Você está na página 1de 29

Dicionários e

Enciclopédias
História do Livro – 2017
Profa. Dra. Marisa M. Daecto

Camila Rodrigues de Araújo


Fábio Santos do Prado
Lenise Clemens Torres
Dicionários e Enciclopédias

▪ Dicionários e enciclopédias são obras de referência de temas gerais.

A distinção entre um dicionário e uma enciclopédia é fácil de


estabelecer, mas difícil de realizar na prática. Pode-se dizer que o
dicionário explica palavras e a enciclopédia, além disso, aborda ideias,
seres e coisas. Por isso, nas enciclopédias os temas são tratados de
modo mais amplo. Tanto nas enciclopédias quanto nos dicionários, os
assuntos são organizados quase sempre em ordem alfabética.
(Britannica Escola Online, 2014)
DICIONÁRIOS
Definição, história e exemplos do
catálogo do Aldo Manuzio
Dicionários

Dicionários são obras de referência que apresentam o conjunto de


palavras (vocábulos) ou sintagmas de uma determinada língua ou
termos específicos de uma área do conhecimento, de forma organizada
(geralmente em ordem alfabética), juntamente de seus significados,
definições, traduções ou outras informações.
Dicionários - História

O mais antigo artefato encontrado que se assemelha ao dicionário, são tabletes


em escrita cuneiforme, datados de aproximadamente 2.600 a.c. com origem na
antiga Mesopotâmia.

"Eram repertórios de signos, com nomes de profissões, de divindades e de objetos


usuais, que funcionavam como dicionários unilíngües", Ieda Maria Alves,
lexicógrafa, USP.

Nos tempos antigos, gregos e romanos elaboravam listas de palavras, ainda não
ordenadas de forma alfabética, com definições de termos lingüísticos ou literários,
apenas para consulta e esclarecimento de dúvidas.
Dicionários - História

Matéria no Jornal Folha de S. Paulo, 8/6/2011

Caderno Cotidiano-C7 – Sobre a conclusão da Exemplo de tablete em escrita


tradução do dicionário da Mesopotâmia cuneiforme
Dicionários - História

Século 3 a.C. : Calímaco de Cirene

▪ Se tornou o diretor da Biblioteca de Alexandria, e criou um catálogo das obras


da biblioteca, o Pinakes. Esse catálogo continha os autores das obras
presentes na biblioteca, e uma breve biografia de cada um deles. O Pinakes foi
o primeiro catálogo de biblioteca, o que contribuiu posteriormente para a criação
do conceito de ‘Obra de Referência’ que temos hoje. No final da Idade Média,
surgiu o dicionário tal como conhecemos hoje, em ordem alfabética.

▪ Posteriormente foram surgindo dicionários com focos variados: etimológicos,


lexicográficos, bilíngües, etc.
Dicionários - Tipos

Os dicionários podem ser:

▪ Monolíngües/Gerais: Englobam unidades lexicais e seus significados de uma


mesma língua;

▪ Bilíngües e plurilíngües: Traduzem os significados das unidades lexicais para outros


idiomas;

▪ Lingüísticos: Apresentam aspectos da estrutura da língua, podendo ser


etimológicos, gramaticais, de sinônimos e antônimos, abreviações, etc.

▪ Especializados/Temáticos: Englobam termos específicos de uma ciência, ou área


do conhecimento.
Dicionário – Catálogo do Aldo Manuzio
Dictionarium græcum
Descrição: Dictionarium græcum copiosissimum
secundum ordinem alphabeti cum interpretatione
latina. Cyrilli opusculum de dictionibus, quæ uariato
accentu mutant significatum secundum ordinem
alphabeti cum interpretatione latina. Ammonius de
differentia dictionum per literarum. ordinem. Vetus
instructio & denominationes præfectorum militum.
Significata tou ē. Significata tou ōs. Index oppido
quam copiosus, docens latinas dictiones ferè omneis
græce dicere & multas etiam multis modis

Autor: Giovanni Crastone


Ano: 1497
Língua: grego e latim
Outros títulos: Lexicon Graeco-latinum
Dictionnarium graecum cum interpretatione latina
Dedicatória: “a tutti gli studiosi”
Dicionário – Catálogo do Aldo Manuzio
Onomasticon Vocabularium

Descrição: Iouliou Polydeukous


*Onomastikon. Iulii Pollucis uocabularium

Autor: Iulius Pollux


Ano: 1502
Língua: grego e latim
Outro título: Onomasticon
Dicionário – Catálogo do Aldo Manuzio
Lexicon græcum

Descrição: Suida. Souida. To men paron


biblion, Souida. Hoi de syntaxamenoi
touto, andres sophoi

Autor: Suidas
Ano: 1514
Língua: grego e latim
Outros títulos: Suidae lexicon
Suida. Souida. To men paron vivlion,
Souida. Hoi de syntaxmenoi touto andres
sofoi
Dedicatória: “ai lettori”
Dicionário – Catálogo do Aldo Manuzio
Dictionarium

Descrição: Hīsychiou *Lexikon.


Hesychii Dictionarium

Autor: Hesychius
Ano: 1514
Língua: grego e latim
Outros títulos: Hesychii Dictionarium
Lexicon
ENCICLOPÉDIAS
Definição, história e exemplos do
catálogo do Aldo Manuzio
Enciclopédias

Enciclopédias são obras com o objetivo de agrupar, de forma


superficial e resumida, todo o conhecimento humano de uma época (no
caso, a atualidade durante a qual a enciclopédia foi publicada). São
compostas de vários volumes, e abrigam normalmente, informações de
todas as áreas do conhecimento humano (enciclopédias genéricas) ou
informações de uma única área de conhecimento (enciclopédias
especializadas), e o acesso à informação se dá por meio da consulta
de verbetes.
Enciclopédias - História
Século IV a.C. - Aristóteles

▪ O primeiro a elaborar uma obra com volumes diferentes sobre o mesmo assunto foi
Aristóteles. Ele criou uma obra de 7 volumes referentes aos seres vivos.

77 d.C. e 79 d.C. - Caio Plínio Segundo (Plínio, O Velho)

▪ Criou a obra “Naturalis Historia”, que compreendia informações vastas e


aprofundadas sobre ciências naturais e outros tópicos, distribuída em 37 volumes.
Esta obra continha índice e bibliografia completos, sendo a obra que mais se
assemelhava à enciclopédia moderna criada naquele tempo.
Enciclopédias - História

Primeira página de Naturalis Historia de Plínio, de edições de 1525 e 1669


respectivamente
Enciclopédias - História

Manuscritos da metade do século 12 da obra Naturalis Historia, localizados na


Abadia de São Vicente, em Le Mans, France.
Enciclopédias - História

600 d.C. Idade Média - bispo católico Isidoro de Servilha

▪ Publicou em as obras “Etymologiae” ( “Etimologias”), que continha todo o


conhecimento possível de sua época, distribuídos em 20 volumes.

▪ Ainda na Idade Média, surgiu a primeira obra que tinha os assuntos organizados em
ordem alfabética, a “Suda”, que era uma compilação de textos e personagens
gregos feitos em Constantinopla no século 10 da era Cristã. A Suda, portanto, é
considerada a primeira enciclopédia de fato, devido à forma inovadora com que foi
organizada.
Enciclopédias - História

Primeira edição impressa de 1472


Página de Etymologiae, da Etymologiae (por Guntherus Uma página da Suda,
manuscrito Carolíngio, Zainer, Augsburg), página título do publicada em Constantinopla no
datada do século 8 d.c. livro 14 (de terra et partibus), ilustrada século X
(Royal Library of Belgium) com um mapa T e O.
Enciclopédias - História
1772 - Denis Diderot e Jean d’Alembert

▪ A primeira enciclopédia moderna foi a Encyclopédie ou Dicionnaire raisonné des


sciences, des arts e des métiers (“Enciclopédia ou Dicionário lógico das ciências,
das artes e dos ofícios”), editada por Denis Diderot e Jean d’Alembert em 1772.
Essa enciclopédia era composta por 35 volumes, e se tornou referência para as
próximas obras enciclopédicas que seriam criadas dali por diante, e tendo
exemplares semelhantes publicados em diversos idiomas.

Atualidade

▪ Atualmente, já existem enciclopédias consolidadas e de grande prestígio há muitos


anos, como a Britannica e a Barsa.
▪ Com ao avanço da tecnologia, as enciclopédias também estão presentes nos meios
digitais (internet, CD, etc.), o que facilita ainda mais o acesso à informação.
Enciclopédias - História

“Sistema figurativo do conhecimento humano", a


estrutura pela qual a Encyclopédie estava
Capa da Encyclopédie organizada. Tinha três grandes ramos: memória,
razão e imaginação
Enciclopédias - Tipos

As enciclopédias podem ser gerais ou especializadas, assim como os


dicionários.

As enciclopédias gerais abrangem informações de todas as áreas do


conhecimento humano, enquanto as especializadas abrangem
informações de apenas uma área do conhecimento, o que possibilita
uma maior imersão do usuário (característica ausente nas
enciclopédias gerais).
Enciclopédia – Catálogo do Aldo Manuzio
Opera vol I, vol II, vol IV e vol V

Descrição: In hoc uolumine continentur.


Porphyrii introductio siue uniuersalia liber
unus. Aristotelis. Praedicamenta liber unus.
Peri herminias. i. de interpraetatione liber
unus: siue sectiones sex. Priora resolutoria
libri duo. Posteriora resolutoria libri duo.
Topica libri octo. Elenchi libri duo

Autor: Aristoteles
Ano: 1495, 1497 e 1498
Língua: grego
Outro título: Organon
Enciclopédia – Catálogo do Aldo Manuzio

De expetendis
Descrição: Georgii Vallae Placentini viri Clariss. * De expetendis, et fugiendis rebus opus, em
quo HAEC continentur. De livros Aritmética. 3. ... De música livros. 5. ... De livros de
geometria. 6. De Tota ... livros de astrologia. 4. De ... livros Physiologia. 4. De ... livros de
medicina. 7. ... Problematum liber unus. De livros de gramática. 4. De livros Dialectica. 3. De
liber poética unus. De rhethorica livros. 2. De philosophia unus liber moral. De oeconomia,
SIUE livros domus administratione. 3. ... Politicon uolumen únicas, ... De corporis commodis,
& incommodis livros. 3. Quorum primus totus de anima, de corpore secundus, tertius
verdadeira de urinis ex Hippocrate, ac Paulo ægineta, deque Galeni quaestionibus em
Hippocratem. De rebus externis liber unus ..

Autor: Giorgio Valla


Ano: 1501
Língua: latim
Outro título: De Expetendis et Fugiendis Rebus (Coisas a serem procuradas e coisas a
serem evitadas)
Contém: 49 livros e 2119 capítulos
Enciclopédia – Catálogo do Aldo Manuzio

De natura animalium
Descrição: *Habentur hoc volumine haec Theodoro
Gaza interprete. Aristotelis de natura animalium. lib.
9. Eiusdem de partibus animalium. lib. 4. Eiusdem
de generatione animalium. lib. 5. Theophrasti de
historia plantarum. lib. 9. Et decimi principium
duntaxat. Eiusdem de causis plantarum. lib. 6.
Aristotelis problemata in duas de quadraginta
sectiones ... Alexandri Aphrodisiensis problemata
duobus libris non unquam ante impressa eodem
Theodoro interprete ..

Autor: Aristoteles
Ano: 1504
Língua: grego e latim
Outro título: Historiae animalium
REFERÊNCIAS
BIBLIOTECA Nazionale Marciana. Polo de Veneza do Serviço de Biblioteca Nacional. Disponível em: http://polovea.sebina.it/SebinaOpac/Opac.do#0

CASTILLO, Lourdes. Fuentes y recursos de referencia In: Servicios de referencia e información bibliográfica. Curso 2001-2002. Disponível em:
<http://www.uv.es/macas/SR3.pdf>. Acesso em 29 de maio de 2017.

DICIONÁRIO. In Britannica Escola Online. Enciclopédia Escolar Britannica, 2014. Web, 2014. Disponível em:
<http://escola.britannica.com.br/article/487832/dicionario>. Acesso em 29 de maio de 2017.

ENCICLOPÉDIA. In Britannica Escola Online. Enciclopédia Escolar Britannica, 2014. Web, 2014. Disponível em:
<http://escola.britannica.com.br/article/487833/enciclopedia>. Acesso em: 29 de maio de 2017.

GIORGIO Valla. SOPHIA Rare Books. Disponível em:


<https://www.sophiararebooks.com/pages/books/3710/giorgio-valla/de-expetendis-et-fugiendis-rebus-opus-in-quo-haec-continentur-de-arithmetica-libri-iii-ubi-qua
edam >. Acesso em 26 de maio de 2017.

MARCON, Susy; ZORZI, Marino. Aldo Manuzio e l’ambiente veneziano 1494-1515. Venezia: Il Cardo, 1994.

MARTINS, Wilson. Os grandes tipógrafos. In: ______________. A palavra escrita: história do livro, da imprensa e da biblioteca. 3ª. ed. São Paulo: Ática, 2001. p.
199-224.

MENDONÇA, Antonio da Silveira. Seleção e tradução da Naturalis Historiæ, de Plínio o Velho. Disponível em
<http://www.unicamp.br/chaa/rhaa/downloads/Revista%202%20-%20artigo%2023.pdf> . Acesso em 29 de maio de 2017.

SEVCENKO, Nicolau. Os humanistas: uma nova visão do mundo. In: __________________. O Renascimento. 16ª. ed. rev. São Paulo: Atual, 1994. p. 14-24.

WAGNER, David Paul. A Short History of the Greatest Encyclopedias of Past and Present. Disponível em < http://www.publishinghistory.com/encyclopedias.html
> . Acesso em: Acesso em 29 de maio de 2017.
LINKS
▪DICTIONARIUM Graecum – Obra completa online no site da Universitätsbibliothek Basel
http://www.e-rara.ch/bau_1/content/titleinfo/232397

▪ETYMOLOGIAE – transcrita por completo em latim http://www.thelatinlibrary.com/isidore.html


▪HESYCHIOU Lexikon. Hesychii Dictionarium – Obra completa online no site da Biblioteca Marciana
http://www.internetculturale.it/jmms/iccuviewer/iccu.jsp?teca=marciana&id=oai%3A193.206.197.121%3A18%3AVE0049%3AVI
AE018344

▪IOULIOU Polydeukous Onomastikon. Iulii Pollucis Vocabularium – Obra completa online no site da Biblioteca Marciana
http://www.internetculturale.it/jmms/iccuviewer/iccu.jsp?teca=marciana&id=oai%3A193.206.197.121%3A18%3AVE0049%3AVI
AE018344

▪NATURALIS HISTORIA – Obra completa online, grátis


http://books.google.com.br/books?id=BB8TAAAAQAAJ&printsec=titlepage

▪SUDA ONLINE – Com pesquisa, transcrição original (grego) e tradução para o inglês http://www.stoa.org/sol/
Obrigado!

Você também pode gostar