SEGURANA DO PACIENTE Higienizao das mos permitida a reproduo parcial ou total desta obra, desde que citada a fonte. No permitida a comercializao. Elaborao Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria (Ministrio da Sade) Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria SEPN 515, Bloco B, Edifcio mega CEP: 70.770-502, Braslia - DF Diretor-Presidente Dirceu Raposo de Mello Diretores Agnelo Santos Queiroz Filho Cludio Maierovitch Pessanha Henriques Jos Agenor lvares da Silva Maria Ceclia Martins Brito Coordenao Camilo Mussi Leandro Queiroz Santi Coordenao Tcnica Fabiana Cristina de Sousa Heiko Thereza Santana Redao Adjane Balbino de Amorim - Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria - Anvisa/MS Celso Luz Cardoso - Universidade Estadual de Maring UEM - PR Fabiana Cristina de Sousa - Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria - Anvisa/MS Heiko Thereza Santana - Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria - Anvisa/MS Icaro Boszczowski - Hospital das Clnicas da Faculdade de Medicina da Universidade de So Paulo - FMUSP SP/ Hospital de Itapecerica da Serra - SP Isabela Pereira Rodrigues Hospital Universitrio de Braslia - DF Joo Nbrega de Almeida Jnior - Hospital Tapuap - SP Julia Yaeko Kawagoe - Hospital Israelita Albert Einstein - SP Luci Corra - Hospital Israelita Albert Einstein SP/Universidade Federal de So Paulo UNIFESP - SP Lycia Mara Jenn Mimica Santa Casa de Misericrdia de So Paulo - SP Regina Maria Gonalves Barcellos - Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria - Anvisa/MS Silvia Figueiredo Costa - Hospital das Clnicas da Faculdade de Medicina da Universidade de So Paulo - FMUSP - SP Reviso tcnica Anvisa/MS Carolina Palhares Lima Cntia Faial Parenti Flvia Freitas de Paula Lopes Fernando Casseb Flosi Magda Machado de Miranda Rosa Aires Borba Mesiano Smia de Castro Hatem Suzie Marie Gomes Reviso tcnica externa Anaclara Ferreira Veiga Tipple Universidade Federal de Gois UFG GO Edmundo Machado Ferraz Colgio Brasileiro de Cirurgies CBC Karin Lohmann Bragagnolo Hospital de Clnicas da Universidade Federal do Paran UFPR PR Mariusa Basso Hospital das Clnicas da Faculdade de Medicina da Universidade de So Paulo FMUSP SP Mirtes Loeschner Leichsenring Hospital das Clnicas Universidade Estadual de Campinas UNICAMP SP Plnio Trabasso Associao Brasileira dos Profssionais em Controle de Infeco e Epidemiologia Hospitalar ABIH Valeska de Andrade Stempliuk Hospital SrioLibans - SP Colaboradores Centro Brasiliense de Nefrologia - Braslia- DF Hospital do Corao do Brasil - Braslia- DF Hospital Santa Luzia Braslia- DF Andressa Honorato de Amorim (Anvisa) Melissa de Carvalho Amaral Rogrio da Silva Lima OPAS/OMS Capa e Projeto grfco Joo Filipe de Souza Campello TDA Comunicao Ilustraes tcnicas de higienizao das mos Paulo Roberto Gonalves Coimbra Fotografas tcnicas de higienizao das mos Almir Wanzeller Luiz Henrique Pinto Raimundo Walter Sampaio SIGLRIO Anvisa Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria APIC Association for Professionals in Infection Control and Epidemiology CCIH Comisso de Controle de Infeco Hospitalar CDC Centers for Disease Control and Prevention CFT Comisso de Farmcia e Teraputica CIM Concentrao inibitria mnima ESBL Extended-spectrum -lactamases EUA Estados Unidos da Amrica FDA Food and Drug Administration GGTES Gerncia Geral de Tecnologia em Servicos de Sade GIPEA Gerncia de Investigao e Preveno de Infeces e Eventos Adversos HIPAC Healthcare Infection Control Practices Advisory Committee HIV Vrus da imunodefcincia humana MLEE Multilocus Enzime Electrophoresis MRSA Methicillin-resistant Staphylococcus aureus OMS Organizao Mundial de Sade PCR Polymerase chain reaction PFGE Pulsed-feld gel electrophoresis Portaria GM/MS Portaria do Gabinete do Ministro/Ministrio da Sade Portaria MS Portaria do Ministrio da Sade PVPI Polivinilpirrolidona iodo RAPD Random Amplifcation of Polymorphic DNA RDC/Anvisa Resoluo de Diretoria Colegiada/Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria REP-PCR Repetitive extragenic palindromi c- PCR RFLP Restriction Fragment Length Polymorphism SCIH Servio de Controle de Infeco Hospitalar TFM Tentative Final Monograph for Healthcare Antiseptic Drug Products UFC Unidade Formadora de Colnia UTI Unidade de Terapia Intensiva VRE Vancomycin-resistant enterococci
SUMRIO I APRESENTAO 7 II INTRODUO 9 III CAPTULO 1 | PERSPECTIVA HISTRICA 11 IV CAPTULO 2 | ASPECTOS MICROBIOLGICOS DA PELE 17 V CAPTULO 3 | EVIDNCIA DE TRANSMISSO DE PATGENOS POR MEIO DAS MOS 21 VI CAPTULO 4 | CONTROLE DA DISSEMINAO DE MICRORGANISMOS MULTIRRESISTENTES 27 VII CAPTULO 5 | PRODUTOS UTILIZADOS NA HIGIENIZAO DAS MOS 33 VIII CAPTULO 6 | INSUMOS E EQUIPAMENTOS NECESSRIOS PARA HIGIENIZAO DAS MOS 51 IX CAPTULO 7 | HIGIENIZAO DAS MOS 57 X CAPTULO 8 | EFEITOS ADVERSOS PROVOCADOS PELOS PRODUTOS UTILIZADOS PARA HIGIENIZAO DAS MOS 69 XI CAPTULO 9 | MTODOS E ESTRATGIAS PARA PROMOVER A ADESO S PRTICAS DE HIGIENIZAO DAS MOS 75 XII CAPTULO 10 | IMPACTO DA PROMOO E MELHORIA NA ADESO S PRTICAS DE HIGIENIZAO DAS MOS 89 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 7 APRESENTAO A higienizao das mos reconhecida, mundialmente, como uma medida primria, mas muito im- portante no controle de infeces relacionadas assistncia sade. Por este motivo, tem sido con- siderada como um dos pilares da preveno e controle de infeces dentro dos servios de sade, incluindo aquelas decorrentes da transmisso cruzada de microrganismos multirresistentes. Estudos sobre o tema mostram que a adeso dos profssionais prtica da higienizao das mos de forma constante e na rotina diria ainda baixa, devendo ser estimulada e conscientizada entre os profssionais de sade. Torna-se imprescindvel reformular esta prtica nos servios de sade na ten- tativa de mudar a cultura prevalente entre os profssionais de sade, o que pode resultar no aumento da adeso destes s prticas de higienizao das mos. Dessa forma, exige a ateno de gestores pblicos, diretores e administradores dos servios de sade e educadores para o incentivo e a sensi- bilizao dos profssionais questo. Todos devem estar conscientes da importncia da higienizao das mos nos servios de sade visando segurana e qualidade da ateno prestada. Para contribuir com esta fnalidade, a Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria (Anvisa/MS) apresen- ta o manual Segurana do Paciente - Higienizao das Mos. Buscou-se um aprofundamento dos contedos da recente publicao da Anvisa/MS Higienizao das Mos em Servios de Sade, pu- blicada no ano de 2007, assim como uma ampliao do tema, trazendo outros contedos bem siste- matizados e de interesse. O presente manual se destina aos profssionais que atuam em servios de sade, em todos os n- veis de ateno. Ainda, contribui com informaes relevantes sobre o tema para apoiar as aes de promoo e melhoria das prticas de higienizao das mos, pelos profssionais de sade, adminis- tradores dos servios de sade, diretores de hospitais, educadores e autoridades sanitrias. Houve preocupao, por parte dos autores, em tratar os temas que compem o contedo deste manual com orientaes claras, efcazes e aplicveis sobre o tema. A Anvisa/MS espera, com a disponibilizao deste manual, contribuir com o aumento da adeso dos profssionais s boas prticas de higienizao das mos, visando preveno e reduo das infec- es bem como promoo da segurana de pacientes, profssionais e demais usurios dos servios de sade. Higienizar as mos, conforme preconizado nesta publicao, consiste no primeiro passo para a busca da segurana e da excelncia na qualidade da assistncia ao paciente. Claudio Maierovitch Pessanha Henriques Diretor da Anvisa Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 9 INTRODUO As infeces relacionadas assistncia sade constituem um problema grave e um grande desafo, exigindo aes efetivas de preveno e controle pelos servios de sade. As infeces nesses ser- vios ameaam tanto os pacientes quanto os profssionais e podem acarretar sofrimentos e gastos excessivos para o sistema de sade. Ainda, podem resultar em processos e indenizaes judiciais, nos casos comprovados de negligncia durante a assistncia prestada. Atualmente, a ateno segurana do paciente, envolvendo o tema Higienizao das Mos tem sido tratada como prioridade, a exemplo da Aliana Mundial para Segurana do Paciente, iniciativa da Organizao Mundial de Sade (OMS) j frmada com vrios pases (http://www.who.int/patient- safety/en). A criao dessa aliana reala o fato de que a segurana do paciente, agora reconhecida como uma questo global. Esta iniciativa se apia em intervenes e aes que tem reduzido os problemas relacionados com a segurana dos pacientes nos pases que aderiram a esta aliana. As mos so consideradas ferramentas principais dos profssionais que atuam nos servios de sade, pois so as executoras das atividades realizadas. Assim, a segurana do paciente nesses servios de- pende da higienizao cuidadosa e freqente das mos destes profssionais. A Portaria do Ministrio da Sade MS n. 2616, de 12 de maio de 1998 estabelece as aes mnimas a serem desenvolvidas sistematicamente, com vistas reduo da incidncia e da gravidade das infec- es relacionadas aos servios de sade. Destaca tambm a necessidade da higienizao das mos em servios de sade. A Resoluo da Diretoria Colegiada RDC n. 50, de 21 de fevereiro de 2002, da Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria, do Ministrio da Sade (Anvisa/MS), dispe sobre Normas e Projetos Fsicos de Estabelecimentos Assistenciais de Sade, defnindo, dentre outras, a necessidade de lavatrios/pias para a higienizao das mos. Esses instrumentos normativos reforam o papel da higienizao das mos como ao mais importante na preveno e controle das infeces relaciona- das assistncia sade. O controle de infeces nos servios de sade, incluindo as prticas da higienizao das mos, alm de atender s exigncias legais e ticas, concorre tambm para melhoria da qualidade no atendi- mento e assistncia ao paciente. As vantagens destas prticas so inquestionveis, desde a reduo da morbidade e mortalidade dos pacientes at a reduo de custos associados ao tratamento dos quadros infecciosos. Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 11 CAPTULO 1 | PERSPECTIVA HISTRICA Fabiana Cristina de Sousa Isabela Pereira Rodrigues Heiko Thereza Santana 1.1 Os primeiros conhecimentos A preveno e o controle das infeces relacio- nadas assistncia sade constituem grandes desafos da medicina atual. Desde 1846, uma medida simples, a higienizao apropriada das mos, considerada a mais importante para reduzir a transmisso de infeces nos servios de sade 1-3 . A histria das infeces hospitalares acompa- nha a criao dos primeiros hospitais, em 325 d.C. Por determinao do Conclio de Nicia, os nosocmios foram inicialmente construdos ao lado das catedrais. Porm, no havia normal- mente separao por gravidade de doena nem tcnicas de assepsia que evitassem a dissemi- nao de infeces. H muito j era aventada a relao entre os hos- pitais e as infeces, mas foi apenas no sculo XIX, quando a medicina ainda era permeada pela Teoria da Gerao Espontnea e pela Concepo Atmosfrico-Miasmtica, que James Young Simp- son (1811-1870) indicou a realizao de procedi- mentos cirrgicos domiciliares, ao constatar que a mortalidade relacionada amputao era de 41,6% quando realizada no ambiente hospitalar e apenas 10,9%, no domiclio 4 . 1.2 O Estudo de Semmelweis Foi o mdico hngaro Ignaz Philip Semmelweis (1818-1865), que em 1846, comprovou a ntima relao da febre puerperal com os cuidados m- dicos. Ele notou que os mdicos que iam direta- mente da sala de autpsia para a de obstetrcia tinham odor desagradvel nas mos. Ele postulou que a febre puerperal que afetava tantas mulheres parturientes fosse causada por partculas cadavricas transmitidas na sala de Ignaz Philip Semmelweis (1818-1865) autpsia para a ala obsttrica por meio das mos de estudantes e mdicos. Por volta de maio de 1847, ele insistiu que estudantes e mdicos la- vassem suas mos com soluo clorada aps as autpsias e antes de examinar as pacientes da clnica obsttrica 4-5 . No ms seguinte aps esta interveno, a taxa de mortalidade caiu de 12,2 para 1,2% 6 . Desta forma, Semmelweis, por meio do primeiro estudo experimental sobre este tema, demons- trou claramente que a higienizao apropriada das mos podia prevenir infeces puerperais e evitar mortes maternas 7-8 . 12 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos PERSPECTIVA HISTRICA 1.3 A Enfermagem e a Preveno das Infeces Destaca-se como precursora da Enfermagem Moderna, Florence Nightingale (1820-1910), jo- vem culta e de famlia rica que desde cedo pre- tendia dedicar sua vida aos outros. Em 1854, foi convidada para ir a Guerra da Crimia, com objetivo de reformular a assistncia aos do- entes. A enfermaria da guerra encontrava-se em situao precria: sem conforto, medicamentos e assistncia insufcientes, sem acesso e transporte aos doentes, com vrios casos de infeco ps- operatria, como tifo e clera, sem vestimenta lim- pa, sem gua potvel e alimentao, esgoto a cu aberto, com o poro infestado por ratos e insetos. Florence Nightingale e sua equipe de enfermeiras iniciaram uma srie de medidas para organizar a enfermaria, como 9 : higiene pessoal de cada pa- ciente; utenslios de uso individual; instalao de cozinha; preparo de dieta indicada; lavanderia e desentupimento de esgoto. Com a implantao dessas medidas bsicas conseguiu reduzir sensi- velmente a taxa de mortalidade da instituio. 1.4 O incio da Era Microbiana No fm do sculo XVII, Anton van Leeuwenhoek (1632-1723) descobriu as bactrias, fungos e protozorios, denominando-os animlculos 4,10 . Estes foram logo associados fermentao e putrefao, cujo mecanismo no estava claro, sendo ento explicado pela gerao espont- nea, nos quais os microrganismos seriam gera- dos pela fora vital. Porm, o qumico francs Louis Pasteur (1822- 1895), realizou vrios experimentos contra a Teoria da Gerao Espontnea, derrotando-a irrefutavelmente com sua Teoria Microbiana da Fermentao (1850), quando ligou a ao fermentadora de microrganismos ao produto final fermentado 4 . O prximo passo para uma maior compreenso da importncia dos microrganismos foi dado pelo mdico alemo Robert Koch (1843-1910), que ao estudar o carbnculo, foi o primeiro a provar que um tipo especfco de micrbio causa uma determinada doena, criando a Teoria Mi- crobiana da Doena (1846) 4 . Vibrio cholerae Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 13 PERSPECTIVA HISTRICA Joseph Lister (1827-1912) 1.5 Lister e a Anti-sepsia O cirurgio Joseph Lister (1827-1912) pesquisava um modo de manter as incises cirrgicas livres da contaminao por microrganismos. Associan- do a conhecida propriedade do fenol em destruir as bactrias, ele utilizou compressas cirrgicas banhadas nessa soluo, borrifando tambm a sala de operaes com o cido carblico e obte- ve bons resultados. Isso originou as tcnicas de assepsia. A mortalidade aps amputao caiu de 46% antes da anti-sepsia para 15% aps os expe- rimentos de Lister 4 . 1.6 Publicaes sobre higienizao das mos Entre 1975 e 1985, guias foram publicados acer- ca de prticas de lavagem das mos em hospi- tais pelos Centros de Controle e Preveno de Doenas (CDC, Centers for Disease Control and Prevention) 1 . Esses guias recomendavam lavar as mos com sabonete no associado a anti-spti- co antes e aps contato com pacientes e lav-las com sabonete associado a anti-sptico antes e aps a realizao de procedimentos invasivos ou promoo de cuidados a pacientes de alto risco. O uso de agentes anti-spticos no hidratados, como solues base de lcool, era recomendado apenas em emergncias ou em reas onde no houvesse pias. No perodo entre 1988 e 1995, guias para lava- gem e anti-sepsia de mos foram publicados pela Associao para Profssionais de Controle de Infeces (APIC, Association for Professionals in Infection Control and Epidemiology). As indi- caes recomendadas para lavagem das mos eram similares quelas listadas nas orientaes dos CDC. Em 1995 e 1996, o Comit consultivo em Prticas de Controle de Infeces (HIPAC, He- althcare Infection Control Practices Advisory Com- mittee) dos CDC recomendava que um sabonete associado a anti-sptico ou um agente no-hi- dratado fosse usado para higienizar as mos ao deixar os quartos de pacientes com patgenos multirresistentes 11 . Em 2002, os CDC publicaram o Guia para higiene de mos em servios de assistncia sade. Nesta publicao, o termo lavagem das mos foi alte- rado por Higienizao das mos devido maior abrangncia deste procedimento. De acordo com este documento, a frico anti-sptica das mos com preparaes alcolicas constitui o mtodo preferido de higienizao das mos pelos profs- sionais que atuam em servios de sade 1 . A Organizao Mundial de Sade (OMS), por meio da Aliana Mundial para a Segurana do Paciente, tem dedicado esforos na elaborao de diretrizes e estratgias de implantao de medidas visando a adeso de profssionais de sade s prticas de higienizao das mos 12-13 . A iniciativa est dire- cionada para servios de sade, envolvendo os profssionais, os pacientes e a comunidade, obje- tivando a reduo de riscos inerentes a infeces relacionadas assistncia sade. No Brasil, em 1989, o Ministrio da Sade publi- cou o manual Lavar as Mos: Informaes para 14 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos PERSPECTIVA HISTRICA Higienizao das Mos em Servios de Sade (BRASIL, 2007) Uma Assistncia Limpa uma Assistncia mais Segura - Clean care is safer care (Aliana Mundial para a Segurana do Paciente/OMS) os Profssionais de Sade, a fm de orientar os profssionais quanto s normas e aos procedi- mentos para lavar as mos, visando preveno e controle das infeces 14 . A importncia dessa prtica foi reforada pelo Ministrio da Sade, quando incluiu recomen- daes para lavagem das mos no anexo IV da Portaria MS 2616/98, a qual instruiu sobre o pro- grama de controle de infeces nos estabeleci- mentos de assistncia sade no pas 15 . Atualmente, as aes para o Controle de Infeces em Servios de Sade so coordenadas, no mbi- to federal, pela Anvisa/MS, na Gerncia de Inves- tigao e Preveno das Infeces e dos Eventos Adversos (GIPEA), da Gerncia Geral de Tecnolo- gia em Servios de Sade (GGTES), que incenti- va medidas voltadas para preveno de riscos e promoo da segurana do paciente. Nesse con- texto, a Anvisa/MS, em consonncia com a OPAS/ OMS, vem desenvolvendo aes relacionadas higienizao das mos, com o objetivo de apri- morar a adeso a esta prtica, pelos profssionais de sade. Recentemente, foi disponibilizada, pela Anvisa/MS, a publicao Higienizao das Mos em Servios de Sade, com informaes atuali- zadas sobre o tema para profssionais, familiares e visitantes dos servios de sade 16 . A publicao encontra-se tambm disponvel no stio da Anvi- sa/MS, no endereo eletrnico: http://www.anvisa.gov.br/hotsite/higienizacao_ maos/index.htm Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 15 PERSPECTIVA HISTRICA REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS 1. CENTERS FOR DISEASE CONTROL AND PREVENTION. Guideline for Hand Hygiene in Health-Care Settings: recommendations of the Healthcare Infection Control Practices Advisory Committee and the HICPAC/SHEA/ APIC/IDSA Hand Hygiene Task Force. MMWR, v.51, n. RR-16, p.1-45, 2002. 2. LARSON, E. Hygiene of skin: When is clean too clean. Emerging Infectious Diseases, New York, v. 7, n. 2, p. 225-230, Mar/Apr, 2001. 3. NOGUERAS, M. et al. Importance of hand germ contamination in health-care workers as possible carriers of nosocomial infections. Rev. Inst. Med. Trop., S. Paulo, v. 43, n. 3, p. 149-152, May/June, 2001. 4. FERNANDES, A T; FERNANDES, M.O.V; FILHO, N.R. As bases do Hospital Contemporneo: a Enfermagem, os Caadores de Micrbios e o Controle de Infeco. In: FERNANDES, A T. Infeco Hospitalar e suas Interfaces na rea da Sade. So Paulo: Atheneu, 2000. p.56-74. 5. TRAMPUZ, A.; WIDMER, F. A. Hand Hygiene: A Frequently Missed Lifesaving Opportunity During Patient Care. Mayo Clinic proceedings, v. 79, p. 109-116, 2004. 6. MACDONALD, A. et al. Performance feedback of hand hygiene, using alcohol gel as the skin decontaminant, reduces the number of inpatients newly afected by MRSA and antibiotic costs. J. Hosp. Infect., v.56, p. 56- 63, 2004. 7. SEMMELWEIS, I. The etiology, concept and prophylaxis of childbed fever [excerpts]. In: Buck C, Llopis A, Najera E, Terris M, editors. The challenge of epidemiology--issues and selected readings. Washington: PAHO Scientifc Publication, 1988. p. 46-59. 8. HUGONNET S.; PITTET, D. Hand hygiene Beliefs or Science? Clinical Microbiology and Infection, v.6, p. 348-354, 2000. 9. RODRIGUES, E.A.C. Histrico das Infeces Hospitalares. In: RODRIGUES, E.A.C. et al. Infeces Hospitalares Preveno e Controle. So Paulo: Sarvier, 1997. p.3-27. 10. SEYMOUR, S.B. Historical Review. In: SEYMOUR, S.B. Disinfection, sterilization, and preservation. Philadelphia: Lippincott Williams & Williams, 2001. p.3-28. 11. COIA, J.E, DUCKWORTH, D. I .et al. Guideline for the control and prevention of meticilin- resistant Staphylococcus aureus (MRSA) in healthcare facilities. Journal of Hospital Infection, 63S, S1-S44, 2006. 12. WORLD HEATH ORGANIZATION. The WHO Guidelines on hand hygiene in health care (Advanced Draft). Global Patient Safety Challenge 2005-2006: Clean Care Is Safer Care. Geneva: WHO Press, 2006. 205 p. Disponvel em: <http://www.who.org>. Acesso em: mai. 2007. 13. WHO. World Alliance for Patient Safety. Forward Programme 2006-2007. Geneva: WHO Press, 2006. 56p. 14. BRASIL. Ministrio da Sade. Normas e Manuais Tcnicos: Lavar as Mos - Informaes para Profssionais de Sade. Srie A. Braslia, Centro de Documentao, 1989. 15. BRASIL. Ministrio da Sade. Portaria MS n. 2616 de 12 de maio de 1998. Estabelece as normas para o programa de controle de infeco hospitalar. Dirio Ofcial [da Repblica Federativa do Brasil], Braslia, DF, 13 de maio de 1998. 16. BRASIL. AGNCIA NACIONAL DE VIGILNCIA SANITRIA ANVISA. Ministrio da Sade. Higienizao das Mos em Servios de Sade. Braslia, 2007. Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 17 CAPTULO 2 | ASPECTOS MICROBIOLGICOS DA PELE Celso Luz Cardoso Lycia Mara Jenn Mimica Para entender os objetivos das diversas aborda- gens higienizao das mos, o conhecimento da microbiota normal da pele essencial. A pele consiste no revestimento do organismo, indispensvel vida, pois isola componentes orgnicos do meio exterior, impede a ao de agentes externos de qualquer natureza, evita perda de gua, eletrlitos e outras substncias do meio interno, oferece proteo imunolgica, faz termo-regulao, propicia a percepo e tem funo secretria 1-3 . A estrutura bsica da pele inclui, da camada exter- na para a mais interna: estrato crneo, epiderme, derme, e hipoderme. A barreira absoro percu- tnea est no interior do estrato crneo que o mais fno e menor compartimento da pele 3 . A pele um rgo dinmico, pois a sua formao e integridade esto sob controle homeosttico, e qualquer alterao resulta em aumento da proli- ferao de suas clulas. Devido sua localizao e extensa superfcie, a pele constantemente exposta a vrios tipos de microrganismos do ambiente. Assim, a pele normal do ser humano coloniza- da por bactrias e fungos, sendo que diferentes reas do corpo tm concentrao de bactrias variveis por centmetro quadrado (cm 2 ) 2-4 : Couro Cabeludo: 10 6 UFC/ cm 2 . Axila: 10 5 UFC/cm 2 . Abdome ou antebrao: 104 UFC/cm 2 . Mos dos profssionais de sade: 10 4 a 10 6
UFC/ cm 2 . 2.1 Microbiotas transitria e residente Price 5 , em seu clssico estudo sobre a quantif- cao da microbiota da pele, dividiu as bactrias isoladas das mos em duas categorias: transit- ria e residente. A microbiota transitria, que coloniza a camada superfcial da pele, sobrevive por curto perodo de tempo e passvel de remoo pela higieni- zao simples das mos, com gua e sabonete, por meio de frico mecnica. freqentemen- te adquirida por profssionais de sade durante contato direto com o paciente (colonizados ou infectados), ambiente, superfcies prximas ao pa- ciente, produtos e equipamentos contaminados. Estrutura bsica da pele Epiderme Pros Derme Duto da Glndula sudorpara Duto da Glndula Raz do plo Tecido subcutneo Folculo Capilar 18 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos ASPECTOS MICROBIOLGICOS DA PELE A microbiota transitria consiste de microrganis- mos no-patognicos ou potencialmente pato- gnicos, tais como bactrias, fungos e vrus, que raramente se multiplicam na pele. No entanto, alguns podem provocar infeces relacionadas assistncia sade 4 . A microbiota residente, que est aderida s ca- madas mais profundas da pele mais resistente remoo apenas por gua e sabonete. As bac- trias que compem esta microbiota (e.g., esta- flococos coagulase negativos e bacilos difteri- des) so agentes menos provveis de infeces veiculadas por contato. As mos dos profssionais de sade podem ser persistentemente colonizadas por microrganis- mos patognicos (e.g., Staphylococcus aureus, bacilos Gram-negativos ou leveduras) que, em reas crticas como unidades com pacientes imunocomprometidos, pacientes cirrgicos e Unidade de Terapia Intensiva (UTI), podem ter um importante papel adicional como causa de infeco relacionada assistncia sade 6 . Alguns autores documentaram que, apesar do nmero de microrganismos da microbiota tran- sitria e residente variar consideravelmente de um indivduo para outro, geralmente constan- te para uma determinada pessoa 3,7-8 . Sendo assim, a pele pode servir como reser- vatrio de microrganismos que podem ser transmitidos por contato direto, pele com pele, ou indireto, por meio de objetos e su- perfcies do ambiente 7-8 . Alm das microbiotas residente e transitria, Rotter 9 descreve um terceiro tipo de microbio- ta das mos, denominada microbiota infecciosa. Neste grupo, poderiam ser includos microrganis- mos de patogenicidade comprovada, que cau- sam infeces especfcas como abscessos, pana- rcio, paronquia, ou eczema infectado das mos. S. aureus e estreptococos -hemolticos so as es- pcies mais freqentemente encontradas. Deve ser lembrado ainda que fungos (e.g., Candida spp.) e vrus (e.g., vrus da hepatite A, B, C; vrus da imunodefcincia humana - HIV; v- rus respiratrios; vrus de transmisso fecal-oral como rotavrus; grupo herpes como varicela, vrus Epstein-Barr e citomegalovirus) podem co- lonizar transitoriamente a pele, principalmente polpas digitais, aps contato com pacientes ou superfcies inanimadas, podendo ser transmiti- dos ao hospedeiro susceptvel 4 . Na Tabela 1, so apresentados os microrganis- mos que compem a microbiota encontrada na pele humana. TABELA 1 - Microrganismos encontrados na pele. Microrganismos Faixa de Prevalncia (%) Staphylococcus epidermidis 85100 Staphylococcus aureus 1015 Streptococcus pyogenes (grupo A) 04 Propionibacterium acnes (difterides anaerbios) 45100 Corinebactrias (difterides aerbios) 55 Candida spp. comum Clostridium perfringens (especialmente nas extremidades inferiores) 40-60 Enterobacteriaceae incomum Acinetobacter spp. 25 Moraxella spp. 515 Mycobacterium spp. raro Adaptado de: HERCEG, R.J; PETERSON, L.R. Normal Flora in Health and Disease. In: SHULMAN S.T. et al. The Biological and Clinical Basis of Infectious Diseases 5th . W.B. Philadelphia: Saunders Company, 1997. p. 5-141. Microscopia Eletrnica da Epiderme Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 19 ASPECTOS MICROBIOLGICOS DA PELE REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS 1. HERCEG, R.J; PETERSON, L.R. Normal Flora in Health and Disease. In: SHULMAN S.T.; PHAIR, J.P; PETERSON, L.R.; WARREN, J.R. The Biological and Clinical Basis of Infectious Diseases, 5 th . Philadelphia: W.B. Saunders Company, 1997. p. 5-14. 2. GRANATO, P.A. Pathogenic and Indigenous Microorganisms of Humans. In: MURRAY, P.R. et al. Manual of Clinical Microbiology, 8 th
ed. Washington: ASM Press, 2003. p. 44-54. 3. CENTERS FOR DISEASE CONTROL AND PREVENTION. Guideline for Hand Hygiene in Health-Care Settings: recommendations of the Healthcare Infection Control Practices Advisory Committee and the HICPAC/SHEA/ APIC/IDSA Hand Hygiene Task Force. MMWR, v.51, n. RR-16, p.1-45, 2002. 4. KAMPF, G.; KRAMER, A. Epidemiologic Background of Hand Hygiene and Evaluation of the Most Important Agents for Scrubs and Rubs. Clin Microbiol Rev., v.17, p. 863-893, 2004. 5. PRICE, P.B. The bacteriology of normal skin: a new quantitative test applied to a study of the bacterial fora and the disinfectant action of mechanical cleansing. J Infect Dis., v.63, p. 301-318, 1938. 6. ROTTER, M.L. Special Problems in Hospital Antisepsis. In: RUSSELL, H. & AYLIFFES. Principles and practice of disinfection, preservation and sterilization, 4 th ed. Oxford: Blackwell Publishing, 2004. p. 540-542. 7. LEVIN, A.S.S.; KOBATA, C.H.P.; LITVOC, M.N. Microbiota Normal. In: LEVIN, A.S.S.; DIAS, M.B.G.S. Antimicrobianos Um guia consulta rpida. So Paulo: Atheneu, 2006. p. 17-24. 8. BRASIL. Ministrio da Sade. Normas e Manuais Tcnicos: Lavar as Mos - Informaes para Profssionais de Sade. Srie A. Braslia, Centro de Documentao, 1989. 9. ROTTER, M.L. Hand washing and hand disinfection. In: Mayhall, C.G. (ed). Hospital Epidemiology and Infection Control, 2 nd ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins, 1999. p.1339-1355. Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 21 CAPTULO 3 | EVIDNCIA DE TRANSMISSO DE PATGENOS POR MEIO DAS MOS Joo Nbrega de Almeida Jnior Silvia Figueiredo Costa A higienizao das mos sempre foi considerada uma medida bsica para o cuidado ao paciente. Desde o estudo de Semmelweis, no sculo XIX, as mos dos profssionais de sade vm sendo implicadas como fonte de transmisso de mi- crorganismos no ambiente hospitalar 1 . A contaminao das mos dos profssionais de sade pode ocorrer durante o contato direto com o paciente ou por meio do contato indire- to, com produtos e equipamentos ao seu redor, como bombas de infuso, barras protetoras das camas e estetoscpio, dentre outros. Bac- trias multirresistentes e mesmo fungos como Candida parapsilosis e Rodotorula spp. Podem fazer parte da microbiota transitria das mos e assim se disseminarem entre pacientes 1-4 . 3.1 Evidncia Indireta Vrus, bactrias e fungos, particularmente leve- duras, podem ser transmitidos pelas mos dos profssionais de sade. Estudos observacionais demonstraram, por exemplo, que a transmisso de vrus sincicial respiratrio ocorria de acordo com o tipo de contato. Este vrus foi isolado nas mos de profssionais de sade que tiveram con- tato direto com o paciente ou com superfcies contaminadas prximas ao paciente 5 . Outros vrus que podem ser transmitidos pelo contato das mos so: herpesvrus e vrus respiratrios como da infuenza A e B, da sndrome respirat- ria aguda grave e infuenza aviria 6-7 . S. pyogenes, Clostridium difcile e meningococos so exem- plos de outros patgenos que podem ser trans- mitidos dessa forma 8-11 . Vrios registros na literatura mostram a impor- tncia da transmisso da infeco cruzada como fonte de surtos de infeco relacionada as- sistncia sade. Indiretamente, mesmo sem a comprovao da colonizao das mos dos profssionais de sade, j havia sido demons- trado que a baixa adeso higienizao das mos era uma das causas dos surtos de coloni- zao e infeco por S. aureus meticilina resis- tente (MRSA, methicillin-resistant Staphylococcus aureus) 12-13 . Um estudo realizado entre 1988 e 1991 descreveu uma epidemia de MRSA em uma UTI neonatal, onde a cepa de MRSA foi a mesma durante toda a epidemia, reforando a hipte- se de transmisso de paciente a paciente pelas mos dos profssionais de sade. Neste perodo foi observado que havia neste servio excesso de pacientes e reduzido nmero de funcionrios, fa- vorecendo a baixa adeso s prticas de higieni- zao das mos. Surtos causados por bacilos Gram-negativos j foram associados baixa adeso s prticas de higienizao das mos e ao nmero reduzido de funcionrios. Por exemplo, em um surto ocor- rido em uma unidade de neonatologia de um hospital brasileiro, verifcou-se que a proporo de funcionrios no incio do surto era de uma enfermeira para cada 6,6 pacientes. Durante o surto, diminuiu para uma enfermeira para cada 12 pacientes 14 . Dentre as medidas implementadas no controle de surtos de infeco relacionada assistncia sade, a higienizao das mos sempre exerceu um papel preponderante. Muitos surtos so con- trolados aps a adoo de medidas que melho- ram a adeso a esta prtica, como interveno educacional, uso de novos produtos como gel alcolico e melhorias relacionadas ao nmero e a localizao de lavatrios/ pias 1,15-16 . Muitas vezes a tipagem molecular evidencia a presena de um nico clone durante a investiga- o de um surto. Apesar de nem sempre ocorrer a identifcao diretamente do agente nas mos do profssional de sade, a fonte da transmisso termina sendo caracterizada como cruzada, ou 22 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos EVIDNCIA DE TRANSMISSO DE PATGENOS POR MEIO DAS MOS seja, as mos do profssional serviram como ve- culo de transmisso. Surtos associados trans- misso cruzada com comprovao por meio de tipagem molecular sem identifcao do agente nas mos do profssional de sade, j foram des- critos para vrios microrganismos como MRSA, Acinetobacter spp., enterococos resistente a van- comicina (VRE, vancomycin-resistant enterococci), C. difcile e Candida spp. 17-23 , sendo que em apro- ximadamente 30% dos surtos causados por VRE, foi comprovada infeco cruzada pela tipagem molecular 24 . A transmisso inter-hospitalar de microrganismos tambm foi identifcada por meio de tipagem molecular 24-27 . No Brasil, h inmeros relatos de transmisso inter-hospitalar de microrganismo como, por exemplo, cepas do mesmo clone de Acinetobacter multirresistente identifcadas em vrios hospitais em So Paulo 25-27 e cepas de um mesmo clone deste microrganismo em diferentes hospitais de Curitiba 25 . Tambm j foram descrita a transmisso inter-hospitalar de VRE no estado de So Paulo e de P. aeruginosa resistente a carba- penem, no Rio Janeiro 27-28 . Esses microrganismos, porm no foram identifcados nas mos dos pro- fssionais de sade. Na transmisso do VRE, en- tretanto, fcou claro que um paciente colonizado havia sido internado em dois diferentes hospitais. A transmisso dos agentes atravs das mos dos profssionais de sade pareceu exercer um papel fundamental nessa disseminao. 3.2 Evidncia Direta: Tipagem Molecular O avano tecnolgico na rea da sade vem per- mitindo que muitas tcnicas de biologia mole- cular sejam aplicadas no estudo da patognese e transmisso de microrganismos em servios de sade. As tcnicas mais utilizadas so a ele- troforese em campo pulstil (PFGE, pulsed-feld gel electrophoresis) e tcnicas baseadas na rea- o em cadeia da polimerase (PCR, polymerase chain reaction) como a reao de amplifcao aleatria do DNA polimrfco (RAPD, Random Amplifcation of Polymorphic DNA) e reao da polimerase em cadeia com seqncias de ele- mentos extragnicos repetitivos palindrmicos (REP-PCR, Repetitive extragenic palindromic- PCR). Essas tcnicas so aplicadas principalmente du- rante a investigao de surtos em servios de sade 29-35 . As mos dos profssionais de sade j foram implicadas como fonte de surtos causados por bactrias Gram-positivas, bactrias Gram- negativas e fungos, usando tipagem molecular que evidenciou o mesmo clone nas mos des- ses profssionais e nos pacientes infectados 15-16- ,18,21,34 . A transmisso do C. difcile que um im- portante agente de diarria hospitalar, por meio das mos dos profssionais da sade, tambm j foi documentada. Um estudo prospectivo, no qual foi utilizado tipagem molecular, avaliou a freqncia de transmisso de C. difcile entre Escherichia coli Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 23 EVIDNCIA DE TRANSMISSO DE PATGENOS POR MEIO DAS MOS QUADRO 1. Principais estudos que evidenciam a associao das mos contaminadas com o aparecimento de surtos em servios de sade. Autores (ano da publicao) Unidades Agentes Resultados Tcnicas Samore et al. (1996) 10 Hospital C. difcile Mesmo clone identifcado nos pacientes, meio ambiente e mos de 10 profssionais de sade PFGE RFLP Levin et al. (1998) 15 Unidade Onco- hematolgica C. parapsilosis Seis pacientes com candidemia e cepas idnticas nas mos de dois profssionais de sade PFGE Foca et al. (2000) 35 UTI Neonatal P. aeruginosa Mesmo clone no surto e nas mos dos profssionais de sade PFGE Villari et al. (2001) 31 UTI Neonatal S. marcescens Mesmo clone no surto e nas mos dos profssionais de sade 56 colonizados, 15 infeces, mos de um profssional de sade PFGE Wang et al. (2001) 12 Unidade Cirrgica MRSA Cinco pacientes com mediastinite Um cirurgio com a mesma cepa Colonizao nasal e das mos PFGE Chakrabarti et al. (2001) 4 Unidade de eonatologia P. anomala Mesmo clone no surto e nas mos dos profssionais de sade Neonatos colonizados e infectados Mos de um profssional de sade MLEE Eletroforese com multilocus Bosczowski et al. (2005) 16 Unidade eonatologia Klebsiella ESBL Mesmo clone no surto e nas mos dos profssionais de sade PFGE PFGE = Pulsed-Field Gel Electrophoresis; RFLP = Restriction Fragment Length Polymorphism; MLEE = Multilocus Enzime Electrophoresis; MRSA = Methicillin-resistant Staphylococcus aureus; ESBL = Extended-spectrum -lactamase. pacientes, em um perodo de 6 meses. Oito ca- sos foram positivos para toxina do C. difcile, sendo que desses, 31% tiveram a cultura das fezes positivas. Dez (14%) dos profssionais de sade tiveram culturas das mos positivas para C. difcile, e um clone designado Clone D1 foi encontrado nos pacientes, meio ambiente e mos dos profssionais de sade 10 . Em um surto descrito no Brasil, isolados de C. parapsilosis idnticos foram achados nas mos de dois profssionais de sade e em seis pacien- tes com candidemia 15 . Outro surto envolven- do este agente identifcou o mesmo clone nas mos de dois profssionais de sade e de trs pacientes com candidemia 34 . As mos dos pro- fssionais de sade tambm j foram identifca- das, por meio de tipagem molecular, como fon- te de infeco de fungos como Pichia anomala e Malassezia spp 4,21 . Portanto, os estudos envolvendo tipagem mo- lecular reforam a importncia das mos dos profssionais de sade como fonte de infeco relacionada assistncia sade. No Quadro 1, so apresentados alguns estudos sobre surtos em servios de sade envolvendo os agentes, os resultados e as tcnicas utilizadas para a elucidao destes surtos. 24 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos EVIDNCIA DE TRANSMISSO DE PATGENOS POR MEIO DAS MOS REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS 1. CENTERS FOR DISEASE CONTROL AND PREVENTION. Guideline for Hand Hygiene in Health-Care Settings: recommendations of the Healthcare Infection Control Practices Advisory Committee and the HICPAC/SHEA/ APIC/IDSA Hand Hygiene Task Force. MMWR, v.51, n. RR-16, p.1-45, 2002. 2. HUANG, Y.C. et al. Yeast carriage on hands of hospital personnel working in intensive care units. J Hosp Infect., v.39, n.1, p. 47-51, 1998. 3. SILVA, V. et al. Yeast carriage on the hands of Medicine students. Rev Iberoam Micol., v.20, n.2, p. 41-5, 2003. 4. CHAKRABARTI, A. et al. Outbreak of Pichia anomala infection in the pediatric service of a tertiary-care center in Northern India. J Clin Microbiol., v.39, n.5, p. 1702-6, 2001. 5. HALL, C.B; DOUGLAS, R.G JR; GEIMAN, JM. Possible transmission by fomites of respiratory syncytial virus. J Infect Dis., v.141, n.1, p. 98- 102, 1980. 6. BRANKSTON, G. et al. Transmission of infuenza A in human beings. Lancet Infect Dis., v.7, n.4, p. 257-65, 2007. 7. YU, I.T. et al. Why did outbreaks of severe acute respiratory syndrome occur in some hospital wards but not in others? Clin Infect Dis., v.44, n.8, p. 1017-25, 2007. 8. FICA, A. et al. Molecular epidemiology of a Streptococcus pyogenes related nosocomial outbreak in a burn unit. Rev Med Chil., v.131, n.2, p.145-54, 2003. 9. DANEMAN, N. et al. Ontario Group A Streptococcal Study Group. Hospital-acquired invasive group a streptococcal infections in Ontario, Canada, 1992-2000. Clin Infect Dis., v.41, n.3, p 334-42, 2005. 10. SAMORE, M.H. et al. Clinical and molecular epidemiology of sporadic and clustered cases of nosocomial Clostridium difcile diarrhea. Am J Med., v.100, n.1, p.32-40, 1996. 11. ELIAS, J. et al. Evidence for indirect nosocomial transmission of Neisseria meningitidis resulting in two cases of invasive meningococcal disease. J Clin Microbiol., v.44, n.11, p. 4276-8, 2006. 12. WANG, J.T. et al.Hospital-acquired outbreak of methicillin-resistant Staphylococcus aureus infection initiated by a surgeon carrier. J Hosp Infect, v.47, p. 104-109, 2001. 13. WEBER, S. et al. An outbreak of Staphylococcus aureus in a pediatric cardiothoracic surgery unit. Infect Control Hosp Epidemiol., v.23, n.2. p. 77-81, 2002. 14. PESSOA-SILVA, C.L et al. Infection due to extended-spectrum beta-lactamase- producing Salmonella enterica subsp. enterica serotype infantis in a neonatal unit. J. Pediatr., v.141, n.3, p. 381-7, 2002. 15. LEVIN, A.S. et al. Candida parapsilosis fungemia associated with implantable and semi- implantable central venous catheters and the hands of healthcare workers. Diagn Microbiol Infect Dis., v.30, n.4, p.243-9, 1998. 16. BOSZCZOWSKI, I. et al. Outbreak of extended spectrum beta-lactamase-producing Klebsiella pneumoniae infection in a neonatal intensive care unit related to onychomycosis in a health care worker. Pediatr Infect Dis. J., v.24, n.7, 648-50, 2005. 17. AHMAD, S. et al. Epidemiology of Candida colonization in an intensive care unit of a teaching hospital in Kuwait. Med Mycol., v.41, n.6, 487-93, 2003. 18. GUDUCUOGLU, H. et al. Spread of a single clone Acinetobacter baumannii strain in an intensive care unit of a teaching hospital in Turkey. New Microbiol., v.28, n.4, p. 337-43, 2005. 19. KRANIOTAKI, E. et al. Molecular investigation of an outbreak of multidrug-resistant Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 25 EVIDNCIA DE TRANSMISSO DE PATGENOS POR MEIO DAS MOS Acinetobacter baumannii, with characterisation of class 1 integrons. Int J Antimicrob Agents., v.28, n.3, p. 193-9, 2006. 20. NOURSE, C. et al. VRE in the Republic of Ireland: clinical signifcance, characteristics and molecular similarity of isolates. J Hosp Infect., v.44, n.4, p. 288-93, 2000. 21. PASQUALOTTO, A.C. et al. An outbreak of Pichia anomala fungemia in a Brazilian pediatric intensive care unit. Infect Control Hosp Epidemiol., v.26, n.6, p. 553-8, 2005. 22. POSTERARO, B. et al. Candida parapsilosis bloodstream infection in pediatric oncology patients: results of an epidemiologic investigation. Infect Control Hosp Epidemiol., v. 25, n.8, p. 641-645, 2004. 23. REBOLI, A.C. et al. Methicillin-resistant Staphylococcus aureus outbreak at a Veterans Afairs Medical Center: importance of carriage of the organism by hospital personnel. Infect Control Hosp Epidemiol., v.11, n.6, p. 291-6, 1990. 24. MORRISON, D. et al. Inter-hospital spread of vancomycin-resistant Enterococcus faecium. J Hosp Infect., v.36, n.1, p. 77-8, 1997. 25. Dalla-Costa, L.M et al. Outbreak of carbapenem- resistant Acinetobacter baumannii producing the OXA-23 enzyme in Curitiba, Brazil. J. Clin. Microbiol., v.41, n.7, p. 3403-6, 2003. 26. SADER, H.S. et al. Use of macrorestriction analysis to demonstrate interhospital spread of multiresistant Acinetobacter baumannii in Sao Paulo, Brazil. Clin. Infect. Dis., v.23, n.3, p. 631-4, 1996. 27. MORETTI, M.L. et al. Clonal dissemination of VanA-type glycopeptide-resistant Enterococcus faecalis between hospitals of two cities located 100 km apart. Braz. J Med Biol Res., Ribeiro Preto, v.37, n.9, p. 1339-43, 2004. 28. PELLEGRINO, F.L. et al. Occurrence of a multidrug-resistant Pseudomonas aeruginosa clone in diferent hospitals in Rio de Janeiro, Brazil. J Clin Microbiol., v.40, n.7, p.2420-4, 2002. 29. RILEY, T.V. et al. Outbreak of gentamicin- resistant Acinetobacter baumanii in an intensive care unit: clinical, epidemiological and microbiological features. Pathology, v.28, n.4, p. 359-63, 1996. 30. STRUELENS, M.J. et al. Nosocomial colonization and infection with multiresistant Acinetobacter baumannii: outbreak delineation using DNA macrorestriction analysis and PCR-fngerprinting. J Hosp Infect., v.25, n.1, p. 15-32, 1993. 31. SU, L.H. et al. Molecular investigation of two clusters of hospital-acquired bacteraemia caused by multi-resistant Klebsiella pneumoniae using pulsed-feld gel electrophoresis and in frequent restriction site PCR. Infection Control Group. J Hosp Infect., v.46, n.2, p. 110-7, 2000. 32. VILLARI, P. et al. Molecular epidemiology of an outbreak of Serratia marcescens in a neonatal intensive care unit. Infect Control Hosp Epidemiol., v. 22, n.10, p.630-634, 2001. 33. ZAWACKI, A. et al. An outbreak of Pseudomonas aeruginosa pneumonia and bloodstream infection associated with intermittent otitis externa in a healthcare worker. Infect Control Hosp Epidemiol., v.25, n.12, p. 1083-1089, 2004. 34. DIEKEMA, D.J et al. An outbreak of Candida parapsilosis prosthetic valve endocarditis. Diagn Microbiol Infect Dis., v.29, n.3, p. 147- 53, 1997. 35. FOCA, M. et al. Endemic Pseudomonas aeruginosa infection in a neonatal intensive care unit. N Engl J Med., v.343, n.10, p.695- 700, 2000. Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 27 CAPTULO 4 | CONTROLE DA DISSEMINAO DE MICRORGANISMOS MULTIRRESISTENTES Joo Nbrega de Almeida Jnior caro Boszczowski Silvia Figueiredo Costa Nos ltimos anos, as infeces relacionadas as- sistncia sade, causadas por microrganismos multirresistentes, tm demonstrado grande impor- tncia nos hospitais brasileiros. A defnio de mul- tirresistncia, entretanto, muito varivel e depen- de da complexidade de cada hospital. Geralmente, um microrganismo considerado multirresistente quando apresenta resistncia a duas ou mais clas- ses de antimicrobianos. Os principais microrga- nismos multirresistentes que causam infeces relacionadas assistncia sade so: MRSA, VRE, cepas produtoras de -lactamases de espectro es- tendido (ESBLs, extended-spectrum -lactamases) e bactrias Gram-negativas resistentes aos carbape- nens. Diferentemente dos hospitais americanos, VRE no representa um problema to importante no nosso meio. Acinetobacter spp. e P. aeruginosa resistentes aos carbapenens, entretanto, se torna- ram particularmente problemticos em hospitais latino-americanos, incluindo o Brasil. As mos dos profssionais de sade podem ad- quirir microrganismos multirresistentes por meio de contato direto com pacientes coloniza- dos ou infectados por esses agentes e tambm pelo contato com o meio ambiente ou superf- cies prximas ao paciente. Os microrganismos Procedimentos laboratoriais multirresistentes podem ento se tornar parte da microbiota transitria da pele, sendo facilmente removidos pela higienizao das mos. As mos dos profssionais de sade tambm podem fcar persistentemente colonizadas com bactrias multirresistentes, principalmente na presena de fatores locais que facilitam essa condio como dermatites e ou onicomicose 1 . 4.1 Mos como fonte de surtos de infeco relacionada assistncia sade causados por microrganismos multirresistentes Na epidemiologia da transmisso de microrga- nismos multirresistentes, as mos dos profssio- nais de sade constituem a principal ponte entre o paciente colonizado e aquele que anterior- mente no tinha tal status. A tipagem molecular no fundamental para elucidao de surtos de infeco em servios de sade. Entretanto, esta ferramenta mostrou de forma mais clara a importncia da infeco cru- zada como fonte de surtos causados por micror- ganismos multirresistentes 2-11 . 28 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos CONTROLE DA DISSEMINAO DE MICRORGANISMOS MULTIRRESISTENTES As mos dos profssionais de sade j foram iden- tifcadas como fonte de surtos de infeco em servios de sade causados por vrias bactrias Gram-negativas multirresistentes como Acine- tobacter spp., Stenotrophomonas maltophilia e klebsiella. pneumoniae produtora de ESBL12-18. As mos de um profssional de sade com oni- comicose foram identifcadas como fonte de um surto de infeco causada por K. pneumoniae produtora de ESBL descrito em uma unidade de neonatalogia de um hospital brasileiro. A tipagem molecular evidenciou que a cepa identifcada nas mos desse profssional era idntica quela isola- da dos recm-natos19. Vrias medidas foram im- plementadas para o controle do surto, entretanto, ele apenas foi resolvido quando o profssional de sade foi transferido da unidade. Com relao s bactrias Gram-positivas, mais especifcamente VRE e MRSA, as evidncias tam- bm apontam para as mos dos profssionais de sade como uma das principais responsveis pela disseminao destes patgenos. Um estudo prospectivo realizado em uma UTI norte-americana acompanhou os profssionais de sade durante oito meses. Neste perodo, houve 16 novos casos de pacientes colonizados que apresentaram contato com as mos dos profssionais colonizadas por VRE, as quais no tinham sido devidamente higienizadas antes da assistncia. Foi verifcado que as cepas das mos dos profssionais de sade eram as mesmas en- contradas nos pacientes 7 . Em outro estudo, utilizando-se mtodo mo- lecular para a tipagem das cepas isoladas dos pacientes e dos profissionais de sade, foi feita a investigao de um surto de infeco de stio cirrgico em uma UTI que recebia pacientes da cirurgia cardaca. Durante trs meses houve cinco casos de infeco da ferida operatria e mediastinite, todos causados pela mesma cepa de MRSA. A anlise dos dados mostrou que os casos tinham em comum, o mesmo cirurgio. De tal mdico foram coletadas culturas das narinas e de uma dermatite localizada na sua mo direita. Em todas houve o crescimento da mesma cepa implicada nos casos da infeco da ferida cirrgica 6 . Staphylococcus aureus Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 29 CONTROLE DA DISSEMINAO DE MICRORGANISMOS MULTIRRESISTENTES 4.2 Higienizao das mos em unidades com pacientes colonizados/infectados com microrganismos multirresistentes Vrios anti-spticos e sabonetes associados a anti-spticos podem ser utilizados na higieni- zao das mos durante o cuidado de pacien- tes colonizados e ou infectados com micror- ganismos multirresistentes, como clorexidina, Polivinilpirrolidona iodo PVPI, triclosan e lcool, conforme ser descrito posteriormente nesta publicao. No existe uma correlao direta entre resistn- cia bacteriana a antimicrobianos e resistncia a anti-spticos 20-22 . Vrios estudos in vitro, utilizan- do diferentes cepas de bactrias Gram-positivas (MRSA, VRE) e Gram-negativas (Acinetobacter spp., P. aeruginosa) multirresistentes, mostraram que apesar de resistentes aos antibiticos essas bactrias permanecem sensveis aos anti-spti- cos utilizados na higienizao das mos. A ao dos diferentes produtos utilizados na higieniza- o das mos contra bactrias multirresistentes bastante varivel 20-22 . Preparaes alcolicas para aplicao nas mos possuem excelente atividade in vitro contra MRSA e VRE. Evidncias da efccia de tal proprie- dade na prtica clnica j foram descritas 2,23-27 . Os produtos de higienizao das mos quando usados de forma inapropriada tambm podem ser fontes de bactrias multirresistentes. Vrios surtos de infeco hospitalar causados por bac- trias multirresistentes foram associados con- taminao de anti-spticos durante a fabricao ou uso 28-31 . Bactrias Gram-negativas associadas a surtos de infeco relacionada assistncia sade j foram isoladas de dispensadores con- tendo Polivinilpirrolidona iodo (PVPI) degerman- te e clorexidina 30 . S. maltophilia isolada em sabo- nete foi responsvel por surto em uma unidade de transplante de medula ssea 31 . Placa com colnias de fungos 30 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos CONTROLE DA DISSEMINAO DE MICRORGANISMOS MULTIRRESISTENTES REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS 1. BOYCE, J.M, PITTET, D. Healthcare Infection Control Practices Advisory Committee; HICPAC/SHEA/APIC/IDSA Hand Hygiene Task Force. Guideline for Hand Hygiene in Health-Care Settings. Recommendations of the Healthcare Infection Control Practices Advisory Committee and the HIPAC/SHEA/ APIC/IDSA Hand Hygiene Task Force. Am J Infect Control., v.30, n.8, p. S1-46, 2002. 2. LAI, K.K. et al. Impact of Alcohol-Based, Waterless Hand Antiseptic on The Incidence of Infection and Colonization With Methicillin-Resistant Staphylococcus aureus and Vancomycin-Resistant Enterococci. Infect Control Hosp Epidemiol, v.27, p. 1018-1021, 2006. 3. HALEY, R.W. et al. Eradication of Endemic Methicillin-Resistant Staphylococcus aureus Infections from a Neonatal Intensive Care Unit. J Infect Dis, v.171, p. 614-24, 1995. 4. FARR, B.M. et al. Can antibiotic-resistant nosocomial infections be controlled. Lancet, v.1, p. 38-45, 2001. 5. BISCHOFF, W.E. et al. Handwashing Compliance by Health Care Workers: The Impact of Introducing an Accessible, Alcohol Based Hand Antiseptic. Arch Int Med, v.160, n.7, p. 1017-1021, 2000. 6. KANEMITSU, K. et al. Characterization of MRSA transmission in an emergency medical center by sequence analysis of 3`-end region of the coagulase gene. J Infect Chemother, v.7, p. 22-27, 2001. 7. WANG, J.T et al. A Hospital-acquired outbreak of methicilin resistant Staphylococcus aureus infection initiated by a surgeon carrier. J Hosp Infect, v. 47, p. 104-109, 2001. 8. DUCHKRO, A.N. Transfer of Vancomycin Resistant Entecocci via Health Care Workers Hands. Arch Intern Med, v.165, p.302-307, 2005. 9. LANKFORD, M.G. et al. Assessment of materials commonly utilized in health care: implications for bacterial survival and transmission. Am J Infect Control, v.34, p. 258-63, 2006. 10. TENORIO, A.R. et al. Efectiveness of gloves in the prevention of hand carriage of vancomycin-resistant enterococcus species by health care workers after patient care. Clin Infect Dis, v.32, n.5, p. 826-9, 2001. 11. KAMPF, G.; KRAMER, A. Epidemiologic Background of Hand Hygiene and Evaluation of the Most Important Agents for Scrubs and Rubs. Clin Microbiol Rev, v.17, p. 863-893, 2004. 12. FOCA, M. et al. Endemic Pseudomonas aeruginosa infection in a neonatal intensive care unit. , v.343, n.10, 2000. 13. MILISAVLJEVIC, V. et al. Molecular epidemiology of Serratia marcescens outbreaks in two neonatal intensive care units. Infect Control Hosp Epidemiol. V. 25, n.9, p. 719-21, 2004. 14. MOOLENAAR, R. L. et al. A prolonged outbreak of Pseudomonas aeruginosa in a neonatal intensive care unit: did staff fingernails play a role in disease transmission? Infect Control Hosp Epidemiol., v21, n.2, p. 80-5, 2000. 15. KRANIOTAKI, E. et al. Molecular investigation of an outbreak of multidrug-resistant Acinetobacter baumannii, with characterisation of class 1 integrons. Int J Antimicrob Agents, v. 28, n.3, p. 193-199, 2006. 16. ZAWACKI, A. et al. An outbreak of Pseudomonas aeruginosa pneumonia and bloodstream infection associated with intermittent otitis externa in a healthcare worker. Infect Control Hosp Epidemiol., v.25, n.12, p. 1083-9, 2004. 17. ZEANA, C. et al. The epidemiology of multidrug-resistant Acinetobacter baumannii: does the community represent a reservoir? Infect Control Hosp Epidemiol., v.24, n.4, p. 275-9, 2003. Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 31 CONTROLE DA DISSEMINAO DE MICRORGANISMOS MULTIRRESISTENTES 18. CASSETTARI, V.C et al. Outbreak of extended- spectrum beta-lactamase-producing Klebsiella pneumoniae in an intermediate-risk neonatal unit linked to onychomycosis in a healthcare worker. J Pediatr , Rio de Janeiro, v.82, n.4, p. 313-6 , 2006. 19. BOSZCZOWSKI, I. et al. Outbreak of extended spectrum beta-lactamase-producing Klebsiella pneumoniae infection in a neonatal intensive care unit related to onychomycosis in a health care worker. Pediatr Infect Dis J., v.24, n.7, p. 648-50, 2005. 20. MARTRO, E. et al. Assessment of Acinetobacter baumannii susceptibility to antiseptics and disinfectants. J Hosp Infect., v.55, n.1, p. 39- 46, 2003. 21. KABELITZ, N; SANTOS, P.M; HEIPIEPER, H.J. Effect of aliphatic alcohols on growth and degree of saturation of membrane lipids in Acinetobacter calcoaceticus. FEMS Microbiol Lett., v.220, n.2, p. 223-7, 2003. 22. KLJALG, S.; NAABER, P.; MIKELSAAR, M. Antibiotic resistance as an indicator of bacterial chlorhexidine susceptibility. J Hosp Infect., v.51, n.2, p. 106-113, 2002. 23. LARSON, E.L. et al. An Organizational Climate Intervention Associated With Increased Handwashing and Decreased Nosocomial Infection. Behavioral medicine (Washington, D.C.), United States of America, v, v.26, p.14-22, 2000. 24. TEARE, L.; COOKSON, B.; STONE, S. Hand hygiene-use alcohol rubs between patients: they reduce the transmission of infection. B.M.J., v.323, p. 411-412, 2001. 25. MACDONALD, A. et al. Performance feedback of hand hygiene, using alcohol gel as the skin decontaminant, reduces the number of inpatients newly afected by MRSA and antibiotic costs. Journal of Hospital Infection, v.56, p. 56-63, 2004. 26. NG, P.C. et al. Combined use of alcohol hand rub and gloves reduces the incidence of late onset infection in very low birthweight infants. Arch. Dis. Child Fetal Neonatal, v. 89, p. 336-340, 2004. 27. DUBOUIX, A. et al. Epidemiological investigation of a Serratia liquefaciens outbreak in a neurosurgery department.J Hosp Infect., v.60, n.1, p. 8-13, 2005. 28. NASSER, R.M. et al. Outbreak of Burkholderia cepacia bacteremia traced to contaminated hospital water used for dilution of an alcohol skin antiseptic.Infect Control Hosp Epidemiol., v. 25, n. 3, p. 231-9, 2004. 29. NUCCI, M. et al. Nosocomial outbreak of Exophiala jeanselmei fungemia associated with contamination of hospital water. Clin Infect Dis., v.34, n.11, p. 1475-80, 2002. 30. MCALLISTER, T. A. et al. Serratia marcescens outbreak in a paediatric oncology unit traced to contaminated chlorhexidine. Scott Med J., v.34, n.5, p.525-8, 1989. 31. KLAUSNER, J.D et al. Outbreak of Stenotrophomonas maltophilia bacteremia among patients undergoing bone marrow transplantation: association with faulty replacement of handwashing soap. Infect Control Hosp Epidemiol., v.20, n.11, p. 756-8, 1999.
Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 33 CAPTULO 5 | PRODUTOS UTILIZADOS NA HIGIENIZAO DAS MOS Julia Yaeko Kawagoe Reconhecidamente, a prtica da higienizao das mos reduz signifcativamente a transmisso de microrganismos e conseqentemente, diminui a incidncia das infeces prevenveis, reduzindo a morbi-mortalidade em servios de sade 1-8 . Para prevenir a transmisso de microrganismos pe- las mos, trs elementos so essenciais para esta prtica: agente tpico com efccia antimicrobiana, procedimento adequado ao utiliz-lo (com tcnica adequada e no tempo preconizado) e adeso regu- lar no seu uso (nos momentos indicados) 9 . Segundo Larson 10 , o principal problema da hi- gienizao das mos no a falta de bons pro- dutos, mas sim, a negligncia dessa prtica. A autora sugere a aplicao da seguinte frmula: Impacto da Higienizao das Mos = Efccia x Adeso. Exemplifcando, se um produto 100% efcaz, mas, somente 20% das pessoas aderem, o impacto de 20%. Por outro lado, se o produto tem efccia de 50%, mas possui melhor aceita- o, 50% de adeso, o impacto ser um pouco melhor, isto , 25%. Portanto, caso o profssional de sade no realize a higienizao das mos por qualquer razo (falta de tempo, indisponibi- lidade de pia ou produto), o resultado deixa a de- sejar, no importando quo efcaz seja o produto na reduo microbiana das mos contaminadas. A seguir sero abordados determinados produ- tos que podem ser utilizados para higienizao das mos: sabonete comum e os anti-spticos (lcool, clorexidina, iodo/iodforos e triclosan), considerando modo de ao, ao antimicrobia- na e problemas decorrentes do seu uso. 5.1 Sabonete comum (sem associao de anti-sptico) O sabonete comum no contm agentes antimi- crobianos ou os contm em baixas concentra- es, funcionando apenas como conservantes. Os sabonetes para uso em servios de sade podem ser apresentados sob vrias formas: em barra, em preparaes lquidas (as mais comuns) e em espuma. Favorecem a remoo de sujeira, substncias orgnicas e da microbiota transitria das mos pela ao mecnica 4-5,11-12 . Em geral, a higienizao com sabonete lquido remove a microbiota transitria, tornando as mos limpas. Esse nvel de descontaminao sufciente para os contatos sociais em geral e para a maioria das atividades prticas nos servi- os de sade. Porm, a efccia da higienizao simples das mos, com gua e sabonete, depen- de da tcnica e do tempo gasto durante o pro- cedimento que normalmente dura em mdia 8 a 20 segundos, sem contar o tempo necessrio para se deslocar para e retornar da pia. O proces- so completo leva muito mais tempo estimado em 40 a 60 segundos 11-12 . As pesquisas laboratoriais sobre higienizao das mos visam avaliar a reduo da microbiota transitria da pele das mos. Nos Estados Unidos da Amrica (EUA), Serratia marcescens utilizada Prossional dispensando sabonete lquido nas mos 34 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos PRODUTOS UTILIZADOS NA HIGIENIZAO DAS MOS como contaminante-teste, enquanto na Europa, emprega-se o uso da Escherichia coli 4,5 . Conforme relatado por Rotter 12 , pesquisas demonstraram que no procedimento de higienizao simples das mos, com gua e sabonete, por um perodo de 15 segundos, houve reduo bacteriana em torno de 0,6 a 1,1 log 10 e quando realizado em 30 segundos, houve reduo de 1,8 a 2,8 log 10 . Aumentando-se o tempo de higienizao das mos para um minuto, a reduo microbiana re- sultou em 2,7 a 3,0 log 10 . Estes estudos mostram que o tempo gasto durante a realizao desta tcnica infuencia diretamente na reduo da mi- crobiota transitria da pele das mos. Ainda, na higienizao simples das mos, com gua e sabo- nete, no h, basicamente, nenhum efeito sobre a microbiota residente da pele das mos, mesmo 2 minutos aps o incio deste procedimento. Entretanto, um estudo revelou que a higienizao simples das mos, com gua e sabonete comum, falhou em remover patgenos das mos dos profssionais de sade, ocorrendo a transmisso de bactria Gram-negativa em 11 de 12 casos 13 . Ainda, h relatos, na literatura, de risco de conta- minao das mos ao realizar o procedimento de lavar as mos. Um estudo revelou a contaminao por P. aeruginosa, tendo como possvel fonte a pia, quando a gua contaminada desta espirrou nas mos do profssional de sade 11 . Ocasionalmente, os sabonetes no associados a anti-spticos podem se contaminar, causan- do colonizao das mos dos profissionais de sade com bactrias Gram- negativas 14 . Ainda, sabonete lquido torna-se passvel de conta- minao, caso o reservatrio seja completado sem esvaziamento e limpeza prvia. Os dis- pensadores devem ser facilmente removveis para serem submetidos limpeza e secagem completa antes de serem preenchidos, quan- do no forem descartveis 15 . Em estudo desenvolvido pela Universidade Fe- deral de Minas Gerais (UFMG), com o apoio da Anvisa/MS16, foram analisadas 1.196 amostras de sabonetes lquidos e anti-spticos coletados em hospitais brasileiros da rede sentinela. Des- tas, 9,4% (112/1196) estavam contaminadas, sendo que os sabonetes lquidos responderam por 30,2% das amostras recebidas (361/1196) e 83% das amostras contaminadas (93/112). Os tipos de dispensadores mais utilizados para os sabonetes lquidos foram os re-utilizveis, Placas com colnias de bactrias Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 35 PRODUTOS UTILIZADOS NA HIGIENIZAO DAS MOS destacando-se as saboneteiras, os frascos im- provisados e as almotolias recarregveis. Vale ressaltar que neste estudo no foram detecta- dos microrganismos nos produtos originais e coletados antes do manuseio no local, poden- do-se inferir que as contaminaes no de- correram de falhas no processo de fabricao e sim, durante o processo de manipulao ou uso, o que aponta a necessidade de aprimorar o processo interno de dispensao e manuseio desses produtos. Nos servios de sade, recomenda-se o uso de sabonete lquido, tipo refl, devido ao menor ris- co de contaminao do produto. Os sabonetes esto tambm regulamentados pela resoluo ANVS n. 481, de 23 de setembro de 199917. Con- forme esta resoluo, o resultado deve apresen- tar Ausncia de P. aeruginosa, S. aureus e colifor- mes totais e fecais em 1 g ou 1 mL do produto de contagem de microrganismos mesflos totais aerbios, no mais que 10 3 UFC/g ou mL. Com intuito de estimular a higienizao das mos e no criar obstculos para execuo do procedi- mento recomenda-se que o sabonete seja agra- dvel ao uso, suave, de fcil de enxge, no res- seque a pele, possua fragrncia leve ou ausente e tenha boa aceitao entre os usurios 4-5,10,15 . 5.2 Agentes anti-spticos Os agentes anti-spticos utilizados para higieni- zao das mos devem ter ao antimicrobiana imediata e efeito residual ou persistente. No devem ser txicos, alergnicos ou irritantes para pele. Recomenda-se que sejam agradveis de utilizar, suaves e ainda, custo-efetivos 15,18-20 . 5.2.1 lcool A atividade antimicrobiana em geral dos lcoois se eleva com o aumento da cadeia de carbono, porm a solubilidade em gua diminui. Somen- te os lcoois alifticos que so completamente miscveis em gua, preferencialmente o etanol, o isopropanol e o n-propanol, so usados como produto para higienizao das mos 9,12 . Prossionais de sade 36 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos PRODUTOS UTILIZADOS NA HIGIENIZAO DAS MOS A maioria das solues para a anti-sepsia de mos base de lcool contm etanol (lcool etlico), ou isopropanol (lcool isoproplico) ou n-propanol, ou ainda uma combinao de dois destes produtos. Embora o n-propanol seja uti- lizado na Europa h vrios anos, no listado na Administrao Federal de Alimentos e Me- dicamentos (FDA, food and Drug Administration Tentative Final Monograph (TFM) for Healthca- re Antiseptic Drug Products) como agente ativo aprovado para a higienizao das mos ou para preparo pr-cirrgico de mos, nos EUA 4-5 . Por sua vez, o etanol reconhecido como agente antimicrobiano, sendo recomendado para o tra- tamento das mos, desde 1888. Ressalta-se que no Brasil, o mais utilizado. O modo de ao predominante dos lcoois con- siste na desnaturao e coagulao das prote- nas. Outros mecanismos associados tm sido reportados, como a ruptura da integridade cito- plasmtica, a lise celular e a interferncia no me- tabolismo celular. A coagulao das protenas, induzida pelo lcool, ocorre na parede celular, na membrana citoplasmtica e entre vrias pro- tenas plasmticas. Essa interao do lcool com as protenas levantou a hiptese da interferncia de sujidade contendo protenas na anti-sepsia e desinfeco 4-5,9,11-12,15,20-21 . De modo geral, os lcoois apresentam rpida ao e excelente atividade bactericida e fungicida en- tre todos agentes utilizados na higienizao das mos 4-5,9,11-12,15,20-21 . Solues alcolicas entre 60 a 80% so mais efetivas e concentraes mais altas so menos potentes, pois as protenas no se des- naturam com facilidade na ausncia de gua. O contedo do lcool nas solues pode ser ex- pressa em porcentagem por peso (p/p ou g/g), no sendo afetado por temperatura e outras va- riveis. No caso de porcentagem por volume (v/v ou mL/mL), pode ser afetado pela temperatura, gravidade especfca e reao da concentrao. Por exemplo, lcool 70% por peso equivalen- te a 76,8% por volume, se preparado a 15 C, ou 80,5%, se preparado a 25 C 4,5,21 . A maioria dos estudos dos lcoois tem avaliado individualmente cada um deles, em vrias con- centraes. Outros estudos tm focado a combi- nao dos dois tipos de lcoois ou solues con- tendo quantidades limitadas de hexaclorofeno, compostos de quaternrio de amnia, polivinil- pirrolidona iodo (PVP-I), triclosan ou gluconato de clorexidina 4-5,9,12,15,21 . Os lcoois, em geral, tm excelente atividade germicida in vitro contra bactrias vegetativas Prossionais prestando assistncia de sade ao paciente Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 37 PRODUTOS UTILIZADOS NA HIGIENIZAO DAS MOS Gram-positivas e Gram-negativas, incluindo pa- tgenos multirresistentes (e.g., MRSA e VRE), Mycobacterium tuberculosis, e vrios fungos. Cer- tos vrus envelopados (e.g., herpes simples, HIV, vrus infuenza, vrus sincicial respiratrio e vrus vaccnia), so susceptveis aos lcoois quando testados in vitro. O vrus da hepatite B um v- rus envelopado, menos susceptvel, mas inativa- do pelo lcool a 60 - 70% e o vrus da hepatite C tambm inativado nessas concentraes 4-5,21 . O propanol e o etanol a 70% so mais efetivos que o sabonete comum contra os rotavrus, em estudos realizados in vivo. Estudo mais recente utilizando a mesma metodologia, avaliou um produto alcolico contendo 60% de etanol e encontrou os seguintes resultados: reduo em 3 a 4 logs do ttulo de infectividade de 3 vrus no envelopados rotavrus, adenovrus e rino- vrus. Outros vrus no envelopados como vrus da hepatite A e enterovrus (e.g., poliovrus), po- dem requerer lcool 70 - 80% para inativao. Entretanto, importante citar que os produtos alcolicos como etanol a 70% e 62%, com emo- lientes e na apresentao de espuma, reduziram os ttulos virais de hepatite A em todas as mos e ponta de dedos, cujos valores foram maiores que do sabonete no associado a anti-sptico e ambos reduziram a contagem viral nas mos, cujos valores foram equivalentes soluo de- germante de clorexidina a 4%. O mesmo estudo revelou que ambos os produtos demonstraram maior atividade viruscida contra poliovrus que o sabonete comum e a soluo degermante de clorexidina a 4% 5 . Os lcoois tm pouca atividade contra os espo- ros e oocistos de protozorios 4-5,21 . Nos servios de sade em reas tropicais, a falta de atividade do lcool contra parasitas um aspecto preocu- pante no que se refere promoo do uso do lcool para frico anti-sptica das mos. Nessa situao, recomenda-se lavar as mos com gua e sabonete para garantir a remoo mecnica de parasitas 5 . Numerosos estudos tm documentado a ativi- dade antimicrobiana in vivo dos lcoois, e efe- tivamente reduzem a contagem bacteriana de mos. Tipicamente, a reduo logartimica de mos artifcialmente contaminadas por bactria- teste, em mdia 3,5 log 10 aps 30 segundos de aplicao e 4,0 - 5,0 log 10 aps 1 minuto de aplicao 4-5,11 . Em 1994, a FDA TFM classifcou etanol 60 % a 95% como agente categoria I (seguro e efetivo como agente de higienizao e anti-sepsia de mos). E, embora pela classifcao TFM, o lcool isopro- panol 70% - 91,3% se enquadre na categoria IIIE (dados insufcientes para classifcar como efeti- vo), o isopropanol 60% foi adotado na Europa como padro-ouro para comparar com produtos de higienizao das mos base de lcool 4-5 . Os lcoois tm rpida ao microbicida, quando aplicados pele, mas no tem atividade residual aprecivel. Entretanto, a re-colonizao bacte- riana na pele ocorre lentamente aps o uso de anti-sptico base de lcool nas mos 4-5,9,12,15,21 . A adio de clorexidina, octenidina, ou triclosan soluo alcolica, pode resultar em atividade residual 4-5,9,12,15,21 . As preparaes alcolicas no so apropriadas quando as mos estiverem visivelmente sujas ou contaminadas com material protico, segundo os manuais Americano 4 , Britnico 8 , da OMS 5 e recente publicao da Anvisa/MS 22 . Entretanto, quando quantidades relativamente pequenas de material protico (e.g., sangue) estiverem pre- sentes, etanol e propanol reduzem a contagem microbiana das mos mais do que sabonetes comuns ou associados a anti-spticos, conforme os trabalhos realizados por Larson 23 , Renner 24 e Kawagoe 25 , mas com a ressalva que no elimi- nam a necessidade de lavar as mos. Os lcoois podem prevenir a transferncia de patgenos hospitalares. Em um estudo, bacilos Gram-negativos foram transferidos da pele co- lonizada do paciente a um pedao de material de cateter, por meio de mos de enfermeiros, em 17% das vezes aps frico de mos com pre- parao alcolica. Em contraste, a transferncia dos agentes ocorreu em 92% das vezes em que se utilizou a higienizao das mos com gua e sabonete comum. Este modelo experimental in- dica que quando as mos esto contaminadas, friccion-las com produto alcolico pode preve- 38 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos PRODUTOS UTILIZADOS NA HIGIENIZAO DAS MOS nir a transmisso de patgenos com maior efe- tividade do que higienizar as mos com gua e sabonete comum 13 . Desta forma, produtos alcolicos so mais efe- tivos na higienizao das mos de profssionais de sade quando comparados aos sabonetes comuns ou sabonetes associados a anti-spticos. Em vrios estudos, comparando reduo bacte- riana de mos utilizando sabonete comum ou sa- bonete associado a anti-sptico versus produtos alcolicos, a higienizao das mos com lcool teve uma reduo bacteriana maior que lavar as mos com sabonetes contendo hexaclorofeno, PVPI, clorexidina a 4% ou triclosan. Em estudos relacionados s bactrias multirresistentes, os produtos alcolicos foram mais efetivos na redu- o destes patgenos de mos de profssionais de sade do que a higienizao das mos com gua e sabonete 4-5,9,12,15,21 . Os lcoois tambm so efetivos na anti-sepsia cirrgica ou preparo pr-operatrio de mos das equipes cirrgicas. Em mltiplos estudos, fo- ram realizadas contagens bacterianas nas mos, imediatamente e trs horas aps a utilizao do produto. As solues alcolicas foram mais efeti- vas que lavar as mos com sabonete comum em todos os estudos, e elas reduziram a contagem bacteriana nas mos mais que sabonetes asso- ciados a anti-spticos na maioria dos experimen- tos. Alm disso, a maioria das preparaes alco- licas foi mais efetiva que PVPI ou clorexidina degermante 4-5,9,11-12,15,21 . Ressalta-se que a efccia de preparaes alco- licas para higienizao das mos afetada por vrios fatores: tipo, concentrao, tempo de con- tato, frico e volume de lcool utilizado, e se as mos estavam molhadas no momento de aplica- o do lcool 4-5,9,11-12,15,21 . Aplicar pequenos volumes de lcool (0,2 a 0,5 mL) nas mos, no mais efetivo que lavar as mos com gua e sabonete comum. Um estudo documentou que 1 mL de lcool era substancial- mente menos efetivo que 3 mL. O volume ideal do produto a ser aplicado nas mos no conhe- cido e pode variar com as diferentes formulaes. Entretanto, se ocorre a sensao de que as mos esto secas aps a frico do lcool por 10 a 15 segundos, provavelmente foi aplicado um volu- me insufciente do produto. Por isso, os lenos umedecidos com lcool, por conter quantidade limitada de lcool, tm sua efetividade compar- vel gua e sabonete comum 4-5,9,11-12,15,21 . Os produtos alcolicos usados para higienizao das mos em servios de sade esto dispon- veis nas formas soluo (lquida), gel e espuma. Os dados so limitados quanto efccia relativa das vrias formulaes. Um estudo demonstrou que o etanol em gel foi um pouco mais efetivo que soluo de etanol na reduo de contagem bacteriana de mos de profssionais de sade 26 , enquanto outro estudo indicou o contrrio 27 . Es- tudos recentes demonstraram que preparaes alcolicas sob a forma soluo reduziram a con- tagem bacteriana nas mos em nveis maiores, que os produtos base de gel 28 . Novas geraes de formulaes base de gel tm sido propos- tas, com efccia antimicrobiana superior s for- mulaes iniciais 29,5 . Portanto, estudos adicionais so necessrios para se defnir qual formulao (soluo, gel ou espuma) mais efetiva na reduo da transmis- so de microrganismos nos servios de sade. Alm do mais, importante considerar que a Prossional dispensando preparao alcolica nas mos Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 39 PRODUTOS UTILIZADOS NA HIGIENIZAO DAS MOS adeso s prticas de higienizao das mos provavelmente mais importante, pois, se o gel com menor atividade in vitro mais frequente- mente utilizado, espera-se que o resultado fnal seja melhor 4-5 . Outra dvida comum entre os usurios de pre- paraes alcolicas para higienizao das mos a efccia antimicrobiana do lcool aps vrios usos consecutivos. Os resultados de Sickbert- Bennet et al. 30 , em um estudo laboratorial com- parando 14 produtos para higienizao das mos sugerem que alguns produtos alcolicos podem perder efccia, aps o dcimo uso consecutivo. lcoois so infamveis, portanto, as prepara- es alcolicas para higienizao das mos de- vem ser estocadas distantes de altas tempera- turas e de fogo. Na Europa, onde este tipo de produto tem sido utilizado h vrios anos, a in- cidncia de incndio associado ao seu uso tem sido baixa. Um relato recente nos EUA, descreve a ocorrncia de fasca de fogo aps uma srie de eventos incomuns, ou seja, um profssional de sade aplicou gel alcolico em suas mos, imediatamente aps removeu o avental de po- lister, e tocou em porta de metal antes do lco- ol ter evaporado. Ao remover o avental de po- lister foi criada uma quantidade considervel de energia esttica e quando a porta metlica foi tocada, provocou uma fasca no lcool no evaporado das suas mos. Este incidente enfa- tiza a necessidade de friccionar as mos, aps a aplicao do produto, at que o lcool tenha evaporado 4-5,22 . Vale ressaltar que dispensadores e almotolias de lcool devem ser projetados para minimizar a sua evaporao e manter a concentrao inicial, uma vez que o lcool voltil. Existem poucos relatos de contaminao das solues alcolicas na literatura, porm, um es- tudo documentou um surto de pseudoinfeco causado por contaminao de lcool etlico por esporos de Bacillus cereus 4-5 . As formulaes alcolicas tm sido indicadas como produto de escolha para a higienizao das mos, se no houver sujeira visvel nestas, pois promove a reduo microbiana, requer me- nos tempo para aplicao e causa menos irrita- o do que higienizar as mos com gua e sabo- nete associado ou no a anti-spticos, alm de facilitar a disponibilidade em qualquer rea do servio de sade 4-8 . Atualmente, existe a preocupao da efetivida- de do lcool contra C. difcile, agente respons- vel pela diarria associada assistncia sade, porque o lcool no tem atividade contra espo- ros. Por outro lado, a higienizao das mos com gua e sabonete comum ou associado a anti- spticos, teria a fnalidade de remover os espo- ros, pela ao mecnica. A recomendao atual o uso de luvas pelo profssional de sade ao prestar assistncia ao paciente com diarria as- sociada a C. difcile e, aps a remoo das luvas, lavar as mos com gua e sabonete ou friccion- las com preparao alcolica (se no estiverem visivelmente sujas) 5 . Placas para cultura 40 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos PRODUTOS UTILIZADOS NA HIGIENIZAO DAS MOS 5.2.2 Clorexidina O gluconato de clorexidina, bi-biguanida cati- nica, foi desenvolvido na Inglaterra no incio dos anos 1950, e foi introduzido nos EUA, nos anos 70. A base clorexidina pouco solvel em gua, mas a forma digluconato solvel em gua. A atividade antimicrobiana da clorexidina prova- velmente atribuda ligao e subseqente ruptura da membrana citoplasmtica, resultan- do em precipitao ou coagulao de protenas e cidos nuclicos. A atividade antimicrobiana imediata ocorre mais lentamente que os lco- ois, sendo considerada de nvel intermedirio; porm, seu efeito residual, pela forte afnidade com os tecidos, torna-o o melhor entre os anti- spticos disponveis 4-5,9,11-12,15,31 . A clorexidina apresenta boa atividade contra bactrias Gram-positivas, menor atividade con- tra bactrias Gram-negativas e fungos, mnima atividade contra micobactria e no esporici- da. Tem atividade in vitro contra vrus envelo- pados (herpes simples, HIV, citomegalovrus, infuenza e vrus sincicial respiratrio), mas atividade substancialmente menor contra os vrus no envelopados (rotavrus, adenovrus e enterovrus) 4-5,9,11-12,15,31 . Uma avaliao da eficcia antimicrobiana de vrios produtos utilizados na higienizao das mos, utilizando o mtodo Padro Europeu, European Standard EN 1499, revelou que clorexidina degermante a 4% obteve reduo mdia logartimica de 3,10 log 10 , pouco melhor que sabonete comum (reduo mdia de 2,7 log 10 ), mas menor que a reduo obtida por PVPI (3,5 log 10 ) 12 . A atividade antimicrobiana pouco afetada na presena de matria orgnica, incluindo o sangue. Uma vez que a clorexidina uma molcula cati- nica, sua atividade pode ser reduzida por sabone- tes naturais, vrios anions inorgnicos, surfactan- tes no inicos e cremes para as mos contendo agentes emulsifcantes aninicos 4-5,9,11-12,15,31 . O gluconato de clorexidina tem sido incorporado s vrias preparaes de higienizao das mos. Formulaes aquosas ou detergentes contendo 0,5 %, 0,75% ou 1% de clorexidina so mais efe- tivas que sabonetes no associados a anti-spti- cos, mas menos efetivas que solues detergen- tes contendo gluconato de clorexidina a 4%. As preparaes com gluconato de clorexidina a 2% no apresentam diferenas signifcativas de ati- vidade antimicrobiana comparadas quelas con- tendo 4% de clorexidina 4-5,9,11-12,15,31 . A clorexidina tem efeito residual importante, em torno de 6 horas. A adio de baixas concentra- es desse anti-sptico (0,5% a 1%) s prepa- raes alcolicas resulta em atividade residual dessas formulaes proporcionada pela clorexi- dina 4-5,9,11-12,15,31 . O uso de clorexidina para a higienizao das mos nos servios de sade seguro e a absor- o pela pele mnima, seno nula. A ocorrncia de irritao na pele concentrao-dependente, com probabilidade maior para produtos que contm 4% de clorexidina e quando utilizados com freqncia para higienizao das mos, sen- do que reaes alrgicas so raras 4-5,11 . Existem relatos na literatura de surtos oca- sionais em servios de sade relacionados s solues contaminadas de clorexidina por P. aeruginosa 4,5,11 . Procedimentos laboratoriais Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 41 PRODUTOS UTILIZADOS NA HIGIENIZAO DAS MOS 5.2.3 Iodforos - PVPI (Polivinilpirrolidona iodo) O iodo um anti-sptico reconhecido pela sua efetividade, desde 1821. Entretanto, devido s propriedades de causar irritao e manchar a pele, foi substitudo por PVPI ou iodforos nos anos 1960 4-5,12,15,21 . Iodforos so molculas complexas compostas de iodo e de um polmero carreador chamado polivinilpirrolidona, cuja combinao aumenta a solubilidade do iodo e prov um reservatrio de iodo, liberando-o ao ser utilizado e reduzindo o ressecamento da pele. A quantidade de iodo molecular presente (iodo livre) que determina o nvel de atividade antimicrobiana do iodo, sen- do que as solues de PVPI a 10% contendo 1% de iodo disponvel liberam iodo livre de aproxi- madamente 1 ppm 4-5,12,15,21 . A atividade antimicrobiana ocorre devido pene- trao do iodo na parede celular, ocorrendo a ina- tivao das clulas pela formao de complexos com aminocidos e cidos graxos insaturados, prejudicando a sntese protica e alterando as membranas celulares. O iodforo tem atividade ampla contra bactrias Gram-positivas e Gram- negativas, bacilo da tuberculose, fungos e vrus (exceto enterovrus), possuindo tambm alguma atividade contra esporos. Entretanto, em concen- traes utilizadas para anti-sepsia, usualmente os iodforos no tm ao esporicida 4-5,12,15,21 . O iodforo rapidamente inativado em presen- a de matria orgnica, como sangue e escarro e sua atividade antimicrobiana tambm pode ser afetada pelo pH, temperatura, tempo de expo- sio, concentrao e quantidade/tipo de mat- ria orgnica e compostos inorgnicos presentes (e.g., lcool e detergentes) 4-5,12,15,21 . Um grama de hemoglobina pode inativar 58 g de iodo 12 . O tempo pelo qual o iodforo exibe o efeito re- sidual controverso quando ocorre enxge aps a higienizao anti-sptica das mos. Em um estudo realizado por Paulson apud OMS5, o efeito residual foi de 6 horas, mas vrios outros trabalhos demonstraram este efeito entre 30 e 60 minutos aps anti-sepsia cirrgica das mos com iodforo. Entretanto, em estudos nos quais a contagem bacteriana foi obtida aps os indiv- duos calarem luvas por 1 a 4 horas, aps a higie- nizao das mos, os iodforos demonstraram um pobre efeito residual 4-5,21 . Os iodforos causam menos irritao de pele e menos reaes alrgicas que o iodo, porm, cau- sam mais dermatite de contato irritativa que ou- tras solues anti-spticas comumente utilizadas para higienizao anti-sptica das mos 12,15,21 . Foram descritos casos de contaminao de iod- foros, decorrentes de processos de fabricao em condies inadequadas e que causaram pseudo- surtos infecciosos 4,5 . Um surto de pseudo-bacteremia por Pseudomo- nas cepacea envolvendo pacientes em 4 hospi- tais em Nova York, durante seis meses, foi atribu- do contaminao de uma soluo de PVPI a 10%, utilizado como anti-sptico 5 . 5.2.4 Triclosan O triclosan, cujo nome qumico ter 2,4,4- tricloro-2-hidroxofenil, um derivado fenlico, Placa com colnias de bactrias 42 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos PRODUTOS UTILIZADOS NA HIGIENIZAO DAS MOS introduzido em 1965. incolor, pouco solvel em gua, mas solvel em lcool e detergentes aninicos 4-5,12,33 . A ao antimicrobiana de triclosan ocorre pela difuso na parede bacteriana, inibindo a sntese da membrana citoplasmtica, cido ribonucli- co, lipdeos e protenas, resultando na inibio ou morte bacteriana. Estudos recentes indicam que a atividade antimicrobiana decorrente da sua ligao ao stio ativo da redutase protica enoil-acil, bloqueando a sntese lipdica. Este anti-sptico tem amplo espectro de ati- vidade antimicrobiana, sendo bacteriosttico com concentraes inibitrias mnimas (CIM) entre 0,1 a 10 g/mL, entretanto, as concentra- es bactericidas mnimas so de 25-500 g/ mL por 10 minutos de exposio. A atividade bactericida maior contra bactrias Gram- positivas, incluindo MRSA, do que contra bac- trias Gram-negativas, particularmente a P. aeruginosa. Possui atividade razovel contra micobactrias e Candida spp., mas limitada contra fungos filamentosos, como Aspergillus spp., cuja CIM 100 g/mL 12 . Em experimento com contaminao intencional das mos com bactrias, a higienizao anti- sptica das mos por um minuto com triclosan a 0,1% resultou em reduo bacteriana de 2,8 log 10 , resultado semelhante higienizao sim- ples das mos com sabonete gua e comum (re- duo de 2,7 log 10 12 ). Em cinco estudos relatados, as redues logartmicas foram menores com tri- closan quando comparadas higienizao anti- sptica das mos com clorexidina, PVPI e produ- tos alcolicos 4,5 . Em um estudo em que houve contaminao artifcial com rotavrus e o uso de triclosan por 30 segundos, a reduo logartmica foi de 2,1 log 10 34 . A velocidade de ao antimicrobiana interme- diria, tem efeito residual na pele como a clo- rexidina e minimamente afetada por matria orgnica 4-5,15 . Detergentes contendo triclosan em concen- traes menores que 2% so geralmente bem tolerados, sendo que em concentrao de 1% apresentou menos problemas na pele do que os produtos base de iodforo e soluo alcolica a 70% contendo clorexidina a 4% 11 . Existe relato na literatura de contaminao de soluo de triclosan por S. marcescens em centro cirrgico e UTI cirrgica, envolvendo 4 (17%) de 23 frascos e 5 (28%) de 18 dispensadores de pa- rede, mas no houve associao com aumento do nmero de infeces relacionadas assistn- cia sade 11 . Em 1994, a FDA classifcou o triclosan como agente ativo, categoria IIISE (dados insufcientes, para classifcar esse agente como seguro e efeti- vo como anti-sptico de mos) 4-5 . As caractersticas dos principais anti-spticos uti- lizados para higienizao das mos esto descri- tas no Quadro 1. Prossionais prestando assistncia de sade paciente Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 43 PRODUTOS UTILIZADOS NA HIGIENIZAO DAS MOS QUADRO 1: Espectro antimicrobiano e caractersticas de agentes anti-spticos utilizados para higienizao das mos. Grupo Bactrias Gram- positivas Bactrias Gram- negativas Micobactrias Fungos Virus Velocidade de ao Comentrios lcoois +++ +++ +++ +++ +++ Rpida Concentrao tima: 70%; no apresenta efeito residual. Clorexidina (2% ou 4%) +++ ++ + + +++ Intermediria Apresenta efeito residual; raras reaes alrgicas. Compostos de Iodo +++ +++ +++ ++ +++ Intermediria Causa queimaduras na pele; irritantes quando usados na higienizao anti- sptica das mos. Iodforos +++ +++ + ++ ++ Intermediria Irritao de pele menor que a de compostos de iodo; apresenta efeito residual; aceitabilidade varivel. Triclosan +++ ++ + - +++ Intermediria Aceitabilidade vari vel para as mos. +++excelente ++bom + regular - nenhuma atividade antimicrobiana ou insufciente. Fonte: Adaptada de CENTERS FOR DISEASE CONTROL AND PREVENTION. Guideline for Hand Hygiene in Health-Care Settings: recommendations of the Healthcare Infection Control Practices Advisory Committee and the HICPAC/SHEA/APIC/ IDSA Hand Hygiene Task Force. MMWR, v.51, n. RR-16, 2002. p.454. 5.3 Qual o melhor produto para realizar a higienizao das mos? Uma reviso sistemtica para responder a essa questo foi realizada pelo Grupo Britnico, res- ponsvel pela elaborao do Manual intitulado epic2: National Evidence-Based Guidelines for Pre- venting Healthcare-Associated Infections in Natio- nal Health Service (NHS) Hospitals in England 8 . Foram identifcados 19 estudos comparando produtos para higienizao das mos, incluindo preparaes alcolicas sob a forma gel e lquida, sabonete comum e sabonete associado a anti- spticos, que sero descritos a seguir: Cinco estudos controlados e randomizados foram realizados em unidades clnicas, com- parando o uso de preparaes alcolicas com outros agentes 35-39 . Quatro desses estudos demonstraram que preparaes alcolicas foram mais efetivas que sabonete comum e sabonete associado a anti-sptico 35-38 , en- quanto o quinto estudo revelou que no havia diferena estatisticamente signifcante entre usar sabonete associado a anti-sptico e preparao alcolica 39 . Um estudo clnico tipo cruzado (crossover) conduzido em uma UTI Neonatal, durante 11 meses, demonstrou que no houve dife- rena estatisticamente signifcante nas ta- xas de infeco comparando o perodo de higienizao simples das mos, com gua e sabonete, com o perodo em que se utilizou a preparao alcolica 40 . Trs estudos clnicos quase-experimental 41- 43 , e nove estudos laboratoriais controlados tambm mostraram uma associao entre 44 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos PRODUTOS UTILIZADOS NA HIGIENIZAO DAS MOS reduo microbiana e uso de preparaes alcolicas 26-27,29,44-49 . Esses estudos confr- mam uma tendncia crescente na adoo de preparaes alcolicas na prtica clnica. Entretanto, dois desses estudos laboratoriais realam a necessidade de avaliao contnua do uso de preparaes alcolicas dentro dos servios de sade para assegurar a adeso dos profssionais de sade aos manuais e a descontaminao efetiva das mos 27,29 . O primeiro estudo usou padres-referncia da Unio Europia, levantando a possibilidade que as preparaes alcolicas sob a forma gel podem no ser to efetivas quanto s solues, ao serem utilizadas por um tempo muito curto 27 . O segundo estudo laborato- rial, comparando 14 diferentes produtos de higienizao das mos, no tempo conside- rado real em termos da prtica clnica (10 segundos por episdio de higienizao das mos), sugere que algumas preparaes al- colicas podem perder efccia aps 10 usos consecutivos 29 . Um estudo clnico quase-experimental com- parou o uso de anti-spticos degermantes base de clorexidina a 4% e triclosan a 1%, na reduo de transmisso de MRSA pelas mos, em uma unidade cirrgica 50 . Os dois produtos reduziram efetivamente o nmero total de contagem bacteriana das mos, mas triclosan a 1% foi mais efetivo na eliminao de MRSA. Dessa forma, a resposta ao questionamento su- pracitado ainda constitui um desafo para os ser- vios de sade, dependendo de vrios fatores, tais como: indicao, efccia antimicrobiana, tcnica utilizada, preferncia e recursos dispon- veis, dentre outros. Ao decidir pela escolha do produto para higie- nizar as mos, o profssional dever levar em considerao a necessidade de remover a mi- crobiota transitria e-ou residente. Produtos contendo anti-spticos que exercem efeito resi- dual na pele das mos podem ser indicados nas situaes em que h necessidade de reduo prolongada da microbiota (cirurgia e procedi- mentos invasivos). Estes produtos normalmente no so necessrios para a prtica clnica diria, mas podem ser indicados em situaes de sur- tos. A escolha do produto tambm depender, alm da avaliao da Comisso de Controle de Infeco Hospitalar (CCIH) e da Comisso de Controle de Infeco Hospitalar (CFT), dos re- cursos disponveis, do que possvel em termos prticos e em certo grau, da preferncia pessoal com base na aceitao dos insumos e-ou equi- pamentos necessrios para a prtica de higieni- zao das mos. Diversos manuais sugerem que a aceitabilidade de produtos e de tcnicas so critrios essen- ciais para a seleo de produtos para a prtica da higienizao das mos. A aceitao de produ- tos depende da facilidade de uso em termos de tempo e acesso fcil ao produto, alm dos efeitos dermatolgicos. Conforme salientado anterior- mente, devido efccia e facilidade de uso, as preparaes alcolicas tm sido recomendadas para uso rotineiro quando no houver sujidade visvel nas mos 4-5,8 . Coleta de sangue Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 45 PRODUTOS UTILIZADOS NA HIGIENIZAO DAS MOS 5.4 Consideraes da Anvisa/MS No devem ser aplicados nas mos sabes e detergentes registrados na Anvisa/MS como sa- neantes, de acordo com a Lei 6.360 de 23 de se- tembro de 1976 51 e a RDC/Anvisa n. 13, de 28 de fevereiro de 2007 52 , uma vez que seu uso desti- nado a objetos e superfcies inanimadas. Na aquisio de produtos destinados higieni- zao das mos deve-se verifcar se estes esto registrados na Anvisa/MS, atendendo s exign- cias especfcas para cada produto. A compra de sabonete e de agentes anti-spti- cos padronizados pela instituio para a higieni- zao das mos deve ser realizada segundo os parmetros tcnicos defnidos para o produto e com a aprovao da CFT e da CCIH. A comprova- o da legalidade do produto tambm pode ser realizada solicitando ao fornecedor, a comprova- o do seu registro/notifcao. As informaes sobre os produtos registrados/ notifcados na Anvisa/MS utilizados para a hi- gienizao das mos esto disponveis no en- dereo eletrnico: http://www.anvisa.gov.br/ scriptsweb/index.htm. Ainda, as legislaes que regulam esta prtica podem ser encontradas no endereo eletrnico: http://www.anvisa.gov.br/ legis/index.htm Salientamos tambm a importncia da partici- pao dos servios de sade, bem como de seus usurios na vigilncia e na notifcao Anvisa/ MS de queixas tcnicas e eventos adversos ad- vindos do uso de produtos utilizados para a hi- gienizao das mos. As notifcaes de eventos adversos e queixas tcnicas relacionadas com os produtos sob vigilncia sanitria podem ser feitas pelo Sistema de Notifcaes para Vigiln- cia Sanitria NOTIVISA, no endereo eletrni- co: http://www.anvisa.gov.br/hotsite/notivisa/ index.htm Produtos mdicos 46 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos PRODUTOS UTILIZADOS NA HIGIENIZAO DAS MOS REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS 1. LARSON, E. L. A causal link between handwashing and risk of infection? Examination of the evidence. Infect Control Hosp Epidemiol, v.9, n.1, p. 28-36, 1988. 2. NYSTROM, B. Impact of handwashing on mortality in Intensive Care: examination of the evidence. Infect Control Hosp Epidemiol, v.15, n.7, p. 435-36, 1994. 3. PITTET, D. et al. Effectiveness of a hospital- wide programme to improve compliance with hand hygiene. The Lancet, v. 356, n. 9238, p. 1307-12, 2000. 4. CENTERS FOR DISEASE CONTROL AND PREVENTION. Guideline for hand hygiene in health-care settings: recommendations of the Healthcare Infection Control Practices Advisory Committee and HICPAC/ SHEA/APIC/IDSA Hand Hygiene Task Force. MMWR v. 51, n. RR-16, p. 1-45, 2002. 5. WORLD HEATH ORGANIZATION. The WHO Guidelines on hand hygiene in health care (Advanced Draft). Global Patient Safety Challenge 2005-2006: Clean Care Is Safer Care. Geneva: WHO Press, 2006. 205 p. Disponvel em: <http://www.who. org>. Acesso em: maro. 2007. 6. PRATT R.J. et al. and the Epic Guideline Development Team. The Epic project: developing national evidence-based guidelines for preventing healthcare associated infections, phase 1: Standard Principles for preventing hospital-acquired infections. J Hosp Infect, v. 47, p. S21-S37, 2001 Disponvel em: <http://www.his.org. uk>. Acesso em: maro. 2007. 7. PELLOWE, C. et al. The Guideline Development Team. Evidencebased guidelines for preventing healthcare-associated infections in primary and community care in England. J Hosp Infect, v.55, p.S8-S37, 2003. Supplementum 2. 8. PRATT, R.J. et al. epic2: National Evidencebased Guidelines for preventing healthcare-associated infections in NHS Hospitals in England. J Hosp Infect, v.65, p. S15S19, 2007. Supplementum 1. 9. ROTTER, M.L. Hand washing and hand disinfection. In: MAYHALL C, G. Hospital Epidemiology and Infection Control. Baltimore: Williams & Wilkins, 1996. p.1052-68. 10. LARSON, E.L. Special problems in antisepsis. In: RUTALA, W,A. Disinfection, Sterilization and Antisepsis: principles, practices, challenges and new research. Washington: Association for Professionals in Infection Control and Epidemiology, 2004. p.104-6. 11. KAMPF, G.; KRAMER, A. Epidemiologic background of hand hygiene and evalution of the most important agents for scrubs and rubs. Clinical Microbiology Reviews, v.17, n.4, p.863-93, 2004. 12. ROTTER, M.L. Hand washing and hand disinfection. In: Mayhall CG, ed. Hospital Epidemiology and Infection Control. Baltimore: Williams & Wilkins, 2004. p.1727-46. 13. EHRENKRANZ, N.J.; ALFONSO, B.C. Failure of bland soap handwash to prevent hand transfer of patient bacteria to urethral catheters. Infect Control Hosp Epidemiol, v.12, n.11, p. 654-62, 1991. 14. SARTOR, C. et al. Nosocomial Serratia Marcescens infections associated with extrinsec contamination of a liquid nonmedicated soap. Infect Control Hosp Epidemiol, v.21, n. 3, p. 196-9, 2000. 15. LARSON, E. L. APIC Guideline for Hand Washing and Hand Antisepsis in Health-Care Settings. In: OLMSTED R, N. Infection control and hospital epidemiology principles and practice. Association for Professionals in Infection Control and Epidemiology. St Louis: Mosby, 1996. p 1-1 1-19. Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 47 PRODUTOS UTILIZADOS NA HIGIENIZAO DAS MOS 16. SERUFO, J.C. et al. Avaliao da dinmica de contaminao extrnseca de sabonetes lquidos e anti-spticos no processo de uso em hospitais brasileiros da rede sentinela. Belo Horizonte, 29 p. Relatrio tcnico. 17. BRASIL. Ministrio da Sade. Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria. Resoluo n. 481, de 23 de setembro de 1999. Estabelece os parmetros de controle microbiolgico para os produtos de higiene pessoal, cosmticos e perfumes conforme o anexo desta resoluo. Dirio Ofcial [da Unio da Repblica Federativa do Brasil], Braslia, DF, 27 set. 1999. 18. WICKETT, R.R.; VISSCHER, M.O. Structure and function of the epidermal barrier. Am J Infect Control, v.34, n.10, p. S98-S110, 2006. Supplementum 2. 19. KAISER, E.N.; NEWMAN, J.L. Formulation technology as a key component in improving hand hygiene practices. Am J Infect Control, v.34, n.10, p. S82-S97, 2006. Supplement 2. 20. McLEOD, J.A.; EMBIL, J.M. Hand Hygiene: cleaning up our act! The Canadian Journal of CME, p. 177-85, 2002. 21. GRAZIANO, K.; SILVA, A.; BIANCHI, E.R.F. Limpeza, desinfeco, esterilizao de artigos e anti-sepsia. In: FERNANDES A. T. Infeco hospitalar e suas interfaces na rea da sade. So Paulo: Editora Atheneu, 2000. p.266-305. 22. BRASIL. AGNCIA NACIONAL DE VIGILNCIA SANITRIA ANVISA. Higienizao das Mos em Servios de Sade. Braslia, 2007. Disponvel em: <http://www.anvisa.gov.br/ hotsite/higienizacao_maos/index.htm>. Acesso em: 10 jun. 2007. 23. LARSON, E.; BOBO, L. Efective hand degerming in the presence of blood. Journal of Emergency Medicine, v.10, p. 7-11, 1992. 24. RENNER, P.; UNGER, G.; PETERS, J. Efcacy of hygienic hand disinfectants in the presence of blood. Hyg Med, v.18, n.4, p. 153-8, 1993. 25. KAWAGOE, Julia Yaeko. Higiene de mos: comparao da efccia antimicrobiana do lcool formulao gel e lquida nas mos com matria orgnica. So Paulo: USP, 2004. Tese (Doutorado) - Escola de Enfermagem, Universidade de So Paulo, So Paulo, 2004. 26. OJAJRVI, J. Handwashing in Finland. J Hosp infect, v.18, p.S35-S40, 1991. Supplementum 2. 27. KRAMER, A. et al. Limited efcacy of alcohol- based hand gels. Lancet, v.359, n.9316, p.1489-90, 2002. 28. DHARAN, S. et al. Comparison of waterless hand antisepsis agents at short application times: raising the fag of concern. Infect Control Hosp Epidemiol, v.24, n.3, p. 160-4, 2003. 29. KAMPF, G.; OSTERMEYER, C. Efcacy of alcohol- based gels compared with simple hand wash and hygienic hand disinfection. J Hosp infect, v.56, p. S13-S15, 2004. Supplementum 2. 30. SICKBERT-BENNET, E. et al. Comparative efcacy of hand hygiene agents in the reduction of bacteria and viruses. Am J Infect Control, v.32, n.2, p. 67-77, 2005. Supplementum 2. 31. DENTON, G. W. Chlorhexidine. In: BLOCK S, S. Disinfection, Sterilization, and Preservation. 5 nd ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins, 2001. p.321-36. 32. BOYCE, J. M. et al. Lack of association between the increased incidence of Clostridium difcile- associated disease and the increasing use of alcohol-based hand rubs. Infect Control Hosp Epidemiol, v.27, n.5, p.479-83, 2006. 33. JONES, R. et al. Triclosan: a review of efectiveness and safety in health care settings. Am J Infect Control, v.28, n. 2, p. 184-96, 2000. 34. BELLAMY, K. et al. A test for the assessment of hygienic hand disinfection using rotavirus. J Hosp infect, v.24, n.3, p. 201-210, 1993. 48 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos PRODUTOS UTILIZADOS NA HIGIENIZAO DAS MOS 35. LUCET, J.C. et al. Hand contamination before and after diferent hand hygiene techniques: a randomized clinical trial. J Hosp infect, v.50, n.4, p. 276-280, 2002. 36. WINNEFELD, M. et al. Skin tolerance and efectiveness of two hand decontamination procedures in everyday hospital use. Br J Dermatol, v.143, n.3, 546-50, 2000. 37. LARSON, E. et al. Assessment of two hand hygiene regimens for intensive care unit personnel. Crit Care Med, v.29, n.5, p. 944-51, 2001. 38. GIROU, E. et al. Efcacy of handrubbing with alcohol based solution versus standard handwashing with antiseptic soap: randomised clinical trial. British Medical Journal, v.325, n.7360, p. 362-5, 2002. 39. ZARAGOZA, M.; SALLS, M.; GOMEZ, J.; BAYAS, J.M.; TRILLA, A. Handwashing with soap or alcoholic solutions? A randomized clinical trial of its efectiveness. Am J Infect Control, v.27, n.3, p. 258-261, 1999. 40. LARSON, E. L. et al. Efect of antiseptic handwashing vs alcohol sanitizer on health careassociated infections in neonatal intensive care units. Arch Pediatr Adolesc Med, v.159, n.4, p. 377-83, 2005. 41. HERRUZO-CABRERA, R, et al. Clinical assay of N-duopropenide alcohol solution on hand application in newborn and pediatric intensive care units: Control of an outbreak of multiresistant Klebsiella pneumoniae in a newborn intensive care unit with this measure. Am J Infect Control, v.29, n.3, p. 162-7, 2001. 42. HERRUZO-CABRERA, R.; GARCIA- CABALLERO, J.; FERNANDEZ-ACENERO, M.J. A new alcohol solution (N-duopropenide) for hygienic (or routine) hand disinfection is more useful than classic handwashing: in vitro and in vivo studies in burn and other intensive care units. Burns, v.27, n.7, p.747- 52, 2001. 43. LARSON, E. et al. Assessment of alternative hand hygiene regimens to improve skin health among neonatal intensive care unit nurses. Heart and Lung, v.29, n. 2, p. 136- 42, 2000. 44. MOADAB, A.; RUPLEY, K.F.; WADHAMS, P. Effectiveness of a nonrinse, alcohol-free antiseptic hand wash. J Am Podiatr Med Assoc, v.91, n.6, p. 288-93, 2001. 45. GUILHERMETTI, M. et al. Effectiveness of hand-cleansing agents for removing methicillin-resistant Staphylococcus aureus from contaminated hands. Infect Control Hosp Epidemiol, v.22, n.2, p. 105-8, 2001. 46. PAULSON, D.S. et al. A close look at alcohol gel as an antimicrobial sanitizing agent. Am J Infect Control, v.27, n.4, p. 332-8, 1999. 47. CARDOSO, C.L. et al. Effectiveness of hand-cleansing agents for removing Acinetobacter baumannii strain from contaminated hands. Am J Infect Control, v.27, n.4, p. 327-31, 1999. 48. KAMPF, G.; JAROSCH, R.; RUDEN, H. Limited effectiveness of chlorhexidine based hand disinfectants against methicillin-resistant Staphylococcus aureus (MRSA). J Hosp Infect, v.38, n.4, p. 297-303, 1998. 49. DYER, D.L.; GERENRAICH, K.B.; WADHAMS, P.S. Testing a new alcohol-free hand sanitizer to combat infection. AORN J, v.68, n.2, p. 239-51, 1998. 50. FAOAGALI, J. L. et al. Comparison of the antibacterial efficacy of 4% chlorhexidine gluconate and 1% triclosan handwash products in an acute clinical ward. Am J Infect Control, v.27, n.4, p. 320-6, 1999. 51. BRASIL. Ministrio da Sade. Lei n. 6360, de 23 de setembro de 1976. Dispe sobre a vigilncia sanitria a que ficam sujeitos os medicamentos, as drogas, os insumos farmacuticos e correlatos, cosmticos, saneantes e outros produtos, e d outras Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 49 PRODUTOS UTILIZADOS NA HIGIENIZAO DAS MOS providncias. Dirio Oficial [da Unio da Repblica Federativa do Brasil], Braslia, DF, 24 set. 1976. 52. BRASIL. Ministrio da Sade. Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria. RDC n. 13, de 28 de fevereiro de 2007. Aprova o Regulamento tcnico para Produtos de Limpeza e Afins harmonizado no mbito do Mercosul atravs da Resoluo GMC n 10/04, que consta em anexo presente Resoluo. Dirio Oficial [da Unio da Repblica Federativa do Brasil], Braslia, DF, 05 mar. 2007. Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 51 CAPTILO 6 | EQUIPAMENTOS E INSUMOS NECESSRIOS PARA HIGIENIZAO DAS MOS Adjane Balbino de Amorim Heiko Thereza Santana Fabiana Cristina de Sousa Regina Maria Gonalves Barcellos As mos so consideradas as principais vias de disseminao de infeces relacionadas assis- tncia sade. Sendo assim, uma efcaz higieni- zao das mos uma medida muito importante para evitar estas infeces, embora a adeso dos profssionais de sade s prticas recomendadas ainda seja considerada baixa 1-5 . Algumas das razes apontadas para o descum- primento desta prtica nos servios de sade in- cluem, dentre outros, a falta ou localizao no acessvel de equipamentos necessrios para a higienizao das mos, como lavatrios/pias e a no disponibilizao, pelos servios de sade, de produtos e suprimentos para a higienizao das mos envolvendo sabonetes, preparaes alco- licas e papel toalha 6-8 . Os lavatrios/pias devem estar sempre limpos e livres de objetos que possam difcultar o ato de lavar as mos. Em UTI, o acesso aos lavatrios/ pias pode estar bloqueado por equipamentos beira do leito (e.g. respiradores, bomba de infu- so intravenosa)1. Desta forma, recomendvel que as reas prximas aos lavatrios/pias no estejam repletas de equipamentos, pois pode difcultar o acesso e consequentemente, inibir a prtica da higienizao das mos, pelos profs- sionais de sade. Recomenda-se tambm que a CCIH da institui- o supervisione ou crie um esquema que per- mita verifcar se os fatores supracitados esto em consonncia com as normas recomendadas 9 . 6.1 Equipamentos Dentre os equipamentos necessrios para a hi- gienizao das mos so includos os lavatrios/ pias, lavabo cirrgico, os dispensadores de sa- Prossional higienizando as mos com gua e sabonete bonete e anti-spticos, o porta-papel toalha e a lixeira para descarte do papel toalha. 6.1.1 Lavatrio, pia de lavagem e lavabo cirrgico Os equipamentos bsicos para a higienizao das mos envolvem: Lavatrio exclusivo para a higienizao das mos. Possui formatos e dimenses variadas, devendo ter profundidade sufciente para que o profssional de sade lave as mos sem encost-las nas paredes laterais ou bor- das da pea e tampouco na torneira. Ainda, que evite respingos nas laterais do lavatrio, no piso e no profssional. Deve estar sempre limpo e funcionante. Pode estar inserido em bancadas ou no; 52 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos EQUIPAMENTOS E INSUMOS NECESSRIOS PARA HIGIENIZAO DAS MOS Pia de lavagem destinada preferencial- mente lavagem de utenslios podendo ser tambm usada para a higienizao das mos. Possui profundidade variada, formato retangular ou quadrado e dimenses varia- das. Sempre est inserida em bancadas; Lavabo cirrgico - exclusivo para o preparo cirrgico das mos e antebrao. Possui pro- fundidade sufciente para permitir a lavagem do antebrao sem que o mesmo toque no equipamento. Lavabos com uma nica tor- neira devem ter dimenses mnimas iguais a 50 cm de largura, 100 cm de comprimento e 50 cm de profundidade. A cada nova tor- neira inserida deve-se acrescentar 80 cm ao comprimento da pea. Segundo a RDC/Anvisa n.50, de 21 de feverei- ro de 2002 10 , sempre que houver paciente (aca- mado ou no), examinado, manuseado, tocado, medicado ou tratado, obrigatria a proviso de recursos para a higienizao das mos por meio de lavatrios ou pias para uso da equipe de assistncia. Nos locais de manuseio de insumos, amostras, medicamentos, alimentos, tambm obrigatria a instalao de lavatrios/pias. De acordo com a legislao supracitada, todos os lavatrios/pias/lavabos cirrgicos devem possuir torneiras ou comandos do tipo que dispensem o contato das mos quando do fechamento da gua. Junto a estes deve existir proviso de sabonete l- quido, alm de recursos para secagem das mos. Para os ambientes que executem procedimentos invasivos, cuidados a pacientes crticos e/ou que a equipe de assistncia tenha contato direto com fe- ridas e/ou dispositivos invasivos tais como catete- res e drenos, deve existir, alm do sabonete citado, proviso de anti-sptico junto s torneiras de higie- nizao das mos. Nos lavabos cirrgicos, a tornei- ra no pode ser do tipo de presso com temporiza- dor, sendo que o acionamento deve ocorrer com o cotovelo, p, joelho ou com clula fotoeltrica. Todos esses lavatrios/pias devem ter fcil acesso e atender, no mnimo, proporo abaixo defnida 10 : Quarto ou enfermaria: um lavatrio externo pode servir a, no mximo, quatro quartos ou duas enfermarias; Unidade de Terapia Intensiva: deve existir um lavatrio a cada cinco leitos de no iso- lamento; Ambientes destinados ao preparo e coco de alimentos e mamadeiras: um lavatrio em cada ambiente; Berrio: um lavatrio a cada quatro beros; Ambientes destinados realizao de proce- dimentos de reabilitao e coleta laborato- rial: um lavatrio a cada seis boxes; Unidade destinada ao processamento de roupas: um lavatrio na rea suja (banhei- ro) e um lavatrio na rea limpa. 6.1.2 Dispensadores de sabonete e anti- spticos Antes da compra de produtos para higienizao das mos, os dispensadores devem ser avaliados para assegurar seu correto funcionamento, facili- dade de limpeza, liberao de volume sufciente do produto e existncia de dispositivos que no favorea a contaminao do produto. RDC/Anvisa n. 50/2002 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 53 EQUIPAMENTOS E INSUMOS NECESSRIOS PARA HIGIENIZAO DAS MOS Para evitar a contaminao do sabo lquido e do produto anti-sptico, manter as seguintes reco- mendaes 11 : Os dispensadores devem possuir dispositi- vos que facilitem seu esvaziamento e preen- chimento. No caso dos recipientes de sabo lquido e anti-sptico no serem descartveis, deve-se proceder limpeza destes com gua e sabo, desprezando o produto re- sidual e secagem, seguida de desinfeco com lcool etlico a 70%, no mnimo uma vez por semana, conforme estabelecido pela CCIH. O contedo do recipiente no deve ser com- pletado antes do trmino do produto, devi- do ao risco de contaminao. Para os produtos no utilizados em recipien- tes descartveis, devem-se manter os regis- tros dos responsveis pela execuo e a data de manipulao, envase e de validade da so- luo fracionada. A validade do produto, quando mantida na embalagem original, defnida pelo fabri- cante e deve constar no rtulo. A validade do produto fora da embalagem do fabricante ou fracionado deve ser valida- da, ou seja, deve ser menor que aquela de- fnida pelo fabricante, pois o produto j foi manipulado; essa validade pode ser monito- rada, por exemplo, por testes de pH, a con- centrao da soluo e a presena de mat- ria orgnica. Deve-se optar por dispensadores de fcil limpeza e que evitem o contato direto das mos. Escolher, preferencialmente, os do tipo refl. Neste caso, a limpeza interna deve ser feita no momento da troca do refl. No mercado so encontrados vrios tipos de dis- pensadores que atendem aos requisitos bsicos para evitar a contaminao da soluo e que so de fcil manuseio. O acionamento destes dispensadores pode ser manual ou automtico. Preferencialmente de- vem ser usados os modelos descartveis, aciona- dos por cotovelos, ps ou clula fotoclula. 6.1.3 Porta-papel toalha O porta-papel toalha deve ser fabricado, prefe- rencialmente, com material que no favorea a oxidao, sendo de fcil limpeza. A instalao deve ser de tal forma que ele no receba respin- gos de gua e sabonete. necessrio o estabe- lecimento de rotinas de limpeza e de protocolos de reposio do papel, pelos servios de sade. Dispensador de sabonete lquido Porta-papel toalha 54 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos EQUIPAMENTOS E INSUMOS NECESSRIOS PARA HIGIENIZAO DAS MOS 6.1.5 Lixeira para descarte do papel toalha Junto aos lavatrios e s pias, deve sempre existir recipiente para o acondicionamento do material utilizado na secagem das mos. Este recipiente deve ser de fcil limpeza, no sendo necessria a existncia de tampa. No caso de se optar por mant-lo tampado, o recipiente dever ter tam- pa articulada com acionamento de abertura sem utilizao das mos 12 . 6.2 Insumos e Suprimentos Necessrios A gua e o papel toalha constituem, respecti- vamente, insumo e suprimento imprescindveis para a prtica da higienizao das mos nos ser- vios de sade. Os produtos utilizados para este fm tais como sabonetes, preparaes alcolicas para as mos e outros agentes anti-spticos so abordados no Captulo 5. 6.2.1 gua A qualidade da gua utilizada em servios de sa- de de fundamental importncia para as prticas de higienizao das mos. Deve ser livre de conta- minantes qumicos e biolgicos, obedecendo aos dispositivos da Portaria GM/MS n. 518, de 25 de maro de 2004 13 , que estabelece os procedimen- tos relativos ao controle e vigilncia da qualidade deste insumo. Os reservatrios devem ser cons- trudos conforme normas vigentes. Ainda, devem possuir tampa, ser limpos e desinfetados, com rea- lizao de controle microbiolgico semestral. Quais- quer outros controles fcam a critrio da CCIH 9 . 6.2.2 Papel toalha Ressalta-se ainda, que o papel toalha utilizado para a secagem das mos deve ser suave, com- posto com 100% de fbras celulsicas, sem fra- grncia, impureza ou furos, no liberar partculas e possuir boa propriedade de secagem 14 . A roti- na de reposio do papel toalha deve ser estabe- lecida pelo servio de sade, permitindo sempre a disponibilizao deste, prximo aos lavatrios/ pias. Na utilizao do papel toalha, deve-se dar preferncia aos papis em bloco e rolo, que pos- sibilitam o uso individual, folha a folha 9 . O uso coletivo de toalhas de tecido contra-indicado, pois estas podem permanecer midas, favore- cendo a proliferao bacteriana. O secador eltrico no indicado nos servios de sade para a higienizao das mos, pois raramente o tempo necessrio para a secagem obedecido, alm de haver difculdade no seu acionamento 15 . Eles podem, ainda, carrear mi- crorganismos 16 . O acionamento manual de certos modelos de aparelho tambm pode permitir a recontamina- o das mos. Higienizao simples das mos gua Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 55 EQUIPAMENTOS E INSUMOS NECESSRIOS PARA HIGIENIZAO DAS MOS REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS 1. CENTERS FOR DISEASE CONTROL AND PREVENTION. Guideline for Hand Hygiene in Health-Care Settings: recommendations of the Healthcare Infection Control Practices Advisory Committee and the HICPAC/SHEA/ APIC/IDSA Hand Hygiene Task Force. MMWR, v.51, n. RR-16, p.1-45, 2002. 2. ZIMAKOFF, J. et al. A multicenter questionnaire investigation of attitudes toward hand hygiene, assessed by the staf in ffteen hospitals in Denmark and Norway. Am J Infect Control, v.20, p.58-64, 1992. 3. HUGONNET S.; PERNEGER, T.V; PITTET, D. Alcohol-based handrub improves compliance with hand hygiene in intensive care units. Arch Intern Med, v.162, p.1037-1043, 2002. 4. CONLY, J.M., et al. Handwashing practices in an intensive care unit: efects of an educational program and its relationship to infection rates. Am J Infect Control, v.17, p.330-339, 1989. 5. COURINGTON, K.R.; PATTERSON, S.L; HOWARD, R.J. Universal precautions are not universally followed. Arch Surg, v.126, p.93-96, 1991. 6. PITTET D. Improving compliance with hand hygiene in hospitals. Infect Control. Hosp Epidemiol., v. 21, p.381-386, 2000. 7. BISCHOFF, W.E. et al. Handwashing Compliance by Health Care Workers: The Impact of Introducing an Accessible, Alcohol Based Hand Antiseptic. Arch Int Med, v.160, n.7, p. 1017-1021, 2000. 8. HUGONNET S.; PITTET, D. Hand hygiene Beliefs or Science? Clinical Microbiology and Infection, v.6, p. 348-354, 2000. 9. BRASIL. Ministrio da Sade. Normas e Manuais Tcnicos: Lavar as Mos - Informaes para Profssionais de Sade. Srie A. Braslia, Centro de Documentao, 1989. 10. BRASIL. Ministrio da Sade. Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria. Resoluo RDC n. 50, de 21 de fevereiro de 2002. Dispe sobre o Regulamento Tcnico para planejamento, programao, elaborao e avaliao de projetos fsicos de estabelecimentos assistenciais de sade. Dirio Ofcial da Unio [da Unio da Repblica Federativa do Brasil], Braslia, DF, 20 mar. 2002. 11. BRASIL. AGNCIA NACIONAL DE VIGILNCIA SANITRIA ANVISA. Higienizao das Mos em Servios de Sade. Braslia, 2007. Disponvel em: <http://www.anvisa.gov.br/ hotsite/higienizacao_maos/index.htm>. Acesso em: 10 jun. 2007. 12. BRASIL. Ministrio da Sade. Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria. Resoluo RDC n. 306, de 07 de dezembro de 2004. Dispe sobre o Regulamento tcnico para o gerenciamento de resduos de servios de sade. Dirio Ofcial [da Unio da Repblica Federativa do Brasil], Braslia, DF, dez. 2004. 13. BRASIL. Ministrio da sade. Portaria GM/MS n. 518, de 25 de maro de 2004. Estabelece os procedimentos e responsabilidades relativas ao controle e vigilncia da qualidade da gua para consumo humano e seu padro de potabilidade, e d outras providencias. Dirio Ofcial [da Unio da Repblica Federativa do Brasil], Braslia, DF, 26 mar.2004. 14. AYLIFFE, G.A.J. et al. Control of hospital infection: a practical handbook. Fourth Edition, London: Arnold, 2000. 15. LIRA, M.C. et al. Higienizao das Mos. In: HINRICHSEN, S.L. Biossegurana e Controle de Infeces. Risco Sanitrio Hospitalar. Rio de Janeiro: Medsi, 2004. p. 38-43. 16. REDWAY, K.; KNIGHTS, B. Hand Drying: Studies of the Hygiene and Efciency of Diferent Hand Drying Methods. University of Westminster, London, 1998. Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 57 CAPTULO 7 | HIGIENIZAO DAS MOS Fabina Cristina de Sousa Heiko Thereza Santana A higienizao das mos a medida individual mais simples e menos dispendiosa para prevenir a propagao das infeces relacionadas assis- tncia sade 1-2 . Recentemente, o termo lava- gem das mos foi substitudo por higienizao das mos, englobando a higienizao simples, a higienizao anti-sptica, a frico anti-sptica e a anti-sepsia cirrgica das mos 2 . A higienizao das mos apresenta as seguintes fnalidades 2,7 : remoo de sujidade, suor, oleosi- dade, plos, clulas descamativas e microbiota da pele, interrompendo a transmisso de infeces veiculadas ao contato; preveno e reduo das infeces causadas pelas transmisses cruzadas. Apesar de as evidncias mostrarem a importn- cia das mos na cadeia de transmisso das in- feces relacionadas assistncia sade e os efeitos dos procedimentos de higienizao das mos na diminuio das taxas de infeces, os profssionais de sade ainda adotam uma atitu- de passiva diante deste problema de sade p- blica mundial. Um fator que precisa ser avaliado o tempo ne- cessrio para que o profssional de sade higie- nize as suas mos. Sendo assim, o fcil acesso aos suprimentos utilizados para a prtica da higieni- zao das mos essencial para a adeso dos profssionais de sade a estas recomendaes. Um estudo conduzido em uma UTI demons- trou que profissionais de sade levaram, em mdia, sessenta e dois segundos para deixar a beira do leito, caminhar at a pia, proceder higienizao simples das mos e retornar ao cuidado do paciente3. Em contraste, com cer- ca de deste tempo pode-se realizar a frico das mos com preparaes alcolicas para as mos disponibilizadas beira do leito de cada e entre os pacientes 2 . O procedimento da tcnica de higienizao das mos se torna inadequado na prtica diria, pelo esquecimento de algumas etapas (passo a passo) deste procedimento havendo preocupao, por parte dos profssionais de sade, com a quanti- dade e no com a qualidade deste ato 4 . As prin- cipais falhas na tcnica ocorrem, principalmente, pela no utilizao de sabonete e no observa- o das superfcies das mos a serem fricciona- das, dentre outros. Devem higienizar as mos todos os profssio- nais que trabalham em servios de sade, que mantm contato direto ou indireto com os pacientes, que atuam na manipulao de me- dicamentos, alimentos e material estril ou contaminado 5 . Ainda, recomenda-se que fami- liares, acompanhantes e visitantes higienizem as mos antes e aps contato com o paciente, nos servios de sade. Prossionais de sade e paciente 58 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos HIGIENIZAO DAS MOS 7.1 Indicaes As mos dos profssionais que atuam em servi- os de sade podem ser higienizadas utilizando- se: gua e sabonete, preparao alcolica e anti- sptico degermante. A utilizao de um determinado produto depen- de das indicaes descritas a seguir 2,5-7 : 7.1.1 Indicao do uso de gua e sabonete Higienizar as mos com gua e sabonete nas se- guintes situaes: Quando as mos estiverem visivelmente su- jas ou contaminadas com sangue e outros fuidos corporais. Ao iniciar e terminar o turno de trabalho. Antes e aps ir ao banheiro. Antes e depois das refeies. Antes de preparo de alimentos. Antes de preparo e manipulao de medica- mentos. Antes e aps contato com paciente coloniza- do ou infectado por C. difcile. Aps vrias aplicaes consecutivas de pro- duto alcolico. Nas situaes indicadas para o uso de prepa- raes alcolicas. 7.1.2 Indicao do uso de preparaes alcolicas Higienizar as mos com preparao alcolica (sob a forma gel ou lquida com 1-3% glicerina) quando estas no estiverem visivelmente sujas, em todas as situaes descritas a seguir: Antes de contato com o paciente Aps contato com o paciente Antes de realizar procedimentos assisten- ciais e manipular dispositivos invasivos Antes de calar luvas para insero de dispo- sitivos invasivos que no requeiram preparo cirrgico Aps risco de exposio a fuidos corporais Ao mudar de um stio corporal contaminado para outro, limpo, durante o cuidado ao pa- ciente Procedimento cirrgico Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 59 HIGIENIZAO DAS MOS Aps contato com objetos inanimados e su- perfcies imediatamente prximas ao paciente Antes e aps remoo de luvas 7.1.3 Indicao do uso de agentes anti-spticos Estes produtos associam detergentes com anti- spticos e se destinam higienizao anti-sp- tica das mos e degermao da pele das mos, descritas a seguir 7 . 7.1.3.1 Higienizao anti-sptica das mos Nos casos de precauo de contato reco- mendados para pacientes portadores de mi- crorganismos multirresistentes; Nos casos de surtos. 7.1.3.2 Degermao da pele das mos No pr-operatrio, antes de qualquer proce- dimento cirrgico (indicado para toda equi- pe cirrgica); Antes da realizao de procedimentos inva- sivos (e.g., insero de cateter intravascular central, punes, drenagens de cavidades, instalao de dilise, pequenas suturas, en- doscopias e outros). 7.2 Tcnicas As tcnicas de higienizao das mos podem variar, dependendo do objetivo ao qual se des- tinam. Podem ser divididas em 2,6-7 : Higienizao simples das mos; Higienizao anti-sptica das mos; Frico de anti-sptico nas mos; Anti-sepsia cirrgica ou preparo pr-opera- trio das mos. A efccia da higienizao das mos depende da durao e da tcnica empregada. Antes de iniciar qualquer uma dessas tcnicas, necessrio retirar jias (anis, pulseiras, rel- gio), pois sob tais objetos podem acumular mi- crorganismos 2 . Procedimento cirrgico 60 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos HIGIENIZAO DAS MOS 3 Ensaboar as palmas das mos, friccionando- as entre si. 4 Esfregar a palma da mo direita contra o dorso da mo esquerda entrelaando os dedos e vice-versa. 5 Entrelaar os dedos e friccionar os espaos interdigitais. 7.2.1 Higienizao Simples das Mos 7.2.1.1 Finalidade Remover os microrganismos que colonizam as camadas superfciais da pele, assim como o suor, a oleosidade e as clulas mortas, retirando a suji- dade propcia permanncia e proliferao de microrganismos. 7.2.1.2 Durao do procedimento: 40 a 60 segundos. 7.2.1.3 Tcnica 2 Aplicar na palma da mo quantidade suf- ciente de sabonete lquido para cobrir todas as superfcies das mos (seguir a quantida- de recomendada pelo fabricante). 1 Abrir a torneira e molhar as mos, evitando encostar-se a pia. Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 61 HIGIENIZAO DAS MOS 6 Esfregar o dorso dos dedos de uma mo com a palma da mo oposta, segurando os dedos, com movimento de vai-e-vem e vice-versa 9 Esfregar o punho esquerdo, com o auxlio da palma da mo direita, utilizando movi- mento circular e vice-versa. 11 Secar as mos com papel toalha descart- vel, iniciando pelas mos e seguindo pelos punhos. No caso de torneiras com contato manual para fechamento, sempre utilize pa- pel toalha. 7 Esfregar o polegar direito, com o auxlio da palma da mo esquerda, utilizando-se mo- vimento circular e vice-versa. 8 Friccionar as polpas digitais e unhas da mo esquerda contra a palma da mo direita, fe- chada em concha, fazendo movimento cir- cular e vice-versa. 10 Enxaguar as mos, retirando os resduos de sabonete. Evitar contato direto das mos ensaboadas com a torneira. 62 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos HIGIENIZAO DAS MOS 1 Aplicar na palma da mo quantidade suf- ciente do produto para cobrir todas as su- perfcies das mos (seguir a quantidade re- comendada pelo fabricante). 7.2.2 Higienizao Anti-sptica das Mos 7.2.2.1 Finalidade Promover a remoo de sujidades e de microrga- nismos, reduzindo a carga microbiana das mos, com auxlio de um anti-sptico. 7.2.2.2 Durao do procedimento: 40 a 60 segundos. 7.2.2.3 Tcnica A tcnica de higienizao anti-sptica igual quela utilizada para higienizao simples das mos, substituindo-se o sabonete comum por um associado a anti-sptico (e.g., anti-sptico degermante). 7.2.3 Frico Anti-sptica das Mos (com Preparaes Alcolicas) 7.2.3.1 Finalidade Reduzir a carga microbiana das mos (no h re- moo de sujidades). A utilizao de gel alcoli- co preferencialmente a 70% ou de soluo alco- lica a 70% com 1-3% de glicerina pode substituir a higienizao com gua e sabonete quando as mos no estiverem visivelmente sujas. 7.2.3.2 Durao do Procedimento: 20 a 30 segundos. 7.2.3.3 Tcnica 2 Friccionar as palmas das mos entre si. 3 Friccionar a palma da mo direita contra o dorso da mo esquerda entrelaando os de- dos e vice-versa. Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 63 HIGIENIZAO DAS MOS 4 Friccionar a palma das mos entre si com os dedos entrelaados. 7 Friccionar as polpas digitais e unhas da mo esquerda contra a palma da mo direita, fa- zendo um movimento circular e vice-versa. 5 Friccionar o dorso dos dedos de uma mo com a palma da mo oposta, segurando os dedos e vice-versa. 6 Friccionar o polegar direito, com o auxlio da palma da mo esquerda, utilizando-se movimento circular e vice-versa. 8 Friccionar os punhos com movimentos cir- culares. 9 Friccionar at secar. No utilizar papel toalha 64 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos HIGIENIZAO DAS MOS 7.2.4 Anti-sepsia Cirrgica ou Preparo Pr- operatrio das Mos Constitui uma medida importante dentre outras, para a preveno da infeco de stio cirrgico. 7.2.4.1 Finalidade Eliminar a microbiota transitria da pele e redu- zir a microbiota residente, alm de proporcionar efeito residual na pele do profssional. As escovas utilizadas no preparo cirrgico das mos devem ser de cerdas macias e descartveis, impregnadas ou no com anti-sptico e de uso exclusivo em leito ungueal e subungueal. 7.2.4.2 Durao do Procedimento: de 3 a 5 minutos para a primeira cirurgia e de 2 a 3 minutos para as cirurgias subseqentes . 7.2.4.3 Tcnica 1 Abrir a torneira, molhar as mos, antebraos e cotovelos. 2 Recolher, com as mos em concha, o anti- sptico e espalhar nas mos, antebrao e cotovelo. No caso de escova impregnada com anti-sptico, pressione a parte da es- ponja contra a pele e espalhe por todas as partes. 3 Limpar sob as unhas com as cerdas da es- cova. 4 Friccionar as mos, observando espaos in- terdigitais e antebrao por no mnimo 3 a 5 minutos, mantendo as mos acima dos co- tovelos. Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 65 HIGIENIZAO DAS MOS paciente para outro nas situaes de precau- o de contato; Troque de luvas sempre que entrar em con- tato com outro paciente; Troque tambm durante o contato com o paciente se for mudar de um stio corporal contaminado para outro, limpo, ou quando esta estiver danifcada; Nunca toque desnecessariamente superf- cies e materiais (tais como telefones, maa- netas, portas) quando estiver com luvas; No lavar ou usar novamente o mesmo par de luvas; O uso de luvas no substitui a higienizao das mos; Observe a tcnica correta de remoo de luvas para evitar a contaminao das mos, abaixo descrita8: Retire as luvas puxando a primeira pelo lado externo do punho com os dedos da mo oposta; Segure a luva removida com a mo enluva- da; Toque a parte interna do punho da mo en- luvada com o dedo indicador oposto (sem luvas) e retire a outra luva; Descarte as luvas em lixeira apropriada. 1 2 3 5 Enxaguar as mos em gua corrente, no sentido das mos para cotovelos, retirando todo resduo do produto. Fechar a torneira com o cotovelo, joelho ou ps, se a torneira no possuir foto sensor. 6 Enxugar as mos em toalhas ou compressas estreis, com movimentos compressivos, iniciando pelas mos e seguindo pelo an- tebrao e cotovelo, atentando para utilizar as diferentes dobras da toalha/compressa para regies distintas. 7.3 Uso de Luvas As recomendaes quanto ao uso de luvas por profssionais de sade so2,5-7: Use luvas somente quando indicado; Utilize-as para proteo individual, nos casos de contato com sangue e lquidos corporais e ao contato com mucosas e pele no nte- gra de todos os pacientes; Utilize-as para reduo da possibilidade de microrganismos das mos do profssional contaminar o campo operatrio (luvas cirr- gicas); Utilize-as para reduo da possibilidade de transmisso de microrganismo de um 66 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos HIGIENIZAO DAS MOS 7.3.1 Indicaes do uso de luvas estreis Dentre as recomendaes preconizadas utiliza- se luvas estreis para5: Qualquer procedimento cirrgico. Parto Vaginal. Procedimentos invasivos. Realizao de acessos e procedimentos vas- culares (vias centrais). Quaisquer procedimentos nos quais seja ne- cessria a manuteno da tcnica assptica. 7.4 Outros Aspectos da Higienizao das Mos Na higienizao das mos, observar ainda as se- guintes recomendaes 2,6-7 : Mantenha as unhas naturais, limpas e cur- tas; No use unhas postias quando entrar em contato direto com os pacientes; Evite o uso de esmaltes nas unhas; Evite utilizar anis, pulseiras e outros ador- nos quando assistir ao paciente; Aplique creme hidratante nas mos (uso in- dividual), diariamente, para evitar resseca- mento na pele. Procedimento cirrgico Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 67 HIGIENIZAO DAS MOS REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS 1. LARSON, E. L. Hygiene of skin: When is clean too clean. Emerging Infectious Diseases, New York, v.7, n. 2, p. 225-230, 2001. 2. CENTERS FOR DISEASE CONTROL AND PREVENTION. Guideline for hand hygiene in health-care settings: recommendations of the Healthcare Infection Control Practices Advisory Committee and HICPAC/SHEA/ APIC/IDSA Hand Hygiene Task Force. MMWR v. 51, n. RR-16, p. 1-45, 2002. 3. VOSS, A.; WIDMER, A.F. No time for handwashing!? Handwashing versus alcoholic rub: can we aford 100% compliance? Infect Control Hosp Epidemiol, v.18, p. 205-208, 1997. 4. CORREA, I. et al. Observao do Comportamento dos profssionais em relao ao procedimento da lavagem das mos no plano assistencial criana internada. Rev. Nursing, v. 4, n. 42, p. 1821, 2001. 5. WORLD HEALTH ORGANIZATION - WHO. Hand Hygiene: Why, How and When. Summary Brochure on Hand Hygiene. World Alliance for Patient Safety, 2006. p. 1-4. 6. WORLD HEATH ORGANIZATION. The WHO Guidelines on hand hygiene in health care (Advanced Draft). Global Patient Safety Challenge 2005-2006: Clean Care Is Safer Care. Geneva: WHO Press, 2006. 205 p. Disponvel em: <http://www.who.org>.>. Acesso em: jun. 2007. 7. BRASIL. AGNCIA NACIONAL DE VIGILNCIA SANITRIA ANVISA. Higienizao das Mos em Servios de Sade. Braslia, 2007. Disponvel em: <http://www.anvisa.gov.br/ hotsite/higienizacao_maos/index.htm>. Acesso em: 10 junh. 2007. 8. CENTERS FOR DISEASE CONTROL AND PREVENTION CDC. Guideline for Isolation Precautions: Preventing transmission of Infections Agents in Healthcare Settings 2007. Disponvel em: <www.cdc.gov/incidod/ dhqp/pdf/isolation2007.pdf>. Acesso em: 3 set. 2007. Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 69 CAPTULO 8 | EFEITOS ADVERSOS PROVOCADOS PELOS PRODUTOS UTILIZADOS PARA HIGIENIZAO DAS MOS Julia Yaeko Kawagoe 8.1 Efeitos adversos provocados pelos sabonetes associados ou no a anti-spticos Um problema associado higienizao das mos com gua e sabonete, a queixa de ressecamen- to das mos e dermatite crnica de contato, pelos profssionais de sade, devido ao uso freqente e repetitivo do produto, podendo constituir bar- reira sua efetiva prtica. A adio de emolientes formulao destes produtos pode diminuir os efeitos adversos descritos 1-5 . O ato de remover a sujeira da superfcie da pele entra em confito com a manuteno do nvel adequado de lipdeos e hidratao. O efeito, dano pele das mos, causado pela freqente higienizao das mos com gua e sabonete, resulta da remoo de lipdeos presentes na ca- mada crnea da epiderme, provocando perda excessiva de gua transcutnea e remoo de fatores naturais de hidratao. Portanto, a esco- lha do produto para esta prtica fundamental, considerando as variveis remover sujeira/mi- crorganismos e causar pele seca/irritada, sendo que o primeiro passo escolher, entre os produ- tos disponveis no mercado, aquele que contm surfactante suave 6 . 8.2 Efeitos adversos provocados pelas preparaes alcolicas O uso freqente de preparaes alcolicas nas mos pode causar ressecamento, a menos que emolientes, umectantes, ou outros agentes con- dicionadores sejam adicionados formulao. O efeito de ressecamento do lcool pode ser dimi- nudo ou eliminado com a adio de 1% a 3% de glicerol ou outro agente hidratante da pele. Vrios estudos recentes tm demonstrado que preparaes alcolicas sob as formas lquida ou gel contendo emolientes causam menor resse- camento nas mos que sabonetes associados a anti-spticos 7-10 . Estes estudos, conduzidos em servios de sade, utilizaram vrios mtodos objetivos e subjetivos de avaliao de irritao e ressecamento da pele. Outros estudos so ne- cessrios para estabelecer se produtos com dife- rentes formulaes tm resultados similares 1-2 . Mesmo as formulaes de lcool contendo emo- lientes, bem tolerados e aceitos pelos profssio- nais de sade, podem causar sensao de ardn- cia se aplicadas em soluo de continuidade da pele, ou seja, cortes e abrases. Dermatite 70 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos EFEITOS ADVERSOS PROVOCADOS PELOS PRODUTOS UTILIZADOS PARA HIGIENIZAO DAS MOS As preparaes alcolicas contendo fragrncias podem no ser toleradas pelos profssionais de sade que tenham problemas de alergia respira- tria. Podem ocorrer ainda, dermatites de conta- to ou sndrome de urticria de contato, causadas por hipersensiblidade ao lcool ou a vrios agen- tes aditivos presentes em certas formulaes al- colicas, mas so eventos raros 11 . 8.3 Estratgias para reduzir os efeitos adversos provocados pelos produtos utilizados para higienizao das mos Dentre as estratgias que podem ser utilizadas para minimizar os efeitos adversos provocados pelos produtos utilizados para higienizao das mos entre os profssionais de sade, destacam- se 1-2,12-14 : Racionalizao das indicaes da prtica da higienizao das mos, por meio da reduo da exposio desnecessria aos produtos; Substituio de produtos que causam resse- camento, irritao e dermatites por aqueles que causem menos danos pele, ou seja, a disponibilizao de produtos contendo emolientes; Educao dos profssionais de sade quanto aos riscos de ressecamento e dermatites de contato irritativa e medidas de preveno, a exemplo do uso dirio de cremes hidratan- tes para a pele das mos; Recomendao aos profssionais de sade para no lavar as mos com gua e sabonete imediatamente aps o uso de preparaes alcolicas, a fm de evitar dermatites; Evitar gua muito quente ou muito fria na higienizao das mos, a fm de prevenir o ressecamento da pele; Enxaguar bem as mos para remover todo o resduo de produtos qumicos; Secar bem as mos antes de calar as luvas. 8.4 Fatores a considerar ao selecionar produtos para a higienizao das mos Ao avaliar produtos de higienizao das mos para ser utilizados em servios de sade, o ad- ministrador, a CCIH, a CFT e-ou a comisso de compras/seleo de produtos deve considerar: a efccia antimicrobiana do agente anti-sptico contra os vrios patgenos, a aceitao do pro- duto pelos profssionais de sade, a facilidade de acesso aos produtos e custos. A no aceitao de produtos pelos profssionais de sade pode ser um fator causal da diminuio da freqncia de higienizao das mos. Carac- tersticas do produto que podem afetar a acei- tao pelo pessoal so: odor, consistncia e cor. No caso de sabonetes, a facilidade de se espalhar pode interferir na preferncia, e para os produtos alcolicos, o tempo requerido para secar pode afetar a aceitao. A freqncia com que os profissionais de sa- de necessitam lavar as suas mos em cada tur- no de trabalho (at 30 vezes por planto) e a tendncia dos produtos em causar irritao e-ou ressecamento, so fatores determinantes para a aceitao e seu uso na prtica diria. Por exemplo, a preocupao com o efeito de res- secamento do lcool nas mos era a causa pri- mria de baixa aceitao de produtos alcoli- cos nos EUA, nos anos 1960 - 1970. No entanto, vrios estudos recentes tm demonstrado que preparaes alcolicas contendo emolientes tm aumentado a adeso esta prtica, pelos profissionais de sade 15-20 . Prossional molhando as mos - Higienizao Simples das Mos Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 71 EFEITOS ADVERSOS PROVOCADOS PELOS PRODUTOS UTILIZADOS PARA HIGIENIZAO DAS MOS Estudos indicam que a freqncia das prticas de higienizao das mos pelos profssionais de sade afetada pelo acesso aos equipamentos e insumos necessrios. Em certas unidades, s um lavatrio disponvel para a assistncia a vrios pacientes, ou os lavatrios/pias esto localizados distantes da porta ou quarto, desencorajando o pessoal a deixar o quarto para lavar as mos. Em UTI, o acesso aos lavatrios/pias pode estar blo- queado pelos equipamentos mdicos (e.g., ven- tiladores mecnicos ou bombas de infuso). Para se higienizar as mos com gua e sabone- te, h necessidade de lavatrios/pias com estru- tura de encanamento de gua e esgoto e rede eltrica (se acionamento automtico), ao passo que os dispensadores de preparaes alcolicas para frico de mos no requerem um local fxo como o lavatrio/pia, podendo estar disponveis ao lado de cada leito ou em outras reas de cui- dado ao paciente, podendo inclusive ser trans- portado pelo profssional de sade no bolso. O uso combinado de preparaes alcolicas em apresentao de bolso agregado a dispensado- res beira do leito pode aumentar substancial- mente a adeso aos protocolos de higienizao das mos, pelos profssionais de sade. Para evitar a confuso entre sabonete e prepara- o alcolica para frico de mos, os dispensado- res de lcool no devem ser colocados prximos aos lavatrios/pias. Os profssionais de sade de- vem ser informados que higienizar as mos com gua e sabonete aps cada utilizao de lcool pode causar dermatite. Entretanto, porque os usu- rios destes produtos sentem as mos pegajosas devido aos emolientes contidos na formulao, aps os usos repetidos do gel alcolico, os fabri- cantes tm recomendado higienizar as mos com gua e sabonete aps 5 a 10 aplicaes do gel. O sistema de dispensao do produto tambm precisa ser avaliado. Os dispensadores podem desencorajar o uso, pelos profssionais de sa- de, quando o acesso estiver parcialmente ou totalmente bloqueado, quando no dispensam ou dispensam inadequadamente o produto nas mos (volume insufciente ou direcionado pa- rede e no s mos) e nos casos de obstruo por aumento da viscosidade do produto. Gel alcolico para as mos 72 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos EFEITOS ADVERSOS PROVOCADOS PELOS PRODUTOS UTILIZADOS PARA HIGIENIZAO DAS MOS REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS 1. CENTERS FOR DISEASE CONTROL AND PREVENTION. Guideline for hand hygiene in health-care settings: recommendations of the Healthcare Infection Control Practices Advisory Committee and HICPAC/SHEA/ APIC/IDSA Hand Hygiene Task Force. MMWR v. 51, n. RR-16, p. 1-45, 2002. 2. WORLD HEATH ORGANIZATION. The WHO Guidelines on hand hygiene in health care (Advanced Draft). Global Patient Safety Challenge 2005-2006: Clean Care is Safer Care. Geneva: WHO Press, 2006. 205 p. Disponvel em: <http://www.who.org>. Acesso em: mar. 2007. 3. KAMPF, G.; KRAMER, A. Epidemiologic background of hand hygiene and evalution of the most important agents for scrubs and rubs. Clinical Microbiology Reviews, v.17, n.4, p. 863-93, 2004. 4. ROTTER, M. L. Hand washing and hand disinfection. In: Mayhall CG, ed. Hospital Epidemiology and Infection Control. Baltimore: Williams & Wilkins; 2004. p.1727- 46. 5. LARSON, E.L. APIC Guideline for Hand Washing and Hand Antisepsis in Health-Care Settings. In: OLMSTED, R.N. Infection control and hospital epidemiology principles and practice. Association for Professionals in Infection Control and Epidemiology. St Louis: Mosby, 1996. p 1-1 1-19. 6. KAISER, E.N.; NEWMAN, J.L. Formulation technology as a key component in improving hand hygiene practices. Am J Infect Control, v.34, n.10, p. S82-S97, 2006. Supplementum 2. 7. WICKETT, R.R.; VISSCHER, M. O. Structure and function of the epidermal barrier. Am J Infect Control, v.34, n.10, p. S98-S110, 2006. Supplementum 10. 8. KAISER, E.N.; NEWMAN, J.L. Formulation technology as a key component in improving hand hygiene practices. Am J Infect Control, v. 34, n.10, p. S82-S97, 2006. 9. GIRARD, K.; AMAZIAN, K.; FABRY, J. Better compliance and better tolerance in relation to a well-conducted introduction to rub-in hand disinfection. J Hosp infect, v.47, n.2, p. 131-137, 2001. 10. KRAMER, A.; BERNIG, T.; KAMPF, G. Clinical double-blind trial on the dermal tolerance and user acceptability of six alcohol-based hand disinfectants for hygienic hand disinfection. J Hosp infect, v.51, n.2, p. 114-120, 2002. 11. CIMIOTTI, J.P. et al. Adverse reactions associated with an alcohol-based hand antiseptic among nurses in a neonatal intensive care unit. Am J Infect Control, v.31, n.1, p. 43-48, 2003. 12. WINNEFELD, M. et al. Skin tolerance and efectiveness of two hand decontamination procedures in everyday hospital use. Br J Dermatol, v.143, n.3, p. 546-50, 2000. 13. HANNUKSELA, M. Moisturizers in the prevention of contact dermatitis. Curr Probl Dermatol., v.25, p.214-20, 1996. 14. MCCORMICK, R.D.; BUCHMAN, T.L, MAKI, D.G. Double-blind, randomized trial of scheduled use of a novel barrier cream and an oil- containing lotion for protecting the hands of health care workers. Am J Infect Control, v.28, p.30210, 2000. 15. BISCHOFF, W.E. et al. Hand-washing compliance by health care workers: the impact of introducing and accessible, alcohol-based hand antiseptic. Archives of internal medicine, United States of America, v.160, p.1017-1021, 2000. 16. MAURY, E. et al. Availability of an alcohol solution can improve hand disinfection compliance in an intensive care unit. American journal of respiratory and critical care medicine, United States of America, v.362, p. 324-327, 2000. Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 73 EFEITOS ADVERSOS PROVOCADOS PELOS PRODUTOS UTILIZADOS PARA HIGIENIZAO DAS MOS 17. HARBARTH, S. et al. Interventional study to evaluate the impact of an alcohol-based hand gel in improving hand hygiene compliance. Pediatric infectious disease, United States of America, v.1, p. 489-495, 2002. 18. HILBURN, J. et al. Use of alcohol hand sanitizer as an infection control strategy in an acute care facility. American Journal of Infection Control, New York, v.31, p. 109-116, 2003. 19. SANTANA, S.L. et al. Assessment of Healthcare professionals Adherence to Hand Hygiene After Alcohol-Based Hand Rub Introduction at an Intensive Care Unit in Sao Paulo, Brazil. Infection control and hospital epidemiology: the ofcial journal of the Society of Hospital Epidemiologists of America, United States of America, v.28, n. 3, p.365-367, 2007. 20. WIDMER, A.F. et al. Introducing Alcohol Based Hand Rub For Hand Hygiene: The Critical Need for Training. Infection control and hospital epidemiology: the ofcial journal of the Society of Hospital Epidemiologists of America, United States of America, v.28, n.1, p.50-54, 2007. Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 75 CAPTULO 9 | MTODOS E ESTRATGIAS PARA PROMOVER A ADESO S PRTICAS DE HIGIENIZAO DAS MOS Luci Corra 9.1 As prticas de higienizao das mos entre os profssionais de sade O entendimento de como o profssional de sa- de pratica a higienizao das mos essencial para o planejamento de intervenes nos servi- os de sade. Em estudos observacionais conduzidos em hos- pitais, os profssionais de sade higienizam suas mos, em mdia, de 5 a 30 vezes por planto. A fre- qncia mdia de higienizao das mos pode va- riar de 0.7 a 12 episdios por hora, de acordo com a adeso do profssional a esta medida e tambm em funo da unidade onde est sendo realizada a observao. O nmero de oportunidades para higienizao das mos varia consideravelmente de acordo com as diferentes unidades de internao do hospital. Exemplifcando, um enfermeiro em uma unidade peditrica pode ter em mdia oito oportunidades para a higienizao das mos por hora de cuidado prestado ao paciente, enquanto que, em uma UTI podem ser alcanadas 22 opor- tunidades por hora. O nmero de oportunidades depende diretamente do processo de cuidado prestado ao paciente. Com isso, a reviso de proto- colos de assistncia em busca da racionalizao da higienizao das mos pode reduzir contatos des- necessrios e, conseqentemente, reduzir o nme- ro de oportunidades para esta prtica. A durao da tcnica de higienizao das mos tambm foi mensurada em vrios estudos e va- ria de 6.6 a 30 segundos, tendo sido, na maioria das vezes, utilizada a tcnica de higienizao simples das mos com gua e sabonete. Alm da evidncia de que os profssionais higieni- zam as suas mos de forma muito rpida, estes freqentemente exibem falhas na tcnica, no atingindo toda a superfcie das mos e dedos. A tcnica foi avaliada por Widmer et al. 1 , adi- cionando um composto fuorescente ao gel alcolico e realizando a contagem bacteriana em vrias partes da superfcie das mos, em um hospital onde preparaes alcolicas para higienizao das mos so utilizadas desde os anos 70. Foi observado que apenas 31% dos profssionais realizavam a tcnica adequada para higienizar as mos, a despeito do uso des- te produto h vrios anos. Em resumo, a freqncia de oportunidades para a higienizao das mos pode ser bas- tante elevada por hora de cuidado prestado e, a qualidade da tcnica utilizada pode estar comprometida. As falhas ao higienizar as mos podem ter como conseqncia a transferncia de microrganismos de um paciente a outro ou, de um stio anatmico a outro na seqncia de cuidados ao mesmo paciente, e ainda, para o ambiente e superfcies. Prossionais prestando assistncia de sade ao paciente 76 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos MTODOS E ESTRATGIAS PARA PROMOVER A ADESO S PRTICAS DE HIGIENIZAO DAS MOS 9.2 Adeso s prticas de higienizao das mos pelos profssionais de sade Apesar da existncia de fortes evidncias de que a adequada higienizao das mos uma das medidas mais importantes para reduo da transmisso cruzada de microrganismos e das taxas de infeco hospitalar, a adeso a es- tas recomendaes permanece baixa entre os profissionais de sade, com taxas que variam entre 5% e 81%, sendo, em mdia, em torno de 40% (Quadro 1). A definio de adeso s prticas de higienizao das mos varia con- sideravelmente entre os diversos estudos, muitas vezes no havendo informao do cri- trio utilizado. No h tambm uniformidade em relao definio de oportunidade para a higienizao das mos. Alguns estudos con- sideram oportunidades apenas aquelas nas quais h contato com o paciente, no sendo considerado como oportunidade o contato das mos com o ambiente e superfcies, o que hoje bem determinado como possvel fonte de contaminao das mos. QUADRO 1. Alguns estudos publicados com taxa de adeso s prticas de higienizao das mos pelos profssionais de sade. Autor (ano da publicao) Unidade observada % de adeso Preston et al. (1981) 2 Unidades de internao 16 Albert et al. (1981) 3 UTI 28 Larson et al. (1983) 4 Todas as unidades 45 Donowitz et al. (1990) 5 UTI Peditrica 30 Graham et al. (1990) 6 UTI 32 Dubbert et al. (1990) 7 UTI 81 Pettinger et al. (1991) 8 UTI Cirrgica 51 Larson et al. (1992) 9 UTI Neonatal 29 Doebbeling et al. (1992) 10 UTI 40 Zimakof et al. (1992) 11 UTI 40 Meengs et al. (1994) 12 Pronto atendimento 32 Berg et al. (1995) 13 UTI 5 Pittet et al. (1999) 14 Todas as unidades 48 Bischof et al. (2000) 15 UTI 20 Brown et al. (2003) 16 UTI Neonatal 44 Won et al. (2004) 17 UTI Neonatal 43 Lam et al. (2004) 18 UTI Neonatal 40 Neves et al. (2006) 19 UTI Neonatal 40 Pittet et al. (2004) 20 Mdicos em todas as unidades 57 Kuzu et al. (2005) 21 Todas as unidades 39 Saba et al.(2005) 22 Hemodilise 26 Noritomi et al (2007) 23 UTI 27.9 Santana et al (2007) 24 UTI 18.3 Fonte: Adaptado de: PITTET, D. Improving compliance with hand hygiene. In: WENZEL, R.P. Prevention and control of nosocomial infections. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins, 2003. p.524-541 25 . Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 77 MTODOS E ESTRATGIAS PARA PROMOVER A ADESO S PRTICAS DE HIGIENIZAO DAS MOS 9.3 Fatores relacionados adeso Os fatores que buscam explicar a baixa adeso s prticas de higienizao das mos so atualmen- te conhecidos graas a estudos observacionais, de interveno ou de inquritos epidemiolgi- cos, nos quais, os profssionais de sade apontam as razes de no seguirem as recomendaes. O fato de ser mdico ou auxiliar de enferma- gem associado menor adeso higieniza- o das mos. Entre os mdicos, h variao da adeso de acordo com a especialidade. No estudo realizado por Pittet et al. 20 , observando a adeso higienizao das mos entre m- dicos, a taxa global de adeso foi de 57%, va- riando de 87% entre os clnicos a 23% entre os anestesiologistas. QUADRO 2. Fatores que interferem na adeso s prticas de higienizao das mos. Fatores de risco identifcados para a baixa adeso s recomendaes voltadas higienizao das mos Ser mdico Ser auxiliar de enfermagem Ser do sexo masculino Trabalhar em UTI Trabalhar durante a semana versus fnais de semana Utilizar luvas e avental Realizar atividades com maior risco de transmisso de infeco Ter alto ndice de atividade (no. oportunidades/hora de cuidado prestado ao paciente) Fatores apontados pelos profssionais de sade para explicar a baixa adeso s prticas de higienizao das mos (porque no higienizo as mos) A higienizao simples das mos com gua e sabonete causa irritao e ressecamento As pias no esto acessveis (nmero insufciente, ou mal localizadas) Falta de sabonete ou papel toalha Muita ocupao ou pouco tempo O paciente a prioridade A higienizao das mos interfere na relao com o paciente Baixo risco de adquirir infeces a partir dos pacientes Uso de luvas ou crena de que ao usar luvas no necessrio higienizar as mos Falta de conhecimento sobre os protocolos e manuais (recomendaes) No h um modelo de comportamento entre os superiores ou entre os colegas Ceticismo a respeito da importncia da higienizao das mos Discordncia em relao s recomendaes Esquecimento/no pensar nisso Falta de informaes cientfcas sobre o impacto da higienizao das mos nas taxas de infeco hospitalar Outras barreiras apontadas para a no adeso s prticas de higienizao das mos Falta da participao ativa na promoo da higienizao das mos no nvel individual ou institucional Falta de um modelo a ser seguido nas prticas da higienizao das mos Falta de prioridade da instituio em relao higienizao das mos Falta de sanes administrativas para os no aderentes e premiao para os que realizam adequadamente a higienizao das mos Falta de clima institucional de segurana Fonte: Adaptado de: PITTET, D. Improving Compliance with Hand Hygiene in Hospitals. Infec Control Hosp Epidemiol, vol. 21, p.384, 2000 27 . O Quadro 2 descreve os principais fatores iden- tifcados para a no adeso, em estudos obser- vacionais realizados em servios de sade, assim como as barreiras apontadas pelos profssionais para higienizar as mos. Buscando conhecer os principais fatores relacio- nados baixa adeso higienizao das mos, Pittet et al. 26 realizaram um estudo relevante, ob- servando 2.834 oportunidades para higienizao simples das mos com gua e sabonete e identif- caram 48% de adeso. Na anlise multivariada, a adeso foi maior entre enfermeiros em compara- o a outras categorias profssionais e durante os dias da semana. Por outro lado, a falta de adeso foi mais elevada nas UTI, quando comparadas a outras unidades, durante procedimentos de alto risco para a contaminao bacteriana das mos 78 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos MTODOS E ESTRATGIAS PARA PROMOVER A ADESO S PRTICAS DE HIGIENIZAO DAS MOS e quando a intensidade do cuidado era elevada. Em outras palavras, quanto maior a demanda, menor a adeso, o que pode elevar bastante o risco de transmisso de microrganismos. 9.4 Aspectos relacionados ao comportamento importante pensar que adeso s recomenda- es ou protocolos envolve mudanas no com- portamento do profssional de sade. O porqu e como as pessoas mudam seus comportamen- tos tem sido, uma das questes fundamentais na prtica dos profssionais envolvidos no controle de infeco. A dinmica desta mudana com- plexa e multifacetada, envolvendo a combinao de educao, motivao e mudanas no sistema, mas de vital importncia quando se pensa em estratgias para elevar a adeso s prticas de higienizao das mos. Ainda, em algumas po- pulaes, as prticas eletivas e inerentes so pro- fundamente infuenciadas por fatores religiosos e culturais. At o momento tm sido identifcados compo- nentes importantes que infuenciam o compor- tamento em relao higienizao das mos, incluindo 28 : Padres de comportamento em relao higie- nizao das mos so desenvolvidos e imple- mentados precocemente em nossas vidas - De acordo com teorias comportamentais, estes padres so estabelecidos nos primeiros dez anos de vida, provavelmente tendo incio no perodo de treinamento de utilizao do banheiro para eliminaes fsiolgicas. Esta marca afeta a atitude em relao prtica da higienizao das mos por toda a vida, em particular em relao a uma prtica conheci- da como higienizao das mos (com gua e sabonete) inerente ou prpria e que refete a necessidade instintiva de remover a sujeira da pele. Como a maioria dos profssionais de sade inicia a vida profssional com mais de 20 anos de idade, elevar a adeso s prticas de higienizao das mos nesta categoria signifca modifcar um padro de comporta- mento que j vem sendo praticado h mais de uma dcada e continua a ser reforado no seu ambiente de convvio; Auto-proteo - Este um comportamento que envolve a proteo contra infeces. En- tretanto, no est baseado no conhecimento de risco microbiolgico, mas nas sensaes de desconforto ou repugnncia. Estas sen- saes no so habitualmente associadas maioria dos contatos presentes na assistn- cia ao paciente; A atitude de lavar as mos em situaes mais especfcas chamada de prtica eletiva de higienizao das mos e, pode corresponder a algumas das indicaes de higienizao das mos durante o cuidado ao paciente. A importncia do estabelecimento das razes pela quais as pessoas mudam seus comporta- mentos acarreta uma segunda refexo: como estabelecer ou obter mudanas comportamen- tais duradouras? So destacadas a seguir reas potenciais de atu- ao para elevar a adeso s prticas de higieni- zao das mos 28 : Educao dos profssionais de sade focada em como, quando e porqu realizar a higie- nizao das mos, com nfase na repetio dos seus padres de comportamento na so- ciedade e no trabalho; Motivao para exercer as prticas adequa- das de higienizao das mos por meio de modelos de comportamento entre os seus colegas, superiores ou lideranas adminis- trativas. Isso requer o suporte contnuo da administrao do servio de sade, tendo a higienizao das mos como prioridade institucional. Deve haver um clima de segu- rana dirigido pelo alto comando da insti- tuio, com programas de segurana, nveis aceitveis de stress no trabalho, atitudes tolerantes e de auxlio ao serem reportados problemas e ter crena na efccia das estra- tgias preventivas. Para mudar as crenas e valores individuais importante considerar uma proposta que envolva uma aprendiza- gem grupal e muitas vezes, afetiva. Para isso, dinmicas grupais (grupos focais) podem auxiliar nas diversas abordagens voltadas a Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 79 MTODOS E ESTRATGIAS PARA PROMOVER A ADESO S PRTICAS DE HIGIENIZAO DAS MOS mudanas de comportamento. As estratgias podem partir do levantamento das crenas inadequadas (minhas mos j esto limpas, no acho que este produto funciona, para mim s gua e sabonete funcionam, j sei de tudo isso, etc.) dentro de um clima des- contrado, no punitivo e vivenciando cenas que levem a uma refexo individual e coleti- va destas crenas. Cabe salientar que muda- mos o que tem sentido para ns e o sentido, provm de uma emoo agradvel; Lembretes para a ao desejada devem ser utilizados, como por exemplo, a utilizao de cartazes e a instalao de dispensadores de preparaes alcolicas posicionadas prxi- mas ao leito do paciente ou em embalagens de bolso. O acesso fcil ao produto alcolico, prximo ao paciente, soluciona o problema de falta de tempo em reas crticas; O envolvimento dos pacientes em progra- mas para elevar a adeso s prticas de hi- gienizao das mos entre profssionais de sade, tem sido demonstrado ser efetivo em alguns estudos e pases. Mas ainda so necessrios outros estudos com esta abor- dagem, para uma recomendao mais am- pla, pois devem ser consideradas algumas restries culturais, assim como a barreira da dependncia do paciente em relao ao cuidador e a falta de aplicabilidade desta es- tratgia em situaes nas quais o paciente est sob ventilao mecnica, inconsciente, e, onde geralmente, h maior risco de trans- misso de microrganismos; Mudanas do sistema: Estruturais : a disponibilidade e conve- nincia dos dispensadores de prepara- es alcolicas devem ser includas com o objetivo de economizar tempo e ele- var a adeso. Entretanto, se persistir a necessidade de higienizar as mos com gua e sabonete, a melhora acessibi- lidade de lavatrios/pias deve ser con- siderada; Prossionais manipulando equipamento mdico 80 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos MTODOS E ESTRATGIAS PARA PROMOVER A ADESO S PRTICAS DE HIGIENIZAO DAS MOS Filosfcas : enfatizar que higienizao das mos uma prioridade institucio- nal. Premiaes ou sanes tm sido de- monstradas como necessrias e efetivas a curto e longo prazo, lembrando que esta abordagem tem sido utilizada com sucesso em alguns pases em relao ao tabagismo e ao ato de dirigir sob efeito do lcool. Em resumo, os padres de higienizao das mos na comunidade e nos servios de sade repre- sentam um comportamento ritualstico, comple- xo e entrelaado socialmente. Por isso, no surpreendente que programas para elevar a higienizao das mos com mlti- plas estratgias tenham sido mais promissores que estratgias nicas. 9.5 Organizando um programa para promoo da higienizao das mos 9.5.1 Como e por onde comear? O processo de implementao de um manual ou de uma diretriz est esquematizado na Figura 1. Aps a fnalizao de reviso ou elaborao do manual, a equipe do controle de infeco geralmente inicia dois processos. Um deles a submisso das novas normas CCIH para an- lise e aprovao, e outro, a circulao dessas informaes dentro da cadeia de comando da instituio (enfermeiros, mdicos e outros pro- fssionais). Este tambm o momento para de- monstrar nestes nveis a importncia dessas es- tratgias preventivas. importante considerar que a adeso dos pro- fssionais de sade s prticas de higienizao das mos pode ser extremamente baixa, quando h apenas a circulao das referidas informaes entre os nveis hierrquicos. Estudos apontam que a adeso pode ser inferior a 20% 29 , o que re- fora a necessidade do programa educacional. O sucesso da implementao depende desta estra- tgia, ou seja, do programa educacional, deven- do ser cuidadosamente planejado. A parte central deste processo deve ser a reviso do manual antes da efetiva implementao, pois, s aps este processo a equipe do controle de infeco poder obter as informaes essenciais Novo Manual Programa de treinamento / educao conduzido pela equipe do SCIH Mudana nas prticas de assistncia ao paciente Circulao de cima para baixo na cadeia de comando da instituio Aprovao pela CCIH FIGURA 1. Implementao de um novo manual. Cartazes de Higienizao das Mos Anvisa/MS Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 81 MTODOS E ESTRATGIAS PARA PROMOVER A ADESO S PRTICAS DE HIGIENIZAO DAS MOS FIGURA 2. Esquema para um processo educacional efetivo e imple- mentao de um novo manual. para a elaborao do programa educacional 28,30-31 . Dentro desta perspectiva, a melhor estratgia manter o foco nas prticas que requerem alte- raes, particularmente naquelas onde h resis- tncia por parte dos profssionais da instituio. A Figura 2 mostra os diferentes mtodos educa- cionais que podem ser utilizados para cada cate- goria de recomendao. Novo Manual Implementaes Mtodos Prticas no instituidas Prticas j instituidas Comunicao Providenciar e fornecer recursos Implementao fcil Implementao difcil - Falta recursos Implementao difcil - Resistncia dos profssionais de sade Programa de educao, ex. aulas, posters Persecuso e estratgias de mudana comportamental A implementao pode ser resumida nos seguin- tes passos 28 : Elabore as diretrizes para o servio de sade, baseado nos vrios manuais sobre higieni- zao das mos disponveis na literatura. A equipe do controle de infeco deve realizar uma adaptao das recomendaes basea- da nas necessidades da sua instituio. Deve ser reforado o que essencial para a insti- tuio, crtico para o sucesso do programa e excluir as recomendaes no relevantes para o seu cenrio. Classifque todas as recomendaes nos qua- tro tipos de prticas descritas na Figura 2. Trabalhe junto administrao da instituio para obter recursos necessrios para as pr- ticas de difcil implementao. A equipe do controle de infeco deve se assegurar que todos estes recursos estaro disponveis nas unidades quando as recomendaes forem implementadas. Conduza pesquisas para obter as razes da resistncia dos profssionais de sade em re- lao a algumas prticas. Utilize um mtodo simples para levantar estas barreiras, que so os grupos focais (citado no tpico anterior). Pode tambm ser utilizado um questionrio elaborado a partir das principais questes le- vantadas pelo grupo focal, para ser aplicado aos demais profssionais. Mensure as taxas basais antes da introduo das novas recomendaes (adeso ou con- sumo de sabonete e agentes anti-spticos). A taxa de infeco hospitalar pode ser inclu- da, mas este indicador individualmente pode no documentar o impacto do programa. Elabore e execute um programa educacional focado nas prticas ainda no implemen- tadas e que encontram resistncia entre os profssionais. Avalie e monitore o progresso do programa. Este o ltimo passo, mas no nem de lon- ge o de menor importncia. Esta atividade fundamental para promover o feedback aos profssionais. 9.6 Contando com colaboradores O desenvolvimento de um sistema de profssio- nais de suporte ou de ligao com o Servio de Controle de Infeco Hospitalar (SCIH) tem sido descrito na literatura (Infection Control Link Nur- se, na lngua inglesa), envolvendo um profssio- nal envolvido na assistncia, de referncia, em cada unidade ou departamento, com o objetivo de desenvolver e implantar a cultura e os mto- dos de preveno das infeces relacionadas assistncia sade em suas unidades. Este con- ceito de ligao foi introduzido na Inglaterra em 1988 e tem sido utilizado no somente no con- trole das infeces relacionadas assistncia sade, mas tambm na nutrio e em unidades de dilise. Este profssional pode auxiliar a equipe do con- trole de infeco na implementao de novas diretrizes ou manuais. Ainda, este profssional geralmente voluntrio e deve receber um treina- mento bsico em controle de infeces relacio- nadas assistncia sade. 82 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos MTODOS E ESTRATGIAS PARA PROMOVER A ADESO S PRTICAS DE HIGIENIZAO DAS MOS Em relao s prticas de higienizao das mos, este profssional pode estar envolvido nas vrias etapas do programa, participando do treina- mento e principalmente, identifcando as razes da resistncia entre os profssionais em relao s recomendaes. H experincia desta aborda- gem no cenrio nacional, onde grupos multipro- fssionais nas terapias intensivas adulto e neona- tal (enfermeiros, fsioterapeutas, farmacuticos e mdicos) e enfermeiros de suporte em outros setores, viabilizam e garantem a implementao das aes prioritrias em controle de infeces relacionadas assistncia sade, coordenadas pelo SCIH. 9.7 Colaborao de Universidades A parceria junto s universidades pode promover o aumento da adeso s prticas de higienizao das mos e contribuir para a segurana dos pa- cientes nos servios de sade, por meio de: Desenvolvimento de pesquisas para aumen- tar o conhecimento sobre higienizao das mos; Incorporao de novos projetos pedaggi- cos visando melhoria do processo ensino- aprendizagem nos cursos da rea de sade, contribuindo com a formao de profssio- nais conscientes da necessidade de boas pr- ticas de higienizao das mos. 9.8 Colaborao de pacientes, familiares, acompanhantes e visitantes Recentemente, pacientes, familiares e visitantes esto sendo envolvidos em programas de edu- cao e motivao de profssionais de sade. Desta forma, so encorajados a lembrar estes profssionais de descontaminar as suas mos an- tes da assistncia a ser prestada 28,32 . A parceria entre pacientes/familiares/acompa- nhantes/visitantes e SCIH pode contribuir para a preveno da transmisso de infeces relacio- nadas assistncia sade 33-35 . No entanto, como ressaltado anteriormente, mais estudos so necessrios para demonstrar a efetividade desta abordagem, especialmente nos servios de sade do Brasil. Equipe Multiprossional Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 83 MTODOS E ESTRATGIAS PARA PROMOVER A ADESO S PRTICAS DE HIGIENIZAO DAS MOS 9.9 Formulando e escolhendo as estratgias Os alvos para promoo da higienizao das mos, listados no Quadro 3, so decorrentes dos estudos que avaliaram os fatores de risco para a falta de adeso, as razes apontadas pelos pro- fssionais de sade e os fatores facilitadores para o comportamento adequado em relao s pr- ticas de higienizao das mos. A campanha de promoo de higienizao das mos nos Hospitais Universitrios de Genebra constituiu-se na primeira experincia de melho- ria sustentada na adeso, associada reduo das infeces relacionadas assistncia sade e transmisso de MRSA 36 . O fcil acesso s pre- paraes alcolicas para as mos em dispensa- dores prximos aos pacientes e em embalagens de bolso, contribuiu de forma signifcativa para a elevao da adeso. Porm, esta campanha in- cluiu outras estratgias, a monitorao contnua da adeso com feedback aos profssionais, lem- bretes (cartazes) no ambiente de trabalho, par- ticipao ativa e feedback nos nveis individual e institucional e o envolvimento das lideranas da QUADRO 3. Estratgias para promoo da higienizao das mos nos servios de sade. Estratgias 1. Educao 2. Observao/auditoria e feedback 3. Medidas administrativas Tornar a higienizao das mos possvel, conveniente e fcil Disponibilizar preparaes alcolicas 4. Educao do paciente 5. Lembretes no local de trabalho 6. Sanes administrativas e premiaes 7. Troca de produto utilizado para a higienizao das mos 8. Promoo do cuidado da pele dos profssionais de sade 9. Participao ativa no nvel individual e institucional 10. Melhora do clima de segurana institucional 11. Reforo da efccia individual e institucional 12. Evitar superlotao do hospital, a sobrecarga de trabalho e o nmero reduzido de profssionais 13. Combinao de vrias estratgias Fonte: Adaptado de: PITTET, D. Improving Compliance with Hand Hygiene in Hospitals. Infec Control Hosp Epidemiol, vol. 21, p.384, 2000 27 . instituio. A adeso s prticas recomendadas de higienizao das mos aumentou progres- sivamente de 48% em 1994 para 66% em 1997 (p<0.001). A higienizao simples das mos com gua e sabonete manteve-se estvel, sendo que o incremento na adeso ocorreu graas ao maior uso do produto alcolico, sendo que o consu- mo de lcool aumentou de 3.5 litros para 15.4 litros por 1000 pacientes-dia entre 1993 e 1998 (p<0.001). Os resultados do estudo realizado por Larson et al. 37 , tambm reforam a relao entre o sucesso destas estratgias e a compreenso da relao entre os fatores organizacionais e as mudanas de comportamento. O estudo recentemente publicado por Trick et al 38
enfatiza a importncia de estratgia multifacetada ou multimodal na elevao da adeso, por meio da comparao desta estratgia em trs hospitais americanos, sendo que em dois destes foi introdu- zido o gel alcolico para higienizao das mos, associado a um programa educacional e pste- res, e no outro hospital (controle) houve apenas 84 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos MTODOS E ESTRATGIAS PARA PROMOVER A ADESO S PRTICAS DE HIGIENIZAO DAS MOS a introduo do gel alcolico. Durante os quatro anos de estudo houve um aumento signifcativo da adeso higienizao das mos nos dois hos- pitais com um pacote de intervenes, enquanto no hospital controle no houve alterao. As concluses obtidas na reviso sistemtica conduzida por Naikoba & Hayward 39 , que in- cluiu 21 estudos com intervenes voltadas para elevar a adeso s prticas de higienizao das mos, foram: Programas com intervenes nicas tm um impacto de curta durao na elevao da adeso; Lembretes (psteres, cartazes) tm um efeito modesto, mas sustentado; O feedback aos profssionais eleva as taxas de adeso, mas deve ser realizado regular- mente; Preparaes alcolicas prximo ao paciente aumentam a freqncia de higienizao das mos pelos profssionais de sade; Abordagens multifacetadas, combinando educao com material escrito, lembretes e feedback do desempenho dos profssionais, tem um efeito mais marcante sobre a adeso e taxas de infeco. Recentemente, o uso de monitoramento eletrni- co e de voz para lembrar os profssionais de sade quanto ao ato de higienizao das mos aumen- tou a adeso de profssionais de sade a esta pr- tica e contribuiu para a diminuio da infeco relacionada assistncia sade em um estudo 40 . Mais informaes so necessrias para mostrar como o uso desta tecnologia pode melhorar a adeso s prticas de higienizao das mos 41 . 9.10 Indicadores de Desempenho Os seguintes indicadores de desempenho po- dem ser utilizados, pela CCIH, para a mensurao da melhoria na adeso s prticas de higieniza- o das mos 28,32 : Nmero de episdios de higienizao das mos realizados pelos profssionais de sa- de/ nmero de oportunidades havidas (enfermaria, unidade ou servio). O retorno da informao aos profssionais, sobre este desempenho, dever ser providenciado pela CCIH. Monitoramento do volume de preparao alcolica para as mos (ou sabonete asso- ciado ou no a anti-spticos usados respec- tivamente para higienizao anti-sptica das mos e higienizao simples das mos) usa- da para cada 1000 pacientes-dia. 9.11 Consideraes fnais Evidncias substanciais revelam que a higieni- zao das mos (realizada com gua e sabone- te ou com preparaes alcolicas para as mos) reduz a transmisso de agentes infecciosos nos servios de sade. Apesar destas evidncias, a adeso dos profssionais de sade a esta medida permanece baixa. Estratgias educacionais, mul- tifacetadas, tm sido consideradas mais efetivas e duradouras em manter a elevao da adeso s prticas de higienizao das mos. Alguns as- pectos devem ser includos na elaborao destas campanhas, tais como: a escolha do produto; o envolvimento dos diretores, administradores e demais lideranas dos servios de sade; a va- lorizao dos profssionais que atuam nesses servios em todas as etapas; feedback do desem- penho; acessibilidade aos produtos destinados higienizao das mos e lembretes desta ao no ambiente de trabalho. Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 85 MTODOS E ESTRATGIAS PARA PROMOVER A ADESO S PRTICAS DE HIGIENIZAO DAS MOS REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS 1. WIDMER, A.F., et al. Introducing alcohol-based hand rub for hand hygiene: the critical need for training. Infect Control Hosp Epidemiol, v.28, n.1, p.50-54, 2007. 2. PRESTON, G.A; LARSON. E.L; STAMM, W. The efect of private isolation rooms on patient care practices, colonization and infection in an intensive care unit. AmJ Med, v.70, p. 641- 645, 1981. 3. ALBERT, R.K; CONDIE, F. Handwashing patterns in medical intensive-care units. N Engl J Med, v.304, p. 1465-66, 1981. 4. LARSON, E.L. Compliance with isolation technique. Am J Infect Control, v.11, p.221-5, 1983. 5. DONOWITZ, L. Handwashing technique in a pediatric intensive care unit. Am J Dis Child, v.141, p.683-5, 1987. 6. GRAHAM, M. Frequency and duration of handwashing in an intensive care unit. Am J Infect Control, v. 18, p.77-81, 1990. 7. DUBBERT, P.M. et al. Increasing ICU staf handwashing: efects of education and group feedback. Infect Control Hosp Epidemiol., v.11, p. 191-3, 1990. 8. PETTINGER, A; NETTLEMAN, M. Epidemiology of isolation precautions. Infect Control Hosp Epidemiol, v.12, p. 303-7, 1991. 9. LARSON E.L. et al. Handwashing practices and resistance and density of bacterial hand fora on two pediatric units in Lima, Peru. Am J Infect Control, v.20, p.65-72, 1992. 10. DOEBBELING, B.N. et al. Comparative efcacy of alternative hand-washing agents in reducing nosocomial infections in intensive care units. N Engl J Med, v.327, p.88-93, 1992. 11. ZIMAKOFF, J. et al. A multicenter questionnaire investigation of attitudes toward hand hygiene, assessed by the staf in ffteen hospitals in Denmark and Norway. Am J Infect Control, v.20, p.58-64, 1992. 12. MEENGS, M.R. et al. Hand washing frequency in an emergency department. Journal of Emergency Nursing, v.20, p.183-8, 1994. 13. BERG, D.E et al. Control of nosocomial infections in an intensive care unit in Guatemala City. Clin Infect Dis, v.21, n.3, p.588-93, 1995. 14. PITTET, D; MOUROUGA, P; PERNEGER, T.V. Members of the Infection Control Program. Compliance with handwashing in a teaching hospital. Ann Intern Med, v.130, p.126-30, 1999. 15. BISCHOFF, W.E. et al. Hand-washing compliance by health care workers: the impact of introducing and accessible, alcohol-based hand antiseptic. Arch Intern Med, v.160, p.1017-1021, 2000. 16. BROWN, S.M et al. Use of an alcohol- based hand rub and quality improvement interventions to improve hand hygiene in a Russian neonatal intensive care unit. Infect Control Hosp Epidemiol., v.24, n.3, p. 172-9, 2003. 17. WON, S.P. et al. Handwashing program for the prevention of nosocomial infections in a neonatal intensive care unit. Infect Control Hosp Epidemiol., v.25, n.9, p.742-6, 2004. 18. LAM, B.C; LEE, J; LAU, Y.L. Hand hygiene practices in a neonatal intensive care unit: a multimodal intervention and impact on nosocomial infection. Pediatrics; v.114, n.5, p.565-571, 2004. 19. NEVES, Z.C.P.D. et al. Higienizao das mos: o impacto de estratgias de incentivo adeso entre profissionais de sade de uma unidade de terapia intensiva neonatal. Rev Latino Am Enfermagem, v.14, n.4, p.546-552, 2006. 86 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos MTODOS E ESTRATGIAS PARA PROMOVER A ADESO S PRTICAS DE HIGIENIZAO DAS MOS 20. PITTET, D., et al. Hand hygiene among physicians: performance, beliefs, and perceptions. Ann Intern Med, v.141, p.1-8, 2004. 21. KUZU, K. et al. Compliance with hand hygiene and glove use in a university-afliated hospital. Infect Control Hosp Epidemiol, v.26, p.312-5, 2005. 22. SABA, R. et al. Hand hygiene compliance in a hematology unit. Acta Haematologica, v.113, p.190-193, 2005. 23. NORITOMI, D.T. et al. Is compliance with hand disinfection in the intensive care unit related to work experience? Infect Control Hosp Epidemiol, v.28, p.362-364, 2007. 24. SANTANA, S.L. et al. Assessment of healthcare professionals adherence to hand hygiene after alcohol-based hand rub introduction at an intensive care unit in Sao Paulo, Brazil. Infect Control Hosp Epidemiol, v.28, n. 3, p.365-367, 2007. 25. PITTET, D. Improving compliance with hand hygiene. In: WENZEL, R.P. Prevention and control of nosocomial infections. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins, 2003. p.524-541. 26. PITTET, D; MOUROUGA, P; PERNEGER, T.V. The members of the Infection Control Program. Compliance with handwashing in a teaching hospital. Ann Intern Med, v.130, p.126-30, 1999. 27. PITTET, D. Improving compliance with hand hygiene in hospitals. Infect Control Hosp Epidemiol, vol. 21, p.381-386, 2000. 28. WORLD HEATH ORGANIZATION. The WHO Guidelines on hand hygiene in health care (Advanced Draft). Global Patient Safety Challenge 2005-2006. Geneva: WHO Press, 2006. 205 p. Disponvel em: <http://www. who.org>. Acesso em: mar. 2007. 29. SETTO, W.H. et al. The role of communication in the alteration of patient-care practices in hospital a prospective study. J Hosp Infect, vol. 14, p.29-37, 1989. 30. SETTO, W.H. et al. Brief report: a scheme to review infection control guidelines for the purpose of implementation in the hospital. Infect Control Hosp Epidemiol, vol. 11, p.255-257, 1990. 31. LING, M.L. et al. Implementing infection control guidelines In: a handbook of infection control for the Asian healthcare worker. Singapore: Elsevier, 2004. p.101-108. 32. CENTERS FOR DISEASE CONTROL AND PREVENTION. Guideline for hand hygiene in health-care settings: recommendations of the Healthcare Infection Control Practices Advisory Committee and HICPAC/SHEA/ APIC/IDSA Hand Hygiene Task Force. MMWR v. 51, n. RR-16, p. 1-45, 2002 33. CIRONE N. Patient-education handbook. Nursing, v.27, n.8, p.44-5, 1997. 34. CHASE TM. Learning styles and teaching strategies: enhancing the patient education experience. SCI Nurse, v.18, p.138-41, 2001. 35. MCGUCKIN M. et al. Evaluation of a patient education model for increasing hand hygiene compliance in an inpatient rehabilitation unit. Am J Infect Control, v.32, n.4, p.235-8, 2004. 36. PITTET, D. et al. Efectiveness of a hospital- wide programme to improve compliance with hand hygiene. Lancet, v.356, p.1307- 1312, 2000. 37. LARSON, E.L. et al. An organizational climate intervention associated with increased handwashing and decreased nosocomial infections. Behav Med, v.26, p.14-22, 2000. 38. TRICK, W.E., et al. Multicenter intervention program to increase adherence to hand hygiene recommendations and glove use and to reduce the incidence of antimicrobial resistance. Infect Control Hosp Epidemiol, v.28, n.1, p.42-49, 2007. Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 87 MTODOS E ESTRATGIAS PARA PROMOVER A ADESO S PRTICAS DE HIGIENIZAO DAS MOS 39. NAIROBA, S.; HAYWARD, A. The efectiveness of interventions aimed at increasing handwashing in healthcare workers systematic review. J Hosp Infect, v.47, p.173- 180, 2001. 40. SWOBODA S.M. et al. Electronic monitoring and voice prompts improve hand hygiene and decrease nosocomial infections in an intermediate care unit. Crit Care Med, v.32, n.2, p.358-363, 2004. 41. CDC Guideline for Isolation Precautions: Preventing transmission of Infections Agents in Healthcare Settings 2007. Disponvel em: <www.cdc.gov/incidod/dhqp/pdf/ isolation2007.pdf>. Acesso em: 03 set. 2007. Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 89 CAPTULO 10 | IMPACTO DA PROMOO E MELHORIA NA ADESO S PRTICAS DE HIGIENIZAO DAS MOS Luci Corra H na literatura evidncias convincentes de que a promoo e melhoria da higienizao das mos podem reduzir as taxas de infeco nos servios de sade1-4. Este achado refora a idia de que a higienizao das mos uma das medidas mais importantes para reduo da transmisso cru- zada de microrganismos e, conseqentemente, das taxas de infeco. Apesar da limitao de alguns estudos, a maioria deles demonstra uma relao temporal entre a melhora da adeso higienizao das mos e a reduo das taxas de infeco (Quadro 1). Em 2000, Pittet et al. 1 reportaram uma melhoria na adeso higienizao das mos sustenta- da ao longo do tempo, associada reduo de infeces relacionadas assistncia sade e transmisso de MRSA. No estudo multicntrico conduzido por Trick et al. 4 , em 2007, com mltiplas intervenes volta- das para elevar a adeso higienizao das mos e uso adequado de luvas, durante trs anos de observao, houve reduo na incidncia de bactrias multirresistentes apenas no hospital com concomitante elevao da adeso higie- nizao das mos (de 23 para 46%). Como mostra o Quadro 1, outros estudos com menor tempo de observao, tambm de- monstraram impacto na reduo das infeces com a implementao do gel alcolico. Embo- ra nenhum destes estudos seja randomizado e controlado, eles fornecem evidncias suficien- tes para estabelecer que a elevao da adeso higienizao das mos acarreta reduo da transmisso cruzada de microrganismos re- sistentes e das taxas de infeco. luz do co- nhecimento atual, no seria nem mesmo tico realizar um estudo randomizado para estabe- lecer a importncia da higienizao das mos na aquisio de infeces nos ambientes de servios de sade. Por outro lado, surge a questo: Quanto custa implementar um programa de melhoria de ade- so higienizao das mos? Paciente sob oxigenoterapia 90 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos IMPACTO DA PROMOO E MELHORIA NA ADESO S PRTICAS DE HIGIENIZAO DAS MOS QUADRO 1. Principais estudos que evidenciam a associao entre higienizao das mos e taxas de infeco em servios de sade. Autor (ano da publicao) Unidade Resultados Durao da observao Casewell & Philips (1977) 5 UTI Adulto Reduo signifcativa (p<0.001) na percentagem de pacientes colonizados ou infectados por Klebsiella spp. 2 anos Conly et al. (1989) 6 UTI Adulto Reduo signifcativa (p =0.02) nas taxas de infeco imediatamente aps a promoo da higienizao das mos (de 33 para 12% e de 33 para 9%). 6 anos Simmons et al. (1990) 7 UTI Adulto Sem efeito signifcativo nas taxas de infeco. 11 meses Doebbeling et al (1992) 8 UTI adulto Diferena signifcativa (p<0.02) nas taxas de infeco, utilizando dois agentes diferentes para higienizao das mos. 8 meses Webster et al. (1994) 9 UTI Neonatal Eliminao do MRSA, quando combinado com outras medidas de controle. Reduo do uso de vancomicina. Reduo signifcativa (p<0.02) de bacteremia hospitalar (de 2.6 para 11%) usando triclosan comparado com clorexidina para lavagem das mos. 9 meses Zafar et al. (1995) 10 Berrio Controle de um surto por MRSA utilizando triclosan para a lavagem das mos, somado s outras medidas. 3-5 anos Larson et al. (2000) 11 UTI adulto e neonatal Reduo signifcativa (85%, p = 0.02) da taxa de VRE no hospital da interveno; reduo insignifcante no hospital controle. Sem impacto sobre MRSA. 8 meses Pittet et al. (2000) 1 Todo o hospital Reduo signifcante (p = 0.04 e p<0.001) na prevalncia anual de infeco (41.5%) e taxa de transmisso cruzada de MRSA (87%). Culturas de vigilncia para MRSA e precaues de contato foram implementadas no mesmo perodo. 5 anos Hilburn et al (2003) 12 Unidade ortopdica Reduo de 36.1% nas taxas de infeco (de 8.2 para 5.3%). 10 meses Macdonald et al. (2004) 13 Todo o hospital Reduo signifcativa (p = 0.03) nos casos de MRSA adquiridos no hospital (de 1.9 para 0.9%). 1 ano Swoboda et al. (2004) 14 Semi- intensiva adulto Reduo nas taxas de infeco (no signifcativo, valor p no foi reportado). 2-5 meses Lam et al. (2004) 15 UTI Neonatal Reduo (no signifcativa, p = 0.14) nas taxas de infeco (de 11.3 para 6.2 por 1000 pacientes-dia). 6 meses Won et al (2004) 16 UTI Neonatal Reduo signifcativa (p = 0.003) nas taxas de infeco (de 15.1 para 10.7 por 1000 pacientes-dia), em particular infeces respiratrias. 2 anos Zerr et al (2005) 17 Todo o hospital Reduo signifcativa (p= 0.01) nas rotaviroses de aquisio hospitalar. 4 anos Rosenthal et al. (2005) 2 UTI Adulto Reduo signifcativa (p<0.001) nas taxas de infeco (de 47.5 para 27.9 por 1000 pacientes-dia). 21 meses Johnson et al. (2005) 3 Todo o hospital Reduo signifcativa (57%, p= 0.01) das bacteremias por MRSA. 36 meses Trick et al. (2007) 4 3 hospitais, vrias unidades Reduo signifcativa na incidncia de bactrias multiresistentes apenas no hospital com maior aumento na taxa de adeso a higienizao das mos. 3 anos Fonte: Adaptado de: PITTET, D., et al. Evidence-based model for hand transmission during patient care and the role of improved practices. Lancet Infect Dis, v.6, p.641-652, 2006 18 . Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 91 IMPACTO DA PROMOO E MELHORIA NA ADESO S PRTICAS DE HIGIENIZAO DAS MOS No restam dvidas que as infeces relacionadas assistncia sade elevam os custos hospitalares. Em geral, os profssionais que atuam em controle de infeco precisam dispor de anlises que sejam contundentes em demonstrar o benefcio de de- terminadas estratgias preventivas. Neste sentido, tambm importante considerar que a promoo da higienizao das mos requer recursos. Em ge- ral, os produtos base de lcool para higienizao das mos so mais caros que os sabonetes comuns. Entretanto, ao discutir com os administradores de servios de sade, cabe salientar que os custos destes produtos so menores quando compara- dos aos custos adicionais associados s infeces relacionadas assistncia sade. Se pensarmos que o uso crescente de produtos alcolicos para a higienizao das mos, reduz o nmero de infec- es relacionadas assistncia sade, ano a ano, o montante economizado com as infeces preve- nidas deve ultrapassar os custos destes produtos. Boyce 19 estima que o gasto anual com sabonetes e agentes anti-spticos destinados a higieniza- o das mos, em um hospital de 450 leitos, de aproximadamente um dlar por paciente-dia. Os custos adicionais associados a cinco casos de in- feces de moderada severidade, pode ser equi- parado ao gasto anual com produtos destinados a higienizao das mos. Mas mesmo o custo dos produtos alcolicos para higienizao das mos pode ser inferior ao custo do sabonete associado a anti-sptico. No estu- do conduzido por Larson et al. 20 em duas UTI, o custo do gel alcolico foi a metade do custo do sabonete associado a anti-sptico (0.025 versus 0.05 dlares por aplicao). Pittet et al. 1 avaliaram os custos associados campanha de promoo de higienizao das mos conduzida nos hospitais da Universidade de Genebra, onde houve ampla distribuio e acessibilida0de ao produto alcolico em toda a instituio. Os custos estimados (considerando o consumo de lcool e os custos de promoo da campanha) foram de 57000 dlares por ano, em mdia, 1,42 dlares por paciente. O custo total em sete anos da campanha, de 1995 a 2001, foi inferior a 1% dos custos das infeces ocorridas neste perodo 21 . Embora sejam necessrios mais estudos que analisem de forma cuidadosa o custo-efetivi- dade das estratgias de promoo de higie- nizao das mos, especialmente no cenrio nacional, claro at o momento, que elevar a adeso a esta medida pode reduzir infeces e conseqentemente os custos, na maioria dos servios de sade. Neonato internado em UTI Neonatal 92 Segurana do Paciente | Higienizao das Mos IMPACTO DA PROMOO E MELHORIA NA ADESO S PRTICAS DE HIGIENIZAO DAS MOS REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS 1. PITTET, D. et al. Efectiveness of a hospital- wide programme to improve compliance with hand hygiene. Lancet, v.356, p.1307- 1312, 2000. 2. ROSENTHAL, V.D., et al. Reduction in nosocomial infection with improved hand hygiene in intensive care units of a tertiary care hospital in Argentina. Am J Infect Control, v.33, p.392-397, 2005. 3. JOHNSON, P.D., et al. Efficacy of an alcohol/ chlorhexidine hand hygiene program in a hospital with high rates of nosocomial methicillin-resistant Staphylococcus aureus (MRSA). Med J Aust, v.183, p.509- 514, 2005. 4. TRICK, W.E., et al. Multicenter intervention program to increase adherence to hand hygiene recommendations and glove use and to reduce the incidence of antimicrobial resistance. Infect Control Hosp Epidemiol, v.28, n.1, p.42-49, 2007. 5. CASEWELL, M., PHILIPS, I. Hands as route of transmission for Klebsiella species. Br Med J, v.2, p. 1315-1317, 1977. 6. CONLY, J.M., et al. Handwashing practices in an intensive care unit: efects of an educational program and its relationship to infection rates. Am J Infect Control, v.17, p.330-339, 1989. 7. SIMMONS, B., et al. The role of handwashing in prevention of endemic intensive care unit infections. Infect Control Hosp Epidemiol, v.11, p.589-594, 1990. 8. DOEBBELING, B.N., et al. Comparative efcacy of alternative handwashing agents in reducing nosocomial infections in intensive care units. N Engl J Med, v.327, p.88-93, 1992. 9. WEBSTER, J., et al. Elimination of methicillin- resistant Staphylococccus aureus from a neonatal intensive care unit after hand washing with triclosan. J Paediatr Child Health, v.30, p.59-64, 1994. 10. ZAFAR, A.B., et al. Use of 0.3% triclosan (Bacti- Stat) to eradicate an outbreak of methicillin- resistant Staphylococccus aureus in a neonatal nursery. Am J Infect Control, v.23, p.200-208, 1995. 11. LARSON, E.L., et al. An organizational climate intervention associated with increased handwashing and decreased nosocomial infections. Behav Med, v. 26, p.14-22, 2000. 12. HILBURN, J., et al. Use of alcohol hand sanitizer as an infection control strategy in an acute care facility. Am J Infect Control, v.31, p.109- 116, 2003. 13. MACDONALD, A., et al. Performance feedback of hand hygiene, using alcohol gel as the skin decontaminant, reduces the number of inpatients newly afected by MRSA and antibiotic costs. J Hosp Infect, v.56, p.56-63, 2004. 14. SWOBODA, S.M., et al. Electronic monitoring and voice prompts improve hand zhygiene and decrease nosocomial infections in an intermediate care unit. Crit Care Med, v.32, p.358-363, 2004. 15. LAM, B.C., et al. Hand hygiene practices in a neonatal intensive care unit: a multimodal intervention and impact on nosocomial infection. Pediatrics, v.114, p.565-571, 2004. 16. WON, S.P., et al. Handwashing program for the prevention of nosocomial infections in a neonatal intensive care unit. Infect Control Hosp Epidemiol, v.25, p.742-746, 2004. 17. ZERR, D.M., et al. Decreasing hospital- associated rotavirus infection: a multidisciplinary hand hygiene campaign in a childrens hospital. Pediatr Infect Dis J, v.24, p.397-403, 2005. 18. PITTET, D., et al. Evidence-based model for hand transmission during patient care and Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 93 IMPACTO DA PROMOO E MELHORIA NA ADESO S PRTICAS DE HIGIENIZAO DAS MOS the role of improved practices. Lancet Infect Dis, v.6, p.641-652, 2006. 19. BOYCE, J.M. Using alcohol for hand antisepsis: dispelling old myths. Infect Control Hosp Epidemiol, v.21, p.438-441, 2000. 20. LARSON, E.L., et al. Assessment of two hand hygiene regimens for intensive care unit personnel. Crit Care Med, v.29, p.944-951, 2001. 21. PITTET, D., et al. Cost implications of successful hand hygiene promotion. Infect Control Hosp Epidemiol, v.25, p.264-266, 2004. Segurana do Paciente | Higienizao das Mos 95 GLOSSRIO Anti-sepsia cirrgica das mos ou preparo pr- operatrio das mos Procedimento realizado pela equipe cirrgica, para eliminar a microbiota transitria e reduzir a microbiota residente das mos. Anti-sptico degermante Sabonete contendo um agente anti-sptico em usa formulao; se destina degermao da pele das mos (e.g., clorexidina degermante a 4%; PVPI a 10%). Efeito residual ou persistente defnido como efeito antimicrobiano prolon- gado ou estendido que previne ou inibe a pro- liferao ou sobrevida de microrganismos aps aplicao do produto. Frico anti-sptica das mos Aplicar preparao de base alcolica para frico em todas as superfcies das mos para reduzir o nmero de microrganismos presentes. Higienizao anti-sptica das mos Higienizar as mos com gua e sabonete asso- ciado agente anti-sptico. Higienizao das mos Termo genrico aplicvel higienizao simples das mos, higienizao anti-sptica das mos, frico anti-sptica das mos com preparaes alcolicas e anti-sepsia cirrgica das mos ou preparo pr-operatrio de mos. Higienizao simples ou bsica das mos Higienizar as mos com gua e sabonete comum (no associado a anti-sptico). Mos visivelmente sujas Mos que mostram sujidade visvel ou que es- tejam visivelmente contaminadas por sangue e - ou outros fuidos/excrees corporais. Preparao alcolica para as mos Preparao contendo lcool, preferencialmente a 70%, sob a forma gel ou soluo, com emolien- tes, destinada aplicao nas mos para reduzir o nmero de microrganismos viveis. Sabonete associado a anti-sptico Sabonete contendo um agente anti-sptico em sua formulao. Sabonete no associado a anti-sptico (sabo- nete comum) Sabonete que no contm um agente anti-spti- co em sua formulao. Servio de Sade Estabelecimento destinado ao desenvolvimento de aes de ateno sade da populao, em regime de internao ou no, incluindo ateno realizada em consultrios e domiclios.