Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
heterogenese da hist6ria
das ciencias
BRUNO LATOUR
49
,
PASTEUR E POlJCHET: HF.TEHOGENESE DA HISTORIA DAS CIENCIAS
Instancias
oficiais ofidosas
implicitas
\
OVNI
Rejeip}es I
cxplkitas
G.E. Lavoisier"-.
A. 1. Stah
Jcontagia
da SIDA
50
--------- M
r PASTEUR E POUCHET: HETEROGENF,SE DA HISTORIA DAS CIENCIAS
51
UNIVm:::m.lADE FEDERAL DO RIO GFlANDE DO SUl
\2
PASTEUR E POUCHET, HETEROGf~NESE DA HISTORIA DAS CIENCIAS
_C%co umaporp:1o desta illJilsdo de materia organica IllImfrasco de garga/o comprido, como
este(a esqucrda) (. .. ). Agora (. .. J estendo com um ma~:arico 0 gargalo do baldo, de modo a
estreita-Io, deixando todavia a sua extremidade abe/tao
53
J. _
PASTEUR E POUCHET: HETEROGENESE DA HISTORIA DAS CIENCIAS
,
o lim da controversia e a hist6ria-descoberta
Pasteur, atraves desta conferencia publica, vibra com efeito urn «golpe
mortal" na teoria da gera~ao espontanea e no seu campeao Poucher.
Ora, 0 que faz a hist6ria? E distinguir 0 antes e 0 depois. E vibrar gol-
pes mortais, cfiar situa~oes irreversiveis, e fazer com que a presente
seja bern diferente do passado, que os dois fiquern bern separados.
Cortar as doutlinas, au as cabe~as, e sempre impedir os autros de vol-
tarem a situac;;:ao anterior; e afasta-los dessa indecisao atraves da qual as
anas, as instantes, as periodos nao se distinguem urn do outro. «NaG
saireis daqui sem ficardes convencidos de que a gerac;;:ao espont<loea de
seres microsc6picos e uma quimera>J, advertiu Pasteur. Se todos os
ouvintes deixam 0 anfiteatro da Sorbonne convencidos de que anunca
mais» a doutrina de Pouchet levantara cabes;:a, a hist6ria cumpre-se,
pelo menos para uma pequena parte. Eles podem distinguir dois peri-
odos, 0 de antes e 0 de depois. «Estavamos la.» Se a batalha continua
indecisa; se as provas impedem uma conclusao; se Pouchet puder
facilmente desmontar a experiencia dos frascos com pescos;:o de cisne,
os ouvintes perplexos nao iraQ lembrar-se nem do dia, nem da experi-
encia, nem mesmo da posic;;ao de Pasteur. Nada se teni passado. Nada
aconteceu. Tudo permanece no mesmo estado de confusao.
Pasteur quer fazer um corte com os seculos que 0 precedem; marcar
uma data; fazer uma data; marcar 0 ~eu tempo e as seus ouvintes.
Durante seculos acreditou-se que, em certas circunstancias, os animais
organizados mais ou menos grandes podiam sair de urn meio fechado,
sem terem progenitores semelhantes a eles.
o flamengo Jan Baptist Van Helmont, no seculo XVII, escrevia que
mesmo as ratos podiam sugir de urn recipiente cheio de frumento cuja
abertura ele tinha tapado com uma camisa bern suja. Como um presti-
digitador involuntario, Van Helmont fazia sair ras, ou ratos, do seu reci-
piente, no qual ninguem, nem mesmo de, os tinha vista entrar. Se as
seus progenitores nao se inflitraram atraves do cereal, esses ratos for-
c;;osamente tiveram de surgir de qualquer parte. Que tenham surgido
espontanearnente nao e absurdo nem para Van Helmont, nem para
Buffon, nem para Michelet; todos atribuem a materia uma forc;;a, uma
energia criativa suficientes para recomec;;:ar a formar, a partir de materia
inerte au organica, se nao ratos, pelo menos animalculos, seres primi-
tivos tais como aqueles que a microsc6pio descobre perante os olhos
pasmados. A· criac;;ao continua. «Ah! que belo espectaculo seria!" Que
descoberta magnifica seria reproduzir num frasco de laborat6rio as con-
dic;;6es que prevaleceram na origem da vida, enviar dai, sabe-se la, urn
lampejo, e, psssshttt! os elementos rna is rudimentares apareceriam
entao no caldo primitivo.
Mas Pasteur faz a oposto de um prestidigitadar. Demonstra as truques
dos outras. Nao faz sair a vida do seu frasco, au os ratos das seus reci-
pientes. Mostra-nas que as outros, todos os olltros antes dele, foram
prestidigitadores involuntdrios. Deixaram entrar por um orificio dissi-
mulado varias animais de tamanhos diferentes e, hop!, eis que surgiram
54
-------- A
PASTEUR E POUCHET: I-1ETEROGENESE DA HISTORIA DAS CIENCIAS
1-------------------
55
PASTEUR E POUCHET: lIETEROGENESE DA JilSTORJA DAS ClENCIAS
r
que as afirmam tem os olhos vendados". 0 problema reside ai. 0 nosso
cara Pouchet joga a cabra-cega com os micr6bios que oem VI? nem adi-
vinha. Ell vejo, eu ereia, ell naG tcoho dllvidas. Acabou-se a hist6ria.
Como sempre, quando se q~ler Fazel' hist6ria, naD e rna ideia que os
historiadores profissionais venham confirmar a cronologia, afirmar as
acontecimentos, em resumo, refon;ar, com sua indcpcndencia, a irrc-
versibilidade a que se conseguiu chegar. A Pasteur, e preciso reco-
nhecer-se, 050 faltam historiadores, para ja oao falar nos hagi6grafos.
A hist6ria que coota foi quase sempre amplificada pela dos profissio-
nais. Estil11ava Pouchet, reconhecia que elc tioha Feito expcriencias,
que era honesto, mas estava enganado. Quando os habitantcs de
Rouen quiseram, em 1875, erguer um busto a Pouchet, Pasteur subs-
creveu essa ideia prontamente: ,,0 sabia consciencioso merece 0 reco-
nhecimento de todos peIo que fez de bam e de util e, mesmos nos
scus en-os, tem direito a todo 0 respeito.» Os historiadores nao se per-
turham com este fair-play. Pohre Pouchet, que idiota! Nem sou be
defender-se. Confunde os factos prosaicos com 0 mctodo experimental
hipotetico-declutivo. Mistura tuclo. Agarra-se a cren<;as de uma epoca
passada. Escrevc numa especie de algaraviada. Nao, nao ha qualquer
rela\=ao possivel entre Pasteur e Pouchet. Embora muito pr6ximos no
tempo, ambos estao afastaclos par um "fosso epistemol6gico» que se
ahriu sob os sells pes como uma fractura. De urn hdo, temos 0 sao
metodo experimental, do outro, um positivismo cego e miudinho; de
um lado temos alguem que descobre as micr6bios, do outro, algucm
que se ohstina em pretender que confirmou uma descoberta, quando
nao descobriu rigorosamente nada. Resumindo, Pouchet discutiu Pas-
teur, perdeu. E bem feito. Em que e que se quis meter? Fora Pouchet!
Com os historiadores e mais ainda com os hagi6grafos, a irreversibili-
clade torna-se tal que nao existe medida comum entre 0 antes e 0 p6s-
-Pasteur; nao ha mais bitoia que permita comparar Pasteur com 0 seu
adversario Pouchet. Um e outro estao em duas esferas, dois estados
diferentes, dois "paradigmas» incomensuraveis. Isto porque 0 segundo
representa 0 erro, e 0 primeiro representa a verdade. Entao, com a vcr-
dade fez-se hist6ria, e fez-se bem. Anterionnente, estavamos engana-
dos: agora, gra\=as a Pasteur, nao nos enganamos mais. °descobridor
libelta cuidadosamente 0 que cstava oculto. 0 tempo passa, mas a sua
passagem apenas serviu para «revelar» 0 verdadeiro e 0 falso. A hist6ria
da verdade sobrepondo-se ao erro ajuda certamente Pasteur e os seus,
mas contem em si mesma muito pouca hist6ria, ou, como dizem os
fil6sofos, muito pouca historicidade. E uma passagem do tempo scm
grande risco. 0 antes e 0 depois apenas se distinguem pelo facto de 0
segundo ser mais verdadciro que 0 primeiro. 0 tempo serve para «rec-
tificar» as posi\=oes. Van Helmont enganava-se muito, Buffon um pouco
menos, Pasteur nacla. Quanto aos micr6bios, llUl1Ca foram capazes de
se reproduzir espontaneamente num Frasco fechado. Para que serve
entao a hbt6ria? Para ,.etare/a,. mais ou ou menos a descoberta daquilo
que se encontrava ao alcance das nossas maos. Algum genio traquinas,
jogando com os homens ao jogo do trapo queimado, escondeu aqui
e ali as verdades cientificas. Os sabios lutam para as encontrar. 0 genio
56
~-----------j
PASTEUR E POUCHET: HETEROGENESE DA HISTORIA DAS CIENCIAS
1- - - -
57
PASTEUR E POUCHET: HETEROGENESE DA HISTORIA DAS CIENCIAS
as factores extracientificos
Sem duvida que a controversia nao e isenta de out1'Os faetores que nao
sejam praticas laboratoriais. A pol1tica entra no debate tao rapidamente
como as ratazanas, os raros, as moscas au os microzoarios nos frascos
dos defento1'es da gera~ao espontanea. Poder-se-a imaginar uma ques-
58
PASTEUR E POUCHET: HETEROGENESE DA HISTORIA DAS CIENCIAS
,m tao mais simples e directamente politica do que esta: «Somas nos sem-
ct: pre exactamente semelhantes aos flOSSOS progenitores? Por autras pala-
de vras, haven't uma crias;:ao possivel, independente do conservadorismo
~is milenar dos nascimentos e das gera\=oes?"
m o assunto e tanto mais deHcado quanta Pouchet e Pasteur abordam
as este difkil problema em plena querela sabre 0 transformismo. Quando,
:a. dois anos mais tarde, ern 1862, Clemence Royer traduz A Origem das
1a Especies de Charles DaIwin e the acrescenta urn prefacio inflamado a
er favor do materialismo, do atefsrno e da Republica" a querela sabre a
geras;:ao espontanea vai ligar-se a da evolu~ao. Durante peIo menos
la meio secula, falar de Darwin au de gera~oes espontaneas e falar auto-
n maticamente de biologia, da questao social, de Deus e das fonnas de
governo.
lS Pouchet lan,a-se na batalha. Quando publica, ern 1859, a obra contro-
),
versa Heterogenia ou Tratado da Gerafao Esponttinea, da-se a urn tra-
balho extremo para criticar tanto 0 materialismo como 0 transfonnismo.
"
;-
A homogenia 2 ou a homogenese suporia ascendentes sempre exacta-
mente semelhantes desde 0 inicio da cria\=ao. Ora as catastrofes geol6-
e gicas mostram-nos roturas. Como explica-Ias? E necessario manter na
)
materia uma certa plasticidade, uma certa aptidao a que chama hetero-
genia, a possibilidade de produzir organiza,oes diferentes das condi-
\=oes que lhes deram nascen\=a. A sua doutrina da gera~ao espontanea
,
1
nao pede ao acaso para fazer nascer ras, ou mesmo moscas, a partir da
materia inerte, mas somente a Deus para conservar na materia for~a
vital suficiente para formar, a partir de materiais orgtinicos, ovos de
microrganismos. E que 0 pr6prio Deus necessitara disso para refazer as
especies ap6s cada grande catastrofe geol6gica. Sem esta hip6tese, 0
transformismo tornar-se-a inevitavel, visto nao ser possive! explicar
como especies diferentes ocupam estratos diferentes sem recorrer a
hip6tese horrivel de Darwin sobre a evolu\=ao das especies. Para Pou-
chet, negar a gerac;ao espontanea e tomar uma posi\=ao ateista e lan~ar
-se nos bra~os do darwinismo. A cria~ao divina deve poder continuar
hoje. E necessario, por razoes piedosas, que haja heterogenese.
Perguntar-se-a talvez se e necessario falar de Deus e da criac;ao, da
revolu~ao e do conservadorismo para discernir 0 pululamento de
pequenos animais nos frascos de vidro. Este Pouchet mistura clara-
mente elementos bern estranhos uns aos outros. 0 seu saber e tao hete-
rogeneo como a seu livro; nem urn nem outro tern a bela homogenei-
dade que seria de esperar do saber cientifico. Todavia, se atentarmos
em Pasteur, veremos que essa mistura em nada 0 perturba. 0 historia-
dar das controversias cientificas deve ter grande cuidado para nao tra-
tar esta politica explkita de modo assimetrico e analisar somente as
1_ _ 59
_
PASTEIJR F. POllCHET: HETEl{O(II~NESE DA HIST()IHA J)AS CII:NClAS
ideologias dos vencedorcs. Eis, pOl' exemplo, 0 inicio dessa famosa coo-
ferencia que anteriormente apresentei:
«(Senhoras e) Senhores,
«H£1 hoje em clia um grande fervilhar de problemas que mantem todos
os espiritos em expectativa: unidade ou ll1ultiplicidade das rayas huma-
nas; criayao do homem clesde h£1 alguns milhares de anos ou alguns
milhares de scculos; fixidez das especies, ou transformayao lenta e pro-
gressiva das especies lunas nas outras; a materia considerada eterna,
para 1£1 de si pr6pria, 0 vazio; a ideia de um Deus inlltil: eis algumas
cIas quest()es que nos nossos dias provocam discussao entre os homens.
Nao temais que venha aqui corn a pretensao de resolver qualquer um
destes graves problemas; mas ao lado, na vizinhanya desses misterias,
ha urn problema que Ihes est£1 directa ou indirectamente assaciado, e
com 0 qual ousarei talvez ocupar-vos, pois e passivel de experiencia,
e desse ponto de vista Hz dele objecto de estudos severos e conscien-
ciosos.
E a questao das gerayoes ditas espontaneas.
Podera a materia organizar-se a si propria? POI' outras palavras, poderao
vir ao mundo seres sem progenitores, sem antepassados? Eis a questao
a resolver. "
A geras;:ao espontanea tornou-se, aos seus olhos, 0 teJlla favorito dos
ateus, daqueles que que rem conceder a materia poder suficiente para
originar sozinha, scm a ajuda de Deus, a serie continua e variavel dos
seres vivos. Enquanto Pouchet se servia da gerayao esponlanea para
defender Deus c combater 0 darwinismo, Pasteur associa a posis;:ao do
seu adversario os lrcs tenlas: materialismo, ateismo, darwinismo e coloca
a sua pr6pria investiga\ao "na vizinhans;:a " dessas grandes questoes.
Alguns minutos mais tarde, Pasteur projccta nU1l1 cera imagens de
leveduras e acrescenta, tomando a palavra em nome dos seus adver-
sarios:
.,c.. .) Vede-Ia aincla, na primeira clestas noites (a materia), nesta exibi-
s;:ao dos mais belos fen6menos cia natureza? Vede-Ia ainda tao poderosa
e tao 1'raca, obedecendo cOlllpletamcnte aos caprichos do sabio? Ah! se
pudesscmos juntar-Ihe essa olltra for~a a que se chama Vida, e a vida
variavcl nas suas manifesta<;oes com as condis;:oes das nossas experien-
eias, nao seria entao natural deiHc£1-la, a esta materia? Para que recorrer
a ideia de uma cria\ao primordial, perante 0 misterio da qual nos deve-
mos iodinar? Para que a idcia de liln Deus niador?"
Nao e mais a balanya do historiadar de controvcrsias cientlfieas que
aqui se inclina, mas a do anjo do Juizo Final. Agarrar-se a geras;:aa
espontanea e abanclonar Deus. Mas Pasteur e um sabia, nao um pre-
gador. Tendo associado a POSis;:<.lO dos seus adversarios £10 materia-
lismo, tendo postn 0 pr6prio Deus num prato e 0 materialismo no
outro. deles retira imediatamenle ambos:
«Compreenclei agora a rela<;ao que existe entre as geras;:()cs espontaneas
e esses grandes problemas que de inicio enllmerei. Mas, (senhoras e)
senhores, sobre um tal asslInto, basta de poesia, basta de fantasia e de
solu\oes instintivas; e tempo que a ciencia, 0 verdadeiro metoda,
rctome os seus direitos e os exen:;a.
PASTEUR E "OUCIIET: lIETEROGENESE DA IIlsrORIA DAS CIENCIAS
61
PASTEUR E POUCHET· HETEROGEN£SE DA I1IST()RIA DAS CIENCIAS
deiro nem sobre 0 falso, nem sobre a ma-fe, nem sobre a boa-Fe. Deve-
mos apenas compreender como Pasteur fez inclinar a balanc;;:a. Como
desenhou, apresentou, aperfeic;oou a eonvocac;;:ao de Deus, esse aliado
simultaneamente utH e embarac;;:oso, com 0 mesmo cuidado que tomou
ao desenhar, representar, aperfeic;;:oar, a mobilizac;;:ao dos micr6bios do
ar nas sinuosidades dos recipientes com pescoc;;:o de cisne. Invocar
Deus, em 1864, em plena Sorbonne, terla 0 mais desprezivel dos efei-
tos. Mas invocar Deus, retomar a experiencia com as seus riscos, resti-
tuir a teoria as suas cartas de nobreza, evocar 0 enquadramento moral
e situar as direitos e as deveres da experiencia em 1864, perante urn tal
audit6rio, era assegurar ao seu argumento 0 maximo dos efeitos.
o metodo experimental do historiador define-se a pOlleo e pouco.
Falar, a prop6sito de Pasteur, apenas das suas experiencias, esque-
cendo que invoca Deus e acusa Pouchet de ate'jsmo, constituiria uma
censura intoleravel. Mas abster-se de precisar a mecanismo pelo qual
invoca a teologia s6 para os seus adversarios, e independentemente da
sanc;;:ao pela experiencia, seria uma censura igualmente intoleravel.
Esquece-se demasiadas vezes que a racionalismo e a sociologismo sao
irmaos gemeos.S6 se obtem estas duas vers5es da hist6ria das ciencias
por excisiio nos textos e arquivos, dos subtis mecanismos atraves dos
quais as actores se defendem, e par separa~iio desses aetores em «fae-
tares extradentlflCos» de urn lada, e «factores eientlfieos.. do outro.
Ao ouvi-Ios, os historiadores teriam uma aptidao especial para distin-
guir, em vez dos aetares da hist6ria, nao somente as aliados que teriam
o direito de eonvocar, mas tambem 0 angulo e a forma pela qual se
deviam apresentar. Haveria uma etiqueta que se nao deveria infringir,
passando determinado factor sempre antes de determinada ordem e
devendo revestir-se sempre de determinadas roupagens - e de deter-
minado bone! Se as autores tendem para a racionalizac;ao, dirao que
Pasteur nao invoeou Deus (esqueeendo, assim, que a fez), e se tendem
para a sociologizaC;ao, dirao que Pasteur colocou a peso de Deus na
balan,a (esquecendo que 0 nao fez). Estas duas familias de autores nao
se entendern a nao ser numa eoisa: e possivel demarear dais comparti-
mentos bern distintos nos quais se eneerrarao, de urn lado, as faetores
cientlfieos e, do outro, os faetores extracient'jficos. Em seguida, reco-
mec;;:am a sua disputa para decidir qual e 0 mais importante.
Antes de vennos como abandonar estes prindpios de etiqueta, como nao
exercer nem segregac;;:ao nem excisao, como por fim aos processos de
acusaC;ao e as imputac;6es de en-a ou ma-fe, devemos voltar a Pouehet.
Com efeito, devemos respeitar todos os actores pastas em eontacto
durante a eontroversia ever, nao somente como mobilizam as seus alia-
dos, mas igualmente como avaliam as operac;6es do seu adversario, isto
e, do seu ponto de vista, quantos aliados este tern.
Ora Pouchet tambem nao esta com rodeios. As cartas que envia aos
seus colaboradores nao falam senao de conspirac;;:5es da 'dencia oficial"
contra ele e os seus micr6bios.
"Meu caro Amigo (escreve a ]oly, professor da Escola de Medlcina de
Toulouse), atingi 0 auge da Indigna,ao. Nao hi realmente exemplo de
se ter levado a insolencia tao lange como Paracelso TJ3. Como, as nos-
62
PASTE un E POUCHET: lIETEnOGENESE DA HISTonIA DAS CIENCIAS
63
PASTF.UR E POUCHET: HETEROGF:NESE DA HIST(mIA DAS CIENCIAS
64
L
PASTEUR E POUCJlET: HETEROGENESE DA HISTORIA OAS CIENCIAS
Da hist6ria-condicionamento it hist6ria-formar;iio
Agora que restabelecemos as condic;;:oes experimentais que podem tor-
nar visivel 0 desequilibrio da balan<;a, agora que poclemos determinar
sem preconceito 0 tipo de recursos que as dois campos poem e reti-
ram dos pratos, 0 fiel esta suspenso, a hist6ria hesita: pode bifurcar-se,
tanto dum lado como do outro. Suspense; que factor vai fazer Pasteur
ganhar? Consideremos a !ista dos seus recursos e analisemos as dife-
rentes escolas que partilham a hist6ria das ciencias, cada uma das quais
vern depor no prato, tal como nos contos de fadas, 0 dom gra~as ao
qual 0 her6i sai vitorioso. Chamam-se racionalistas os que apenas ofe-
recem ao her6i capacidacles cientificas ou tecnicas. Os pr6prios racio-
nalistas dividem-se em dois grandes gnlpos. Para os primeiros, que por
esse motivo chamamos experimenta!istas, a experiencia e sempre sufi-
ciente para fazer pender a balans;:a; para as segundos, a experiencia
nao deixa de ter importancia, mas ml0 bastaria para conquistar a deci-
1_ _ 65
- -
PASTEUR E POUCHET: HETEROGENESE DA HlSTORIA DAS CIENCIAS
sao; ainda the falta uma teoria. E 0 que possui a teoria mais eoerente,
mais feeunda, que a eonquistara, mesmo for\'ando urn poueo os faetos.
A experiencia subdetermina. A teoria sobredetermina.
Vejamos rapidamente a carga da nossa balan\'a se pararmos por aqui
com os presentes dessas boas fadas. Pouchet, positivista aplicado,
grande inimigo da t'_uria, tem as experiencias do seu lado. Sobe aos
Pireneusj repete as demonstra\'oes que Pasteur tinha feito tao magnifi-
camente sobre 0 glaciar de Montenvers (mar de gelo) com os frascos
de pesco\,o de cisne. Ora as infusbes turvam-se ... Pasteur perdeu.
A balan\'a inclina-se para Pouchet. Mas mio, pois eis que surge a teoria
que cai com grande peso no prato. 0 que se pode fazer com a teoria
de Pouchet? Nada, vista que as culturas do microbiologista permanece-
rao sempre perturbadas, interrompidas, desvirtuadas pe1a contamina\,ao
espontanea. 0 que se pode fazer com a teoria de Pasteur, segundo a
qual 0 nascimento de organismos nao existe a nao ser a partir de pais
seus semelhantes? Tudo. Que interessam as experiencias de Pouchet
nos Pireneus. Elas devem ser falsas. MeSillO se Pasteur nao eneontra
imecliatamente 0 ponto fraeo, tern a certeza que foi cometido urn erro
grave. 0 que? Em vez cla evidencia de faetos incliseutiveis provando a
gera\,ao espontanea num tinieo balao de ensaio, seria preferivel uma
teoria afirmando a priori a sua inexistencia? Mas essa e a propria defi-
ni\,ao de preconceito, ou se quisermos ser menos rudimentares, de
pressuposto. A bahlO\'a endireita-se novamente e reencontra 0 equiH-
brio. 0 preconceito de Pasteur nao pode derrubar os factos de Pou-
chet. Eis-nos colocados perante uma nova subdetennina(:ao: nem os
factos nem as teorias chegam para se concluir. Deixemos entrar outras
fadas e mesmo a Carabosse.. Chamam-se relativistas aqueles que pre-
tendem que nem os factos nem as teorias sao suficientes para se atin-
gir uma conclusao c que as fadas que apenas oferecessem ao her6i
esses tesouros, leva-lo-iam a derrota. Mas ha varias tribos de relativistas
como ha varias tribos de racionalistas. Chamam-se relativistas sociais ou
macrossociol6gicos aqueles que colocam na balan\'a apenas factores
cxtracientificos de grande peso e envergadura. Chamam-se re1ativistas
microssociol6gicos os que se contentam em fazer pender a balan\'a atra-
yeS de pequenos factos sociais de aparencia insignificante, mas que,
bern colocados, sao de uma temivel eficacia.
Vejamos no que isto resulta para a nossa controversa testemunha. Pas-
teur e um conservador nato; nao ha nada de mais conservador do que
o argumento segundo 0 qual se nasce em todos os aspectos seme-
Ihante aos nossos pais; logo, Pasteur prefere a teoria que nega a ge-
ra\,ao espontanea. Eis uma bela ideologia, de tamanho gigantesco, 0
«conservadorismo», que vern em determinado momenta fazer pender a
bala,a a favor de Pasteur. A dificuldade e que Pouchet rivaliza em con-
servadorismo com Pasteur, cnquanto este nao hesita urn segundo em
fazer estremecer a sociedade do seu tempo com os seus micr6bios
destruidores. Em resumo, ele e antes urn revolucionario, todo dado a
66
PASTEUR E POUCHET, HETEROGENESE DA HISTORJA DAS CIf:NCIAS
~c~ ~TE~
aIlados
hum anos
{ •
•
proflssao
{ }
.teoria
aliados nilo
hurna nos
• rado nalistas
eX~ri@ncia
•
Lista de subdetelminaroes
67
PASTEUR E POUCIIET: HETEHOGI:NESE DA HISTORIA DAS C"~NCIAS
68
PASTEUR E POUCHET: HETEROGENESE DA HISTORIA DAS CIENCIAS
ganhar todas as vezes. Basta um caso positivo para sustentar a sua tese,
ao passo que um 56 caso negativo e suficiente para arruinar a hip6tese
de Pasteur. Ve-se como a simetria progride. 0 fiel da balac;;:a comec;;:a a
Hcar horizontal. Pouchet nao era assim tao parvo. E mesmo devido a
isso que Pasteur se bate tao bern e tao vigorosamente contra ele. A qua-
lidade das experiencias vitoriosas de Pasteur depende em parte da qua-
lidade de Poucher. E a energia de Pouchet, a sua honestidade, a sua
paixao que reconhecemos antecipada e contraposta nas magnfficas
experiencias de Pasteur.
Em Fevereiro de 1859, Pasteur tinha feito notar, numa mem6ria sobre a
fennentac;;:ao Hictica, que cada fermentac;;:ao era provocada par um fer-
mento e::,pecifico introduzido do exterior no mcio de cullura. «0 pro-
blema da gerac;;:ao espontanea deu um grande passo.. , escreve. Pouchet
reage vivamente a essa alusao e, ap6s a resposta delicada mas firme de
Pasteur, passa a incorporar nas suas pr6prias experiencias as novas pre-
cauc;;:bes por este impostas. Para compreendermos simultaneamente a
flexibilidade de Pouchet e a firmeza do seu colega mais novo, devemos
lembrar-nos que Pasteur saira de um debate quase semelhante com 0
maior quimico da epoca, 0 alemao Justus Liebig. Liebig acusava Pasteur
de ser lim vitalista porque via nos anima1culos que proliferavam no
vinho, no vinagre, na cerveja ou no leitc fennentado a causa das fer-
mentac;;:bes, enquanto que elas nao podiam ser, dizia Liebig, senao as
suas consequencias, os sell desencadeadores ou auxiliares. Liebig e
todos os quimicos do seu tempo tinham tido urn «trabalho danaclo.. em
estabelecer contra os vitalistas as causas quimicas das transfonnac;;:oes
mais importantes da materia, incluindo a materia organica; e eis que
Pasteur, ressuscitando 0 vitalismo, trazia de volta minusculos animais
que causavam a reacc;;:ao. As praticas que Pasteur vai impor a Pouchet
sao tanto mais fortes quanto sao rigorosamente as mesmas que impbe
no seu combate com Liebig, combate onde ocupa uma posic;;:ao de
certo modo semelhante a de Pouchet. «Os animaizinhos nao estao 1;1..,
diz Liebig. "Mas estao.. , diz Pasteur. "Eles pululam.., diz Pouchet. "Mas
nao.. , replica Pasteur. A resposta e para ele a mesma: "Quer clesejeis
que eles la nao estejam (Liebig), quer clesejeis que eles la estejam (Pou-
chet), em ambos os casos vos introduzide-los sem vos aperceberdes."
Nao dominais os circuitos ao longo dos quais circulam; eu sim. Ainda
nao reorganizastes os vossos laboratorios, os vossos gestos, os vossos
frascos, os vossos vasos, os vossos filtros, de modo a assegurar quer a
imigrac;;:ao, quer a emigra~ao; eu, sim. A vossa politica cientifica nao
domina as fronteiras, que estabelecestes, de forma demasiado simples,
entre 0 organico e 0 inorganico. A minha, cheia de redes e canais,
domina-a perfeitamente.
E que se trata sempre, em ciencia como em tudo, de dominio e de pro-
vas, dominio das pessoas, prova clas coisas, dominio das coisas, prova
das pessoas. Pasteur dcsafia Pouchet a fazer passar as suas culturas por
torturas tao assustadoras como as que ele proprio faz. Pouchet aceita 0
desafio. Faz aquecer um pequeno molho de fenD de dez gramas
durante trinta minutos numa estufa a 100°C. Que micr6bio pocleria
resistir? E todavia, quando introdul esse molho nLima tina de merCllrio
69
PASTEUR E POUCHET: HETEROGENESE DA HISTORIA DAS CIENCIAS
,<- Mas nao: 0 feno tinha saido duma estufa aquecida a 100 0 , Fez-se-
-lhe eontudo esta ultima objec~ao, pais ha seres singulares que, aque-
ddos a 100 0 , nao desaparecem;
«- Mas de respondeu: nao seja esse 0 problemal E aqueceu a feno a
200°, 300° ... diz mesmo que chegou quase a carboniza~ao.
<<- Pais bern, admito, a experiencia eonduzida dessa fonna e irrepreen-
70
PASTEUR E POUCHET, HETEROGENESE DA HIST6RJA DAS CTENCIAS
o micr6bio-rede ou a hist6ria-constrw;ao
Na hist6ria-formac;ao, 0 curso das pr6prias coisas, e nao apenas a das
homens, comec;;:a a ganhar urn pouco de historicidade. Urn Pasteur que
pretenda ocupar outras pasic;oes, que sonhe com outros objectivos,
necessitaria de urn outro micr6bio. Contudo, mcsmo nesta (Tltima forma
da hist6ria das ciencias, os humanos e os nao-humanos nao sao trata-
dos exactamente da mesma maneira. Os humanos agitam-se ml1ito~ os
nao-humanos, bastante menos.
As tres hist6rias que passamos em revista apenas servem para rerardar,
par mais ou menos tempo, e para explicar, com maior au menor habi-
71
PASTEUR E POllCHET, HETEROGENESE DA HISTORIA DAS C1ENCIAS
l Taxollomia: dassifical,;:1o. series de elementos fOfIllando Hstas que dizem respeito a um domi-
72
PASTEUR E POUCHET: HETEROGENESE DA HISTORIA DAS CIENCIAS
I!
exige. Pouchet, aliado aos micr6bios d6ceis que incorporam as provas
do seu adversario, transforma as ciencias do seu tempo, isto e, da
forma ao seu tempo, isto e, forma.
A cede de alian~as de Pouchet destr6i a carreira de Pasteur, interrom-
\\ pendo aquilo que ele melhor sabe fazer: impedir ou deixar entrar a
r
" vontade seres invislveis ao longo de minusculos canais e faze-los sur-
gil' ao microsc6pio em certas passagens estreitas bern escolhidas que
utiliza como outcas tantas saidas. Se Pouchet tem razao, toda a profis-
sao de Pasteur esta ultrapassada: espontaneamente, sem que 0 possa
evitar, as germes aparecem. Tudo 0 que the permitiu esperar veneer
as doen~as como outras tantas fermenta~oes, e logo tudo 0 que pro-
metera ao imperador como fruto do seu talento, tudo em que acredi-
tou ao longo de dez anos, tudo 0 que sabe fazer no seu laborat6rio,
se encontra bloqueado, traido, enfraqueddo. Falar de preconceitos
seria urn eufemismo. Se Rouen bcilha no mapa do mundo dos sabios,
Pasteur fica reduzido a um quimico brilhante, que lan~ou algumas
luzes sobre 0 mecanisme da fermenta~ao e sobre a dissimetria dos cris-
tais. A forma dos microrganismos, as suas competencias, as suas actua-
~oes estao ligadas a forma de Pasteur, as suas competencias e as suas
I,
actlla~oes. Uniram-se uma a outra, e ambas ligaram a seu destino
mutuo ao de Deus, ao dos vinhos, ao dos queijos, ao Imperio, ao des-
"I tino dessa raparigllinha que ele, impotente, vira morrer, frente dos seus
olhos, talvez meSIlla ao da Fran~a. A forma do micr6bio e 0 ponto
onde a rede se rompe au se refor~a. Nenhum micr6bio deve poder
passar ou aparecer sem a conhecimento do seu mestre, ou entao e por-
que nao ha nenhum mestre.
A obstina~ao de Pasteur em manter a todo a custo a integridade da sua
rede, da sua profissao, provoca admirac;;ao eleva igualmente os micrO-
bios a redefinir-se. Pouchet e os sellS amigos devem ter-se enganado. :1
No relat6rio de 1863 que fazem chegac a Academia, esquecem-se de
mencionar 0 que aconteceu a quatro dos seus baloes de ensaio. Desla- I
craram os seus baloes com uma lima posta ao rubro a chama, em vez
I
73
PASTEUR E POUCHET, HETEROGENESE DA HISTORIA DAS CIENCIAS
74
PASTEUR E POUCHET: HETEROGENESE DA HIST6RIA DAS CIENCIAS
75
76