Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Preparação ao latim
EDITORA UFMG
diretor Wander Melo Miranda
vice-diretor Roberto Alexandre do Carmo Said
Conselho Editorial
Wander Melo Miranda (presidente)
Ana Maria Caetano de Faria
Flavio de Lemos Carsalade
Heloisa Maria Murgel Starling
Márcio Gomes Soares
Maria das Graças Santa Bárbara
Maria Helena Damasceno e Silva Megale
Roberto Alexandre do Carmo Said
Latina essentĭa
Preparação ao latim
5ª edição revista
Belo Horizonte
Editora UFMG
2013
___________________________________________________________________
Inclui referências.
ISBN: 978-85-423-0026-0
CDD: 475
CDU: 807.1
___________________________________________________________________
Elaborada pela DITTI — Setor de Tratamento da Informação
Biblioteca Universitária da UFMG
EDITORA UFMG
Av. Antônio Carlos, 6627
Ala direita da Biblioteca Central | Térreo | Campus Pampulha
31270-901 | Belo Horizonte/MG Brasil
Tel: + 55 31 3409-4650 | Fax: + 55 31 3409-4768
www.editora.ufmg.br | editora@ufmg.br
CARACTERÍSTICAS METODOLÓGICAS
PREDOMINANTES
QUESTÕES TEÓRICAS. As afirmações acerca de questões
teóricas devem ser entendidas como limitadas ao nível proposto
por este trabalho. Isso quer dizer que muitas dessas afirmações,
ao serem tratadas em outras ocasiões, com maior profundidade,
A FRASE LATINA
Escrever em latim como um latino autêntico é hoje impossível.
Podem-se, por certo, imitar os escritos dos autores latinos, mas isso
com as deficiências inevitáveis de quem escreve numa língua estran-
geira. Por isso, a proposta do livro não é levar a escrever em latim. O
que se pretende é possibilitar a compreensão, o mais completamente
possível, dos textos consagrados de escritores latinos.
Os exemplos e textos do livro foram feitos com a pretensão de
ajustarem-se às recomendações da estilística do latim erudito. No
entanto, muitas vezes não há como seguir completamente o mo-
delo clássico, por força das limitações de vocabulário e do nível de
complexidade da sintaxe apresentada inicialmente. Essas “falhas”
poderão ser detectadas ora numa diferente acepção vocabular, ora
em torneios sintáticos, não muito latinos, de exemplos inventados,
ou mesmo num inadequado emprego de algum tempo verbal. São
dificuldades, por vezes, insuperáveis.
G E N E R A L I D A D E S 1
O alfabeto latino 15
A(s) pronúncia(s) do latim 16
Gênero 17
M O R F O S S I N T A X E V E R B O - N O M I N A L 2
O CASO 19
Os casos nominativo e acusativo 20
I- Substantivos 21
II- Adjetivos 27
III- Advérbios 30
Outras ideias que podem ser expressas pelo acusativo 31
O caso ablativo 35
Morfologia 35
Sintaxe 37
O caso genitivo 41
Morfologia 41
Sintaxe 43
O caso dativo 46
Morfologia 46
Sintaxe 47
O caso vocativo 49
Morfologia 49
Sintaxe 49
AS ORAÇÕES ADJETIVAS 68
Morfossintaxe 68
OS TEMAS EM -V E EM -E 71
Morfologia 71
OS TEMAS EM -I E EM CONSOANTE 80
Morfologia 80
A P Ê N D I C E 3
CASOS ESPECIAIS DE MORFOSSINTAXE 113
O particípio presente 113
Morfologia 113
Sintaxe 114
Orações subordinadas introduzidas por CVM 115
O ablativo absoluto 116
A comparação dos adjetivos 117
Numerais cardinais e ordinais 119
V O C A B U L Á R I O 4
COMO SE ENUNCIAM NO DICIONÁRIO 125
Substantivos 125
Adjetivos 125
Verbos 126
R E F E R Ê N C I A S B I B L I O G R Á F I C A S 128
G L O S S Á R I O 130
O ALFABETO LATINO
O alfabeto latino difere do que empregamos para o português
em:
1. O i/I é vogal em AMICITĬA (amizade), em SILENTĬI (do
silêncio), mas passa a consoante quando estiver antes de vogal Os dicionários em sua
maioria costumam
(até mesmo antes de outro i/I), no início de sílaba: IEIVNĬVM/ representar esse i/I
ie-iu-ni-um (jejum); IVSTVS/ius-tus (justo); IAM/iam (já); consonântico por j/J
IECVR/ie-cur (fígado).
2. Do mesmo modo, u/V (repare que o u maiúsculo do latim é
idêntico, na representação, ao nosso v maiúsculo) tem o mesmo
valor ambíguo de vogal e consoante, de acordo com sua posição
na palavra. Os dicionários em sua
maioria costumam
É vogal em MVT VS/mu-tu-us (mútuo); VSVRARĬVS/
representar esse u/U
u-su-ra-ri-us (usurário); MVRVS/mu-rus (muro, muralha). Porém consonântico por v/V.
é consoante em VERO/ue-ro (verdadeiramente); VACCA/uac-ca
(vaca); VICINA/ui-ci-na (vizinha); CAVERNA/ca-uer-na (caverna);
AVARITĬA/a-ua-ri-tia (avareza).
EXERCÍCIO
Identificar i e V consonantais
Iurare, riuus, fluuĭus, coniugare, iuuĕnis, inuidĭa, uia, uua,
uidŭus, auĭdus, auena, aduersarĭus, auarus, uictorĭa.
15
1. PRONÚNCIA TRADICIONAL
Ela difere da pronúncia do português nas seguintes situações:
Ditongos: - AE- pronuncia-se -É.
- OE- pronuncia-se -É.
Consoantes: -T-, -TI- pronuncia-se -CI- Amicitĭa (amicícia),
prudentĭa (prudência).
Observação: se antes de -TI- aparecerem as consoantes S, X, T,
mantém-se a pronúncia TI: Hostĭa, mixtĭo, Attĭus.
-X- pronuncia-se KS - Rex, audax.
-Z- pronuncia-se DZ - Zeno, Zama.
-PH- pronuncia-se F - Zephĭrus (Dzéfirus).
Observação: -I- e -V- podem ser pronunciados j e v. (Ver O
alfabeto latino, na p. 15).
2. PRONÚNCIA RESTAURADA
Tem as seguintes características mais importantes:
-I- e -V- soam sempre como I e U.
Os ditongos -AE- e -OE- soam -AI- e -OI-.
Consoantes:
-C- sempre soa -K- Caput, Cicĕro (Kíkero). -G- soa sempre
-GUÊ- Gubernator, gestus (guestus), regina (reguina). -S- sempre
soa -SS- Casa (cassa).
Ainda que a pronúncia possa ser variada, a posição da sílaba
tônica não se altera. A grande maioria das palavras latinas é paroxí-
tona. As oxítonas são muito raras. Há também um razoável número
de palavras proparoxítonas.
16 latina essentĭa
GÊNERO
Os substantivos latinos podiam ser femininos, masculinos ou
neutros (neuter = nenhum dos dois). É certo que o gênero das pa-
lavras resulta de uma questão cultural. Cada comunidade tem seu
próprio modo de ver o mundo e de forjar uma linguagem que o ex-
presse. Assim, pois, não há como estabelecer critérios de distinção
de gênero. Por alto, pode-se vislumbrar o seguinte:
a) Os seres animados distribuem-se entre masculinos (puer, lupus,
Mercurĭus) e femininos (femĭna, aquĭla, Diana). Mas há seres
inanimados que foram vistos como animados pelos latinos:
fluuĭus (masc.), fagus (fem.), Aegyptus (fem.).
b) Os seres inanimados são, em sua maioria, neutros (templum,
aratrum, lucrum).
Vale, no entanto, ressaltar: TODO SUBSTANTIVO NEUTRO
(arbustum, argentum, folĭum) REFERE-SE A UM SER INANI-
MADO, MAS NEM TODO SER INANIMADO SE EXPRESSA
POR MEIO DE UM SUBSTANTIVO NEUTRO (campus e hortus
- masc., pinus - fem.).
Os adjetivos, em princípio, não têm gênero, mas ajustam-se ao
gênero dos substantivos a que se subordinam.
GENERALIDADES 1 17
O CASO
Comparem-se as seguintes frases:
a) Pedro visita o amigo. PetrVS amicVM uisĭtat.
b) O amigo visita Pedro. AmicVS PetrVM uisĭtat
19
20 latina essentĭa
I – SUBSTANTIVOS
O nominativo é fundamentalmente uma noção sintática, ou
seja, uma palavra em nominativo desempenha, principalmente, o
papel de sujeito gramatical de um verbo. Outra função preenchida
pelo nominativo é a de predicativo do sujeito.
O acusativo, por sua vez, representa, na sua complexidade,
as noções de movimento, duração; fim de movimento, ponto de
chegada; produto, resultado, em outras palavras, o lugar para onde,
o tempo durante o qual. Em acusativo se expressam o objeto direto
e também o sujeito gramatical da oração objetiva direta.
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 21
singular plural
nominativo -a -ae
acusativo -am -as
22 latina essentĭa
Agit Arant
Bibunt Censent
Cogunt Contĭnent
Frangit Irrŭunt
Sentĭunt Tollit
TEMA EM -O
singular plural
m./f. m. n. m./f. n.
nom. -us -er, -ir -um -i -a
acus. -um -os -a
OBSERVAÇÕES:
1. As palavras cujo nominativo termina em -VS têm as
seguintes flexões:
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 23
EXERCÍCIO
I – COMPLETAR A DECLINAÇÃO DOS SUBSTANTIVOS:
Nominativo Acusativo
Singular Plural Singular Plural
Argentum
Asellus
Bestĭa
Casĕus
Circus
Filĭus
Frumentum
Hortus
24 latina essentĭa
EXERCÍCIO
II – TRADUZIR:
l. Lupus agnum uidet.
Lupi agnos uident.
2. Agnus timet lupum.
Agni lupos timent.
3. Puer amicum uisĭtat.
Pueri amicos uisĭtant.
4. Aper siluam habĭtat.
Apri siluas habĭtant.
5. Magister discipŭlum laudat.
Magistri discipŭlos laudant.
6. Vir et femĭna filĭum amant.
Viri et femĭnae filĭos et filĭas amant.
7. Seruus templum ornat.
Serui templa ornant.
8. Puer equos iungit.
Puer et serui equos iungunt.
9. Vrsus speluncam habĭtat.
Vrsi speluncas habĭtant.
10. Monstrum nautam non terret.
Monstra nautas non terrent.
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 25
26 latina essentĭa
SINTAXE
O processo de relação entre o substantivo e o adjetivo se dá pela Como encontrar no
concordância do adjetivo com o substantivo em CASO, NÚMERO dicionário o adjetivo
PIGRAS, por exemplo?
e GÊNERO (a concordância em tema é acidental). 1. Identificar o caso e o
gênero: ACUSATIVO
Exemplos:
FEMININO;
MAGNVS, MAGNA, MAGNVM 2. Reconstruir o
nominativo singular
PIGER, PIGRA, PIGRVM masculino – PIGER
(esta será a forma no
CLARVS, CLARA, CLARVM dicionário: o nominativo
LABORIOSVS, LABORIOSA, LABORIOSVM singular.)
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 27
28 latina essentĭa
ARQUIVO 1 DE DETALHES
1. Em latim não existem elementos morfológicos equivalentes aos
artigos do português. Quando aparece a forma VNVS, -A, -VM
ligada a um nome, ela significa um só, um mesmo, um único.
(Não corresponde, portanto, ao nosso artigo indefinido.)
2. A coordenação em latim pode ser feita com as seguintes
partículas:
et = e: amicitĭa et otĭum;
-que (vem posposto ao segundo termo de coordenação) = e:
amicita otiumque.
Também são frequentemente empregadas AC e ATQVE, que
acrescentam certos matizes semânticos à coordenação.
3. Algumas palavras só existem no plural. Por exemplo: DIVITĬAE,
-ARVM; RELIQVĬAE, -ARVM; ATHENAE, -ARVM;
PRIMITĬAE, -ARVM; ARMA, -ORVM (confira-se o português
NÚPCIAS, AMAZONAS etc.).
4. Os possessivos MEVS, -A, -VM; TVVS, -A, -VM; SVVS, -A,
-VM; NOSTER, -TRA, -TRVM; VESTER, -TRA, -TRVM
seguem, em tudo, os adjetivos.
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 29
III – ADVÉRBIOS
Há no latim, como em português, uma classe de palavras que
não se sujeitam à flexão de caso: são os ADVÉRBIOS (HERI =
ontem; IBI = aí; CITO = cedo). Por sua natureza, não podem estar
em nominativo ou noutro caso qualquer, e são encontrados no
dicionário com a mesma forma que apresentam na frase.
EXERCÍCIO
TRADUZIR:
1. Vuae acerbae non sunt.
2. Saepe periculosa est umbrosa silua.
3. Asĭni tardi, sed agitati sunt equi.
4. Monstrum horrendum et uiolentum est.
5. Vua et alĭa poma nondum matura sunt.
6. Tyranni semper iniqui sunt.
7. Tua prudentĭa sapientiaque amicos facĭunt laetos.
8. Muscae agitatae sunt et molestae.
9. Sollertĭa mea, inquit uulpecŭla, maxĭma est.
10. Quam blandus, inquit lupus, albus agnus est! Nam ego famelĭcus
sum. Certe habĕo prandĭum optĭmum.
30 latina essentĭa
APVD AGRICŎLAM
Siluanum, amicum rustĭcum, uisĭtat Aemilĭus, poeta urbanus.
Vita rustĭca ualde Aemilĭum delectat, sed “uita urbana ardŭa minus
est”, ita censet Siluanus. Poeta amicum laudat, quia laboriosus est
agricŏla. Laudat etĭam fundum, ubi umbrosas siluas ferae periculosae
habĭtant et molestam facĭunt uitam muscae innumĕrae. Nocte
mirifĭcae stellae lunaque plena caelum illumĭnant; mane Phoebus
terram calĭdam facit, ităque uita undĭque trepĭdat.
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 31
APVD AMICAS
Europa, formosa puella, amicas uisĭtat. Optĭmum est apud ueros
amicos esse. Sic Europa ualde gaudet.
Nunc puellae per oram ambŭlant. Caelum serenum est et
placĭdae undae albam arenam mulcent. Laetae puellae libenter
cantant, ludunt et rident.
Subĭto autem taurum album prope aquam uident. Taurus,
magna bestĭa, puellas praeter Europam terret. Vero taurus immensus
est, inquit Europa, sed minĭme periculosus; ad taurum uado. Animosa
puella in taurum irrŭit; mox super tergum sedet.
Taurus aquam intrat et puellam in altum oceănum portat.
Frustra flet clamatque Europa. Per multas horas taurus natat et
Europam in Cretam portat.
32 latina essentĭa
THESĔVS
Thesĕus, animosus uir, in insŭlam Cretam nauĭgat. Minotaurus,
monstrum horrendum, insŭlam habĭtat. Thesĕus in labyrinthum
uadit. Ibi multa pericŭla inuĕnit. Deinde, post ardŭam pugnam
contra Minotaurum, non solum monstrum necat, sed etĭam Graecos
puĕros et puellas libĕrat.
AD FLVVĬVM
Ad fluuĭum inuĕnit lupus tenĕrum agnum. Lupi semper irati
sunt atque famelĭci. Falsa uerba lupus contra timĭdum agnum
dicit. Frustra uerba friuŏla negat agnus. Sed saepe nequitĭa uerum
argumentum uincit. Tum lupus prandĭum gratum facit. Optĭmum
est tenĕrum agnum degustare – exclamat imprŏba gula.
Multi iniqui uiri et femĭnae – sic scribit Phaedrus poeta – falsas
causas inuenĭunt, et per dolum iustos opprĭmunt.
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 33
ARIADNA
Ariadna, pulchra puella, ualde Thesĕum amat. Non solum
Thesĕum docet per labyrinthum ambulare, sed etĭam quomŏdo
ibi uitam seruare.
Post pugnam contra Minotaurum, Thesĕus Ariadnam, intĕgros
puĕros puellasque in Patrĭam per oceănum ducit. In insŭla Naxo –
sic narrant antiqui poetae – Dionysus deus in somnĭo (= em sonhos)
apparet et dicit: ego Ariadnam amo, sic puella hic manere debet; tu
autem mox in Attĭcam nauigare debes.
Tunc maestus Thesĕus Ariadnam relinquit.
34 latina essentĭa
O CASO ABLATIVO
O caso ablativo trata de noções como as circunstâncias de
lugar onde, tempo em que; origem, início do movimento, ponto
de partida, afastamento; meio, causa, instrumento, companhia;
assunto, matéria.
MORFOLOGIA
Tema -A Tema -O
sing. pl. sing. pl.
-a -is -o -is
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 35
Ablativo
caso/gên. singular plural
Asinabus
Tauros
Iugum
Lacrĭmae
Pericŭla
Prandĭa
Lucrum defrenatum
Templa antiqua
Desiderĭum falsum
Pulchrae amicae
Altae fagi
Matura poma
Falsam iustitĭam
36 latina essentĭa
SINTAXE
São várias as ideias que podem ser expressas pelo caso ablativo. A preposição IN com
ablativo significa LUGAR
Mas elas estão reunidas, por alguma proximidade de sentido, em ONDE (sentido estático).
três grupos: Não se confundir,
portanto, com o emprego
GRUPO I. Indicação do LUGAR ONDE, em sentido concreto de IN + ACUSATIVO,
que representa o LUGAR
(IN scholA, IN campO, IN stabŭlO, IN oppĭdO pulchrO, SVB PARA ONDE (sentido
frondosA fagO) ou figurado (IN anĭmO, SVB imperĭO). dinâmico, indicação de
movimento).
(Verifique na página 55 os modelos do IMPERFEITO DO
INDICATIVO, e, nas páginas 65 e 66, o verbo SVM.)
EXERCÍCIO
TRADUZIR:
1. Agricŏla in campo erat.
2. Poeta narrat Minotaurum in labyrintho uiuĕre.
3. Multi poetae non sub stellis uiuunt.
4. In principĭo Deus creat caelum et terram.
5. Sub caelo sereno poeta lunam et stellas cantabat.
6. Agricŏla dicit apros multos in silua esse.
7. Rustĭcus in anĭmo habet in oppĭdo uiuĕre.
8. In agro rustĭcus matura poma legebat.
9. Bonum est in iucundo otĭo uiuĕre.
10. Sub imperĭo tyrannĭco uiuĕre molestum est.
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 37
38 latina essentĭa
DE FVGA
Daedălus et Icărus furtim fugam parant. Mane in oram migrant
et de saxo alto euŏlant. Supra oceănum iam sunt et de caelo insŭlam
totam spectant.
Icărus in anĭmo paterna praecepta retinebat. Vero Daedălus
semper filĭum monebat: Debes apud me uolare. Nam non solum
aquae, sed etĭam Phoebĕi radĭi alas nocere possunt.
Subĭto Daedălus filĭum non iam uidet. Quia amplissĭmum est
caelum, puer paterna uerba contemnit et Phoebum petit. Phoebus
ceram soluit et puer in oceănum praecipĭtat. In aquis prope insŭlam
pennas Daedălus uidet.
Postquam filĭum deflet, et mortŭum in insŭla humat, maestus
Daedălus et solus a Creta in patrĭam per caelum remigrat.
GRUPO III. Indicação da CAUSA, do MEIO, do INSTRUMENTO,
da COMPANHIA ou da AUSÊNCIA DA COMPANHIA.
a) Quando se trata da COMPANHIA, são usuais as preposições:
CVM (= com) e SINE (= sem). A preposição CVM pode
também significar CONTRA.
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 39
ARQUIVO 2 DE DETALHES
1. É usual o emprego da preposição entre o substantivo e seu
adjetivo adjunto: magna IN laetitĭa, multo CVM gaudĭo.
2. Muitos advérbios têm forma de ablativo singular: multO, citO,
rarO, uerO; ou de acusativo singular neutro: multVM, primVM,
nimĭVM, paulVM etc.
40 latina essentĭa
DE SECRETO AVXILĬO
Quotannis septem puĕri septemque puellae in insŭlam Cretam
nauigabant, ubi erat Labyrinthus. Ibi Tyrannus Minos puĕros
ad Minotaurum ducebat. Monstrum sceleste indefensos puĕros
trucidabat.
Thesĕus in anĭmo habebat patrĭam liberare a tam duro tributo.
In Cretam uero cum puĕris nauĭgat.
In insŭla, furtim intrat Labyrinthum et ibi horrĭdum monstrum
inuĕnit. Pugna contra Minotaurum maxĭme ardŭa erat. Tandem
Thesĕus monstrum gladĭo necat.
Nam Ariadna, quia ualde Thesĕum amabat, auxilĭum maxĭmum
ferebat: docet ualĭdum Graecum in labyrintho uitam proprĭam
seruare et Minotaurum necare.
O CASO GENITIVO
MORFOLOGIA
O caso genitivo explicita, mais comumente, uma relação
gramatical entre dois nomes, de tal forma a traduzir especificações
como as noções de posse, pertença; constituição; parte de um todo
etc.; o genitivo pode ligar-se também a alguns verbos, em especial aos
que expressam as ideias de “lembrar-se de ... , esquecer-se de ...”.
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 41
OBSERVAÇÕES:
1. Não existem desinências específicas para a identificação do
gênero.
2. Elas estendem-se indistintamente aos substantivos e adjetivos.
3. O genitivo singular coincide com o nominativo plural (só
os masculinos e femininos), mas na frase é sempre possível
distinguir cada caso, sobretudo considerando-se o verbo.
EXERCÍCIO
A) IDENTIFICAR O CASO E GÊNERO DAS PALAVRAS;
B) CONSTRUIR O GENITIVO SINGULAR E PLURAL,
QUANDO POSSÍVEL:
Genitivo
caso/gên. singular plural
Aedificĭo
Aegyptum
Apris
Aselli
Auxilĭa
Coronas
Equos
Fluuĭis
42 latina essentĭa
SINTAXE
Através do genitivo, basicamente são expressas as ideias
seguintes:
A POSSE (fazenda DO agricultor), A PERTENÇA (braço DO
agricultor), enfim, a ESPECIFICAÇÃO, em sentido amplo (casa
DE pedra, princípio DA vida, lembrança DO passado, causa DE
injustiça).
EXERCÍCIO
TRADUZIR:
1. Fundus agricŏlae latus erat.
2. Medĭcus brachĭum agricŏlae curat.
3. Nequitĭa tyrannorum facit ruinam multorum populorum.
4. In Graecĭa discipŭli reliquĭas templorum uident.
5. Magister narrat in Graecĭa antiqua pias femĭnas ornare statŭas
dearum et deorum coronis.
6. Auaritĭa causa est multorum malorum.
7. Est negotĭum poetarum inuenire blandum otĭum uitae.
8. Grata est memorĭa laetitiarum praeteritarum.
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 43
IN FORO
In oppĭdi foro iam sunt agricŏlae Publĭi filĭi, Lucĭus et Iulĭus.
In forum celerĭter conuĕnit popŭlus. Ibi puĕri uendunt multa:
casĕum, frumentum et matura poma; uendunt etĭam bestĭas: porcos
et gallinas.
Hodĭe magnus numĕrus uirorum feminarumque per forum
ambŭlat: multi emunt, multi de nugis tractant; parui puĕri ludunt
et contendunt. Etĭam mendici maestissĭmi pecunĭam a popŭlo
rogant.
Per multas horas Lucĭus et Iulĭus in foro manent, sed Bona
Fortuna fauet: omnĭa (= todas as coisas) uendunt et magnam
pecunĭam facĭunt. Post ardŭam opĕram puĕri per oppĭdum
ambŭlant: uero oppĭdum puĕros ualde delectat illecĕbris suis.
Ad multam horam puĕri laetissĭmi omnĭa circumspicĭunt.
In agrum autem redire debent. Hodĭe forte luna plena est, sic
illuminatam facit uiam. Asĭnus, qui carrum uehit, contra naturam,
cursum uelocissĭmum facit: in pratum ire festĭnat et ibi carpĕre
herbas suas.
44 latina essentĭa
DE ROMANORVM IMPERĬO
Imperĭum Romanum a Romŭlo exordĭum habet. Romŭlum et
Remum filĭos esse Dei Belli narrant antiqui poetae.
Romŭlus in Latĭo, Latinorum territorĭo, oppĭdum condit et
uocat oppĭdum Romam ex Romŭlo. Primus ibi regnat.
Initĭo parua erat, sed post paucos annos Roma territŏrium
amplĭat. Nam Romani uicinos popŭlos multis bellis supĕrant.
In oppĭdo Roma paucissĭmae femĭnae erant. Ităque in Romŭli
anĭmum uenit femĭnas uicinorum raptare. Sic ad spectacŭlum
ludorum uicina oppĭda inuĭtat. Tum inter ludos Romani femĭnas
raptant.
Propter iniurĭam raptarum, contra Romanos cruenta bella
parant uicini, sed Romani uictorĭam obtĭnent: non solum agros
uastant, oppĭda captant sed etĭam uictos popŭlos sub iugum
mittunt.
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 45
MORFOLOGIA
Tema -A Tema -O
sing. pl. sing. pl.
-ae -is -o -is
OBSERVAÇÕES:
1. Não existem desinências específicas para a definição de gênero.
2. Elas estendem-se indistintamente aos substantivos e adjetivos.
3. As eventuais semelhanças de forma são anuladas pelo sentido
resultante da relação com as demais palavras da frase, sobretudo
com o verbo.
Ver observação nº 4 do ablativo (p. 36)
46 latina essentĭa
Dativo
Laborioso agricŏla
Iustos uiros
Lunam plenam
Stultis consilĭis
Atrorum asinorum
Villae amoenae
Agitato foro
Oceănis altis
Ardŭa iuga
Carri pleni
Multa pericŭla
Auo benigno
Siluae umbrosae
Barbări popŭli
Sereni caeli
SINTAXE
A ideia mais importante que se traduz pelo dativo é a de
destinação (DAtiuus, de DAre). É em “benefício” ou “prejuízo” de
alguém/algo que alguma coisa acontece, (palavras ofensivas a todos;
causar um bem a muitos; coisa útil a ninguém; dar um prêmio ao
inimigo).
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 47
VVLPEC LA ET VVAE
Vulpecŭla per agricŏlae fundum ambulabat. Vidit subĭto
iucundas uuas. Frustra famelĭca uulpecŭla saliebat, uuas tangĕre
non potĕrat, quia alta erat uinĕa.
Paulo post uulpecŭla sententĭam mutauit, sed irata dixit:
– Vuae nondum maturae sunt; acerbae uuae uulpecŭlis pessĭmae
sunt.
Phaedrus poeta, qui fabŭlam scripsit, admŏnet:
Multi elĕuant uerbis, quae (= as coisas que) facĕre non possunt.
48 latina essentĭa
MORFOLOGIA
O caso vocativo é, em quase todas as ocorrências, idêntico ao
nominativo.
As formas divergentes referem-se ao vocativo singular de
algumas palavras do tema em -O:
Cornelĭus Corneli
Publĭus Publi
filĭus fili
OBSERVAÇÕES:
1. As palavras agnVS, de VS e chorVS fazem, contudo, o vocativo
singular idêntico ao nominativo.
2. MeVS faz seu vocativo singular mi.
SINTAXE
A palavra em vocativo é sintaticamente independente do resto
da frase. Basta ver a seguinte situação:
Corneli, tu in scholam ire debes.
CORNELI é o vocativo, TV é o sujeito gramatical da frase.
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 49
50 latina essentĭa
Observações:
1. A preposição CVM vem posposta ao ablativo do pronome
pessoal: nobisCVM (= conosco), teCVM (= contigo), seCVM
(= consigo), uobisCVM (= convosco, com vocês).
2. A forma NOSTRVM significa dentre nós: Multi nostrum bene
linguam latinam discent = Muitos dentre nós aprenderão bem
a língua latina;
VESTRVM significa dentre vós/vocês: Multi uestrum magistri
erunt = Muitos dentre vocês (de vocês) serão professores.
3. Como se observa, não existe o pronome de terceira pessoa, o
equivalente ao ELE do português. Existe um outro pronome em
latim – is, ea, id – que faz esse papel, mas não pode ser consi-
derado, como em português, um pronome pessoal de terceira
pessoa. (Será estudado oportunamente – p. 105).
4. Os pronomes pessoais podem receber a partícula -MET, que
lhes reforça o sentido: egoMET (eu mesmo), seMET (ele mes-
mo).
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 51
LVPVS ET AGNVS
Ad riuum unum uenĭunt lupus et agnus. Lupus potat supra
agnum. Lupus causam iurgĭi quaerebat:
Agnus, cur turbas aquam meam? Aqua turbata me non
delectat.
Blandus respondet agnus:
Quomŏdo possum tuam aquam turbare? Nam potas supra me,
non ego supra tuum locum poto. A te decurrit aqua ad me.
Sed argumentum lanigĕri molestum lupo fuit. Subĭto lupus
irrŭit in agnum, necat indefensum et exclamat:
Aquam puram potare bonum est, sed optĭmum est agnum
tenĕrum degustare.
(Fedro – Livre adaptação)
52 latina essentĭa
DE VITA RVSTĬCA
(Pars una)
Publĭus, uir rustĭcus, cum femĭna multisque filĭis in fundo seueri
domĭni habĭtat. Ibi per multas horas laborat. Mane in stabŭlum it,
alimentum porcis et gallinis dat, uaccas mulget, equos ad carrum
et tauros ad aratrum iungit.
Lucĭus et Iulĭus, filĭi Publĭi, carrum ducunt. In oppĭdum cibos
uarĭos et bestĭas portant. Frumentum, gallinas, porcos, casĕum et
poma in foro uendĭtant. Vero in forum popŭlus conuĕnit.
Adulescentŭli censent agitatam uitam urbanam esse faustam.
Ităque in anĭmo habent in oppĭdo uiuĕre.
In agro Publĭus laborat usque ad uespĕram: arat solum, semĭnat;
uinĕas, malos et alĭas plantas rigat.
Etĭam uicini familĭae Publĭi dicunt uitam in oppĭdo optĭmam
esse. Ibi in umbra uiri uitam agunt; quotidĭe circus popŭlum multis
spectacŭlis ualde delectat: mirum est uidere uiros cum feris in arena
contendĕre.
DE VITA RVSTĬCA
(Pars altĕra)
Domitĭa cum filiabus et filĭis paruis in casa manet. Quotidĭe in
coquina prandĭum, cenam et alĭas cenŭlas familĭae suae parat; filĭos
et maritum curat et alĭas opĕras domestĭcas.
Femĭnae etĭam educare libĕros debent, quia in agris nulla schola
est. Ităque uitam mutare difficillĭmum est.
Saepe Domitĭa in oppĭdum uadit. Oppĭdum ualde Domitĭam
delectat donis falsis et suis illecĕbris.
Vitam certe optĭmam ibi esse cogĭtat Domĭtia.
Maxĭmum Domitĭae desiderĭum est cum marito filiisque
in oppĭdo uiuĕre. Sed Domitĭa, Publĭus et puĕri nescĭunt uitam
ubicumque infortunatis ardŭam multum esse.
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 53
MORFOLOGIA
Embora existam dois critérios de agrupamento dos verbos
latinos, por conjugação ou por temas, podem-se estabelecer relações
entre esses dois modelos de classificação:
54 latina essentĭa
1ª conjugação,
Tema em -A (longo)
infinitivo em -ARE
2ª conjugação,
Tema em -E (longo)
infinitivo em -ERE
4ª conjugação,
Tema em -I (longo)
infinitivo em -IRE
3ª conjugação,
infinitivo em -ĕRE { Tema em -V
Tema em -I (breve)
Tema em consoante
Presente e imperfeito
Comparem-se as seguintes formas verbais:
GRUPO I
1ª conjugação 2ª conjugação
tema em -A LAVDA- tema em -E DELE-
Presente Imperfeito Presente Imperfeito
EGO laud-o laudaBAm delĕ-o deleBAm
TV lauda-s laudaBAs dele-s deleBAs
lauda-t laudaBAt dele-t deleBAt
NOS lauda-mus laudaBAmus dele-mus deleBAmus
VOS lauda-tis laudaBAtis dele-tis deleBAtis
lauda-nt laudaBAnt dele-nt deleBAnt
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 55
4ª conjugação 3ª conjugação
tema em -I tema em -I
AVDI CAPI-
(-i longo) (-i breve)
GRUPO III
3ª conjugação
tema em consoante LEG- tema em -V TRIBV-
EGO leg-o legEBAm tribŭ-o tribuEBAm
TV leg-i-s legEBAs tribŭ-i-s tribuEBAs
leg-i-t legEBAt tribŭ-i-t tribuEBAt
NOS leg-ĭ-mus- legEBAmus tribu-ĭ-mus tribuEBAmus
VOS leg-ĭ-tis legEBAtis tribu-ĭ-tis tribuEBAtis
leg-u-nt legEBAnt tribŭ-u-nt tribuEBAnt
singular plural
1ª pessoa -o / -m -mus
2ª pessoa -s -tis
3ª pessoa -t -nt
56 latina essentĭa
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 57
Tema em -A Tema em -I
EGO lauda-B-o audĭ-A-m
TV lauda-BI-s audĭ-E-s
laudaBI-t audĭ-E-t
NOS lauda-BĬ-mus audi-E-mus
VOS lauda-BĬ-tis audi-E-tis
lauda-BV-nt audĭ-E-nt
Seguem este modelo todos Seguem este modelo todos os
os verbos de tema em -A- verbos de tema em -V-, -I- e
e em -E- de tema em consoante.
58 latina essentĭa
Pretérito perfeito
EGO laudau- -I
TV deleu- -ISTI
audiu- -IT
NOS leg- ĬMVS
VOS cep- -ISTIS
tribu- ERVNT ou -ERE
Observações:
1. Comparando-se com os tempos já estudados, o pretérito per-
feito é menos complexo em sua estrutura. Como o presente, ele
também é constituído apenas do TEMA e das DESINÊNCIAS
NÚMERO-PESSOAIS.
2. Esse conjunto de seis DESINÊNCIAS (assim estabelecido por
questões metodológicas) é exclusivo do pretérito perfeito do
indicativo.
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 59
INFECTVM PERFECTVM
Ambula- Ambulau-
Scrib- Scrips-
Debe- Debŭ-
Fing- Finx-
Frang- Freg-
Can- Cecĭn-
Ag- Eg-
Disc- Didĭc-
Fer- Tul-
60 latina essentĭa
Observações:
l. A formação dos dois tempos é de extrema simplicidade, pois
todos os grupos de verbo se comportam uniformemente. (Não
há no sistema do PERFECTVM alterações vocálicas, nem vogais
de ligação ou eufônicas.)
2. As desinências de pessoa e número são as mesmas dos outros
tempos já vistos. Ressalte-se, porém, a variação -M (mais-que-
-perfeito) e -O (futuro do perfeito), na primeira pessoa do
singular.
3. O mais-que-perfeito do indicativo tem a seguinte tradução:
Audiuĕram – eu ouvira ou tinha ouvido.
Legĕras – tu leras ou tinhas lido;
O emprego do futuro
você lera ou você tinha lido. do perfeito aparece
Ceperatis – vós apanháreis ou vós tínheis apanhado; em raciocínios mais
elaborados, em frases,
vocês apanharam ou vocês tinham apanhado. portanto, de estruturas
mais complexas,
4. O futuro do perfeito tem as seguintes traduções: que serão estudadas
Deleuĕro – terei ou tiver destruído. posteriormente.
Audiuerĭmus – teremos ou tivermos ouvido.
Tribuerĭtis – tereis ou tiverdes atribuído;
vocês terão ou tiverem atribuído.
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 61
62 latina essentĭa
EXERCÍCIO
II – Identificar as formas verbais quanto a:
tempo, modo, pessoa, conjugação e tema.
pessoa
tempo modo conjugação
e número
Aduolabis
Agebat
Agĭmus
Egĕras
Agam
Agetis
Bibes
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 63
64 latina essentĭa
ARQUIVO 3 DE DETALHES
VERBOS ANÔMALOS SVM, FERO, EO
PRESENTE
ESSE FERRE IRE
sum fero eo
es fers is
est fert it
sumus ferĭmus imus
estis fertis itis
sunt ferunt eunt
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 65
FUTURO DO PRESENTE
ESSE FERRE IRE
ero feram ibo
eris feres ibis
erit feret ibit
erĭmus feremus ibĭmus
erĭtis feretis ibĭtis
erunt ferent ibunt
PRETÉRITO PERFEITO
ESSE FERRE IRE
fui tuli ii/iui
fuisti tulisti iisti/iuisti
fuit tulit iit/iuit
fuĭmus tulĭmus iĭmus/iuĭmus
fuistis tulistis iistis/iuistis
fuerunt tulerunt ierunt/iuerunt
66 latina essentĭa
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 67
MORFOSSINTAXE
A especificação de um substantivo pode, entre outras maneiras,
ser feita pelo emprego de um adjetivo – cidade GRANDE / oppĭdum
MAGNVM – ou de um substantivo – cidade DOS ROMANOS /
oppĭdum ROMANORVM. Também é possível especificar um subs-
tantivo através de uma oração, a oração adjetiva:
As galinhas avistaram uma raposa ASTUCIOSA. (adjetivo)
As galinhas avistaram uma raposa QUE DIZIA PALAVRAS
VÃS. (oração adjetiva)
Em um exame, ainda que superficial, observa-se:
l. ASTUCIOSA especifica raposa, do mesmo modo que QUE
DIZIA PALAVRAS VÃS também especifica raposa.
2. O QUE “representa” a palavra raposa na oração adjetiva – QUE
(= a raposa) DIZIA PALAVRAS VÃS.
3. O QUE desempenha, na oração adjetiva, a função de SUJEITO,
ainda que esteja, ao mesmo tempo, representando raposa,
OBJETO DIRETO de avistaram.
Em latim, essa mesma frase:
VIDERVNT GALLINAE VVLPEC LAM QVAE VERBA
VANA DICEBAT. (QVAE – nominativo singular feminino,
sujeito)
Outros exemplos:
l. Os inimigos destruíram a cidade QUE (= a cidade) EXISTIA
PERTO DE ROMA / Inimici deleuerunt oppĭdum QVOD
PROPE ROMAM ERAT. (QUOD – nominativo singular neutro,
sujeito)
2. O campo QUE (= o campo) O AGRICULTOR AROU é grande
/ Ager QVEM AGRICŎLA ARAVIT magnus est. (QVEM –
acusativo singular masculino, objeto direto)
3. A escola EM QUE (= na escola) OS ALUNOS ESTÃO é de todos
/ Schola IN QVA PVĔRI SVNT publĭca est. (IN QVA – ablativo
singular feminino, adjunto adverbial “de lugar onde”)
68 latina essentĭa
singular plural
M. F. N. M. F. N.
Nom. qui quae quod qui quae quae
Acus. quem quam quod quos quas quae
Gen. cuius quorum quarum quorum
Dat. cui quibus
Abl. quo qua quo quibus
EXERCÍCIO
TRADUZIR:
1. Minotaurus, monstrum horrĭdum, qui in labyrintho habitabat,
magnum pericŭlum erat incŏlis Insŭlae Cretae.
2. Vulpecŭla dixit gallinis: amicitĭa quam inter nos surgĕre uidĕo
sempiterna erit.
3. Agricŏla cuius maxĭmum desiderĭum erat magno in oppĭdo
uiuĕre falsis promissis credebat.
4. Vbi sunt discipŭli quibus Dea Minerua sapientĭam dedit?
5. Quo uadit puella quacum heri ambulabas?
6. Non licebat Daedălo et Icăro, quos Tyrannus in Insŭla Creta
retinebat, in Graecĭam nauigare.
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 69
COLVMBA ET FORMICA
Haec fabella monstrat beneficĭum nunquam esse irrĭtum.
Columba super ramum fagi, quae iuxta stagni ripam erat,
olim insedĕrat. Forte uidit paruam formicam, quae cecidĕrat in
aquam. Tunc columba, quia fuĕrat mota misericordĭa, admouit
palĕam formicae. Formica extemplo enatauit, gratĭas egit et inter
ripae herbas sese insinuauit.
Post paucos dies, prope stagnum erat agricŏla, cui semper
placebit degustare tenĕras columbas. Sagittam sine mora parauit
agricŏla, cuius talum subĭto formica momordit.
Dum agricŏla talum quassat, columba aduolauit. Sic columbae
misericordĭa frustra non fuit.
DE REBVS DIVINIS
Graeci et Romani, qui pii erant, deos multos deasque colebant.
In cunctis fere domĭbus, in foris, in uiis aras exstruebant, apud quas
orabant et sacrificabant: in anĭmo habebant deos delectare et sic
gratĭam deorum sibi conciliare. In secundis rebus, grato anĭmo, deos
laudabant, in aduersis autem in auxilĭo deorum spem collocabant.
Etĭam pro republĭca pii Graeci et Romani saepe hostĭas immo-
labant ad aras, quae ante templa sitae erant. Sacrificĭis publĭcis multi
incŏlae interĕrant.
Res diuinae summa dierum festorum erant. Graeci existimabant
ludos etĭam deos delectare, sic saepe ludos parabant. Nota sunt im-
primis Olympĭa, quae in planitĭe Alphei fluuĭi certis annis celebra-
bant. Ibi erat locus sacer cum templo magnifĭco, in quo praeclarum
simulacrum Summi Dei erat. Inter dies festos, in quibus discordĭa
abĕrat, Graeci etĭam bella cessabant.
70 latina essentĭa
MORFOLOGIA
Ambos são muito reduzidos em número de palavras, sobretudo
o tema em -E. Importa lembrar que só existem aí substantivos.
Algumas palavras declinadas em todos os casos:
Tema em -V
Singular Plural Singular Plural
Nom./Voc. uersus uersus genu genŭa
Acus. uersum uersus genu genŭa
Gen. uersus uersŭum genus genŭum
Dat. uersŭi uersĭbus genu genĭbus
Abl. uersu uersĭbus genu genĭbus
Tema em -V
Singular Plural
Nom./Voc. domus domus
Acus. domum domos
domŭum/
Gen. domus
domorum
Dat. domŭi domĭbus
Abl. domo domĭbus
Tema em -E
Singular Plural Singular Plural
Nom./Voc. res res dies dies
Acus. rem res diem dies
Gen. rei rerum diei dierum
Dat. rei rebus diei diebus
Abl. re rebus die diebus
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 71
72 latina essentĭa
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 73
Tema em -A Tema em -O
singular plural singular plural
M. F. M. F. M. F. N. M. F. N.
Nom. -a -ae -us -er -ir -um -i -a
Voc. -a -ae -us -e -er -ir -um -i -a
Acus. -am -as -um -os -a
Gen. -ae -arum -i -orum
Abl. -a -is -o -is
Dat. -ae -is -o -is
Tema em -V Tema em -E
singular plural singular plural
M. F. N. M. F. N M. F. M. F.
Nom. -us -u -us -ua -es -es
Acus. -um -u -us -ua -em -es
Gen. -us -uum -ei -erum
Abl. -u -ĭbus -e -ebus
Dat. -ui -u -ĭbus -ei -ebus
74 latina essentĭa
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 75
NIŎBAE FAB LA
Niŏba Thebarum regina erat. Anĭmum propter multa efferebat,
praesertim propter XIV libĕros, quorum VII puĕri, VII puellae erant.
Femĭnas multas, quas clara fatidĭca conuocauĕrat et quae
Latonae, Phoebo Dianaeque sacrum faciebant, Niŏba, quae nuper
aduenĕrat, incrĕpat: cur, stultae, deis deabusque ex fabŭlis glorĭam
tribuĭtis, si apud uos me habetis ut magnam et ueram deam? Quin
76 latina essentĭa
DE NARCISO
Multae nymphae Narcisum amare cupiebant, sed formosissĭmus
puer non solum feminarum sed etĭam puerorum praesentĭam uitabat et
sibi dicebat: nec puellae nec puĕri me tangent. Nolo amplexus tuos, olim
nymphae dixit, quae maledictum in odiosum puĕrum coniecit.
Fonticŭlus erat purissĭmus et argentĕus quem neque capellae
neque auicŭlae neque bestĭae paruae uel magnae contigĕrant neque
fera turbauĕrat neque ramus. Ibi lassus Narcisus, dum bibĕre uult,
figuram suam aquarum in specŭlo uidet formamque esse suam
putat, quod umbra est.
Nescit se esse quem spectat et uehementer puĕrum in aqua re-
percussum adămat. Sed quia capĕre quem ardet non potest, paulatim
languescit, membra rigĭda fiunt, ex ocŭlis lacrĭmae frustra manant
et fugit anĭma frigĭda per labra.
Dum aquarum incŏlae per fluuĭos et lacus perque fonticŭlos
Narcisum quaerunt, ad ripam riui inter arbusta crocĕum nympha
inuenit floscŭlum quem medĭum alba folĭa cingunt.
Fabŭla narcisum sic surgĕre exponit...
(Ovídio – Metamorfoses. Adaptação)
DOMVS FAMAE
Medĭo in mundo, locus est inter terras et oceănum et caeli
plagas. Locus est in quo terrae euenta sunt nota, locus per quem
uerba uirorum feminarumque resŏnant. Ibi habĭtat Fama, quae ut
domum sibi legit summum iugum et ibi cauos aditusque sine portis
addĭdit. Quapropter nocte dieque Famae domus patet. Eo quod
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 77
GLAVCVS ET SCYLLA
Scyllam, maritĭmam nympham, quam simul uidit Glaucus,
coepit feruĭdo amare anĭmo. Sed Glaucum semidea uitabat, qui
capillos caerulĕos supra terga habebat caudamque in ballaenae
modum.
Quomŏdo figuram tuam dei mutauerunt? Interrŏgat Scylla.
Ego qui saepe escas oceăni captare amabam, sedebam quondam
paruo in prato ad oram oceăni, et nouam herbam nescĭus sumpsi.
Tamquam prodigĭo, praecordĭa mea trepidare sensi et subĭto iam uir
non eram. Oceăni dei me exceperunt ut deum et abhinc maestam
uitam ago, quia amicam numquam inuenire possum. Scylla tamen,
postquam Glaucum audiuit, effugit in recessum suum.
Extemplo furiosus ad Circam strigam propĕrat et magĭcum petit
remedĭum quo anĭmum Scyllae flectĕre potĕrit. At Circa insinŭat
se uelle Glaucum amare pro Scylla et magno cum metu semideus
abĭit e strigae antro. Circa se recussam sentit et, quia adhuc Glaucum
amat, opprobĭum in Scyllam uindicare uult. Paruam cauernam in
arcus sinuatam, gratum Scyllae locum, petit et in undis uenenum
magĭcis et obscuris uerbis spargit. Postquam nympha se immergit
in aquam, terrĭta ex medĭa aluo se mutare aspĭcit, atque membra
sua in canina membra, et monstrum fit. Postĕa, propter odĭum in
Circam, iam clarum impedimentum nautarum in Sicilĭa, Vlyssĕos
socĭos deuŏrat Teucrasque carinas mergit.
Glaucus Scyllam defleuit et Circae ex ocŭlis in aeternum
euasit.
(Ovídio – Metamorfoses. Adaptação)
78 latina essentĭa
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 79
MORFOLOGIA
Conhecer com precisão toda a complexidade morfológica que
envolve esses dois temas é matéria que ultrapassa as propostas deste
livro.
Eis apenas duas questões:
a) nem sempre há limites precisos, à primeira vista, entre tema em
-I e tema em CONSOANTE;
b) no âmbito do tema em consoante, são várias as consoantes temá-
ticas ( -t/-d, -c/-g, -p/-b/-m, -l, -r, -s, e -n) e pode haver grandes
diferenças formais entre o nominativo e o genitivo singular.
Alguns exemplos:
1. Nauis é tema em -I, mas cinis é tema em CONSOANTE.
(Ambas estão em nominativo singular.)
2. Nubis é genitivo singular de tema em -I e faz nominativo
singular nubes. Vrbis também é genitivo singular de tema
em -I, mas o seu nominativo singular é urbs (como se fosse
tema em CONSOANTE).
3. Mercatoris é tema em consoante genitivo singular e faz
nominativo singular mercator, mas pectŏris, idem, faz pectus
em nominativo singular.
4. Consŭlem, acusativo singular, forma nominativo singular
consul, enquanto regem, acusativo singular, tem nominativo
singular rex.
5. Multitudĭne é ablativo singular, opõe-se a multitudo, nomina-
tivo singular, ao passo que flumĭne tem nominativo singular
flumen.
80 latina essentĭa
Temas em -I/consoante
Singular Plural
M. F. N. M. F. N.
Nom./Voc. ? -es -(ĭ)a
Acus. -em ? -es -(ĭ)a
Gen. -is -(ĭ)um
Abl. -e -i -ĭbus
Dat. -i -ĭbus
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 81
82 latina essentĭa
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 83
II – TRADUZIR:
VVLPES ET CICONĬA
Ad cenam olim uulpes inuitauĕrat ciconĭam. Multas epŭlas
non parauit sed in patĭna posuĭt liquĭdam potionem, quam facĭle
lambit. Ciconĭa decepta, quia cibum non gustauit, famem atrocem
pertŭlit.
Ciconĭa non solum autem iram in pectŏre occulŭit, sed etĭam
post paucos dies uulpem ad domum suam blandis uerbis inuitauit.
Vero Ciconĭa in anĭmo habebat turpem iniurĭam uindicare.
Callĭda auis in lagoenam cibum insinuauit, sic per artum col-
lum lagoenae facĭle famem sedauit. Vulpes autem frustra linguam
extendit, frustra uentrem lagoenae lambit, auĭdos dentes exhibŭit.
Suauis cibi odor uulpis famem augebat.
Ciconĭa, postquam lagoenam longo rostro exhausit, uulpi dixit:
Tu olim, iniqua uulpes, me famem atrocem perferre fecisti. Nunc
iustam tuae nefandae prauitatis poenam luis.
(Fedro – Adaptação)
84 latina essentĭa
DE AETATE AVRĔA
Sicut narrant poetae antiqui et scriptores, fuit olim aetas aurĕa.
Tum homĭnes et muliĕres uitam in otĭo agebant et sine labore
omnes res ad uitam iucundam obtinebant. Quamquam agros non
colebant, terra necessarĭas ad uictum res gignebat; fructus maturos
ex arborĭbus uel in terra legebant; de arborĭbus flauum stillabat mel
et in fluuĭis lac fluebat. Aeternum uer erat: placĭdus flabat Fauonĭus
et undĭque flores florebant.
Cupidĭtas uoluptatum anĭmos non regebat, neque auaritĭam,
tormentum humani genĕris, cognoscebant. Homĭnes neque fraude
diuĭtias parabant, neque scelĕra committebant. Cuncti pietatem
iustitiamque colebant.
Incŏlae terrarum sine legĭbus et sine iudicĭbus uiuebant. Non-
dum erant milĭtes; duces igĭtur iuuentutem ad arma uocare non
potĕrant. Pacem omnes colebant et bellator anĭmus abĕrat.
Aetate aurĕa pax aeterna erat.
(Ovídio – Metamorfoses. Livre adaptação)
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 85
MORFOSSINTAXE
O modo subjuntivo presta-se a representar as ideias de
POSSIBILIDADE, de POTENCIALIDADE, a DÚVIDA, enfim, o
NÃO DEFINITIVO.
Não existe em latim o
O subjuntivo latino apresenta os seguintes tempos:
futuro do subjuntivo. a) INFECTVM: Presente e imperfeito;
b) PERFECTVM: Pretérito perfeito e mais-que-perfeito.
INFECTVM
PRESENTE
Tema em –A Demais temas
laud -E- m dele -A- m
laud -E- s capĭ -A- s
laud -E- t leg -A- t
laud -E- mus audi -A- mus
laud -E- tis tribu -A- tis
laud -E- nt tribŭ -A- nt
OBSERVAÇÕES:
1. Os verbos de tema em -A não apresentam a vogal temática (-a-),
que caracteriza esse tema.
2. O sufixo modo-temporal “encaixa-se” entre o tema e a desi-
nência número-pessoal.
3. Esses sufixos (-E- e -A-) são os mesmos que caracterizam o
presente do subjuntivo em português.
86 latina essentĭa
OBSERVAÇÕES:
1. O sufixo modo-temporal é um só: -RE-.
2. Nos verbos de tema em -Ĭ- (breve) ocorre o fenômeno da
mudança desse -Ĭ- para -Ĕ-. Isso acontece sempre em latim: o
-Ĭ- (breve), antes de -R-, passa a -Ĕ-. (Comparem-se as formas
AVDIMVS / AVDIRE e CAPĬMVS / CAPĔRE.)
3. O tema em consoante, LEG-, para ligar-se ao sufixo -RE- pre-
cisa de uma vogal de ligação, nesse caso, -Ĕ-.
4. Os verbos de tema em -V-, como TRIBV-, comportam-se,
do ponto de vista da forma, como se fossem de tema em
CONSOANTE.
ARQUIVO 4 DE DETALHES
Conjugação dos verbos SVM/ESSE, FERO/FERRE, EO/IRE.
PRESENTE IMPERFEITO
sim feram eam essem ferrem irem
sis feras eas esses ferres ires
sit ferat eat esset ferret iret
simus feramus eamus essemus ferremus iremus
sitis feratis eatis essetis ferretis iretis
sint ferant eant essent ferrent irent
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 87
OBSERVAÇÕES:
1. A formação dos dois tempos é também muito simples, pois
verifica-se a completa uniformidade de estrutura. Esta é, aliás,
uma das características do sistema do PERFECTVM: tema +
sufixo modo-temporal + desinência de número e pessoa. Não
aparecem alterações vocálicas, nem vogais de ligação, nem
vogais eufônicas.
2. O sufixo -ĔRĬ- é formalmente semelhante nos tempos futuro
do perfeito e perfeito do subjuntivo, mas o contexto em que
eles aparecem permite distinguir o emprego de um ou de outro
tempo. Varia apenas a primeira pessoa do singular: -ĔR-O, no
futuro e -ĔRI-M, no perfeito do subjuntivo.
3. O pretérito perfeito do subjuntivo tem a seguinte tradução:
DeleuĔRIm = eu tenha destruído
AudiuERĬtis = vós tenhais ouvido
vocês tenham ouvido
CepERĬmus = tenhamos apanhado.
4. O pretérito mais-que-perfeito do subjuntivo tem as seguintes
traduções:
TribuISSEs = tivesses ou terias atribuído
você tivesse ou teria atribuído
LegISSEt = ele tivesse ou teria lido
AudiuISSEnt = eles tivessem ou teriam ouvido.
5. O verbo em subjuntivo pode expressar a ideia de finalidade,
quando vier introduzido pelas partículas VT = a fim de que;
NE = a fim de que não.
88 latina essentĭa
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 89
DE EVRYDĬCAE MORTE
Orpheus ad portam Orci peruenit et ad Infĕros descendit. Nam
Eurydĭcam, amatam uxorem, quaerebat. Serpens olim Eurydĭcam
uulnerauĕrat, quae mortem obĭit.
Orpheus, qui musĭcam suauem ad lyram cantabat, Deos
Proserpĭnam et Plutonem implorabat ut sibi coniŭgem reddĕrent.
Dei commoti miro cantu et tanto amore constituerunt Eurydĭcam
marito reddĕre. Sed condicionem statuerunt: ne Orpheus ad uxorem
ocŭlos uoluĕret, dum iter ad terram facĕrent.
Laetissĭmo anĭmo antecessit Orpheus, qui consilĭo Deorum
oboediebat. Sed in itinĕre, Orpheus, tanto desiderĭo incensus, ocŭlos
ad uxorem uoluit. Statim Mercurĭus Eurydĭcam prehendit et ad
terram cum marito remigrare prohibŭit.
DE ORPHEO ET DE EVRYDĬCA
Aliquando Eurydĭca, uxor Orphei, serpentem, quae alta in herba
iacebat, calcauit. Eurydĭca, quam uulnerauĕrat serpens, mortem
obĭit.
Orpheus, qui ualde uxorem deflebat, per multas terras errauit,
denĭque ad Orci portam peruenit et in Infĕros descendit. Ibi deos
Plutonem et Proserpĭnam rogauit ut sibi coniŭgem dilectam
redderĕnt. Dei Infĕri, tanto amore commoti, uxorem reddiderunt,
sed condicionem duram imposuerunt: ne Orpheus ocŭlos ad
Eurydicam uoluĕret, quae post iter facĕret.
In itinĕre, Orpheus, incensus maxĭmo desiderĭo, ocŭlos
ad Eurydĭcam uoluit. Statim Mercurius, qui amantum comes
erat, Eurydicam prehendit et cum marito ad terram remigrare
prohibŭit.
90 latina essentĭa
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 91
MORFOLOGIA
Infinitivos Infinitivo
-ARE, -ERE, -IRE -ĔRE (breve)
lauda cape (<capĭ)
TV dele lege (<leg-e)
audi tribŭe (<tribu-e)
laudate capĭte (<capĭ-te)
VOS delete legĭte (<leg-ĭ-te)
audite tribuĭte (<tribu-ĭ-te)
O sinal < indica provém de.
OBSERVAÇÕES:
1. Os verbos de infinitivo longo formam imperativos regularís-
simos: 2ª pessoa do singular – apenas o TEMA DE INFECTVM,
2ª pessoa do plural – TEMA DE INFECTVM + -TE.
92 latina essentĭa
ARQUIVO 5 DE DETALHES
Algumas formas anômalas de imperativo
VERBOS
sum fero eo facĭo dico duco
TV es fer i fac dic duc
VOS este ferte ite facĭte dicĭte ducĭte
TRADUZIR:
IN PARADISO
Deus posŭit Adamum et Euam in horto amoenissĭmo, nomen
cuius erat Paradisus Terrestris.
Deus dixit homĭni et muliĕri: Recipĭte omnes res quas uobis
libenter tribŭo. Obseruate naturae leges, omnĭa animantĭa parcĭte.
Dixit etĭam Deus Adamo: Adame, sume fructus omnĭum
arbŏrum Paradisi, praeter fructum arbŏris scientĭae boni et mali.
Nam fructus arbŏris scientĭae boni et mali mortem tibi dabit.
Serpens, ut muliĕrem decipĕret, dixit: Decerpe, comĕde et praebe
uetĭtum fructum uiro tuo. Nullum malum uobis accĭdet. Immo uero,
fructus uobis dabit plenam uitam; erĭtis simĭles Deo et scientĭam
omnĭum rerum habebĭtis.
Mulĭer decepta fructum uetĭtum decerpsit et comedit; deinde
Adamo obtŭlit, qui parĭter comedit.
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 93
MORFOLOGIA
INFECTVM
OBSERVAÇÕES:
1. Se o infinitivo presente ativo for longo, substitui-se o -E final
por -I.
2. Se o infinitivo presente ativo for breve, substitui-se a terminação
-ĔRE por -I.
3. O infinitivo presente passivo traduz-se pela perífrase SER mais
PARTÍCIPIO PASSADO:
Deleri = ser destruído
legi = ser lido
94 latina essentĭa
EXEMPLOS:
LaudaTVR – terceira pessoa do singular do presente do indicativo
passivo. É louvado(-a).
DicebaNTVR – terceira pessoa do plural do imperfeito do indicativo
passivo. Eram ditos(-as).
DecipieRIS – segunda pessoa do singular do futuro do presente
passivo. Tu serás enganado(-a), você será enganado(-a).
DucaMVR – primeira pessoa do plural do presente do subjuntivo
passivo. Sejamos conduzidos(-as).
AmabiMĬNI – segunda pessoa do plural do futuro do presente
passivo. Vós sereis amados(-as), vocês serão amados(-as).
InuenireNTVR – terceira pessoa do plural do imperfeito do subjuntivo
passivo. Fossem/seriam encontrados(-as).
AT E N Ç Ã O
1. PlaceboR – primeira pessoa do singular do futuro do presente
passivo. Serei agradado(-a).
RapioR – primeira pessoa do singular do presente do indicativo
passivo. Sou roubado(-a).
Quando a primeira pessoa do singular terminar em -O, acres-
centa-se a desinência -R.
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 95
PERFECTVM
A voz passiva no sistema do perfectum apresenta diferente
processo de formação. Todos os tempos do perfectum são repre-
sentados por formas analíticas, constituídas do auxiliar SVM, ESSE
mais particípio passado.
O PARTICÍPIO PASSADO
É um adjetivo formado com o radical do verbo mais desinências
casuais dos temas em -O e -A (-us, -a, -um).
O supino, forma que consta do enunciado do verbo, auxilia
na identificação do particípio passado, uma vez que tem exata
semelhança com o neutro do particípio passado (p. 127, III).
A voz passiva do perfectum é muitíssimo regular. Assim, um
só exemplo é suficiente.
PRETÉRITO PERFEITO
INDICATIVO SUBJUNTIVO
EGO deceptus, -a sum deceptus, -a sim
-um -um
TV es sis
est sit
NOS decepti, -ae, -a sumus decepti, -ae, a simus
VOS estis sitis
sunt sint
fui enganado (-a) eu tenha sido enganado (-a)
fomos enganados (-as) tenhamos sido enganados (-as)
96 latina essentĭa
FUTURO DO PERFEITO
INDICATIVO
EGO deceptus, -a, -um ero
TV eris
erit
NOS decepti, -ae, -a erĭmus
VOS erĭtis
erunt
terei sido enganado (-a)
tiver sido enganado (-a)
OBSERVAÇÃO:
Na evolução para o português, as formas sintéticas do
INFECTVM latino desapareceram. Em seu lugar passamos a nos
servir das formas do PERFECTVM LATINO. Foi constituído, então,
um sistema analógico para a passiva do perfectum em português,
formado com o verbo ser, nos tempos do perfeito.
LATIM PORTUGUÊS
Presente amatur = é amado
(desapareceu) (antigo pretérito perfeito latino)
Perfeito amatus est = foi amado
(passou a presente) (formação por analogia)
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 97
98 latina essentĭa
MORFOSSINTAXE VERBO-NOMINAL 2 99
MVLA ET MVSCA
Musca in temone sedit et mulam increpabat:
“Quam tarda es, inquit,
cur uelocem cursum non facis?
Vide ne ego tibi collum compungam dolone”.
Respondit mula: “Tuis uerbis non mouĕor,
Sed ab auriga, qui meum lumbum flagello tempĕrat
Et os meum contĭnet spumantĭbus frenis:
Quapropter aufer friuŏlam insolentĭam.
Satis scio ubi currĕre debĕo
Et ubi lentum gradum facĕre”.
Certe potest derideri fabŭla homo
Qui sine uirtute exercet uanas minas.
(Fedro – Adaptação)
DE CVPIDITATE DECEPTA
Amittit merĭto proprĭum, qui alienum appĕtit, admŏnet poeta
Phaedrus.
Canis, qui per fluuĭum natabat, in ore carnem ferebat. Subĭto
in lympharum specŭlo simulacrum suum uidet: alĭam praedam –
cogĭtat – alĭus canis, qui mihi uidetur stultissĭmus, portat: praedam
ei (= a ele) eripĭam. Vero auidĭtas decepta est: non solum dimisit
cibum, quem ore tenebat, sed etĭam attingĕre non potŭit quem
stulte petebat.
EXEMPLOS:
Quotidĭe spes hominĭbus moriuntur.
Todos os dias as esperanças morrem para os homens.
Quotidĭe spes renascuntur hominĭbus.
Todos os dias as esperanças renascem para os homens.
Alĭae nationes seruitutem pati possunt,
popŭli Romani proprĭa est libertas. (Cícero)
Outras nações podem sofrer (suportar) a servidão,
(mas) do povo romano é própria a liberdade.
Mentietur in tormentis qui dolorem
pati potest. (Quintiliano)
Mentirá (será capaz de esconder a verdade)
sob tortura aquele que pode suportar a dor.
Olim Catilina unus abutebatur patientĭa Ciceronis.
Hodĭe autem complures Catilinae utuntur et abutuntur
patientĭa nostra.
Outrora um só Catilina abusava da paciência de Cícero.
Hoje, porém, inúmeros Catilinas usam e abusam
da nossa paciência.
INFECTVM
VOZ ATIVA VOZ PASSIVA
presente do indicativo
DELE-O – Destruo DELE-OR – Sou destruído
presente do subjuntivo
DELE-A-M – Eu destrua DELE-A-R – Eu seja destruído
imperfeito do indicativo
DELE-BA-M – Eu destruía DELE-BA-R – Eu era destruído
imperfeito do subjuntivo
DELE-RE-M – Eu destruísse, DELE-RE-R – Eu fosse destruído,
– Destruiria (Futuro do pretérito – Seria destruído (Futuro do pretérito
do indicativo) do indicativo)
futuro do presente
DELE-B-O – Destruirei,
DELE-B-O-R – Serei destruído,
– Destruir (Futuro do subjuntivo
– For destruído (Futuro do subjuntivo simples)
simples)
PERFECTVM
VOZ ATIVA VOZ PASSIVA
pretérito perfeito do indicativo
DELEV-I – Destruí, DELETVS SVM – Fui destruído,
– Tenho destruído – Tenho sido destruído
pretérito perfeito do subjuntivo
DELEV-ĚRI-M – Eu tenha destruído DELETVS SIM – Eu tenha sido destruído
pretérito-mais-que-perfeito do indicativo
DELEV-ĚRA-M – Eu destruíra, DELETVS ERAM – Eu fora destruído,
– Tinha destruído – Tinha sido destruído
pretérito-mais-que-perfeito do subjuntivo
DELEV-ISSE-M – Eu tivesse destruído, DELETVS ESSEM – Eu tivesse sido destruído,
– Teria destruído (Futuro do pretérito – Teria sido destruído (Futuro do pretérito
do indicativo composto) do indicativo composto)
futuro do perfeito do indicativo
DELEV-ĚR-O – Terei destruído (Futuro DELETVS ERO – Terei sido destruído
do presente do indicativo composto), (Futuro do presente do indicativo composto),
– Tiver destruído (Futuro do subjuntivo – Tiver sido destruído (Futuro do subjuntivo
composto) composto)
singular plural
m. f. n. m. f. n.
Nom. ille illa illud illi illae illa
Acus. illum illam illud illos illas illa
Gen. illius illorum illarum illorum
Dat. illi illis
Abl. illo illa illo illis
O pronome ille, illa, illud evoluiu para a nossa forma ele, ela,
É preciso observar que
mas tem no latim clássico o valor específico de demonstrativo:
o pronome ille tem
aquele, aquela. A propósito, a palavra aquele é formada de ACV
natureza de adjetivo e,
sendo assim, aparece + ILLE, sendo que ACV é uma partícula de reforço do pronome
subordinado a um demonstrativo. Portanto, não se deve confundir o demonstrativo
substantivo. Fica mais ille do latim com o dito pronome pessoal ele do português.
evidente, portanto, a
diferença entre o ille
do latim e o ele do Haec propter illos scripta est homĭnes fabŭla,
português. Qui fictis causis innocentes opprĭmunt. (Fedro)
Esta fábula foi escrita por causa daqueles homens
Que, com motivos fictícios, oprimem os inocentes.
CANIS FIDELIS
Gratissĭmus est stultis, qui repente liberalĭter agit, peritos autem
decipĕre non potest.
Aliquando nocturnus fur, temptans ne posset capi, misit panem
cani, qui domum custodiebat.
Heus, inquit, linguam meam praecludĕre uis, ne latrem pro re
domini? Multum fallĕris: uero tua ista subĭta benignĭtas me uigilare
iubet, ne facĭas inhonestum, mea culpa, lucrum.
O ANAFÓRICO
singular plural
m. f. n. m. f. n.
Nom. is ea id ii eae ea
Acus. eum eam id eos eas ea
Gen. eius eorum earum eorum
Dat. ei iis, eis
Abl. eo ea eo iis, eis
O PRONOME DE IDENTIDADE
A caracterização da identidade veiculada pelo pronome
pressupõe a ideia geral de coincidência como, por exemplo, em
“João e Pedro estudam na mesma escola”, ou os desdobramentos que
se podem derivar a partir de um único ponto, como em “a mesma
frase permite várias interpretações”.
singular
m. f. n.
Nom. idem eădem idem
Acus. eumdem eamdem idem
Gen. eiusdem
Dat. eidem
Abl. eodem eadem eodem
plural
m. f. n.
Nom. iidem, eidem eăedem eădem
Acus. eosdem easdem eădem
Gen. eorumdem earumdem eorumdem
Dat. iisdem
Abl. iisdem
O PRONOME DE REFORÇO
Esse pronome, em sua natureza adjetiva, é empregado para
indicar a individualidade ou a caracterização definitiva da palavra
a que se refere.
singular plural
m. f. n. m. f. n.
Nom. ipse ipsa ipsum ipsi ipsae ipsa
Acus. ipsum ipsam ipsum ipsos ipsas ipsa
Gen. ipsius ipsorum ipsarum ipsorum
Dat. ipsi ipsis
Abl. ipso ipsa ipso ipsis
O INDEFINIDO INTERROGATIVO
singular plural
m. f. n. m. f. n.
quis/ quid/
Nom. quae qui quae quae
qui quod
Acus. quem quam quod quos quas quae
Gen. cuius quorum quarum quorum
Dat. cui quibus
Abl. quo qua quo quibus
OBSERVAÇÕES:
1. O feminino singular quae é também uma forma adjetiva:
DE IPHIGENĬA
Menelaus, rex Spartae, duces Graecorum cum militĭbus in
portum Aulĭdem conuocauĕrat, ut cum eis in Asĭam nauigaret
et cum Troianis propter Helenam coniŭgem bellum gerĕret. Sed
Graeci tempestate diu in portu retinebantur. Agamemno enim,
qui exercitŭi eorum praeerat, ceruam Dianae sacram uiolauĕrat.
Duces Graecorum exercĭtum ob eam rem retineri putabant et iram
Dianae timebant.
Calchas autem sacerdos ab iis interrogatus nuntiauit:
– Dea non placabĭtur, nisi Agamemno Iphigenĭam filĭam ei
immolauĕrit.
Agamemno uerbis eius terrĭtus id primo recusauit, sed duces
Graecorum eum orabant ut uoluntati Dianae cedĕret neue salutem
Graecorum neglegĕret. Tandem Agamemno precĭbus eorum cedit.
Ulixes ei suadet ut dolo filĭam in castra arcessat. Ităque nuntĭum ad
filĭam mittit. Is Iphigenĭae:
– Rex – inquit – mihi imperauit ut te in castra Graecorum
ducĕrem; nam Achiles te dilĭgit et in matrimonĭum ducet.
Puella ea re ualde delectata statim cum nuntĭo ad portum
Aulĭdem migrat. In castris sacerdos eam ad aram ducit. Ecce autem
Iphigenĭa subĭto non adest, iacet pro ea in ara cerua, quam sacerdos
deae immŏlat. Tum magna uoce exercitŭi nuntĭat: Ira deae placata
est. Iam uenti secundi sunt, iam nauigĭa soluĕre et in Asĭam nauigare
possŭmus, ut cum Troianis bellum geramus, copĭas eorum uincamus
oppidumque expugnemus.
Iphigenĭa (sicut narrant poetae) asportata est a Diana in
longinquam terram Taurorum. Ibi per multos annos templo deae
praefŭit; denĭque Orestes frater eam in patrĭam reduxit.
O PARTICÍPIO PRESENTE
MORFOLOGIA
Como o infinitivo e o particípio passado, o particípio presente
é também uma forma nominal. É constituído de tema do infectum
mais sufixo -nt- mais desinências de tema em -I/consoante.
AMA-NT-S – amans (nt+s > ns) – nominativo singular.
LAVDA-NT-IS – laudantis – genitivo singular.
DEBE-NT-ES – debentes – nominativo, acusativo plural.
Os verbos de 3ª e 4ª
DOCE-NT-ĭA – docentĭa – nominativo, acusativo plural neutro. conjugações recebem a
AVDI-E-NT-E – audiente – ablativo singular. vogal -E- entre o tema e
AG-E-NT-EM – agentem – acusativo singular. o sufixo -nt-.
DECIPI-E-NT-I – decipienti – dativo singular.
RV-E-NT-ĭBVS – ruentĭbus – dativo, ablativo plural.
113
APÊNDICE 3 115
APÊNDICE 3 117
Confiram-se:
Petrus felicĭor est quam Paulus.
(Quam + nominativo)
Petrus felicĭor est Paulo.
(Ablativo sem preposição)
Vidi puĕrum altiorem quam Petrum.
(Quam + acusativo, o mesmo caso de puĕrum altiorem)
Vidi puerum altiorem Petro.
(Ablativo)
Petrus minus animosus est quam Paulus.
(Quam + nominativo)
Petrus minus animosus est Paulo.
(Ablativo)
O comparativo de inferioridade e o comparativo de superioridade
admitem duas alternativas de construção:
APÊNDICE 3 119
E XE RCÍ CI O S
CO M PL E M E NTA R E S
Os textos que se seguem estão acompanhados de notas de
consulta. Essas notas destinam-se a resolver ou ajudar a resolver
questões que apresentam maiores dificuldades. Os números
referem-se às páginas e itens do manual.
Odi et amo, quare id facĭam fortasse requiris
Nescĭo, sed fiĕri sentĭo et excrucĭor. (Catulo)
Fiĕri. Ver fio.
..............................
APÊNDICE 3 121
APÊNDICE 3 123
NOTAS
1
Segunda pessoa do plural do imperativo presente passivo/depoente. Ver também
nota n° 6.
2
Acusativo do gerúndio. Traduz-se por: para (se) alimentar.
3
Ab. Aqui traduz-se por de.
4
Patra(ve)rat.
5
Qui = aqueles que.
6
Verbos ativos usados como depoentes.
ADJETIVOS
Temas em -A e -O
São enunciados através apenas do NOMINATIVO. Assim, regis-
tra-se o nominativo singular masculino em sua forma plena, seguido
das terminações das formas feminina e neutra, respectivamente.
magnus, -a, -um piger, -gra, -grum
125
VERBOS
São as seguintes as formas que compõem o enunciado de um
verbo:
a) presente do indicativo, primeira do singular (forma plena);
b) presente do indicativo, segunda do singular (a terminação);
c) infinitivo presente (ora a forma plena, ora a terminação);
d) primeira pessoa do singular do pretérito perfeito do indicativo
(ora a terminação, ora a forma plena);
e) supino – uma forma nominal substantiva – (ora a forma plena,
ora a terminação).
AGO, (ag)-is, (ag)-ĕre, egi, (ac)-tum.
ARO, (ar)-as, (ar)-are, (ar)-aui, (ar)-atum.
CAPĬO, (cap)-is, (cap)-ĕre, cepi, (cap)-tum.
DOCĔO, (doc)-es, (doc)-ere, docŭi, (doc)-tum.
RVO, (ru)-is, (ru)-ĕre, (ru)-i, (ru)-tum.
FINĬO, (fin)-is, (fin)-ire, (fini)-i, (fin)-itum.
Essa forma de enunciação propicia:
I – Saber, através do infinitivo presente, a que conjugação pertence
o verbo.
-ARE: 1ª conjugação; -ERE: 2ª; -IRE: 4ª; -ĔRE: 3ª.
Ainda que as marcas de quantidade não fossem feitas, mes-
mo assim seria possível essa identificação, confrontando-se
o infinitivo presente e a 2ª pessoa do singular do presente do
indicativo:
INFECTVM
a) infinitivo longo.
-a/s, -a/re tema em -A: ARA-
-e/s, -e/re tema em -E: DOCE-
-i/s, -i/re tema em -I: FINI-
b) infinitivo breve (-is, -ĕre).
Neste caso, o tema é encontrado na primeira pessoa do
singular do presente do indicativo:
Ag/o, -is, -ĕre- tema em consoante: AG-;
Capi/o, -is, -ĕre- tema em -I (breve): CAPI-;
Ru/o, -is, -ĕre- tema em -V: RV-.
PERFECTVM
O tema do perfectum é encontrado separando-se a desinência
-I, de primeira pessoa do singular do pretérito perfeito.
VOCABULÁRIO 4 127
OVIDE. Les métamorphoses. Texte étabili et traduit par Georges Lafaye. Paris:
Les Belles Lettres, 1965.
PHÈDRE. Fables. Texte établi et traduit par Alice Brenot. 2. ed. Paris: Les
Belles Lettres, 1961.
A
A, ABS. O mesmo que AB.
AB. Prep./abl. De, desde, a partir de. Por, pelo, pela.
ABĔO, abis, abire, abĭi, abĭtum. Ir embora, escapar, desaparecer.
ABF I. Perf. de absum.
ABHINC. Desde então, desde aí.
ABSCEDO,-is,-ĕre,-cessi,-cessum. Afastar-se, ir-se, desaparecer.
ABSCONDO,-is,-ĕre,-condi,-consum. Esconder, ocultar, dissimular.
ABST LI. Perf. de aufĕro.
ABSVM,-es,-esse, abfŭi. Estar ausente/afastado. Faltar, inexistir.
ABVTOR,-ĕris, abuti, abusus sum. Abusar. Dissipar, consumir.
ABYSSVS,-i (f.). Abismo.
AC. O mesmo que ATQVE e ET.
ACCEPI. Perf. de accipĭo.
ACCĬDO,-is,-ĕre,-cĭdi. Acontecer.
ACCIPĬO,-is,-ĕre,-cepi,-ceptum. Receber, tomar para si, obter.
ACERBVS,-a,-um. Azedo. Verde.
acerrĬmVS,-a,-um. Rigoroso, violentíssimo.
ACTVS,-us (m.). Ato, ação. Movimento.
AD. Prep./acus. A, para, em direção de. Até. Perto de. Em casa de.
Junto.
ADĂMO,-as,-are,-aui,-atum. Começar a amar, apaixonar-se.
ADAMVS,-i (m.). Adão.
ADDĬDI. Perf. de addo.
ADDO,-is,-ĕre, addĭdi, addĭtum. Acrescentar, ajuntar.
ADĔO,-is,-ire,-ĭi,-ĭtum. Dirigir-se para; visitar. Frequentar,
participar de.
ADFĔRO. Ver affĕro.
ADHVC. Até aqui; até então, ainda.
ADĬTVS,-us (m.). Acesso. Entrada, porta.
ADMONĔO,-es,-ere,-monŭi,-monĭtum. Advertir, admoestar.
Lembrar.
GLOSSÁRIO 131
GLOSSÁRIO 133
B
BACCHVS,-i (m.). Baco (o deus do vinho).
BALLAENA,-ae (= ballena e balaena) (f.). Baleia.
BARBĂRI,-orum (m.). Bárbaros (os povos).
BARBATVS,-a,-um. Barbado, barbudo.
BAVCA,-ae (f.). Bauca.
BEATVS,-a,-um. Feliz. Bem-aventurado.
BELLATOR,-oris. Guerreiro, de guerra.
BELLO,-as,-are,-aui,-atum. Guerrear.
BELLVM,-i (n.). Guerra. Deus Belli, ver Mars.
BENE. Bem. Com sucesso.
BENEDĬCO,-is,-ĕre,-dixi,-dictum. Abençoar, bendizer.
BENEDIXI. Perf. de benedĭco.
BENEFICĬVM,-i (n.). Benefício.
GLOSSÁRIO 135
C
CADMVS,-i (m.). Cadmo (um monte da Frígia).
CADO,-is,-ĕre, cecĭdi, casum. Cair.
CAELVM,-i (n.) ou CAELVS,-i (m.). Céu.
CAERVLĔVS,-a,-um. Azul, azulado.
CALCHAS,-ntis (m.). Calcante.
CALCO,-as,-are,-aui,-atum. Pisar. Tocar com o pé.
CALĬDVS,-a,-um. Quente, aquecido.
CALLĬDVS,-a,-um. Esperto. Astuto.
CAMPVS,-i (m.). Campo.
CANINVS,-a,-um. Canino, de cão.
CANIS,-is (m. e f.). Cão, cadela.
CANO,-is,-ĕre, cecĭni, cantum. Cantar. Celebrar.
CANTĬCVM,-i (n.). Cântico. Canção.
CANTO,-as,-are,-aui,-atum. Cantar, celebrar. Declamar.
CANTVS,-us (m.). Canto.
CAPELLA,-ae (f.). Cabra. Cabrita.
CAPILLVS,-i (m.). Cabelo, pelo.
CAPĬO,-is,-ĕre, cepi, captum. Tomar, capturar. Prender, agarrar.
CAPĬTIS. Ver caput.
CAPTO,-as,-are,-aui,-atum. Captar. Apanhar, prender.
GLOSSÁRIO 137
GLOSSÁRIO 139
D
DAEDĂLVS,-i (m.). Dédalo.
DAMNVM,-i (n.). Dano, prejuízo.
GLOSSÁRIO 141
GLOSSÁRIO 143
E
E ou EX. Prep. de ablativo. De, a partir de. Desde.
ECCE. Eis. Eis aqui.
GLOSSÁRIO 145
F
FABELLA,-ae (f.). Fábula. Fabulazinha.
FAB LA,-ae (f.). Fábula, história.
FACĬES,-ei (f.). Face. Semblante.
FACĬLE. Facilmente.
FACĬO,-is,-ĕre, feci, factum. Fazer. Tornar. Causar.
FACTVS,-a,-um. Particípio de facĭo e fio.
FAGVS,-i (f.). Faia (uma árvore).
FALLO,-is,-ĕre, fefelli, falsum. Enganar-se.
FALSVS,-a,-um. Falso. Enganador.
FAMA,-ae (f). Fama. A (deusa) Fama.
FAMELĬCVS,-a,-um. Faminto.
FAMES,-is (f.). Fome.
FAMILĬA,-ae (f.). Família.
FATIDĬCA,-ae (f.). Adivinha, feiticeira.
FATIGATVS,-a,-um. Fatigado, cansado.
FATVM,-i (n.). Destino, fado. Fatalidade.
FAVĔO,-es,-ere, faui, fatum. Ser/estar favorável.
FAVI. Perf. de fauĕo.
FAVONĬVS,-i (m.). Favônio (um vento).
FAVSTVS,-a,-um. Feliz, próspero.
FECI. Perf. de facĭo.
FEFELLI. Perf. de fallo.
FELICIS. Ver felix.
FELIX,-cis. Feliz. Contente.
FEMĬNA,-ae (f.). Mulher. Fêmea.
FENESTRA,-ae (f.). Janela.
FERA,-ae (f.). Fera. Animal selvagem.
FERE. Quase.
GLOSSÁRIO 147
GLOSSÁRIO 149
G
GALLINA,-ae (f.). Galinha.
GALLVS,-i (m.). Galo.
GAVDĔO,-es,-ere, gauisus sum. Alegrar-se.
GAVDIVM,-i (n.). Alegria, prazer, satisfação.
GENĔRIS. Ver genus.
GENV,-us (n.). Joelho.
GEN I. Perf. de gigno.
GENVS,-ĕris (n.). Raça, espécie. Gênero. Origem.
GERMĬNO,-as,-are,-aui,-atum. Germinar.
GERO,-is,-ĕre, gessi, gestum. Levar. Fazer. Proceder. Se gerĕre:
comportar-se.
GESSI. Perf. de gero.
GIGNO,-is,-ĕre, genŭi, genĭtum. Gerar, produzir. Dar à luz.
GLADĬVS,-i (m.). Espada, gládio.
GLAVCVS,-i (m.). Glauco (um deus marinho).
GLORĬA,-ae (f.). Glória, fama, consideração.
GRAC LVS,-i (m.). Gralha. Pássaro preto.
GRADVS,-us (m.). Passo. Marcha, andar.
GRAECĬA,-ae (f.). Grécia.
GRAECVS,-a,-um. Grego.
H
HABĔO,-es,-ere, habŭi,-bĭtum. Possuir, ter. Manter, ocupar.
HABĬTO,-as,-are,-aui,-atum. Morar, habitar. Ocupar.
HAB I. Perf. de habĕo.
HAEC. Ver hic.
HARMONĬCVS,-a,-um. Harmônico. Harmonioso.
HAVRĬO,-is,-ĕre, hausi, haustum. Esgotar, esvaziar. Tragar.
HAVSI. Perf. de haurĭo.
HELENA,-ae (f.). Helena.
HERBA,-ae (f.). Erva. Planta. Relva.
HERI. Ontem.
HESPERĬA,-ae (= Hesperĭe,-es) (f.). Hespéria (uma ninfa).
Hevs! Olha, veja só, “Nossa!”.
HIC. Como advérbio: Aqui. Neste momento.
HIC, haec, hoc. Este. Isto.
hiems, hiĕmis (f.). Inverno.
HIRCVS,-i (m.). Bode. Cabrito.
HISTORĬA,-ae (f.). História.
HOC. Tal coisa. Isso.
HODĬE. Hoje.
HOMĬNIS. Ver homo.
GLOSSÁRIO 151
I
IACĔO,-es,-ere, iacŭi. Jazer. Estar estendido, deitado.
IAC I. Perf. de iacĕo.
IAM. Já, agora. iam diu: há muito tempo; non iam: não mais, já não.
IAN A,-ae (f.). Porta, entrada.
IBI. Aí, nesse lugar.
ICĂRVS,-i (m.). Ícaro.
ID. Ver is.
IDA,-ae (f.). Ida (uma montanha).
IDONĔVS,-a,-um. Apropriado, conveniente. Adequado.
IECINŎRIS. Ver iecur.
IECŎRIS. Ver iecur.
IECVR, iecinŏris/iecŏris (n.). Fígado.
IEIVNĬVM,-i (n.). Jejum.
IGĬTVR. Pois, por conseguinte. Nessas circunstâncias.
IGNĔVS,-a,-um. Ígneo, de fogo.
IGNORO,-as,-are,-aui,-atum. Ignorar.
IGNOTVS,-a,-um. Desconhecido, não reconhecido.
II/IVI. Perf. de eo.
ILLE, illa, illud. Aquele, aquela. Aquilo.
ILLECĔBRA,-ae (f.). Encanto. Sedução. Atrativo.
GLOSSÁRIO 153
GLOSSÁRIO 155
L
LABOR,-is (m.). Trabalho. Esforço.
LABOR,-ĕris, labi, lapsus sum. Deslizar, escorregar. Enganar-se.
LABORIOSVS,-a,-um. Trabalhador.
LABORO,-as,-are,-aui,-atum. Trabalhar. Sofrer. Suportar.
LABRA,-orum (n.). Lábios.
GLOSSÁRIO 157
M
MACER,-cra,-crum. Magro, desnutrido.
MAESTISSĬMVS,-a,-um. Tristíssimo. Muitíssimo triste.
MAESTVS,-a,-um. Triste, infeliz.
MAGĬCVS,-a,-um. Mágico, maravilhoso. Relativo à magia.
MAGISTER,-tri (m.). Mestre. Professor.
MAGISTRA,-ae (f.). Mestra. Professora.
MAGNIFĬCVS,-a,-um. Magnífico, espetacular.
MAGNITVDĬNIS. Ver magnitudo.
MAGNITVDO,-ĭnis (f.). Grandeza.
MAGNVS,-a,-um. Grande.
MAGNVS DEVS,-i (= Iuppĭter) (m.). Júpiter, rei dos deuses.
MAIOR, maius (Comparativo de magnus). Maior. Mais velho.
MAIVS. Ver maior.
MALE. Mal. Exageradamente.
MALEDICTVM,-i (n.). Maldição, praga.
MALVM,-i (n.). Mal.
MALVS,-a,-um. Mau, desonesto.
MALVS,-i (f.). Macieira.
MANE. De manhã, pela manhã. Manhã.
MANĔO,-es,-ere, mansi, mansum. Ficar, permanecer.
MANO,-as,-are,-aui,-atum. Manar, escorrer, fluir.
MANVS,-us (f.). Mão.
MARCVS,-i (m.). Marco.
GLOSSÁRIO 159
GLOSSÁRIO 161
N
NAM. Na verdade, pois. Com efeito.
NARCISVS,-i (m.). Narciso (um nome próprio). Narciso (uma flor).
NARRO,-as,-are,-aui,-atum. Narrar, contar.
GLOSSÁRIO 163
O
OB. Prep./acus. Diante de. Ob eam rem: diante disso.
OBĔO,-is,-ire, obĭi, obĭtum. Ir de encontro a.
OBIECI. Perf. de obiicĭo.
GLOSSÁRIO 165
P
PACATVS,-a,-um. Pacífico, pacato.
PACIS. Ver pax.
PALĔA,-ae (f.). Palha.
PALVDIS. Ver palus.
PALVS,-udis (f.). Pântano, brejo.
PANATHENAĔA,-orum (n.). Jogos Pan-atenienses. “Olimpíadas”.
PANIS,-is (m.). Pão.
PARADISVS,-i (m.). Paraíso.
PARCO,-is,-ĕre, peperci, parcĭtum/parsum. Poupar. Respeitar.
PARĔO,-es,-ere, parŭi, parĭtum. Aparecer. Mostrar-se. Submeter-se,
obedecer.
PARĬTER. Igualmente. Do mesmo modo.
PARO,-as,-are,-aui,-atum. Preparar, providenciar, fazer.
PARS,-tis (f.). Parte.
PARTIS. Ver pars.
GLOSSÁRIO 167
GLOSSÁRIO 169
GLOSSÁRIO 171
Q
QVA. Por onde.
QVAE. Ver quis.
QVAERO,-is,-ĕre, quaesiui, quaesitum. Procurar, buscar. Perguntar.
Tentar.
QVAESIVI. Perf. de quaero.
QVAM. Quão, quanto. Que.
QVAMQVAM. Embora, ainda que. (Em latim, com indicativo)
QVANDO. Quando. Em que momento?
QVANTVS,-a,-um. Quão grande. Tamanho.
QVAPROPTER. Por isso. Por essa razão.
QVARE. Por que razão. Por isso.
QVARTVS,-a,-um. Quarto.
QVASI. Como. Como se fosse.
QVASSO,-as,-are,-aui,-atum. Sacudir, agitar.
-QVE (= et, atque, ac). E.
QVI, quae, quod. Pronome relativo. Que, qual.
QVIA. Porque, pois.
R
RADĬVS,-i (m.). Raio.
RAMVS,-i (m.). Ramo, ramagem.
RANA,-ae (f.). Rã.
RAPĬDVS,-a,-um. Rápido, ligeiro.
RAPĬO,-is,-ĕre,-pŭi,-ptum. Roubar. Arrebatar. Levar
precipitadamente para.
RAPTO,-as,-are,-aui,-atum. Raptar, roubar.
RAPTVS,-a,-um. Roubado, raptado.
RAP I. Perf. de rapĭo.
RARO. Raramente.
RARVS,-a,-um. Raro. Pouco espesso. Pouco frequente.
RATĬO,-nis (f.). Razão, inteligência. Cálculo, consideração.
RATIONIS. Ver ratio.
RAVCVS,-a,-um. Rouco, ruidoso, estrondoso.
RECEPI. Perf. de recipĭo.
GLOSSÁRIO 173
GLOSSÁRIO 175
S
SACCVS,-i (m.). Saco.
SACER,-cra,-crum. Sagrado, consagrado.
SACERDOS,-tis (m.). Sacerdote.
SACERDOTIS. Ver sacerdos.
SACRIFICĬVM,-i (n.). Sacrifício.
SACRIFĬCO,-as,-are,-aui,-atum. Oferecer sacrifício. Sacrificar.
SACRVM,-i/sacra,-orum (n.). Coisa sagrada. Culto. Rito.
SAEPE. Muitas vezes, frequentemente.
SAEPĬVS. Muito frequentemente.
SAEVVS,-a,-um. Violento, terrível.
SAGITTA,-ae (f.). Seta, flecha.
SAL,-is (m.). Sal. Cum grano salis: com um toque de malícia.
SALĬO,-is,-ire, salŭi/salĭi, saltum. Saltar. Dançar.
SALTVS,-us (m.). Floresta. Bosque. Salto, pulo.
SALVE. Olá (para uma só pessoa). Que você esteja passando bem.
SALVETE. Olá (para duas ou mais pessoas). Que vocês estejam
passando bem.
SALVS,-utis (f.). Bem-estar. Saúde. Salvação.
SALVTIS. Ver salus.
SALVVS,-a,-um. Salvo, livre.
SANCTIFĬCO,-as,-are,-aui,-atum. Santificar.
SANGVĬNIS. Ver sanguis.
SANGVIS, sanguĭnis (m.). Sangue.
SANVS,-a,-um. São, sadio.
SAPĬENS,-ntis. Sábio.
SAPIENTĬA,-ae (f.). Sabedoria.
SATIS. Bastante. “Muito bem”.
SAXVM,-i (n.). Seixo, pedra. Rochedo.
GLOSSÁRIO 177
GLOSSÁRIO 179
T
TABERNA,-ae (f.). Taverna, boteco. Choupana, cabana.
TACTVS,-a,-um. Part. pass. de tango.
TALVS,-i (m.). Dado. Calcanhar.
TALVS,-i (m.). Talo (o discípulo de Dédalo).
TAM. Tão. Tanto.
TAMEN. Todavia, contudo, porém.
TAMQVAM. Tal como, assim como.
TANDEM. Finalmente.
TANGO,-is,-ĕre, tetĭgi, tactum. Tocar. Atingir. Alcançar.
TANTVM. Somente, apenas.
TANTVS,-a,-um. Tão grande. Tanto.
TARDVS,-a,-um. Lento. Vagaroso. “Devagar”.
TAVRI,-orum (m.). Tauros (povo).
TAVRVS,-i (m.). Touro, boi.
TECTVM,-i (n.). Teto, telhado.
TECVM (= cum te). Contigo.
TEGO,-is,-ĕre, texi, tectum. Cobrir, proteger.
TEMO,-nis (m.). Timão. Cabeçalho.
TEMONIS. Ver temo.
TEMPĔRO,-as,-are,-aui,-atum. Temperar. Moderar. Dirigir
convenientemente. Conter, reter.
GLOSSÁRIO 181
V
VACCA,-ae (f.). Vaca.
VAC VS,-a,-um. Vazio. Vago.
VADO,-is,-ĕre (uasi). Ir. Dirigir-se para.
VAGO,-as,-are,-aui,-atum. Vagar, vaguear, andar.
VALDE. Muito, intensamente.
VALE. Passe bem. Tenha boa saúde (para uma só pessoa).
VALĔO,-es,-ere, ualŭi, ualĭtum. Valer, ser forte. Passar bem.
VALETE. Passem bem. Tenham boa saúde (para duas ou mais
pessoas).
VALIDĬVS. Mais fortemente, mais impetuosamente.
VALĬDVS,-a,-um. Corajoso, valente.
GLOSSÁRIO 183
GLOSSÁRIO 185
GLOSSÁRIO 187