Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
RESUMO. Passiflora actinia Hooker, Passifloraceae, conhecida popularmente como maracujá, é uma es-
pécie escandente, de folhas simples, alternas e estipuladas, com nectários extraflorais, gavinhas e flores vis-
tosas. Na medicina tradicional, as folhas são utilizadas como sedativo e ansiolítico. O presente trabalho te-
ve por objetivo realizar estudo morfo-anatômico foliar dessa planta medicinal, a fim de fornecer subsídios
farmacognósticos e taxonômicos. As folhas são ovaladas, de margem lisa, ápice obtuso, base arredondada e
limbo inteiro. A epiderme é uniestratificada e revestida por cutícula levemente estriada com cera epicuti-
cular em formato de escamas. Na face abaxial, encontram-se estômatos anomocíticos e células com papilas
proeminentes. O mesofilo é dorsiventral e idioblastos contendo drusas de oxalato de cálcio estão presentes
no parênquima foliar. A nervura principal é biconvexa e o pecíolo tem contorno circular, sendo que ambos
possuem feixes vasculares colaterais, dispostos em anel.
SUMMARY. “Morpho-anatomy of passionflower leaves - Passiflora actinia Hooker, Passifloraceae”. Passiflora
actinia Hooker, Passifloraceae, commonly called passionflower, is a climbing species with simple and alternate
leaves, presenting stipules, extrafloral nectaries, tendrils and showy flowers. In the traditional medicine, the
leaves are used for its sedative and anxiolytic properties. The aim of this work was to study the leaf morpho-
anatomy of the medicinal plant for pharmacognostic and taxonomic purposes. The leaves are oval shaped, with
smooth margins, obtuse apex, rounded base and entire blade. The epidermis is uniseriate, coated by a slightly
striated cuticle and epicuticular wax forming a scale pattern. On the lower surface, there are anomocytic stomata
and prominent papillose cells. The mesophyll is dorsiventral and idioblasts containing calcium oxalate druses are
present in the leaf parenchyma. The midrib is biconvex and the petiole has got round shape, both of them show-
ing collateral vascular bundles, distributed as a ring.
uma herbácea escandente por meio de gavin- de extratos, tinturas, infusos e decoctos. Estudos
has, consideradas ramos florais modificados, e farmacológicos têm buscado fundamentar essas
possui folhas simples, alternas e estipuladas, atividades, sem no entanto comprová-las ou
nectários extraflorais, flores hermafroditas visto- atribuí-las efetivamente a qualquer classe de
sas e frutos do tipo baga globoso. No Brasil, en- compostos químicos presentes, como flavonói-
contra-se distribuída desde o Rio Grande do Sul des, alcalóides indólicos, um derivado pirônico
até o Espírito Santo 1. Essa espécie e outras afins denominado maltol 4,7,9-12, glicosídeos cianoge-
são denominadas popularmente de maracujá em néticos 13,14, monoterpenóides 15 e saponinas 16.
português, pasiflora, pasionaria e granadilla A fim de contribuir com a caracterização far-
em espanhol, fleur de la passion em francês e macognóstica da espécie, pouco estudada até o
passionflower e maypop em inglês 2-4. momento, e com informações taxonômicas para
Na medicina tradicional, diferentes espécies a família, este trabalho objetivou analisar ma-
croscopicamente (morfologia externa) e micros- mato poligonal (Fig. 1C). Na face abaxial, as cé-
copicamente (anatomia) as folhas de Passiflora lulas são comparativamente mais sinuosas e
actinia Hooker, Passifloraceae. apresentam papilas proeminentes (Fig. 1E). Em
ambas as faces, a cutícula que reveste a epider-
MATERIAL E MÉTODOS me é relativamente delgada e levemente estria-
Material vegetal da e apresenta cera epicuticular com aspecto de
O material vegetal foi coletado na Fazenda pequenas escamas (Figs. 1D y 1F). A folha é hi-
Canguiri da Universidade Federal do Paraná poestomática, com estômatos anomocíticos, la-
(UFPR), em março e outubro de 2001, de pelos deados por três a quatro células ocasionalmente
menos cinco exemplares. Foi confeccionada ex- papilosas (Fig. 1E), e encontram-se inseridos no
sicata com o material florido e frutificado, sendo mesmo nível das demais células epidérmicas
depositada no Herbário do Departamento de (Fig. 2B). A epiderme é uniestratificada e, em
Botânica - UFPR, sob registro UPCB N° 30831. secção transversal, as células de ambas as faces
são alongadas no sentido periclinal.
Metodologia O mesofilo possui organização dorsiventral,
Folhas adultas foram fixadas em FAA 70 17, compondo-se de uma camada de células em pa-
conservadas em etanol a 70% 18 e seccionadas liçada e cerca de seis estratos constituindo o
nos sentidos transversal e paradérmico, à mão parênquima esponjoso. As células do parênqui-
livre. Os cortes, obtidos do limbo e da nervura ma paliçádico têm formato tipicamente alonga-
principal no terço inferior e do pecíolo, foram do e estreito e as células do parênquima espon-
submetidos à coloração com azul de toluidina 19 joso são lobadas, com pequenos prolongamen-
e com fucsina básica e azul de astra 20. Realiza- tos que formam meatos (Figs. 2A y 2B). Em to-
ram-se testes histoquímicos com as soluções de da a lâmina foliar pode-se observar a presença
floroglucina clorídrica para evidenciação de ele- de idioblastos contendo drusas de oxalato de
mentos lignificados 21, Sudan IV para substân- cálcio. Os feixes vasculares de pequeno porte
cias lipofílicas 22, cloreto férrico para compostos são colaterais (Fig. 2A), possuem uma calota de
fenólicos 17 e lugol para amido de assimilação 18. fibras perivasculares aposta ao floema e são en-
A análise ultra-estrutural de superfície (mi- volvidos por uma bainha parenquimática, que
croscopia eletrônica de varredura - MEV) foi re- pode conter drusas de oxalato de cálcio e cons-
alizada em material fixado em FAA 70, desidra- tituir uma bainha cristalífera.
tado em série etanólica crescente e pelo ponto A nervura principal, em secção transversal,
crítico, aderido a suporte metálico e submetido tem formato biconvexo com maior proeminên-
à metalização em ouro 23. Os resultados foram cia junto à face abaxial (Fig. 2C). A epiderme
registrados por meio de fotografias. compõe-se de uma única camada de células
alongadas periclinalmente, as quais não se mos-
RESULTADOS tram papilosas (Fig. 2D). Observa-se a presença
Descrição macroscópica de uma cutícula relativamente delgada e de cera
As folhas de Passiflora actinia Hooker, Pas- epicuticular com o aspecto de pequenas esca-
sifloraceae, são simples e alternas, com aproxi- mas. Contiguamente à epiderme, em ambas as
madamente 10 cm de comprimento e 7 cm de faces, encontra-se uma região de colênquima
largura, de limbo inteiro, ovalado, margem lisa, angular composta por cerca de três a cinco ca-
ápice obtuso, base arredondada, superfície sub- madas (Figs. 2D y 2E). Em meio ao parênquima
coriácea, completamente glabra e discolor, com fundamental, notam-se idioblastos contendo
coloração verde na face adaxial, levemente mais drusas de oxalato de cálcio e feixes vasculares
clara na abaxial. As nervuras principal e secun- do tipo colateral com calota de fibras perivascu-
dárias são mais salientes na face abaxial. O pe- lares aposta ao floema. Esses feixes apresentam
cíolo mede de 1 a 5 cm e têm dois ou três pares formato aproximadamente circular, em número
de nectários extraflorais, nas regiões proximal, de quatro, e se dispõem segundo um anel. O xi-
mediana e distal (Figuras 1A, 1B y 3B). lema assume uma posição centrípeta e os ele-
mentos traqueais dispõem-se radialmente, estan-
Descrição microscópica do separados por uma fileira de células que
No limbo, em vista frontal, as células epidér- constituem os raios parenquimáticos. O floema
micas da face adaxial, da região internervural, está voltado para a periferia, podendo ser distin-
possuem paredes anticlinais levemente sinuosas, guidos os elementos floemáticos e a zona cam-
enquanto que sobre as nervuras assumem for- bial (Figs. 2D y 3A).
106
acta farmacéutica bonaerense - vol. 22 n° 2 - año 2003
A
B
Figura 1. Passiflora actinia Hooker, Passifloraceae: A. ramo florido; B. aspecto das folhas, face adaxial e aba-
xial, respectivamente; C. vista frontal da epiderme foliar, face adaxial; D. detalhe da face adaxial foliar, eviden-
ciando cera epicuticular (MEV 675x); E. vista frontal da epiderme foliar, face abaxial; F. detalhe da face abaxial,
mostrando epiderme papilosa, estômatos e cera epicuticular (MEV 1579x). es - estômato, nc - nectário extraflo-
ral.
107
Kurtz, S.M.T.F., C.A. de M. Santos, M.R. Duarte & M.E.O. Sato
108
acta farmacéutica bonaerense - vol. 22 n° 2 - año 2003
C D
Figura 3. Passiflora actinia - folha: A. pormenor de feixe vascular da nervura principal, indicando a zona cam-
bial; B. nectário extrafloral, no pecíolo (MEV 70x); C. secção transversal do pecíolo; D. detalhe da figura ante-
rior. co - colênquima, fl - floema, fx -feixe vascular, pf - parênquima fundamental, xi - xilema, zc - zona cam-
bial.
109
Kurtz, S.M.T.F., C.A. de M. Santos, M.R. Duarte & M.E.O. Sato
110
acta farmacéutica bonaerense - vol. 22 n° 2 - año 2003
por Freitas 25, compreendendo os parênquimas bras perivasculares aposta ao floema foi descrita
paliçádico e esponjoso. Na espécie estudada, foi para P. incarnata 25 e a observação de bainha
verificada a presença de idioblastos contendo amilífera demonstra a correspondência entre o
drusas de oxalato de cálcio por toda a lâmina pecíolo e o caule, já que nas Magnoliopsida a
foliar, menção também feita em outros repre- região cortical caulinar é delimitada internamen-
sentantes do gênero 25. te pela endoderme, que pode se transformar em
A nervura principal, em secção transversal, bainha amilífera 36.
tem formato biconvexo, à semelhança de P.
edulis e P. incarnata, e de modo diverso da CONCLUSÕES
nervura principal levemente carenada de P. ala- Os caracteres morfo-anatômicos da folha de
ta e P. quadrangularis 25. Contudo, o tipo e a Passiflora actinia Hooker, Passifloraceae, contri-
disposição dos feixes vasculares são semelhan- buem na identificação dessa planta medicinal,
tes nas cinco espécies. diferenciando-a de outras Passiflora denomina-
A anatomia do pecíolo é de interesse em ta- das indistintamente de maracujá, e contribuem
xonomia, uma vez que pode revelar distintos com informações taxonômicas à família.
padrões de feixes vasculares 29. No pecíolo de
P. actinia foram observados diversos feixes vas-
culares do tipo colateral, dispostos em anel e Agradecimentos. Os autores agradecem ao taxono-
colênquima em faixa contínua e subjacente à mista Olavo Guimarães, do Departamento de Botâni-
epiderme, como relatado em outras espécies de ca, do Setor de Ciências Biológicas, UFPR, pela iden-
Passiflora 25,30. A presença de nítida calota de fi- tificação da espécie.
REFERÊNCIAS
1. Cervi, A.C. (1981) “Revisão do gênero Passiflo- 12. Soulimani, R., C. Younos, S. Jarmouni, D.
ra L. (Passifloraceae) do estado do Paraná. Te- Bousta, R. Misslin & F. Mortier (1997) J. Eth-
se” Faculdad de Biologia, Barcelona, 241 págs. nopharmacol. 57: 11-20.
2. Alonso, J.R. (1998) “Tratado de fitomedicina: 13. Olafsdottir, E.S., C. Cornett & J. W. Jaroszewski
bases clínicas y farmacológicas”, Ed. Isis, Bue- (1989) Acta Chem. Scand. 43: 51-5
nos Aires, págs. 786-91 14. Chassagne, D. & J. Crouzet (1998) Phytoche-
3. Fetrow, C.W. & J.R. Avila (2000) “Manual de mistry 49: 757-9.
medicina alternativa para profissional”, Guana- 15. Osorio, C., C. Duque & Y. Fujimoto (2000)
bara Koogan, Rio de Janeiro, págs. 486-8. Phytochemistry 53: 97-101.
4. Rotblatt, M. & I. Ziment (2002) “Evidence-ba- 16. Yoshikawa, K., S. Katsuta, J. Mizumori & S.
sed herbal medicine”, Hanley & Belfus, Phila- Arihara (2000) J. Nat. Prod. 63: 1377-80.
delphia, págs. 294-7. 17. Johansen, D.A. (1940) “Plant microtechnique”,
5. Bourin, M., T. Bougerol, B. Guitton & E. Brou- McGraw-Hill Book Company, New York, págs.
tin (1997) Fund. Clin. Pharmacol. 11: 127-32. 41, 193.
6. Coleta, M., M.G. Campos, M.D. Cotrim & A. 18. Berlyn, G.P. & J.P. Miksche (1976) “Botanical
Proença da Cunha (2001) Pharmacopsychiatry microtecnique and cytochemistry”, Iowa State
34: S20-1. University, Ames, págs. 121, 276.
7. Zanoli, P., R. Avallone & M. Baraldi (2000) Fi- 19. O’Brien, T.P., N. Feder & M. McCully (1965)
toterapia 71: S117-23. Protoplasma 59: 368-73.
8. Akhondzadeh, S., H.R. Naghavi, M. Vazirian, 20. Roeser, K.R. (1962) Mikrokosmos 61: 33-6.
A. Shayeganpour, H. Rashidi & M. Khani 21. Sass, J.E. (1951) “Botanical microtechnique”,
(2000) J. Clin. Pharm. Therap. 26: 363-7. 2nd ed., Iowa State College Press, Ames, pág.
9. Kuhn, M.A. & D. Winston (2000) “Herbal the- 97.
rapy & supplements”, Lippincott, Philadelphia, 22. Foster, A.S. (1949) “Practical plant anatomy”,
págs. 248-50. 2nd ed., D. Van Nostrand, Princeton, pág. 218.
10. Pereira, C.A.M. & J.H.Y. Vilegas (2000) Rev. 23. Souza, W., Ed. (1998) “Técnicas básicas de mi-
Bras. Plant. Med. 3: 1-12. croscopia eletrônica aplicadas às Ciências Bio-
11. Dhawan, K., S. Kumar & A. Sharma (2001) Fi- lógicas”, Sociedade Brasileira de Microscopia
toterapia 72: 698-702. Eletrônica, Rio de Janeiro, págs. 1-44.
111
Kurtz, S.M.T.F., C.A. de M. Santos, M.R. Duarte & M.E.O. Sato
24. Corrêa, M.P. (1984) “Dicionário das plantas tion to taxonomy with notes on economic
úteis do Brasil e das exóticas cultivadas”, Im- uses”, Clarendon Press, Oxford, Vol. 1, págs.
prensa Nacional, Rio de Janeiro, Vol. 5, pág. 674-80.
108. 31. Juniper, B.E. & C.E. Jeffree (1983) “Plant surfa-
25. Freitas, P.C.D. (1985) “Estudo farmacognóstico ces”, Edward Arnold, London, págs. 10-21.
comparativo de espécies brasileiras do gênero 32. Barthlott, W., C. Neinhuis, D. Cutler, F. Ditsch,
Passiflora L. - Dissertação”, Faculdade de Ciên- I. Meusel, I. Theisen & H. Wilhelmi (1998) Bot.
cias Farmacêuticas - USP, São Paulo, 117 págs. J. Linn. Soc. 126: 237-60.
26. Bernacci, L.C. (2001) Acta Bot. Bras. 15: 197-9. 33. Neinhuis, C. & W. Barthlott (1997) Ann. Bot.
27. Vanderplank, J. (1998) Curtis Bot. Mag. 15: 79: 667-77.
109-14. 34. Causton, C. E., G.P.Markin & R. Friesen (2000)
28. Metcalfe, C.R. & L. Chalk (1988) “Anatomy of Biol. Contr. 18: 110-9.
dicotyledons”, 2nd ed., Clarendon Press, Ox- 35. Garcia, M., D. Jaurequi & D. Perez (2000) Acta
ford, Vol. 1, págs. 14-24, 158-62. Bot. Venezuel. 23: 1-8.
29. Mauseth, J.D. (1988) “Plant anatomy”, Benja- 36. Oliveira, F. & G. Akisue (1998) “Fundamentos
min Cummings, Menlo Park, págs. 171-81. de farmacobotânica”, Ed. Atheneu, São Paulo,
30. Metcalfe, C.R. & L. Chalk (1950) “Anatomy of pág. 115.
dicotyledons: leaves, stem, and wood in rela-
112