mogba: Nao atire em nossa casa pedras


, I

Mogba: l)'faaj¢ ki a ku iku que trazem tristeza. JO


ajiji. Ad6su: Axe!
Ad6su:Ase. 15 Mogba: Proteja-nos para nao dizermos coisas que
Mogbil: Tutu tutu ni ki a mda rf.
possam ofender as pessoas.
Ad6su: Ase.
Mogbil: .{Ja wa sefgw1 ¢tti. Adosu: Axe!
Ad6su: Ase. Mogba: Poupa-nos da morte prematura.
Mogbil: lnu wa dun Adosu: Axe!
Bi a se se odun yi, re 20 Mogba: Mantenha-nos sempre cal mos. 15
Bi 6 ba di a111¢du11.
Ki a le owo,
Ad6su: Axe!
Mogba: Ajuda-nos a veneer os inimigos.
•, K{ a le 91119,
K, a te alaffii, Adrisu: Axe!
,Ki a le ayo. 25 Mogba: Estamos felizes
Ad6su: Ase. pelo modo que fizemos tua festa. 20
Mogba: Ki a ma ku, Que no pr6ximo ano
Kia ma run, tenhamos mais dinheiro,
Ki a tun se amodun, tenhamos mais filhos,
, i ,TomQIQmQ bf akara: 30 tenhamos mais saude,
Ad6su: Ase.
tenhamos mais felici<lade. 25
I ' Ad6su: Axe!

78 79
Mpgba: Que a rnorte nao nos leve
Que a doenca niio nos atinja. Reza de Xango (2)
Para que tocos n6s
, Aes_tejamosjuntos no pr6ximo ano Oh Terra, eu te chamo!
$U: xe! · 30
A Oh Terra, eu te chamo!
Oh Terra, eu te chamo!

+ fl,: mope (J 0.
llcmope(5o.
Oh Xango, eu te chamo!
Oh Xango, eu le chamo!
5
( I

/!,: mope(5 0. O rato da casa esta sempre de alerta.


Xang6, venha me responder.
S~11g~ O!ukoso mope Akannamagbb nunca deixa de renascer.
o. S~ng~ O!ukoso mope9 9 Para que a morte nao nos leve,
o. 10
para que nos multipliquemos,
Sa;1go O!ukoso mo pi: 9 o. 5 para que nao nos falte dinheiro,
Eu were ni ti ekute ilc O para que nao nos faltem filhos,
(
~itng6 wa i« mi o. ·
para que vejamos sempre boas coisas, (
A kimnamagbo kifpa od • · 1'1
K u n1, :.
'. awa ma pa odun le o. para que nao falte saude em nossos lares, 15 ;/j
Ki a ma din ow6. · habitern plenamente nossos lares,
Ki a ma din QmQ. Que no pr6ximo ano ;,
Ire ni ki oia wa o maa ri o estejamos novamente reunidos, saudaveis e alegres
Ki atqfia Oma W(J/1 ni!e
T_owo, l(JIIIQ, Uy(), iyt;
w 0.
15
como hoje realizarnos esta festa. 20
ciftijia, kt WQn kunle wa O Iba Sa11g6 (
ti_o ba di amodun,
(
kt a tun pejo pelu it!afia ati ayo ~ Mo juba akodd:
ft a Ji se odun reyi 0. • f'-Mo juba astda.
20 AtiyQ QjQ.
Atiwo oorun.
Okanlerugba irunmole.
lkorita meta aw9n aye iba. 5
!ya mi o~orongii iba:
(
(
80

81
(
(
'-1,
Enyin ni olokiki
ooru: Apa ni ma Sang6 N njaye yf pc¢ pc¢ o. 40
yoda: Iba fun Baba mi.
Enyin altik6so iba yin o. Ake kara;
10
Ile og(fr¢. Ke koro.
Atefrr:re kari aye, 6 j'oka;
iba: Iba peftef QWQ, Ogun 9du11- 45
Iba pctef esc, 6 je gbcgiri osu m¢wa.
Ti kb gbodo Ju 'run: 15 Kabiyesi of
Mo tun wti [iba fun baba mi olukoso, Sang6 oosa mi.
Kii 'se mi baa ,r:. Iba re ltialu.
B'ekeko/6 ba }11/Ja ilc, Baabaa mi. 50
ILe ti lanu fun. o s'oko fun eke,
OtoJo oni, 20 S'oko fun ole.
Iba re o. Iba re o, Sang6.
Alad6 mo juba re Ma s'oko fun mi o.
o, Ki 'ba mi SC o. Mo wti nfo, wipe. 55
Mo ni, mo njuba, Iba a sdngiri.
Baba mi, Sang6 olu-ko-so. 25 Oba to 16, kabiyesi of
Baba mi, ol6w6 ori mi. Simg6 oba.
A sdngiri, 1¢ ki gbogbo oio aye mi 6 yemi o.
A lagiri, Imale gbogbo, iba yin o. 60
Iba re o.
Mo njiba fun baba mi. Saudacao a Xang6
30
Qtagiri kakaaka.
Ki 'gba edun bo 9. Eu saudo os prim6rdios da Existencia.
Olu-aso, oba mi. Saudo o Criador.
Alddo, 60,a mi. Saudo o sol nascente.
Ojajumom; Saudo o sol poente.
35 Salido as duzentas e uma divindades. 5
K6 t66 pa nije.
Baba mi alado, iba re o. Salido as tres encruzilhadas onde ficam os aye.
W911 b 'omode ba jub« c1ghii. Minhas macs Osoronga, eu as saudo.
AJeayep¢. Sao voces que vivem na rnadrugada,

82 83

' (
voces que matam sem usar armas, tera longa vida.
voces que ligam todas as coisas entre si. 10 Xango, permita que eu viva por rnuito,
Saudo a Terra. muito tempo.
40
Que se espalhe por todo o universo minha Saudacoes a meu pai, .
saudacao il ti. que poe a forca de todo. seu cor_p~ para gntar.
Saudo as palmas das maos, Cujo grito carrega em si as purucoes.
saudo as plantas dos pes, Que come a cornida
onde nao nascem pelos. 15 de vinte anos. 45
Salido ainda a meu pai Olukoso, Que come gb~glrl de dez
Para que todos meus atos sejam bem sucedidos. meses.
Quando a minhoca sauda a terra, Kabiyesi 6 f (Vossa Majestade!)
a terra se abre para que ela entre. Xang6, meu grande orixa, .
Oh Senhor do hoje, 20 Eu te saudo, 6 famoso na cidade!
eu te saudo! Meu grande pai, s
Alado, eu te saudo! que pune os mentirosos,
Que minhas saudacoes sejam aceitas! que pune o ladrao.
Eu digo que estou saudando Eu te saudo, Xang6!
meu pai Xang6, a grande divindade Nao me puna.
que nao se enforcou ! 25 Desde entao, venho dizendo 5
Meu pai, o senhor da minha cabeca. Saudacao a Xang6 que tern forca
Que racha paredes, para rachar paredes!
Que abre paredes, O grande rei, Vossa Majestade!
grandes saudacoes a ti! Xang6, o rei, . . . .
Estou saudando meu pai, 30 permita que todos os dias da minha vida sejam
que abre paredes com toda a forca felizes,
e nelas arremessa duzentas pedras de raio. Todas as divindades, eu vos saudo! 60
Oluaso e meu rei.
Alado (aquele que racha o piliio) e meu orixa, Oriki Sang6 (])
que lanca um olhar aterrador 35
antes de matar. Kabiyes! of
Meu pai Alado, grandes saudacoes a ti. Kabiyesi of
Dizem que quando a crianca sauda os velhos, Kabiyesi of
Simgo olukoso akata
ytriycri.
A tu wcm ka nibi won gbe nda ina iro. 5

85
01¢/o ti nf enu ika lole. Se voce cumprimentar Ladobo tambern
Arwaapon-mori. haven'! problemas. 10
6 tori ija dako sebaa ¢nil, Seerejobi filho de Arlra,
Sang6 ni b6 o kf ladobo, ija Que abre caminho entre a terra e o ceu,
ni, Saudamos a ti, 6 deus guerreiro, que danca
86 0 si ki ladobo, oran, 10 ao ver a guerra.
SeerejQbi rmo Arira. Como o macaco, nao existe outro na floresta.
Alana t66r6 kan aye, Alana t66r6 k 'orun, Vossa Majestade!
Jagunjagun; Esin rogun ja, Afijfmere que chama a si pr6prio de mago. 15
Eranko bi obo o sf Loko.kdbiyesi! Divindade imortal, marido de Oya.
Afijimere ti 11 pe ara rt L6!66gun_ 15 A divindade forte e quente como o fogo.
Ereku elemele oko Oya. Xango, quente como sapala. . _
Ayanran ina . Nao e verdade que algum orixa possa desafiar Xango.
Sang6 a gbona bi sapala. Ea Xang6 que eu seguirei. 20
Ir¢ ni orisa kekere II pa leyin Sang6,
Ti Sang6 ni n 6 se. 20 Oriki Sang6 (2)

Orikl (Evocacao) de Xang6 (1)


Sang6 olukoso
Kabfyesf of Baille ori Oya.
Kabiyesi of Ma baa mi ja.
Kabiyest of NO sf ninu WO/!. 5
Xango, Olukoso, o Dragao Faiscante. A-bitam9ra-bi-ahere,
AAquele queque
divindade afugenta
esfregaasapessoas que estao
boca dos 6-b6nibode-se-pinpin-n-
No si ninu won, M mi Sfgun awon ¢ta mi,
fazendo intrigas.
maldosos na terra. 5 pin;
Ma o
Ji oseb6niyan-jiyan
Sang6 re nil mi igangan porno r~ siloro,
Ele que e teimoso, 10
A ni sere Ogun [eyinju,
ele que par motivo de briga, fez sua horta A k6gbo6na-kaluu,
a beira da rua. Ma baa mi ja,
(
Xang6 diz, se voce nao cumprimentar Ladobo, isso N ko n6w6 ebo nae,
trara brigas. Mila ba mi ja.
15
NO sf ninu WQ/l.
( I

87
I ' 86

'.Ll
Om9 oworan ti W()n 'ku lose,
Oriki $ang6 (3)
A bi gbogbo ara wa !fgdsiga.
Simg6 a fa won ya bi agbado ooJo. Sang6 onibon orun.

X
O gbona 6 ju 'na /9.
19 A}alaji oba koso.
'Okunrin alagbara inu ina.
Oriki (Evocacao) de Xang6 (2) Atu ka nibi W()fl gbe ndana iro.
Xang6 e o deus que nao se enforcou.
Sang6Wti nti ibi gegele M oke ja. 5
Homem marido de Oya.
Sang6 0000!
Agbagllabara pepo,
Nao brigue comigo!
'Alado.
Nao faco parte deles!
T6 rele ana lb6 dupe,
Aguele cujo guarda-roupa e grande coma uma Igba akii$u 16 fl kef¢6, 10
casa de fazenda.
5 lgba ojule 16 sun k6 too maa /9,
El_e que divide o imposto com quern o recolhe.
Nao fa<;;o parte deles! lnu n run, 6 Jr agbada gbugbiuic meje.
Edo ndun, 6 j~ koko gbegiri meje.
Ajuda-rne a veneer meus inimigos. Ko tu mi, ko T() mf. 14
Xang6, que come iyan espinhoso com quern o
preparou e deixou seu filho sem protecao, Oriki (Evocacao) de Xang6 (3)
Que tern olhar de guerreiro.
10 11
Ele causa problemas na cidade. Xango, senhor do trovao ruidoso coma espingarda ( I
Nao briga comigo! no ceu.
N~o te~ho dinheiro para fazer oferendas em casa.
Nao briga comigo!
Senhor do Vendaval, Obakoso. i'
Homem poderoso dentro do fogo.
Nao faco pane deles,
15 Xang6, que separa as pessoas no local das intrigas.
O homem forte que espanta a morte com Xang6 que luta mesmo estando ernbaixo, com as
seu machado. pessoas que estao acima. 5
Xang6 com o corpo todo tremulo, Xang6 6!
Xang6 que os rasga como quern abre a palha do Xang6, que ao bater na arvore a descascou.
milho fresco.
Al ado!
Ele e quente. Muito mais que o fogo. a
Que foi casa dos parentes da esposa para
19
agradece-los.
Comeu duzentas porcoes de amala com verdura. 10

88
89
Dormiu em frente a duzentas casas antes
de ir embora.
Ko s(!ni ti o/ukos6 o le pa.
A gbomi mu bi iiliipii.
Ele, que mesmo com dor de barriga comeu sete pates 25
Dakun Sunga 11111 pa mi.
cheios de pipoca. Maa si paniyan sf mi lorun.
Ele, que mesmo com problema intestinal comeu sete
Ba mi ,¢gun ()ta.
pates de gb~gfrf. Ba mi w'omQ.
Da-rne paz e harmoniza minha vida. 14 Maa Niki ndaran omode.
Mtia j¢e ki ndaran iighiilaghu. 30
Oriki Siing6 (4) Maa j¢¢ n !L1fin ijoba:
Miu: j¢¢ 11 ri11 irin, a rin fr:si: ko.
Siing6, oluaso, akata yeriyeri, ol6ju or6gb6, M aa j¢¢ n [enu mi ko.
- • . l;lfcki obi. Sunga olukoso a pa ni ma y'oda;
Oful<bso, eegun tin yona /¢nu. Kabiyes! of 35
Oosa ti nba ologbo Ieru; Oko mi abitamdra bi alicre.
Siing6 a b'egun jijadu ~ku, 5 ~ Ato-ba-jay« 0000!
S,iing6
fni f alaso
oju diOsu11,
o, 011[/e ola; Ma Jikoso!
ose re na e111i dti llWQII eb! mi.
O(zinal¢nu, Oba
Olukoso atobajaye, $() mi ninu WQ/1. 40
ArQd~ bi
ologbo, Sflngiri- 10 Orfki (Evocacao) de Xang6 (4)
liigiri,
<;Jliigiri kaka f'igba edun bo.
Bi won tin pariwo re n 'ile.
, 8¢,: ni W()/1 n pariwo rf: l'ogun: Xang6 Oluaso, o Dragan Faiscantc, com olhos em
formato de orogbo,
Siing6 ¢nii ya sf meji, oko onikcle, Pa Com bochechas redondas coma obl.
won po, 6 Ji sokan. 15 OluKc)so, a divindade que lanca fogo pela boca.
Okunrin Ogun. A divindade que assusta o gato .
Okunrin k¢kc n'iwaju onibiua: .L Xango Iuta pela posse de fku com cgun.
Oj() pebora le gur¢gur¢. A quern o desrespeitar, Xango castigara.
Ati l6jb, ati /¢run, Xang6 que veste roupa verrnelha, dono da
Kb seni ti olukoso b le pa, 20 casa du riqueza,
Que tern fogo na boca.
\ -, \ 1~1?11'.o-~/?1~0:1110/¢ hi a nlowu irin, Ele que caca como um gato hahil.
~o su, 010 o su,
j<

1~
I 90 91
T
Ele que racha e lasca paredes, Aquele que e suficiente para a nossa vida.
10
O rei que nao se enforcou. ..
Meu deus que racha paredes e nelas pee duzentas Nao bata em mime na minha familia com
pedras de raio.
seu machado. 40
Da maneira como se grita o nome dele na cidade, Orixa forte o suficiente para nos proteger na vida
grita-se o nome dele na guerra.
Xang6, a rua esta bifurcada em dois, orixa de
pr:ira-me dos meus inimigos.
quern usa kcle. }~ Oriki Sang6 (5)
Juntou as estradas transformando-as em uma s6. 15
Homem guerreiro.
Homem importante aos olhos dos tocadores de bata. 0111~
Atu won ka nibi won gbe ndand iro.
O Veneravel tomou chuva e ficou ativo. ) le Babala"tYO nzaa duro k6 /fa,
Tanto na chuva como na seca, I A ti Iojo iui tfrun,
nao ha uma pessoa que Xang6 nao possa matar. 20 Ko seni ti Sang6 kb le pa. 5
Ele enrola no chao quern o ofende da mesma maneira A f eni ti kogaa kolu,
que se enrola um novelo de Iii. A f eni ti Esu nsc,
Arneaca chover, nao arncaca chover. Lo maa R koli: Esu.
Nao h:i urna pessoa que Xang6 nao possa destruir. Lo mda FJ koli: Sango. 10
Ele bebe toda agua da chuva como sopa, para A f eni tr Sango yio pa.
evitar a enchente. Lo ma ko lu $ang6.
Por favor Xango, nao me mate. 25 Olukoso oko Oba, Oya, Osun.
E nao mate ninguem perto de mim A gbo ede gbo ena.
tambern. Ajuda-rne a veneer meus inimigos. Oba koso CJkQ mi,
Ajuda-rne a proteger meus filhos. 15
Bale mi ogiri gb¢du.
Nao me deixe ofender as criancas. N ko ji: kolu e Lona odi o.
Proteja-rne de ofender os adultos tarnbern. 30 ~
Da-rne forcas para nao infringir as leis dos homens. j!
Orfkl (Evoca~ao) de Xango (5)
Proteja-rne para que eu nao tropece na vida. ; ,1
•i
Proteja-me para que eu nao fale coisas i ndevidas, Olukoso! Ii
Xang6, Olukoso, o que fere sem armas. Ele que separa as pessoas quando ha intrigas. ii 1;

l
Yossa Majestade! 35
Meu deus, aquele cujo guarda-roupa e grande como Ele que persegue o babalao, sem que o mesmo
uma casa de fazenda. tenha tempo para pegar o seu lf:i.
Tanto na chuva quanto na seca,
i

92 93
:1
nao ha uma pessoa que Xang6 nao possa perseguir. 5 Ele faz com que uma pessoa podcrosa
S6 uma pessoa com forca anormal, fique com medo.
5
so uma pessoa que Exu estiver manipulando Seus olhos sao vermelhos como brasas,
e que tiver coragem de confrontar-se com Exu Aquele que briga com as pessoas sem ser condenado,
e que tera coragem de confrontar-se tarnbern porque nunca briga injusta'.11~nte.
com Xang6. E em ti que busco meu refugio, 8
S6 quern quiser ser morto por Xang6 10
e que vai querer enfrenta-lo. Oriki Sa11g6 (7)
Olukoso, marido de Oba, Oya e Oxum,
que conhece a grarnatica e a gfria A lad 6.
Oba Koso, meu senhor, Alaf[n Oy6.
I
( meu senhor, o dono dos tambores reais. 15 Olaaso akata yeriycri.
Jamais me aproximarei de ti para te ofender. A san girl,
:._...-' A la giri, 5
J Oriki Sa11g6 (6) A Iii giri kaka figha r;du11 br,
Sangirl-lagiri,
6 Ji ghogho aso da yc:ri ododo,
Toun ,:r(JWO.
Qlagiri-kakaaka-kf igba edun bo. Baba mi ara i:)y6, ara nupc.
O jaju Ill{) ni k6 16 pa ni h·
6 ke kara, ke koro. Adarf soogiui. 10
s 'olor¢ di jinjinni. Oluk1)s6 altulo, olowo ori mi.
86 ti njc: a,nalii pijlu gh,:giri,
5 Be niia !6 nje !lmiilii p,:lu ila.
I;:leyinju ina. Or6gb6 !'obi Biiba,
Aba won ju ma jebi. Or6g/J6 8!1/Ja wa nibi.
Iwo ni 1110 sa di o. 15
Sii11g6 gbakan la
8 ado. Oba o o!
Simg6-11i 111aa sin.
Orfkl (Evocacao) de Xango (6) Ogiri c:kw1, ni 111aii sin.
Olukoso 111a pada /¢yin 111i.
Que racha e lasca paredes.
Baba 1111 a j6 bata gha 20
Ele deixou a parede bem rachada e pos ali duzentas Ad». A j6 /Jiitd s'6gi111.
pedras de raio. A j6 batd f'aj6.
Ele olha assustadoramente para as pessoas antes de
castiga-las.
Ele fala com todo o corpo.

95
94

---·
A j6 bat« rogun. (
Olu-ado Baabaa mi o! Atobajaye. (
Glore 1111; a j{kf. 25 Aj,jWe bi eegun, obakoso!
Olore nu; a jf so 111(). Apani ma yoda.
(
Awa ti Sang6 bti t 'oju 111i sc, Otaop11r6.
N k,) 11f1l<'h, 11-f.
Oloju agada bi inti. . 60 <
,',ung6 a gb(l ede gb() ('/Ill. Oloju agada, f'oju rere wo mt.
Alad6, oko Oya. 30 (
Ani-edun labaja.
Baale ori oosa 111¢ri11df/6gu11. Kabfyesi! Kabiyesi! Kabiyesi!
(
Gbogbo w911 l'oba fi s'aya.
Oba-kb-so!
Bi aya Baba nu; Oya;
Fa ojo l'ar¢, A sangiri. 65
0/iikoso a f'ara le A lagiri.
35 Ofaradara. ,
Bf aya Buba 111i O~w1;
Ki okanlenigbo edun bo.
Ba PQI/ 0111i kun (lWQ/1 QIU ninu. On! mu nsun mu, eke nsa
0/ukoso a nuia s'oko ara s'ile w911. Alu WQ/1 ka nibi WQll gbe ndana iro.
Ag/Jara nbe l(lw(l Sdng6. 0/Q/Q /[ I/fl f:/1U eke [9[<;. 70
lyi 11/a-11/a nbe 11f111i Ade obaa mi. 40 A lade), a j6 bgfrf gbedu.
l{1¢ru nbe ninu oogun Baba. Oba taalu.
Ara nbr: ninu rf p<flu. 6 mori ako,
T'ijoye, t 'Baba!a,vo. 6 Ji gbtui abo.
T'os6, T'ajr:, A fi)r¢ Ogun odun sakawe WQ. 75
T'okuun», l 'obinrin, 45 Si111g6 r:l,Jrin ajobo.
T'omode, T'ugbd, Sang6 iaatu, alaya merindilogun,
T',:ru, T'o1119, Gosa ni gbogbo WQfl.
At[ ologun, Maa j[bu GWQfl aya baba mi. (
Gbogho W(}/1 ni nben: Alado. Sang6, 9k9 Oya; . , , . . . 80 <
Saale mi! 50 Heepi: Oya Orirl, ¢fufu /¢/¢ ti ndagi loke-loke,
Oya a rina bora bi aw · (
B '6kunrin sin (),
Yoo d'iri rf, y6o si sun ycri pupa Sang6, Ok9 Osun, . (

pctu:
o
Kare Osun, ljcsa Omo-Obokun.
Baute 111,; O wa yanrin-wa-yanrin k6w6 sf.
55 85
Ak<Jgbona kah11i. Aftde remo.

97

"""
No juba Oba petu,
Oba o jowu aya Sango. Gbo temi. 120
6 tori owu kola s'dpa: 90 Simgo, Asangun deyinju.
Iba gbogbo eyin oosa m,Jr¢rindin/ogun, Obakoso, asa nlanla ori
Ti nbe l(lw(I Sango, Ogiri ekun, ako won io ba won wi.
Ogfrf I;leyinju egc. A/ado, a ba won ja ma Rbi.
Anirun laya bi orf. Ma ba mi ja o, 125
Omo ¢w¢ra11 tt i w(ln arun lose, 95 No ni owo ebo nile.
Omo ¢w¢ran tl i won 'ku lose. Laalu, Oba ti ko so,
A bf gbogbo ara wa sigasiga. A lapa dupe.
Oba-ko-so, a ni sr:r:re Ogun leyinju. Obakoso, o je agbo, j'eran awun.
Ak6gboona-kaluu.
Ma ba mi ja: Olose ara. 130
100 Olore mi!
No sf ninu won.
6jo pebora le Ogiri ekun:
gurcgure. Oloju orogbo. A boju agada bi ina.
I;:lr:¢ke obi. Ina loju.
'\
Agbara ojo tr ba won ja.
Ina lenu. 135
Ogb6 ndoko 16 lelub(5. 105 Ti nba ojude awon ¢ta lo.
Ogb6 ndoko 16 ni ila. Atobajaye, Baba mi, somi dirun somi d'igba:
Ogbo ndoko 16 ni gbcgin:
Sang6 ara 0.>'6· Orikl (Evocacao) de Xang6 (7)
A ji fagbo yonu.
oN akuko toun ori ¢.
110 Oh, Aguele que racha o pilao.
Gbrgiri nbe. Rei de Oy6.
Ila nbe. Oluaso, o Dragao Faiscante
Sang6 aldso-osun. Aguele que racha paredes.
Mo to (I b(I o, Aguele que abre paredes. 5
Iwo ni maa b(I dojo ale mi kedere. 115 Ele que abre as paredes e ali p6e duzentas
Alddo, onlle plat pedras de raio.
Onina-lenu. Ele que usa todo seu tecido para fazer
Gbami o! uma saia vermelha
Okoo'mi, cheia de buzios,

98 99
Meu pai da cidade de Oy6 e da terra nupe, Quando Oxum, a esposa de meu pai,
que corta cabecas com fins magicos 10 enche a barriga de seus inimigos com agua,
Oluaso Alado, dona da minha cabeca. OluKoso lanca raios sabre suas casas.
Do mesmo modo que ele come amala com gbeglrt, Ha muita forca na mao de Xang6. 40
Como mesmo prazer come amala com quiabo. Ha muito a ser louvado na coroa de meu rei.
Orogbo e o obi de meu pai. Ha muito temor da magia de meu pai.
O orogbo de meu pai esta aqui. 15 Ha muito misterio em sua magia tarnbern.
Xango, que racha o pilao de uma s6 vez com Tanto o chefe, quanta o babala6,
toda a forca. tanto o 0$0 como o aje, 45
Vossa Majestade! tanto o homem coma a mulher,
Ea Xang6 que cultuarei. tanto o adolescente coma o adulto,
Ao Leopardo Feroz eu cultuarei, tanto o escravo coma a crianca
Olukcso, nao me abandone! 20 e tambem os rnagos,
Meu pai que danca bi:lta na hara de ser coroado. todos temem a Xang6. 50
Ele danca bi:ltapara fazer magia. Meu Senhor,
Ele danca bata para atruir a chuva. se o homem te cultuar,
Ele danca bata para ir a guerra. trancara os cabelos e vestira saias vermelhas
Olu-ado e meu grande pai. 25 para tua Iesta,
Meu henfeitor, a ser louvado pela manha. Ele que causa problemas na cidade. 55
Meu henfeitor, ao acordar nos alegramos com a ideia Que e forte o bastante para querermos viver com ele.
de te-lo. Que come qualquer coisa com a violencia de quern
Oualquer misterio que Xang6 fizer em r6i um OSSO.
minha presenca, Que fere sern usar arrnas.
nao o revelarei quando chegar em casa, Jnimigo dos mentirosos.
Xang6 que entende a lingua seja ela cifrada Que tern olhos que parecem adagas de fogo. 60
ou explicita. 30 Tu que tens olhos de adaga, me olhe com b?ns.
Alado, marido de Oya, olhos. O teu abaja possui a forca de uma pedra
O senhor esposo de dezesseis orixas. atingida
Ele tomou todas par esposas. pelo raio.
Quando Qya, a esposa de meu pai, Vossa Majestade! Vossa Majestade! Kabiyesi!
atrai a chuva pela rnanha, 35
O rei que nao se enforcou !
Olukoso lanca raios por cima. Que racha paredes. 65 \
Que abre paredes. (
(

JOO 101
(

~( Que faz coisas misteriosas com o raio. Cujos pelos do peito se parecem com os da cabeca.
Que faz cair duzentas e uma pedras de raio. Filho de Owonran, que atira o O$e contra
Alguns poem em duvida (franzem o nariz) e o as doencas, 95
mentiroso foge. Filho de Owonran, que atira o ose contra a rnorte.
Ele que espanta as grupos de intrigantes. 70 Ele cujo corpo esta sempre vigoroso.
I (
I A divindade que esfrega a boca do mentiroso no chao, O rei que nao se enforcou, cujos olhos possu~m a
. [ Alado, que danca ao sorn do tambor real. forca de uma cabaca repleta de magia.
Famoso rei na cidade. Ele, que causa problemas na cidade.
Ele que pega a cabeca do homem Nao brigue comigo, 100
e bate na da mulher. 75 nao taco parte deles.
Ele que ainda discute sabre casos ocorridos h{1 rnais O orixa feroz, que se irrita quando torna chuva.
de vinte anos. Que tern olhos em formato de orogbo.
Xang6, todos veneramos teu born humor. Que tern bochechas redondas como obi.
Xang6, o famoso na cidade, senhor de Esse orixa e dono do elubo (farinha de amala).
dezesseis esposas, 105
O forte que e dono dos quiabos.
todas e las orixas. O forte que e dono da sopa gb~glrl.
Saudarei todas as esposas de meu pai. 80 Xang6 das terras de Oy6.
Xang6, marido de Oya. Que come carneiro ao acordar.
Eepa Oya! A Charmosa, a Grande, a Tempestade que Que come galo com cabeca e tudo.
corta as copas das arvores, 110
Oya, que se veste de fogo. Temos gb~glrl,
Xang6, rnarido de Oxum. temos ila ( quiabo
Kare o Oxum! Ijesa filhos de Obokun. ).
85 Xang6, dono da roupa vermelha,
A que cava e cava a areia para enterrar dinheiro. eu posso te cultuar.
Que enfeita seu filho com bronze. E a ti que cultuarei ate o fim da minha vida. 115
Eu saudarei Oba tarnbern. Alado, o dono da casa da fortuna.
Oba, a mulher ciumenta, esposa de Xang6, Aquele que solta fogo pela boca,
que enciumada fez varias incisoes ornamentais na salva-me!
pele. 90 Meu Senhor,
Saudo as dezesseis orixas ouca as meus problemas. 120
Xang6, que e duro e forte ate no olhar.
casadas com Xang6. Alado que nao se enforcou e que tern poder sobre o
Xango, o feroz que tern olhos bonitos. ' ori das pessoas importantes. '

102

I
I

Ogiri Ekun, Lcopurdo Feroz, que reune as pessoas Baba mi, alapa dapi, QkQ ()ya.
e as castiga coletivamente. £11i ngba eyin kule wole odii/¢,
Alado, aquele que briga sem ser censurado, $dng6 a 16 fisi ogim ran, 10
nao brigue comigo. 125 Alajin 0)•9.
Nao tenho dinheiro em casa para fazer os ebos, $l111g6 ko se Ji sire.
O farnoso na cidade, Rei que nao se enforcou. Baale ori Oya
Aquele que castiga e os parentes da vftima Kabiyes! of
agradecem, para evitar o retorno S1111g6 gbakan lado, 15
de sua furia, l;l¢yi11Ju eg<:,
Obakoso, que come carneiro e tartaruga. Baba 16 Nrdn luti nui j6 bdta.
O dono do ose milagroso. 130 Ara ba ilef, i/¢ la W(l/(1.
O meu benfeitor. Ekun oke.
Ogiri Ekun, Leopardo Feroz. Edun kan $0$0 ['6fi pa enia mefa. 20
Ele possui olhos penetrantes como adagas e Simg6 onto orisa ti nj<: Oranmiyan.
brilhantes como o fogo. 0/6gu11 ti nfi ologinni dudu se af¢¢rf.
Fogo nos olhos. Oba alase lenu.
Fogo na boca, 135 A /CJ, kf gbogbo ilu mi jiji.
A forca da chuva que briga com os inimigos. Sang6,ot6ko 111,:fd bi ajanaku. 25
Que passa livrernente em Irente as casas dos inimigos. Oba ti 6 gb6ju,
Aquele que e forte o bastante para dar vida as Ko le k'6ko l'oju.
pessoas, meu pai, me multiplique Sd11g6 olu, ot6se ara.
por duzentos e por quatrocentos. Oba wa, arin 1'6jo rin l'erun.
S1111g6 a gbe eni, ma yo i:sef.
Oriki $a11g6 (8) N je f'oju buta WO <:- 30
Sang6 buru, <: nui['QWQ pa ida r¢. ·~
$ilng6 o/6ko 111¢fc1 bi ajanaku.
Onigbe a nsure [Lill. Sa11g6 a Ji gbogbo ara gbona bi irin fl
Obak(JSO, bangiulu sdki. agbi:de. ('I
$ang6 pQ lokunrin. A gbo f 'an gangan erin ma saa.
Sang6 16 nbo ti baalt: sare IQ ra agho. 5 Ok" iya onibeji. 35
Sa11g6 a pa 11i ldya hf ara: A Ji eni Jeniefne /Ila mu, 16 le kQIU Silng6. ~
Obakoso a Ja bi ekun. A refrin Illa la cnu. f!
Olia Cl 1/lU (JI/IQ 1/ILJ ~
iya. A wuwo ma see
. .fl

,.
gbe.
T
Ekun ara Oy9.
Oba ni jigan-i:kun. . , ,
Apa iigbo Ji eN re we. Bf olukoso ba s¢r¢, jinjinni a mu gbogbo tyoye,
A ie igba or6gb6 lo6j¢. 4 Sang6 ma Ji jinjinni re mu mi o.
6 fa k6r6 W() inu ekannan iya Ji11ji1111i ara. 75
p/9kii, Nitori wipe 6 ro oka kb fun
ie. Okunrin kitakita, Okunrin kitikiti.
O wa ni !6gun odun, () tun ro oka mo. Orisa wc'irawere bi atfgun.
45 Sang6, olukoso ogiri ekun, alagbara.
Ont 'gba wa bere sf gb« igba;
Aldwo wa here sf gbe awo, Sang6 1¢g¢de eti odo, ti a bef ti 6 tun y9. 79
T'?n;~d~, t 'iig~ii, at'. ijoy« gbogbo won, wii nbe Siing6. Orfki (Evocacao) de Xango (8)
Kabiyes; c ma g Sa11g6,
Lakiyode, ni bun ki ngbibe.
50 Xango, com penis do tamanho do penis do elefante.
A1ad6, a mu epo bf eni mu omi.
,"! mu eN bf eni mu oti. Senhor da mata sagrada, do qua! todos fogem.
A re QIU/I ma f'r:se rin. Qbakoso, rei poderoso.
Of'ara !'ale. Homem que vale por mil.
Kini Oba nlale Jun? Xango esta chegando e o dono da casa corre para
Ara ode orun ni Oba nmu.
55 comprar carneiro. 5
Baba nla; a k{> ma gbe ebo eke ru, Xang6, que nos assusta como o trovao.
Spng6 a f'ori ako gba ori Obakoso que luta como um leopardo.
abo, O damu Q!Qr() danui Meu pai, que castiga e recebe agradecimentos por
ol6w6 isso, marido de Oya.
Sang6, ina mo eni ii nj6. ' Ele que entra na casa do traidor pelos fundos.
60 Xango, o grande homem atraves do qua! se pode
Gbogbo ilu ndite Sang6.
Oja pa werepe di eni a declarar guerra.
10
nkolu. A ti eni dite, ati eni a Alafin de Oy6.
dite. Nao se pode fazer pouco caso de Xang6,
Ko sf eni If orisa y[ ko le pa. o marido de Qya.
O tinu iyara M gbogbo ilu ja. Kabfyesf-o!
65
6 ti baluwe mura Ogun. Xang6, que racha o pilao de um s6 golpe
0!6gun, arin ma ko emon !9na. com o raio.
A kokoluko ebora. Cujas olhos bonitos sao verdadeiras armadilhas. 15 j
A r'aja l'QWQ E!edumare. O pai que gosta de dancar ao toque do bata.
Indja ekun ti nderu bode. 70
Sang6, onilaba ti nmu ni jinjinni, a ko Esu ma ya. I'
I
106
107

:1
F
( I

O raio atingiu a terra e ela se abriu. Entao ele disse que nos pr6ximos vinte anos ela nao
O Leopardo que fica no alto fara mais oka, 45
matou seis pessoas com um unico raio. 20 Aqueles que tern cabeca, que a carreguem (mostrem
O filho do orixa chamado Oranrruyan conhecimentos de cura).
O m~go que faz magia llfeCrf com um gato preto. Aqueles que tern pratos, que os carreguem (mostrem
O rei que tern axe nas palavras. conhecimentos de cura).
Que ao falar deixa toda a cidade tremendo. As criancas, os adultos e os conselheiros pedem
Xango, c?m penis do tamanho do penis do elefante. 25 perdao a Xang6 (pelo que aconteceu a
Uma vagina fraca mulher que cozinhou oka).
nao pode suporta-lo, Kabiyesf! Nao provoquem Xang6.
Xango, a_ divindade que possui o ose milagroso. Lakiyode, ele nao aceita desculpas. 50
Nosso re, que anda na chuva e na seca. Alado que bebe azeite de deride como se fosse agua.
Xango.que apoia uma pessoa sem nunca recuar. 30 Que bebe sangue como se fosse uma bebida qualquer.
Jamais olharei para voce com descaso. Ele vai ao mundo invisivel sem precisar andar.
Xang6 e feroz, nao passern a mflo em sua espada para Ele usou raios para abri r a terra.
' (
nao irrita-lo. Para que o rei abriu a terra? . 55
Xang6, com o corpo em brasa como o ferro quente na Ele esta se preparando para uma v.agern
forja. ao mundo invisivel.
Ele ouve o elefante barrir com sua tromba, sem se O grande pai que faz com que o eb6 do mentiroso
ass us tar com isso. nao tenha efeito.
O orixa daqueles que tern gerneos. 35 Ele faz com que o homem se desentenda
S6 quern quiser tremer de medo, pode desejar um com a mulher.
conflito com Xango. Ele atrapalha o pobre e o rico. .
Ele que sorri sem abrir a boca. Xango, o scu fogo sabe a quern quc,n;ar. 60
Ele que pune o filho e a rnae juntas. Toda a cidade se voltou contra Xango.
e
Ele que pesado e nao pode ser carregado. A urtiga se molhou com a chuva, perdeu seu irritante
Ele, Leopardo cidadao de Oy6. 40 ardor e foi possivel toca-la.
Que mata o carneiro para banhar-se com seu sangue. Tanto os falsos quanto os verdadeiros,
Que come duzentos orogbo por dia. nao ha quern esse orixa nao possa matar. .
Ele abriu completamente o dedo da mulher que Ele, de dentro do quarto, brigou com toda a cidade. 65
cozinha oka Ele, dentro de seu banheiro, aprontou-se
por que esta fez Qka sem oferecer a ele. para a guerra.

108 109

,..!
L
O mago que anda sem encontrar nenhum fen6meno Cantlga de Xang6 (1)
estranho pela frente.
O Veneravel poderoso
que compra briga com Eledunmare. Xang6 Elegun, a nossa divindade.
O leopardo de olhar fixo que assusta os cacadores. 70 Xango !;,!~gun, a nossa_
O dono do laba que nos assusta; que encontra Exu na divin~ade. Eles dizem que nao
estrada e nao cede passagem a ele. existe orixa,
O rei que e temido como um leopardo. Xang6, a nossa divindade.
5
Ouando Xang6 falava todos os conselheiros Vossa Majestade, OluKoso.
estremeciam. Nosso protetor. . 7
Xango, nao me gele com seu olhar aterrador. O couro do seu tambor batl'i e macro.
Aquele que esta habituado ao raio. 75
Um homem preocupado, um homem despreocupado. Orin Sang6 (2)
Orixa agil como o vento.
Xang6, divindade forte, feroz e grandiosa. Mogba: Sang6 bf o ba da lfa
Xang6, a bananeira a rnargem do rio, que cortarnos, l'orun,
mas logo renasce. 79 Sang6 da tiwa naa o.
Ad6sll: Gba wa o
Orin Simg6 (I) $ang6.
Simg6 r:lcgun oko gbogbo wa o.
Mogba: Sebi oleo iyawo s
I'alabaro,
Sang6 r:tcgun oko wa a. Ad6sll: Sang6
Olukosol'alaboro tiwa o.
orisa wa. .
Won ni kb s'orisa. Mogba: Ao Bi flSang6 ni oun
ori balef, fun p.yoo gbe
Sang6 11i r:icg1111 oko gbogbo wa. ru, Ad6sll: KoAt6 ni sai gbe ni.
Kabiyes! olukosol Mogba atiJrunmQ/t
Ad6sll: Scrcjobi
bajaye, tin WQ CWU baba wa.
5 Ire $ang6 ba mi b¢.
Ol6re wa! ododo.
Orisa wa 000000!
Bala fibi saasa jOju. 7 O ran omo /6gun ba omo 10
lo,
$ang6 ba mi dile iya mi.
Sang6 ma fl mi na iya mi.

15

110 111
· ·r
r
.(

Cantiga de Xango (2) Orin Sang6 (3)

M9gba: Xang6, onde estiveres, se consultares o jogo MQgba: Sang6 de of


de !fa, consulta para n6s tarnbem, Oko ()ya o.
Ad6$il: Salva-nos Xang6. Ad6su: Agbena gengen lenu:
Mogba: 0 marido e o conselheiro da esposa. Sang6 re 6! s
Ad6su: Xang6 e nosso conselheiro. Mogba: Olukoso o!
M9gba: Se Xang6 disser que vai nos apoiar, 5 Sang6 re6
jamais deixara de faze-lo. Orisa re 6 , ,., , ,
M9gba e Ad6su: Serejcb], o nosso pai. Ad6su: Olukoso a fori ag,bag?a,mej' ~an ra won,
A sorte de Xango veio comigo. Aforo Ogun odun ,akawe WQ. 10
Olu Koso, meu orixa! Olukoso n o N ff ¢
Saudaremos voce.
10
sere. Mogba: SFJre mb~ (¢w? mi.
Xango, o suficiente para se viver com Ad6su: Sang6 elertn ajobo.
ele na vida. A k6w6 rari.
A divindade que se veste de vermelho. A k6w6 rare. 15
6 nosso orixa 6 6 6. A raa jii. ,
Ele que manda seu filho para a guerra A riui ja [QWQ Eledunmare,
e o acompanha.
Xang6 siga-rne ate a casa da Cantiga de Xang6 (3)

I
minha rnae.
15 Mogba: Xang6 chegou.
Xang6, nao me tire da minha miie
(atravcs da morte). Mariela de Oya.
Ad6su: Que carrega fogo.~a boca.
Aqui esta Xango.
5
MQgba: OluKoso! •1
Aqui esta Xan~~-
Aqui esta o onxa! d
, . e faz duas pessoas se desenten e~em.
Ad6su: Orixa qu
Vinte anos depois . d eu ma briga ele contmua

ofendido. · voce
OluKoso, jamais menosprezare1 , 10

112 113

.I
Mogba: 0 sere esta em minha rnao. Bi gbtgiri bti se igba odun;
Ad6su: Xango, teu sorriso e cultuado por todos. I; ma se gbe sonu.
Ele usa dinheiro para comprar ori. Gbogbo re ounjc Sang6 ni won nse. 25
Ele usa dinheiro para comprar coisas boas. Ad6su: Olukoso ii tu w¢n kti nibi won gbe ndanti iro,
Ele usa dinheiro para comprar Sang6 re
vendavais. 15 6! Orisa re
Ele arruma briga com Eledunmare. 61
Olukoso 6,
Orin Simg6 (4) Simg6 re 6. 30
Orisa re 6.
Mogba: Simg6 re
Ldkiyode o Cantiga de Xango (4)
Simg6 re
Ad6su: Orisa re 6. Mogbl'I: Xang6 esta aqui.
Mogba: Obakoso! 5 Lakiyode!
Ql¢moy¢y¢ Xang6 esta aqui.
Inti loju, ina lenu. Ad6su: Aqui esta o orixa,
Gbengbef arira rija, o YQ $tStit Mogba: Obakoso! 5
ArtiQy¢. Ele tern muitos devotos.
Kabiyesi mo gb¢r¢¢ T(?. 10 Olhos vermelhos como brasa e fogo na boca.
Ibi a Joke sf ni a6 boke. Artra viu briga e ficou excessivamente feliz.
Okunrin ytinrtin ytinrdn bf eji Cidadiio de Qyo!
alef, Okunrin kitakita bf eji Vossa Majestade! Ouvi teus recados! 10
iytil~ta. A montanha e imutavel e e sempre vista
Ad6su: Sang6 ma pa mi onde foi deixada.
Obakoso ar6w6 r'aja oogun. 15 Deslumbrante como a chuva <la noite.
Or6gb6 ni <: mu wti. Homem que se agita como a chuva do dia.
Siing6 wa kif ie ida obi. Ad6su: Xango, nao me mate. .
Sang6 olukoso ard wa, Obakoso tern dinheiro pra comprar material
Mogba: Bf iyan ba sogun odan; e fazer magia. 15
$ ma se s¢ sf igb6. 20 Tragam or6gb6,
Bf oka ba se ogbon osu; Xang6 nao come obl.
E ma se gbe so danu. Xango, senhor do raio.

114 115
MQgbll: Se iyan tiver vinte anos
nao joguem no mato. ' Q1ap¢.
20
Se oka tiver trinta meses Ota nbe.
nao joguem fora. ' F'abo re, bo WCI.
Se gb~glrl tiver duzentos anos Laiilu obakosol 19
nao joguem fora. '
Todas estas sao comidas de Xang6. Cantiga de Xang6 (5)
25
Ad6~u: Olukoso.que separa as pessoas que estao
fazendo intrigas. Oh, famoso na cidade.
Aqui esta Xang6 Nosso pai que racha paredes.
Aqui esta o orixa, Olukoso, que abre paredes.
OluKoso. O justiceiro que age contra os falsos.
O justiceiro que age contra os ladroes. 5
Aqui esta Xang6. 30 A divindade que esfrega a boca do falso no chao.
Aqui esta o orixa, Esfregue a boca deles no chiio!
A divindade que esfrega a boca do ladrao no chao.
Orin Simg6 (5)
Esfregue a boca deles no chaol
Laiilu a of Meu pai. 10
Baba wa ti 11 s'angiril Esfregue a boca deles no chiio!
(!lukoso ti 11 l'agiri! Dos nossos inimigos,
o f¢k¢ fun eke, Esfregue a boca deles no chiio!
Proteja-nos.
6 $'¢k¢fun ole, 5 Oh famoso na cidade, proteja-nos com tua forca, 15
Ol6lo ti nfenu eke Ioli,
F'enu won lo/¢. Ha muitos inimigos.
OI6lo ti nfenu ole lo/¢,
Ha inimigos.
F'enu won l'ol¢. Cubra-nos com tua protecao!
Baba mi! Llalu, Oba Koso. 19
10
F'enu won lo/¢,
I ' Aw6n ¢ta wa.
F'enu won lo/¢.
F'abo re bo WCI.
Laa/U, fabo rt; bo WCI. 15
( '
I '

117
116

' '
L..)
Orin Simg6 (6) T Sabera que
A festa correu bern, ah ah!
Mqgba: Simg6 re 6! Coro: Quern entrou na casa dos cultuadores de
Ldkiyode 61 Xango
Simg6 re o! sabera que a festa correu bern.
Orisa re 6. Quern chegou a casa do nosso orixa . 15
Egbe: Sang6 de o 5 vera que os sacrificios nos forarn favoraveis,
Ldkiyodede o
Sango d« o Orin Sang6 (7)
Ooosa de o.
Mogba: A mope MQgba:Sang6 of
Qdun, yabo o, e e el Kato re of
A mope 10
Baba mi ma gba b¢ o.
, Odun, Yabo o, a a a, A lad6 mi, ma W() b¢ o.
Egbe: Eni ba wole onisango o Ad6~u: Kato re of 5
A mope odun yabo sef Baba mi, ma gba be.
Eni ba d'ele oosa wa 15 Baba mi, ma gba be mo wi.
A r[ wipe odun yabo jun wa. Baba mi, ma gba b¢ o.
Baba mi, ma gba be 1116 tun wi.
Cantiga de Xango (6) Kato re of 10
0/ukOSO, ma W() be O.
Mogba: Vejarn Xango! 0/ukOSO mi, ma WQ be 1110 wi.
Lakiyode o Olukoso mi, ma WQ b¢ O.
Vejarn Xangol Olukoso mi, ma W() be 1110 tun wf.
Aqui esta o orixa! MQgba: Kato re o, Baba mi ma gba b¢ o. 15
Coro: Xango chegou. 5 Kato re o, Baba mi ma W() b¢ o.
Lakiyode chegou.
Xango chegou. Cantiga de Xango (7)
O orixa chegou.
Mqgba: Sabera que Mqgba: Xango o!
a festa correu bern, eh eh! 10 Olha o buraco!
Meu pai, nao va por ail
Meu Alado, nao entre af!
(
.
118
119
Coro: Ai tern um buraco, 5 Tabi, ~ o ni se.
meu pai, evite ir por af! Enyin omo Irunmale o.
Meu pai, eu digo novamente, evite ir por af. Ad6~u: A 6 se 20
Meu pai, nao va por af. Awa QmQ Irunmale o.
Meu pai, eu repito, nao vapor af.
Ai tern um buraco, 10 Cantiga de Xang6 (8)
Olukoso, nao entre af.
Meu Olukoso, nao entre ai, eu disse, Mogba: Atobajaye, aquele que e forte o bastante para
meu OluKoso, nao vapor af. nos dar vida,
Meu Olukoso, eu repito, nao va! Alado, onde esta?
MQgba: Ai, tern um buraco, meu pai o evite. 15 Ad6$u: Ele esta em casa, o orixa,
Ai tern um buraco, nao entre af, meu pai. Mogba: Atobajaye, Xang6 onde esta?
Ad6$u: Esta aqui. 5
Orin $ang6 (8) e
Mogba: Aquele que forte o bastante para me dar
vida, onde esta?
MQgba: Atobajaye Ad6su: Esta aqui.
Alddo nko? Esta aqui mesmo.
Ad6su: 6 WCI nle,
oosa! Esta aqui mesmo.
MQgba: A-t6-ba-jaye, !jiing6 nko? Mogba: Chegou a hora da nossa festa. 10
Ad6su: 6 wii nbi. 5 Voces, filhos do orixa,
Mogba: A tobdjayemi nko o?
venham fazer a festa.
Ad(jsu: 6 wii nbi.
Ad6$u: Eh eh! chegou a nossa festa.
6 WCI nbi o.
6 WCI nbi o. Eh eh! viemos comemorar.
MQgba: Odun wa de o, 10 Mogba: a nossa festa chegou,
Enyin QmQ OOSCI 15 voces, filhos de Irunrnale,
voces vao fazer a festa
!;: waseo. ou nao?
Ad6su:Ee e,Qdun wade o. Voces, filhos de Irunrnale.
E ee, ii wa se o. Ad6$u: N6s vamos fazer, 20
MQgba: Odun wade 15 n6s, os filhos de lrunmal~.
o,
Enyin omo lrunmale,
£6,e.

120 121

L
(
: I
(
I
I
l I
Drill $img6 (9) Cantiga de Xang6 (9) I

,·I
(
B'olukoso duro, Se OluKoso entrar em pe de guerra,
Qm9 tani H duro? quern o desafiara? ( I
K'Oya yoda; E se Qya brandir a espada, (' I
Om" tani 6 duro? quern a desafiara?
K'Oya fa 'ji o, 5 Qya, conduzindo o vento, 5 (
Ki Sang6 f oj6 le. Xang6, atraindo a chuva,
Aw9n ¢ta a nf duro, (
espantarao os inimigos.
Ki Sang6 f ara Se Xang6 conduzir o raio
o. K'Qyafana,
Ira tani t6 duro? e Qya o fogo,
Awon wo ni o duro o? 10 qua! mae, mesmo em defesa dos filhos, os (
desafiara? · 10 I
Awon tani to duro?
Omo tani t6 duro Quern perrnanecera?
Quern podera permanecer?
se. Bi Sa11g6 binu o,
Quern podera esperar?
K'Oya maa p 'ogede,
A WQ/1 WO ni y6o duro? 15 Quando Xang6 se irritar
Se Qya evocar encantamentos, 15
A WQ/1 ¢ta o t6 duro.
Bf $ang6 ba S'1 ara sf/¢ w(:)n, quern perrnanecera?
Awon ¢ta a ni duro se. Os inimigos sao incapazes de ficar
W(:)n o ni duro quando Xango lanca um raio em suas casas.
o. W911 o lee 20 Os inimigos nao ficarao de rnodo algum.
duro. Oh, eles niio vao ficar. 20
Ere ni won 6 maa Sa. Eles nao podern ficar.
Olukoso of Eles correrao desesperadamente.
Baba wa lorisa. OluKoso-o!
Oba wa l6osa, a tun 25 Nosso pai e orixa!
wi. A/ado of Nosso rei e orixa! n6s repetimos. 25
Baba wa loosa. Alado-o! I
Nosso pai e orixal (
t 1 I
( •I

( I
p
I

122 123

L
Orixii!
Orin Simg6 (10) Vestimos nosso orixa de vermelho.
Cobrimos nosso orixa de vermelho, Alado! 10
Alado? Alado, meu pail
Agbada gb¢gin~ Xango tern danca nos pes do iniciado.
Nbe n'Ile o. Ela esta nos pes do iniciado.
Amata nla; nla; nbe n 'ile o. Ela esta Iii.
Sang6 ooooo! 5 Usaremos os elementos apropriados ao sacriffcio e
.Away6ofi bo 'ninmole, ofereceremos a ti. 15
Irunmole, irunm9/¢ of Usaremos os orfkl para te saudar e louvar.
Jrunm9/¢. Xango que e louvado quando danca ao som do bi\ta.
A ti m 'ci,59 ododo boosa wa, Que tern forca para tomar dezesseis orixas femininos
A m 'ci,5p ododo boosa: 10 por esposas.
A/ado Baba mi.I Alado, que ao ouvir os toques do tambor bata, recebe
Sang6 ij6 nbe !'is¢ QmQ seus sacriffcios. 19
awo. (J nbe !'is¢ Ql1lQ awo o.
6 nbe. Orin $ang6 ( 11)
B'ibQ l'ama bo p, o. 15
Kikini a maa ki Q. Agbdra nbe l'ara i:l¢gun Sang6.
Sang6, a j6 biua gbayi. Ij6 wa !'is¢ etegim Sang6.
At6o f oo,a m¢rindil6gun ,f'aya. a
Bat nbe pelu ot6osa yii.
A/ado, a gb9 bat a gba 'sd. Maa j6 s 'ile on'sa,
19
Maa j6 s'ode o. 5
Maa b{) Simg6.
Cantiga de Xang6 (10) Olukoso a/ado nbe n 'fie wa o.
Alado! T'oun t 'Oya ni w911 io nbe n 'fie wa o.
N6s temos uma gamela repleta de gbeglr). J. T'oun t 'Osun ni wpn io nbe n 'fie wa o.
Esta em casa. T'oun t'OM ni wpn io nbe n 'fie wa o. 10
Temos em casa, grandes porcoes de amala. Kabiyesi!
Xango 6 6 6! 5
Vamos usar tudo isso para fazer oferenda ao orixa.
Oh orixal Oh orixa!

124 125

L_
Cantiga de Xango ( 11) Kabfyesi, Oba nlat
Iba, iba of
Ha grande forca no corpo do elegun de Xango. Ki iba wa se o.
Ha danca no pe do elegun de Xango, Iba, iba wa ago. 20
Bl'lta esta jun to desse orixa. A gs'6w6 of
Eu dance para dentro da casa do orixa, A ,es'¢mo of
Eu dance para fora da casa. 5 Iba, iba way6o m'ase wa o
Eu cultuarei Xango. L¢/a baba mi ,ang6t¢/a
Olukoso Alado esta em nossa casa. 25
Ele e Oya estao em nossa casa. Iba, iba way6o m'ase wa o.
Ele e Oxum, estao em nossa casa. Cantiga de Xango (12)
Ele e Oba estao em nossa casa. 10
Vossa Majestade! Aqui esta o bata,
Aqui esta o rnisterio de Xango.
Orin $img6 ( Aqui esia a festa.
/2) Bata re o Ha misterio, chegou a festa.
Ara Siing6 re o
Nas maos de Xango, marido de Qya. 5
Are re o Aqui esta o misterio,
Nosso pai, OluKoso,
Ara mbe o, are de o.
tu sabes o que conversou com Oya.
L'¢w¢ Siing6 QkQ Qya. 5 Chegamos com nossa festa.
Ara re o. Se voces nao ouvirem o bata, 10
Baba wa olukoso. nao poderao dancar.
fWQ /o 1110/"Q to b 'Qya SQ. Se voces nao saudarem Obakoso,
A gbere wa de, nao poderao cantar.
Bf i:. o ba gb¢ bat a 10 Chegamos com nossa festa.
E o gbodo jo. Viemos trazer saudacoes ii Xango. 15
Bf e o ba jubii oba koso Saudacoesl
E o gb9d¢ korin o. Vossa Majestade, o grande rei!
A ti de p~/u ere wa o, N6s te saudamos! N6s te saudamos novamente! ( I

A wa jubii Sango 15 Que nossas saudacoes sejam aceitas! t


Iba of Saudacoesl Nossas saudacoes serao aceitas!
2 ( I

126 127
Nossas saudacoes serao confirmadas, trazendo-nos
prosperidade. Cantiga de Xang6 ( 13)
Nossas saudacoes serao confirmadas trazendo-nos
fertilidade. Mogba: A festa dos cultuadores de Xang6 e bcla.
Saudacoesl Nossa saudacao trara axe. A festa dos cultuadores de Xang6 toma
Com a graca de meu pai Sangotola, conta do amhiente.
nossas saudacoes trarao axe. 25 Ad6~u: Xang6 e dono do espaco.
Mogba: Xango, que atrai chuvas e raios.
Orin Si111g6 ( 13) Oba Koso! 5
Ad6~u: Pai, meu benfeitor.
Mogba: Are Onisango ma dim O Eu te saudo.I
Are Onfyilng6 logbode kan o Rei de QyQ!
Ad6~u: Si111g6 16 lode o. Acordaste bem?
Mogba: Silng6 a f ojo f ara; Mogba: Voces vao repetir o refrao? 10
Oba koso! 5 Ou nao?
Ad6~u: Babu, oloore mi! Voces, iniciados no cu Ito a Xang6.
Mo juba re o. Ad6~u: Yamos repetir o refrao, nos, os iniciados.
Alajin Oy(5, Mogba: Orixa, venha!
O jiire bi o. Ja temos a tartaruga em casa, 15
Mogba: ,f: o gberin. 10 Ja temos o carnciro em casa.
Tab! r: o ni gberin. la temos orogbo em casa.
Enyin adosu Sang6. Ja ternos deride em casa.
Ad6~u: A 6 gberin, awa adosu Sang6. Ad6su: Usarernos tudo isso em sacriffcio ao nosso
Mogba: Irunmalc ma boo. orixa.
A ti 11'11¢ran awun n'ile. 15 Mogba: Xango vurnos fuzer oferendas a ti. 20
A ti n'agbi: n'ile. Varnos fazer oferendas a ti, varnos fazer
A tin '6r6gh6 n '{[e. oferendas!
A ti n 'epo 11 'ae.
Ad6~u: Ooosa wa laa 6 Ji bo.
Mogba: Sang6 aa bo <i o, 20
A a bo ¢ o, a a bo Q.

128

L
--, ----

Orin $img6 (/4) Mcgba: E ele quern nos levara ate onde esta o
dinheiro.
MQgba: Orisa ti a ni, Alado, leve-nos ate a riqueza. 10
Ni ngbe ni Ad6su: 0 orixa que ternos
o. Orisa ti a e quern nos apoia. 11
ni Ni ngba MQgba: E o pr6prio Abdo
ni. quern vai nos conduzir ii sorte de ter e criar I
Ad6su: Oun naa ni nghe ni o.
Sang6 yi ni 6 ghe wa.
5 filhos.
O orixa que n6s ternos nos apoia. 15
I
Oun ni y6o gbe wa o. E ele quern vai nos apoiar. ( :1
Sang6 9k9 Oya ni o gb« wa. E o orixa que n6s ternos quern nos apoia I
Mogba: Sebi oun ruu: ni 6 ghe wa s'6wo o. realmente.
A/ado gbi: 1111 s'r)la o. 10
Ad6su: Orisa ti a ni Orin $ang6 (15)
Ni ngbe ni. ( '
Mogba: Sebi a/ado naa ni, Mogba: $ang6 o
Yoo gb« wa s'ire 01119. Awa 011i,a11g6 mo de o, (
Orisa ti a ni, ni ngbc 11£. 15 Sang6 reo o.
Oun naa ni y6o gb« wa o. f; wa O of
Orisa ti a ni, ni ngbe ni se. Ad6su: E WO olukoso. 5
. Simg6 1'6g.',ode o.
Cantiga de Xang6 (14) E wa o,
/;, wa WOl'Q/1 re.
l\'19gba: 0 orixa que ternos MQgbil: Awa omo olukoso
e quern nos apoia. M¢ lo de o.
O orixa que ternos 10
e quern nos salva, Ad6su: Awa, awa 16 gbode o.
Ad6su: E ele rnesmo quern nos salva. Awa, ma 16 de o.
E Xang6 quem vai nos salvar. Omo araye,
Ele vai nos apoiar. /;:ya wao,
Xang6, marido de Oya, e quern vai nos K'rwa worat1 wa o. 15
apoiar. oosa yr ma de, 1ou11
Ago.

DO 131
M9gba: oosa, a lase de o. Ad6su: N6s dominamos o
Olukoso de o. espaco, N6s aqui
Ooos« ala,c de o. 20 chegamos.
Povo da terra,
Baba W{~ olukoso ma /6 de o. venha para ca,
Ad6~u: Sang<5, de sf o. para que possarn nos ver. 15
Baba wa, ala,c l'()WQ. Esse orixa chegou com
M9gba: Awa [6 l'</SC 'run1119[¢ o, axe, axe!
Sang6 awa omo irunmole to t'ase o. 25 MQgba: 0 orixa que possui axe chegou.
Ad6~u: Seb! onisango, OluKoso chegou.
L6 n 'asc Sa11g6 1'6w¢, O orixa que possui axe chegou. 20
M9gbil: Seb! oloy«; Nosso pai, Olukoso, e quem chegou.
L6 n 'ase Oya l'QW(), Ad6su: Xang6 chegou.
Ad6~u: seu
M9gba: Awe~olosun,
awa /6 n'ase o. 30 Nosso pai, que possui axe nas maos.
Mogba: N6s possuimos o axe da divindade.
L6 n 'asc Osun /'¢w6, Xang6, nos, os filhos de Irunrnale e que
Ad6su: Awa, awa [6 n'ase o. possuimos o axe. 25
Mogba: Sebi, eni nbo odosa Oba, Ad6su: Sao os cultuadores de Xang6
L6 n'asr: QM l'qw(5, 35 os que possuem o axe de Xang6 nas maos,
Ad6su: Awa, awa [6 11 'asr: o. M9gba: cultuadores de Qya
Cantiga de Xango (15) os que possuem o axe de Qya nas rnaos.
Ad6su: N6s possuimos o axe. 30
Mogba: Xang6 6! Mogba: Sao os cultuadores de Oxum
N6s, os cultuadorcs de Xango, chegamos. os que possuem o axe de Oxum nas rnaos.
Aqui esia Xango, Ad6su: N6s possuimos o axe.
Venham ve-lo! M9gba: Sao os cultuadores de Oba
Ad6~u: Vejam Olukosol 5 os que possuem o axe de Oba nas maos, 35
Xang6 domina o espaco. Ad6su: N6s possuimos o axe.
Venham ve-lo!
Venham ve-lo agir.
M9gba: N6s, filhos de Olukoso,
n6s e que chegamos. 10

133

-----'-
(
(
(
Capuuloll~~~~~~~~~~~~~
OYA (IANSA) NA AFRICA

I. Oya (Iansii}, orixa dos Ventas e


Tempestades
Milos
Alguns mitos apresentam Qya como originaria de
Ira. Outros, como nascida na ilha fluvial de Jebba, em
terra nupe, tarnbern local de origem de Torosi, a
mae de Xangi\.

Ha relatos miticos que enfatizam a descricao da


vida afetiva de Qya com seus maridos Ogum e Xango.
Outros, suas relacoes com Xango. Outros ainda,
colocam a enfase na identificacao de Qya com
CHIFRE DI:. feni\menos naturals - os fortes ventos, as tempestades
'BUFALO ou o importante rio Niger, que corta grande extensao
da Nigeria. Em alguns mitos encontramos varies desses
elementos reunidos. As versoes que apreseritarnos a
seguir tern por fonte dados obtidos em pesquisa
realizada na Nigeria e na obra de Judith Gleason, Qya,
in Praise of Goddess.

c;>YA-IANSA 135

(t
, I

<-
Certo dia, veetiu roupas de cacador, cobriu-se de
arnuletos e foi para a floresta. Encontrou Oya fugindo
Oyn, Ogum e Xango e golpearam-se mutuamente com as espadas, Ogum foi
partido em sere e Oya em nove panes.
Segundo os relates mfticos, o primeiro rnarido de
Oya foi Ogum. Ele forjara duas espadas - uma para si
proprio e outra para ela. Com essas armas eles partiam
os inimigos em sete partes e as inimigas em nove. Qya e Xango: o vento ea tcmpcstade
Ogum possufa urna Forja. Um dia, la chegou um
cliente muito especial: Outro mito descreve Qya como tendo tido series
problernas para arranjar casamento. Esta dificuldade
"Um homem de nome Xango, preocupava tanto a ela propria como a sua famflia,
que gosta de estar elegante, dada a releviincia atribufda pelos iorubas ao
que tranca os cabelos como urna mulher,
que fura sua orelha casamento e ii procriacao (ate casar e ter filhos, o
e esta sempre com brinco, individuo e consider ado incompleto).
que usa um colar de contas
e um bracelete de prata. Oya, que neste relato e descrita corno tendo
E que tern muita elegancia". nascido.ern Iwo, comec;ou a andar pelas cidades. Sua
famflia saiu a sua procura ate encontra-la em Ira.
Perguntaram-lhe porque vagueava e qua! o motivo de
Este homem era tiio atraente que Oya nao sua tristeza. Respondeu que sua dificuldade para
resistiu: flertava o tempo todo com ele, sendo arrurnar casamento a desnorteara. la caminhando em
rctribulda, Xango considcrava que o Criador dera a companhia dos familiares quando encontraram Xango
Oya um charrne especial: O.ra Oriri - "Oya tao linda e sua esposa Oxum. Xango gostou de la e pediu-a em
que nao se pode tirar us olhos de cima dela". casamento. Oya aceitou de imediato e (dizem alguns
Ogum estava cornpenetrado dernais em seu
trabalho. Xango fugiu com Oya. Quando Ogum deu-se
.. relatos) mudou-se para a casa dele no mesmo dia.
Atruves de diversas artirnanhas assumiu a lideranc;a
entre as esposas. Por isso, os iorubas costumarn dizer
conta disso, pediu a todos que saissern procurando por
sua esposa nos lugares onde ela gostava de andar. Mas que a ventania - Oya - vem antes da tempestade
ninguem a encontrou. (acompanhada por raios e trovcies) - Xang6. Assim
como os raios sao atribufdos a Xango, os tornados e as
Assim, Ogurn ficou so. ventanias que arrancam arvores e derrubarn casas, sao

137

L
atribufdos a Oya, sendo considerados expressoes de que o rei encurralado deveria dar urna peca de tecido
seu descontentamento. negro a uma virgem para que ela o rasgasse. Entre as
virgens o rei escolhcu sua filha.

Charnada pelos anciaos - o rei, os oraculos e os


Oya e Xango: nasce o rio Niger
generais - a jovem rasgou o tecido negro: 0 ya - "Ela
Oya, a fie! e arnada mulher de Xango, foi a (mica cortou",
entre suas esposas, que o acompanhou atraves do pats
Atirou as duas panes ao chao, diante dos olhos
nupe. Recebera a recornendacao de nao retornar a Ira,
esperuncosos <la rnultidao nupe. 0 pano transformou-
sua terra natal, enquanto perdurasse seu amor por
Xang6. Frente a ideia de viver em QyQ, distante de sua se em negras aguas que comecararn a fluir, passando a
ser o nucleo do reino, uma ilha protegida.
casa e de sua famflia entre pessoas estranhas, ficou
dividida. Sua grande coragem folhou e ela transgrediu
a recornendacao. Embora os nupe tenham sua capital em terra
firme, a ilha fluvial de Jebba permanece no rio Niger.
Estava em Ira havia algum tempo, sern poder Em Cuba, descendentcs de iorulxis refcrern-se ii Ilha
prosseguir rumo a Nupe nem poder retornar.a OyQ, de Qya corno "um local para se retornar", lugar onde as
quando recebeu a notfcia <la morte de Xango, Oya era almas dos mortos descansam. Interessante notar que os
dotada de poderes sobrenaturais e a tristeza que sentiu nupe, rnesrno os poucos anciaos que ainda habitarn a
ao saber <la morte tragica de seu arnado, sornada a ilha de Jebba, desconhecem tais eventos, nao chamam
tristeza que experimentava por haver transgredido a o rio de Oya, nem praticam o oriiculo de Ifa, Judith
recornendacao, fez com que ela se transforrnasse no
Odo Oya - rio Niger. Foi entao deificada.
Gleason, apresentadora deste relato, considera esta
historia corno tendo sido "projetada" pelos iorubas
I
Oya e seu pai: nasce o rio Niger ,,
sobre os nupe.
,
2. A iniciadio no culto a Oya (Iansa) na Africa
Um odu de Ifa relata da seguinte forma a origem
do rio Niger (Odo Oya): Em tempos de guerra, o rei A iniciacao no cul to a Oya e feita a noite. Na casa
dos nupe consultou o oraculo para saber como onde ela tera lugar, o ia6 chega ainda durante o dia
prevenir-se contra uma invasao, A orientacao de lfa foi para receber as primeiras explicacoes sobre o
significado ea rituulistica <la cerimonia.

l.18 139
Ent re as diversas divindades fernininas na Africa, mao, com a qua! vao afastando as energias negativas
Oya se destaca como um orixa com o qua! as mulheres ao longo do caminho. 0 iao os segue, carregando um
se identificam. 0 ritual que antecede a iniciacao pote chamado 9tun, que servira para apanhar agua.
lembra em muito a cerirnonia de casamento dos A
iorubas, Na noite da iniciacao, o iao e escondido por procissao e acornpanhada pelos tambores e cantigas e
um dos parentes, enquanto as mulheres que farao os sons alegres atracm a populacao local que sai de
parte da iniciacao saern a sua procura gritando: casa para acompanhar o ia6 ate o rio. Entretanto,
essas pessoas nao devern presenciar o ritual sagrado.
A mva 1JawO 011I0
Estarnos a procura do iaO. Tao logo tenha apanhado agua, o ia6 retorna a
Nibo lo wo? casa do orixa a fim de concluir o processo iniciat6rio.
Ondc csta clc? Quando o rio sagrado e rnuito distante, essa parte do
ritual e dispensada. Convern notar que todos os orixas
A n wa 1)1awO Q,i~·(} femininos tern rios a eles dedicados, onde se realizam
Estumos cl procura <lo ia{>. vririos rituais iniciaticos, hem como oferendas anuais.
Ni/wlvwa?
Ondc csta clc?
Ao retornarern a casa do orixa os cabelos do ia6
siio raspados e todos os sacriffcios necessaries sao
realizados, iniciando pelos sacriffcios dedicados a Exu.
Seguem-se entiio os sacrificios dedicados a Qya e o
Enquanto as mulhcres cantam esse refrao, os
tambores tocam e elas saern a procura do ia6. Quando
ritual e acompanhado por cantigas e evocacoes. No QjQ
o encontram, cobrcm sua cabeca com um veu de tecido
ikota - terceiro dia do processo, ocorre a cerimonia
branco e recomecarn a cantar:
conhecida por ita: atraves do jogo de lfa o babalorixa
A ti ri 1)-u,vr),)ri,ti procura saber o odu de nascimento que rege o ia6.
Achamos o iaO do orixa Findo o jogo, numerosos akara siio oferecidos ao orixa
e aos presentes. Neste dia, prossegue a festa. 0 iao e
/bi lo WO. pintado com ~fun e osun, danca e geralmente

t
Elc csta aqui. incorpora. E entao carregado para o interior da casa
do orixa e la no quarto sagrado, recebe ffQ, com o que
Ha casos em que o iao sai nesta noite para buscar o orixa se acalrna, enquanto do ludo de fora a festa
agua no rio consagrado a Oya (Odo Qya). Alguns prossegue por toda a noite. 0 ia6 permanece recluso
eg(rngiin conduzern a carninhada, levando uma vara na ate o itadogun, decirno setirno dia, ocasiao em que
ocorrerao rituals complementares.

140 l~l

L
No QjQ ije, setirno dia, devotos de Oya realizam 3. Outro procedimento de iniciaciio no cu/to a
numerosos sacriffcios e fazem oferendas, realizando ()ya
pedidos - dinheiro, saude, filhos, c6njuge - e ainda,
pagando promessas. Ap6s reunir os elementos necess:'.irios para a
iruciacao, o grupo dirige-se ao rio onde sera feito o
No itadogun, decimo setirno dia, ocorre a festa etutu. La, o ia6 recebera seu orixa e conhecera o
de encerramento que nao se restringe ao iao, mas segredo relacionado ao culto de Qya. A roupa usada
estende-se a todos, embora as atencoes se concentrem para ir au rio e conhecida por asQ is,; ( roupa de dor e
nele, que recebera o orixa, Segue-se uma procissao em sofrimento). No rio ele tirara essa roupa e nunca mais
que o ia6 estara incorporado, bem como boa parte dos a vestira, Na sua ida ao rio leva consign dois panos
dernais devotos de Oya. Passam pelas casas da cidade, brancos. Ao chegar la seus cabelos sao raspados e
colocados numa trouxa feita com um dos panos
orando e recebendo
comunidade.
oferendas dos membros da
brancos. Este pano e chamado asQ ala e sera atirado
ao rio no setirno dia da iniciacao.
Finalmente, todos retornarn a casa do orixa onde
O ia6 e banhado ea seguir sua cabeca recebe um
us babalorix:'.is e ialorixas realizarn uma louvacao. Sao
banho especial para retirar us maus fluidos. Outros
feitos votos de fertilidade e prosperidade ao ia6 e aos
demais participantes da cerim6nia. Cada um dos ctutu sao feitos na cabeca do ia6, reafirmando a
presentes sauda o orixa, faz seus pedidos e segue para presenca do orixa em seu ori. Ap6s este processo o ia6
a parte externa da casa, onde as dancas se estendem substitui o asQ is~ pelo segundo pano branco que foi
levado ao rio.
,.
ate o amanhecer.

Sao necessaries em media oito pessoas para Entao, retorna para a casa do orixa acornpanhado
efetuar a iniciacao de um ia6. Ha uma hierarquia pre- pelo toque de tambores e por um sequito de cgiing(rn.
estabelecida nesse grupo: o baba-Qya, a ly:'.i-Qya, os Enquanto prossegue a procissao seus acompanhantes
axogum, os tocadores de bat:'.i e us ia6s ja iniciados gritam Heepa Heyi! Heepa Heyi! Heri {)ya of Heri {)ya
anteriormente e que ajudarn na parte pratica do ritual. of
Todos sao indispensaveis para complementar a
evocacao do orixa que favorecera a incorporacao. Ao chegarern a casa do orixa realizam uma festa I
que dura a noite toda e na qua! os parentes do ia6
gastam muito dinheiro com comidas e bebidas. Alern
( I
'1
disso, colocam dinheiro em notas na testa · dos
'iI
(
( ~-
'~
1~2
143

(;


~
I
l
( )

tocadores de tambores e das pessoas que estao enquanto os acompanhantes tocam e cantam. Em
evocando os orixas, conforme e costume dos iorubas, muitas casas de culto esse ritual de safda para a feira e
dispensado.
O ia6 danca ao som dos tambores e as pessoas
iniciadas em Qya eventualmente incorporam. Algumas Assim, as pessoas que paruciparn da festa,
ficam rfgidas, im6veis, enquanto outras rodopiam por louvam a Deus pela boa acolhida dada pelo orixa ao
varies minutos nurna velocidade humanamente ia6 e entao, retornam a casa onde a iniciacao esta
( '
impossfvel, sern jamais tombar ou demonstrar cansaco. sendo feita. La, uma galinba e uma cabra estao prontas
para outro etutu.
No tcrcciro dia, ocorre o ita: as pcssoas que vao
ser iniciadas (uma ou mais), dirigern-se ao rio A noite o baba-Qya ou lya-Qya pega uma cabra e
acompanhadas pelo sequito dos tambores e dos a coloca junta ao iao. Com uma vara bate no chao,
cg(mg(m,enquanto o baba-Qya ou \ya.,Qya carrega os charnando o orixa, Esta vara sagrada -owa- tern o
objetos cerimoniais. A procissao e acornpanhada pelas poder de chamar a forca do orixa no iao, Ele chama
cantigas e ao chcgar ao rio, o ritual se completa. uma, duas, tres vezes. Na terceira vez, chama com mais
veernencia:
Ao voltar para casa, no quarto dia, o baba-Oya
permancce com o ia6, controlando seus atos e Oya Oriri o o o o !
cuidando para que cstc tome diariamente seus banhos
de agbo. Ap6s cada banho, sua cabeca e pintada com
waji (tinta azul). Esta ccrirnonia se repete ate o decirno E o orixa responde:
setirno dia (itadogun), ocasiao cm que o corpo do ia6 e
Hoooooo!
pintado inteiramentc com \!fun e osun e sua cabeca
desenhada com um risco que a divide em dois, Nesse
dia o ia6 veste o traje e leva urna espada na mao, O iao incorporado levanta e danca ao som dos
simbolizando Qya. E carrcgado nas costas de alguern tambores e, rodopiando, corre para junto daquele que
ate a feira, que na Nigeria e permanente, sempre ao segura a galinha. Arranca-a da mao dele, come a
som dos tambores. La chegando, e colocado no chao e cabeca da ave e chupa seu sangue ate que o baba-Qya
nele e feito o ctutu. Ao deixar a feira, sobre as costas ou lya-Qya arranque a galinha morta da mao do iao.
de alguern, estara novamente incorporado. Visitant Ela e entiio cozida e servida aos iniciados, sem que
casas de parentcs e amigos, especialrncnte dos eles possam comer qualquer outra coisa. Nao e
vinculados ao culto de Qya, ou rnesrno de Xango,
permitido aos nao-iniciados comer dessa came.

145

L
No encerramento do processo iniciat6rio, os Oyadola. Qya me fez nascer mais pr6spero
outros iniciados tambern incorporam, favorecidos pela e nob re
atmosfera contagiante da evocacao. A partir dessa
hora, o sangue <la cabra recern-sacrificada e colocado Oyarohunbi. Qya <la vida aos seres
na boca e testa de cada uma <las pessoas incorporadas,
juntamente com dende, Por vezes o ffQ e usado para Oyayale. Oya veio para casa
lavar o rosto <las pessoas ou ainda, lhes e dado para
beber, com o intuito de atenuar os efeitos da Oyabunmi. Oya me presenteou
incorporacao. A festa termina com comida e bebida
para todos, Omilola. A agua traz prosperidade
literalmente, "Oya me
A seguir, na rnadrugada, e feito um jogo Oyatunbi.
reviveu", Nome dado a crianca abiku,
adivinhat6rio para averiguar o odu de nascimento do cuja mae se compromete a cultuar Qya,
ia6 e suas quizilas pessoais. A proibicao de comer uma vez que Qya garante a sobrevivencia <la
carneiro, e generalizada para todos os iniciados crianca,
em
Oya (Iansii).
E born que se saiba que tais nomes acham-se
relacionados as gracas alcancadas atraves de Oya. Se
uma mulher, ap6s muito tempo, consegue engravidar
4. Names em louvora Qya (Iansii] gracas a ajuda de Oya, essa crianca sera charnada
Qyajide (Oya respondeu com rapidez). Ou, se o
Varies nomes siio dados aqueles que louvam iniciado recebe um impulso em sua vida devido a ajuda
Oya, sejam eles iniciados ou criancas cuja miie pediu de Qya, ele sera chamado Qyadola (Oya me fez nascer
filhos a esse orixa. mais prospero e nobre). 0 mesmo nome sera atribuldo
Oyabola. Qya vem com prosperidade e a crianca cujo nascimento trouxe grande prosperidade
saude a famflia. Estes siio apenas alguns exemplos. Em suma,
esses nomes representam as influencias beneficas de
Oyajide. Oya respondeu com rapidez Oya na vida das pessoas, seja devido a iniciacao em seu
culto seja devido ao nascimento muito desejado de
uma crianca, cuja ocorrencia se atribui a ajuda de Qya.

1~6 147
5. Simbolos de Oya (Iansa] A primeira noite e chamada arlsun OO§a - "Noite
sem sono para o orixa" e dela todos participam.
Os simbolos de Qya sao o ida (espada), o iwo Dirigem-se ao rio dedicado a Oya, para venera-la, Esse
~fQn (chifre de bufalo) e os ota (pedras originarias do ritual e conhecido por lbodo: uma galinha d'Angola,
rio Qya). Junto a seu assentamento encontra-se o uma cabra, um pombo e uma cabaca cheia de comidas
assentamento de Xango, ou uma estatueta que o sao oferecidas ao rio. Antes do sacriffcio, a corda com
represente; o pote que contern o agbo que banha os a qua! a cabra foi amarrada e passada por cima da
iniciados e os objetos sagrados de Oya; outro pote cabeca dos presentes, enquanto estes oram pedindo
contendo agua pura que e dada para as mulheres que que todos os males sejam levados embora. Todos se
desejam tornar-se ferteis ou para pessoas que almejam banham no rio reforcando seus pedidos a Oya e depois
cura. Os iniciados preferem beber desta agua em lugar retornam, ao som dos tarnbores e cantigas, rumo a
de outra qualquer, pois ela tern o axe do orixa, ojubQ Oya - "a casa de culto de Qya" onde serao
oferecidos os sacriffcios sobre o assentamento deste
Os seguidores de Qya sao reconhecidos por orixa,
usarem um colar feito de contas decor marrom.
Naturalmente, tudo isso ocorre ap6s o sacriffcio
oferecido a Exu, exatamente como e feito para todos
os outros orixas.
6. Cerimonia anual de Oya (Iansii). Festas
Esse ritual e acompanhado por cantos e toque de
Ha
inurneras casas que cultuam Oya, embora as tambores. Para o sacriffcio de cada animal ha uma
datas comemorativas nao coincidam nas diversas cantiga especffica que pede seja o assentamento
cidades onde o culto ocorre. Em cada lugar esta impregnado pelo axe desse animal.
celebracao e feita em determinando mes, sendo o dia
definido atraves do jogo adivinhat6rio. Os preparativos A seguir, os iniciados vao rezar junto ao orixa, No
para a festa sao feitos durante o ano todo. Em alguns terceiro dia da festa, inurneros akara sao oferecidos ao
lugares, todos os que vao participar da festa compram orixa bem como aos iniciados e moradores do bairro.
de um mesmo tecido para fazer a roupa que vestirao, Estirna-se que, em alguns locais, cerca de quinhentas
Sao convidadas pessoas que pertencem a outras casas pessoas comem akara, Nesse dia ocorre uma iniciacao
de culto a Qya, bem como as que cultuam outros em massa para as pessoas que desejam ingressar no
orixas e mesmo pessoas que nao cultuam orixas, culto a Oya, num processo analogo ao anteriormente
descrito.

148 149
No setirno dia repetern-se as oferendas de O obi (de quatro partes) e jogado para se saber
cornidas para o orixa acornpanhadas pelo toque dos se a oferenda foi aceita ou nao, Em caso positivo, os
tarnbores, o que induz os iniciados a incorporarern. Em presentes cornernorarn corn cantos e dancas. 0 que
seguida, saern todos em procissao pela cidade, restar das cornidas oferecidas a Qya sera distribuido
chegando a percorrer ate cinquenta quilornetros. Nesse entre as pessoas presentes.
percurso visitarn os parentes e as personalidades Iocais.
Os baba-Qya ou lya-Qya e os orixas abencoam as
pessoas visitadas, recebendo delas presentes e
dinheiro.

Depois a procissao retorna ao santuario onde tern


infcio urna festa que se prolonga por toda a noite.
Nessa festa aurnenta a forca das incorporacoes e o
nurnero de pessoas incorporadas. Em algurnas casas a
festa pode prolongar-se ate por dezessete ou rnesrno
vinte e urn dias. Todos os iniciados perrnanecerao
dernro da casa em celebracao, durante esse tempo.

7. Ost de Oya (Iansii}


Iya-Oya, a ialorixa de Qya ou Baba-Oya, seu
babalorixa, logo cedinho, no dia escolhido para se
fazer o Ost vai ao rio apanhar agua fresca para trocar a
que esta no pote sagrado (awe). E feita urna "Iirnpeza
na casa de Qya e se aguarda a chegada dos iniciados.
Estando eles presentes cornecarn a evocacao e a
saudacao, feitas pelo baba-Qya ou pela lya-Qya.

Logo ap6s, sao oferecidos ao orixa nave obis,


nave akara, galinha, canjica e gin.
fi
150 151
Adura ()ya (I)
I
· • ()ya, nui [irui t;WQ re j6 wa o.
Sp wti deni iyi ltiye wa.
Astin, ofo, k6 ma N tiwa
o.
Pese ilo siwtiju ninu iif wa fun wti o.
Ise wti ko ma bi pm<; araye ninu o. 5
Pese ow6 nla-nld Jun wti o.
()ya, mti le wti wp igb6 ati pdan.
()ya, gb« ire pade wa o.
Fun wa ni ~<: nla-nld 6.
()ya, iwp to ttirugb6 se loge, 10
Se wa loge o.
Ki awa maa y<; bi <;jQ.
~i awt;n pmp artiye, 6 maa YQ mo wa 6,
Ki awpn pmp orisa, 6 kun Jun ow6 o,
Ki awpn pmp orlsa; 6 maa rise a, 15
Tio ba di amQdun, ki a tun pejo, bayi
8. Adura, Orlki, Orin Oya o, Ki a tun ft idunnu bp f 6.
Ki awpn QmQ orfya ma ft oju sunkun 9111p,
Rezas, Evocacoes e Cantigas de Oya (Iansii) Ki awpn 9mp orisa ma ft oju sunkun aya tabi oko.
Owo, pm9, iyi ati alaf{a ki w<;n kunle gbogbo wa o. 20
A se yori ni ki a ~e o.
E e e pa, ()ya ma binu si wa o.

Reza de Qya (Iansa) (1)


Oya nao nos queime com o fogo que sai de tuas macs.
Faca-nos socialmente importantes.
Que nao caiamos no vazio.
Faca-nos progredir em nosso trahalho.

152 153
Que nosso procedimento nao ofenda os seres Ori mi, ba mi .fe o 5
humanos. 5 \• Orf mi, ha mi se e e
Da-nos muito dinheiro. Orisa Qya, ba .n se temi
Qya, nao nos obrigue a fugir para floresta, nao nos Berin ba fan ni gbo, jinijinni, a m(id<; e c
obrigue a afastarmo-nos <la sociedade. Qya ma j<, ki jinijinni 6 mu waa
Leva-nos de encontro a boa sorte. Oya ma Na mo~i 10
Da-nos grande axe. Qya lola, j'qw9 ma j6!i 6 kiln wa
Qya, voce que pode rejuvenescer o velho, 10 Qya oriri
fuca-nos rejuvenescer MaR a riku ewe O
para que tenhamos sempre a aparencia do dia. 011iz k6 ma di mo wiz 6
Que todos os seres humanos se alegrem conosco. Qya aji /oda 15
Ma f'ida r<, ba wa wi
Que todos os iniciados tenham sempre muito
dinheiro. Qya a r'ina bora bi aw
Ma fina re j6 wa
I
Que todos os iniciados sempre consigam trabalho. 15
ffufu !¢!¢ tin ddg! t6kc/6ke
Quando chegar a pr6xima festa anual, que estejamos
Ma dag! /ijy/11 kille wa o 20
reunidos assim como estarnos hoje. Gbe ija wa jiz o

1j 1
Para que facarnos teus sacrificios novamente com Asan, ofo, k6 ma ie tiwa o
alegria.
Que os iniciados niio percarn seus filhos. Reza de Qya (Iansa) (2)
Que os iniciados niio percam suas esposas e maridos.
Dinheiro, filhos, respeitabilidade, saude, que disto Eeepa Qya!
estejam repletas as casas de todos nos. 20 Niio derrube em minha casa as arvores que atrasam
Que em tudo o que quisermos fazer, sejarnos bem a vida,
sucedidos. Oh vendaval dos problemas de justica, nao sopre para
Eepa Qya! Nao lanca tua ira contra n6s. dentro de minha casa.
Faca-nos belos.
Adura 9.Ya (2)
Eeepa Oya of
Meu ori, me ajude!
Meu ori, me ajude!
5
I
I
Ma dagi ofosite wa o Oya, ajuda-rne a resolver os meus problemas. I
AfiN i:jQ, k6 ma fi lu wa 6 Quando o elefante barre com sua trornba na floresta, l !
Se wa t'oge o a alma do cacador gela.

: 1i: I
! I

155 ( JI
( :
(
Qya, nao nos deixe com a alma gelada!
Nao nos dcixe conhecer a pobreza! Obinrin Ogun tf nki ibon re nf a ki kun.
Qya, que possui prosperidade, faca com que a miseria
10 - t. Qya o, Qya t6t6 hun! 15
nao nos atinja. Qya, a p 'agba; p 'awo m¢ ni kiak[a,
Oya, a charrnosa, a elegante, Kiakid; were were /'Qya nse ti
proteja as criancas da morte. ~ A rin dcngbi;rt; bii Fulani.
Que o caminho nao se feche para n6s. o titi ti nfi gbogbo ara rin hi c,in.
Oya, que ao acordar usa a espada, Heepa; Qya QIQm<; meson; ilia rc of 20
nao brigue conosco com sua espada. 15
Oya, que possui fogo e com ele se cobre como se Orfkl (Evocacao) de Qya (Iansa) (1)
fosse rou pa,
nao nos queime com seu fogo. Ela e grande o bastante para carregar o chifre
Oh, Grande Vendaval que corta a copa <las arvores, do bufalo.
nao corte a arvore do nosso quintal! Qya, que possui um marido poderoso.
Lute por nos! Mulher guerreira.
20 Mulher cacadora.
Que nossa vida nao seja em vao,
Qya, a charrnosa, que disp6e de coragem para morrer
Oriki Qya ( I) com seu marido. 5
Que tipo de pessoa e Qya?
Qya a to iwo f:[¢11 O local onde Qya esta, pega fogo.
gbe. Qya QIQkQ ara. Mulher que se quebra ao meio como se fosse

X
Obinrin Ogun, uma cabac;a.
obinrin Qdi;. Qya foi vista por seus inimigos
ha Qk<; ku. e eles, assustados, fugiram atiran<lo as bagagens
Qya

I o 5
' Iru eniyan wo ni Qya yf n ,e, se? Eeepa He! Oh Qya!
lbi Qya wa, 16 gbin/: Es a unica pessoa que temo.
Obinrin woo bf en! fQ igba. Vendavalda Marte.
Qya tf awQn ¢ta ri, A mulher guerreira que carrega sua arma de fogo.
Ti wQn tor[ re da igha nu. sf igh6. 10 Oh, Oya, Qya Toto hun. 15
Heepu hee, Qya of Ela arrurna suas coisas scm <lemora.
F;ru re nikan ni 1110 11/Ju o. Rapidamente Qya faz suas coisas.
ARRiku.

156 157
Ela vagueia com elegancia, como se fosse urna Perante os olhos do rnarido, ela possui uma
n6made fulani. cabaca cheia de bons predicados.
Ouando anda, sua vitalidade e como a do cavalo que Eepa He!
trot a. O que Xango disser, s
Eepa, Oya, que tern nove filhos, eu te saudo! 20 Oya vai interpretar.
Voces nao sabern que Oya vai entender
Oriki Oya
o que Xango nem acabou de dizer?
(2) Ekun ti 11j¢ ewe ala. O que ele quiser dizer,
Amql~Q obinrin. e
Oya quern <lira. 10
A jigba rere nfwaju QkQ r¢. Heepa h~!
Oya que usa uma arvore para derrubar outras.
Heepa-lzee! Adeus a
morte.
Qr¢ t{ ~ang6 bii sq, 5 Minha rnae, que se veste de fogo,
Oya 16 ma tumoo re: nao te dizernos mentiras. 15
Eyin () 111¢ pe Oya 16 maa gh¢, Nao usamos palavras mentirosas para ti.
Qr¢ ti Sango SQ Ela fez incis6es ornamentais na pele, que chocaram o
ku. Qr¢ ti Sango fr! pr6prio alabe,
sij,
Oya /6 maa S(). Oh, Qya!
Ee epa, heel
JO Mulher que e como neblina no ar.
()ya, arig! dagi.
Oya, Leopardo fernea que come pimenta crua. 20
Ogbere iku.
Oriki Oya (3)
lyaa 111i, arina bora bi aso.
A o Ji suru pe suru. 15 Oya oosa u { IQkQ r~ !
A o Ji suru pe suru.
O Ji ikola ba altibe l(Jru.
~yin. Oya ni i tarugb6 ~e
Oya o! loge. Obinrin gbandikan,
Obinrin bf ¢y¢ toke. Eegun a san dori.
Qya, Ekun ti nje ewe ata. 20
Oya ni m6 maa bo: s
Para Ogun bi e n pale.
Orfki (Evocacao) de Qya (lansii) (2) lru Oya () sf lorun,
lyaw6 ori ogun. "(

Leopardo femea que come pimenta crua. Oya kan, Sang6 kan. (
Mui her de roupas bonitas e limpas. (

158 159

'-
A t6 6 kan bf oke. A 10 Qya a d'ikuta mefru qta,
malejo yfka ile. Qya ma d'ikuta mefru temi o.
Badle di meji, ara o rq kan. Jagun a ha onija dele.
Oninuoki, oko of A fija dofiri. 45
Qya a rin /eji~ A birun bf ade /6ri.
Oluwai: mi ¢ji: niyi ogun. 15 Obinrin biribiri bf i/¢ oja:
Qya oriri! Qya orere re ni mo nwo o.
A-wo ni ffri, bf ~ni ti o ri ni Alagbara obinrin Sang6.
A-.j'OWO keekeeke gbowo ¢ ni kisi. 0/oro ti nyagi ¢ba qna. 50
Qya a rina bora bf ~9· I;:fuufu !?!!¢!
Ina ma ni egun o, 20 Ajana 60,1a ti nbeg! /6ke /6ke.
Ina ti njo ni lai t9w(> bo'na. Qya arina bora bf ~Q.
Qya ¢wara, bii 'na j6ko laaro. Abiyam() oloore mi aj[kf.
A fija dofiri, niwaju jagunjagun. Oosa bf Qya kosi, 55
Qya alagbara inu a/¢!¢. a t6 peju WO bf 0$Upa.
Qloju QjQ, a ri wqn de oguluntu. 25 A rewa obinrin.
Qya bf akufQ ikoko 1r 1Zr6 k6k6-k6k6. Ara ira a diigi /6ke /6ke lai f()w9 kan igi:
Oya le babaldwo ko duro k6 'fa. Qya oloore mi,
Oya rorol Iwo ni maii sin d9j6 a/¢ mi. 60
A rin dcngberc ninu af¢f4.
Qya, a tun ori eni u ko sunw¢n ~e. 30 Orfkl (Evocacao) de Oya (Iansa) (3)
A s¢ ibai1uj¢ dire.
Alagbdra obinrin oosa: Oya, o orixa que apoia seu marido.
Maa ha q sepo. Oya, o orixa que rejuvenesce a mulher velha.
Odo awuwo lohun, bf Mulher poderosa e forte.
aara, Qya 6rirf a wuwo ma 35 Ela possui um corpo perfeito.

I
Ea Oya que eu cultuarei. 5
se wa.
Qya ma se ba temi ie. Dizem que ela, ao ir ii guerra, enfeita o corpo com
creme como quern encera o chao,
Qya, onsa ti n gb« ni IQWQ Igual a Qya nao existe!
isef. Qya olaa re lem! n k o,
Oya, a primeira mulher de Ogum.
Ola u kekere aw6 ie 16 Ji m¢ Oya e (mica e Xango e unico!
gh6du. 4
.ilwa ko lohun meji bro se'wo.
A M ni s¢rp ma tan ni je.
161

'60
Oya e grandiosa coma uma montanha ea ela Orixa feminino poderoso,
se recorre 10 eu me envolverei contigo.
Ela leva visitantes para conhecer a casa. Orixa bravo e potente, de voz possante coma
Ha dais maridos para a mesma mulher na casa, o que o trovao,
causa inquietacao a um deles. Tu que es forte, nao nos fa<;a ma!! 35
Ela sente cornpaixao pelas Oya, nao estrague as minhas coisas!
pessoas. Oya, que anda na chuva. Oya, orixa que nos salva da pobreza,
Meu orixa, sangue ea recompensa da guerra. 15 Oya, estou vivendo sob tuas bencaos.
Oya, a charmosa e elegante. A bencao que o iniciado em !fa recebeu, e que o
Oya, de olhar sorrateiro, nos ve sem percebermos. levou a conhecer a floresia sagrada de lfa.
Oya faz fortuna com uma serie de pequenos neg6cios. Nada temos alern de ti. 40
Oya, que se veste de fogo, Falas conosco sem nos enganar.
e feroz coma o fogo. 20 Oya, colocas pedras no caminho dos inimigos.
O fogo que nos queima sem que tenhamos posto a Oya, nao ponha pedras no meu caminho.
mao nele. A guerreira que segue o adversario ate sua casa.
Oya, que faz varias coisas simultaneamente, como o Oya, quando luta, golpcia com a rapidez de um piscar
fogo que es pal ha suas labaredas. de olhos. 45
Oya, quando luta, golpeia com a rapidez de um piscar Oya, cujas trances sao belas como urna coroa,
de olhos. Oya, vibrante como as ruas do rnercado.
Oya, a poderosa que vive no vento. Oya, meus olhares esperancosos voltarn-se para ti.
Que possui olhos brilhantes coma o sol nascente e par Proteja-me!
isso ve as pessoas onde quer que elas A poderosa mulher de Xang6.
estejam. 25
A poderosa que derruba a arvore na bcira
Ela e como um pote de barro ja antigo, mas que ao da estrada, 50
ser tocado revela possuir ainda, total Efufu Lele, o Grande Vendaval,
resistencia. O orixa que atravessa o fogo e corta a copa
Oya expulsou o babala6 e este nem sequer teve das arvores.
tempo para pegar seu Ifa, Oya, que se veste de fogo.
Oya e brava.
Que e maternal benfeitora a ser louvada pela rnanha,
Oya caminha livremente no veruo. Nao existe orixa como Oya. 55
Oya, que melhora o rnau ori. 30 Todos a admiram coma se fosse a lua nascente.
Ela transforma tristeza em alegria. A mulher bela.

162 163
A mulher que veio de Ira e que corta a copa das
arvores sem fazer uso das maos. Kiakia l'Oya nse tire:
Oya, minha benfeitora, Alagbdra obinrin, oni 'rin okunrin;
e a ti que cultuarei ate o fim da minha vida.
Ara ira.
60 Jagunjagun eni,
Oriki Qya (4) Obinrin gbendeke niwdju baale r~. 30
Aldkikanjii. obinrin Iii t'oko r,: /gin.
E !Ga Oya o, Af¢f¢trlr.
'ya nld Ag/Jara oosa ti nlo Iokeloke.
Iya o. ()ya a 16 runa w'ohi.
Obinrin dudu gb¢!¢j9, W9n nf Qya, aya ogun. 35
I Inu aN!ef. A sun lagb¢dr: adodo.
(
Ala/4/ef ti ndagbd nu, 5 Qya n 'ile, Qya 1'6ko.
Ala/¢!¢ ti nya igi loko, Obinrin wo, bf Qj,;5 r¢,
0!6w6 or[ mi, Obinrin katakiti bii'ji.
Aya !ja11g6. Aj[fa Ji.
A j[ tin l'ojo.
40
Okanlerugbu aya 10
Ni nbe l'QW() baal« re, Beni o, <;;a •tlri
Oya ni olori. Heparipa 9.Ya o, he-he-he.
Orisa 16 gbiyanju oio kan Ajagajigi eegun inu afffef.
T6d'6go, Ajagaj[gi eegun inu ina. 45
Ort~a 16 b 'qkQ r,: WQ!e IQ 15
Ajagaj[gi eegun inu Ji.
Of atampako k6 'fun inu ¢ta sita Ajagaj[gi oosa:
Qya a gbomola; Ti nbd nf ju Iai y'qwt;5.
Gba mi la o. Ajagaj[gi oo,a:
A find j6 ni bi oorun. T6 gbali; pe kf oun tu, 50
A sun jo. Agbara kekere fa gbogbo ilu ya.
20 Heepa; i: ba gbe ilu miran wa.
Ajij6.
Eeepa Qya of Ajagaj[gi oo,a.
Mafina QWQ rr:j6 mi. Heepa, a j6 tabf ayan,
A {aju Ogun Heeparipa, gbogbo ewe ori ayan 16 WQbQ tan. 55
obinrin. Ala,r: orisa
Kiakia ni 'na Qya nj6. 25 A ba ni ja ma Nbi,

164 165

~~~~~~~~~~~~--~ --------- --------


Oya a!ciff/4 ara.
Tr n b '6ke ja. Tani o 111¢ pe Qya roro j'9k9 /9? 90
A rr:_1119 lekun ow6. 60 Qya roro ju Sango lo.
-,--A r,:mq lefkun 91119. Alai¢[¢ ti n/¢ ¢ran wol« ¢ta.
Heepa Oya, a k¢ ma t'osik« lefyin.
\1; A remo /efkun 9/a:
Heepa Qya, a kq ma gbebo opu.rq ru.
A rq1119 lefkiin ayo.
Obinrin biribiri aya Sang6. Orisa gbebo mi ru, 95
kin d'olowo, kin d'olola.
Qya oriri, a ba ni jii ma ndga. Qlqplq,
65 Ti nlq biribiri bti Ji.
!ya 9fr:.
A 16 peju wo.
Oludena
Qya lqla, 100
¢ta.
lrunmale ti nba ni dena. Sun raa.
Ji gbade.
Eegun dudu ori odo.
A dan l'dra b 'ina:
Iru kini ey! o? 70
Oya 16 le Babalawo lai duro ko Ju, Fo wa ba mi o, Qya nla:
Oya, a SU ojo ma riJ, A j6 gba/~ kan. 105
Ina ni gbogbo ara, Heepa, eegun nla inu af¢J4.
Ina warawara:
Oya, a ff gbogbo ara wa bf ota. 75 Oriki (Evocacao) de Qya (Iansa) (4)
Mo b'oya wa.
Mo m'asr Qya b'ori. Heepa, Qya!
Orf ml gba 're. Oh, a grande miie.
Oosa yi, pon mi 16•in rf. A mac.
Aya Simg6, 80 A charrnosa, a alta e elegante mulher negra
Heepa, akinkanju obinrin a 16 111 'awo eegun. que se manifesta no vento. 5
lya-lode Senhora das Ternpestades, que derruba as arvores,
O j6 b¢mbe, Senhora das Ternpestades, que arranca as arvores na
16gangd, floresta.
Toun ida /'(;w¢. 85 A dona da minha cabeca,
Afef¢ nla-nla it mv6 ile. A esposa de Xang6.
Afef¢ nla-nla ti nw6 igi. Sao duzentas e uma esposas 10
MaRlu wa6. que estao sob o poder de seu marido, Xang6.
Heepa, Oya oriri ara Ira.

167
166
Oya e a preferida. Ela, que ao acordar anda na chuva.
Orixa que lutou certo dia
r
E assim a grande Qya.
e logo alcancou posicao de honra. Oh Oya, he, he, he!
Orixa que entrou pela terra adentro com seu marido e IA mulher firme como uma rocha a andar no vento.
lase foram. 15 '\jA mulher firme como uma rocha a andar no fogo. 45
Ela, que com seu polegar arranca os intestinos dos A mulher firme como uma rocha a andar no vendaval.
inimigos. Orixa forte como uma rocha.
Qya, que salva as criancas, Que briga conosco sem mover as rnaos,
salva-me! Orixa forte como uma rocha.
'Ela, que como o sol, nos queima com seu fogo. Que tomou o tambor para toca-lo 50
Ela que vai deitar-se dancando 20 e com pouco esforco rasgou seu couro.
e acorda dancando. Heepa! voces deveriam trazer outro tambor.
Heepa, Qya! Orixa forte como uma rocha.
Nao me queime com o fogo de tuas rnaos! Heepa! ela dancou sob a arvore ayan.
A mulher guerreira que lidera as hatalhas. Oh, todas as suas folhas cairam. 55
E rapidamente que sc espalha o fogo de Oya, 25 Orixa que possui axe.
E rapidarnente que Qya faz suas coisas. Aquela que briga conosco sem ser responsabilizada.
A mulher poderosa, que tern passos de homem. Oya, Senhora do vento milagroso.
Cidada de Ira. Que fica nas alturas e dali mesmo luta,
Mulher guerreira. Que aplaca teu sofrimento por falta de dinheiro. 60
Uma grande mulher perante os olhos de Que aplaca teu sofrimento por falta de filhos.
seu marido. 30 Que aplaca teu sofrimento por falta de prosperidade.
Ela e desternida e apoia o marido. Que aplaca teu sofrimento por ausencia de felicidade.
O Grande Vendaval, que tarnbern venta suavernente. A mulher maravilhosa, a esposa de Xango.
A forca do orixa que esui nas alturas. Qya a charmosa, a elegante, que briga conosco sern
Oya, que entra na cidade envolta em fogo. precisar mover o pescoco. 65
Dizem que Qya e esposa de Ogum. 35 Mae esperta.
Ela que dorme na forja. Que barra os inimigos de seus devotes.
Oya na cidade, Qya no povoado, A divindade que fecha o caminho do perigo.
Oya, calrna como o sol poente. Egungun que se pos em cirna do pilao,
Oya, agitada como o vendaval. Que coisa e essa? 70
Ela, que ao acordar atrai o vendaval. 40

169
Qya expulsou o babuluo e ele nem sequer teve tempo
com a velocidade de um cicione.
para pegar o seu Ifa.
Aqueia que todos olham.
Oya, que faz o tempo fechar, mas nao deixa Oyalola, a que e pr6spera. 100
a chuva cair.
Que dorrne cercada de prosperidade.
Ela tern fogo no corpo inteiro. Que e coroada au acordar.
Labaredas de fogo. Que tern peie brilhante como as charnas.
Oya, que tern saude de pedra. 75 Voe para mim, 6 grande Qya!
Estou com Qya. Qya, que danca ocupando todo o espaco. 105
Estou com o axe de Qya na cabeca. I-leepa! a grande orixa que vive no vento.
Minha cabeca recebeu sorte.
Esse orixa me carrega nas costas. Oriki Oya (5)
Esposa de Xango, 80
I-leepa! a muiher corajosa que e forte o bastante para
conhecer o segredo do culto de Egungun,
'°"/
Ye pa ()ya ye!
(\Yepa()yao!
lyaiode! ;,l_famu onidodo a gbe j6,
que danca ao som do tambor bi;mb~, Al~zu onidodo a gbe Y? WO.
que danca ao som do tarnbor gangan, [ya 11~ efi1fu /¢!? ti nda igi lokeloke, 5
com a espada na rnao, 85 Qya-lo(u opere ma da igi leyinkid« 111[,
Grande Vendaval que derruba casas, Qya arina bora bi aso.
Grande Vendaval que derruba arvores, A wa Oya titi a o ti? ri Qya
n:1o bata em n6s. Ai wa Oya de is¢ obi.
l-leepa, Oya! a charmosa de Ira. Nibi ti 6 gbe nge obi senu, JO
Quern nao sabe que Oya e mais brava que A 1L1n wa Oya tit! a o ti¢ ri Oya
o marido? 90 A wa Oya de is¢ Osun
e
Oya mais brava que Xango. Nibi ti 6 ghe n[Q buke sara:
Senhora do vendavai, que sopra problemas nas casas Bi 4ru lo nje igboro kiri.
dos inimigos. Qya oriri Ji ¢nu hem mi.
I-leepa, Qya! que nega apoio aos maldosos. Kin ma w¢ igbef ()ya morenike.
15
l-leepa, Qya! que recusa as oferendas dos mentirosos.
Orixa, aceita meus sacriffcios 95 Oriki (Evocacao) de Oya (Iansa) (5)
para que eu seja rico e pr6spero.
Aqueia que rodopia Oh, Qya! Salve Qya!
Oh, Qya! Oya, eu te chamo!

170
171
( ---
(

< )ya, de seios bonitos e redondos como umbigo e que o


Orisa mi o je SQ wipe ki ya /'9na. 10
( nos convidam a com eles brincar. Ma fi mi b(J ip~nri.
1 ?ya, de seios bonitos e redondos como umbigo e que Ma ff mi bo edun ni iwa qrun:
nos convidarn a apalpa-los. f fuufu 1¢1¢,
i .vlinha rrule, que com a forca do vento corta a copa Ti nda igi /6ke-/6ke.
I das arvores. 5 Qya ma da igi l<fyin kule mi. 15
r ?yalolu, nao derrube em meu quintal as arvores Eni ti ba nwa Oya ti ko ri
arrancadas! Oya, Y6o ba Oya ni iso osun,
vya que se veste de fogo. Nibi ti nfQ buke sara.
1
.'rocuramos tanto Qya, mas nao a encontramos. Eni ti ba nwa Oya ti ko ba ri Oya,
I "'.'omos procurar Qya na banca que vende obi, Y6o ba Qya ni iso bata; nibi u; 20
·inde ela esta rnascando obi. 10 O ti nta eruku /ala pelu. ijo Iese.
< Procuramos Qya durante muito tempo e nao a

encontramos. Orfkl (Evocacao) de Oya (Iansa) (6)


\ Fomos procura-la na barraca que vende osun,
1 »nde ela esta se enfeitando com osun. Egiingiin Oya, que esta no piano dos ancestrais.
Ela esta passeando pela cidade, Orixa que esta tarnbern na vida dos homens,
Oya, voce que nao e maldosa, mostre-me que cuida das criancas pequenas,
o caminho. 15 que pode viver tanto em casa de palha, quanto em
Que eu nao enlouqueca! Qya, e de voce que cuidarei! casa de ikin,
Qya, mulher cacadora, mulher guerreira, com forca
suficiente para apoiar o marido em lutas na

/
Oriki Qya (6)
/
guerra. 5
I
Egungun /'6de ¢run Forte mulher guerreira, lfder na guerra.
Oosal'ode aye. Nao se pode pedir a Qya para sair do caminho.

1
a qlomo w~w~. Aqueles que disserem a Oya para que saia
~gbele imo, gbele ikin. do caminho
\ Qya, obinrin ode, a to fi gun jija toko rr: leyin. 5 sofrerao punicoes.
\ Alagbara a siwaju ogun o Orixa, jamais te pedirei para sair do caminho! 10
\ _y!ki sope koya 6 ya Nao me use coma objeto de sacriffcio para o iponri.
l'ona; Nao me use como objeto de sacriffcio para os gerneos
! Ero t6ba SQ pe k'Oya 6 ya 1'¢m~ que estao no piano invisfvel.
. .
( /ye n ni ode O IU/1.

][ 173
I

l
(
Grande Vendaval! Oya a tori r:ni ti kb sunwon
O rodopio de Oya corta a copa das arvores. Oya ma re, 20 (
(
Oya, nao deixe arvores arrancadas cairem no meu Qya alcqr: o, Qya.
quintal 15 Qya t6 wole nilu ira
Quern estiver procurando por Oya e nao a encontrar, Qya ma re O
a encontrara na barraca que vende osun, Oya alase o, Qya.
Arr:wa aya Sang6 25
onde ela estara se enfeitando com osun.
Quern estiver procurando por Oya e ruio a encontrar, Oya o,
a cncontrara onde se toca bi\la. 20 Qya alcqr:.
La estara ela, levantando poeira com os passos de sua Qya, a sqku ijo mitala daye.
dunca. Qyao,
Qyaalt4<:, 30
Orin 9.Ya (/) Oya aldgbara inu aftN,
9.Ya o
Ki/¢ nji ()ya pe? Qya aldgbtuu, Oya
Oya o, A [un 11[ /91119 o,
Oya Ala.yr;, 9ya. Qya o, Qya al(qr:. 35
Oya 16 k(ile OIVO. 0.l'a, olonu) 111c1re o.
Qya o, 5 Qya, aku[Q ikoko /[ nro kango-kango
Qya alase; Oya. Oya o,Qya alagbara o, (
Oya 16 IV() (!wu i/¢kq Oya dudu /9scl11, alase biribiri.
Qya o Qya o, Oya alagbara; 40 (

Oya a/a~r:. Qya. Oya a dun binu laarin on), al~r biribiri.
( Qra to t611i gb« 10 Qya o, Oya ala;r,
( Oya o Oya, olore mi a jf ki,
Oya alase A towo (![Qn gbe
.
Qya, aya Sa11g6. .~ ()ya o, ()ya a/air:
45
Oya; 0 Oya, 16 g<:sin Ogun
w'qlu.
Oya a/a~·r:, Oya: 15 QYa
alagbara;
f dakun, ~ ma f{ Oya Jere O A r~mQ r~ lefki)n
ow6, •I'
Oya re o, Oya
o,
Oya alciJ(!, Qya. Oya alci!i·r:, o 50
t>
174 175
:1
a
Qya, r¢m9 ff lekim ay¢, Oya, que possui o axe, Qya. 15
Qya, a rimQ ri lekicn P0r favor, nao desrespeitem
aluffa, Qya a, Qya al~<:, Oya. Aqui esta Oya !
Qya alagbtira inu afef[<:. Oya, que possui o axe, Oya.
()ya o 55 Oya, que melhora o mau ori.
Qya alagbara obinrin Ogun,
Aqui esta Qya. 20
Egun dudu ori odo
Oya, que possui o axe, Oya.
Qya a ba ni sc>r& mu Lan ni jr:, Qya, que entrou na terra em sua cidade Ira.
Qya a, Qya al~<: o natal, Aqui esta Qya.
Qya a birun lori bf ade e, 60
Oya, que possui o axe, Qya.
Qyao A bela esposa de Xango. 25
Qya alase, Qya. Oh Qya!
Oya to WQ ~WU ilikc, Aquela que possui o axe.
Qyao Qya, que ressuscita o defunto de trcze dias,
Qya alasc, Oya. 65 Oh Oya!
Oya, quc possui o axe, Oya. 30
Cantiga de Oya (Iansa) ( l) Qya, a poderosa que vive no vendaval.
Oh Qya!
Quern voces pensam que Oya e?
Oh Oya! Oya, a poderosa, Oya,
que nos da filhos.
Oya, que possui o axe, Oya. Oh Oya, que possui o axe. 35
Oya, que constr6i o ninho da riqueza. Oya, a que e rnae de muitos filhos.
Oh Qya! 5 Oya, es corno o pote de barro que, crnbora ja antigo,
Qya, que possui o axe, Qya. ao ser tocado revela possuir ainda total
Oya, que veste roupa feita de contas preciosas. resistencia.
Oh Oya! Oh Qya, a poderosa.
Oya, que possui o axe, Oya. Oya, que e negra durante o dia e que possui intensa
Qya, que e suficientcmente grande para nos apolar. JO forca.
Oh Qya! Oh Qya, a poderosa, 40
Oya, que possui o axe. Oya, que brilha como fogo durante a madrugada e
Oya, a esposa de Xango que possui intensa forca.
Oh Qya! Oh Qya, que possui o axe.

(76 177
Oya, a minha benfcitora, a ser louvada pela manha, Egbe: ~ sa ma WO Oris« W(4
Oya, que tern forca para carregar o chifre do bufalo. Iya-Oya: Nf/e omi-yade de,
Qya, oh Qya, aquela que possui axe. 45 Egbe: f sa ma WO Orisa wa,
Qya, que entrou na cidade montada m1111 cavalo lya;Qya: Nfle Oya-wqle.
de guerra. Egbe: f sa ma WO orisa wa. 10
Oya, a poderosa. Iya-Oya: Ye pa Oya of
Oya, que tranquiliza os filhos dando-lhes dinheiro. Ye paripa Qya of
Oh Oya! Mail bti ql¢ya IQ of
Oya, aquela que possui o axe. 50 Mad ba Ql9ya IQ!
Oya. que tranquiliza os filhos dando-lhes felicidade. Mad ba Qlqya IQ of 15
Oya. que tranquiliza os filhos dando-lhes alafia. Mail bti oloya 19!
Oh Oya, que possui o axe, Oya. Egbe: IwQ lo 111¢,i/ 16 M Ql<jya so;
Oya, a poderosa que vive no vento.
Oh Qya. 55 Caruiga de Qya (Iansa) (2)
Oya, a mulher guerreira e poderosa, Oya,
orixa poderoso, sentada no pilao. Oya, Iya-Oya: Olhares agressivos lancados contra os iaos
que fala conosco sem nos enganar. Qya, de Qya nao os desanirnarn.
oh Oya, aquela que possui o axe. Voce e quern sabe a conversa que teve com
Oya, cuja tranca e bonita como uma coroa. 60 os cultuadores de Oya.
Oh Qya! . ' Meu rnarido, eu vou com os cultuadores de
Qya, que possui o axe, Oya. Oya.
Qya, que veste roupa feita de contas preciosas. Coro: Voce e quern sabe o que disse aos iaos de
Oh Qya! Oya.
Oya, aquela que possui o axe, Oya. 65 Iya-Oya: Na casa de axe do omi-yade 5
Coro: assistarn aos nossos orixas.
Orin ()ya (2) lya-Oya: Na casa de axe do omi-yadc
Coro: assistarn aos nosssos orixas
Iya-Qya: ~ ma ~e
oju nto Qi<;ya kija igb6. Iya-Oya: Na casa de Qya-wole
Iwo lo m¢rc1 to ba oloya SQ. Coro: assistarn aos nossos orixas. 10
QkQ mi mail ba Ql¢ya IQ. Iya-Qya: Heepa Oya!
Egbe: IWQ lo m¢ro 16 ba QIQya SQ Oh Qya!
lya-Qya: Nf/e omi-yade 5 Eu vou com os cultuadores de Qya!

179
178
Eu YOU com os cultuadores de Qya! Cantiga de Qya (Iansa) (3)
Eu you com os cultuadores de Qya! 15
Eu You com os cultuadores de Qya! Para scr canlada ap6s a accitacao da ofcrenda fcita a Oya
Coro: Voce e quern sabe o que prometeu aos
(
cultuadores de Qya. O axe se espalhou!
(
Oh, o axe se espalhou bem!
Orin Qya (lama) (3) O axe se espalhou!
Oh, o axe se espalhou bem!
Para scr cantada ap6s a acciiacao de ofcrcnda [cita a Qya Jamais havera chamas no fundo do rio. 5
Ninguern que faz parte da casa do nosso axe morreral
O tun runrun of O axe se espalhou!
O tun ,411,~11. Oh, o axe se espalhou bem!
O tun runrun O O axe se espalhou!
O tun rfnrcn, Oh, o axe se espalhou bem! 10
Ina k6 ma j6 ni ipa odo. 5 Jamais havera chamas no fundo do rio.
Qmq k6 ma ku 6, nfle a~t: waa. Ninguern que faz parte da casa do nosso axe rnorrera!
O tun runrun of O axe se espalhou!
O tun renren. Oh, o axe se espalhou!
O tun ~n,.;m o, Jamais faltara dinheiro na casa do nosso axe! 15
O tun rlfnr?n. 10 Jamais fultara lllaffll na casa do nosso axe!
l na k6 ma jo ni ipa odo. Jamais faltara respeito na casa de nosso axe!
QmQ k6 ma kic 6, nae ~~ waa. O axe se espalhou!
O tun runrun of Oh, o axe se espalhou bem!
O tun ,4nr~n. Jamais havera chamas no fundo do rio. 20
Ow6 kb ni won nae i.qe waa. 15
A.Jaffa k6 ma WQ/1 nae"~t: waa. Orin Qya (4)
lyi k6 ma w(in nae i.q<, waa.
O tun runrun of Qya toroo, e et
O tun r~nr~n. Qya ojo t6ro nr,:nr:111:,
Ina k6 ma j6 ni ipa odo. 20 Ow6 lafl ~e <:bQ,
Oya bami b~ w911.
(lya btuni b~ w9n. 5
Awon a s911i dero eyin.

180 181
I(
I
''(

!...._
(

(
G¢g¢ la ngboloya,
Qya bami be WO/I.
Ta 16 nbinu '9y;dolu? G¢g¢o. §
Oya arina bora:
[;: dakun <: gbe wa loni o. (
/ya mesan obinrin ~ii11g6. JO I; gbe wa tut Qjq aye,
G¢g¢ Iii ngb(il(iya.
Tal611bi11u? (
G¢g¢ o.
A 11Je euuu inu qfr;11111 ndun.
Eniyan 16 nbinu, r.;l(;nm o binu wa,
I;; dakun c gbe wa relu ira o. JO(
G¢g¢ la ngb(i/(;ya,
Ta/6 nbinu? 14
G?g? o.
Cantiga de Oya (Iansa) (4)
Cantiga de Oya (Iansa) (5)
Qya e limpa e cal ma. (
Oya, a agua du chuva, e limpa e calrna, O iniciado de Qya e vista com respeito. I (
Foi com dinheiro que fizemos eb6. Com respeito.
Oya, ajuda-rne a acalrna-Ios. Leve o iniciado de Qya as terms de Ira.
(
Oya, ajuda-rne a acalma-los. 5 O iniciado de Qya e vista com respeito. (
Aqueles que atrasarn nossa vida. Com respeito. 5 I
Oya, ajuda-rne a acalrna-Ios. Par gentileza, respeitern-nos hoje.
Quem nuo quer que Oyalolu progrida? Respeitern-nos sempre.
Oya, que veste roupa de fogo. O iniciado de Qya e visto com respeito.
Mulher que se desdobra em nove, a esposa Com respeito.
de Xango. 10 Por favor, leve o iniciado de Oya as terms de Ira. 10
Ouern e que esni com 6dio? O iniciado de Qya e visto com respeito.
I. Nos estamos fazendo sacriffcios, Olorun esta Com respeito.
(
I conterue.
Sao as pessoas que estao iradas, nao Ql(>run. Orin Qya (6)
Quern esta irado? 14
Orf mi of
Orf mi,
Orin Qya (5)
lbllfun Qya o.
G¢g¢ la ngb(;l(iya lbll fun Qya. (
G?g¢o. Hee- pa • ri • pa, Qya Oriri o. 5 (
f gb(;l(iya re ilu ira O Eep11 Oya! (

IXZ 183
t;e, e, hel Eegun nla, inu a[¢!¢.
Oya mi, Hee - pa - ri - pa, Qya of 5
To gbori, Oosa nla of
L 'qwq gbogbo aya mefrirfnd[[6gun QkQ r¢. Oosa t6 tobi.
10 A pani ma naga,
86 tf n.!e qmq rf loore. Tfi t '9k9 re /¢yi11 o,
Beff 16 fl.fe ika fu11 ¢ra. Tii wa leyin o. 10
SQ wa deni iyi lay« wa, Awa omo ri:, ti wa leyin o.
K6w6 ma wq11 n '[le wa Omo re la nse.
o. Awa loloya.
Ee pa ()ya. 15 Qya wa, ti wa lefyin o.
E e e, heepa of 15
Cantiga de Oya (lansii) (6)
Oh, minha cabeca! Cantiga de Qya (Iansa) (7)
Minha cabcca,
Saudacoes a Qya.
Saudacoes, Heepa!
Oh, a grandiosa. charmosa e elegante Qya. 5 Oh Qya!
Heepa Qya! Oh, a grande Oya,
Ee e he, O grande Egun que vive no vento.
minha Qya! Oh, a grande Qya. 5
· Que assumiu lideranca O grande orixa,
entre todas as dezesseis esposas de seu marido. 10 O orixa grandioso
Do mesmo modo que abencoa seus iniciados, que mata sem se mexer
assim castigue os rnaldosos. e que apoia seu marido,
Que nos faca s.ocialmente importantes. apoia-nos! 10
Que nao falte dinheiro em nossas casas. N6s somos teus filhos, da-nos impulso!
Heepa! Oh Qya! 15 Somos teus filhos.
Somos cultuadores de Qya.
Orin Qya (7) Nossa Oya, apoia-nos!
Ee heepa o! 15
t e e p«!
Oya o!
Hee - pa - ri - pa, Qya of

18~ 185
Ori11 Oya (8) Orin Qya (9) I
I
Oyajobi! Orf mi, l'ori 9/(>ya. \I
Qya job! wa ni I
lfjf t'(;lqya nji, Ori 1111; tori 0100,a o.
Ql(;ya nj! Qya ara ira.
s6w6, Ee e, he!
\i
Ql(;ya 11j[ sciy9.
Qlt)ya 11j[ s(m1q.
5 Qya, /6ri}U eni mva ire Qk{i, ire aya.
t. e e, he! 5 .
Qya lorisa o/6w6.
Oya, ol6w6 ori 111i,
A j[ ki.
Qya /6ri~·a oniyi.
Mo }ire Qlf5ya rodeo.
I
()ya, olowo ori 111i, 11
Mo ~ire 9/(;yCL
Aj{YQIIIQ. 10
Qyao. Alaffa ntQl<;ya,
A Jaffa, fun QiQyCL 1:
Qyajqh{, iba rr, of l
N o le se ki 11111a pe Qya,
10
Cantiga de Qya (Iansa) (8) t e epcl, Qya!

Qya (J. 15 ( Ijii


Qyajobi!
Oya deu vida a todos n6s. Cantiga de Qya (Iansa) (9) < 11JI
Assim que o iniciado em Oya acordar,
acordara com sorte e dinheiro.
Acordani com felicidade. 5
Meu ori, ori de devote de Qya.
Meu ori, ori de devoto de orixa. I
Acordara com fertilidade.
Oya, a dona du minha cabeca.
A prirneira a ser louvada pela rnanha.
Oya, a dona da minha cabeca,
Oya, da cidade de Ira ..
Ee e, he!
Oya, orixa dos que querem sorte no amor.
Ee e, he!
5
(
I I
Qya, que eu abraco com felicidude pela rnanha, 10 Oya, orixa dos que querem dinheiro.
Oya, orixa dos que querem ser respcitados.
r
(
;I.1
Oh Qya!
Qyajobi, eu te saudo! Oh, eu fui a festa de Qya.
Eu fui a festa de Qya. 10
A vida daquele que cultua Oya e cheia de ~~I

I.~
alafia.
Alafii'.l para aquele que cultua Qya!

187
186

(
Niio posso deixar de louvar Qya. !ya wa ba wa ,e 10
Ee pa Oya! Lima rere ko wa o, Qya.
Qya oh! 15 K'ile wa kun f 6w6 o
K'ile wa kun f <)la o, Qya.
Orin Qya (IO) Qya oriri
f:Jufu Iii~ 15
i-fe - 1ze - 1ie Lana rere k6 wa.
Ori mi gbe mi
o, Cantiga de Oya (Iansa) ( 11)
Qya ori 111[, gb~ mi
o. Oh, a grande mae.
"!iq re ni 1110 ft njoruko ml N6s que a cultuamos, chamamos por ti.
A{i, re ni 1110 ft n gbayi. A mulher guerreira

..I
(
5
He . pa . ri. pa,
que apoia seu marido,
apoia-nos! 5
Qya. Que tenhamos sucesso na vida.
Que encontremos os caminhos do sucesso em
Cantiga de Qya (Iansa) (10) nossas vidas.
Que em tudo aquilo que quisermos fazer, nao
He, he, he! encontremos dificuldades.
Meu ori, me apoie! Estamos em tuas maos, Oya.
Oya que carrego na cabeca, apoia-me! Nossa rnae, ajuda-nos a atingir nossos objetivos.
Em nome do seu axe, meu nome e respeitado. 10
Oh abra-nos hons carninhos, Oya.
Com seu axe, eu sou louvado. 5 Oh: para que nossa casa se encha de dinheiro,
Oh Qya! para que nossa casa se encha de prosperidade,
Orin Qya ( JJ) oh Oya.
Oya, a charrnosa, a elegante.
!ya nla Oya, o Grande Vendaval.
15
of Abra-nos hons caminbos!
A wa r;lc;ya npe 9, o.
Jagunjagun obinrin,
Ti ntoko r~ leyin,
Ti wa leyin. 5
Kari ba ti$e
Ka r'c;,1a ghe ghd
o.
Sr; '{e wa dr;r¢ o, 189
\ !U!
Qya.
6 dQWQ rt; O, Qya.

L
'I
Ori11 Oya ( 12) (
(
Orf o!
Orf Qya, 1110 ghe de.
()ya 111~sii11, 111~sd11 111~sd11,
Oya oriri, o, o, o.
Qya 111esc111, 5
A j( loda ori~·d.
Orio
Ori 9/qya, 1110 ghe de.
Ori mi!
Ori Q.va, 1110 g/Je de. 10
Cantiga de Qya (lansa) (12)
A cabeca do iniciado,
a cabeca daquele que e iniciado em Qya esta aqui.
Oya, que se desdobra em nove partes.
Oya, a grande rnulher, charrnosa e elegante.
Oya, que se desdobra em nove partes. 5
Orixti que usa a espada ao acordar.
A cabeca do iniciado,
a cabeca daquele que e iniciado em Qya esta aqui.
Meu ort.
A cabeca daquele que e iniciado em Oya esta aqui. 10

C;>~UNOXUM
190
transcorridos entre os rituais de ida ao rio, deveria ser
Capitulo Ill _ usada para banhos diaries, bem como para saciar a
sede. lsso acabou tornando-se um habito e, ao chegar o
OXUM NA AFRICA dia marcado, bem cedo pela manhii, as criancas
esperavam por ela ii porta.

lernanja repetiu incansavelmente essa


carninhada, por longo tempo. Finalmente engravidou e
mesmo assim prosseguiu com os rituals prescritos por
Orunmila sendo que eles foram se tornando muito
cansativos ii medida que a gestacao progrediu.
I. Oxum, orixa das Aguas e dos Metais
Nobres orlxd da Fertilidade e da Numa dessas manhiis, logo ap6s entregar as
Prosperidade oferendas, sentiu uma forte dor. Chamou as criancas e
disse-lhes que esperassem um pouco, pois sentia
Mitos vontade de fazer suas necessidades, Entretanto, isso
('
Segundo hist6rias a seu respeito, Oxum foi a era apenas pretexto para recolher-se a um lugar
escondido e ali dar a Juz. Assim que ficou de cocoras,
primeira filha de Iemanja. Como tivesse dificuldades
ouviu o choro de uma crianca. Nao precisou usar
para conceber, Iernanja consultou Ifa e recebeu a medicarnento algum, alern do agbo oriundo do rio.
seguinte recornendacao: a cada cinco dias deveria
dirigir-se ao rio pr6ximo a sua casa, carregando sobre a Iernanja contou as criancas que tivera um bebe e
cabeca um pole piruado de branco e, la chegando, pediu a uma delas que fosse dar a notfcia a Orunmila.
deveria enche-lo de agbo (rernedio lfquido). Deveria Ao receber a mensagem, ele ficou felicfssimo e pediu a
preparar egbo ( canjica branca), yanrin (verdura), um mensageiro que levasse a ela suas saudacoes.
ckuru (inhame cozido e arnassado com deride) e ~kQ
ft , (mingau de milho branco). Juntar a essas comidas obi Encontrando lernanja, sua filha e as criancas no
e orogbo e, antes da alvorada, Jevar ludo ao rio, caminho, o mensageiro transmitiu o recado.
acornpanhada por um grupo de criancas cantando em
coro. Ao chegarem em casa, cuidaram do umbigo da
crianca, porern no terceiro dia ele cornecou a sangrar e
Ao chegarem, deveria encher o pote branco com isto preocupou muito Iernanja, que retornou ao rio e
agua do rio e retornarem cantando. A agua seria entao repetiu os rituals de costume. Jogava as oferendas na
despejada num pote charnado aw~ e, nos cinco dias porcno rnais profunda das aguas, local de pouso de

192 193

"1 1
\
aves aquaticas(essa parte do rio ainda hoje, e o local Tu11iyoo dido Q~·w,
adequado para as oferendas feitas aos orixas nos rios). Oucm vai cicutrizar o umbigo de Oxum?

Esperava alcancar cura para a filha, porern nao Q~WI O yt?y(: /J 'im9
obteve sucesso. Pediu a alguern que consultasse Oxurn, quc cnfcita o filho com bronze
Orunrnila e o jogo de !fa orientou quanto ao
procedimento que deveria ser adotado para canter a
hemorragia umbilical. Configurou-se o Odu Qir: Dizem que os mensagciros de lcmanja ainda nao
Orogbe, que no jogo aficano ,:rindilogun (dezesseis tinharn upresentado a Orunmila o motive da consulta (
buzios) e conhecido por Q~'r e representa a pr6pria
quando o odu foi recitado. Puderam perceber que ele
Oxum: fuzia referencia exatamente ao motivo que os \
(
conduzira. Confirmaram a mensagem do odu a
Od11 CJ1r orogb« Orunrnila: ernbora a crianca tivesse nascido, uma (
()jf (Odu de Oxum)
hemorragia a arneacava. Perguntaram qua! seria o eb6 (
Q,f Orogbu a ser feito e receberam a recomendacao de trazerern, o (
Ose (Odu de Oxum) mais breve possivel, dezesseis buzios, dezesseis obis,
dezcsseis orogbo e a placenta ( entre os iorubas e
A -ri-ugbon k 'mvv si costume enterra-la).
Que possui uma gamcla ondc guarda dinhciro
Ao receber isso, Orunrnila separou os dezesseis
Ayeyen'i,119, buzios em duas partes, colocou a placenta de Oxum
Graciosa mac, dona de muitos conhccimcntos, numa cabaca junto com um desses grupos de oito
buzlos e fez o I~,; Ira (trabalho espiritual de Ifa).
A fidf rf mr,
quc cnfcita scus Iilhos com bronze.
Entao, chamou Ogum e pediu a ele que enterrasse a
placenta e os demais objetos na parte mais profunda
do rio, conforme fizera em tempos passados, com a
Seguindo a tradicao dos babalaos, Orunmila placenta da pr6pria Iernanja.
recitou o seguinte odu: Ogurn fez o que the fora recomendado, voltou
(
para notificar Orunrnila e perguntou se algo mais
Tani yoo dido
deveria ser feito. Recebeu a recornendacio adicional (
Oucm vai cicatrizar o umbigo?
de pegar os oito buzios restantes, leva-los a Iernanja e (
pedir-lhe que os guardasse no pote branco de agbo, (
(

19~ 195

I
juntamente com ewe yanrln (especie de folha) e agua
do rio. A crianc;a deveria beber exclusivamente dessa f Koreyi!ye {)~1111 o
Gritam a bcncao da graciosa mae Oxurn
agua e ser banhada com ela. 0 agbo deveria estar
sempre frio (agbo tutu) e desde entao, criancas
nascidas gracasa ajuda de Oxum nao podem banhar-se Yi!ye o, yi!ye o, yi!ye o
Oh graciosa mac, Oh graciosa mac, Oh graciosa mac!
em agua quente e, nao importa qua! seja o clima,
nunca adoecerao. Tais criancas sao conhecidas por
olomi tutu - "aquele que usa agua fria". Essa cantiga foi preservada e ainda hoje e
recitada pelas mulheres que louvam a fertilidade
Iernanja sentia-se insegura quanto a saude da trazida por Oxum, repetindo Ore YLye of - "O
filha e, percebendo a atencao de Ogum, pediu-lhe que abenc;oado de rnae Oxum!"
ficasse a seu lado para ajuda-la no caso de algo nao
correr bem. No sexto dia de vida da crianca, ele Iemanja, Oxum e toda sua descendencia mantern
adentrou a mata, pediu a Qsanyin que o orientasse na profunda ligacao com a agua e seus nomes indicam
escolha das folhas terapeuticas e, uma vez orientado, isso. Criancas nascidas gracas a protecao <lesses orixas
apanhou folhas de yanrin e pimentas verdes para tern em seus nomes, referenda a isso.
coloca-las, inteiras, no pote. Perguntaram-lhe qua! era
o nome da menina e ele respondeu que, antes de Alguns mitos referem-se a Qsun Osogbo (Oxum
dar um nome a ela seria preciso que sua mae fosse ao da cidade de Osogbo) e relatam que Oxum
transformou-se no rio que corta essa cidade. Outros
rio todas as manhas, antes do sol nascer, para
referem-se a divindade Logunede, ora como filho de
apanhar agbo, devendo ser a primeira pessoa a chegar
Oxum, ora como seu mensageiro, pois ha grande
ali. Este procedimento fortaleceria ainda mais a ligac;:1o entre ambos. Algumas casas de culto referem-
saude da se a Logunede como cornplernentacao de Oxum o que
I crianc;a. Quando isto foi feito, Ogum revelou o nome aponta para a intensidade de sua ligacao.
r da crianca: Qj~-11 'ibu omi - "Oxe nas profundezas das
l· aguas". 0 nome Oxum e, pois, uma sfntese dessa frase
e e irnportante enfatizar que Oxum ja era orixa ao
nascer. Ha relatos ainda, de que Oxum, quando casada
com Xango, foi um dia chamada por ele, juntamente
Sempre que Iernanja caminhava ate o rio em com Qya. Ele lhes comunicou que faria uma viagem ao
companhia das crianc;as, iam entoando o seguinte mundo invisfvel no dia seguinte e perguntou qua! das
refrao: duas o acompanharia. Qya prontamente respondeu
dizendo que iria e Oxum, sua primeira esposa, gozando
portanto de prioridades, ficou muito enciumada.

196
197
Ao amanhecer, Qya chamou o marido e avisou ii Oxum ou em qualquer epoca a pedido do pr6prio
que preparara a bagagem e ja estava a sua disposicao orixa, uma cabaca branca.
para a viagem. Oxum, que demorara para arrumar seus
pertences, estava ainda no quarto. Xango foi charna-la Em alguns relatos Oxum e descrita como esposa
pedindo-lhe que se apressasse. Finalmente, Oxurn de If:1. Por fim, ha relatos miticos que fazem referencia
anunciou que estava pronta, porern, ao sairern de casa, ao seguinte fato: ao tomar conhecimento da morte de
deu-se conta de haver esquecido o kondo ese Xang6, Oxum, desesperada, transformou-se num rio.
(tornozeleira) em scu quarto e retornou para busca-la.
Xang6, irritado, chamou ara (o rain): a terra abriu-se
e Xang6, juntarnente com Qya penetraram na
fenda, tornando a terra a fechar-se. Ouvindo o 2. A iniclaciio no cu/to a Oxum na Africa
barulho do raio, Oxurn saiu para ver o que ocorrera
mas Xang6 e Qya j:1 haviarn desaparecido. A iniciacao no culto a Oxum e feita de modo
analogo a de outros orixas. Sao rruiltiplas as razoes que
Desorientada, triste e desesperada, cornecou a se
lameruar, invejando a esperteza de Qya. levam uma pessoa a iniciar-se neste culto: por
Compadecidos, seus filhos colocararn urna cabaca recornendacao obtida atraves de jogo adivinhat6rio,
branca em formate de alguidar sobre sua cabeca, e por desejo de ser fertil, por simpatia, por desejo de
disseram-lhe que repetisse as seguintes palavrus: obter a prosperidade que esse orixa costuma
proporcionar ou ainda, por heranca de antepassados.
Norie>ke>111i. Neste ultimo caso, o orixa herdado deve receber rituais
Nao acho mcu marido, para que nao ocorram perturbacoes no piano material,
em setores relacionados a seu dominio: casarnento,
Nori Qk(>111i. procriacao e situacao econ6mica.
Niio acho mcu marido.
Seja qual for o motivo que conduza ii iniciacao, o
No ti ~,Jng6.
procedirnento e o mesmo. Toda cidade ioruba possui
um rio representativo do culto a Oxurn, porern e em
NJo acho ruuu Xangt).

Nori $ti11g6. Osogbo que esta a origem do seu mito e e ali que passa
Nao acho mcu Xango. o rio que simboliza seu culto. Ha nele, geralrnente, um
pote cuja base voltada para cima exibe um furn. Este
pote marca o trecho do rio onde sao feitos os rituais:
Esta e a origem do costume feminino de levar nas grandes cerimonias realizadas uma vez por ano, ai
sobre a cabeca, durante as festividades em homenagem ocorrem os primeiros ritos.

198 199
A iniciacao coletiva no culto a Oxum e realizada em funcuo de sua urgencia de deixar o recolhimento
na epoca das festas em sua hornenagem, ccasiao em para retornar ao trabalho.
que todos se banham juntas no rio. A iniciacao
individual, ou seja, ocorrida fora do perfodo festivo,e Na noite <la iniciacao sao tocados os tambores
feita no interior do santuario. Seja ela individual ou bilta (com duas varinhas), gbedu (com uma unica vara
coletiva, o procedimento e unico: os baba QIQ~un e as comprida) e dundun. Acompanha-os o som do ~~k~r\!
lya·O~un preparam os ftens da iniciacao - cabras, (especie de chocalho grande), e das palmas das pessoas
galinhas, pintinhos, galinhas d'Angola, pombos, que ali estao, Com a presenca dos babalorixas, das
lkodide, akara, rnel, pimenta da costa, obis, orogbo e ialorixas, dos axogum, dos iniciados em Oxum e dos
cana de acucar, Simultaneamente, mulheres ja tocadores, ocorre a iniciacao propriamente dita.
iniciadas cantam evocando o orixa e Jouvando o ia6 e
seus ancestrais, enquanto os parentes colocam dinheiro Antes da cabeca do ia6 ser raspada, ele e
em notas na testa dessas mulheres. banhado ao som da cantiga sagrada:

Quando o ia6 e finalmente conduzido ao quarto Omi ni ose o


sagrado, as mulheres cobram o owo-tyawo, Agua c sabao,
cuja traducao literal e "dinheiro-esposa". Trata-se Oit:lli omi
do pagamento simb6lico da iniciacao, realizado de Sabao C agua,
modo analogo ao pagamento feito pelo noivo as
mulheres que, no dia do casamento, acornpanharn a Inu1111{>h; yoo wr p JJJQ o
noiva ate o novo Jar. Aqui, a referencia e feita ao Voce scra purilicado pclo orixa.
casamento sagrado do individuo com o orixa. 0 valor
monetario desse pagamento varia segundo as Omi ni Q}f
Agua C sabiio,
possibilidades econ6micas da famflia.
Pude notar, enquanto pesquisador, que o
processo e uruco, havendo entretanto, variacoes no Essa cantiga e repetida alternando-se com outras
ritual, dependendo <la casa de culto e <las ate que o banho termine. A roupa usada para chegar
circunstancias espedficas. Assim sendo, a duracao do ao local e uma parte dos cabelos, serao jogados na
processo iniciat6rio pode variar de ires dias a tres agua do rio consagrado a Oxum.
meses, sendo geralmente mais breves os dos homens,
Ap6s o banho, o ia6 retorna ao interior <la casa
de orixa, envolto num Ienco branco virgem, e senta-se
(
c'
< 200 201
(
(

num banquinho previamente preparado, enquanto o Atraves dessa cantiga, pede-se a Oxurn que <
baba 9l9sun e a iya-Q~un evocam Oxum junta ao acolha e purifique o ia6 durante o banho. Depois ele
assentarnento, que ainda nao recebeu os objetos retorna para dentro da casa, obedecendo a varias
especfficos relatives ii "qualidade" da Oxum desse ia6. regras secretas. - Entre os diversos ritos, pintado
inteiramente com efun e osun. Sempre que vejoe (

A navalha sagrada e usada para raspar a cabeca, alguern pintado dessa maneira, tenho a sensacao de (
sendo que uma parte dos cabelos e depositada junto ao estar vendo o pr6prio orixa, urna vez que todo o
assentamento da casa e outra parte junto ao processo e acompanhado por cantigas e a atmosfera (
assentarnento pessoal. Finalmente, cornpleta-se sagrada torna irresistfvel a participacao, seja atraves da (
a raspagem da cabcca, sempre acornpanhada danca, do canto, da incorporacao ou de varias formas
(
pelas evocacoes, dessas simultaneamente.
(
Segue-se novo banho de agbo, ao som da cantiga: Prossegue o ritual iniciat6rio e ao findar esse dia (
o ia6 e banhado e vai dorrnir. Nos proximos dias (de
Omi ni o~·r o sete a vinte e um) continuara sendo pintado com ~fun
Agua C subao,
e osun. No terceiro dia - QjQ ikotu - sew realizados
o~·t;ni omi novos rituais e sacriffcios: akara sao preparados e
sabdo C agua. oferecidos a Oxum e aos presentes; os diversos nomes
do orixa sao evocados e e entoada uma cantiga
Im1111u;lt; yoo hi{' Q 111Q o especifica, que fala da uniao eterna de Oxum com seu
Voce scrti purilica<lo pclo ia6:
orixa.
A nighilo
0111i11ir,ro Estara carrcgando para iudo vir a tcr,
Agua C sabao.
A ni g/Joo
Osun yoo o w"
,,.,11Q cstura carrcgando por to<la a vi<la,
Voce scrti purifica<lo por
Oxum.
Ti ti aye
para sempre
0111i11i(J)"fO
Agua C sabfio,
Loo nt i111Qlf
vocc vai carrcgar scu orix.1.

202 203
( .
....
Anlgbuo pjQ ikota . Repete-se a distribuicao de akara,
Estara carrcgando para ludo vir a tcr, juntamente com a oferta de obis e o sacrificio de
animais como galinhas e pombos. 0 ia6 e informado a
Anll()O respeito de sua posicao na hierarquia do culto e das
carrcgara scu orixd como cspcranca de rcalizacao regras de conduta para com outros iniciados.
de scus dcscjos,

TT ti aye
O processo iniciat6rio e concluido com o tao
para sempre recebendo o jogo de buzios que fora colocado em seu
assentamento e que, posteriormente, servira para seu
Loon) imQlf uso pessoal, caso tenha aptidao para isso e venha a
voce vai carrcgar scu orixa, desenvolver conhecimentos.

"Qualidades" de Oxum
Integrando os rituais desse dia, o baba <;>lq~un e a
lya-Q~un sentam-se com o ia6 e lhe apresentam seu Convern assinalar que na Africa ha apenas
odu de nascimento nesse orixa, A "qualidade" do orixa pequenas diferencas no assentamento e nas cantigas
se revela do seguinte modo: ao serem recitadas as referentes as diversas "qualidudes" de Oxum. Entre os
evocacoes relativas as diversas particularidades de iorubas, cada "qualidade" represerua passagens ou
Oxum, o ia6 provavelmente incorporara. A evocacao momentos da vida do orixa, em que distintas
~ue estiver sendo feita no momento da incorporacao, caracterfsticas de sua personalidade se revelaram, por
indicara a "qualidade" de sua Oxum. Outra vezes associadas a locais por onde passou: Yeye Ade-
possibilidade de obtencao desse conhecimento se da Oko, Yeye lponda, Yeye Qpara, O"u11 Logun; Yeye
atraves do jogo adivinhat6rio. Oju111(), Yeye lloba, Yeye lle-Elepe, Yeye Jakucpe, Ycye
Ojuna, Yeye lgando, Yeye ()d~ Dudu, Yeye Adobaba.
O ia6 e vestido e enfeitado com braceletes e
tornozeleiras de metal amarelo. Estara usando kele de
contas amarelas e sera orientado sobre suas quizilas.
Ha dancas ao som dos tambores e cantos e, finalmente, 3. Names em louvor a
(.
ocorre a incorporacao dos iniciados perdurando a festa Oxum
( por toda a noite.
Em louvor a Oxum, sao dados nomes as pessoas,
No setirno dia (pjo ije) segue-se o ritual que seja por ocasiao do processo iniciat6rio, seja por
conta com a presenca daqueles que participaram do ocasiao do nascimento. Tais nomes denotam que,

205

------'-L---·-··--· ·-
atraves das bencaos desse orixa, foram alcancadas
Todos os assentamentos de Oxum sao identicos
gracas tais como curas, fertilidade, prosperidade: quanta a presenca do Qla (pedra) e dos animais
sacrificados. Distintas "qualidades" deterrninam uso de
distintos aparatos: para Yeye lpondi: e usada uma
Oiundare: Oxurn me favoreceu. Osundola:
espada de ouro ou de latiio amarelo; para Yeye Opara,
( '!
,,
Oxum tornou-me pr6spero Q$unfu11k~: um Jeque (obcle). Outros itens frequentemente
encontrados nos assentamentos de Oxum sao os
Oxum me deu esta (crianca) para cuidar seguintes: a tornozeleira (kondo); um certo numero de
buzios; moedas; pente (ooya); peregun; tecido branco;
0}utllunji: Oxurn me fez reviver dezesseis buzios. A presence de metals amarelos
associados a Oxum e explicavel: representam o ouro, o (
Osunkunie. Oxurn encheu a casa de coisas rnais nobre de todos os metais. I.
boas Ao lade de um assentamento de Oxum ha
sempre, com prop6sitos de cura, um pole de agua pura
Q~w111i11hf: Oxurn rne fez renascer por ela abencoadu. Sendo Oxurn urn orixa
Omidire: A agua que se tornou boa
profundarnente ligado a beleza, algurnas de
suas
011ifieu11: A agua foi generosa cornigo iniciadas pintam o calcanhar com osun. Finalrnente,
em muitos assentamentos encontramos tambern
estatuas que representam uma mulher de cabelos
4. Simbolos de Oxum trancados, segurando . ao colo um bebe ou
amarnentando. Junto a alguns desses assentamentos
As pessoas iniciadas em Oxurn, independente de encontrumos assentado Logunede.
sua "qualidade", usarn colures de comas arnarelas,
tornozeleiras (kondo ), braceletes e diversos objetos de
id~ (bronze e merais amarelos, utilizados como 5. Cerimonia anual de Oxum.
representantes do rnais nobre de todos os metais - o
ouro). Festas
A maier festa de Oxum ocorre anualmente em
Osogbo no mes de agosto, reunindo pessoas do mundo
inteiro, que afluem ao local para agradecer gracas
alcancadas atraves de seu poder.

206
207
·111
O rei de Osogbo esta sempre presente, ao !ado de O dia de infcio dos festejos e chamado QjQ-ibi;,do.
outras personalidades do cenario politico nigeriano. 0 A noite, em todas as encruzilhadas pr6ximas a casa de
culto a Oxum e vista como originario de Osogbo e culto, sao feitos sacrificios e oferendas a Exu e as
Ilesa, principais cidades do grupo ioruba Ij~~a. e por Osoronga (consideradas e veneradas como rnaes
esta razao, ao evocar este orixa sao feitas citacoes com superiores, donas do conhecimento e ternidas por seus
entonacao tipica Ij~sa, como por exemplo a saudacao poderes rnaleficos): pombos, galos, obis, orogbo e
Kare o! azeite de deride. Atraves de rezas, os praticantes
Isso nao significa que haja diferencas pedem as forcas que habitam essas encruzilhadas que
lhes deem muito axe, a fim de que consigam obter a
significativas de culto nus demais cidades que
forca vital necessaria para a realizacao de festejos que
comp6em o reino ioruba. Festas similares ocorrem em
sejam agradaveis a Oxum.
diversas cidades, scguindo sempre um padrao que e
mais ou menos o mesmo, embora haja variacoes locais Ap6s esta cerim6nia, dirigem-se todos ao rio para
quanto as datas dos festejos. Apresentarei duas fazer oferendas de anirnais, obis, orogbo, uma cabaca
descricoes de festas anuais de Oxum - urna, que se
realiza em Abeokuta e que tive a oportunidade de repleta de varios tipos de cornidas, sempre ao som do
presenciar e outra, que se realiza em Osogbo e e toque de tambores e das rezas. Sao realizados, entre
descrita por Gert Chesi no livro Susanne Wenger - Ein outros, pedidos de prosperidade, filhos, saude e
leben niit den Gouern e que, por sua fidedignidade, c6njuge.
merece ser apreseruada aqui.
Neste momento, tres obis sdo abertos, e com eles
nas maos do babalorixa ou da ialorixa sao feitas rezas
em nome dos iniciados, das pessoas presentes e
ausentes e dos familiares. A finalidade e saber se todas
A fcsta anual de Oxum em Abeokuta as oferendas foram aceitas ou nao. A pergunta e feita
A escolha do dia conveniente e feita com ao orixa, atraves dos obis. Caso a resposta
seja
aproxirnadarnente dois meses de antecedencia. Os afirmativa, todos juntos gritam alegremente: Qdun
iorubas usarn calendario lunar e, ao aproxirnar-se a gba!
lunacao · certa, tern infcio os preparatives. Tres dias Este grito e repetido muitas vezes ao som dos
antes, chegam os visitantes, sendo que alguns ficam tambores.
hospedados na casa de cu Ito onde se dara a festa.
Cantando e dancando, os cultuadores retornam a
casa do orixa e as dancas se estendem noite a dentro.
No dia seguinte, todos louvam Oxum com o grito Kare

( '08
(
209
(
O rei de Osogbo esta sempre presente, ao lado de O dia de infcio dos festejos e chamado QjQ-ibQdo.
outras personalidades do cenario politico nigeriano. 0 A noite, em todas as encruzilhadas pr6ximas a casa de
culto a Oxum e visto como originario de Osogbo e culto, sao feitos sacrificios e oferendas a Exu e as
Ilesa, principais cidades do grupo ioruba Ij~sa, e por Osoronga (consideradas e veneradas como miles
esta razao, ao evocar este orixa sao feitas citacoes com superiores, donas do conhecimento e temidas por seus
entonacao tfpica Ij~sa, como por exemplo a saudacao poderes muleficos): pombos, galos, obis, orogbo e
Kare of azeite de dende, Atraves de rezas, os praticantes
pedem as forcas que habitam essas encruzilhadas que
Isso nao significa que haja diferencas lhes deem muito axe, a fim de que consigam obter a
significativas de culto nas demais cidudes que forca vital necessaria para a realizacao de festejos que
cornpoem o reino ioruoa. Festas similares ocorrem sejam agradaveis a Oxum.
em
diversas cidades, seguindo sempre um padrao que e Ap6s esta cerimonia, dirigem-se todos ao rio para
mais ou menos o mesmo, embora haja variacoes locais fazer oferendas de animais, obis, orogbo, uma cabaca
quanto as datas dos festejos. Apresentarei duas repleta de varies tipos de cornidas, sempre ao som do
descricoes de festas anuais de Oxum - uma, que se toque de tambores e das rezas. Sao realizados, entre
realiza em Abeokuta e que tive a oportunidade de outros, pedidos de prosperidade, filhos, saude e
presenciar e outra, que se realiza em Osogbo e e c6njuge.
descrita por Gert Chesi no livro Susanne Wenger.
Ein leben 111it den Gottcrn e que, por sua Neste momento, tres obis sao abertos, e com eles
fidedignidade, merece ser apreseruada aqui. nas rnaos do babalorixti ou <la ialorixa sao feitas rezas
em nome dos iniciados, <las pessoas presentes e
ausentes e dos familiares. A finalidade e saber se todas
as oferendas foram aceitas ou nao. A pergunta e feita
A fcsta anual de Oxurn em Abeokuta ao orixa, atraves dos obis. Caso a resposta seja
afirmativa, todos juntos gritam alegremente: Qdun
A escolha do dia conveniente e feita com ghat
aproximadamente dois meses de antecedencia, Os Este grito e repetido muitas vezes ao som dos
iorubas usam calendario lunar e, ao aproxirnar-se a tambores.
lunacao certa, tern infcio os preparativos. Tres dias
antes, chegam os visitantes, sendo que alguns ficam Cantando e dancando, os cultuadores retornam a
hospedados na casa de cul to onde se dara a festa. casa do orixa e as dancas se estendern noite a dentro.
No dia seguinte, todos louvam Oxum com o grito Kare

208 209
o ! Os ia6s saudarn os babalorixas e ialorixas com a por duas noites de vigflia com intervalo de uma
mesma palavra, acompanhada dos gritos Ore yeye! - semana entre urna e outra. Na primeira dessas noites,
"Oh, graciosa mae Oxum!" Os sfmbolos do orixa sao
\ lavados com um agbo feito de ewe tete, ewe rinrin, ewe uma semana antes da vespera da procissao,
(
dundun, ewe akoko, ewe iyalode e outras folhas permanecem acesas ate o amanhecer, dezesseis
( misturadas com gin e sabao da costa. Seguem-se os lamparinas de 61eo num opa orcre de Qsanyin, forjado
sacriffcios de animais, enquanto os devotos fazem ha muitfssimo tempo e colocado em determinado lugar
promessas ao orixa, onde garantem repetir as da area externa do palacio real de Qsogbo. Diante
oferendas, se forem atendidos. dessas lamparinas, tres importantes lfderes do culto de
lfri batem dezesseis tambores principais que
Ha entao uma reza coletiva, onde o babalorixa ou integram o oraculo Odu Ifa. Durante toda a noite
a ialorixa recita e o publico responde "Axe!". Alguns os baba
incorporam enquanto os sacrif[cios prosseguem ao som 9l(i~un e as lya-Q~un que ja puderarn chegar, dancarn
dos tam bores e_ das evocacoes. na casa sagrada, ao som dos tambores b¢mbf Na area
externa, grande mirnero de pessoas ja se encontram
A danca prossegue ate o amanhecer do terceiro presentes, Muitas sao rnoradoras de Osogbo. A
dia, ocasiao em que sao servidos akara para Oxum e alirnentacao <las lamparinas a 61co constitui uma honra
para as pessoas presentes. Uma procissao conhecida que compete a uma famflia de babalorixas e e recebida
por iyide, com tambores e numerosas incorporacoes por heranca. Ao raiar a rnadrugada, o ojugbQna
entre os olorisa, sai para visitar casas de parentes, sacrifica urna cabra para lf:1 (que em alguns mites
amigos e conhecidos. figura como esposo de Oxum), no mcsmo local sagrado
pertencente a Oro.
Os ia6s de Oxum vestem roupas brancas e
carregam uma cabaca branca na cabeca. Ap6s a Antigamente, durante a sernana transcorrida
procissao retornam a casa de culto para dar entre uma vigflia e outra, alguns lideres do culto
prosseguimento aos festejos. participavam de rituais particularmcnte diffceis. 0
abfnuw9do passava oito dias nas profundezas <las aguas
e realizava profecias ao retornar a supcrflcie,

A festa anual de Oxum em Osogbo Na manha du procissao os sfmbolos sagrados de


Oxum sao colocados num grande pote que sera
A procissao rumo ao rio sagrado realiza-se numa conduzido ate o rio pela "sagruda virgern", arugba.
sexta-feira de agosto chamada Jakuta e e precedida Seus cabelos sao arrumados em trancas finfssimas e
seu pescoco, braces e cintura sao adornados com s~gi,

210 21 l
perolas azuis de grande importancia religiosa. Ela
6. Ose de Oxum
chora e, quando o precioso pate e depositado sabre
sua cabeca, entra em semi-transe. Para que nao fale 0 9s¢ de Oxum deve ser realizado a cada
dos milagres que seu espirito experimenta, dais orogbo
dezessete dias, ocasiao em que os iniciados vestern-se
sao colocados em sua boca. Ainda antes de deixar a
de branco e usam colares de contas amarelas. Ao
casa sagrada, sua rnae biol6gica atira-se a seus pes,
amanhecer o dia, as pessoas chegam ao local onde sera
com os cabelos desgrenhados, cobertos de cinza e o
feito o 9s~ e cumprimentam-se com a saudacao Kare
peito desnudo, solucando e entoando cantos.
of
Conduzida pelo som dos tambores, a arugba deixa a (
Duncarn e cantarn ate aproximadamente o meio dia.
casa sagrada e, antes de abandonar a area do palacio, Entao, os iniciados recolhern-se ao quarto do orixa, (
e feito o sacriffcio de uma galinha a seus pes, no ojubq para darem infcio as oferendas. 0 baba Qlosun ea lya-
de Atiba, her6i deificado. Segue a frente dos bllba
9I9sun e lya-Qsun e das pessoas mais importantes da Q~un recitam uma evocacao especifica, solicitando ao
comunidade. Logo em seguida vem a imensa multidao, orixa que venha buscar as oferendas que lhe serao
Javens fustigam as pessoas para que nao avancem oferecidas.
porque, se provocarem a queda da arugba isto
acarretara series males. A oferenda e feita em seguida. Entre outros
itens, sao ofcrecidos DI\!, osun, obi, ~kD, akara, gin e
Chegam a casa sagrada de Iyernowo, que uma galinha, que e sacrificada sabre o assentamento.
simboliza a flor osiblltll. Dali para frente seguirao a De modo analogo aos anteriormente descritos, o
trilha ate o lugar denominado idt-lroko, apenas a babalorixa ou ialorixa faz uso do obi para saber se a
arugba, agora totalmente incorporada e os lfderes oferenda foi satisfat6ria ou nao, Se considerada
religiosos. Chegando a esse local onde, em passado satisfat6ria, e servida a comida primeiramente ao
mitico foi celebrado o pacto entre o homem e o rio, o orixa, distribuida depois entre os presentes, podendo
grupo para e as pessoas entoam cantigas muito antigas. ser levada para ser oferecida aos familiares que nao
puderam estar presentes, uma vcz que e alimento
A partir dai a arugba, com seu precioso fardo, e fortemente impregnado de axe.
conduzida pelos lfderes religiosos ate um Iugar
protegido de olhares curiosos. Agora, o rio recebe as
oferendas de todos que, euf6ricos, pedem a Oxum que
!hes conceda filhos, prosperidade e saude. A arugba
somente despertara quando todos as ofertas tiverem
sido tragadas pelas aguas.

(
( t

212 213
/ Adura Q,un ( I)

Osun mo pe 9 of
/ Nape Q s'iku eni kankan,
beni n 6 pe 9 s'arun eni kankan,
mope Q sf ninl owo.
'( Mo pe o si nini QmQ. 5
Mope Q sf nini alofia.
Mope Q sf ¢r¢.
Ki awa ma r[ja omi o,
Qd99du11 ni a nri or6gb6.
Odoodun ni a nri omo obi Lori at,: o. 10
Odoodun ni ki w9n ma ri WU of
Bf a se, $Qdun r,: yii
kf a tun se, eyi 16 ju bayi IQ, ni amodun.
Osun ,9 wa, ki 6 mail sf wahala larin awa Ql1lQ re:
7. Adtirit, Iba, Oriki, Orin 0$Ul1 Kf iu ma jo wa. 15
Ki QIIU ma nil WU o.
Pese ~·,: [un WU o.
Rezas, Saudacao, Evocacoes e Cantigas de Eni nse amodi ara,
Oxum.
Fun ni alaf[a o.
Oko oba, Ma obu; ki 6 ma Jii wa !¢s¢ o. 20
Ki awa ma ri Ogun idile.

Reza de Oxum (1)

Oxum eu te chamo!
Nao te chamo par causa da morte.
Nao te chamo par causa da doenca de alguern.
Eu te chamo para que tenhamos dinheiro.

215

' (
(
Te chamo para que tenhamos filhos. 5 gbogbo eyi ti a ba wi !011i, (
Te chamo para que tenhamos saude, ko se.
Para que tenhamos uma vida serena. Kio ma se ai ko $r:· t
Para que nao sejamos vitimados pela ira das aguas, Gbogbo igi ti legbede ba f'owo ha, nii dun.
Dizem que anualmente ha orogbo novas na feira, Ortsa kif ko ohun obi. 15 (
dizem que anualrnente ha obis novos na feira, 10 Sang6 kif ko ohun or6gb6.
(
Que as pessoas nos vejam todo ano. Qbatala kif kQ olzun ~¢$¢¢fun.
Do mesmo modo que fizemos tua festa, O~un ma ko ohun tiwa loni
fucamos outra, ainda maior, no pr6ximo ano. o.
Oxum, nos proteja para que nao haja problemas entre Osun Opara, 0$Ul1 Ade-oko, yeye lponda,
nos, teus filhos. 15 Gbogbo adura ti awr;n Qm{) oo~a ba gba, 20 <
Para que sempre haja paz em nosso lar, t;mu rele cl$t; o.
Que nossos objetivos nao se voltem contra nos.
Da-nos axe!
A quern estiver doente, Reza de Oxum (2)
da suude l
Que as leis do homern nao sejam infringidas Terra, eu te chamo!
Oxum, eu te chamo!
por n6s. 20 Yiemos fazer a tua festa
Que nao haja problemas em nossa famflia. para que nao haja morte repentina entre n6s,
para que nao haja doencas entre n6s, 5
Adiira O,w, (2J Para que nao provemos a furiu da agua.
Mantenha-nos calmos, oh, Oxum!
\ /Ir: mope p. Assim sera, nao deixara de scr assim.
/.,/ ()su11 1110 pe (). Porque tudo o que !fa diz, aconteccra,
/ . Odun rr: la wci se, Porque tudo o que Orunrnila diz, acontecera.
10
Miui ie ki a rt iku ojiji. Tudo o que dissermos hoje,
Mcia jr: ki a ri arun ara o. 5 assim sera!
Ki a ma rija omi o. Para nao deixar de ser assim.
Tutu tutu ni ki a ma ri o O,u11. Todas as arvores tocadas pelas maos de Icgbede
A Ir: ko 11( s'aise. produzem som.
Nitori c11vfg ni t'ifci. Orixa nao recusa a oferta de obi.
A/Qg ni t'onuuni!« 10 Xango nao recusa a oferta de orogbo. 15

216
217
( I

( .'J
Obatala niio recusa a oferta de s~s~~fun. f ba ta 111i /¢r¢ ayo, a/afia.
Oxum, nao deixe de ouvir nossas suplicas hoje! Mo sere awe roja: 25
Oh, Osun Opara, Osun Ade-oko, Yeye Iponda,
que todas as rezas feitas pelos iniciados, 20 Saudacao a Oxum
tenham axe!
Saudacoesl
Minhas saudacoes!
Iba Osun Saudo a terra!
Saudo os mais velhos, que possuem conhecimentos
superiores aos meus!
i 1110 se, Saudo Oxum Makinde!
lbii
bii aye o, Cidada Ij¢~a.
n ubu agba; Irunmale, minhas saudacoesl
Mo ubii osun 'makinde o,
ju 5 As saudacoes serao retribuldas,
Mo ij~sii. oh graciosa rnae Oxum!
I
.
\
Irunmale 1110 jiibii o.
Iba aj¢ o.
Ore yey« of
As saudacoes serao retribufdas.
Eu te saudo, Orixa!
Quern voltou e quern foi.
10

Iba aN o. 10 Minhas saudacoes a voce, Oxum.


Ibii or~cz, Osun. As saudacoes serao recompensadas,
Eni k; lo hp, oh graciosa miie! IS
Mo jubii, <)sun. As saudacocs serao retribuldas por Oxum.
lba a je o. Saudacoes a voce, Orixa!
Oyeye at 15 Oh Logun-ede, jovem cacador, eu te saudo!
Ibiiiijef o. Oxum lponda, eu te saudol
Iba ortsa: Oxum Opara, eu te saudo! 20
Keker« pdr: 1110 jub« o. Oxum Ade-oko, eu te saudol
Minhas saudacoes serao aceitas por todas as
Osun iponda 1110 jubii. qualidades de Oxum.
Osun Opara 1110 jiibii. 20
Presenteie-me com felicidade, prosperidade e alafia.
Osun ade-oko 1110
Presenteie-me com felicidade, prosperidade e alafia.
juhii, lba a jr1 o.
~ ba ta mi lore ay¢, alafia. Eu fui divulgar o culto de Oxum na feira. 25

218 219
Oriki ()~·un (I) Muther poderosa que nao pode ser atacada. 10
Muther forte que afugenta o homem.
Osun, o Yeye ni 1119! Generosa e graciosa rnae, que no fundo das aguas
Orun oniku, assenta-se no ap~r~.
O Yeye-nimo, Agua que flui sem cessar.
\ A fid¢ ,¢ 91119. A que tern seios fartos.

X
A pe nibu ~¢/a, · 5 Mae grandiosa, proteja-me! 15 (
A pf lodo ,¢,¢ 9m9. Quern n6s temos e quern nos salva. Oxum, salva-me! (
\ Osun En! ide kin su.
'Am¢ awo ma,¢. Oriki Osun Yeye Ade-Oka (2)
(

6 wa-yanri-wa-yanrin k6w6 sf.


Gbddamugbadamu obinrin ko se gbamu. 10 Yeye ade-oko! 1 (
Obinrin gb6na, okunrin nsci O j6 gede w9 9ja, (
Ore Yeye, ap¢r¢ /6 fl joko ninu Yeye ade-oko 6 se ¢wa /ololubi, (
ibu, Omi, arin ma sun. Yeye mi o se eji oke seniseru bi iy¢ ogo111ugomu,
Qgbadagbada /911111. /ya mi wa lokunkun, 5 (
Ore Yeye, gba 111(, 15 Eyin enu re o de buji. (
Eni a ni, ni ngba cni, Osun gba mi. Eleyin dogcidoga bi cni do gaga osu.
Segede owu.
(
Orfki de Oxum (1) Yeye 9/¢nw
Aride g'osun. 10 (
Oxum, graciosa rnae, plena de sabedoria! Yeye ade oko. (
Oxum, graciosa rnae. 6 de gede woja.
Graciosa rnae, plena de sabedoria. 6 se r:wa lololubi. 13 (
(
Que enfeita seus filhos com bronze.
Que fica muito tempo no fundo das aguas gerando Orfki de Oxum Yeye Ade-Oko (2)
riquezas. 5
Que se recolhe ao rio para cuidar das criancas. Graciosa mae Ade-Oko,
Que nao se enjoa de usar braceletes feitos de bronze. que entra na feira dancando sozinha.
Que conhece os segredos dos cultos mas nao os Ade-Oko, deusa da beleza feminina.
revela. Minha graciosa mae, cujos dentes superiores
Que cava e cava a areia e nela enterra dinheiro. harmoniosamente separados, imitam a
beleza das penas da ave ogomugomu.

220 221
(
,I
·L
-'!'---------

Minha rnae esui no escuro, 5 Que enfrenta pessoas poderosas e com sabedoria as
seus belos denies iluminam a escuridao. acalma. 8
Ela que possui dentes claros como a lua,
despreza o invejoso. Oriki Osun (4)
Mae procriadora,
que se embelcza com ide e osun. 10 Osun siglnsi!
Mae Ade-Oko, Omi o siri,
que entra na feira dancando sozinha. Omi glH;gb<:lulu,
Deusa da Beleza. 13 Omi a WQWQ ma da:
Osun, omi a ja11 r<;r<: wolt: ¢dali:.
Oriki <)~w1 Qpara (3) 0111iya. Omi
yu. Onimalc
Yeye9para! odo, Otadc!-
( QMfzrin bf okunrin ni Q,11111 kolu,
\, ""A j( s¢11 bf ¢ga.

r
Osun gbinnikungbinnlkun, 10
~ Yeye olomi IUILI. Lo la iii: dc!lc! alcif ojudi, I,
'.9para ojo biri kalr;r;. 5 016wc) jcirclra wokun.
AJ;bii obinrin ti gbogbo aye! n 'pc sin. O san rr:rr wole Qdald.
o ba s,111p¢111ui j¢ p<Jt<Jkf. Kare o!
O ha alaghara ranyc111ga elide. 8 A Ji ilu gba else, 15
Aghcijcl obinrin.
Ortki de Oxum Opara (3) A bimo 111clci bf Qlr;.
Ore Yeyc! o. 18
Yeye Opara!
Oxum e urna mulher com forca masculina. Orfkl de Oxurn (4)
Sua voz e afinada corno o canto do i;ga.
Graciosa rnae, senhora das aguas frescas, Oxurn $igin~i!
Opara, que ao dancar rodopia como o vento, sern que A agua nao flui para tras.
possamos ve-la. 5 Orio caudaloso nos ensina que e infinita a
Senhora plcna de sabedoria, que todos veneramos quantidade de agua na terra.
juntos. Agua que flui sern transbordar.
Que come peteki com Svnp<}nna. Oxurn, a agua que flui e invade a casa dos traidores. 5
Agua pra la,

223
agua pra ca. o.oa Q~w1 (6) (
Oxum, a divindade das aguas. (
A riqueza veio de encontro ii divindade. Kare of 1 (
Oxum, com sua grande potencia, 10 Onilt: 1110 ma yara de o,
abriu caminho ate a casa do irreverente. i:ro yii ba nz¢na k6 sere pad« mi.
Agua que escorre ate o mar. Iha Q~w1.
Correnteza d'agua que se arrasta ate a casa Osun siginsi. 5
do traidor. £111 i 1'()1119 1J¢sa.
Saudacoes ii gruciosa 111:le Oxurn! Osun 6 jirc e, of
Voce, que recebe oferendas ao sorn dos tarnbores, 15 Osun ola.
A mulher que protege a si mesma. nu ola!
Quern e filho de Oxurn nao e preguicoso. Ore yeye imi)ltj, 10
Oh, graciosa mae Oxum! Osun 0111i sa, omi wo.
18 0111i a SCI/I T{'T{' wole ¢da/¢.
Emi l(1m9 Osun gbiuiamugbadamu obinrin yanyan
Oriki Osu11 (5) bf okuta,
otubu yp p logun, jire e
Osun siginsi! Ipondi: wa lokunkun.

\
15 <
J;:tMie agada. Pele oju r¢ tan de QdQ mi. (
Awr: idc wr: 91119. Osun 0111i a ji san rr:rr: w¢sa.
Eni ide kif SU. Yeye Adc-oko, o ma jire e, (

!ya 111[ a wa yanrin wa yanrin k6w6 si, 5 of (


k6 ghe ire temi /1111 mi 0. /ya mi obinrin ghr:ndr:kr:,
a ghenu ifa ~9la Yi:ye 20 (
(
Oriki de Oxum (5) mi. A ghe inu i111¢ ~(Jr¢.
Ore Yeye, jire of
Oxurn Siginsi! Osun a t'ori r:ni ti ko sunw(!n se.
Oxurn, que se alimenta de galinhas. QmQ 0111i kif shfr).
Que da banho no bronze e em seu filho com prazer. Osun, omi tff leku danu. 25
Que nao se enjoa do bronze. Yi:ye ol6111i tutu.
Minha mae, que cava a areia no fundo das aguas para A 16 pese 9la.
guardar dinheiro, 5 O wa yanrin, wa yanrin k6w6 sf.
traga minha sorte para mim. lru11111al¢, ti f gba ni.

225
T
(
( lsun, ile-odo ti f gba 30 Gbiul11111L1gba.da111Li, obinrin kb ~e Jow(; g/)
ni. (\ Ore yeye, ap¢r¢ ow6 nbe, ninu ibu,
I "'are o, yc'ye f Osun, ap~r~ 9m¢ nbe ninu ibu.
Olokik! ilu eko. Yeye mi, alcip¢r? alcifia tf nbe nhui ibu. 65
< Jsun Osogbo! 0JWI omi a rill ma SU/I.
( )/6mi wara woro
t 'f san wole ¢ta. 35 Ore yeye Q!jU/1 of
Osun, o wa yanrin, wa yanrin r6w6 nla-nla k6. Ore yeye on:sa!
t,dr:lowo, Otomu gadaghdgadagha
1.Jr;
[rJs¢, a fide: r1:1119. 70
( }sun yeye o, afid« refmo, Ent ide kif su.
< "lsun yeye 6, afid« le 'ku, 40 Osun ;.,\-' 111[ Ye, yeye lpqnda,

':
O ki ore yeye o. Yeye ade-oko,
' Ore yeye Osun o. 0}WI Opara,
( .'eye Osun, a sdwo, soc)gun. 0,1w1 Ojuna, 75
1 ')sun, a gb¢ b¢mb¢ gha ase. gbogbo Q~w1, ati eyf ti 1110 kf, p1)fu eyi tin ko
( 'JSU/1 a fomi IUIU WO arun, 45 ki, if)(/ 111f [un gbogbo yin o, (( dakun t; ghe mi o.
Laigh¢R,
r .)sun-d9/a at6bajaye. Oriki de Oxurn ((,)
I )sun tire: 11[ 11 O ,e dojo alef mi
?sw1 ati 'nu ibu 16/Ji. Kare o!
4 tile naw6 9/a. 50 Aos que sao de casa digo que cheguei.
Ore yeye of Quern souber o caminho, vcnha me rcceber com
Onikii, amo awo, ma ro, Icstas.
mil« uuu. Eu te saudo, Oxum!
Yeye Qba /6dr). Oxum Singinsi! 5
Owr:9m9ye. 55
Sou cidadao Ij~~£1.
Olotutu 'ek6. Oxurn, born dia!
Oosa u ko Iegun ti ko lrJj¢. Oxum de prosperidade.
Alagbo ¢N As profundezas das aguas tern sinais de nobreza.
O wa-ywzrin, k6w6 sf. Minha rnae, 10
Osun, 0 yeye 11(111¢. 60 a graciosa nuie orixa.
Kare 6, iya Osunl Oxurn, a agua que produz todas as qualidades de som.

227
A agua que flui e invade a casa do traidor. Salve a graciosa mae!
Sou filho de Oxum, sou filho da mulher grandiosa Oh, a graciosa mae Oxum!
como uma pedra. A graciosa mae Oxum, conhecedora do awo e das
Orixa que aparece na guerra, born dia! 15 praticas magicas e medicinais.
lponda, esta na escuridao, Oxum, que recebe suas oferendas ao som
o brilho de seus cflios chegaram ate onde estou. do bembe. 45
Oxum, a agua que logo cedo flui ao encontro do mar. Oxum, que cura doencas com agua fresca,
Graciosa mae Ade-Oko, born dia! sem que seja necessario usar sangue.
Minha miie! Mulher delicada. 20 Osundola, a que e suficiente para nos dar vida.
Que gracas a sabedoria de !fa vive na prosperidade. Oxum, eu te cultuarei ate o fim da minha vida,
Que vive com sabedoria e facilita a vida das pessoas. Oxum, tua grandeza provern das profundezas das
Graciosa miie! Born dia! ~~ ~
Oxum, que melhora o mau ori. Que gasta o dinheiro que tern em casa, ostentando
As acoes do filho das aguas nao sao vas, 25 sua nobreza.
Oxum, agua que afasta a morte. Graciosa rnae! ·
A graciosa mae, senhora das aguas frescas e calmas. Onikii, que conhece os segredos sem revela-Ios,
Que e grande o bastante para produzir riquezas. Que possui casa tranquila.
Que cava e cava a areia para enterrar dinheiro. Graciosa mae, rainha do rio. 55
A divindade que nos salva. 30 Seu banho da vida as criancas.
Que e responsavel pela brisa fresca de Lagos.
Oxum, o segredo do rio que nos salva.
Kare-o yeye! Eu te saudo, oh graciosa mae! Orixa que nao possui ossos nem sangue.
Famosa na cidade de Lagos. Que distribui gratuitamente o seu agbo. Que cava e
Oxum da terra de Osogbo.
cava a areia para enterrar dinheiro.
Senhora das aguas que fluem suavemente. 35 Oxum cornpreensiva, 60
Que invade a casa dos inimigos. Kare o! Mde Oxum!
Oxum, que cava e cava a areia para desenterrar Ela e tao grandiosa que nao pode ser carregada nos
grandes fortunas. braces de ninguem,
Bronze nas maos, Graciosa mae, a cesta da fortuna esta nas profundezas
bronze nos pes. das aguas,
Oxum, graciosa rnae que enfeita o filho Oxum, a cesta da fecundidade esta nas profundezas
com bronze. 40 das aguas.
Oxum, graciosa mae que espanta a morte com bronze.

I 228 229
!
i
I
Minha m:ie, a cesta da saude esta nas profundezas Oxum Opara, que guarda muita bebida em
<las aguas. 65 casa, chegou!
Oxum, a agua que corre scm parar. Oxum Opara, que guarda muita bebida em casa,
Oh, graciosa m:ie Oxum! chegou!
Oh, gracioso orixa! Minha mfie, graciosa e generosa. 5
Que tern scios Iartos, A generosa e graciosa divindade,
Que enfeita seus filhos com bronze. 70 Minha rnae, se disponha a me ajudar,
Oxum, que n:io se enjoa do bronze. Oxum, minha rnae, de olhos bonitos.
Oxum, salva-rne! MC1e lpondal Oh, se disponha a me ajudar.
M:ie Ade-Oko! A generosa e graciosa divindade. 10
Oxum Opara! Mae graciosa e delicada.
Oxum Ojunal 75
Todas as qualidades de Oxum, mencionadas ou nao, Orin O,un (2)
saudo a todas voces! Elevem-me! Kare of
Ori11 O,w1 Qpara (/) kare of
Onile yey« 1/lO ki yin gbogbo,
9~w1 Opara aji-lado 111[ ope rl i: of Onile yey« 1110 ki yin
Osun Opara aji-ludo 111[ ope ri ~ of gbogbo, 5
QJLIII Qpara 011[/e QI[ 0 1110 c/ede O O of Kare yeye 1110 nki yin
Q~w1 Qpc1ra onile 01i o mo dede o o gbogbo,
of iwa; iwa rere of
Ore yeye m! o, 5 Ma 16w6 111i11i bimo, Iii'
Ore yeye !111{)!¢ o, lwa, iwa rere o, Ii
Yeye mi nse yin p~/¢,
/ya mi elide d[de, Ma /WiQ yeye p911- 10 I
Osun )'C')'e /Ill ~fiyi11jii rg<f q1110.
Om9 dide o, lwa, iwa rere o.
Ore yeye !1111;!¢ of Yeye ol6111i yaa ¢/a.
Ore yeye <;g¢ o. 10 Qd6 r¢ ni ma rire o. 14
Qd¢ rq ni mu rire
gba.

Cantiga de Oxum Opara (1) Cantiga de Oxum (2)


Oxum Opara Aji-L.ado, n:io desrespeito voce! Kare o!
Oxum Qpara Aji-Lado, nao desrespeito voce! Kare o! I
I
"
230 231

Jl
Minhas saudacoes a todos os filhos de Oxum!
f.rr:!J,,f,:kf,' era !~yin mi o.
Minhas saudacoes a todos os filhos de Oxum! f;.r,:bf,'l(!k<: era /¢yin mi O o.
Kare! Minha rnae esui saudando a todos
carinhosamente. .' 5 Cantiga de Oxum (3)
Tenham rodes urna conduta leal.
Terei prosperidade e filhos. Oh graciosa rnae!
Tenham todos urna condutu leal. Oh graciosa mae!
Minha mae esta cuidando de todos voces A agua e muito veneravel para mirn,
carinhosamente. Mae, a agua pode nos proteger.
Usarei a roupa de Oxum para meus filhos, 10 A aguu e veneravel para rnirn. 5
carregar todos uma conduta leal.
Tenham Minha rnae,
Mae que tern agua abundante que tenha axe tudo o que fizermos em nosso ori.
Proteja-me Logun-edel
~ ao seu ludo que terei sorte,
Ede voce que receberei 14
que tenha
Oh graciosa mae, axe
tudo o que fizermos em nosso ori. 10
Orin (hw1 (3) Hee! Digam: receba, mae!
sorte. Oh, receba mae!
Yeye o of Receba-nos, rnae, com a protecao de Logun-edel
Yeye o of Receba-nos, mae, com a protecao de Logun-edel
0111i to 111[ sin,
Hee! Digam todos, 15
O yeye O 6, 0 le le
todos me acompanhando:
Omi to mi sin, 5 Erebeleke!
Todos me acompanhando: l;r<;b<;lc.k<;!
A ayeye o.
Korf se, k6rf Orin Etutu
se. Aja Jd40.
()}WI (./)

Ayeye o. Para scr cantuda <lurantc o etutu


kM}ef, 10
/-lee,.¢ 11uia wipe gba yeye o. llolo re of
Gba yey« a. //pl~; kilolt),
Gb« yeye aja ede, Yeye r:dr O gun /eti omi.
Gba yeye aja cde, £; ghQ, ohun a wi.
fie e, <: maa wipe, 15 Leyin ari,ra ni a 5
b4. En! ma lllu

23J
Iyefn a sw1w6 igorun-abe.
Cantiga c.le Oxurn (5)
Orisa ni a be
!;11! ma IIIU dr,m:r,:.
Com a nobreza c.lo orixti em meu ori
lyefn a sw1w6 igorun-abs, 10 retornarei, iniciac.lo, a minha casa.
Com a nobreza c.lo orixa em mcu ori.
Cantiga de Oxum (4)
Yenham vcr o ori c.lo protegic.lo pela Iorca c.le
Para scr cantada durantc o etutu
Logun-cde.
Com a nobreza c.lo orixa em meu ori. 5
O ori c.lo iniciac.lo possui muita luz.
Aqui esta IlQIQ.
IIQlQ, que faz o ia6 sentir o orixa. O ori c.lo iniciac.lo possui muita sorte.
Mae Oxum, incorporac.la as margens c.lo rio, Com a nobreza c.lo orixa em meu ori. 8
l
ouca o que c.lizemos.
Orin 0,un (6)
~I
Estarnos [unto com o orlxa (Oxum). 5 >
Quern passar a mao no ori c.lo iniciac.lo c.le Oxum 011i11r6,
pagara o valor c.le igorun-abe.
Ao orixa e que se c.lcve pec.lir tuc.lo.
Quern c.lesrespeitar a cabeca c.lo iniciac.lo
0 11f nro de oun o.
Yeye 9191119 11 'iJ¢s11-
011f 11r6. I
'
pagara o valor c.le lgorun-abe, 10 Mauro, 111aa ro g/Jd oko.
Mcia ro, 111aa ro gha 6w6.
5 I
I
r
Orin ()sun (5) Yc:ye de gbu oy1111
yeye de 'gha 0}'1111 ko mi O
Orf aye of Omo 0111i ki nya dga11
Ma IIIU ori aye dele o, t

I
Orf aye o. be 'gha 0)'1111 ko Ill/ o. 10
I; wa w6 ori ede De 'gba ow6.
o. Yeye de 'gba OWO ko mi o.
Orf aye o.
5 01116 01111 kin tosi.
01119 r6r6 o. De iba owo ko ;11i o. 14
Ok,: r6r6 o.
Orf oye o. 8

235
Cantiga de Oxum (6) Ejima bore.
Yeye mi mo nrele mi o
Ela pediu que eu ficasse. Agb« ghe mi dele 6, agbe. 14
Pediu que eu esperasse por ela.
A graciosa rnae dos muitos filhos de Ij~~a. Cantiga de Oxum (7)
Ela pediu que eu ficasse.
Ficarei. Ficarei para receber casarnento. 5 Nasci envolto em riqueza.
Ficarei. Ficarei para receber prosperidade. Nasci envolto em nobreza.
Mae Oxum, conceda-rne fertilidade. Quando nasci ja tinha de heranca Oxurn, o orixa lj~~a.
Graciosa mae, traga a fertilidade ao meu encontro. com sua danca.
Fil ho das aguas jamais podera permanecer esteril. Alegria e felicidade unidas,
Traga a fertilidade ao meu encontro. 10 Quern quiser brincar com o orixa 5
Mae Oxum, conceda-me prosperidade. terii que ter boas criancas. .
Graciosa mae, traga a prosperidade ao meu encontro. Estou indo embora pra casa.
Filha das aguas nao conhece pobreza. Estou indo embora pra casa.
Traga a prosperidade ao meu encontro. 14 Estou indo embora pra casa!
O cacador vive atento. 10
Orin Q,un (7) O cao que mata o leopardo certamente voltara pra
casa pra exibir sua vit6ria.
lie 1110 b 'qta, A felicidade de ter o orixa,
Ile IIIO b '6ye. Minha mae, estou indo pra casa.
lie 1110 b 'orisa ij¢,a p¢/u ij6 r~. Agbe me levara ate minha casa, agbe. 14
Owu k~, ela kef.
Eni ma ha ur1',a }'Cre o. 5 Orin 0,un (8)
A b[1119 rere.
Mu nrcle, Para scr cantada durantc o cuuu
Mo nrele,
Mo nrele o, K6 to joba,
Ofef ntukero. Ko to joye.
10 Erlnade ti laso oye.
Ajayi p ',:kiln kin gbe s6ko.
K6 to joba 6.
Ko to joye.
/ya WU ti la,¢ oye. 5

2~6 237

..... 1.
He e, oyin 11191119
0111() zji:sa ghil kf 6 19w6 O contato corn o orixa e eterno.
Oy1i1 111()1119. E para sempre que o iniciado carrega o orixa.
Aru-gbo o o.
10 Erinade, e para sempre que o iniciado carrega sua
Aru-190. divindade.
Tit! aye logh6 nru l///a/¢ 0. Carrega-se o orixa para amadureccr eternamente.
F;ri11ade titi aye logbo nru ima/¢ o. O arnadurecido carrega scu orixa, 15
Aru-gbo ru to. Kare Olubokun!
Logbo nru i///ali?. A divindade esbelta que e cheia de
Kare oltlbokun o o. 15
sabcdoria. Kare Olubokun!
E gba lf!ri? [imo bori 0.
Todas as roupas de Oxum sao claras.
Kare olitbokun
Estou vesti ndo roupas claras. 20
Gbogbo aso okuru ala/a ala,
A morte nao tera oportunidade de levar o filho do
Ala ni mo mo ro. orixa embora.
lku o ni r'6jz{pa (Jill(,) r)rz~-/i, 20
Ewu ala 11[ ///O wr). Estou vestindo as roupas claras de Oxurn.
lku O 11[ r'oju pa ~lr)hi. A morte nao tera forcas para levar o iniciado vestido
I; w11 c)/a nf 11w ro. com roupas brancas.
24 Estou vestindo roupas claras. 24
Cantiga de Oxurn (8)
Orin Q,11111 (9)
Para scr can1.i<la duruutc o etutu
0111i !6 ran 111(,
Antes de scr rainha, TwziR k(J,ff
antes de ser coroada, 0111[? Omi o o!
Erinade ja tinha roupa real. Om! loran 111!.
Antes de ser rainha, Me gbrd¢ ki;5$~ omi. 5
antes de ser coroada, Ladelu o, oloye.
5 Omi re o,
nossa rnde ja tinha roupa real.
Hee, vida mansa! oloye. Omi re)
Filho de Oxurn pegue, expcrimente! w'tjsc).
Vida mansa. o b Igb« 9m9.
O contato corn o orixa traz arnadurecimento. Qla-ri11y(ka fl$C 11[ omi ra; 10
10 Ko bi wa:
!ya mi Qlarin-aka o,

Z)9

I
(

(
Nse ni 0111i ra, Teve duzentos filhos.
K;biwcl. Ola-rinyika, a agua fluiu. 1b(
E e, are la 6 se, 15 Ela nao teve pai nem rnae.
0111i ni yeye mi Minha mae Olarin-aka,
o. Essa agua fl~iu para vir a este local, dedicado ao culto
0111i /6ke odo.
fya mi gb9w9 ola. de Oxum.
A gbQWQ ota. Ela nao teve pai nem mae,
Yeye mi ti njeru. 20 Vamos n6s, fazer a festa de Oxum. 15
he, gbe
Hekin eru omo
ma ma peri owo. Agua, minha senhora mae,
Aja ekun. Minha mae,
llfMaa j6,111acl
acl j6, maay¢y¢ 0~i-¢,
pelu
Oxum,
e sua ajuda e que
que faz estende
a agua
aceita.
a rnao para nos auxiliar
transbordar.
omi. 25 Minha mae que aceita eru. 20(
Aja kin gbe QIIIQ ekun 6.
Maajo, 111aayo o. A oferta de eru nao lhe causa mal. (
0111ujo ekun, Dancarei e alegrarei bastante o meu coracao.
Aja kin gbe omo ckun. O cao nao pode ser tao forte a ponto de roubar o
Oy¢ wa o, filhote do leopardo.
Are oni ye i1119!¢. Dancarei, eu me alegrarei com a agua (Oxum).
30
Oy¢mi 6. O cno nao pode ser tao forte a ponto de roubar o
Are oni y(! i111¢/~. filhote do leopardo. 25 (
Are 011i y{i1119/¢ of 33 Dancarei, eu me alegrarei.
Sou eu quern dornina o leopardo.
Cantiga de Oxum (9) O cao jamais pegara o filho do leopardo,
As coisas estao boas para n6s.
Foi a agua (Oxurn) quern me pediu. A festa de hoje combina muito bem com o orixa, 30
Quern vai recusar o pedido da agua? Essa festa combina muito bem comigo.
A agual Essa festa combina muito bem com o
Foi a agua quern me pediu. orixa. Essa festa combina muito bem com 33
Nao posso recusar o pedido du agua. 5 o orixa,
Ladclul 0 iniciado!
Aqui esta a agua . oh iniciado!
A agua fluiu para o mar.

2-lll 241
l
l
l Orin Osun Iponda (10) Orisa mu ay¢ ko mi o.
Irunmale ma ha 111[ ninu j,f.
!ya mi O ma jire o, Kin r'ayo soro.
/ya mi, I'ponda wa lokunkun. /;1¢gb,f j6, kin njo.
Pele oju r~ tan de ¢d¢ ml Ere ni a io nse.
Omi a san rere w'9sa. Y¢ kin ny<).
lpQnda O ma jire o. 5 Orisa /IIU ay¢ ko ml o, 10
Obinrin j¢nj¢11/,f, O yeye, ere 11[ a jQ nse.
Bi eni p 'tga, yey« mi.
Emi /91119 iponda. Cantiga de Oxum (11)
Iponda ariwaju refyi,L
Iponda gbe mi o. 10 Dancem e permitam que eu dance.
Esturnos todos festejando.
Cantiga de Oxum Ip¢nda (10) Alegrcm-se e pcrmitam que eu me alegre.
Orixti, leve-rne de encontro a sorte!
Minha mae, born dia. Oh divindade, nao me traga tristeza. 5
Minha rnae Iponda esta no escuro, Para que eu tenha alegria suficiente para fazer oro.
seus dlios se acendcrarn como luzes e suas luzes Amigos, dancem para que eu dance.
chegaram ate mim. Estamos todo festejando.
I
Agua que flui para o mar, Alcgrcrn-se e permitam que eu me alegre.
I
Iponda, born dia. 5 Orixa, leve-rne de encontro a sorte. 10
A mulher delicada, Oh, graciosa rnae, estamos reunidos para festejar.

(
(
como o passaro ega. Graciosa mae,
Sou filho de Iponda.
Iponda, que enxerga pra frente e pra tras ao
Orin 0Jwz ( I 2) I
' mesmo tempo. Awa 9m9 ot6ro de o,
( Iponda, eleva-rne! 10 A dee o.
Awa lo 111a loro ile wa 6.
Orin Osun (I I) A de e o.
(
Awa, awa 91119 iR,a. 5
( Jo kin 11j6, Awa ma de ihe 6.
( Ere ni a jQ n.re. Ol6gw1-¢d¢ nwr.; 91110 re: bo.
Y¢ kf1111y¢. Awa 111a de ibe o.

2H 243

_l_
E e 91119 o/6r6 ji: kin ba Q se, Dancarei,
Ajeji. 10 Me alegrarei.
A jeji nmu '/¢ ,e iwo. You cercar-me de pessoas, como os que
oferecem akara. 20
Ode 6.
0/6rf olori: t'ode. (13)
(
Orin Q,un 1f
(
Iponda
O sun s[/e se Qd<; igb6, ( i;
olori oloro de, 15
A,gbe,
E Qj¢ref oyi-agemo,
A~?~¢,
gbeagbe
mi dele o. s¢,f
mi YQ
( 1[
Gbe ni
Nse mima
delejo.mi. ( I{
Yeye lponda, aride kef. 11.
Nse ni ma yo. Yeye9mQ. 5
Nse ni ma ma mi l'?gb¢ bi Ql11Q aje akara: 20 I
1!
'
A lu keke ma nj6 o.
Orisa ij&sa ba ml ,e o. ( q
Cantiga de Oxum (12) (
Eri w6 w6 loni o. ( :I
N6s que possuimos o orixa, chegamos. Eri wo wo 101a.
Oniponda ma nj6 o. 10 .,\
Chegamos! c •
Eri wo w6 lola. ( ij
N6s que somos os donos do orixa da nossa casa,
Oj6r¢. i
chegamos.
N6s que somos cidadas de Ij~~a 5 Etutu le o, 11
(
estamos aqui. Mose etuti:
Ara mi le, bi okuta. 15 ( I
Ologun-ede esta trazendo seus filhos.
N6s estamos aqui. 0/6gidigbo, ara le bi okuta. (
Sim, o iniciado permite que eu participe dessa festa. Olorisa; gb6orisa. (
I
O estranho. 10 Ara le bi okuta: ( I
O estranho que chegou e comecou a observar. 0/6gidigbo, irunmale nj6 bi afefe.
0/6risa, gboorisa, a se kun ni oosa nse. 20 ( I
Ela chegou.
A ialorixa que chegou Cantiga de Oxum Iponda (13)
( I
deitou-se na casa do orixa, ( I
A ialorixa chegou. 15
Agbe, ( i
A forca do orixa Ele me levara ate minha casa. I
leva-me ate minha casa. (
Agbe esta euf6rico. Esta alegre.
( I

245
244
Graciosa rnae Iponda, que se alegra ao usar bronze. Ayf1111i.
A graciosa rnae. 5 lgbe 11[ ma ke,
O tocador de keke esta dancando tambern, lj6 11[ ma j6, 15
Orixa de Ij~~a. ajuda-me! Ayinni.
Ha bastante eri hoje.
Ara ma ndara o.
Havera bastante cri arnanha,
Ayinni.
Aquele que tern Oxum Iponda esra dancando,
Havera bastante cri arnanha.
10 Yeyemi gb¢w¢ o,
Qw¢ ola. 20
A chuva cai. Qw¢ ola o ro gbennen:
O etutu nao pode ser assistido por um nao-iniciado.
Eu fiz etutu.
Yeyemi ma rele id6 o,
Ma!¢ jQ/¢1¢.
Meu corpo ficou forte como pedra. 15 He ee, a releido a IQ j¢1¢/¢. 24
Ologidigbo, o corpo esta forte como pedra.
O iniciado recebeu seu orixa, Cantiga de Oxum (14)
Esta forte como pedra.
Ologidigbo, o orixa esta dancando como o vento. Oxum esta dancando,
O iniciado recebe seu orixa e este completa o ritual 20 Oxum, com seu filho arras de si, esta radiante.
Oxum leva seu filho a ter muitos
Orin 0}W1 cauris. Awe que danca com passos
pesados.
(14) Osu1111j6 o, Nao estou cansado de cultuar minha rnae. 5
Osu11 a dci1119
sr
Osun a gbQmQ r'esa-owo.
Ouand~ minha mae Oxurn liver que ir a algum Iugar,
rrernos juntos,
Awe 011fj6 kookoo. Nao me canso de cultuar minha graciosa rnae.
~~M~~~ 5 Ajuda-rne a repetir o grito onide.
Bf O,u11 1111 ba nibi re, Onide, novamente. 10
IV$e ni ao j'9[9. Ayinni, o dia em que minha mae foi coroada.
Awe o, yeye mi ko SU mi sin. Ayinni, eu conheco seu orfkl,
I; M mf}e s¢we onide, Ayinni. ·
S¢we onide. 10 Gritarei.
Ayinni, ijQyeyegbad», Dancarei. 15
Ayinni, emi m'oriki r¢. Ayinni,
maravilha.

2~6 247
Ayinni, Graciosa orixa, irei com voce. 10
minha graciosa mae estendeu sua mao, Minha deusa,
a rnao da prosperidade. 20
A mao da prosperidade faz rufdo. Orin 9,un (
Minha rnae, eu irei para a terra !do.
Irei ate la comer 91(,!. 16) Ojukotim[,
Hee, iremos ii terra Ido para comer QI,:. Nse mo nse ¢Ittn ta.
24 Ki ire ma ta semi o.
Emi, mi s'osun ta.
Orin (}jun Ojuna (15) Ki ire wa p¢/u mi o. 5
Awe,en! ba pe wa ni alajebo,
Orisa; orisa Ojuna; Omi a ya nle WQ/1. (
T6o bd fun mi /91119,
Emi a ,e Yeye. !ji,)pi,)nna a ya nle 8 (
He, ori,a o/6mi WQ/1.
o. (
B6o ba fun mi /6w6; emi a ,e yl)ye. 5 Cantiga de Oxum (16)
Oloris« ni 1110 yef
aka. o yeye,
Nao estou envergonhado,
OsunDjuna. Iya,
on',a nld: vivo para Oxum.
NIQ ¢nil ire o. Para que a sorte ndo me deixe,
Yeye ori,a, maa ba r: /9 o. 10 vivo para Oxum. 5
Oluwa mi. Para que a sorte fique comigo.
Awe, se nos charnar de alajebo,
Cantiga de Oxum Ojuna ( 15) a agua invadira a casa deles. 8
A ira de Soponna invadira a casa deles,
Orixa, orixa Ojuna,
se voce me der filhos Orin ()Jun ( 17)
gritarei repetidamente "Graciosa mae'"
He, orixa da agua, Awe nibo ni a wa?
se voce me der dinheiro, gritarei "Oh, graciosa mae!" 5 Ilu-mode,
Olorixa que estou louvando. KUa nse?
Oh, graciosa mae Oxum Ojuna. Orisa la wa nse.
Awa la n 'orisa wa. 5 ('
Mae, esse grande orixa,
esta indo pelo caminho da sorte. Yeye, omi 16 noro, (
J,

2~8
(q(
249
<' , ,.
..~..
(
.'
.C
Omi 16 ni eegun, Cantiga de Oxum (18)
Yeye, pere lohun
aye. 9 Kare-o!
Pere lohun aye o.
Estou com medo de Olojo.
Cantiga de Oxum (17) Olojo, e voce que eu temo!
Olojo, eu te saudo!
Onde estamos? Olojo esta dancando, 5
Estamos em Jiu-mode. Olojo, olhe a milagrosa rnae Oxum.
O que estamos fazendo? Facarn coro, eu adoro criancasl
> Cultuando o orixa, Se Olojo me fecundar, terei seu filho.
Somos o dono do nosso orixa. 5 Olojo, me carregue em seu peito.
Oh graciosa miie! A agua e senhora dos Carregue-me em seu peito e carregue seu filho. 10
segredos. A agua e senhora dos segredos de seu
culto. Orin Q~un (19)
Graciosa rnae, os homens falam muito, sem ter
realmente conhecimento.
Os homens falam muito sem ter clareza. 9 Para scr cantada ap6s a accitacao da ofcrcnda a Oxum

Orin Chun (18) Qr9 r,: a IC:· Ql¢I


¢rrf 6 mu de.
Kare of Qr,) If 1110 ba Q}Wl 10, CI l~·
Eru ol6j6 nba mi o, Qi¢l¢r¢ 6 mu de.
0/6j6, ¢n) re 11( mo nba o. A I~O.
0/6j6 1110 juba re o. A~'(! o.
Olojo 11$Cl'e O. 5 Eyi a wi gbogbo, a g.
0/ojo WO ara yeye O Aba a ba da; gbogbo r¢ ni y6o le.
Pojobo 91119 wim mi, Eyi a ba w{, a ,r;.
Bf mo r91119 ol6j6 ma bf o. Q/9~·¢r¢ a.
Ot6j6 [uya gbe mi.
Faya gbe mi, faya gb9nu;i r¢. 10

250 251

L
Cantiga de Oxum (19) Me ma Loogun o,
A la/¢ ni mo ma npe o.
Para scr cantada ap6s a accitaclo da ofcrenda a Oxum Me ma mi; 1¢1¢ o,
A lale ni mo ma nsci 20
Tudo o que voce pediu sera concedido.
Faca com que aconteca, oh Olosere. Cantiga de Oxum Iloba (20)
Tudo o que pedi a Oxum sera concedido.
Faca com que aconteca, oh Olosere, A rnae lloba esta aqui.
Tera axe! 5 Minha rnae, de braces erguidos
Tera axe! irei com voce ate Oba,
Tudo o que foi dito tera axe! Aqui esta nossa graciosa rnae Iloba.
Tudo o que for desejado tera axe! A grande mulher. 5
Tudo o que foi dito tera axe! lrei com voce ate Oba. • I
Oh, Olosere! 10 Marnae lloba, que se divide entre seus filhos.
Laila, aquele que possui Oxum Iloba, que se
Orin Q,mn lloba (20) divide entre seus filhos.
Oh, mae Il9ba!
Yeye iloba re o, Irei com voce ate Oba, 10
Yeyemi a gbQWQ, Mamae Iloba, que se divide entre seus filhos.
Maa ba ed6ba o. Lallo, aquele que possui Oxum Iloba, que se divide
Yeye i/9b ar~ o,
0 entre seus filhos.
Obinrin gboogboo, 5 Orixa que e senhora de quem se inicia nela.
Mela ba €/ doba: Tudo e orixa.
Iya /(Iba ~¢w¢r¢ O senhor da terra (o orixa). 15
o. Lailo. Cultuo o senhor da terra, que eu evoco.
!ya iloba o, Nao faco magia ofensiva.
Ma ba ~ d(!ba o, 10 E o senhor da terra (o orixa) que eu evoco.
Iya iloba ~ewer¢ o. Nao conheco as folhas para poder realizar magia.
Lallo; ol(iba ~¢w¢reo. Ao senhor da terra ( orixa), recorro em
Orisa lo n '9m9 o, minha defesa. 20
Gbogbo, gbogbo l'orisa.
A la/¢, a la/¢ o, 15
A la/¢ ni mo ma npe o.

252 253
,{
Q~tm Jaku-epe (21)

Iaku-epe!
O tete b¢ wale o,
Ol6ye.
Jaku-ep« era aja,
O tete b¢ wale o. s
Ol6ye, rmr epe.
0d¢d¢ ma di ¢11a o.
Jaku-ep« O yeye, 1110 s'orisa
Tete b¢ wale o,
Osun o. 10
Cantiga de Oxum Jaku-epe (21)

Jaku-epel
Venha logo pru casa,
voce que e lider.
Jaku-epe, as pessoas vao ernbora para Aja.
Venha logo pra casa. S
Aquele que tern espirito de lideranca, filho de Epe.
O corredor de minha casa tornou-se passagern
publica.
Jaku-epe, a graciosa rnae na qua! sou iniciado,
venha logo pra casa.
Oh, Oxum! JO

9eA-oeA

L
(

Alguns mitos relatam que, ao deixar a companhi_a


Capitulo IV _ do marido, fugiu sem rumo e, scm saber para onde ir (
ou o que fazer, p6s-se a chorar, desmanchando-se ~m
lagtimas ate transformar-se por completo num no. (
QBA NA AFRICA
Ainda hoje, o grande estrondo que ocorre na (
confluencia dos rios Oxurn e Oba, e atribufdo a
rivalidade entre arnbas, (
(

2. A iniciacdo no cu/to a Oba na Africa


I. Oba, orixd do Rio Oba
Se a casa de culto situa-se nus proximidades do (
rio Oba, na primeira noite do processo iniciat6rio o ia6 (
Mitos e levado ao rio logo ap6s os sacriffcios ofertados a Exu.
E banhado ao sorn das evocacoes ao orixa e recebe um
Nao se sabe ao certo o nurnero de esposas de Qta (pedra) previamente preparado e, ao retornar a
Xang6. Alguns relatos mencionam terem sido casa de culto, o carregara dentro de uma cabaca,
dezesseis, outros, duzentas e uma. Entre as esposas sempre acompanhado pelo som de cantigas e toques
deificadas, atualmente cultuadas, estao Oya, Oxum e de tambores.
Oba. Embora colocada entre as preferidas, Oba
ocupou o terceiro lugar nas preferencias do marido. Uma vez de volta ii casa do orixa, tern lugar outro \
Alguns relatos apresentarn-na como tendo sido a ritual em que sao entoadas cantigas e entregues as (
primeira mulher com quern Xang6 se casou, enquanto oferendas - cabras, paras, galinhas, galinhas d'Angola, (
outros situam-na como a terceira, sendo esta versao pombos, igbins (carac6is), ikodide, obis, orogbo, ?t~re
mais corrente. Sentia-se inferiorizada em relacao a (pimenta da Costa). Os rnouvos que levararn o iao a
Oya e Oxum, pois nao conseguia ser tao esmerada ser iniciado sao mencionados e pede-se ao orixa que (
quanta suas principais concorrentes, tanto no trajar ofereca solucao aos problernas. No dia seguinte e feita (
quanta nos dotes culinarios, De natureza fragil, era a raspagem dos cabelos e sao realizados sacriffcios (
condescendente demais, tolerando muitas coisas que a complementares sobre sua cabeca, sendo entao o orixa
assentudo no ori do ia6. Rezas e cantigas sao entoadas (
desagradavam. Talvez por sua natureza d6cil tenha
sido a primeira das esposas a deixar Xang6. ao lo.igo desse processo. Ate o setirno dia, sera pintado (
diariamente com ~fun e osun e serao Ieitas ofertas (
(
(
256 257 (

(...
diarias de pornbos e obis. Do oitavo ao vigesirno ou por ocasiao de scu nascimento. Alguns dos nomes
primeiro dia contlnuara sendo pintado, porern os dados em louvor a Oba sao os seguintes:
sacriffcios e oferendas serao dispensados,

Durante os vinte e um dias do recolhimento o Orisatunji: 0 orixa me rcviveu,


iao e banhado diariamente com agbo, tarnbern
conhecido por fr9. No tercciro dia de recolhimento Orisadola: O orixa me fez pr6spero e
(Ita) sao servidos akara para Oba e para os
participantes, de modo analogo ao de outros nobrc.
processos anteriormente descritos. Segue-se o jogo Orisagbemi: 0 orixa me apoiou.
adivinhat6rio cuja finalidade primordial e a de
prescrever medicarnentos de origem mineral, vegetal e Orisatosin: 0 orixa e suficicntemente
animal, no caso do iao ter procurado grande para ser venerado.
a casa de cul to por razoes de saude ou por esterilidade,
Com cantos e dancas, a festa prossegue ate o
amanhecer. 0 iao danca e, geralmente incorpora, em 4. Ceiimonia a1111a/ de Oba. Festas
meio a saudacoes: Oosa, oosa Qbh! - "Oh, orixa Oba!"
No primeiro dia das Iestas, os babalorixas ou
A festa se rcpete no setimo dia e, no vigesirno ialorixris, acompanhados pelos ia6s, dirigern-se ao rio
primeiro, encerra-se o processo, sendo os cabelos e as para fazer o ibodo - vcneracao do rio sagrudo. Sao
ultimas roupas usadas antes da iniciacao jogados nas ofertados urna cabra, galinhas, galinhas d'Angola,
aguas do rio Oba e, caso isso nao seja possfvel, em pombos, cana de a~ucar, rncl, sal, azcite de dende,
outro rio qualquer. A fcsta de encerramento estende- gin e adun (prcparado com azeite de dcnde, farinha e
se ate a noite, com a presence de parentes e amigos. sal). Enquanto a for~a nuigica espccifica de cada um
dcsscs
elementos e cvocada as margcns do rio, ao sorn de
cantigas, tamborcs e rezas, todos hanharn-se nas aguas
3. Nomes em louvor a sagradas. Ao rciornarcrn a casa do orixa a
festa
Oba prosseguc, as ofcrtas sacrificiais sao fcitas, seguindo-se
rczas e pcdidos, A fcsta pcrduru por ate vinte e um
De forrna analoga a outras anteriormente dias. huvcndo muiras vczcs, iniciac.io em grupo, corno
descritas, algumas pcssoas recebem nornes indicadores ocorre nas fcstas dcdicadus a Oya c Oxurn.
de que, atraves das bencaos desse orixa, foram
alcancadas gracas por ocasiao do processo iniciat6rio

259
258

L
(
(
5. Qs(de Oba (

O intervalo dos QS~ de Oba sao de vinte e um


dias, Tern inicio ao amanhecer e os ia6s, logo ao
chegarem, tomam banho de agbo. Um pato branco e
um pombo sao sacrificados sobre o assentamento de
Oba, sendo um pouco do sangue colocado do lado
externo do pote de agbo. Sao oferecidos canjica, i;kQ,
obis e gin. Ap6s as rezas conduzidas pela ialorixa ou
babalorixa, os animais ja cozidos sao oferecidos a Oba
e, logo em seguida, aos presentes. Finalmente, e feito o
jogo com obis para saber se a oferenda foi aceita ou
nao e, em caso afirmativo, a aceitacao e alegremente
comemorada.

6. Ad11ra, Oriki, Orin Oba

Reza, Evocacoes e Cantigas de Oba

260

261
Adara Oba Oh, Oba, mulher ciumenta, esposa de Xango, vem
correndo
, Oba 1110 pr: o o. ouvir a nossa suplica.
Sare wa Jr: 111i o, Assim como hoje te cultuamos,
\
1
Nitori ere gege nit 'eku, possamos te cultuar outras vezes.
/\ Akosin kif gbek1111 01110 re k6 duro, Que no pr6ximo ano 10
Abiyamo kif gb9-,:kun 91119 re k6 ma 5 estejamos em maior numero.
dide, Oba ojowu aya Sang6 sdre, Prosperidade, Fertilidade, Respeito e
wa gho ad11ra wa o. Saude, disto estejam repletas as casas dos
Bibo ti a wa bo r: yi. Para que os jovens niio rnorrarn,
Ki a ma Ji eleyi se a se 1110 o. A quern quer dinheiro, da dinheiro. 15
Bio ba di amodun. JO A quern quer filhos, da filhos.
Kill PQ ju bdyi I() o, A quern quer saude, da saude.
owo ()lllO iyi ati alafiil, Proteja-nos ate o pr6ximo ano
ki O kunle awo11 01110 oosa o. para que estejamos novamente reunidos,
Ki a ma riku ewe o. com felicidade e alegria, realizando nova festa. 20
!;11i II wa ow6, ki o [un ni ow6. 15
Eni II wa ()1110, ki o [un ni 01110.
!;11! 11 wa dilifia, ki O [un ni dlafiil- Oriki Oba ( I)
So wadi amodun,
I ou, ou; Oba.

I
ki a tun p1Uo bayi,
pelu idunrui se odun rr: bayi o. 20 Ojowu Orisa,
fkr:ta aya
Reza de Oba O tori owu,
Sango.
O k9/a sf gbogbo ara. 5
Oba, eu te chamo! Ol6kikf oko.
Vern logo me atender! A rin logdnj(> p~lu l/WQ/1 aye.
Porque o rato corre velozmente. Oba onisuru, aj[ jewure.
Ouando Akosin ouve o choro do filho, niio fica Oba ko b'oko de koso,
par ado. ouve o choro do filho, niio fica
Quando Abiyamo O duro, 6 ba ¢sun rojo obe. 10
sentada. 5

262 263

L.

-----L
Oba Jiyi fiin apa oko r¢. Cantiga de Oba (I)
011{ 6 WU/I OU/I ju gbogbo ara yoki:
(
lo. Oba 16 mo ohun 16 dara: 13 O cao preocupou-se,
o cao carregou uma batata na boca. (
Orfki (Evocacao) de Oba (I) O cao preocupou-se,
tomaram o marido de Oba.
Oba, Oba, Oba. Oba entristeceu. 5
Orixa ciumento, Para um caso que nao se sabe como resolver,
terceira esposa de Xang6. charne a mulher de Xango.
Ela, que por ciumes, . Para um caso que nuo se sabe como resolver,
fez incis6es ornamentals na pele. 5 charnern Oba.
Que fala muito de seu marido, Oba foi rapidamente, 10 (
que anda nas madrugadas com as aye. Oba retornou rupidarnente. ( 1
Oba, paciente, que come cabrito logo pela rnanha. , I
\ I
Oba nao foi com o rnarido ate Koso, Orin Oba (2) ( '
ficou para discutir com Oxum sobre comida. 10
Oba valoriza os braces do marido, Iyalorisa: Agbagha Aye, < I
I
diz que e a parte de seu corpo que ela pref ere. Egbe: " wa gbv eyf oba gbe de.
Oba sube o que e born. 13 Orlsa ti n fi oju bute WO ni,
nfgha o ri oun to ruju. I
(
Orin Oha (I) Iyalorisa: E ma gbagbe, oba o. 5 ( I
Oba ko gbaghe wa 0, j
O dironu aj«, Egbe: Awa ko gbagbe, oba, (
Aja gl>e kooko lutnu. Iyalorisa.Iyti wa olomi gba gbo, I
(
O Olomi putu-putu,
aja,
c/{rdmi
Egbe: Oluwa mi de o. 10 <1
W911 gh9k9 /'9w9 Oba. 5 Kubo. ( I
J
O dirimu Oba, Olowo orf mi (
Oro 16 ha j~ ki orf mi o san mi o. i

niju. lyatortsa.Orrsa Qlc)wc) kabo O, ~(


I; ke s'obinrin Qba, orisa c)wc). 15 (,
10 t
Simgo,
Or¢ 16 ha niju, l
{': ke sf Oba.
Oba lo were.
Oba bo were. 265
26~

'-
,.
\

'•
~
Egbe: Awa leni Ow¢ .
Awa IQmQ oba, olomi gba gbo,
olomi putu-putu. 18 Ao leitor, axe!

Cantiga de Oba (2)


I
) Ialorixa: Oh, OS sabios. Orin Ase
Coro: Venham ouvir a mensagem com que Oba
chegou!
Babalorlsa: A sc, a sc o,
Egbe:,"! SC fun Q.
O orixa que nos olha com indiferenca, Babaldrisu: Ase Esu y66 ba Q gb« laye.
quando ve desordern, A SC, a se o,

'1
I Ialorixri: Oh, nao esquecarn Oba.
Oba nao nos esqueceu.
5 Egbe: ,1 ,c fun o.
Babalorisa: Ag Qsu11 y66 ba Q ghe /aye.
Coro: Nos nao esquecemos Oba. Egbe: ,1 SC fun Q.
Babalorisa: Ag Obaiala Obiaarisa y66 bti Q gbe laye.
Ialorixa: Nossa mae da confluencia dos rios. Ag, a se o,
Senhora das aguas que faz o rio espurnar. Egbe: A, g fun Q.
Coro: Minha deusa chegou. 10 Babaldrisa: Ase Ogun Alakaye osin i1119/¢ y66 bti Q gbe
!aye.
\
Benvinda!
A dona da minha cabeca. , Ag, asco,
Egbe: ,1 g [un 9.
I ! Faca com que eu tenha um born ori.
Ialorixa: Orixa veneravel que impoe respeito,
Babulorisa: Ag /fay6(J bci Q ghe lay«.
Ag, a se o,

I
seja bcnvinda! Egbe: ,1 sr fun Q.
Oba, orixa que impoe respeito. 15 Babalorlsa: Ag Yemoja y66 bci Q ghe /aye.
Coro: Nos somos pessoas de respeito. Asc.a se o,
Nos somos os filhos de Oba, senhora das Egbe: ,1 SC fun Q.
aguas na confluencia dos rios. Babalorlsa: Ase Sang6 y6o ba Q ghe Jaye.
\r Senhora das aguas, que faz o rio espumar. 18 Ag, a sc o,
Egbe: ,1 sr fun 9.
I Babalorisa: Ase Oya y6o ha Q ghe lay«.
A se, a se o,
Egbe: ,1 SC [un Q.
\

I
Babalorlsa: Asr: Qba y6o ba Q gb« /aye.

266 267

l
....
L
II
\
lI
, A${, a se o, Babalorlxa: 0 axe de Obatala vai acornpanhar voce ( . I
Egbe: ,-'! JC fii11 Q· por toda vida.
Assim sera, assim sera, <
Babalorlsa: A~<; Osanyin y6o M Q ghe lay<•.
A ~r:, ll$<; o, Coro: assim sera para voce,
I I
I
Egbe: .,i $<: fun Q. Babnlorlxa: 0 axe de Ogum vai acompanhar voce por
i1
Babal6risa: A$<: Otoguncd.;y6o M Q gbe luy«. toda vida.
A ~r:, a$<; o,
Egbr A $<: [un Q·
Assim sera assim sera
Cor~; ass.im ;era para vo~e.
I
(
Babal6risil: Ag Obaluwayey6o M Q gbe i<1yi!. Babalorixa: 0 axe de Ifa vai acompanhar voce por
, AK, a$r;o, toda vida. (
Egbe:,-'! $<: fun Q· Assim sera, assim sera,
Babal6risa: A$<; Q11u;fu y6o ba Q gbe lriyi!. Coro: assim sera para voce.
, A,-, a$<;O, Babalorixri: 0 axe de Iernanja vai acornpanhar
Egbe: ,-'! K fun Q. voce por toda vida,
Babal6risa: '.'1~t: Erinlc y6o M Q ghc lay« Assim sera, assim sera, I
, A iC, a $Co, Coro: assim sera para voce. ( j
Egbe: ,1 g fain Q. Babalorixa: 0 axe de Xang6 vai acompanhar voce por (
Babal6ris:1: A}r; Orf rr; yo(} ba Q ghc Laye. toda vida,
, A$<:, a JC o, Assim sera, assim sera, (
Egbe: ,-'! i<: Jun Q· Coro: assim sera para voce,
Rabal6risil: AK Okanlcnigho i111a/¢ yo<) ha Q ghc !aye. Babalorixa: 0 axe de Qya vai acornpanhar voce por
toda vida.
Assirn sera, assim sera, Coro:
Cantiga tie Axe assirn sera para voce,
Babalorixri: 0 axe de Oba vai acornpanhar voce por
toda vida,
Babalorixa: Assim sera, assim sera,
Coro: assim sera para voce, Assim sera, assim sera,
Babalorixa: 0 axe de Exu vai acompanhar voce por Coro: assim sera para voce.
toda vida. Babalorixa: 0 axe de Ossairn vai acompanhar voce por
toda vida.
Assim sera, assirn sera, Assim sera, assim sera,
Coro: assirn sera para voce.
Coro: assim sera para voce,
Babalorlxa: 0 axe de Oxurn vai acompanhar voce por
toda vida. Babalorixa: 0 axe de Logunede vai acompanhar voce
por toda vida.
Assim sera, assim sera,
Assirn sera, assim sera,
Coro: assim sera para voce.

269

2G8

I
i...
Coro: assim sera para voce,
Babalorixa: 0 axe de Obaluaie vai acornpanhar
por toda vida.
Assim sera, assirn sera,
Coro: assim sera para voce.
Babalorlxa: 0 axe de Omolu vai acornpanhar
voce

voce por
I GLOSSARIO

I
toda vida, A
Assirn sera, assim sera,
Coro: assirn sera para voce,
Babalorlxa: 0 axe de Erinle vai acompanhar voce por Abaja - incis6es feitas na face para indicar a linhagem
toda vida,
Assim sera, assirn sera,
aqua! a pessoa pertence.
Coro: assim sera para voce. Abeokuta - literalmente, "cidade sob pedras". Capital
Babalorixa: 0 axe do seu Ori vai acornpunhar voce por do estado de Ogun, na Nigeria. Terra ioruba,
toda vida,
Assirn sera, assim sera, Abfku - literalmente, "nascido para rnorrer", Crianca
Coro: assim scra para voce.
Babalorixa: 0 axe das duzeruas e uma divindades vai que morre e renasce multiplas vezes atraves da mesma
aornpanhar voce por toda vida, mae.
Abiyamo - mulher que procria e cuida dos pr6prios
filhos.

( Adosu - iniciado.
I
( J
Adosu Si\ng6 - iniciado no cu Ito a Xungo,
I
\ Adubl - literalmente, "nascido com luta". Forrna de
I
louvar igc.
) '
('
Adun - preparado de azeite de dende, farinha e sal,
usado no ritual de batisrno e em oferendas para orixas.
\
I
I Ad iiri\ - reza.
\
Aferf - rnagia que torna a pessou invisfvel.

270 271

L
Afijimere - Epfteto de Xango. Akara - bolinho frito, feito de feijao, temperado ou
nae, oferecido as divindades como sinal de abundancia
Agbe · magia usada para realizar transporte ffsico de e de rnultiplicidade. Equivalente ao acaraje brasileiro.
pessoas.
Agbe - especie de passaro. Akika - animal de caca. ~ I

Agbo · preparado medicinal de origem mineral, vegetal Akosin - animal mamifero.


ou animal, cozido ou nao, E ingerido e usado ' .
para Alabe - profissional que faz incisoes ornamentais na
banhar-se. pele das pessoas. Tais incisoes indicam diferencas de
linhagem e cla, entre outras, ou tern funcao
Agbo tutu - agbo preparado com agua fria. ornamental.

Agbo - carneiro. Alad6 - "Aquele que racha o pilao". Epiteto de Xango.

Agunala - planta que nasce junto com a lua crescente Alafia - saude.
(no dia de entrada da Iua em scu ciclo cresccnte).
Alafin Oy,;> - dono do palticio de Oyo, ou seja, rei de
Aha - especie de passaro utilizado em rituals. Oyo, cidade sabre a qua! Xango reinou.
Aja - espfrito que viaja no ciclone e leva pessoas para a Alajcbo - forma de tratamento pejorativa dos iniciados
mata por perfodo variavel de tres a nove anos, com o no cu I to aos orixas. (
. I
intuito de que aprendarn magia e medicina tradicional. ( .
Aroni, Vide Osanyln. Alawo - literalmente, "aquele que possui o segredo". (
Membro da sociedade secreta ogb6ni.
Aje · "bruxa". Mulher com poderes sobrenaturais que, '1
segundo a concepcao ioruba, pratica tanto o bem como Amala - comida pre<lileta de Xango, preparada com ( 4

o mal. club9 (farinha de rnandioca). 'I


(

<
Aji-Iado - nome mfstico de um esptrito. Ap¢re - cesta.

Ara - raio. (l
Akilnnamagbo - planta de uso ritual que renasce
todo ano no mesmo lugar. ( I
(
{ l
I
(
J
272 273 (
l
(
~
Arldl - um dos epitetos de Xang6.
Awo - segredo; coisas secretas relacionadas a sociedade
Arfsun Oosa - vigilia para o orixa, A primeira noite nas secreta ogbonl, ao culto de lfa e ao culto de orixas em
festas em homenagem ao orixa. geral. Forrna de designar o iniciado.

Arugba - aquele ou aquela que carrega o igba Aworo - iniciado no culto aos orixas.
(recipiente) com os objetos sagrados de um orixa.
Ay:in - arvore sagrada dedicada ao culto de Xang6.
Ase - oferenda de comidas e frutas que, numa cabaca, Segundo o mito, arvore na qua! Xango enforcou-se.
sao entregues ao orixa,
Aye - Iiteralmente, "o universo", "a humanidade".
Ase poder de realizacao atraves de forca Refere-se aos bruxos e bruxas. Tarnbern, forma de
sobrenatural. Significa tarnbern, "assirn seja". referencia a todas as fontes de conhecimento do
sagrado.
Aso ala - roupa branca, sfmbolo de purificacao.
Ayinni - "aquele que louva". Usado como refrao nas
Asogun - encarregado do sacriffcio de animais. cantigas de Oxum.
Axogum.
B
Aso lse - a ultirna roupa usada pelo ia6 antes do
processo iniciat6rio e que representa o fim de seu Babajegbe Oru e babajegbe Qsan - personagens do
sofrimento. mito de Xang6, charnados para Iazer incis6es na pele
(
I
do escravo hausa, como forma de castigo,
I Atare - pimenta da costa. Atare.
Babalawo - literalmente, "senhor do segredo", Aquele
Atobajaye - literalmente, "aquele que e suficiente que tem conhecimento e autoridade para realizar o
para jogo de lfa. Babaluo,
~I
nos dar vida". Epfteto de varies orixas.
Babalorlsa - homem que ocupa a posicao hierarquica
Aw(! - pessoa. mais elevada no culto ao orixa. Babalorixa. No Brasil
conhecido coma pai-de-santo.
Awe ou lkoko - pote sagrado. Pote ou quartinha
com
agua OU agbo.
Baba-Oya - Babalorixa do cu Ito a Oya (Iansa),

274 275

L
Dada - irmao mais velho de Xang6, tarnbem tornado \
BaM 016$un - Babalorixa do culto a Oxum. orixa, Possufa cabelos cacheados. Protetor de criancas ( I
que nascem com cabelos cacheados. Tambern,
Bata - tambor sagrado tocado com duas varinhas, atribuicao feita a tais criancas, ( '
usado no culto aos orixas (o preferido de Xang6). E
(
um dos tambores fa/antes - "veiculos da hist6ria falada, Dundun - tambor tocado com uma unica varinha.
esses instrumentos sao venerados e sagrados. Com Tambor falante. Vide bata.
efeito, incorporam-se ao artista, e seu lugar e tao
importante na mensagem que, gracas as lfnguas tonais, E
a rnusica torna-se diretamente inteligfvel,
transformando-se o instrumento na voz do artista sem Eeepa Heyi! - saudacao a Oya (lansii).
que este tenha necessidade de articular uma so
palavra. 0 triplice ritmo tonal, de intensidade e de t'.gbe - coro.
duracao, faz-se entao, rnusica significante ... Na
verdade, a rnusica encontra-se de ta! modo integrada a Egbo - canjica branca.
tradicao que algumas narrativas somente podem ser
transmitidas sob a forma cantada." (J. Ki-Zerbo, Egun - tarnbem eegun OU egungun, Egum.
na
"Introducao Geral", na obra Historia Geralda Africa) Egungun - culto secreto aos ancestrais masculinos. Uma
vizz. por ano, ou em ocasioes especiais, sao evocados e
Bayannl - Literalmente, "papai me escolheu". Nome da caminham pelas ruas das cidades abencoando as
irrna de Xang6, que o ajudou a alcancar o posto real e pessoas e recebendo presentes. (
que, desesperada, suicidou-se ao saber da morte do Tarnbern participam dos rituais de iniciacao no culto a
(
irrnao, Casquete feito com buzios, usado pelos oni Oya.
~ang6 e que a representa. Onde o raio de ~ang6
Ekuru - inhame cozido e amassado com deride. (
destr6i uma pessoa, devera ser efetuada pela famflia
do morto, uma cerimiinia de oferendas diante da coroa L·
Bayannl, alern <las oferendas feitas no assentamento de Eledunrnare - o mesmo que Eledumare, Olodunmare,
Xang6. Olodumare, Oluwa, Olorun - Deus Supremo.
( I
Elegede - especie de chuchu. I
B¢mbe - tambor tocado com uma unica varinha, usado
nos rituais de Oxum. Tambor falante. Vide bata. ~I
Elempe - av6 materno de Xang6.
I
D
(

(
c'
_J

276 277
( '
?..... f
Elub6 - farinha de mandioca usada para o prepare Ewure ik6 ipin - cabra usada na iniciacao no culto a
do amahi. Xungo, em ritual relativo ao destine do iao.
Epo - azcite de dcnde.

Ere - escultura, Nao exclusivamente de orixas. Ji;ba - pirao feito com farinha de mandioca.

Erebeleke - abundancia. !;:bi;> - oferendas ou sacriffcios, feitos com ou sem


animals, entregues em encruzilhadas ou nao. Qualquer
Err - espccie de fuba. tipo de sacriflcio. Eb6.

Eni - dinheiro dado ao orixa. Edun ara - "pedra de raio", Pedra atingida par um raio
ou, ainda, pedra vinda do ceu, talvez fragmentos de
E~u - um dos orixas primordials, ou seja, divindade meteoros. Um de seus principais usos e o de 9ta nos
criada como tal e niio ser humane deificado. assentamentos de Xango.
"Mensagciro" dos orixas, reccbe atcncoes antes do
inlcio de rituais dcdicados aos outros orixas. Efun - potente e sagrado cal natural. Giz branco usado
I( para pintar o ia6 ou usado coma oferenda a Oxala.
Etut11 - ofcrenda de apaziguamento. Ritual de magia
ou de culto a orixas, Efufu Lele - "O Grande Vendaval", Um dos epftetos de
Oya (Iansa),
Ewe - folha.
I;:ga - passaro amarelo.
Ewe akoko - Iolha da arvore akoko, de grande
import:incia para os iorubas. I;:gusi - semente de um fruto semelhante ao melao,

Ewe iyeye - fol ha da rirvore iycye. J;:j~ - sangue.

Ewl - poerna. Eko - mingau feito de amido de milho

branco. Ewi esa - pocrna usado no cu Ito a Eg(111g(111. I;:ku - roupa de egungun.
Ewi;i - quizilas, proibicoes, I;:lcgun - aquele que incorpora o orixa,

I\
t 278
279

1(
L
------'-------------------

Emu - vinho branco extraido do dendezeiro. Gbcgiri - sopa de feijuo descascado temperada com
azeite de dende e pimenta. Uma das cornidas
Eran agbo - carne de carneiro. prediletas de Xang6.

Erinade - nome pr6prio. Cbongan Sango - casa de culto a Xango.

~rQ - especie de agbo. Banho preparado com Cbonka - mensageiro, nos mitos de Xang6.
elementos minerais, vegetais e animais e estocado em
pores. Usado durante a iniclacao e tarnbern para Gbori;I - especie de melancia.
acalmar a pessoa incorporada.
H
Erowo - tambern owo ~yo - cauri, buzio. Antigamente
usado como moeda na Africa e na Asia. Hausa - grupo etnico de influencia arabe, que vive no
no rte du Nigeria.
Eyeo ou Katunga - antigo nome da cidade de Qyo,
estado de Oyo.

F Iba - saudacao,

Fulani - grupo nomade, de influencia arabe, que habita Ibeji - gerneos.


o norte da Nigeria.
lbodo - dia do ritual em que sacrificios sao oferecidos
G ao orixa, jun to ao rio a ele dedicado.

Gangan - tambor sagrado que e pendurado no ombro e Ida - espada.


percurtido com urna vara. Especie de "tambor falante"
que marca a cadencia dos cantos rituais. Vide bata, Ide - bronze e metais amarelos. No culto a Oxum, esses
metais s:1o utilizados como representantes do ouro.
Cbedu - especie de tambor tocado em honra de um rei
ou de um personagem ilustre. Tambor falante. Vide !do - cidade du Nigeria.
bata.
Idobal~ - saudacao ao orixa ou a pessoas superiores.
"Bater cabeca".

280 281
If:! - jogo adivinhat6rio realizado com ikin ou Qpi.li,. !kin - recurso de adivinhacao usado por babalaos na
Nigeria.
lfe ou lie I~ - cidade sagrada, localizada no estado de
QyQ, na Niger(a. Segundo a cre_nc;a ioruba, foi ali que Ikodide - pena vermelha usada em rituais.
ocorreu o nascrmcnto da humanidade.
lko ita - ritual feito no terceiro dia do
Igba - cabaca, processo
iniciat6rio.
lgbfn - caracol. lkoko ou aw~ - pote sagrado.

lge - Crianca que nasce com apresentacao dos pes: no Ila - quiabo.
momento do parto, os pes sao a primeira parte
do corpo a sai r . Ile ase - casa de orixa; casa de axe.

Igorun-abc - navalha usada durante o proccsso de Iloba - cidade pertencente ao estado de QyQ,
irucracao no cul to a Oxum. pr6xima a Osogbo, na Nigeria. Tarnbern designa
uma das de Oxum.
qualidades
ljala Qd~ - cantigas entoadas pelos cacadorcs nas
I' cerim6nias de cu Ito a Ogurn ou em festas sociais. IIQIQ - movimento girat6rio de Oxum durante
incorporacao.
a
Ijapa i.wiri - tartaruga macho.
Jiu - tambor. Yide bata.
ljc - vide QjQ ije.
Jiu ¢gba - cidade dos ~gba: Abeokuta.
lj ..~a - ioruba originario de Osogbo ou Ilesa,
Iji - vcnto. Jiu-mode - cidade nigeriana.

Iponri - dedao do pe, No culto aos ancestrais, e


!kin
ljuba- recurso de adivinhacao
Q~un - Saudacao usado por babalaos
a Oxum. na ele
Ira que e feita nigaeriana.
- cidade oferenda.
Segundo alguns mitos, cidade
Nigeria. . sobre
natal de Oya.
Ikodid~ - pena vermelha usada em rituais. Ire o! - Boa sorte!

282 283

L
---, ----
lta - vide 9j9 ita.
J
Itad6gun - decirno setirnn dia da festa anual.
Jaku-cpe - uma das qualidades de Oxurn.
lwo - cidade nigeriana. Terra ioruba.
Jakuta - litcralmente, "aqucle que briga com pedras".
lwo ~IQn - chifre de bufalo, Um dos sfmbolos de Oya, Divindade responsavel, como Xangri, pelos raios e
parte mtegrante de seu assentamento. trovoes,
Iyalode - a primeira dama de uma cidade. Epfteto
de Jebbu - cidade pcrtencente ao estado de Kwara, na
Oya. Nigeria. Terra nupe.
K
lya!ori~a - mulher que ocupa a posrcao hierarquica
mars elevada no culto aos orixas. Ialorixa, No Brasil
tarnbern chamada mae-de-santo). Kabfycsf - Vossa Majestade. Exprcss:1o usada
para saudar Xango e alguns outros orixzis.
Iyan - inhame cozido e socado no pilao. Urna das Kabo o - Benvindo.
preferencias de Xang6.
Kare o - Saudacao a Oxum.
Iya-Qya - ialorixa de Oya.
Kare o ycyc - Saudacao a Oxurn.
Iya-Sango - ialor ixa de Xang6.
Kele - colar usado pelos iniciados.
lyaw6 - esposa '. No_ cul to aos orixas designa a
pessoa em processo de rrucracao, Konko - tornolezeira.
Iy¢r~ Ha - cantiga de Ifa. Konko ese - tornolezeira usada por Oxurn e scus
devotos.
lyide - procissao realizada durante rituais dedicados
aos orixas. Koso - literalrncnte, "nao sc enforcou", Tarnbcm, nome
do local do provavcl enforcamcnto de Xango, <
J (
(
Jaku-epe - uma das qualidades de Oxum.
(1
[.'
. !
(. I
[
I
\ I

'-
L Obl - pequeno fruto de uso alimentar e sagrado. Um
dos ftens mais importantes do culto aos orixas, sendo
Laalu - literalmcnte, "o famoso da cidade'', Epfteto de indispensavel em qualquer ritual. E usado nas
oferendas e como recurso adivinhat6rio. Uma das
Xang6.
especies de obl eo abata, que possui quatro gomos em
Uiba - bolsa de couro enfeitada com contas media. Detentor de axe, pode ser cornido e oferecido
aos orixas, Outra especie e o obl gbanja, que possui
multicoloridas que os sacerdotes de Xango usam para
recolher e transportar as "pedras de raio". Fica apenas dais gomos e nao serve para oferendas. Em
portugues, obi.
guardada acima do acentamento de Xango.

Ladobo - Epfteto de Xango. Obokun - forma de saudacao aos ijesa.


, I
1, Lailo - refrao usado nas cantigas de Oxum. Odo Oya - rio dedicado a Oya. Segundo o mito, ao
tomar conhecimento da morte de Xang6, Oya
I
Lakiyode - Epfteto de Xango. suicidou-se, dando origem a esse rio e e nele que se
realizam os rituais em sua homenagem. Odo Oya e o
Logunede - tarnbern charnado Ologunede. Orixa da rio Niger, o maior rio da Nigeria, terceiro rio em
caca, mensageiro de Oxum. tamanho, na Africa.

N Od6 Sango - piluo de Xango.

Nupe - grupo etnico da Nigeria. Segundo os relates, Odu - 0 oraculo sagrado possui 4.096 (16 x 16 x 16)
Torosi, a mac de Xang6, pertencia a esse grupo. poernas. Com base nesses poernas e feita a
Equivalente a tapa. interpretacao no jogo adivinhat6rio de Ifa ou de
buzios, Por ocasiao do processo de iniciacao o babala6
0 procura, atraves do jogo adivinhat6rio, tomar
conhecimento de qua! e o odu de nascimento do iao
Obele - leque feito de latao, usado no culto a Oxum. que passara a cultuar tarnbern o orixa relativo a esse
odu, respeitando os ewo (quizilas, proibicoes) por ele
prescritos. 0 odu de nascimento orienta o iao quanta
ao seu destino, nos rnais diversos nlveis.

286 287

. . ... --------~~~
(
(
Oduduwa - o grande patriarca dos iorubas. Fundador 016gidigb6 - literulmcnte, "senhor do 6gidigb6".
<la dinastia ioruba, portanto, pai <le todos Aquele que toca o tambor 6gidigb6 .
os integrantes desse grupo etnico, . ·'
016mi tutu - literalmente, "senhoru da agua fria".
Odun gba - expressao indicadora <le que as oferendas Aqucla que usa agua fria. Epfteto de Oxurn.
feitas na festa anual foram aceitas.
On! Silng6 - aquele que cultua Xang6 por tcr sido
Odu Q$\! - o mesmo que 9~~- Um dos odu de lfa e iniciado ou por pertcnccr a farnflia que cultua esse
outros jogos adivinhat6rios, entre os quais os buzios,
Relativo a Oxum. orixa,
Ori - litcralrnente, "cabeca ffsica". Essa cabeca flsica,
Ogbcri - nao-iniciado. entrctaruo, e o sfmbolo da "cabeca interior" charnada
orf inu, que constitui a esscncia do ser e controla
Ogb6nl- sociedade secreta dos iorubas com poder totalmcnte a personalidade do homcm. Acha-se
religioso e politico.
estrcitumcntc ussociada a Deus e e concedida ao
Ogidigb6 - tambor sagrado. Vide bata. horncm no rnornento de scu nascimcuto. E pois, a
ccnrclha divina no hurnano. E o ori que rcccbe de
Ogiri ekun - literalmente, "leopardo feroz''. Epfteto de Deus o destino, por ocusiao do nascimcnto da pessoa.
Xungo.
Orfkl - composto de ori e kl. Kl significa saudar. Orfki
Ogomugomu - passaro branco, de rara beleza. epois, urna saudacao ao scr, refcrindo-se a sua origcm,
<
Og(in - orixa da gucrra e do ferro. Senhor de todas as suns qua! idades e seus anccstrais. Dessa forma sao (
profissocs e offcios que lidarn com o ferro. Ogum. saudados os orixas.as pcssoas c tarnbcm os animals,
Gcrulmcnte incluern descricoes de caracteristicas e
Ojubo - local de cul to. Casa de or ixa ou assentamento. feitos do scr saudado,
Okc ajakri - morro de Ajaka,
Orin - cantiga.
Ole - prato preparudo com feijilo mofdo. Oriri - Epfteto de Qya,
Olcdumare - Ser Supremo. Orisi\ - divindade iorulxi.

Orisa Ibejl - Orixa protctor dos gcmeos.

188

289
Orlsanla - Qbatala, Oxaki. Oba - rei.

. Oro - ritual sagrado, Oba-ko-so - literalrnente, "o rei nao se enforcou" .


Epiteto de Xango.
Orogbo - fruta bastante utilizada nos rituals sagrados.
Urna <las oferendas preferidas de Xango. Obat:11:\ - outro nome de Oxalti.

Ofo encantamentos. Palavras utilizadas


com
056 - bruxo. Masculine de ajf Iinalidades magicas.

Osogbo - cidade do estado de Qy9, na Nigeria. Ali Qja - pano que e arnarrado em torno do adosu, como
Oxurn foi deificada, havendo urna floresta e um rio a parte <la roupa de alguns orixtis.
ela consagrados.
Qji\ - feira.
05orilnga - Fortna respeitosa de refcrencia as ajf
Maes Superiores, com amplos conhecimcntos e, por Ojo-ibodo - dia em que se realiza o sacriffcio junto ao
isso, temidas e vencradas. rio.

Osun - giz vcrmclho. Oio ijc - sctirno dia de um processo ritual, seja
iniciatorio, seja de festividndcs em homenagem a
Owo ~YO - tarnbcm fr9wo - cauri, buzio, Antigamente detcrrninado orixa.
usado como rnoeda nu Africa. Qjo ita - terceiro dia de um proccsso ritual, seja
iniciat6rio, seja de fcstividades em homenagem a
Ow6 iyaw6 - literulrncnte, "dinhciro-esposa". Dinheiro determi nado orixti.
dado as pcssoas que vao buscar o ia<> para ser iniciado.
Oka - amala,
Oye - nohreza.
Okanran meji - odu referente a Xango e Oya,
0
Okanleruugba-cwe - duzenias e uma fol has.
Obh - orixa ligado i1s .iguas. A ela foi dcdicado um
rio. U ma <las esposas de Xango, Oloj~ - sacerdote do culto de Eg(1ng(111.

290 291

•J
Olojo · name mfstico de um espfrito. Osun · orixa das aguas e dos metals nobres; da
fcrtilidade e da prospcridade. Oxum,
Oranfe • tambern Aramfe. Divindade associada ao sol.
Domina e vigia a fonte de todas as origens sagradas. Q~un Makindc · name de um ancestral que cultuava
Oxurn, numa das casas onde foi realizada a pesquisa
Oranrniyan ou Oranyan · pai de Xango: filho de que dcu origem a este livro.
Oduduwa.
Osun Sigin$i ou Osun Slnglnsin · um dos epftetos de
Qrtinmlla · divindade primordial. 0 oraculo divino. Oxurn.
Orixa · primordial que introduziu o sistema
adivinhat6rio de Ifa. Ota · pedru. Neste contexto refere-se a
pedra que
possui a Iorca du orixa, o representa e, par isso, e
Osa · mar, oceano. culocada cm seu assentamento.

Os~ · oferenda as orixas. Ota· inimigo, adve_rsario.

Ose-n'lbu omi. Literalmente, "Oxum nas profundezas 011111 · quartinha.


das aguas". Epfteto de Oxum.
Qw:'.i · vara sagrada usada pelos cultuadores de Qya.
Osanyln • tarnbern Osonym. Orixa da essencia do
mundo vegetal. Como Exu, e companhia indispensavel Owo C)'O merlndilogun · jogo dos dezesseis buzios.
de Ifa, Do mesmo modo que as plantas, possui apenas
urna pema. 0 bastao de ferro forjado que lhe pertence, Owonrun · Epftcto de Xang6.
com a representacao de galhos e passaros, nao pode
ser guardado em posicao horizontal, nem pode cair. O Oya · orixa dos vcntos e tempestadcs. lansa. Supoe-se
mais importante de seus companheiros seguidores e que o nome lansii curresponda a expressao "Oya
Ari;)ni (vide Aja), que possui cabeca de cachorro e uma mesan" · Oya das nave panes, urna vez que o nurnero
unica perna. Ari;)ni e um mestre que sequestra seres nove acha-se intimamcnte associado a ela, coma se
humanos talentosos e os faz viver consigo na floresta podc constatar na narrucdo de seu mito. 0 animal a ela
escura para depois envia-los de volta, com grande associado e o biifalo e o rio, o Niger. Vide Odo Oya.
conhecimento a respeito do valor medicinal das
plantas. Oya oriri · Oya charmosa. Epfteto de Oya. Fortna de
sauda-Ia.

293
292
Qy9 - cidade pertencente ao estado de QyQ, sobre a $¢~~~fun - contas brancas usadas pelos cultuadores de
qua! Xangil reinou. Oxala.

t p Soponna - tarnbern Sonponna. Orixa da terra. Ele que


produz e cura a varfola e dernais doencas
.I
P~tcki - comida oferecida a SQponna, o mesmo que infecciosas/febrfs .. Obaluaie, T
Obaluwaye (Obaluaie).
Tapa - grupo etnico nupe.
Peregun - especie de folha usada em rituais. Serve
tambern para demarcar locais de culto e turnulos Timi - mcnsageiro de Xang6.
sacros.
T6rosi - a mae de Xang6.
Pipe - literalmente, "chamada". 0 mesmo que orfkl.

Tot6hun - Expressiio de respeito pela forca do orixa.


~apala - alimento preparado com milho e peixe,
fortemente temperado, retem o pr6prio calor por Tutu-opon - colar de comas de cor marrom e verde,
muito tempo. usados pc los babala6s e babalorixas no cul to a
alguns orixas.

~ang6 - orixa dos raios e trovoes. Xang6.


w
~tk~rc - especie de chocalho grande, usado como
instrurnento musical. Feito com uma cabaca de Waji - giz azul, de funcao ritual.
tamanho rnedio, a cuja volta sao amarradas contas
y
coloridas que, com o movimento das maos, produzcm
osom.
Yanrin - verdura usada em oferendas a Oxum.
~~r~ - instrumento ritual, em forma de cabaca, especie
Yemoja - orixa das aguas. Em alguns mitos e descrita
de chocalho, usado para evocar Xango, durante os
como mae de Oxum e em outros, como mae de Xang6.
rituais.
Iernunja,

29~ 295

(
-----"--
Yoruba grupo etnico da Nigeria, Togo e Republica do RELATORES ORAIS
13enin, com origem em Ile If~, na Nigeria, onde,
atualrnente, e constituido por aproximadamente vinte e A pesquisa de campo na Nigeria, realizada no
cinco rnilhoes de habitantes. Denorninacao do idiorna pcrfodo Jc 1985 a 1990, contou com a colaboracao de
falado pelo grupo. No Brasil sao charnados nagos, babaluos, bubalorixas e ialorixas nigerianos, guardiaes
do conhccimento transmirido orulmerue, de geracao a
gerucao.

BABA LAOS

Abese Ijeun. 68 anos.


Oke-ljeun. Abeokuia. Ogun State.

Awodele Akanb. Solanke, 26 a110s.


Amolaso, Kuto, Abeokuta. Ogun State.

Olusegun Liwoye Fagberni. 58 a110s.


Igbore. Abcokutu, Ogun State.

BABALORIXAS

Apesin Olobaluwaye, 63 anos.


Agbole- Asaju, Ago-lwo. Abeokuta. Ogun State.

Ogundele Adeleye. 80 anos.


Agbole Oluwo. ljerno. Abeokutu. Ogun State.

Osotola Adcniyi. 30 anos.


lj~bu-Ode.

291
,(
.
( BIBLIOGRAFIA SELECIONADA E SUGESToES
( Sangorola Olatunji. 62 anos. PARA LEITURA
( Oyo, Oyo State.
(
W. - ljinl1 Ohun Enu Ija-Ap« Kejf.
s IALORIXAS ABIMBQLA,
Nigeria, Oxford University Press, 1969
Erinade Oluwo Ijesa. 71 anos. ABIMI3QLA, W. - !fa, an Exposition of Literary
Ago Ijesha. Abeokuta. Corpus. Ibadan, Oxford University Press, 1976.

Fausa Erinade. 37 anos. ABRAHAM, R.C. - A Dictionary of Modem Yoruba.


Ago-Ijesha. Abcokuta. London, London University Press, 1958.

ADEGBQLA, E.A.A. - Traditional Religion in West


Kuburatu Popoola Erinoso. 48 anos. Africa. Ibada, Daystar Press, 1983.
Odo-Oyo. Abeokuta,
ADEMAKINWA, J.A. - lfe Cradle of the Yoruba:
Obitola Alake Olobaluwaye, 63 anos. a handbook 011 the history of the origin of
Agbole-Asaju-Ago-Iwo. Abeokuta. yoruba: Lagos, Pacific Printing, 1958.

Osunfunke Ornilo!a. 49 anos. A Dictionary of the Yoruba Language. Ibadan,


University Press Ltd., 1950.
Osogbo,

I
. ( Oyatunbi Ogundele.
Ile-If,:.
43 anos .
AJUWQN, B. - Funeral Dirges of Yoruba Hunters.
N.Y., Nok Pub. International, 1982.

ATANDA, J.A. - An Introduction of Yoruba History.


Wulemotu Alake Erinoso Salami. 64 anos. Ibadan, Ibadan University Press, 1980.
( Ago-ljesha. Abeokuta, I·
AWOLALU,J.O. & DQPAMU, P.A. - West African
(
Traditional Religion. Nigeria, Onibonoje Press &
( Book Industries Ltd., 1979.

A WOLALU,J.O. - Yoruba Beliefs and Sacrificial Rites.


Lo, Longman, 1979.

299
298
BA, A. HAMPAJ'E - "A tradicao viva" .. Em
Hist~ria Cera! da Africa. Sao Paulo, Atica; lDOWU, E.B. - Olodumure - Cod in Yoruba Belief.
/Pans/, UNESCO, 1982. Lo, Longmans of London, 1962.

BEYIORU,A.F. - /fa, its worship and prayers. Lagos, JOHNSON, S. - The History of the Yoruba from
Salako Press, 1971. the Earliest Times to Begi1111i11g of the British
Protectorate. Routledge, 1921.
BEYIORU,A.F. - ffa: Basic Principles of ffa Science.
Lagos, Tika-Tore Press, 1940. LADELE, T.A.A. et alli - Akojopo [wadi fjinle Asa
Yoruba. Lagos, Macmillan Nigeria Pub. Ltd.,
BOOTH, N.S. - African Religions: A Symposium. 1986.
U.S.A., N.S. Booth Jr. - Nok Pub. Ltd., 1977. LUCAS, J.O. - The Religion of the Yorubas. Lagos, (

.
C.M.S. Bookshop, 1948.
CHES), G. -,Susanne Wenger - Ein Leben Mit den (
Cottern. Austria, Perlinger, 1984. ODUYQYE - The Vocabulary of Yoruba Religions
Discourse. Ibadan, Daystar press, 1971.
COURLANDER, H. - Tales of Yoruba Cods and
Heroes. Crown, 1973. QLANIYAN,R. - Nigerian History and Culture. Lo,
Longman Group Ltd., 1985.
EPEGA, D.O. - The Basis of Yoruba Religion. Lagos,
Ijami<loPrinter, 1971. QLATUNJI, 0. 0. - Feature of Yoruba Oral Poetry.
Ibadan, University Press Ltd., 1984.
FADIPJ;o,N. A. - The Sociology of the Yoruba. Ibadan,
Ibadan University Press, 1970. OLUSANY A, G.O. - Studies in Yoruha History and
Culture. Lagos, University Press Ltd., 1983.
GLEASON, J. - ()ya, in Praise of the Goddess.
Boston/Masachusets, Shamballa Pub. Inc., 1987. PARRINDER,E.G. - African Mythology. Lo, Paul
Hamlyn Pub., 1967.
Historia Cera/ da Africa. Sao Paulo, Atica; /Paris/, PARRINDER,E.G. - The History ojKetu, Ibadan,
UNESCO, 1982 Ibadan University press, 1956.
HOUART, J. - Anthropologie et Epistemologie
(Recherches pour une theorie et une methodologie VANSINA, J. - "A tradicao oral e sua metodologia".
applicables aux etudes socio-anthropologique lui- Em Hlstoria Cera/ da Africa. Sao Paulo, Atica;
meme]. Universidade de Coimbra. lnstituto de /Paris/, UNESCO, 1982.
Antropologia. Centro de Estudos Africanos, 1985.

JOO 301
VERGER, P. - Dieux d'Afrique: culte des orishas et
vodouns a l'ancienne Cote des Esclaves en Afrique
et a Bahia, la Baie de tous les Saints. P. Hartmann
Ed., 1954.
VERGER, P. - Notes sur le Culte des Orisa et Vodun a
Bahia, la Baie de tous /es Saints, au Bresil et a
l'ancicnne Cote des Esclaves en Afrique.
IFAN/Dakar, Memoires de l'Institut Francais
d'Afrique Noire, 1957.

'
, (

I(

( 302
(

(
-
<
'
-.

Você também pode gostar