Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Título:
Vocabulário de Tupi Antigo
Publicado em 2020
Revisão:
Almir Batista da Silva
PT-BR
CDD-403
Aos meus sobrinhos, Aliucha Ravache Batista, Raschidi
Peron Batista, Ranier da Silva, dedico esta oba.
APRESENTAÇÃO
Almir B. da Silva
PREFÁCIO
Doutor em Geografia
(Universidade de Brasília)
Abreviaturas
adj. adjetivo
adv. advérbio
afirm. afirmativa
etc. et coetera
fut. futuro
incorp. incorporado
iterat. iterativo
intr. intransitivo
irr. irregular
neg. negativa
obj. objeto
pl. plural
pref. prefixo
ptc. partícula
refl. reflexivo
recípr. recíproco
subst. substantivo
suf. sufixo
trans. transitivo
v. verbo
vard. variedade
12
A
a – pe, supé
a alguma parte – kûeipe, kûepe
a banda de lá – anõia
a coisa vomitada – gue’en
a ele – ixupé
a estas horas – nã neme
á frente – obái (t)
á frente de – eséi (s)
a gente – asé
a intervalos – paũpaũ
a mim – ixebe, ixebo, xebe
à noite – pytunime, pytume
a noite toda – pysaré
a nós – nhandebe, nhandebo
a nós – exclusivo:- orébe, orébo
à parte – é
a pureza – poropotare´yma
a que horas? – marãneme-pe? mba’é-reme-pe?
a respeito de – esé (r-,s-), ri
a ti – endebe , endebo, ndebe, ndebo
à toa – ĩ, nhé (adj)
à uma – oîepekatu, oîepegûasu
a vós – peẽme, peẽmo
abacaxi – naná
abaixo de – gûyri, gûyribé, gûyripe
abertura – îuruboka, îuruîaba
abóbora – îurumũ (vard.)
13
aborrecido – pytubara
abraçado – andara (para a dança)
abrigo – anga
abrolhos – mina
absolutamente não – erimã, angái, angá
abundancial – tyba (suf.)
acabado – auîe, tygûera, auîé (adj.)
acasalamento – moropotara
acaso – ipó será, serã re’a? ( de homem), serã re’ĩ (de mulher)
acautelado – esakuí (t)
ação má – ekoangaipaba (t)
acervo – atyra (coisas), esakûara (t)
aceso – endy (t)
achatado – apeb, peb
ácido – aî (r-,s-)
acima de – sosé
acolá (lá ou ali) – mõ
acomodado – byara
acompanhamento [de comida] – séba’e
acostumar-se ou estar acostumado – ikó/ ekó (t) (intr. irr.) [esé (r-
,s-)], kó [esé (r-,-)] ex.: n’a-îkó-î so’o resé – não estou acostumado
com animais
acovardado – abangaba
adiante – é ranhé (com v. afirm.)
adiante de – enondé (r-, s-), obabo (t), obakué (t), supé. ex.: moru-
bixaba o-pytá xe renondé – o cacique ficou adiante de mim
admirado – putupab (xe) [esé (r-,s-)] ex.: oré putupab ikó oka r-esé
– estamos admirados com esta casa. pytupab
adultério – agûasá
adversário – upîara (t)
advogada – îeruresara
afazeres – ekó (t-)
aflito – pyáekotebẽ, maran, angekoaíb, moreaûsuba
aflição – ekotebẽ
ágil – taygayba (t-)
agilidade – taygayba
agora – anga, ang, ramo
agora – ko’yr
14
ao menos – tiruã
ao ombro – atiybari
ao pé de – ipype
aonde? – marãngoty-pe? marãgoty-pe?
mamo-pe?
aos outros – moro-upé
apanhado na armadilha – mundepora
apartado – peapyra
apenas– unibé (s)
apoio – mokokaba
aposento – koty
apreciada – mbaéeté
apressado – ara’á
apropriado para – arõana ex.: ikó akangaoba Antônio arõana -
este chapéu é apropriado para Antônio
aquela, -as, -e, -es – akûe, akûeî, akûeîa, erika, ahẽ
aquele, -a,-es, -as – akue(i)(a), akó, a’e,[ ahé, apó (cujo nome
esqueço)], ahẽ, aîpó (n.vis.), aõa (principalmente pl)) kûe, kûeî,
kûeîa
aquele que diz – eîara
aquilo – -p’iã, -p’iang, ia (visível ou não visível)
aqui – iké, kûé, ké
aqui estar – ikobé
aqui mesmo – koé
aqui pertinho – koí
aquilo – akûe, akûei, akûeia, erika, akûeîa, akûe, akûeî, akó, a’e
aquilo que se obtem – moîekosupaba
arcabuz grande – mororokaba
arco – ybyrapara, urapara, gûyrapara
arco-íris – îy’yba
ardido – taia (de pimenta etc.) (irr.)
ardoroso – taygayba
areia – ybyku’í
argola – apynha
arisco – esaeté (t)
arma – popesuara
arma de fogo – mokaba, mbokaba, pokaba, ybyrapokaba, moro-
rokaba
18
assassino – poroîukasara
assento – endaba (t), uá (s), apykaba
assim – nã
assim é (infelizmente) – anhẽ raú, emenã
assim como – îá, îab, îabé, îabébé, îabénhé, îabékatu, îakatueté,
îakatunhé, îakatuetenhé, îaé.
assim que – unibé (s)
assim sendo – emonãnamo
associação – îoguerekó
assolado – tygûera
atadura – popuasaba
até que – e’yma pukûi
ato sexual – moropotara
apenas – sãí
apôio – îekokaba
apressado – anhẽ (t), apuan (xe)
aprimorado – aeté
atalho – aîé (t)
até – tiruã
até que enfim – auîe
atoleiro – tuîuka
atrás de – akypuéri (t)
através de – aîéi (t), porupi (pessoa)
atravessadas com outras – îekunasab
atravessado – oybabo
ausência do lugar ou casa – oypyre’yma (t) ex.: xe roypyre’ym – eu
estou ausente. xe roypyre’yma – minha ausência
autor – monhangara
avarento – poapẽîara
avareza – ekoateyma (t)
avaro – ekoate’ym (t), ekate’ym (r-,s-)
ave – guyrá
ave em geral – ver nomes de aves
avermelhado – pitanga
avesso – py
avista de – obabo (t)
avô – amỹia (t,t), amũia (t,t)
avó – aryîa
20
azedo – aî (r,s)
azeite – nhandy
azeite de coco – nhandyeté
azeite de peixe – piranhandy
azeite de tubarão ou baleia – nhandynemaba
azia – pusuumukaia
azougue – itáekobé
azul – moroby, oby (t), obyúna (t)
VERBO
B
bacia – itanha’ẽ
baía – akura’á, kuá
bainha – uru (r-, s-)
bafo – timbora
bailado cantado – guaú
baixio – ypye’yma (t,t)(sem fundura). paranã r-ypye’yma – baixio
do mar
baixo – ybyboi, mbegûé (tratando-se de fala, conversa, pessoa, coi-
sa) E-nhe’eng mbegûé - fale baixo
balançado – akure’ĩ
banana – pakobusu
banana da terra – pakobusu
banana-de-brejo – pakoba
banquete – pepyra
barba – edyba’aba (t-)
bárbaro – tapy’yîa
barbatana – pepó
barqueiro – poreroygasapara, porero’yasapara
barragem – pari (de madeira)
barranco – ybyasura, ybyama, ybuasura
barriga – ygué (t), akapé (t) , ambé (t) (parte entre os quadris )
barro – ybyuúna, nhau´uma
barro amarelo – taguá (vard.)
barro avermelhado – ybypitanga (vard.)
barulhento – sununga
barulho – sununga, yapu (t), pu
bastante – katutenhẽ
bastão – mokokaba
bastão de ritmo – yba
27
VERBO
benzer-se – îobasab
bicar – pixam (trans.)
bocejar – îeîurupirar
boiar – bebui (intr.)
borbotar – bur (intr.), bubur
borrifar-se – îepyi, îeypyi
branquear – moting
brigar – moabaité
brigar com – akab (trans.), porepenhan [esé (r-,s-)]
brigar de palavras – apor (xe)
brilhar – berab (intr.), (xe) endy (t)
brincar – nhemosaraî
brotar – enhuĩ (s) (xe) (planta), okyr (s)(xe) (em), bur (intr.), enhuĩ
(s) (xe)
buscar – ekar (s) (trans.)
31
C
cachaço de anta – apixa’embé (parte posterior do pescoço)
cacho – aryba (t)
cachoeira – ytu
cabaça – yá; yanhurĩ (portátil); yasyka (partida)
cabeça – akanga; akangûera (fora do corpo)
cabeçudo – akangusu
cabelo – ‘aba. ex.: xe ‘aba – meu cabelo. atinga (branco); atybaia
(comprido e desgrenhado); abebó (desalinhado e emaranhado)
cabo – popy, mbopy; apuã (termo geográfico) yba ( de instrumento),
îy’yba (de machado)
caça – apanhada: emiara (t) embiara (t), so’o
caçada – îeporakasaba
cacique – ubixaba (t-); ubixakatu (t-)
cachimbo – petymbuaba
cacho – pema
cada – îabi’õ, îabi’õé, îabi’õnhe
cada dia – arebo, araîá
cada qual – syk
cada um – îabi’õ, îabi’õé, îabi’õnhe
cada vez que – îabiõ, îabiõé, îabiõnhé, îepi, memé, memenhé, nhé....
îepi, já
cadáver – e’õmbûera (t-)
cadeia de montanhas – ybytybytyra
cadeira – guapykaba, apykaba,
caixa – karamemûã
cajá – akaîa, kaîá
caju – akaîu
calado – kyrirĩ
32
cilada – koty
cinco – ambó, xe pó
cinto – typoia
cintura – kûá
cio – ygûyrõ (t)
cipó – ysypó
círculo – amandaba
circular – amandab (adj.) ex.: xe akangaoba i amandab : meu cha-
péu é cicular
cisco – yty
cisterna – ynongaba
clara de ovo – suapitinga
claro – esakanga (t)
clava – akangaguá
cobaia – sauîá
cobertura – aso’îaba
cobre – itaîunema, itanema
cocar – akangatara, akanguitara
coco – inaîaguasu
coceira – emona (t)
coisa – mba’é, mbaéeté (de valor), mba’é poxy (feia), mba’é aíba
(ruim)
coitado – poreaûsuba
cogumelo – (vard.): ikararasá, karapuku, ybybura, urupé
coisa – marã. emimotara (t) (desejada). emityma (t) (plantada).
comida: embiú (t), emiú (t). mba’eeté (verdadeira)
coisa que é costume – embiutyba (t) (comer), emiutyba (t), emim-
boraratyba (t) (sofrer)
coisa que se sofre – emimborará (t)
coitado – aibĩ, poreaûsuba, poreausubora
colar – aguaí (da casca do próprio fruto), po’yra
colher de pau – ybyrapesẽ
coleira – îurutá (colocada no inimigo que vai morrer)
colmeia – eiritema, iretema
colo – anhurĩ
com – posé (pessoa) ex.: agûatáetá nde posé: andei muito contigo.
com – pupé (posp.)
com – de companhia : irũmo, irũnamo ; apyri , ndi (preposição),
36
criado – mimbuaia
criador – monhangara
criação – mimbaba
criança – pitanga
criançinha – pitangĩ
crista – ariraguã
cristão – karaíba, nhemongaraibipyra
cru – pyra
cruz – kurusa, ybyrá-îoasaba
cruzadas – îekunasaba (com outras)
cruzeiro-do-sul – kurusá
cuia – kui (irr), kûimbuka, kûieté, kûipeba, kûimbuca, kûieté, kûi-
peba
cuidado – esaetá (t)
cume – apytera
cumeeira da casa – okapyra
cunha – kasaba, mombokaba
cunhada – yky’yraty (t,t) (de homem) (esposa de seu irmão mais ve-
lho.),(esposa do primo mais velho, filho do tio paterno); ybyraty (t,t)
(de homem) (esposa de seu irmão mais jovem); emirecó-pyky’yra
(t )(a mais jovem do homem); emirecó-ykera (t) ( a mais velha do
homem)
cunhado – obaîara (t) (irmão de sua esposa. de homem); menybyra
(mais moço. de mulher); ykemena (t) (marido da irmã mais velho.
de mulher)
curandeiro – moroposanongara, posangygûara, posanongara
currupio – biririma
curto – akytã, apuaĩ
curvo – nhemanga
VERBO
D
da mesma maneira – supibé
dança – morasea, poraseia
daqui a pouco – koromõ
de acôrdo com o pouco de – îabeé, îabeí, îabeíé, îabeíîé, îabeínhote
de agora em diante – angiré
de (ao) comprido ou ao longo – opukubo
de bruços – oobapybo
de cabeça para baixo – oobapybo
de caçoada – é tenhé ipó
de costas – oatukupebo, o atukupepyterybo
de costume – îaby, amẽ
de dia – ‘aribo
de dois em dois – mokõ mokõi
de escolha própria – mimotáribo
de esquina – oykûebo
de fato – ra´e
de joelhos – oendypy’ãe’ybo
de lá – anõi
de lado – oykûebo, opẽmo
de livre vontade – emimotáribo (t)
de madrugada – koamutumo
de maneira que? – marã eteĩ?
de manhâ – ko’eme
de mentira – a’ub
de modo algum – angá, erimã
de novo – abe, bé
de outra maneira – marandé
de ponta – otĩpuãbo, otĩapýribo
45
de pouco – ramó
de quatro (pés e mãos no chão) – opobo
de que lugar? – manõi?
de que maneira? – marangatu? marangatueté?
marã îabé?
de que tamanho? – nõmo-pe?
de que tipo ? – marãba’e
de repente – esapyá, sapy´a
de revés – aîei (t)
de tarde – karukeme
de través – aîei (t)
de três em três – mosapysapyr
debaixo (especifico) – guýri, guýrype
debaixo do braço – amyi, ambyi
debalde – tenhẽ
decididamente – ipó
defendendo-se – nheran (supé)
definhando –angaibabiîara
defunto – ambyra, amyra, amyrĩ (forma afetiva)
delicado – pokaruguara
delicado no falar – nhe’ẽpokaruguara
demônio – a’angara (s), anhanga
denso – anam
dentada – ãibora (t) (sinal)
dente – ãia (t) ou ãnha (t)
dente canino – anhapoã (t)
dentes desencontrados – ãibara (t)
dentes separados – ãibara (t)
dentre – suí
dentro de – pupé
dependurado – paia
depois – mbegûé irã!
depois de – ré, riré
depois que – ré, riré
depressa – tauîé, py’yi, kuereme, taûîé, korite’ĩ, kori aub, guym
desprezível – aibĩ
deprimido – poé, pytubara
derretido – membeka
46
desafeto – amotare’ymbara
desânimo – abangaba
descanso – putu’u
desconhecido – kuabipyre’yma
desde – suibé
desde que – remeneme
desejado – emimotara (t)
desejo – emimotara (t)
desejo muito – a’ua’ub (adv.) ex.: a-karu-a’ua’ub - desejo muito
comer ou como com grande desejo
desejo sexual – ygûyrõ (t), moropotara
desembarcadouro – peasaba
deserto – tatybe’yma, tabe’yma
desgraça! – moxy!
desmaio – esapytumbika (t), e’õ (t)
depois de – a’e ré
depois de não – e’ymbiré
desonestidade – mba’é poxy
despido – katupe
despovoado – tatybe’yma, tabeyma
dessa banda onde estás – ebanôi
dessa maneira ai – emonã
desta maneira – nã
deste tamanho – nõbo (adv.)
destro – poîababa
destruído – tygûera
detrás de – akypûeri
Deus – Tupã, Tupana
devagar – mbegûe (tratando-se de fala, conversa, pessoa, coisa)
ex.; oré mbegûé – nós somos devagar (lento). E-nhe’eng mbegûé -
fale devagar
dez – opá kó mbó, pá (neologismo)
dia – ‘ara
dia claro – koakatu
dia da pascoa – ‘aretegûasu
dia de festa – areté
dia muitissimo bom – ‘aretegûasu
dia muito bom – ‘areté
47
dolorido – asy (t) ex.: xe akanga s-asy – minha cabeça está dolorida
donde – arõana (t-)
dono – îara
donativo ao pajé (para uma graça) – îetanongaba
dor – asy (t) (suí), eumaẽ (m) ex.: xe r-esá s-asy xe suí – meu olho
dói. xe r-asy – eu tenho dor. mba’easy, mba’erasy ex.: a-rekó
mba’easy xe py pupé- tenho dores nos meus pés
dor de cabeça – akangasy
dor de parto – membyrasy
doravante – angiré
doutrina – nhembo’esaba, mbo’esaba
duas vezes – mokõî
durante – pikûi
durante o tempo que – remebé, remeneme
dureza – atã (t-)
duro – atã (r-,s-), îyka, aîyka (mas flexível/maleável), aparata, pyma
dúvida ou desprezo, enfado, ordem, desgosto, algo imaginário) –
ra’u (part.) ex.: o-nhe’eng ra’u? - será que falou?
VERBO
também)
dar de beber vinho a – mongaú (trans.)
dar de comer a – momba’eu (trans.), mongaru, emi’úerokuab (s)
dar encontrão em – moanhan, pytasok (trans.)
dar grito de guerra – posem [esé (r-,s-)]
dar motivo de falar a – îeîurume’eng (supé)
dar nó em – mopokytã (trans.)
dar ou ter flor – potyr
dar pouso a – mombytá
dar pressa (em excesso) – ndururuk (intr.)
dar puxão em – mosyk
dar remédio a – moposangu’ú
dar sôco em – irarõ (irr.) (trans.)
dar sôco na boca do estomago de – pyaká (trans.)
dar topada – pysakang (xe)
dar volta a – monhemang
dar volta em – moîereb (trans.)
debulhar – yky (trans.), mondyryk (trans.)
declarar-se – nhemombe’ú
defecar – poti (intr.) (irr.) ex.: a-poti ka’a-pe – defeco na floresta.
ka’ab (intr.). ex.: a-ka’ab-eté – defeco bastante. ka’apiasó (intr.)
defender – pîar (îo), (trans)
defender a – îepirapuan
defender-se – îepiar
defumar – motimbor (trans.)
deitar – monhenong (trans.), timbor (intr.) (fumaça ou vapor)
deitar por terra – moapakuî
deitarem-se desencontrados – îopynekuab
deitar-se – nhenong, îetu’u (animal)
deitar-se bem – îukatu (irr.) [infinitivo ukatu (t,t)]
deitar-se com – roúb (trans.)
deixar – eîar ou eîá (s) (trans.) ex.: a-s-eîar xe anama kûesé – deixei
minha família ontem
deixar de – po’ír (suí) (de algo ou de alguém) (intr.) ex.: a-po’ir
nhe’eng-eté suí – deixei de falar muito. a-po’ir Maria suí – deixei
Maria. peá
deixar ir – mondó
deixar-se vencer por – moembiariîar (trans.) [esé (r-,s-)]
50
deleitar – moapysykatu
demonstrar – moîekuab (trans.)
demorar-se – ikopuku (irr.)
deparar – moîesub (supé) (trans.) ex.: a-î-moîeub îagûara supé -
faço-o deparar-se a onça
deparar-se a – îesub (supé) ex.: îagûara a-îesub - deparei-me a
onça.
depenar ou pelar – abo’ó (t), pepo’ok (trans.)
dependurar – moingó (trans.), moîasekó
derramar – pybuîereb (trans.), en (nho ,s) ex.: a-nho-s-en typûera
– derramei o suco, mombukab, moen (trans.)
derramar-se – nhemombukab, nhe’ẽn (intr.)
derreter – mondykyr (trans.), moyku
derreter-se – yku (r, s)
derrocar – apakui (xe)
derribar – eroaparar (trans.) ex.: a-roaparar ‘ybá - faço derribar
comigo a fruta (caindo junto)
derriçar – mondyryk (trans.)
derrotar – moaûîé, ityk / eîtyk(a) (t-)
derrubar – moapaîereb, moapakui (trans.), moguyapi, mongui,
îero’ar
derrubar as folhas de – omongui (s)
desabrochar – îab (intr.) (irr.)
desafiar – momburu (trans.)
desarmar – mopym, moguyapi (trans.)
desarmar-se – pym (intr.)
desarranjar – momemuã
desatar – sambok (trans.)
descansar (casca grossa) – ape’ok (trans.), putu’u (intr.)
descarregar – nosem (suí)
descascar – pe’ok (trans.)
descer – gueîyb (intr.)
descer com – roapyam (trans.), erogûeîyb
descobrir – aso’îabok (trans.)
desconcertar – mongarau (trans.)
desconjuntar – mongarau (trans.)
descontar – moepy (trans.)
descrever – mombe’u (trans.)
51
desdobrar-se – îemoatã
desejar – usei (trans.), potakatu (trans.) (muito), potar (sensualmen-
te), nhemomotar [esé (r-,s-)], nhemombotar [esé (r-,s-)], iêmomotar
[esé (r-,s-)]
desembarcar – nosem (suí), sem (intr.)
desencontrar – pynekoab (trans.)
desencontrar-se – pynekuab (trans.)
desencontrarem-se – îopynekuab
desenfastiar – moîurué (trans.)
desenhar – kûatiar (trans.)
desenrolar – rab (îo) (trans.) ex.: a-îo-rab xe ‘aba – desenrolei meu
cabelo.
desentortar – apẽ’ok (trans.), aparok (trans.)
desestimular – moabangab
desfalecer – mote´õ ´ar
desfazer em – moangab (trans.)
desfigurar – mboté (trans.)
desgastar – îarok (trans.)
desgrudar-se – ir (intr.)
desinchar – rurunhyng (xe)
desistir – apor (xe)
desligar – rab (îo) (trans.)
deslizar – syryk (intr.)
desmair – e’õ’ar (t)(xe), mote´ õ ´ar, mano (irr.)
desmanchar – mongui (trans.)
desmentir – moîuraraguai (trans.)
desmoronar – apakui (xe)
desobedecer – momaran (trans.)
desovar – îumombor (intr.), îubamomb
despedir – eropo(r)
despejar – porok (trans.), en (nho, s) ex.: a-nho-s-em – despejo-o;
ekoabok (trans.)
desperdiçar – mombukab
despertar – mombak (trans.), îurué (xe) (o apetite)
despir – aobok (trans.)
desprender-se – ir (intr.)
destampar – aso’îabok (trans.)
destilar – motykyr (trans.), mondykyr (trans.), tykyr (intr.)
52
domesticar – mombiar
dormir – ker (intr.) ex.: a-ker iké – durmo aqui
durar – ikopuku / ekopuku (t) (intr.irr.) ex.: xe aoba o-îkopuku –
minha roupa durou
durar muito – ekosûer (r-,s-) (xe) ex.: nde r-ekosûer – tu tens du-
rado muito
54
E
e...? – a’e ...?
é assim? – anhẽ raú (zombaria)
é possível? – anhẽ raú (zombaria)
é que – -te
é verdade – anhé, aîe, anheté
ecsema – apiraíba (doença)
ei que aqui – kó bé
eia! – ne’ĩ (para a 2ª pessoa singular)
eis ai – kûe, kûeî, kûeîa
eis aqui – vis. ou não vis: – ã, anga, ang, niã, kó bé, rakó
eis que – aîpó (n. vis); ûĩ, gûĩ, ikó
eis que já – vis. ou não vis.: – ã, anga, ang, niã
ele – erika, ahẽ, a’e
ele é esse que – a’e kó
ele é o que... – a’e kó
elegância – aruãíba
elegante – aruãiba, aruãibora
em – pe, pupé, ramo
em alguma parte – kûeipe, kûepe
em algum lugar – mamo, bipe
em breve – koromõ
em busca de – pe, piara
em cima de – ‘aribo (difuso), ‘ari (preciso)
em conjunto – oîepegûasu
em dia santo – tupã’neme
em direção de que? – marãngoty?
em frente de – eseî (s), obái (t), obakué (t)
em meio de – paũme, pupé
em ou alguma parte – koepe
em outra parte – amõngoty
55
escuridão – pytumimbyka
escuro – una (r-,s-), pytumbyka
esforçado – pyatã
esgotado – pûeraî
esquecimento – esaraia (t)
esquinado – pema
espaçoso – pygûasu
espada – (metal):- itangapema itayngapema, itaygapema, itainga-
pema
espantado – embeirí (t), îurupukĩ, pytupaba, putupaba
esparrela (armadilha) – poẽ e
espelho – arugûá
espera! – enhambé! (imperativo)
esperai! – penhambé! (imperativo)
esperança – îerobîasaba
esperto – poesãia, popebuia, kuyre’yma
espesso – aparatã, apysanga, anama
espia – manhana
espiga – ‘ara (t)
espigão – apipema (ponta aguçada)
espingarda – ybyrapokaba
espinha – kanga (de peixe), obakuruba (s) (do rosto)
espinho – atiaia (t), îu, îuatĩ
espiralado – guarĩ
espirro – atiama
espora – pyatĩ
esporão – ‘aka, pyatĩ
esposa – emirekó (t-)
esposa do sobrinho – pengaty (filho do irmão ou do primo de mu-
lher)
espremedor – tepiti (prensa para retirar o sumo das plantas),
mĩamĩama
espuma – yîuia (t,t) (irr)
essa (s)(e)(s) – ebouî, ebouîng, ebouînga. (perto do interlocutor)
estaca – îakumã (para canoa)
estacada – ybyrapuã, ybyrá
estado – ekó (t-)
estalante – taka
58
estalido – taka
estalo – poka, tataka, taka
estância – endaba (t-)
estanho – itaîyka
este (s)(e)(s) – vis. ou não vis.:- anga, ã,
esteio – okytá
esteira – pataguí
estorvo – aruaba (t)
estouro – poka
estrada – peypy (para a aldeia), peasaba (do sertão para o mar)
estrado – îurá
estragado – aíb
estrangeiro – karaíba, tapy’yîa, maíra
estreito no meio – anhurĩ
estreito no meio e grosso nas pontas – nhurĩ
estrepe – mina
estrondo – pororoka, yapusununga (t), pu
êta! – te!
eu – a- (pref. subjet. 1.ª pessoa). ex.: a-gûatá – ando. pronome: –
ixé, xe. ex.: ixé a-gûatá – eu ando.
europeu – karaíba
exaltado – kagaíba
excelente! – aûîekatutenhẽ!
excomungado – peapyra
excremento – epoti (t) ou (e)poti (r-,s-), ka’aba. ex.: xe r-epoti –
minhas fezes. poti
expelido – anhana
explosão – pororoka
extenuado – pueiraia, pueraia
extremidade – apûá (t-)
VERBO
eclipsar-se – nhemopytun
elevar-se com – eroîeupir
59
entornar-se – ‘ẽ (intr.)
entortar – moapẽ, apar (trans.)
entrar – iké/eîke (t-) (trans.)
entrar com – roíkûe (trans.)
entregar – me´eng (trans.)
entregar-se – nheme´eng (intr.)
entristecer – moanguekoaíb (trans.), moingotẽbẽ
envenenar – mopopiab
envergar – pepyr (trans.)
envergonhar – motĩ
envergonhar-se – tĩ (intr.)[esé (r-,s-) ou suí)]( de algo ou alguém:
complemento no gerúndio). ex.: t’a- tĩ umẽ ebokûeî aoba mondebo -
que eu não me envergonhe de vestir essa roupa. mara’ar (xe)
envolto – aman (trans.)
envolver – pokuek (trans.), uban (trans.), kuaman (trans.),
kuapysyk (trans.)
envergar – îeroar
enviar – mondó
enxotar – mosem, momosem, mondó
enxugar – moakuí (trans.), mongaẽ, mokang (o molhado)
erguer – moam(trans.), mopu’am (trans.), mopu’ã (trans.), upir
(s) (trans.), mogûyr (trans.) (coisa pesada), moobaybak (trans.) (o
rosto de)
erguer-se – byr (intr.)
errar – ikomemuã/ekomemûã (t) (intr. irr.), opar (r-,s-)(o caminho)
esbelto – ybĩ
escaldar – uĩ (îo-s ou nho-s) (trans.irr.). ex.: a-îo-s- uĩ to’o – escal-
dei a carne
escamar – peok (trans.)
escapar– kuabé, pomoguab (trans.) (das mão de), pyír (xe) (o pé)
escarificar – kutuk (trans.)
escolher – katuok (trans.), parabok, porabok
esconder – kuakub (trans.)
esconder-se – îekuakub, nhemim, îemim, nhe-mim (intr.)
escorar – kok (îo) (trans.), moyb
escorregar – pyír (xe), pysyryk (xe), syryk (intr.)
escorrer – syryk (ex.:líquido)
escovar – abykyk (trans.)
62
F
faca – kysé
faca de metal ou pedra – itakysé
face – etobapé (t)
facho de luz – sesaý, ysysaý
fagulha – atapiririka (t), piririka
faísca – piririka, amatiri, atapiririka (t)
fala – nhe’enga
falador – nhe’enguixûer (adj.)
falatório – nhemoaîu
falsamente – é tenhé
falsidade – upinduare’yma (s)
falso – a’ub
falta de entendimento – tekokuabe’yma
fama – erapûana (t-)
faminto – ambyasy (xe)
famoso – erapûan (r-, s-)
fantasma – taúba
farelo – ku’í
farelo de farinha – mindokuruera
farinha – u’í
farinha grossa – (vard.):- mixakuruba, tina
farinha de mandioca – karimã, ka’arimã,
farinha de caroço – esakuruba (s)
farpa – arupareaka
farto – apysyk (xe) [esé (r-,s-)]
fastioso – tinga
fato – ekó (t)
fava – komandagûasu, kumandá
fazes outra vez! – neĩbe!
67
VERBO
faíscar – piririk (intr.)
falar – nhe’eng, poromonguetá
falar a – monguetá
falar a favor de – îepirapuan [esé (r-,s-)]
falar a missa – missamonhang
falar alto – nhe’engapuan
falar ao ouvido de – robobõ (trans.)
falar aos gritos – nhe’engatã
falar áspero – nhe’engatã
falar bem – nhe’engatu
falar corretamente – nhe’engatu
falar demais – nhe’embyi
falar mal – marã é, mombeuaíb (trans.), nhe’engaíb (xe), îuruar (xe)
[esé (r-,s-)]
falar más palavras – nhe’engaíb (xe)
falar para – nhe’eng (supé)
falhar – rambûer (xe)
falhar de ir a – mopanem (trans.)
faltar – tyabor (intr.), gûatar (intr.)
faltar a – mopanem
faltar de mantimentos – tyabor (intr.)
fartar – ytarõ (trans.)(irr.), moapysyk (trans.) moytarõ (trans.)
fartar-se – apysyk (xe)
fiar – poban (fio) (trans.)
fazer – monhang (trans.)
71
fazer ir – mondó
fazer ir consigo – erasó (trans.)
fazer leis para – ekomonhag (s)
fazer lembrar – moma’enduar (trans.)
fazer listas em – mopirian (trans.)
fazer mal – momarã (trans.)
fazer mal feito – moran (trans.)
fazer malidicência – é marã
fazer matança – porapitib (intr.)
fazer matança de gente – poromombab (intr.) (chacina)
fazer medição – îeroky (intr.)
fazer mensura – îeroky (intr.)
fazer mexer – mokanãi
fazer milagres – moabaibe’ym
fazer morrer consigo – eromanõ
fazer o casamento – momendar
fazer o que não se deve – ikó marani (irr.), ikómemuã
fazer o sinal da cruz – îobasab
fazer onda – ygapenung (t,t)(xe)
fazer ou deixar passar – mboguab (trans.)
fazer pajé – mopaîé (trans.)
fazer palpitar o coração – mopy’atytyk (trans.)
fazer papa de – ka´u (trans.)
fazer passar – monguab (trans.)
fazer pecar – moangaîpab (trans.)
fazer penar – momboreaûsub (trans.)
fazer pequeno – momirĩ (trans.)
fazer provar sofrimento – moporaráa’ang (trans.)
fazer peixe tostado levemente – mopirakaẽ (trans.)
fazer pela segunda vez – momokõi (trans.)
fazer pela terceira vez – momosapyr (trans.)
fazer primeiro – monhanguypy
fazer procriar – moîapyká (trans.)
fazer pular fora – mombo(r)
fazer pular ou saltar – mombor (trans.)
fazer que – mo’anga’ub (trans.) ex.: a-î-moangâub xe sema nhote
– faço que saio apenas (isto é, fingi minha saída)
fazer que escute – moapysaká
74
G
gago – nhe’engueruerura, nhe’enguerueru
galho – akã (t), ysakanga (seco)
gancho – tyãia, ysãia (de pendurar)
garçon – more’ymbara
gatilho – potãia
geada – amana rypyaka, ro’yîukuyra, ro’y nhemopysanga,
ro’yrypyaka,
gema de ovo – apyteîuba, upiaîuba,
gêmeos – kôia
gemido – poasema (xe)
gengiva – ãibira (t)
genro – pe’uma (marido da filha ou da sobrinha da mulher)
gente – poro (prefixo)
gentio – apyaba
genuíno – eté (t)
geração – nhemonhanga, nhemonhangaba, poromonhanga
glande – á
goma de mandioca – typyoka
gordo – kyrá
gordura – kaba, kagûera (fora do corpo)
gosto – é (t)Ex.: gôsto de pão – miapé ré
gostoso – é (r-, s-)
gota – tykyra
goteira – tykyra, amandykyra (da chuva)
gozo – orypaba (t)
graça – ekokatu (t)
grande – ubixaba (t-,t-) ou (t-) (irr) (maioral)
grande – eburusu (r-,s-); t-urusu (3ª pessoa)
grande e grosso – eburusu (s), gûasu, urusu (t), usu
79
VERBO
gaguejar – nhe’engueruerur (xe), nhe’enguerueru (xe)
gastar – arok (trans.)
gemer – poasem (xe) Ex.: eu gemo – xe poasem
gerar – poromonhang (intr.)
gerar-se – nhemonhang (intr.) (-ramo) em algo Ex.: anhemonhang
80
H
há de ser – reá (de homem), reĩ (de mulher)
há tempo – ymã
habitante – porá, ybakapora (do céu)
hálito – îurutimbora, pytu
haste – ysá, yba
haver de ser – rama (xe)
herói mítico – Maíra
hidrópico – pungá
hidropsia – pungá
hirto – aparatã
hoje – korí (fut.), oîeí (passado), îeí (passado)
hoje cedo – îeibé
hoje em dia – koŷribê
hoje mesmo – korié, koriîé, korié kori, koriîé kori
homem – apŷaba (em oposição a mulher), abá (o ser humano),
homem branco – Maíra
homem de bem – abaeté, abaité
homem desprezível – abangaíba
homem digno – abaeté, abaité
homem honrado – abaeté
homem hospitaleiro – mosakara
homem livre – abaeté
homem-marinho (ipupiara) – mba’é apina
homem preto – tapy’yîuna
homem santo – karaíba
honrado – angaturam
horta – (e)mityma (r-,s-)
horto – mityma
hóspede – eikeara (t)
82
VERBO
honrar – moeté (trans.), moîerobiar, mombaeté (trans.), moanga-
turam
hospedar – mombytá (trans.)
humilhar – momorausub (trans.), mokui
humilhar-se – nhemomboreausub, nhemomorausub
83
I
ida – só
idioma – nhe’enguerekoara, nhe’enga
idoso – ymuana
ignorante – tekokuabe’yma
igreja – tupãoka
iguais – oîoîab, oîoîa
igual – apererá, îanungara, rame’ĩ, nungara, já, îab, îabé, îabébé,
îabénhé, îabékatu,îakatueté, îakatunhé, îakatuetenhé, îaé
igualmente – oîoîa, oîoîab
ilha – ‘ypa’ũ
ilha grande – ‘ypa’ũgûasu
ima – itaekobé
imagem – a’angaba (t)
imaginação – ma’enduasaba
imaturo – akyra, kuyra,
imediatamente – aûnhenhẽ
imenso – ubixaba (t,t) (irr.)
impávido – porerobiareyma
impedimento – moaruapaba, aruaba (t), moabaipaba
impetigem – apiraíba (doença)
impraticável – aíb
imprestável – panema
incenso – ysykatã syapuã’ba’e
inchaço – aguá (com corrimento)
inchaço – susuá (com pus)
inchado – apaîé (de maduro), ruru
inclinado – apaîé, apyama
incorrupto – marane’yma
índia – kunhã
84
indiano – tapyîtinga
índio – abá, apŷaba
infeliz – moreausubara, morausubara, panema
inferno – anhanga r-atá
informação – poranduba [esé (r-,s-)]
infortúnio – moreausuba, morausuba
inglês – aîuruîuba
íngua – enhuma (t)
início – ypyrungaba
inimigo – upiara (s), sumarã, amotare’ymbara, obaîara (t) (da na-
ção)
insalubre – poteguamaba (lugar)
inscrição rupestre – itakuatiara
inseto – ver nomes de insetos
insípito – e’yma (s)
instinto – tekokuaba
instrumento de corte – îy
instrumento de espremer – mĩamĩama
instrumento de sopro – pyaba
instrumescido – pungá
instrutor – mbo’esara
intenção – ekopotara (t) , ekopotassaba (t)
inteiro – guetepe
interior – py
intervalo – paũ
inútil – panema
inutilmente – é tenhé
inverno – ro’y (adj.e subst)
ira – nhemoyrõ, iemoyrõ
irmã – pyky’yra
irmã – ykera (t,t) (mais velha de mulher)
irmã mais nova da esposa – emirecó-pyky’yra (t)
irmã mais velha da esposa – emirecó-ykera (t)
irmão – yky’yra (t,t) (mais velho de homem)
irmão do pai – ubá (t,t),
irmão caçula – ybykyra(t,t), ybyra (t,t) (do homem)
irmão mais novo do marido – menybyra (de mulher)
irmão ou primo de sua espôsa – obaîara (t) (de homem)
85
VERBO
igualar – moîoîab (trans.), poungá (trans.)
igualar-se – îakatu
igualar-se a – îemoîoîab [esé (r-,s-)]
iluminar – moendy (trans.), pé (îo) (trans.), esapé (trans.)
imaginar – moang
imigrar – îeakasó (intr.)
imitar – a’ang (s-) (trans.)
impedir – aru (s) (trans.), moabaíb, moaruab, morambuer
importunar – moaîu (trans.)
inaugurar – tanõ (nho) (trans.)
inchar – moapaîuguá (trans.), mopungá (trans.), pungá (fruta)
inclinar – moapyam, moapyr
inclinar-se – îeroky (intr.)
inclinar a cabeça – îeaŷbyk (intr.)
inclinar-se – nhemoapyr
indignar-se – iemoyrõ, nhemoyrõ
induzir a ir – moîesuer
informar – kuaukar, mongakuab, momorandub (trans.)
infundir em – nhang (nho) (pupé)
injuriar – rekomemuã (trans.), a’o (trans.)
intercalar – mopa ũ (trans.)
interessar-se por – morerekoar (xe) [esé (r-,s-)], nhemoryryi [esé
(r-,s-)]
interromper – mopaũ (trans.)
introduzir – moingué (trans.)
intrumescer – pungá
invadir – ro’ar (trans.)
investir – nharõ [esé (r-,s-)]
86
J
jacá (cesto) – aîaká
já – é nhé, é umã, é umuã, îaby,ymã, ra’a
já como de costume (ptc.) – îandu
já entendo – to eẽ
já mesmo – koé
jangada – ygapeba
jaqueta – aobasyka
jardim – (e)mityma (t)
jazida – tyba (xe)
jejum – îekuakuba
jereré – îareré, (rede de pesca para apanhar camarões)
jirau – îurá
jirau (casinha) para caça – mytá, okâiybaté (t)
joá – juá (fruto)
joelho – endypy’ã (t-)
jogo – nhemosaraia
juízo – ‘ara, tekokuaba
justamente – a’ebo’e
juntamente com – esebé (s), unibé (s)
junta – îepotasaba
juntura – îepotasaba
junta dos membros – îeapasaba
junto a – supé
junto – apyri
juntos – memẽ, oîoybyri
junto de – apype, ypýri, pýri, supé
VERBO
88
L
lá – ebapò, eboûime
lábios – embé (t)
laço – îusana, nhusana
lado – yké
lado a lado – oîoybyri
lado contrário – obaia (t)
lado oposto – eseia (s)
ladrão – mondá (xe) [esé (r,s)] , mondabora
lago – upaba
lagoa – upaba
lágrima – esay (xe) (t)
laje – itapeba
lama – u’uma (s)
lamentos – îaseopapasaba
lança – itamimbuku (de metal), itamina (de metal),mina, mim-
buku, mimuku
largo – pyguasu
largo e arredondado – apeba
lareira – ataupaba (t)
lascívia – moropotara
lava de mosca – ura
lavoura – kopisaba
lei – ekomonhangaba (t), ekó (t-)
lei pecaminosa – ekó-angaîpaba (t-)
leite – kamby
leito – upaba (t-,t-)
leito do rio – ‘yeté (t,t)
legítimo – eté (t)
lembrança – ma’enduara, ma’enduasaba
lenha – îepeaba
90
VERBO
laçar – pelo pescoço ou em geral : – aîurar (trans.), îarar (trans.)
laçar a perna de – kupyîurar (trans.)
lamber – ereb (trans.) (s)
lambusar – mong (nho)
lamentar – o morto, o hóspede, et): – apirõ (trans.), roîaseó
(trans.)
lançar – mombora (trans.)
lançar fora – ityk / eîtyk(a) (t-)
lavar – moîasuk (trans.)
lavar (roupa) – apatuká , eî (-îo-s-)(trans.), potuká
lavar-se – nhemoîasuk
lavar as mãos de – poeî
lavar o interior de – pyeî (trans.)
lavrar – mombipik (trans.), pan (nho) (trans.), pin (nho) (trans.)
legislar – tekomonhang (intr.)
lembrar-se de – ma’enduar (xe) [esé (r,s)], nhemoma’enduar (xe)
[esé (r,s)]
lenhar – ybyra’ab (trans.)( objeto incorporado)
ler algo aos trancos – mopapang (trans.)
92
M
macacheira – macaxera (vard.)
maça – akangaguá, ybyraysanga
machado – îy
macho – akoãiba’e, apyaba
macio – u’uma (s)
madeira – ybyrá
madeiramento para casa – okanga (irr.)
madeixa – atybaia
madrasta – sy’yra
madre – akaîa
madrinha – morerokara
madrugada – koamutu
maduro – aîuba (fruto que fica amarelo), apaîé, apuba (fruto mole,
estando maduro), auîe, auna (fruta preta), u’uma (s), puba, tininga
madureiro – apaîé
mãe – sy, Tupãsy (de Deus)
magro – angaibara, angaibora, angaíba, tininga
maioral – ubixaba (t-), ubixakatu (t-)
mais logo – kori (fut.)
mais para cá – kybõngoty, kybõ
mais para lá – amongoty, amogoty amõ
mais que – sosé
mal – aib, aí, memuã, marã
mal... – îeperibe’ĩ... ex.: îeperibe’ĩ xe gûatá-û, xe kane’õ umã -
mal andei, já estou cansado
mal encarado – essakuarasy (t)
mal feito – aibusu, rana
malária – kûarasy
maldade – angaipapaba, angaipaba, ekopoxy (t-), moxy, marã,
94
poxy, serubu
maldição! – partícula que expressa raiva, desprezo: erĩ!, moxy!
maldito – moxy, muru
maleável – îyka
malhada – pinima
malvado – angaipabora
mamãe – (voc.) (homem/mulher): aí, mãí
mana – (voc.) homem/mulher: peĩ, toĩ, kuyĩ; guaupira (homem/
mulher)
manancial – yekobé
mandamento – tekomonhangaba (t-)
mancebo – agûasá
mancebia – agûasá
mancha – akapé (t) (de algo comprido, amplo, como mato, terreno,
carne, couro, etc.), apititinga
mancha branca da pele – pitinga , atitinga, titinga
manco – parĩ
mandioca – mandioka. (vard.): parati, taîasu, manaibaru, manaibu-
su, manaitinga
mandioca colocada de molho – mandiopuba
maneta – asyk
mangue – (vard.): guapareyba, kunupoyba, kunapoyba
manguezal – guapareytyba
manhã – koema
mano (voc.) (homem/mulher) – aĩ, guaia, tang, tapiá,
manso – nherane’ym
manto – asoîaba
manto de penas – guaráabuku, aso´îaba,
mão – pó, mbó
mão-de-pilão – unguáobaîara
mar – yaíba (t) (agitado), pará, paranã
marã – mal
maracujá – marakuîá
maravilhado – putupaba (xe) [esé(r-,s-)], pytupaba
marca – kuapaba, îekuapaba
marca das unhas – poapembora
marca de pé – pypora
maré – yúra
95
VERBO
macetar – apatuká (trans.)
machucar – aputuká (trans.)
maltratar – erekomemûã (trans.), apypyk (trans.), rekoaíb (trans.)
(com palavras)
mamar – kambu (trans.)
manar – ẽ (intr.)
mandar – mboúr (trans.), puai (îo), mondó (trans.), ukar
mandar embora – eropo(r)
mandar fazer – puai (îo) (trans.)
manifestar – moîekuab (trans.)
manifestar-se – nhemombe’ú
manter de pé – roam (trans.)
marchar – mopapang (contando) (trans.)
mastigar – su´usu´u (trans.)
matar – apiti (gente)(fazendo grande estrago) (trans.); îuká (trans.),
porapiti (trans.)
matar gente – poroîuká (intr.)
matar ritualmente – mopepyr (trans.)
matar-se – îeîuká
medir – a’ang (s)
medicar – posanong (trans.)
melhorar – arybé (xe)
menear – mongué
menstruar-se – ikoaíb (irr.), nhemondyar
mentir – emo’em (r-,s-), îereraguai (xe), îuraraguai (xe)
mentir a – emoem (t) (xe) [esé r-, s-)]
99
N
na condição de – ramo (posp.)
na ponta – anhãi, apyri
na verdade – rakó, supi, ra´e
nação – anama, mũ
nada – aan, angáî, aani, mba’é e’yma, ndamba´eruã
nádega – eikûara (t)
nambi – orelha
namorado – abaíba
não – aan, angáî, aani, e’amaẽ (de mulher)
não agora – karamosé
não fosse – îaby mã, îabyno mã
não sei! – sé!
não sem razão – nasaûbi ex.: a-nhe’eng nasaûbi - falo não sem
razão
nariz – tĩ, apỹiguará, apỹguará
nascente – kûara sembaba, kûarasy sembaba, sykûara, kûara
nascente do rio – yapyra
nata – kaba
natural da fronteira – tatobapyguara
navalha – marupá (de madeira)
navio – ygarusu, ygarasu
necessidade – ekotebẽ (r-,s-) ex.: xe r-ekotebẽ - eu tenho necessida-
de. tekoaraíba
negócio – maratekó
negro – una (t), tapyyina
nem – nẽ
nem mesmo – tiruã
nem por isso – ndaeroîái
101
neném – pitangĩ
nenhum,-a – aan, angáî, aani
neto, -a – emiminõ (t) (de homem)
nervo – aîu (t)
neve – amana rypyaka, ro’yîukuyra,
ro’y nhemopysanga, ro’yrypyaka
névoa – esaoby (t) , esatinga (t)
nevoeiro – ybytinga
ninguém – aan, angáî, aani, nda abá ruã, naabaruã
ninho – ayty (t)
nisto – te, rumby
nó – esakytã (s), puruã, kytã
no cabo (extremidade) – anhãi
no calcanhar – pytái
no lugar chamado – îape
no meio – pyteri, pyterypé
noite – pytuna, putuna
noite escura – karupysaîe, pytunusu
noite muito escura – pytumimbyka
nojento – poxy
nome – era (t) (xe) ex.:meu nome – xe r-era. nome – t-era
NOME DE ANELÍDEOS
minhoca – kandagûasu
NOMES DE ANFÍBIOS
sapo – kururu
rã – vard.: – îuiponga, tataka, guarariyey, îuí
NOMES DE ARACNÍDEOS
aranha – nhandu’ĩ
caranguejeira – nhandugûasu
carrapato – îabetuka
102
NOMES DE ASTEROIDEA
estrela-do-mar – îasy
ouriço do mar – pindá, pindaíba (vard.)
NOMES DE AVES
alcatraz – karipirá
alma-de-gato – tinguasu, atingasukamuku
andorinha –vard.: – myîuí, myîuìtinga
andorinha grande – taperá
anhuma – Palamedeídeos (fam.) – anhyma , anhuma
anum – anu
anum-branco – guyráakangatara
acauã – akauã
aracuã – Cracídae (fam.) – arakuã, îakupará, îakukaka
araponga – guyraponga
arara – arara
arara – vard.: – marakanã, araraúna, araruna
arara-de-barriga-amarela – canindé
arara-macau – ararakanga
ariramba – ariramba
ave (vard.): – makukaguá, guaraúna, îabakati, îandaia, gûyraguasu-
beraba, tyîegûasu
ave de rapina falconiforme – eîxûá
bacurau – ybyîaú
beija-flor – guainumby
beija-flor – vard.: – arataratagûasu, guarasyába, guarasyá, gua-
rasyoba
bem-ti-vi – pitanguá
canário – tyé, guyranhe’engatu, tyîeîuba
canário da terra – teíteí
cancan – urubitinga
cardeal – guyratirika, tyîeguasuparoara
cegonha – maguari
103
sabiá-do-campo – sabiapoka
saíra – guyrapereá
saracura – sarakura
seriema – sariama
saurá-fogo – Cotigídeos (fam.) – anambé
socó – sokó
tangará – tangará
tié – tyepiranga
tié-caburé – Formicariídeos (fam.) – îakapu
tié-preto – Tanagrídae (fam.) – gûyraundy, saíra
tesourão – karipirá
tétéu – guyratétéu
tico-tico-rei – araguyrá
tsiu – îakarini
tukana – tucano
tucano – vard.: – arasari, arasaripoka
uirapuru – Piprideos (fam.) – gûyrapuru
uru – uru
urubu – urubu
NOME DE CNIDÁRIOS
NOMES DE CRUSTÁCEOS
camarão – potĩ, potĩatinga – vard.: –, potĩguasu, potĩpema, gua-
106
rikuru
caranguejo – (vard.): – aguarausá, aguarasausá, aratu, aratupeba,
aratupinima, karapinima, kararaúna, usá, kunduru (fêmea do usá),
marakoani, usaúna, siesiepanema, guaîa, guaîaapara, guaîáapara
guanhamy
chora-maré – siesiéeté
craca – reríapỹiaba
lagosta – (vard.): – potĩkuykuyia, potĩkuykuyixé
siri – siri, syry
tamburutaca – vard. : – tamaruguassu, tamaratuka, tambaru, tam-
burutaca
NOMES DE ENTIDADE/ESPÍRITO
da floresta – Anhanga
do trovão e do raio – Tupã
dos pajés bons – Guaîupiá
duende – vard.: – Taúba, Temotí, Taubymana
duende da mata – kurupira
entidade – vard.: – Aguasay, Maranguiguana, Anhanga, Gûaîxará,
Aîmbiré, Saraûaîa, mba’é ( genérico)
familiar – Tupixuara
maléfico da mata – Îurupari
maligno dos caminhos – Makaxera
NOMES DE FUNGOS
cogumelo – vard.: – ikararasá, karapuku, ybybura, urupé
NOMES DE INSETOS
abelha – vard.: – kapûerusu, eirapuã, eiruba, eirusu, kabatã, mum-
buka, ybyraypy, mborá
barata – arabé
besouro – aramandaia (vard.)
bicho-de-pé – tunga
107
NOMES DE MAMÍFEROS
108
NOMES DE MOLUSCOS
búzio – vard.: – paraguakaré, piriguaia, guacaré, guatapy, guatapy-
gûasu
caracol – vard.: – îatitá, memuã, sakuaritá, uruguá
caramujo – vard.: – teikuare’yma, saruîagûasu, sasura, kupasy
lula – piraysoka
mexilhão – (vard.) – turumumbu, seruru
ostra – reri
NOMES DE NEMÁTODOS
lombriga – sapoaîobaia, teikuatatina (pequena)
NOMES DE PEIXES
aguilhão-bandeira – guebusu
agulhão – petymbuaba
anchova – aipi
arraia– îabebyra, aîereba
arraia-lixa – îabebyreté
arraia-pintada – narinari
badejo – pirapixanga
110
peixe-taoca – guamaîkuapé
peixe-vaca – guamaîakuapé
peixe-voador – pirabebé, myîuipirá
pegador – yperugûyba
perca – Percídeos (fam.) – korokoró
pescada – Gadídeos (fam.) – guatukupapuku, guatukupapixyma
piaba – piaba
piolho – yperugûyba
piranha – pirãia, piranha
punaru – punaru
robalo – kamuri
roncador – guatukupa’asaba, pirambá
salema – vard.: – akarapinima, guatukupaîuba (quando adulto),
akarapuku
sapo – pakamõ
sardo – sororoka
sargo – pirambu
sargo – vard.: – akarapeasaba, guaibíkuara, makapy
serra – araguaguá
surubim – surubi
tainha – parati, kurimã
traira – taraira
tubarão – yperu, iperu
tubarão tintureira – yperupinima
ubarana – Elopídeos (fam.) – ubarana
xaréo – vard.: – guaragûasu, guaraîuba, guaranhana, guarapuku,
guarasyma
xixarro – guaratereba
NOMES DE PLANTAS
aipim – aipi
ajuru – îuru’atubira
angelim – andyráobaîaryba
ananás – naná
araçá – arasá
araticum – aratycu
113
erva-de-Nª.Srª – ka’apeba
erva-divina – ka’apomonga
erva do mato – Rubiáceas (fam.) – tangaraka
erva-moura – aguaraky’ynha
família Apocináceas – agûaí, mangayba, mangabyba, mukuîé
família Aráceas – guembegûasu
família Aroideáceas – mangará
família Bignoniáceas – yaroba, ka’atinga, îaroba
família bromeliáceas – samambaia
família Canácea – meerú
família Convolvuláceas – îetykusu
família Cucurbitáceas – kuruá, nhandyroba, taîuîá
família Escrofulariáceas – ka’ataia
família Euforbiáceas – andá
família Menispermáceas – abutua
família Mirtáceas – kambuká
família Moracéas – ka’aapiá, tatayba
família Labiadas – kamaraîapé
família Leguminosas – îakatupé, putumuîu, sebipira, mukunã,
umari
família Loganiáceas – arapabaka
família Oenoteráceas – kamarambaia
família Palmáceas – urukuriyba
família Pecitidáceas – îaparandyba
família Rosáseas – guaîuru
família Rubiáceas – ka’apotyraguá
família Sapindáceas – kururuapé, timbó,
família Sapotáceas – ybyraeẽ
família Solanáceas – kamaru, kamapu
família Verbenáceas – kamará, kambará
família Terebintáceas – kurupikayba
família Verbenáceas – kamaratinga
fedegoso – mamangá, tareroky, paîemanioba
golfão – aguapé
gólfão – Ninfeáceas (fam.) – agûapé
gramínea – amongueaba
graúna – ybyraúna
gravatá – karagûatá
115
guabiroba – ybabiraba
guararema – ybyrarema
guaxima-vermelha – agûaîxipuranga
ibirataia – ybyrataia
icaqueiro – abaîeru
imbuzeiro – umbu
ingá – ingá
inhame – karainambi
jaborandi – îabyrandi
jaboticaba – îabotikaba
jacamim – îakamĩ
jacarandá – îakarandá
jacatupé – îetykopé
jacitara – atitara
japecanga – îuapekanga
jequitibá – îykytybá
jataí – îetayba
jatobá – îetayba
juá – juá
junco – piripiri, kapi’ĩpururuka
jurubeba – îurebeba
lava-pratos – mamangá
loureiro – guacararayba
macacheira – api macaxera
malvaísco – aguaxyma
mamoeiro-do-mato – ìarakatiá
manacá – manaká
mandioca – mandiyba
mata-pasto – leguminosas (fam.) – tareroky, paîemanioba
milho – abati
murici – moresi
murta – kambuy
musgo – yguá
nenúfar – aguapé
oiti – Crisobalanáceas (fam.) – guiti
orquídea – urukatu
palmeira pequena – pysandó (vard.)
palmeira ou palma – pindoba
116
pâmpano – guarakangûyra
planta – vard.: – nhamandakará, ybakamusi, sobaúra, ybyraygara
(que se fazem canoas), airy. atitara, maraîaybá, paty, tukũ
parreira – kaûiyba
pau-brasil – ybyrapytanga
pau-d’arco – guyraparyba
pau-d’alho – ybyrarema
pau-de-jangada – apeyba
pau-ferro – ybyrapyteruma, mosytayba, ybyraoby
pau-santo – mossytayba, mukuitayba
pente de macaco – anhangakyguaba, anhangakyaba
pequiá – Cariocaráceas (fam.) – pekiá
peroba – yperoba
pitomba – pitomba
roça – kopisaba
saboeiro – îekytygûasu
salsaparilha – ybapecanga, îuapekanga
sapé – Gramíneas (fam.) – îasapé, sapé
sapucaia – ( Lecitidáceas (fam.) – îasapukaia
sassafrás – anhuyba (vard.)
sensitiva – îukueri, ka’ae’õ
sorva – mangaba (vard.)
taioba – vard.: – mangarapeúna , taîaoba
tamburi – kyty
taquara – Gramíneas (fam.) – îataboka, takuara, takuakysé
timbó – timbó
trepadeira – Cucurbitáceas (fam.) – kurûa
trepadeira – ambuîaembó (vard.)
uricuri – urikuri
urtiga – pynõ, taramiarana
vassourinha – tupeîsaba
videira – kauîyba
visgo – îuguá
NOME DE PLATELMINTOS
verme que dá dentro do côco – taburaá
117
NOMES DE QUILÓPODES
centopeia – ambuá
de joelhos – oendypyãeyibo
de costas – oatukupebo
dedo da mão – poã
dedo do pé – pysã
entranha – nhy’ã
espádua ou espátula – îybapekanga
espinha do rosto – obakuruba (s)
espinhela (apêndice xifoide) – posuã
face – etobapé (t), obá (t), obapé (t)
fontes – atyba
fossas nasais – apỹîgûara
garganta – aseoka
gengiva – ãibira (t)
glande – á
grelo – ambukyra, amykyra
intestino – ygûeapuã (t)
joelho – endypy’ã (t-)
lábio superior – apûã
lágrima – esa’y (t)
mão – pó, mbó
mão (esquerda) – asu
moleira – etobapy (t)
muco nasal – apỹîgûaru’uma
nádegas – eîkûara (t)
narinas – apỹîgûara
nuca (parte traseira do pescoço) – aîurupy
orbita ocular – esakûara (t)
olho – esá (t) , esakûara (t)
olho fundo – esakuarasó (t)
olho torto – esaba (t)
olho vasado – esaba (t)
olho verde/azul – esaoby (t)
olhos com lágrimas – esapitãpitanga (t), (xe)
ombro – aty’yba, ati’yba
nariz – apỹîgûara, apỹgûara, tĩ
orelha – nambi
osso do antebraço (rádio ou ulna) – paraty’yba
osso do braço (úmero) – îybakanga
119
tornozelo – pynhuãkanga
unha do pé – pysapema
vagina – kûara
ventas – apỹîgûara, apỹgûara, apỹîa, apynha
ventre – akapé (t)
vesgo ou olho vesgo – banga, esabanga (t)
virilha – akó (t)
vulva – apupe (t), apupira (t)
NOMES DE REPTÉIS
cágado – îaboti , îurará
caninana – kaninana
cascavel – aguaí
cascavel – (vard.) :– mboîsininga, mboîsinininga, mboîtininga
cobra (vard.): – sukuriîuba, sukuriîu, surukuku, manima, mbôikua-
tiara, mbôikupekanga, mbôioby, mbôipeba, mbôitĩapoã, mbôiroy-
sanga, ybyîara, ybyrakuá. Genérico: – mboîa, ybyboka (venenosa)
cobra-de-veado – mboîgûasu
coral – ybyboboka
furta-cor – kanugûá
jacaré – îakaré
jararaca – îararaka
jararaca (vard) : – îararakopeba, îararakusu, îararaguâipytanga
jibóia – îyboia
lagartixa – ameresyma, taraguyra
lagarto d’água – ururá
lagarto papa-vento – senemby
musuruna – mboîuna
papa-ovo – gûyráupiaguara
tartaruga – îurukuguá, unuanã (vard.)
tejú – Teiídeos (fam.) – teîu, teîugûasu
nora – ayraty (t) (mulher do filho de homem), membyraty ( mulher
do filho ou sobrinho de mulher)
nós ou nossa, -o, -as, -os – oré (exclusivo), îandé (inclusivo)
Nossa senhora – Îandé Tupãsy
121
VERBO
nadar – ‘ytab (intr.)
não é diferente de – abŷare’yma ex.: xe abŷare’ym Pedro - não sou
diferente de Pedro
não funcionar – aruaba (r-,s-)(xe)ex.: s-aruab oîeí - não funcionou
hoje
não haver nada– pore’yma (xe) ex.: xe pore’ym – eu não tenho
nada
não reconhecer – moteé (trans.) ex.: a-î- moteé – não o reconheço
narrar – mombeú (tran.)
nascer – syar (intr.), ´ar (intr.), enhuĩ (r-,s-) (xe)
nascer (de astro, sol) – sem (intr.)
necessitar – ikotebẽ/ ekotebẽ (intr. irr.) de algo ou alguém [esé (r-,s-
)]ex.: a- îkotebẽ tembi’ú r-esé – necessito de comida
negar – kuakub (trans.)
negar – nhemobabak (abanando a cabeça)
122
O
ô! – homem: guy! gué!
ô! – mulher: îo! îu!
o alto – ybaté
o bom do – angaba
o coitado do – angaba
o colega – apixara
o dia todo – ko´arapukuî
o diabo – serubu
o não desejar de gente – poropotare´yma
o ouvir (as coisas) – mba’eenduba
o que? – mba’é pipó?
o que come – guara
o que costuma falar – nhe´engixûera
o que corre – nhandara
o que detém – îara
o que é falso – upinduare’yma (s)
o que é filho único dele – t-a´yra oîepé-ba´e
o que é verdadeiro – upinduara (s)
o que está – ekoara (t)
o que fala – nhe’engara
o que faz – monhangara
o que faz algo – maratekoara
o que mora – ekoara (t)
o que resta na peneira – kurûera
o que será – rama (suf. fut.)
o que seria – rambûera (mas no foi) (suf. pass. fut.)
o que sopra – pyara (instrumento)
o que tem frio – ro’ybora
123
orelha – nambi
orelha caída – nambixoré
orelheira (de animal) – nambipupiara,
nambipaia
orgulhoso – porerobiare’yma
oriente – kûara sembaba, kûarasy sembaba
origem – yba
ornamento em forma de crescente – îasy
ornamento para o braço – mapyixuera
orvalho – ysapy
os daqui – ké-ygûara
os habitantes daqui – ké-ygûara
os pais – uba (t-,t-)
os progenitores – ubá (t-,t-)
os que estão no céu – ybakypendûara
ossada – kangûera
osso – kangûera, kanga
osso da asa – pepokanga
ostra – reri
ótimo – matueté, eté (r-,s-)
ou – koipó, komonipó, kinipó
ouro – itaîuba
outra parte – kûepe
outra vez – abé, beno, bé
outrem – abaé
outro – amõae, amõ, amboaé, é, te, a’e
outro dia – karamosé
outrora – erimba’e
ouvido – apysakuara
ouvido (o sentido) – mba’eenduba
ova – ubá (t,t) (de peixe)
ovo – upiá (s)
oxalá! – anhẽ temo(ne)(mã) , kori aúaub, kori aub, kori kori aub,
temõ...mã! ex.: temõ xe sy iké mã! – oxalá fosse(quem me dera)
minha mãe aqui!
oxalá não fosse – na . . . ruã-eté mã. ex.: na xe sy ruã-eté iké mã –
oxalá (quem me dera) não fosse minha mãe aqui
125
VERBO
ocorrer a – ang (xe)
obedecer – apiar (s) (trans.), moîerobiar (trans.)
obrigar – uka(r)
obter – îekosub [esé (r-,s-)], îeekosub [esé (r-,s-)]
odiar – amotare’ym (trans.)
ofegar – aybu (xe), ukuar (xe) (levemente)
ofender-se – nhemoasy
olear (o cabelo para amaciá-lo) – nheakãmirõ
olhar – ma’ẽ [esé (r-,s-)], atybak (xe) (para trás)
oprimir – pyk (îo) (trans.), apypyk (trans.)
orar – îeruré. por algo: com [esé (r-,s-)], a alguém: com supé
orar a – monguetá
orar a Deus – Tupãmongetá
ordenar – pûaî, ekomonhang (s)
orientar – ekomonhang (s)
oscilar – îatimung
oprimir – apypyk (trans.)
ouvir – apysá (xe) , endu(b) (s)
126
P
paciência – osanga (t)
paciente – osanga (t), putumuku
padrasto – symena
padre – abaré, paí
padrinho – morerokarat
paga – ekobiara (t), epy (t)
paganismo – ereyma (t)
pagão – ereyma (t), nhemongaraibipyre’yma
pai – uba (t, t) ex.: tuba – pai. xe ruba - meu pai. tuba – pai dele. oré
ruba – nosso pai.
pajé – pai, paîé
pajé aliado a espirito malvado – paîé aíba
pajé aliado a espírito bom – paîé katu
palavra – nhe’enga
palma da mão – poapytera
palpitação – tytyka
palpitante – tytyka
pancada – apixaba
panela – nha’ẽpepó
pano – aoba
pantanal – uparana
pão – beîu, miapé, myîapé
papa – minga’ú, mindypyrõ
papada – aia, endybagüyaia (t)
papai – paí
papel – kûatiara
papo – aîusu, aia, endybagûyaia (t), endybagûyraia (t)
papudo – aîusu, endybagûyaia (t), endybagûyraia (t)
para as alturas – ybaté (adv.)
127
para cá – kûybõ
para mim – xebe
para nós – îandebe , îandebo
para o alto – ybaté (adv.)
para o lado de – koty
para onde? – mamõ-pe? marãngoty? marãgoty?
para sempre – aûîeramanhẽ
para ti – endebe , endebo, ndebe, ndebo
para – pe, supé,
para ele – ixupé
para fora – mamõ
para longe – mamõ, amõngoty
para não – suí
para nós – (exclusivo): orébe, orébo
para que? – mbaé rama resé? (fut.)
para sempre – auîeramanhẽ, koarapukûi, aûîerama
para vós – peẽme, peẽmo
paraíso – orypaba (t-)
paralisado de desânimo – akanguyra
paralisia – e’õ (t) (parcial)
parcimonioso – ekate’ym (r-, s-)
pardo – pitanga, pytumbyka
parecer – ramẽibé (ptc.)
parecido com – rana, abyare’yma, îasoara, îasoareté mã
parede – opyá (irr.)
parede abdominal – akapé (t)
parede meia com – apyri
parente – aysé (t), anama, mũ, maranongara
parentela – aysé (t), mũ, maranongara
parte de dentro – py
parte do corpo – mba’é
parte externa – apeara
parte inferior – gûyra
parte mais importante – eté (t)
parte posterior – akypûera (t), ebira (t), kupé.
parte principal – eté (t)
parte próxima – ypyra, pyra
parte superior – apytera, ‘ara
128
pêso – bosyia
pessoa – abá
pessoa imprestável – manema
pessoa que não capturou nenhum inimigo – manema
pestanas – opeaba (t)
peste – paba
pião – biririma, guyryryma, pyryryma
pico – apûá (t-)
picumã – apepokumã
piedoso – morausuberekosara
pilão – itaunguá, unguá
pilha – atyra (coisas)
pimenta – (vard.): nhandu, nhandy, ky’ynha
pintado – pinima; aumbaraba (fruta preta madura); auîeparaba
(fruta preta quase madura);umbar ( quase maduro); timbaraba (ou
salpicando de branco, fruta)
pintura – kûatiara
pirão – mindypyrõ
pitanga – ybypytanga
planeta vênus – îaguara
plantação – (e)mityma (r-, s-)
pleno – ynysem (r-,t-)
pó – ku’ì, mbó, ybytimbora, timbora,tubyra
pobre – mba’ee’yma
pobreza – tyabora
poça – ynoonga
poção – posanguiguaba
poção relaxante – posangaba
poço – ykuara
poço do rio – akura’á, yakura’á (t)
poder – ’ekatu, atãngatu (t-), pogûyra
podre – îuka, puba
poeira – ybytimbora,tubyra
poente –kuara, kuarasy, kuara reiqueaba, kuarasy reiqueaba
pois – rõ, nakó niã
pois? – -tepe?
pois se... – biãé
polpa – aputu’uma, o’ó (t)
131
pus – peú
VERBO
pedir a – monguetá
pegar – moîar (trans.)
pegar de surpresa – pokosub (trans.)
pegar fogo – kaî
peidar – pynõ (irr.)(intr.)
pelar a cabeça de – abo’ó, apirabo’ó (trans.)
peneirar – moguab (trans.)
penetrar a fundo – pyar
pensar – moang, moangaúb, mo’ang (trans.)
pensar erradamento – é angá
pentear – abykyk (trans.)
perceber – andub (nh)
percorrer com os olhos – mondó
perder as folhas – okûi (s) (xe)
perder-se – kanhem (xe), nhemombukab, opar (r-,s-)
perdoar – îerekoab (xe); nhyrõ (xe) (coisa-[esé ( r-,s-)]; nhyrõ (xe)
(pessoa - supé)
perguntar por – porandub [esé ( r-,s-)]
perguntar – porandub (supé) (para alguém)
permitir – epiakĩ (s) (em segredo)
perseguir – ikó, kó (intr.) (irr.), momosem (trans.)
persignar-se – îobasab
perturbar – pobupobur
perverter – moangaîpab (trans.)
pesar – posyi (xe)
pescar – porakar
pescar – com linha e anzol: ekyî (s) (trans.), pindaîtyk (trans. irr.)
pescar – com rede : pysáeityk (intr.), îeporakar (intr.)
pestanejar – sapumim (intr.)
picar - kutuk (trans.), pi (îo) (inseto)
pilar – sok (îo) (trans.), sosok (trans.)
pilar todo – apatuká
pinicar – pipin (trans.) (comida, etc.)
pintar – kuatiar (trans.), moîeguak (trans.)
pintar de azul – mooby (trans.)
pintar de tinta (o corpo) – asab (trans.)
pintar o rosto de – obanhan (s), obaún (s), obaguang (s)
pintar-se – îeguak (intr.)
136
Q
quais? – marãpe?
quais as pessoas? – abá abápe?
quais coisas? – marã marãpe?, mba’é mba’épe?
quaisquer – tetiruã
qual? – marãba’epe?, marãpe?, umã’baepe?, umãba’epe?
qual outro? – mba’é a’epe?
qualquer – tetiruã
quando? – mbaé-remepe? erimba’épe? (passado ou futuro)
quando não – e’yme
quantas vezes? – mobyrype?, mbobype?
quanto mais – memetene, memete, memetipó
quantos – sykype?, mbobyrype?, mobyrype?
quaresma – îekuakupabusu
quarto – koty
quarto – [número] : irundyka (ordinário). irundyk, monherun-
dyk, oîoirundyk, oîeirundik, oîerundyk
quatro a quatro – irundyrundyk
quatro juntos – irudyka
quatro vezes – irundyk
quarto dianteiro – (animal): îybápûera
quase que – apyrĩ, só
que? – marãpe? mba’épe?
que acontece? – marãpe?
que coisa(s)? – mbaé ramape? (fut.), marã marãpe? mba’épe?
mba’é mba’épe?
que dá estalo – taka
que é de? – umãpe?
que espécie? – marãba’epe?
139
VERBO
R
rabo – uaîa (s)
raça – anama, mũ
rachado – îaba, îuruîaba
rachadura – boka, boboka
raio – amatiri
raio de luz – atiaia (t)
raiva – maramotara (xe), nhemoyrõ, iemoyrõ, nharõ
raiz – apó (s-,r-.s-)(de árvore)
raiz de taioba – taîá
ralo – yku (t,t) (adj.), pobebé (adj.)
ramalhete – apytama
ramalhete de – moapytama
ramificação de rio – yakã (t)
ramo – akã (t)
rapado – apina
rapidamente – taûîé
raríssimo – kype
raro – porará
raso – apererá, aterẽ, ybyboí
rastro – akypûera (t-)
rato – guabiru
razão da virtude – ekokatûaba (t-)
rebento – embó (s), yba
recado – nhe’engûera, nhe’enga
receio – nheanguaba
recipiente – uru (r-,s-)
recipiente de ralar mandioca – mieiaba
rede – inĩ (de dormir). de pescar: pysaguasu, pysá
141
VERBO
S
sabão – itayîuia
sabedoria – tekokuaba, mba’ékuaba
sabido – minguaba
sábio – mba’ékuapara
sabor – é (t)
saboroso – é (r-,s-)
saco – aîó
sadio – marane’yma
sagrado – karaíba
sal – îukuyra, îukuyrapuã (de bolota), esakuruba (s) (de grão)
salitre – îukuyrana
salteador – poreroara, poreroassara
salvador – moropysyrõana
sangue – ugûy (t)
santo – karaíba, angaturam
santos óleos – nhandy karaiba
santidade – angaturam
são – katu (quanto a saúde)
saraiva – amandybá
sarna – kuruba, piremona
sápido – e’ẽ (t) (doce ou salgado)
saudoso – karukasy
se – (r)eme
se houvesse... – rireme
se não fosse – îaby mã, îabyno mã, e’ymetemo, e’ymetemonaé
se não quando – rumby
se não tivesse – e’ymiremo
se... quanto mais – abiã... memetipó...
147
se talvez – ipó
sebo – kagûera, kaba
seco – aku’i, ka’ẽ, tininga, tiningatã,
secreto – kuabipyre’yma
sede – ‘useîa, endaba (t-)
sedento – ‘useîbora
sedimento – u’uma (r-,s-)
seguido – peyba
segunda vez – mokõia, mokõidaba, momokõidaba
segundo – -(r)amo, mokõia (número)
sei lá – sé
seio – kama
selvagem – saraûaîa
sem fim – apyre’yma
sem igual – nungare’yma
sem mais – nhó nhé (adj.)
sem motivo – ĩ, nhó
sem nome – ere’yma (t)
sem ponta – ybĩ
sem sorte – panema
semblante bom – esakûanhyrô (t)
semelhante – oîá, nungara, apixara (t), berame’ĩ, îanungara, remeĩ
semelhante a – abỹare’ym, ia, îab, îabé, îabébé, îabénhé, îabékatu,
îakatueté, îakatunhé, îakatuetenhé, îaé
sêmen – a’yra (t,t)
semente – á, aynha (t)
sempre – îepi, memẽ, memenhé, nhé....îepi, ko´arapukuî, araîá,
îepinhẽ
sempre que – já, îabi’õ îabi’õé, îabi’õnhé, îepi, memé
senão – tene, -te, nde, aan’eyme, a’e
senâo quando – koyte, te, auîe
sendo assim – nã neme
senhor– taá (voc. de homem e mulher), îara, paí
senhora– taupé (voc. de homem), mia (voc. de homem), tape (voc.
de mulher)
sensível – mba’emoasyîá
sensual – poropotara
sensualidade – moropotara, poropotara
148
separadamente – é
sepultura – yby (t), ybykûara (t)
sequer – tiruã
será posivel! (espanto/zombaria)(de homem) – gûé!
será que? – ruãpe? será?
servo – bóîa, embiaussuba (t), emiausuba (t), mimbuaia
serra – ybytyra
serrania – ybytybytyra
sexual – poropotara
silencioso – kyrirĩ
sim – anhé, aîe, pá ( de homem), eẽ ( de homem).
sinal – a’angaba (t), kuapaba, îekuapaba
sinal da cruz – îobasaba
sinal de pedrada – itapora, itaporuera
sítio – kapyaba
só – anho, nhote, îote, nhó, oîepebẽ
só falta que – e’yma nhõ
sob – gûýri (específico), gûyripe (específico) gûýribo (difuso)
sob a mão de – pogûyribo
sob o poder de – pogûyribo
sobrado – ybaté
sobre – sosé,‘aribo (lugar impreciso),‘ári (lugar preciso)
sobre a – esemõ (s-)
sobrecarregado – paia
sobrinha – tito (vocat.do homem), itó (vocat.do homem), guaitó
(vocat.do homem)
sobrinha – aîyra (t) (filha do irmão ou primo de homem)
sobrinha - îetipera (de homem ) (filha da sua irmã ou da sua prima
( prima, filha da tia do homem)
sobrinha – penga (filha de irmão ou primo de mulher)
sobrinho – penga (filho de irmão ou primo de mulher), membyraysé
(filho de irmã ou prima de mulher)
sobrinho – a’yra (t,t) (filho do irmão ou filho de primo de homem),
yky’yra (t,t) (mais velho filho do irmão de homem)
socador – unguá
sofredor – osanga (t)
sofrimento – emimborará (t)
sogra – aixó (t)(de homem), mendy (de mulher)
149
VERBO
T
tacape – ygapema, ybyrapema
tacho – itanha’ẽ pepó
tábua – ybyrapeba
tagarela – nhe’engixûera
talha para fazer cauim – ygasaba
talo – aîurupy, ybasuã
talvez – ipó será, ipó, serã
também – abé, bé, memé, no
tambor – guarará
tantas vezes – nã
tanto quanto – oîá
tantos – nã
tapuia – tapy’yîa (indígena que não falava o tupi da costa)
tarde – karuka
te – nde
tecido – pyasaba
tecido da parte póstero superior da coxa – anagûyra, anagûyky-
tinga
teia – pyasaba
teia-de-aranha – nhandu’ĩguesaba
tela – pyasaba
tempestade – ybytuaiba, ybytuguasu
tempestade marinha – yaíba (t)
tempo – ‘ara, ekoaba (t) (de ser/estar) nhandaba
tempo de ficar de pé – ambaba
temporão – ara’á
tentador – a’angara
terceira vez – mosapyra
153
terceiro – mosapyra
terra – etama (t-)(em que se habita), yby
terra de formigueiro – ysaubẽ
terra natal – aupaba
terreiro – okara (r-,s-), okarusu (r-,s-),
okabytera (r-,s-)
terreno para casa – okupagûama (r-,s-)
terrível – abaîté
terror – abaîté
tesoura – pirãia, piranha
testa – sybá
teu(s) – nde
tez – aîapé (superfíce fina; pele)
tia – sy’yra(materna)
tia – aîxé (paterna) irmã ou prima do pai
tíbio – akubaíba (t)
tigela – nhaẽpykoẽ, nhaẽpyguaia
tímido – ekoeteyma (t) ,ekateyma (t)
timidez – ekoeteyma, ekateyma
tinhoso – muru
tintura – uruku (de cor avermelhada tirados do fruto do urucu)
tio – tutyra (materno)
tio (paterno) – uba (t,t)
tipóia – typoia
tira colo – typoia
tiro – mokaba, mbokaba, pokaba
tocador – mopuar (instrumento de mão)
todo,os,a,as – opakatu, opabĩ, opabĩngatu, opabĩnhé, pab, pá
memé, tetiruã, tekatu, tekatunhé
todo dia – araîá, ‘aribo
todos juntos – oîepé, oîepekatu, oîepé, oîepegûasu
toda noite – pysarebo, pytunibo, pytumbo
todos quantos – syk (adv.)
tonalidades – parabã
tonteira – esagûyryba (t)
tonto – esagûyryba (t), esapytumbica (t)
topete – etobapyapuã (t), obaapoã (t), obaapyra (t), obapyaba (t)
tora – opytá (t-)
154
tornozelo – pynhuãkanga
torpe – poxy
torto – banga, kandura, nhemang, pybanga, apẽ, apara
tortuoso – guarĩ
tosado – apererá
tosco – aibusu, rana
tosse – u’u
tostado – ka’ẽ
trabalho – maratekoaba, maratekó
trabalho em grupo – potyrõ (m)
trabalhador – marãtekoara
trago – îuru
tranca – kokaba, potãia
transbordante – ynysẽ (r-,t-), ynysem (r-,t-)
transado – pyasaba
transparente – esakanga (t)
trasantontem – akokûesekûesé
traseira – eikuara (t)
trava – pukusama
traveseiro – akangupaba
travo – tai (irr.)
trêmulo – susunga
três – mosapyra
três a três – mosapysapyra
três juntos – mosapyra
três vêzes – mosapyra
tribuna – pataguí (de bambu)
trilhado – peyba
trinco – potãia
tristonho – aruru, karukasy
tripa – ygûepoĩ (t), ygûeapuã (t), ygé (t)
troco – ekobiara (t), epy (t)
trombeta – mimbypuku, mimbyapara
trombeta – itamimby (de metal)
tronco – opytá (s), ysá, ypypûera
tronco cortado – opytá (t-)
trovão – amãsununga
trucidador – morapitiara
155
VERBO
tostar – mokaẽ
tossir – u’u (xe)
turvar a água de – mo’ypyting (trans.)
trabalhar – maratekó, porabyky (intr.), ikomarã
trair – mondarõ (suí) (cônjuge)
trançar – pem (nho)
transbordar – tui (intr.)
transformar-se – nhemonhang
transgredir – aby (s) (trans.)
transgredir a ordem de – nhe’engaby
trapacear – mopotãiîar (trans.)
tratar – erekó (trans.)
tratar com cuidado – posykuyîé [esé(r-,s-)]
tratar com temor – posykuyîé [esé(r-,s-)]
tratar de – ikó, kó (intr.) (irr.) [esé(r-,s-)], morerekoar (xe) [esé(r-
-,s-)]
tratar uns com outros – îoguerekó
travar – îosar (xe)
trazer – erur
tratar bem – rekokatu (trans.)
tratar mal – erekomemûã (trans.)
trazer – erur (trans.)
tremer – susung (intr.), sysyi (intr.) tytyk (intr.), ryryi (intr.)
tremor – susung (intr.)
trepar em – îeupir [esé(r-,s-)]
trocar – ekobiarõ (s) (trans.)
tropeçar – pysakang (xe)
tropeçar em – api (trans.)
trucidar gente – morapiti (intr.)
159
U
ui ! – eumaẽ!
ui ! – eá! (mulher)
últimamente – ramõ
um – amõ
um – oîepé (numeral)
um atrás do outro – oîoakypûeri
um com o outro – oîoirũnamo
um pouco de – îa
um pouco mais – be’ĩ, pyryb
um pouquinho mais – piribĩ
um... outro... – amõ... amõ...
uma vez – oîepé
umbigo – puruã
unhada – poapembora
uns aos outros – oîoupêupé
upa! – ahé ! kûé! gûé! (homem)
upa! – îo! (espanto), îu! (espanto)(mulher)
urina – ty
usagre – apiraíba (doença)
VERBO
V
vadio – ekotenhẽ (t)
vagaroso – mbegûé
vagem – opé (t)
vagem madura – opetininga (t)
vagem seca – opetininga (t)
vagem verde – opekyra (t)
vagina – kûara
vaite! – erĩ! (partícula que expressa raiva, despreso)
vale – ybytygûaîa
valente – maratekoara, pyatã, taygayba, kyre’ymbaba
valentia – taygayba
valeta d’água – ‘ytororoma
valeta para a água – ‘yrapé
valha-nos Deus! – gûe!
valioso – epyetá (t)
vamos – ne’ĩ (para a 2ª pessoa singular)
vamos ver – ra’u (expressa desprezo)
vanguarda – tĩapyra
vão – bebuia, ybynha, ybỹia, py
vão entre as pernas – akamby (t)
vão entre os dedos do pé – pykubaũ
vapor – timbora
vara – ybyra, ybyra’ĩ
vara de pescar – pinda’yba
vara fina – ybyragûiba
varão – apyaba
variedade – ekoparaba (t), parabã
varíola – paratĩ, piraíba
162
vértice – apytera
vertigem – esagûyryba (t), esapytumbyca (t)
verruga – kytã
vesgo – banga
vestígio – akypûera
véu – aoba ybĩ
via-láctea – tapi’irapé
viandante – atara
vida – ekobé (t-), ekó (t-)
vida eterna – ekopuku (t)
vida longa – ekopuku (t)
vida má – ekoangaipaba (t), ekopoxy (t-), ekomemûã (t-)
videira – kauiyba
viela – onhombaũ
viga – îuraytá
vigia – arõana (r-,s-), manhana
vigoroso – pyatã
vil – aibĩ
vinho – kauí, kaûĩaîa
vinho de ananás – nana’y
vinho de banana – pakoby
vinho de batata – îetyky
vinho de caju – akaîu’y
vinho de goma de mandioca – typyoky
vinho de mandioka – aipi’y
vinho de milho – abati’y
vinte – xe pó xe py
virado – oobapybo
virilhas – akó (t)
virgem (mulher) – abá bykagûare’yma, marane’yma
virtude – karaíba, ekokatu (t), ekoporanga (t)
víscera – ygé (t), ygeapuã (t), ygepoĩ (t) ygé
viscoso – amykysyma, apomonga (coisa arredondada)
visgo – îunguá, monga
viúva – mene’õ
viúvo – emirecóe’õ (t)
vive bem – eîkobékatu
vizinhança – amyioka
164
VERBO
Z
zangado – îeaseia
zelador da casa – oŷpyra (r-,s-)
zunido – sununga
VERBO
zangar-se – nhemoasy, nhemoyrõ, iemoyrõ
zangar-se com – îeasei [esé(r-,s-)]
ziguezaguear – îekundab
zombar de – moîaru (trans.)
zunir – sunung (intr.)